Romsdalssoga 2 - Romsdal Sogelag

oASBJØRN ØVERASROMSDALSSOGA

ROMSDALS SOGA

ASBJØRN ØVERÅSROMSDALS SOGAUTGJEVEN AV ROMSDALS UNGDOMSSAMLAGI KOMMISJON HJÅ F. BRUNS BOKHANDELS FORLAG. TRONDHEIM19n

JOHAN CHRISTIANSENS BOKTRYKERITRONDHEIM

forordINNHALDSLISTESide7Nedgangstida 1319-1537 9Innleiing . . 9Svartedauden og andre pestsjukdomar herjar bygdene våre 12Verdernål og verdenemningar 17Romsdalsbøndene og kyrkjegodsa 19Styring og styringsmenn fram til 1537 31Kva skattemanntalet frå 1520 fortel . . 40folketalet i bygde"ne våre kring 1520 .. 52fordanskinga av namneverket i bygdene våre. . 57Politiske og religiøse brytingar. Det fyrste lutherske innslaget i fylket 61Riksmøtet i Bud i 1533. " Det siste riksmøtet i Noreg 68Frå reformasjonen og fram til einveldet . .Den nye. trua og den nye politikken ..Kyrkja vert nyskipa i Romsdal. Reformasen frå 1589Bonden og samfunnet. Skattar. landskyld og futestyreDen fyrste sagbruksverksemda ..Lensherre- og futestyring i Romsdal føre 1600Sjuårskrigen ..futar og lensherrar 1600-1660. Skotteferda . .Svenskekrigen 1643-45. Nye skattebyrder og uårKrigen 1657-60. Romsdal under SverikeAgitasjonen til St ore-Rasmusfrå lensherrar til amtmenn. Nyttige ti\.tak under Kristian 4.Det kyrkjelege og moralske livet i bygdeneVestnes gard og gods. Iiannibal SehestedBud ..Romsdalsmarknaden på DevoII i Grytten. frå 1820 på VeblungsnesMolde ladestad. Trelasthandelen har ei stortidNasjonal og åndeleg vanmaktfutestyringa i folkehugenFramgangstida 1666-1814Litt om den ålmenne framgangenStyring og styringsmenn fram til 172011-årskrigen 1709-20Nye har,dår og omframskattarSal av kyrkjer og kyrkjejordaTre kongevitjingar i RomsdalDei siste styresmennene i Romsdalsbygdene i dansketidaIiardår for Romsdalsbøndene. serleg omkring 1740Omframskatten 1762- 72. Romsdalingar på herferd iIiolsteinfuten Alsing og bøndeneIiungerår og sjukdom ( siste helvta av 1700-talet og fram til 1814TjeIIefonna. ulukka i Langfjorden i 1756 ..84848996108116118122134138141144147150157158169181187190190193198201202204208215219228231232

Næringslivet i bygdene våre 1660-1814JordbruketPotetdyrkingaFehaldSkogdrift og tjørebrenningJakt ..fisket. Nye fangstmåtar . .Schøning og andre fortel frå bygdene våreNesset prestegjeldVeøy prestegjeldGrytten prestegjeldBolsøy prestegjeldAukra prestegjeldBud prestegjeld ..Opplysningstida i R.omsdal. Amtmann Even HammerStriden om tangbrenninga. Christen Prams ferd i R.omsdal i 1804Molde vert kjøpstad i 1742 . .Drag av bysoga ..Nokre lærde romsdøler i tidbolkenPeder NeremAnders Iverssønn BorchJonas R.amusMelchior R.amusPeder AscaniusHans Strøm ..SjustjernaThomas von WestenKonfirmasjon og skulestell.Arbeidsliv og tilhøve elles t Aukra prestegjeld (kring 180'0)Nasjonale stemningar i slutten av dansketida ; .Tillegg:1. Grenseforretning mellom R.omsdal, Nordmøre og Sunnmøre frå27 april 1658 ..2. Det norske dokument frå 1658 om R.omsdals grenser mot Sunnmøreog GudbrandsdalenKjelder ..Side236236241243245247248259259.. 2652682742772792833013Q9309326326328329332333.~34335335341353359364...~365367

FOROR,DDet vart lenge før det kom eit nytt band av Romsdals Soga, nokosom elles ikkje berre er forfattaren si skuM. Men i alle ,høve bed egdei om -orsaking som kan ha venta. Vonleg vil det tredje og sistebandet også kunna bli ferdig innan rimeleg tid. - Det gled meg ellesat dette bandet kunne koma til Molde neste år skal høgtida 200-å:sjubileet sitt som kjøp'stad.Eit så vidfemnande arbeid som dette, som ikkje berre fatar om einheil SOO-årsbolk av bygdesoga vår, men som og skal fortelja om såm a n g e bygder, kan sjølvsagt ikkje byggjast så mykje på eignearkiveHerrøkingar, som ynskjande kunne ha vori. Eg har såle'is idette bandet mykje nytta ut arbeid som før har vori gjorde av slikedugande bygdehistoriegranskarar som overlærar J. A. S c h n e i d e r(

med skulle ikkje berre vår heimekjensle og bygdekjensle bli større,men samhugen og samkjensla med heile folket vårt bli rik ':lg$terk.Trondheim i desember 1941.Asbjørn Øverås.

NEDGANGSTIDA 1319-1537INNLEIlNGEIN dansk sogegranskar seier om Noreg på 1300-talet: «Eit velordnasamfunn var Noreg i 1319 med landefred og fullt -;ågod orden som i noko anna mellomal'dersamfunn. Som eit symbolpå landsens stordom og kraft stod Nidarosdomen der, som nett varferdig no ved 1300-talet. Men alt i 1328 brann det dette herlegastegotiske byggverket i alle Norderlanda, og det vart i~kje rei t attfør i våre dagar. - Og som det gjekk med domkyrkja, gjekk detmed Noreg.» - Grunnane til nedgangen er mange og saman fløkteog ikkje lett å ettervisa.Det sterkt sentraliserte styret til 'kongane av Sverreætta, endadet mykje tok frå bøndene det gamle sjølvstyret, gav landet eintrygg og god framvokster så lenge styringa var i faste hender. Herskjedde no eit viktig skifte. AUe dei 4 kongane i neste hundreåret- bortsett frå dronning Margrete - byrja som b a r n e k 0 n g d. rmed ei lang f 0 r m y n d a r s t y r i n g for kvar av dei. Ja, denunge Olav Håkonsson, som døydde før han var fullvaksen (1387),førde vel knapt noka sjølvstendig styring i det heile teki, også avdiat den maktkjær e og sløge mora, Margrete, naudleg gav slepp påstyret. Alle dei ' andre vart og lite sjølvstendige styrarar og haddeliten sans for norske synsmåtar og krav. Den heste var naturlegnok Håkon 6. Dei to kongsmødrene Ingebjørg og Margrete fekk tilkvar si tid svært mykje å seia i styringa, men båe y~anta dei bådesyn og vilje til å føra nokon ' n 0 r s k politikk. Dei fylgde reint personlegemål - ved sida av at Margrete jamt hadde Danmarks stordomfor augo.Dei einskilde norske stormenn som fekk noko å seia under desseformyndarstyringane, hadde lite vilje og kraft til å snu straumen.Kring 1350 var og alt dei fremste av dei gamle norske ættene utdøydde(Giske-Bjarkøyætta t. d.). Dei som var att, vart jamt gifte

10jnn i svenske og danske storætter. Den nasjonale kjensla deiraveikna, ja, dei vart endåtil meir beinveges interesserte i eit nordisksamstyre 'Og tapte lett dei nasjona!le kmva av syne. Fleire innanhøgpresteskapet såg og gjerne eit kongedøme på fråstand, - detvart større råderom for dei sjølve då. Samkongedømet med Sverike'Og, frå 1380, med Danmark gjorde og politikken mykje meir ugrei.Den minste, og snart og den veikaste staten, Noreg, hadde lett for aliggja under i alle 'dei stridane og m'Otsetnadene som etter kvartkom opp mellom rika. Knapt nok'O hundreår i Nordens historie erså fullt av krigar og usemjer mellom grannefolka som dette. Og. d e t visste h a n s e a t a n e å nytta ut; dei skapte seg no ei maktstillingi alle tre landa.Mykje til nedgangen gjorde det og at 1 e i d a n g s f 1 å t e n -­() g 1 a n d e ver n e t v å r t i d e t h e i 1 e - kom til nedfal'ls. Kongenville ' hel1~r ha leidangs s k ~ t t enn . herskip. Dessutan fylgdevi ikkje med i dei tekniske framstega skipsbygginga gjorde i utlandet;'dei tyske byane t. -d. bygde no stør:re 'Og sterkare skip meddekk og betre utstyr (koggar). Verst var truleg likevel fylgjeneav s var t e d a u d e n (og andre farsotter seinare), som herja verrei Noreg enn i grannelanda og reiv b'Ort ein stor lut av folket (sjånedanfor). Dette - , ikkje minst tap av skattar 'Og landskyld .­a r m a u t r i k e t ø k 0 n 0 m i s k. I same lei verka Hansaveldeti Noreg; tyskarane vart no reint som ein ~tat i staten med alle sineserrettar. Og oversk'Otet av samhandelen med Noreg kom ikkjeriket til godes, mert gjekk til Hansa-byane. At dei rådde over heilevår utanrikshandel, iser over !

