Mathilde Kysten 2-11 - Hardanger og Voss Museum

2 • 2011 

Tidsskrift for Forbundet KYSTEN 

KYSTEN 

Skipsradioens kvinne 4 

Slepebåt feirer 100 10 

Hardangerjakt 38 

Fartøy

Hardangerjakta “Mathilde” 

- Fraktefartøy i 127 år 

Av Åsmund Kristiansen 

“Mathilde” vinterstid ved Hardanger Fartøyvernsenter. Foto: 

Bente Foldvik. 

“Mathilde” i Jondal i 1893. Jondalsskipperane var kjende for å halda 

fartøya sine i god stand og fine i pussen. I åra ”Mathilde” høyrde 

heime her var Jondal eit tyngdepunkt i sjøfarten frå Hardanger, 

i dag er det ein liten plass. Fotograf ukjent. HFS sitt arkiv. 

Då “Mathilde” vart bygd i 1884, kunne ho i vekt laste 

omtrent tre gonger så mykje som ein norsk semitrailer 

i dag. “Mathilde” representerer fraktefartøy som har 

gått langs heile norskekysten, og delvis utanriks, med 

all slags last. 

Som ny var “Mathilde” knytt opp mot fiskeria. Det var 

oppkjøp av torsk og sild, salting og sal av sild og klippfisk. 

Som utrangert og nedrigga fekk ho nytt liv og nytt 

namn som motorjakta “Kari Louise”. Utrangert for andre 

gong vart ho seld til eit ungdomsprosjekt i Hardanger, 

og har no sigla i vel 20 år som leirskule, kulturformidlar 

og på turar langs kysten. 

Om det har vore noko dramatikk, så har fartøyet levd 

eit langt liv på mesteparten av norskekysten og kome 

frå det med livet både for eigen del og for mannskapet. 

Dette er det viktigaste i eit fraktefartøy sitt liv: lasteevne 

og å vere trygg sjøbåt. 

I dag lever “Mathilde” som ein formidlar av fiskerihistorie 

og samferdslehistorie frå den gongen då sjøen var 

riksveg nummer éin. Frå å vere vevd inn i livet til fraktemenn 

og fiskarar er “Mathilde” no ei “gammal skute” 

der mannskap og medseglarar får oppleve ein flik av historie 

frå kyst-Noreg. 

Handel mellom by og land var grunnlaget for sjøfarten 

frå bygdene. Handel med tørrfisk, sild og seinare 

klippfisk, var som ein motor i utviklinga på 

store deler av kysten. Hordaland hadde ein utprega silde-økonomi; 

var det godt sildefiske, var det gode tider. Då som no 

var det slik at dei som handla med råvarene tente meir enn dei 

som var primærprodusentar. Dette kan ein sjå att på byggjeskikken, 

med mange flotte sveitserhus bygd for pengar som 

var tent på handel med sild og fisk. 

Frå 1840-åra skjedde det ei liberalisering i norsk politikk 

og samfunnsorden som gjorde det enklare for folk på bygdene 

å drive med handel. Handel hadde til då vore eit byprivilegium. 

Det gjekk ikkje lang tid før fartøya vart større og betre og handelsferdene 

lengre. Etter 90 år med seglande jakter ebba 

denne epoken ut i 1930-åra. Motor tok over for segl. Jaktene 

var ikkje lenger føremålstenlege. 

Å bygge og ruste ut eit fartøy kosta mykje pengar. Det var 

trong for bankar som kunne låne ut kapital. Skjedde det forlis, 

kunne det bli ruin for dei som overlevde. Det var trong for 

forsikringsordningar. 

Nordlandsfarten 

I Hardanger kalla dei handelsturane nordover med jakter for 

nordlandsfarten. “Mathilde” er ein typisk representant for 

dei fartøya som gjekk i denne farten. Ho var eigd av eit 

partslag, ei eigarform som var svært vanleg på jaktene. Eit fart- 

38 KYSTEN 2'11

eportasjehistorieartikkel 

I ein serie i KYSTEN vil Åsmund Kristiansen presentera eit utval båtar og deira historie. Desse kulturminna 

er valt ut fordi dei representerar viktige vitneprov frå vår nære fortid. Kristiansen er avdelingsleiar 

ved fartøyvernavdelinga ved Hardanger Fartøyvernsenter. 