Sida av eit brev frå dronning Margrete til mannen, Håkon Magnusson 6., skrivi på Akershus visstnok 18. okt. 1372.Oms. av det finn ein i Norges Historie III 1, s. 144.>-'>-'

SVARTEDAUDEN OG ANDRE PESTSJUKDOMAR HERJARBYGDENE -VÅRE.12Ei fæl påkjenning for folk og land vart ymse pestsjukdomar idet 14. hnd., svartedauden i 1349, ein barne-daude i 1359- 60 og einny mannedaude i 1370- -71. Kor stor skade kvar av desse har gjorti bygdene våre, er det uråd å ettervisa, men somt kan vi då finnaut om den samla verknaden av dei alle. Den verste drepsotta varden fyrste, og det er denne alle tenkjer på når det vert tala om«svartedauen», og hundrevis av segner knyter seg til denne - såleisogså fleire frå RomsdaU)Svartedauden kom i frå Kina 'Og herja med uhygge heile Europai åra kring 1350 og drap ned millionar av menneske. Stundom varsjukd'Omen ein lungepest og enda då omlag alltid med dauden, menoHast var han ein kjertelpest; den sjuke fekk då svarte verkfyltesvul}lar i lyska, armholene e)ler på halsen. Folk levde sjeldan meirenn eit døger eller to etter dei vart sjuke. Sotta var svært smertefull,og på slutten braut folk seg berre så blodspya gauv or munnen.Liknande pestsjukdomar herja også landet fleire gonger seinare,minst 3 gong;er på IS00-talet,og frå neste hundreåra var serlegpeståra 1629-30 og 1654- 55 harde mange stader,og ei mengd folkstrauk med, kanskje Y3 i somme byar.Men ingen gong var det _slik som vinteren 1349-::-50. Islandskeårbøker frå denne tida reknar med at 2/3 av folket vårt gjekk med.Dette er kanskje eit noko høgt tal, men nyare granskingar 2 )peikarlikevel på eit større tal enn Y3, det E. Sars i si tid kom til ut frå sinegranskingar.Ved å røkja etter kva verknad svartedauden fekk på gardprisarog landskyld, kan ein så nok'Olunde få ein tanke om folkeminken j1ådei ulike stadene. Etter prof. Tarangers utrekningar av landskylda:gjekk ho ned til Y2, Y3, ja somme stader til 'l6 av det ho hadde .,yorifør. Liknande resultat kjem prof. Hasund til med å granska gårdprisane.I søre Gudbrandsdalen var det reint ille: i åra 1350-1400var medeljordprisen berre 22,6 pst. av det han var føre svartedanden.Om tilhøva nordanfjells gj1ev erkebisp Aslak Bolts jordebok(rekneskapsbok) frå ca. 1430-1449 forvitnelege opplysningar. Dafår vi vita landskylda på hundrevis av gar9.ar, og Hasunds utrekl)O. Rekdal: Folkeminne frå Romsdal, s. 133 fg.2) S. Hasund: «Ikring mannedauden».

13frå den store mannedauden, slik teiknaren P. N. A r b 0har tenkt seg det.Iiingar på grunnlag av denne syner også korleis jordprisar og eigedomstilhøvemå vera mykje skipla i Romsdal - det den redusertelandskylda provar. I Eresfjords åtting (sjå sein~re o,m åttjngane ogkva bygder dei ,omfata) var ho gått ned til berr~ 28 pst. av det hovar føre 1350, i Lerheims åtting ned til 27 pst., i ve"h nes åtting til29 pst., i Sunds åtting til 38 pst., i Bolsøy åtting til 67 pst. og iStratims åtting Ul 81 pst. Dei to åttingane Nes og Stim er ikkje medi .utrekningane hans. Den samla nedgang utja~nfl ' p"å arJe ,6 å.Wnganeer 40 pst. av det landskylda var før. ,Om resultatet av desse utrekningane sine for -Romsdal og detnordanfjelske i det heile seier Ha'Sund bl. a.: «Når ein etter tabellenjamfører den gamle gardskyld frå tida føre mannedauden med dennyare skyld frå 1430-åra, må ein verta reint fælen over nedgangen.Tek ein unna dei t'O åttingane Straum og Bolsøy i Roml dalen, c;åer den nye skylda mest ingen stad høgare enn 50 pst. av den gamle,men går i regelen ned i ei 30, og ofte ned i 25, 20, ja, like ned til5,2 pst. av den gamle skylda (Oppdæl i Sør-Trøndelag»>. Dei fylkanordanfjells som brukte spannskyld (sjå nedanfor), kjem ut med det

14lågaste medeltalet, 27 pst., pengeskylddistrikta (Romsdal og Nord­Trøndelag) står noko betre, 34 pst. Det har vori vanleg lære atVestlandet vart herja verst - ein nedgang til 29 pst. Men etterliasunds utrekningar - som det visstnok er grunn til å godkjennasom dei beste vi har - har det heller vori verre nordanfjells,såleis og i dei fleste Romsdalsbygder, enn på Vestlandet. Det erslett ikkje umogleg at nære 2/3 av folket har gått med her. -- Det erforvitneleg at mest alle dei segnene som går om svartedauden iRomsdal er frå dei to åttingane Eresfjord og Vestnes, som synest å havori hardast medfarne. Det skulle vera ein mann med ei rive og eikone med ein soplime, fortel Rekdal, som for med svartedaudengjennom bygdene våre. Dei tok mykje godt inn i kvar manns hus.I somme hus raka mannen med riva over golvet - der tok ikkjesotta alle. Men i andre hus sopa kona etter med soplimen, og derstrauk dei med kvart liv i huset. IInnfjord døydde alle så nær sompå Beril, fortel segna. Og i Tresf10rd var det att berre ei gjente påRypdal, og då den einaste mannen som var att i Måndalen, oppdagahenne - «Rypa» kalla han henne sidan ho var så skyr då han fann ,ho - flytta dei saman på Rypdal, «og frå dei ættar då storpartenav tresfjordingom». Måndalingane påstår at dei slo seg ned i Måndalen- og at det er d e i som ættar frå desse to! I Eikesdalenrømte mange tilfjells og livnærte seg lenge av jakt og fiske. O. Olafsen(Veøy I, 67) fortel ei segn frå Veøy om at det vart laga nykyrkjegard på garden Holm under svartedauden «og hvor man ennukan påvise stedet hvor den skal ha ligget». Og han legg til: «Bådedette sagn og den historiske kjensgjerning at der i den følgende tidvar mange ødeg å r d e r, taler for at dens herjinger var fryktelige.At kjøpstaden på Veøy forsvinner i den efterfølgende tid, vitnerogså om det samme.»Det er rimeleg at pesten herja hardast der busetnaden var tettast,j byane og stroka rundt dei. Men ille var det i mang ei grisgrendtbygd og. Dette heng truleg saman med f e rd a veg a n ,.~ . Aller'Jverst synest pesten å ha fad fram i slike dalar som har gjennomgangsv€gar,såleis i Valdres, i dei indre Romsdals- og Nordmørsbygdene,i Gudbrandsdalen, Oppdal, Surnadal. I Surnadal er t. d.landskylda gått ned til 11 pst. av den gamle. Vegane gjekk å seiainnom alle tun oppetter dalen" så ferdafolk kunne føra sotta fråhus til hus. Når det gjeld Eresfjords åtting, må det hugsast at fr åPinnset i Eikesdal går ein utgamal fjellveg over til Lesja og ein til

15Romsdal. Fjellvegane hadde den gongen mykje meir å seia enn folkflest kan tenkja seg i dag - endå desse her framleies vert sværtmykje nytta.Dette synet kan vel og kanskje forklåra kvifor dei ytre Romsdalsbygdenehar greidd seg så mykje betre. Kvar rekande fanthadde ikkje så lett for å vitja øyfolket, - det kunne i minsto lettareisolera seg. I same lei peikar det at øyar som Hitra og Ytterøyi Trøndelag har greidd seg best. Elles må ein vera merksam på atden reint ålmenne nedgangen i de-i næraste bygdene, ja, i landet idet heile, m å t t e føra med seg ein større nedgang på skylda slikestader og. At sjøbygdene våre har komi seg betre frå fylgjene avsvartedauden, kan vel og noko ha sin grunn i at den økonomiskenedgangen råka mykje sterkare og vart varigare i jordbruket enni f i s k e t. Det er nemleg ei kjensgjerning at fisket alt i seinmellornalderengjekk sterkt fram. Dette heng vel noko saman med nyefangstmåtar og driftsmåtar, men det er fyrst og fremst ei fylgje avat det er større ett,erspurnad etter fisken vår; det er nett på dennetida B u .d f i s k e v æ r veks fram som ein midstad for dei yb'ebygdene, det vi snart skal fortelja meir om.I Aslak Bolts jordebok ser vi at 440 av dei 2870 bruksnummerabeint ut vert kal'la ø y d e g a r d a r, sål~is og fleire av dei vel 100bruka erkesætet eig i Romsdal. I det 16. hnd. kryr det av slike øydegardarover heile landet. Hasund reknar med ei 4000-5000 ved1500-talet. I ein brote bygselsbrev frå denne tida høyrer vi om nedfalnehus og marker som veks til med skog.Svartedauden fekk også mange ·andre fylgjer. I 1370-åra alt meldererkebispen frå til paven at i Nidaros bispedøme er det då berre40 prestar mot om lag 300 i fyrste helvta av hundreåret. Prestanedøydde bort, og folket makta heller ikkje å halda vedlike kyrkjeneog fø eit så talrikt og mektig presteskap. Det var om lag ein prestfor kvart 150 menneske før svartedauden, etter utrekningar av Edv.Bull, medan det i vår tid er ein for kvart 3000 - til samanlikning.Var reduksjonen i Romsdal i samsvar med nedgangen for h~ ile bispedømet_.- det ein visst ikkje treng tvila på, er det uvisst om det i detheile levde att nokon prest i fylket etter svartedauden. Og dei nærmastetider etterpå kan det knapt ha vori meir enn ein prest i heilefylket (Veøy) sidan alt landet nordanfjells kring 1370 berre hadde 40 .- heile Nord-Noreg høyrde og inn under Nidaros erkebispedøme. Avdei 5 bispane i landet (erkebispen medrekna) døydde alle av pesten sd.

16nær som Oslobispen. Og at det vart noko ugreitt i rettsstellet eitid over heile landet, kan ein skjøna av at 11-12 av dei '14 lagmennenevåre døydde. Like eins fekk adelsættene våre ei sterk pårøyning.Det gjekk ut med dei fleste, og storparten som vart att, greiddeikkje halda oppe adelskapen sin og gjekk over i bondesamfunnet - ­vart storbønder helst. Eit typisk døme på dette er A s p å æ t t apå Nordmøre, ei ætt som har ei mengd renningar i Romsdal og,iser i Nesset, Veøy og Bolsøy. Hovudmedlemer av denne ætta ererkebispane 0 l a v- T r 0 n d s son (1452-74) og brorsonen G a u­t e I var s son (1474-1510), den sist~ erk~bispen som nytta norskmM. Det ser ut til etter eit brev om ein gardhandel i Ve øy i 1504 -det gjeld sal av indre og ytre Nesje --:- at dei to kvinnene Magnhildog Åsa Trondsdotter som erseIjarar, er systrene til erkebisp OlavTrondsson og farsystrer til Gaute. Ein brorson av dei, Jon Ivarsson,er og nemnd som vitne ved denne handelen. Magnhild var gift medein som heiter Engelbrekt Anfinsson på Veøy. Broren hennar, I varT r 0 n d s son, namngjeten godsherre og erkesætet sin fehinle(finansstyrar) i Romsdal og N'Ordmøre er med som tingsvitne alt i1480. Saman med "5 andre eiQs~vorn 'e menn' gjev hart vitnemål omdei gardane Brynhild Simonsdotter eig i Veøy, 'indre og ytre Nesje,og Hoven i Sunndalen. At Magnhild 'Og Åsa er av Aspåætta og måvera systrene til Olav og Ivar Trondsson, tyder og dette på: I 1504sel dei 10 øyresbol i Nesje og 2t spann i Hoven til ein Jon Arneson.No veit vi frå eit kjøpebrev frå 1462 at, lvar Trondsson var vorteneigar av 2 spann i ljov~n, Og det er naturleg at- det er desse som erkomne i hen~ene pa.syst rene. DeLmå 'på den tida vera svært gamle,ei 80 år, noko som berte forklårar ~Ude i s~Uorda sU)At sVartedau.den og dei andre fars'Ottene *kje berre var ei ulukkefor bygdene våre, uren ''ein landsfare, sl}iønar · yi ehdå betre når vihugsar at tida elles- og var merkt av stillstand og attendegang på åseia alle vis. Men for dei bøndene som levde att og for bøndenesom samfunnsklasse, lyt ein seia' det like vel' finst lyssider. Ved. 1319 var truleg omI. % av bøndene vortne leiglendingar, under ,- - "~konge, adel og kyrkje. Landskylda - inntil 8 pst. av jordvet'det --var hard, og ei mengd andre avgifter, jllnmast· ulovlege, som ombodsmennogjordherrar la på dei, var mest verre. Etter drepsottenevart det lite tale ,om $Ilike. Som vi har sett, måtte jordherrane ned, .lY Sjå årsskr. til Nordmøre Sogelag 1926: T. Widt: Aspåætta. Jfr. O. Olafsen:Veøy, Il, s. 52-53.

17med landskylda også, så det lite og ingenting vart att ofte, dersomdei i det heile skulle få drivarar. Det vart meir ålbogerom for bonden.Kyrkja hadde fått ein grunnknekk, og adelsættene vart berrei tida frå svartedauden til 1370 reduserte frå ei 300 til mindre enn60; som nemnt vart mange · av desse att etter kvart vanlege bønder.I det heile går det for seg ei sterk utjamning innan folkesetnadeni bygdene - ovanfrå og ned og' nedanfrå og opp. Dei storevert mindre og dei minste større.VEI{DEMAL 00 VEI{DENEMNINOAI{.Vi har alt brukt - og kjem og til å bruka - ymse verdenemningarsom dei fleste som les dette arbeidef gjerne vil ha noko næraregreie på for å skjøna fullt ut det dei les. Det gjeld landskyld, jordprisarog skattar.Ein leiglending - og det var storparten 'av I~'Omsdalsbøndene -- 'laut betala ei viss avgift, landskyld, for å driva ein gard for einjordherre. Dessutan hadde han plikt på seg til å yta jorddrotten ellerombodsmannen herns fritt opphald eller gjesting for eit visst folketalnår han kom til gards for å nya 'Oppatt bygselen og sjå etter gardenog husa. Landskyldvarene laut dei og kvart år levera på ein fastsettstad, helst hos godsherren sjølv eller tenestemannen hans. Alleslag varer vart nytta til betaling, serleg smør og korn. Elles kunnedet ymsa mykle -etter dei naturlege vilkåra i bygd og" på gard. Kornbygderbetalte med korn, malt og mjøl t. d. I gode beitebygder,der fehaldet - og kanskje veiding med - spela hovudrolla, møtteJeiglendil)gen fram med smør og talg, huder og skinn, eller det kunnevera eit husdyr. eller fleire. Sjøbygdene betalte helst med fisk. Gamalsed og skikk i bygda avgjorde mykje vareslaget og. Jorddrottenpå si side ville sjølvsagt mest mogleg halda oppe krav på varersom han tykte mon 1, iser slike som lett kunne avhendast ved saleller gjerast om i reie pengar. Vareprisane svinga sjølvsagt dengongen og mykje med år og åring; men når landskylda skulle b,etalasti ei viss varemengd, fekk denne ein nqrmalpris, som alltid gavuttrykk for ei viss renteinnlkome av den kapital! som låg . j, garde~.Normalverdet kunne ein uttrykkja anten i ein pengepris eller i einormalverdenorm, som var ålment. kjend og n~tta i vedkomandelandslut: månadsmat, hud, spann, kyrlag. Om landskylda L d. varnormalisert- til to huder, så 'var .det irig~nfing · i. vegen fQra,t vara ~; . ' .. - ~ . .. ... -, .Romsdals Soga - 2