“Kari Louise” på slutten av 1950-talet. Ho er lasta godt ned. 

Skipskontrollen hadde godkjent 20 cm fribord om sommaren og 

25 cm om vinteren. “Kari Louise” gjekk for å vere ein god sjøbåt 

med normal lasting. Foto frå: Kjell Birger Sønstabø, Stavanger. 

Edvard Nilsen kunne på sine gamle dagar fortelja mykje interessant 

frå sine mange år i kystfraktefarten. Nilsen heldt til på Lurøy 

då han segla med “Mathilde” frå 1918 til 1925. Fotograf 

ukjend, HFS sitt arkiv. 

øy kunne typisk ha åtte-ti partseigarar, og ein person kunne 

ofte ha meir enn éin part. Eigarane kunne sjølve vera med som 

førar og mannskap, men det var òg ein måte å skaffa avkasting 

av sparepengane sine. Medan ein kunne få nokre prosent 

rente i banken, kunne ein oppnå 20-30 prosent avkasting 

ved å setja pengane i eit fartøy. Det var ofte kjenningar og 

slektningar som gjekk saman i eit partslag. Nokre kunne 

vera medeigarar i fleire fartøy. 

“Mathilde” vart bygd i 1884 av Ola H. Nerhus i Ølve i 

Kvinnherad. Vi veit lite om kva dei nytta “Mathilde” til dei 

åra ho var i Nerhus si eige. Men ein må nesten tru dei dreiv 

med nordlandsfart. Var dei heldige, kunne dei tene inn fartøyet 

i løpet av få år. I 1889 selde dei jakta til eit partslag i Jondal 

som dreiv nordlandsfart og sildespekulasjon. 

Det er interessant å merka seg at dampskip ikkje tok 

plassen til jaktene når det gjaldt frakt av sild og fisk i denne 

perioden. Tida for seglande fartøy og skip ebba ut mot slutten 

av 1800-talet. Likevel satsa dei i Jondal friskt på seglande 

jakter, og vart i åra etter 1900 den største sjøfartsbygda i 

Hardanger. I 1911 var det 41 fartøy med ein besetning på 163 

mann heimehøyrande i Jondal. Eit av dei få dampskipa som 

konkurrerte med jaktene var D/S “Ernst”, ført av mellom andre 

Ole Tungesvik. Skipet kom til Jondal i det store kriseåret 1894, 

og var eigd av stort sett dei same partseigarane som “Mathilde”! 

Elles kan det vere artig å tenke på følgjande: Då 

hardangerjaktene tok til å finne forma si frå midten av 1800- 

talet skjedde dette nærast parallelt med at dampskip vart 

meir vanlege langs kysten. 

Under den første den første verdskrigen, 1914-1918, vart 

det endringar i handel og transport. I dei første krigsåra 

gjekk det godt for dei som dreiv med spekulasjonar i sild og 

fisk, prisane var høge. Men risiko og problem auka, og seglskips- 

og nordlandsfart frå Jondal tok slutt. Omkring 1916 vart 

2'11 KYSTEN 

39

mange av fartøya frå Jondal selde ut av distriktet og nordover. 

Seljarane fekk då som regel svært god betaling for fartøya sine. 

Slik gjekk det òg med “Mathilde”, ho vart seld til Nordland 

i 1916. 

Seglande på overtid i Nordland 

Anders Jensen på Lunderøy i Nordland hadde “Mathilde” i 

drift som fraktefartøy i fem år frå 1919. Edvard Nilsen var 

skipper på “Mathilde” på denne tida. Då “Mathilde” vart 

kjøpt tilbake til Hardanger som verneprosjekt, var Edvard Nilsen 

framleis i vigør. Han hugsa godt og kunne fortelje ein del 

om den tida han var om bord på “Mathilde”. 