18etter avtale - kunne betalast med andre 'vareslag som tilsamanhadde eit verde av to huder. Like eins kunne ei landskyld på tremånadsmatar eller ei mark godt greiast med andre betalingsvarerenn smør, mjølk og pengar. Ei kuhud vart rekna lik ei spann (= einlaup) smør = 2 bukkeskinn = 4 geitskinn = 8 sauskinn = 12 kalvskinn.NordanfjeIIs, frå og med Romsdal til Senjen, var s m ø r s p a n n apå 3 bismarpund (= omI. 18 kg.) den skyldnormen som var mestbrukt. Men jamsides den vart f 0 r n g i I d p e n g e sky l d nytta.Desse to normene vart brukte mykje saman og, som ei «blanda skyld»på gardane. Nordanfjells vart pengenorma nytta mest i Romsdal (}gi 'Nord-Trøndelag (s. 14). Verdesamhøvet mellom dei to skyldnemninganevar 3 spann (54 kg) = 1 mark (mk.) eller 9 pund smør(6 X9=54) er lik 8 øre. Fram mot 1500-talet vart smørpundet aukaslik at 1 pund smør (6 kg) vart lik 1 øre. Det gamle myntsysternetgår ut i frå 1 m a r k syl v (215,8 g). Ei slik sylvmark svara til 3fullgilde kyr i verde, så det var såleis ei heller høg verdeeining.Marka vart utmynta i 8 øre cl 3 ørtugar cl 10 penningar. Ei mark varsåleis 8 øre = 24 ørtugar = 240 penningar. 1 ) Meir velkjend er enno iRomsdal vektnemninga v å g, som mykje vert nytta når landskyldeller tiend skal betalast i fisk. Ei våg er som smørspanna 3 bismarpund= 18 kg. I m å I vart det rekna for 116 tunne.Eit k y r l a g var mykje nytta dei fleste stader som verdernålar.Kua måtte ha full sals- og leigeverdi, ha hatt minst 2 kalvar og ikkje'Over 8, vera frisk og lytefri. 6--9 småfe, sauer og geiter, svara tileitt kyrlag, som atter var rekna lik 3 månadsmatar. Hasund harkomi til at før svartedauden - om lag liknande vart det vel seinareog - svara gardprisen til eit verde som var 15 gonger så stortsom landskylda. Ein leigefør gard på 6 månadsmatar i årsbygselvart då verd 90 månadsmatar = 30 kyrlag.I Romsdal ser vi ofte at omframskattar, såleis i 1520, vert betalte ilo d d sylv=omI. 15 gr. 1 kvintin sylv=I4 lodd=1I128 p.=oml.3,7 gr. Vet og t vei t er og verdeneqmingar; tveit vert offe brukt,iser i A. Bolts jordebok. Ho vert nytta med noko ulikt verde (omvekt og mål) i dei ymse bygdelaga. Olafsen (Veøy I, s. 127) fortel1t ein vet var lik 12 tveitar og at ei , tunne inneheldt 15 tveitar.Veten var såleis % av ei tunne.1) Den nye marka, som vi kjenner seinare, er frå kring 1500, og har eit langtringare verde. Ei slik mark vart då rekna lik 15 skilling.

19ROMSDALSBØNDENE OG KYRKJEGODSA.Den mektigaste jordherren i landet var den katolske kyrkja -­her medrekna dei 30 klostera vi hadde i høgmellomalderen. Vi haralt nemnt at berre erkesætet i Nidaros åtte nære 3000 gardar på1400-talet; av desse ligg vel 100 i Romsdal, og det av dei beste gardanei alle bygder. Dessutan låg det ei mengd gardar til alle bygdekyrkjene.Hovudkyrkja i Veøy hadde såleis i 1648 88 gardar rundti fylket. Også somme kloster, bl. a. Reinklosteret (skipa av SkuleBårdsson), hadde ein god del jord ut over Romsdalsbygdene. Einslump krongods fanst det alltid og. Endeleg hadde høge verdslegeadelsmenn, serleg av Giske-Bjarkøyætta, mykje jord i bygdene våre- såleis var Giskegodset i Romsdal på 57 gardar i 1582. Vi har førfortalt (b. I, s. 188) om Bjarne Erlingssons testament til Peterskyrkjapå Ve øy. Då han døydde, vart brorsonen, Erling Vidkunnsson, Noregsmektigste adelsmann, drottsete og formann i formyndarregjeringafor Magnus Eriksson kring 1330. Han vart seinare sysselmannpå Sunnmøre og herre over Giskegodset og dreiv gardhandel i storstil over heile Romsdal. Somme storbønder fanst det vel og, slikesom sjølv bygsla bort ein eller fleire gardar. Det er lett å skjønaav dette at R 0 m s d a l sb 0 n d e n m å t t e ver a e i n l e i g­l e n d i n g s b 0 n d e fyrst og fremst.Best greie har vi på gardane til den fremste jordherren i bygdenevåre - erkebispen. Storparten av desse gardane er vel komne ihendene på erkebispane ved gåver; det galdt om å fa kyrkja til ålesa sjelemesser for seg når ein var dø'd; «han gav for sjela si», somdet gjerne heitte. Det er vel såleis Aslak Bolt t. d. har fått tak ihelvta av Home i Eresfjord. «Med råd og samtykke av si eiga koneGyrid Torkellsdotter gav Niklas Jensson garden under erkebispAslak og staden i Nidaros.» - Ein brote jord fekk kyrkja (Og andremed) ved at bøndene har vori i pengevanskar og såleis har hattbruk for lån; garden var- pantsett; og greidde så ikkje l:>onden lånog avdrag til rett tid, laut han gje frå seg garden. Mange: - serlegeldre og barnlause folk - gav og gardane sine til erkebispen, einprest eller eit kloster mot at dei skulle bli vel forsytte den tida deihadde att. · Oftast gjekk det -vel bra, men slike folk · kunne og bliretteleg snytte - og det av sjølve prestefaren: «fyrste d;:tgen settepresten meg over fat med seg, og andre dagen sette han meg uteved bordet; så sette han meg ute ved drengebordet, deretter kom

20Dette biletet er frå eit antemensale (framsida av altaret) i den gamle Tresfjordkyrkja. Det skal vera frå sist på 1200-talet og syner tre bønder som gjæter sauerute på marka. Alle har dei kapper med hetter og har vottar på henden~ To avdei har stavar, den næraste dessutan hoser og eit lite horn. Det er ein detalj avbiletet av bodskapen til hyrdane; engelen ser ein til venstre. Biletet fortel ognoko om korleis dei kledde seg kring 1200- 1300 . .