Edvard fortalde om ein dramatisk seglas. Dei var på veg 

nordover med trelast, og kom ut for skikkeleg dårleg vêr på 

Vestfjorden: 

Om lag 5000 elevar har vore på leirskule med ”Mathilde” i løpet 

av 20 år. Det er full aktivitet frå morgon til kveld. Mellom anna må 

ivrige born pakke segl. Foto: HFS sitt arkiv. 

Emne til spant vart henta i skogen, grovhogne og skøytte på plass. 

Sommaren 1985. Foto: HFS sitt arkiv. 

“Vi hadde sigla kanskje ein mils veg uti fjorden, der 

kjem han med sørvest kuling, slett-rauk på havet og 

regnfauke, såg jo ingenting. Så vi måtte berre pakke ned 

storseglet og alt i hop, vi hadde berre skvær, men 

resten hadde vi berre klyveren på. Og med det sigla vi 

heile natta, men det blei så mykje sjø, eg måtte lei meg 

for sjøen, passa på sjøen. Så eg var klar over at eg ikkje 

greidde å halda den kursen, det var greitt det, og ikkje 

såg vi land. Så blei det morgonen, det var i 6-tida eller 

sånn, og vi haldt utkikk etter land. ” 

Så får dei landkjenning, og Edvard kjenner seg igjen: 

”Det var Hagbarden, oppløpet til Stamsund (…) og da 

måtte vi setje på litegranne pik for å gå opptil, men då 

drog ho bommen i sjøen. Vi kom oss oppom landet der, 

og tørna med begge ankera og beslo segla. Koka kaffi, 

åt og la oss til å sove.” 

Dette var den mest dramatiske turen Edvard hadde med 

“Mathilde”, han skildra den som trollturen over Vestfjorden. 

Når dei sigla hardt og båten la seg over, seier Edvard at dei 

trollsigla. Om “Mathilde” sa han: 

”Ho er jo ganske brei, og derfor så var ho vel også så 

gjev å sigla på. Vi kunne trollsigle ho på den måten. Det 

var ballast i ei sånn jakt, så vi kunne trollsigle ho.” 

Intervjuaren ville ha forklaring på “trollsigla”. Og Edvard svara: 

Ja, sigle på trollet. Ho låg jo så mye på sida som vi orka, 

men ho tippa no ikkje. Så ho var ei gjev og stødig jakt, 

det skal ho ha. 

Mykje vind kunne sjølvsagt vera ei utfordring for seglfartøya, 

men for lite vind baud også på store utfordringar. Ved vindstille 

vart dei liggjande og driva, og Edvard kommenterte tørt 



Tørking av klippfisk i Rossfjord, Troms. Arbeid på klippfiskberga ga inntekt til mange samfunn langs kysten. Her ser vi at ungane er med. 

Biletet er teke 27. juni 1928, og mannskapet ser ut til å vera i gang med vedlikehald. Namnet på fartøyet er “Indianna”. Ho høyrde til i 

jondalsflåten frå 1910. Foto: Wilse. Norsk Folkemuseum. 

at “var ho omgitt av hav på alle kanta, då måtte vi berre la ho 

ligge og reke.” Verre var det sjølvsagt om ein låg oppunder 

land og straumen førde ein innover. 

”Då måtte vi jo til å buksere det vi greidde for å halda ho 

frå land. Då var det to mann i lettbåten og ro. Det kunne 

ofte være ei plage viss det blei vindstille”. 

Fraktfart i Nordland 

Kva frakta dei med “Mathilde” i desse åra som seglande 

kystfraktar? Det var nesten alt ein kan tenke seg. Det gjekk 

mykje i trelast, sement, sand og andre byggevarer, tønner, fat 

og fiskekassar. 

Jaktene og dei andre små fraktefartøya var slitarane på kysten. 

Medan dampen fekk mykje å seie for passasjerskip, var 

det framleis seglande fartøy, og seinare småfartøy med dieselmotor 

som sto for frakt av mange slags varer langs kysten. 

På mange stader utan utbygd vegnett bidrog dei bokstavleg 

talt til å bygge opp Noreg etter den andre verdskrigen. 

Dei seglande fraktefartøya heldt seg lenge, men utover i 

1920- og -30 åra vart det stadig fleire som sette inn motor. 

Naturleg nok vart det stadig vanskelegare å klara seg med segl 

aleine. Edvard Nilsen fortel: 

”mens eg sigla på ”Mathilde”, så kom jo maskina inn i 

bildet. Difor vart det dårleg med fraktefarten, det var dårleg 

med frakt å få for oss, som var med segl. Motorfartøya 

stal marknaden frå oss stadig meir og meir. Vi 

fekk nesten ikkje laster, det einaste vi kunne var å fare 

inni fjordan å kjøpe ved og så fare rundt og selje han.” 

Peder Hansen i Gildeskål kjøpte jakta “Mathilde” i 1925 og 

dreiv ho fram til slutten av 30-åra. Hansen dreiv med oppkjøp 

av fisk, og brukte “Mathilde” i denne handelen. Hausten 

1937 blas mastra ned. På denne tida vart den gamle jakta brukt 

som losji og innkvartering av fiskarar, som så mange andre 

utrangerte fartøy. Peder Hansen var den siste som brukte 

“Mathilde” som seglfartøy, då hadde ”Mathilde” vore i kontinuerleg 

drift i 54 år. 


41

Motor og namneskifte 

Klippfiskfirmaet Erik Rolfsen AS i Kristiansund kjøpte den 

nedrigga skuta, nærast som ein lekter. Men dei rusta fartøyet 

opp igjen, sette motor i og kalla ho for “Kari Louise”. 

Ombygging til motorfartøy vart gjort ved Mellemværftet i 

Kristiansund. “Kari Louise” fekk styrehus, større lasteluke, 

og ein Wichmann-motor på 50-100 hk. Den einsylindra 

motoren viste seg å vere for liten, så etter kort tid kom det ein 

tosylindra 100-150 hk frå same fabrikken på Bømlo i Hordaland. 

I 1950 enda “Kari Louise” opp i sitt gamle heimfylke, Hordaland. 

Då var det ein familie i Mosterhamn som overtok fartøyet. 

Sten Skimmeland segla om bord på “Kari Louise” frå 

1952 til 1957. Han fortel at det som regel var tre mann om 

bord, det vil seia skipper, maskinist og matros. Skimmeland 

fortel at dei ikkje var så nøye på rangordninga og illustrerer 

dette med den klassiske stillingslysinga: “ Kokekyndig maskinist 

med kystskippersertifikat søkes”. 

Historia til “Kari Louise” som motor og seglfartøy er 

full av større og mindre havari, heilt fram til i 1981 då fartøyet, 

med fare for kantring, grunnstøytte i Vefsnfjorden. 

Ulukker og uhell må ein sjå på bakgrunn av den lange tida fartøyet 

har vore i drift. For det var jo lange periodar utan uhell 

òg. Fartøyet gjekk året rundt, ofte om natta, og inn og ut av 

hamner langs heile kysten. I mørke og snøtjukke krov det 

lokalkunnskap og godt sjømannskap å føra skuta trygt fram. 

Trass i ein del større og mindre havari, må ein seie at mannskapa 

på “Mathilde” og “Kari Louise” i det store og heile lukkast 

med seglasen. 

I tida då “Kari Louise” høyrde heime på Bømlo, gjekk ho 

i småfraktefart på kysten mellom Oslo og Trondheim. Frakta 

var det meste, til dømes sand, sement, salt, trelast og gjødsel. 

Gjødsla vart frakta frå Norsk Hydros sitt anlegg på Herøya 

i Porsgrunn til ulike stader i landet. Om vinteren gjekk dei 

med sild i tønner, gjerne frå Måløy til Haugesund eller Stavanger. 

Ein del turar gjekk òg til Sverige og Danmark. 

På overtid som småfraktar 

I 1968 kjøpte Leif Andorsen, Svolvær “Kari Louise”. I 1971 

monterte Andorsen ein brukt GM diesel frå 1960. Denne 

Norges ledende produsent av 

klassiske riggdetaljer tilbyr 

Tauverk, treblokker, masteringer, 

kofilnagler, pokkenholtkauser, 

jomfruer, fåretalg osv. 