21eg til .å sitja: ute i eldhuset, og nO har eg ikkje meir att for Brattvollog alt eg åtte enn det du ser her,» fortalde gamle Åsa Brattvoll dåho gjekk gardimellom og tigga og . hadde ikkje anna enn ein svartstakk og ein sekk med gamle klede. Dette er stadfest ved rettenav sambygdingane hennar. Ikkje fullt året hadde ho vori på prestegarden-:- og dette var alt ho hadde att av Brattvoll med ein buskappå 8 kyr, 1 okse, 3 ungfe, hest og føl og elles alt ho åtte! tIendingaer ikkje frå Romsdal, men frå Romedal i denne tida. Men ho gjeveit tidsbilete som visseleg høver på tilhøva i mang ei bygd. Deihadde stor makt slike herrar og kunne mest skræma folk til kvadei ville. Ein rettargang mot dei var inga endefram sak. Det prestehatetsom bryt laust seinare, serleg etter reformasjonen, har trulegikkje så lite røter i liknande hendingar. Og ikkje var det min~teluten kyrkja fekk tak i som bøter for ymse slag «brot». Kyrkjatylgde mennesket frå vogga til grava, og nåde den som ikkje rettaseg nøye etter det ho sa føre. tIo straffa miskunnlaust - og meiningslaustofte. A. Bolts jordebok fortel om ein sparbygg som måttegl-e e'in gard avdi han åt kjøt før lian gjekk til altars, ein annan laut gjeein gardpart avdi han' slost i jula (

22føremannen til A. Bolt), Nørdztog, Hoeime og Skodhinom. Avdesse er berre Hoemgarden kjend i dag, korleis det no heng saman.Sidan det står om Heggeime at det «ligger til fiskeskaper», så kjemein lett til å tenkja på Sæter i Eikesdal - eldste skriftform frå1610 - om det kanskje her har vori eit namneskifte, såleis at Eikesdalssætraei tid p. g. a. forfallet etter ålle pestane t. d. kan havori sæter eller øydegard. Det er underleg at ingen av desse tregamle heim- og vin-namna finst i heile fylket vårt, så ein lyt truat her er gardnamn frå Nesset som er kvorvne for godt. Det nyttarlite å spekulera på kvar dei har legi, - Nordstog kan derimot lettFrå Eresfjord (Naustegrenda). Den låge åsen i bakgrunnen er 0verås-morerten,som stengjer for Eikesdalsvatnet (Storvatnet).vera ein av Oppigards-, Utigards- eller Austigardsgardane i Eikesdal.2 ) - I denneåttungen er vidare nemnde Naustum, Solbergomved Syren (= Solhjell ved Sira), Solbergom «ved Eidz- .vag» som «ligg'er til Riodha» (= Rød), Ofaase (= Øverås), YtraBoggom, Breidvik, som «ligger under Nausta», Heimvikom, «somGudlaug bonde i Veøy gav til Riodha», dvs. Rød kyrkja, Myklabol-. .l\ostad i V i s t e d a l, Ryodhom (= Rød), Thiolam (= Tjelle), «Som fruAdils gav», det vil vel seia til erkebispesætet, Fostravatnom (= F~ster~oll,no i Øre herad), Rørdale i Wistedal i Nordlandæ (Nerland)sokn, «som Peder Arnbjørnsson betalte erkebisp Eskil» , Goparøre(= Gauprør), Sporseim - «ligger oppå Gossen» (B. I, s. 154), Horner2) Asbjørn 0verås: Den eldste busetnaden i Eresfjord-Vistdal og Nesset,s. 131 fg.

23og Meringasæter (= MeringdaI), «som Brynjulf og Aslak Sigurdssønerselde herre Eskil under staden» (= Nidaros), «like eins andrehalva i føreskrivne Hørne» (sjå ovanføre), Slædenes, Soljello(m) ogHello. Dei tre siste gardane er komne til under dei to neste erkebispane,Olav Trondsson og Gaute. Sol-hjell har mogleg alt då voridelt, sidan garden er med i jordegodset til Aslak Bolt.I Læreims å t t u n g e låg Eid herad og Holm sokn. Erkebispejord:Holm, Indra Herjom, «der Bård i Herjom gav 1 øyrisbol for. .»(resten uleseleg, men det gjeld vel ei eller anna misgjerda), Fridrikswelle(= Frisvoll), Mittia (= Mittet), «som det ligg mykje neverløypingti!», Brekkom, Skorgo (dei to Siste må vera i VistdaI), Eide,Mork, Norvik, Læreime, Klungunese (I) bortbygsla for 6 øresbol ogKlungunese (lI) for 1 øresbol. Denne siste «fekk herre Eskil av PederAnbjørnsson» - den same som overlet erkebispen Rødal i Vi'stdal,uvisst kvifor.I Straums a t t u n g e låg VoU herad, Vågstranda sokn av Ve øyog noko av Grytten. Erkebispejord: Våge, Eik i S e k k e n 0 ill,Holtom; Øvra Reidarstadom, Nædra Reidarstadom, «som SigurdBratte betale»1), Sækkjasæter - «alt nytta til sætrar», av Gryteneprestegard 1 øresbol, Wi'k i E y g n a f y r d e (= Innfj.), Sætanese,«6 øresbol somhetre Finn selde» (sidan her står h e r r e Finn, crhan helst prest), Kornasætre (= Kormset), «som Olav Kvite gav",Ytre Bø i «Ignafjorde» og Skjalgobolstad'h. «Har desse gardane (deito siste) fylgt prestane i Grytten med urette.»I Ness a t tu n g e låg det meste av Grytten, Torvik i Eid ogvisstnok heile Hen. Erkebispejord: Dale, Nædra i Isf jorde «somRagnvald ga v», Sodgom, «bytt mot W estæstade (= Vestad) medpresten i Grytene», Lyngeid (Lyngheim?), Staveime, Remeime, Halsage(= Halsa) «som Solveig gav», Stokkom og Nese «som Bårdgav», Flataa, Kyllingom, Ormeime, Skræn (= Skiri?, opphavlegSkirin), eller ein Skren øydegard nemnd ca. 1550, bortkomen. Det erdå truleg same garden som Skreim, nemnd i eit brev frå 1347, derErling Vidkunsson (s. 19) skuldar ombodsmannen 'sin for å ha tileignaseg denne garden med urette. Ein visstnok ukjend gard- erSkrindo, «som sira (prest) Sæbjørn Validus gav». Vidare ha;: Berdor1) O. Olafsen seier i Veøy Il, s. 357, at berre øvre Reistad er nemnd hos AslakBolt, men båe gardane er erkebispegods.

24prest gjevi Indre Skorgo. Av Thorwikom er det 6 spann leige -­«i Larknafirdi»(?)1) - og av Breidhowik 2 øresbol.Etter rekneskapen for Nes åttung kjem det ei utgreiing om eitjordskifte frå erkebisp Olav Trondssons tid (1452- 1474) som trmykje karakteristisk for alle gardbyta på denne tida: Erkebisp OlavTrondsson og sokneprest Nils Jonsson til Aukra (Okerøy) skiftejord med Hallvard Amundsson «slik at vi skulle ha av honom eit markaboljord, lagt og bøtt, som er kalla Strande og ligg i Bylingsøy(Bolsøy) sokn og årleg rentar eit kyrlag i landskyld, og skal føre-Veblungsnes.skrivne Strande leggja helvta til domkyrkja i T r 0 n d e i m e9gandre helvta under prestegarden i Aukra. Skal førnemnde Hallvardha- av ass til vederlag for Strande 2 markabol i Yskerim (Eiskrem){nnanføre elva, med «ollum 1utum», slik som brevet som er sett oppom det,har utførlegare fråsegner om. Og er same brev lagt i Bakkekloster (Trondheim) til gøymsle, for det vedkjem og dette klo~leret,då det og har bytt nokre jordpartar med førnemnde Hallvard.» Breveter utstedt i N i d a ros 4. mai 1468 - så ein ser det er ei overgangstidnår det gjeld dette bynamnet. A. Bolt nyttar jamt Nidaros., Bylingsøy a tt u n g e (andre stader og nytta Fanne åttunge) omfatadet meste av Bolsøy herad og resten av Veøy. Erkebispejord:1) Det må no vel her vera ei mistolking av P. 'A. Munch, som har gjevi utA. B.'s jordebok - at det heIIer gjeld leige for laksefjord, firdi=fjord.