Tradisjonell kvalitet 

og utførelse til riktig pris. 

VETERAN-RIG 

Postboks 63, 4853 HIS 

Telefon (47) 37 01 01 22. Telefax 37 01 15 55 

www. veteran-rig.no 

motoren vart ståande i fartøyet til 1997. Andorsen fekk også 

modernisert styrehuset, installert radar og reparerte skroget. 

Etter kvart som vegar, ferjer og bruer var stadig betre 

utbygd, vart det vanskelegare å drive lønsamt med dei små 

fraktefartøya. Dei fleste måtte gje seg på slutten av 1960- og 

byrjinga av 1970-talet. Men òg her heldt “Kari Louise” ut lenger 

enn dei fleste. Andorsen dreiv fraktfart med “Kari Louise”, 

i hovudsak mellom Trondheim og Finnmark, fram til midt på 

1970-talet. Lastene var for eksempel saltfisk og fiskekasser 

og elles blanda stykkgods. 

Andorsen selde “Kari Louise” til Per Angel, Øksningan 

i 1977. Angel dreiv fraktefart på kysten av Nordland og 

Trøndelag. Fraktene var dei vanlege blandingane av stykkgods. 

Ei tid grabba dei sand sjølve med “Kari Louise”, og det var 

også ein del laster med tang. Drifta vart etter kvart nokså redusert, 

og “Kari Louise” låg i opplag den siste tida før ho vart 

selt på tvangsauksjon i 1984. 

Verneprosjekt 

I første halvdel av 1980-talet var det stor arbeidsløyse, spesielt 

blant ungdom. Hausten 1983 vart den unge Torbjørn 

Kaarbø engasjert for å greia ut fleire tiltak for å få ungdom ut 

i arbeid i Kvam herad i Hardanger. Kaarbø var interessert i 

eldre båtar, og ideen til å sette i gang eit restaureringsprosjekt 

fekk han frå mellom andre Stiftelsen Havnøy i Tønsberg og 

Stiftelsen Haugesjøen i Haugesund. Begge stader planla ein 

kombinasjon med vern av fartøy og arbeid med vanskelegstilt 

ungdom. 

Norsk kulturråd hadde registrert verneverdige fartøy på 

slutten av 1970-talet. Alt då var “Kari Louise” peika ut som 

det beste verneobjektet mellom Trondheim og Kirkenes. 

Kaarbø samarbeidde heilt frå starten med båtbyggjar Kristian 

Djupevåg som hadde erfaring med restaurering av fartøy, 

mellom andre “Gjøa” og redningsskøyte nr. 1 “Colin Archer”. 

Djupevåg tente på ideen og har vore ein viktig støttespelar for 

fartøyvernsenteret sidan. Dei fekk tilslaget som einaste bodgjevar 

på tvangsauksjonen for 29 000 kroner. 

Eit interimstyre for Stiftinga Hardangerjakt av 1984 var 

dermed eigar av eit fartøy som vart slept frå Helgeland til Norheimsund 

i juli 1984. Dermed var den verkelege jobben så vidt 

i gang. 

Sjølv om det hadde vore verna fartøy i nokre år går det eit 

skilje i første halvdel av 1980-åra. Fartøyvern som ei folkeleg 

rørsle tok til å breie seg ut langs kysten, og sjølvsagt på 

alle vatn i innlandet der det har gått ulike typar fartøy. I 1985 

tok Torbjørn Kaarbø del i stiftinga av Norsk Forening for Fartøyvern, 

som har blitt den viktigaste interesseorganisasjonen 

for verna fartøy. 

Drifta av “Mathilde” 

Etter fem års arbeid, i 1989, var det klart for ein “gjendåp” av 

“Mathilde”. Mange fartøyeigarar har erfart at det å få etablert 

eit godt driftsopplegg, kan vera like krevjande som å få båten 

sett i stand. Våren 1988 tok planlegginga av rigginga til. Då 

var “Mathilde” så heldige at den røynde riggaren og seglaren 



Ben Brynildsen tok jobben. Saman med Torbjørn Kaarbø og 

første skipper Cecilie Holm brukte dei mykje tid på å planlegga 

drifta av “Mathilde”. Både Brynildsen og Holm hadde 

fleire sesongars erfaring frå skonnerten “Svanen” og jakta 

“Havnøy”. 

Målet var å ha ei drift som gav fleire bein å stå på. Dessutan 

måtte drifta kunne kombinerast med ungdomsarbeidet. 

Elles var målet å ha ein så lang driftssesong at det vart råd å 

driva med eit fast tilsett mannskap, for å sikra kontinuitet og 

gode arbeidsforhold om bord. Løysinga på desse utfordringane 

var ein tredelt driftsmodell som med visse justeringar har 

vore den same sidan “Mathilde” kom i drift i 1990. 

Kvar sesong vert innleia med eit såkalla museumstokt i 

februar/mars, og avslutta med eit tilsvarande tokt i oktober/november. 

Temaet varierer frå år til år, og turane vert organiserte 

i samarbeid med museum, skular og andre aktuelle 

samarbeidspartnarar. Nokre år har “Mathilde” reist rundt i fylket 

som flytande museumslokale, andre år har ho fungert som 

konsertlokale for fylkesmusikarane i Hordaland. Det vert 

gjeve tilbod til skuleklassar i samarbeid med fylkeskommunen 

og den kulturelle skulesekken. 

Når museumstokta er slutt, startar leirskulen vårsesongen 

som strekkjer seg fram til skuleferien. Haustsesongen i leirskulen 

startar i byrjinga av september og strekkjer seg fram 

til museumstoktet. Skulen har namnet Hardanger Maritime 

Leirskule og ein eigen lærar, tilsett av Kvam herad, står for 

det pedagogiske opplegget. Kvar klasse er med i fem dagar 

og tek då del i dei aktivitetane som må utførast om bord i eit 

stort seglfartøy. Det inneber alt frå seglmanøvrar, navigering, 

vask og matlaging til fisking, bading og anna moro 

som er knytt til båt og sjøliv. Både elevar og lærarar søv i hengekøyer 

i lasterommet, noko som kan vera ei oppleving i seg 

sjølv. “Mathilde” er den einaste seglande leirskulen i landet. 

Tilbodet har synt seg stadig meir populært, og mange skular 

går att frå år til år. Leirskulen er på elleve til tolv veker årleg. 

Med eit gjennomsnitt på mellom 20 og 25 elevar pr. tokt, har 

nær 5000 elevar vore innom leirskulen på “Mathilde”. Om 

sommaren mellom leirskuletokta vår og haust, tilbyr “Mathilde” 

tokt som er opne for alle interesserte eller i samarbeid 

med organisasjonar og firma. Her er det tale om ein aktiv form 

for ferie der medseglarane tek del i aktivitetane om bord. 

Reiseruta varierer frå til år. “Mathilde” har vore frå Lofoten 

i nord, til Orknøyane i vest, Frankrike i sør og aust til svenskekysten. 

Sommartokta har hatt ulike tema. Dei mest standhaftige 

har vore jentetokta, der mange av dei same damene 

kjem att frå år til år. Då er Cecilie Holm skipper, og ingen 

mann har tilgjenge, ikkje ein gong som mannskap. 

Som vi ser, tidene endrar seg, “Mathilde” har vore med på 

store endringar og seglar framleis. 

Kjelde: 

Richardson, Heidi og Oddvar Soldal (red.) 2009. “Mathilde” 125 

år. Hardanger Fartøyvernsenter. 

www.eldjarnbaat.no 

Gunnar Eldjarn 

91749791 

gunnar@eldjarn.no 

Arne Terje Sæther 

41308644 

arne-terje@c2i.net 

Vi selger bokverket Nordlandsbåten 

og Åfjordsbåten. 

Heftet om God Bør. 

Ola Fjelltun 

95166573 

olafjelltun@gmail.com 


43

Mathilde Kysten 2-11 - Hardanger og Voss Museum

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?