25Soleimom (= SolemdaI), Skorpo (bortkomen gard), lijællasætre.Raudhamold, «som Øystein Brok betalte», Opdølo - «ligger til fiskehøI»,Hunanese, EIgisaa, Be.rge, «som Peder Anbjørnsson gavherre EskiI» (jfr. Rødal og Klungnes), Bylingsøy, «som Tore Teisteåtte. Ei halv marks bygsel ligg til selveide. Like eins fekk vi eitmarkabol av Sakse Ounnarsson i same jord, bygsla for Tt øre oggav vi honom att for det 9 øresbol i Sætre i Vestnes for! mark, ogunnte vi han til leige under Sætre Bjarmaland (j Tresfjord) for eihalv tveit smør årleg». Vidare er nemnde Wiik ved Siliesnes (Sølsnes),Puglasæthre og Fonnebostadom (sjå s. 21).Westnæss a t t u n g e omfata Vestnes og Tresfjord herad ogBerill i Voll. Erkesætejord: Av Westnæss 3! markabol og alt godsmed som erkebisp Aslak bytte «under staden», dvs. Nidaros og erkestolen,for jordpartar i Bø, Rokneim og Manessaas (= Månsås). Vidare:Sætre (sjå Bolsøy), Hoeime, Bjarmalande, R'ektale, Platnom,Prodastadom, Sydra Aase, Skorgo, Øvra Aasyn, Nædra Aasyn, «alleign som Oyrid på Vesta dom gav, bygsla for kyrlag», Stokkala:1dog Birioryode (= Berurjodr = Beri!) og Nødraas, «alle tre som PalPålsson gav», Helasætre, Nerdheime, Kærs-eime, Riupadale. «Likeeins kjøpte vi erkebiskop Bolt i det Herrens år 1448 l markabol iRiupadall av Arne Bårdsson, bygsel ! kyrlag.» Om Erlendsgardens. 21. Ein kan greitt sjå her at mange gardar alt er delte i fleirebruk - såleis når det gjeld Åse og Rypdal t. d. Når landskyldaer så stor som på Vestnes, 3! markabol, er det tydeleg nok at hergjeld det heile garden. Likeeins når det ein hende gong er nyttaforma «all eign», som t. d. om RikisOord (nedanfor). Elles og kanein slutta mykje - iser den som er lokalkjend - av storleiken pålandskylda. Eit halvt markabol i Stokkeland kan ikkje gjelda heilegarden, men Kjersem på 20 øresbol, It kyrlag og 2 skjepper korner nok udelt t. d.Sunds a t t u n g e omfatar Aukra (om Sporseime, sjå s. 22) ogSandøy herad og Bjørset i Bolsøy. Erkesætet si jord-: Nørdra Tautra,Iskareime (Eiskrem), Midjasunde, Heggdalom, Røysætre " Oterøy,Ugluvik i Oterøy, «som Bottolv gav, ligger til Raknes», i'åndskyld2 øresbol, 15 penningar og 13 skjepper korn; Bjorksætre (= Bjørset),6 øresbol og 30 skjepper korn, Sandøy, Haukaam (Haukabø?), Rikisfjord,«all eign gav sira Sigurd Oauk» , Hareime, Soleime, NædraHeggdalom, «så mykje som Peder Anbjørnsson åtte og han måtte utmed til herre EskiI». Dette ,er 4. garden Peder gjev frå seg til erke-

Frå Gassa (Aukra). Dette er noko av eit framtidsland. Denne store øya ytst iRomsdal har svære jordvidder som enno kan dyrl\ast.

27bispen - det kunne ha vori interessant å vita grunnen Ul dette. Det ermogleg at Magnhild Anbjørnsdotter på Vestne.s er syster hans og atdet såleis er sams grunn til jordytingane deira til kyrkja. Om henneer det tydeleg sagt frå at ho bøter garden for misferda si. - Bottolvi Raknese har mått gje 3 øresbol til erkebisp Aslak «i kyrkja si rekning»og 2 øresbol i Ugla vik. lia m es er bortbygsla for It kyrlag.Styms a t t u n g h e omfatar herada Bud eig fræna; ofte verthan og kalla Våge eller fræna åtting. Erkebispegods: Rydsætre, 3øresbol bygsel, 1 laup smør og 10 skjepper korn, Thornese, 1 øresbolog 6 skjepper korn, Vallom i Wagøy, t mark bygsel, 1 laup smør og5 skjepper korn. Dessutan er nemnd Kambsvage «in af Stim». Dennegarden må seinare ha vorti øydegard,-og er kvorven or folks minne,som så mange gardar i denne tida.Dersom lokalkjende folk tok opp arbeidet systematisk i dei ymsebygder, ville ein truleg kunna lokalisera ikkje så få kvorvne gardarirå svartedautida og seinare. Når t. d. i Eikesdal eit dyrka jordstykkei utmarka ber eit så karakteristisk namn som L i n s e t-gjerdet,kan det ikkje vera den ringaste tvil om at her har vori ein gamalgard Linset (det og gravhaugar der peikar på). Eit anna sliktnamn der og, som heller ikkje er med i Ryghs «Norske Gaardnavne»,er Sko s e t, midt ute i hamnehagen, heilt utmark no. Når ein granskarslike ting, må ein berre ikkje gå for strengt ut i frå kva vi meinermed ein gard i d a g. Den dyrka jorda spela ikkje så stor rolla;med nokre få sledelass høy fødde dei like mange fe, stort og smått,som talet på høy lassa var. Olafsen fortel at slik var det enno på1700-talet. Vågsæter hadde t. d. i 17~4 18 lass høy og fødde meddet 5 kyr, 3 ungfe, 9 sauer og 1 hest. Mange bruk var nok langtmindre, - l i t t høy klora dei alltid- saman, og så gjekk det medbeit, lyng og skav og svelteforing gjennom ein la-ng vinter. Eit sliktbruk kan eg tenkja meg Skoset har vori, ---" Linset derimot har vorieit godt bruk med større foring, korn- og ikkje minst: lin-dyrking,det namnet fortel. Skoset er vel eigenleg Skog-set.Det undrar ein at folk herute med kysten betala landskylda såofte i kornskjepper. Det er ingen stad at korn vert nemnt såofte som i Sund og Stim åttingar. Ein 'lyt no vel hels -~ . tru at detvanleg har vorti omrekna i fisk. Bort i mot hundre år e:tter er iminsto fisk den vanlege skattebetalinga her.Amund lielland nemner Aukra prestegard mellom erkesætegodset,men det kan ikkje vera rett etter jordeboka. Derimot er Aukrene

28(Aukra) nemnd i ein annan samanheng. - Som lesaren alt har skjøna,var Aslak Bolt ein mann med velutvikla sans for denne verdsensgodar - slik alle nye gardane han får tak på berre i våre bygderfortel. Og han var langtfra nøgd berre med dei ytingane som varvanlege då han vart erkebisp. lian grov fram «vitnemål» om athan skulle ha endå meir. Såleis dreiv han igjennom - ikkje utan motviljefrå bøndene si side - at kvar Mikkeisdag skulle det vera eiserleg kornyting frå alle gardar. Ein fullgard skulle gje ei skjeppe,ein halvgard helvta av kornskjeppa. I fiskebygder vart Mikkelskornetbetalt med fisk! Romsda'lsbøndene i «allan Raumsdalen» skulle gjesitt Mikkeiskorn til Primo Altare Sancte Crusis, d. e. fyrste altaret forD e n h e i I a g e k ros s e n i Nidarosdomen. Det er i jordebokanemnt 13 andre altar i kyrkja, vigde til ymse heilagmenn, som andrebygdelag yter Mikkeiskorn til. Kannikane ved desse altara skulleså til vederlag greia ei dagleg messe for alle kristne sjeler (dei av:"døde) «ti! ro og nåde av ' deira pine». for det andre dreiv han igjennom dei såkalla Olavspengane, ei ny avgift, som skulle leggjastpå olsokdagen. Endeleg fekk han vedteki ei ny «gåve» ti! beste forerkestolen, «ein godvilje som almugen hadde gjort forfedrane våreog vart kalla gjof (= gåve).».for 'å tryggja gjennomføringa av alt dette, så avtala han «med allevåre klerkar, både abbedar, kannikar og prestar at dei, som hansjølv, ikkje skulle bygsla bort jord til leiglending utan han lova at,han ville og skulle å r I e g, vel og greidleg, yta sitt Mikkelskorn,Olavskorn, landskyld og gjof og dertil auka og rydja kvart år einmæling ny jord, setja ti humfestenger årleg, syta for at jorda ikkjegrodde til med skog, og dessutan gjera det som vit og skjøn tilsatrongst på garden.» Det var såleis ikkje små byrder erkebisp Olavher dreiv i gjennom for leigt rIdingane til både' erkebispejorda oggardane til kyrkje og kloster elles. - lian reiste sjølv rundt i erkebispedømetheilt frå nørdste liålogaland til Sunnmøre på «visitas»og veitsle for personleg å tinga med bøndene om desse nye tyngslene.Og han synest jamt å ha 'iukka, med seg. Sumaren 1433 - ijuni - er .han på.Nordmøre og i Romsdal og først i juli på Sunnmøre.Sokneprestane, som hadde kvar sin 14 av den vanlege tienda) gjeldetsittt r hadde plikt på seg til å ta i mot erkebispen og fylgjet hansfrå 2-6 døger når han var ute på slik «visitering» eller gjesting.10rdeboka reknar opp 34 hovudkyrkjer og fleire kloster som yterslike «iIattlegor», som det karakterist~sk nok heiter. I Romsdal ser

29ein at han har rett til 13 slike nattleger; av dei fell 6 på W i d ø y,4 på A u k r e n e og 3 på G r y t e n e. Fleire prestegjeld var detikkje i Romsdal den gongen. Veøy med fylkeskyrkja var såkallakannikegjeld, dvs. at soknepresten der samstundes var rekna somkannik og medlem av domkapitlet i Nidaros, som dermed hadde rettentil å tilsetja prestane - også kapellanane - i Veøy; det omfataå s·eia heile noverande Bolsøy, Vestnes, Ve øy og Nesset prestegjeld.Som vi har synt i førre bandet, s. 164 fg., har det vori oml. 20 kyrkjeri Romsdal føre svartedauden, eit tal som truleg er det same attUtsyn over Vågane. Røvik-gardane til høgre. Sekken midt i fjorden.på Aslak Bolts tid, eller i minsto før det 15. hundreåret er ute. Dåvar dei å seia reiste alle dei kyrkjene vi har i dag. Grytten gjeldt. d. hadde desse 5 soknene: Flata, Gry tinar, Heina, Valla og Eidsokner. Nesset kapellani under Ve øy hadde også like mange kyrkjersom no, bortsett frå Eikesdal kapell.Når ein veit kor smålåten ein bisp kjem ti} ein kyrkjelyd i våredagar på visitasjon - vanleg heilt åleine, så det er vJ ndt for folkno å skjøna kva ei slik erkebisp e- eller bispegjesting i 3- 6 dagarvar i katolsk tid, og kva tyngsler dette måtte vera for sokneprestane.Men vi er så hepne å vita at då Olav erkebisp i 1432 var på visitasjoni Hålogaland, reiste han med 2 skip og tilsaman oml. 200 mann!Og noko liknande - det minste i alle høve 1 skip og 100 mann - ­har det vel vori på Romsdalsferda i 1433. Og då var det fest og

30gilde i sju lange og sju breie hos alle sokneprestane. Hjelpeprestanerundt om i fylket laut då og yta sitt til at «nattlegene» skulle blivellukka; og bøndene slapp truleg heller ikkje unna. Om ei vitjingBergensbispen kring 1320 gjorde i Sogn, han skulle vera 4 dagar påein prestegard, veit vi at ein prest måtte ut med 7 tunner bjor (besteslag øl), 12 tunner munn gåt (tynnare øl), 16 kg bakt brød, ein slumpkveitemjøl, smør, kjøt og flesk og dessutan noko krydde; andreprestar laut ut med liknande forsyningar til gildet hos hovudpresten,- attåt 8 tunner bjor er og nemnd ei halv tunne vin som ein skulleyta, visseleg til bispe.ns eige bord. Drikkevarene ser ut til å ha spelaei hovudrolle, og vi kan vera visse på at så heitt blod som det vari Aslak Bolt, har det gått svært lystig for seg dei 6 dagane han t. d.låg i Veøy i 1433. Det er nemleg all grunn til å tru at kyrkjeherranenytta ut alle dei nattleger dei hadde og vel så det rundt om i bispeellererkebispedømet. Det var einaste måten dei kunne greia åhalda så stort fylgje på. l )Sjølvsagt var det ikkje 'berre eting og drikking og fest. på slikeferder. .Ei heil mengd med kyrkjelege forretningar av alle slag vartutførde av erkebispen. Det skulle vera gudstenester med dåp, konfirmasjonog nattverd. Det moralske livet både til prest og kyrkjelydskulle granskast, og ikkje minst viktig var kontrollen med erkesætetsitt jordegods i gjeldet. Folk fekk på mange vis oppleva vedslike vitjingar at dei måtte ha ein mektig Gud over seg - det måttedå eit, slikt staseleg og 'talrikt tenarska,p overtyda dei" om.På grunnlag av Aslak Bolts jordebok og ,verksemd har vi herfreista gje ei orientering om korleis tilhøva var mellom kyrkja ogkyrkjeherrane på den eine sida og bygdene og bøndene på den andre.Noko liknande var det gjennom heile den katolske tida fram til reformasjonen,endå langt frå alle erkebispar var like stride godsherrarsom erkebisp Olav. Vi høyrer t. d. om ettermannen Olav Trondsson(s. 16) at han gav attende til den opphavlege eigaren ein gard(Haraldstad i GudbrandsdaI) som erkebisp Olav hadde hatt, «forgarden var med liten eller ingen rett komen under Ol,l'vs domkyrkje».1) A. Bolt vart bisp i Bergen i 1408, frå 1428-50 erkebisp i Nidaros. Han måha vori ein mann med uvanleg helse og mykje framtak, så lenge og iherdighan tener si kyrkje. 1 ungdomen var han visstnok ein svær villstyring. Hanhadde såleis 2 lausborn før han vart bisp - som prest laut han sjølvsagtleva i sølibat. ,I Grytten prestegjelds kaIlsbok, utgjeven av M. Rogne i 1927,blir det s. 7 gjevi ei lita skildring av ei slik erkebispevitiing i Grytten i 1533.

31STYRING OG STYRINGSMENN FRAM TIL 1537.Som vi har nemnt, hadde erkebispen serskilde ombodsmenn til ffføra tilsyn med kyrkjegodset sitt rundt om i fylka, fehirdar heittedei gjerne. I erkebisp Olav Trondssons tid og lenger var brorenIvar Trondsson fehirde i Romsdal. Det synest å ha legi sværtgode evner i Aspåætta, og Ivar fekk og god økonomisk makt til clhjelpa fram sønene sine. To av dei studerte i Tyskland og vartmagistrar. Den eine av dei, Gaute, vart erkebisp etter farbroren,og den andre, Trond, vart den nestøvste prelaten i domkyrkjebyen,Frå Sekken. Utsyn innover Romsdalsfjorden.d e c a n u s (=formann) for domkapitlet. Heile landsens politiskeog nasj'Onale - og sjølvsagt kyrkjelege - framvokster i det 15 hml.er iser knytt til A. Bolt og dei to erkebispane av Aspåætta somfylgde etter honom. Serleg er hendingane frå Amund Sigurdsson130lts oppreist i 1430-åra mot Erik av Pommerns herredømme ogAslak Bolts freistnad på å hindra oldenborgarstyret t":Noreg i tida1448-50 svært forvitnelege. Det lukkast verkeleg med den fyrste'Oppreisten å få driva ut or Noreg ei heil mengd med framande futar,lensherrar, prestar og bispar. Og då styret i hovudsaka vart overlatitil det norske riksrådet no mest ein halv mannsalder, førde detein rett kraftig p'Olitikk mot hanseatane. Sigurd lensson, drottseten.

32vert det hermt etter at hanseatane skulle ut, jamvel om han skullebli nøydd til å drikka vatn alle sine levedagar! - Det fekk gå somdet ville med det gode tyske ølet! Ein annan stormann i riksrådetvar E r l e n d .E i n d r i d e son av Losna-ætta - han er elles denfyrste lensherren vi kjenner i Romsdal. Han «vyrde ikkje hanseatanemeir enn den sand han stod på.» Det er ei nasjonal stemningmellom dei førande nordmenn no som ein knapt finn maken til førkring 1770-åra att. Hanseatane måtte fyrst og fremst få medtevlarari handelen på Noreg, og engelske kjøpmenn fekk i 1442 dei fyrstehandelsrettane på Bergen «i samhøve med deira gamle rettar». Ogåret etter fekk kjøpmenn frå Amsterdam privilegium på å sigla [låNoreg alle stader «hvor de hadde behov derfor». Dette førde etterkvart til framhjelp for folket på fleire vis. Iser var nederlendinganesvært interesserte i skogen vår - noko som elles ikkje vart berretil det gode. for mang ein skog langsmed kysten vår, ikkje minsti dei ytre Romsdalsbygdene, vart snøydd i dei neste hundreåra(jfr. s. 43). Nye traktatar med England frå 1465 og 1490 gjordegså f j 0 r d h a n d e l e n med bøndene fri, slik det vart mykjebeinveges handel mellom dei framande og bøndene; iser i tida 151)0- 1600 har trelastutførsla i Romsdalsbygdene gått rett fritt og ukontrollertfor seg. Det har vori mange føremoner for bygdefolket meddenne skipnaden - eller skort på skipnad! Dette skjønar ein bestav den uviljen som snart synte seg frå byborgarane mot denne fhetjordhandelen. Innkomene hari det heile-flote rikare-for bøndene. Ogsvært viktig var det at nordmennene ofte tok teneste på hollandskes kip og lærde seg på nytt både sjømannskap og skipsbygging og nyeferdavegar ut til framande land og hamner.Denne framgangen var elles ikkje jamn. Ei stor atterslagstid vardet under Kristian I (1450-81) for denne nye politikken. Trass iAslak Bolts djerve freistnad på å halda oldenborgarane ute - medstønad frå Sverike - laut vi inn i den lange sambandstida med Dan­IDfl'Tk. Den danske adelsmannen Hartvig Krummedike gjorde mesttil dette utfallet Dette harma erkebisp Aslak umåteleg. I ei offisiellkunngjering, stadfest av tre riksrådar, heiter det m. a. at erkebispAslak nytta dei djervaste orda, ja, endåtil dryge eidar, og han svorat hån ville «rette ut over Herr Hartvig, så at man skulle se hvorledesen nordmann skal fare med en holst ener og utlending». Likevel ~ det vart nederlag for politikken til erkebispen, men handøydde stutt tid før kroningsfesten for oldenborgarane i Nidarosdo-

33men olsokdagen 1450, og slapp såleis frå den audmykinga å innset jaog velsigna dette dynastiet til å rydja ut norskdomen og riksviljeni folket vårt. Vi tenkjer ikkje minst på den målmedvitne språklegefordanskinga som tok til her i landet med Kristian 1. Det hadde altvort unionar eit par mannsaldrar, men norsk mål var då enno herremåleti landet, også i det høgste styringsverket. føre 1400 er allekongebreva som vedkjem Noreg på vårt eige mål, i dei neste 50åra er det nokre få brev på svensk, dansk eller svensk-dansk (8 tils,).Frå Kristians tid er det 4 på norsk mål og 2 på dansk, men etterkroningsfesten 29. juli 1450 - medrekna hovudavtalen mellom deito landa i Bergen same året om samband «til evig tid» - e rk var t e i n a s t e k 0 n g e b r e vet p å d a n s k m å I. Det ertydeleg at så snart Kristian er komen på trygg grunn heime i Kjøpenhamn,set han med eitt slag norsk mål utanom i det kongelegekanselliet. Men båe dei to bondegutane frå Nordmøre som V2rerkebispar i dei neste 60 åra (Olav og Gaute) ny tta berre norsk, .­det same gjorde det kongelege kapellpresteskapet ved Mariakyrkjai Oslo i sine skriv heilt til 1520.Gamalnorsken går i denne tida over til dei bygdemålsformene vikjenner i dag i fylket vårt - og landet vårt elles, og alt ligg framifråtilrette for eit nynorsk skrift- og administrasjonsmål. Dessesiste breva er skrivne på det ein ' vanleg kallar m e 110m n 0 r s k,«og det på ein slik måte at det er lett å sjå at brevskrivaren ervel heime i det mål han skriv.» (Hægstad).Dei fleste nordmenn stod kanskje utanfor og uforståande til denneavnorskinga, men vi har då dei mest tydelege opplysningar frådenne tida om at jamvel blant bøndene har det vori den djupasteuvilje både mot framandstyringa og framandrnålet, som etter kvartla si kjøvande hand over vårt sernorske liv i si frie og naturlegeutfalding. (Sjå A. 0verås: Norsk Reising s. 50 fg.). Tida under Kristian1. er i det heile ei av våre verste nasjonale forfallstider ; vihugsar og at det var han som overlet Orknøy og Iiialtland (j 1468)til skottekongen - som pant for medgifta til dotter si - \ it pantsom aldri vart innløyst. Lov og rett var det og berre så som samed for oss nordmenn i hans tid; hanseatane drap såleis hovudsmanneni Bergen, Olav Nilsson, og biskop Torleiv med 60 av folkahans utan at kongen tok seg a\ sakene.Det er nett i denne tida Olav Trondsson er erkebisp og jordherretil ei mengd Romsdalsbønder - men ingen urimeleg herre (s. 30)Romsdals Soga - 3

34Olav gjorde elles ikkje så mykje av seg som t. d. føremannen ellerbrorsonen, som kom etter. Ein stad er han kalla «ven av dei tyskekjøpmenn», noko som høyrest uventa ut. Men då erkebispenmeir og meir fekk si landskyld (bygsleavgifter) og tiend i f i s k,ikkje berre frå Romsdal og Nordmøre, men og frå Nord-Noreg - oghan dessutan og vanleg hadde av sine eigne folk ute på fiskeværatil fangst - , så har han tvillaust hatt den største interessa av, for.it få den beste avsetnaden på all denne fisken sin, at sambandet medhanseatane ikkje vart for mykje skipla. Elles har vi vitnemål om (ittyskarane slett ikkje har kjent seg så trygge på Olav TrondssoJlsvelvilje. Ein tysk skrivekarl i Bergen seier såleis: «Han var tyskaranesin ven med måte». - Olav døydde på ei ferd til Rom. Pågravsteinen hans står det: «Noreg gav honom med rette den heilagestolen».Erkebispen er dei siste hundreåra før reformasjonen den einastesom representerer ei fast sentralmakt i landet og er dessutan landsensfremste mann, formann i riksrådet m. a. Difor var det sværtviktig at ein her alltid fann den rette mannen på rette plassen. Einslik ein ;var brorsonen til erkebisp Olav, G a u t e, som vart sitandepå erkebispestolen i 36 år, lenger enn nokon annan erkebisp. Haner vel og ein av dei aller fremste av dei høge prelatane våre attigjennomtida, ein stor personlegdom med fast norsk støyping i seg.Da Kristian 1. døydde, gjekk han i brodden for dei misnøgde nordmennog fekk hindra i eit par år at sonen, Hans, vart vald til kongeiNoreg; og etterpå måtte kongen gå med på ei mengd nasjonalekrav, som skulle tryggja Noreg jamstelling innan sambandet. Detz aldt skattespørsmål, iser at skattane gjekk til Danmark, pantsetjingaav dei norske øyane i 1468, hansaveldet, tyskarane si ferd mot OlavNilsson og bisp Torleiv, om utlendingar i dei norske lena og embetao. m. - i alt 16 klagepunkt la han fram for dei riksmøta han kallasaman av norske stormenn i denne tida.Heller ikkje Hans gjennomførde så svært mykje av alm. det hanlova då han endeleg vart godkjend som norsk konge. Men det vartdå likare enn under faren. Såleis vert det frå hans tid berre fylgte i n politikk mot hanseatane heilt til veldet deira i Noreg vert knektomkring 1560. Vi ser det kanskje best av Absalon Pedersson Beyers«Noriges Riige» litt seinare at det er ålmenn meining hos nordmenneneat ein politikk m 0 t hansaveldet alltid er ein politikk f 0 rNoreg.

35I tida kring 1500 er det mykje uro og gjæring i landet mellombøndene. Tidene ser ut til å vera låke i det heile, men dessutan erstyringa rundt i bygdene Ookalstyringa) heller ikkje som ho burdevera. Både lensherrane og futane deira, både dei innfødde og deiframande, er griske og harde karar, som nyttar ut almugen det deikan. Med knep og skræmsle r tvingar dei fram nye byrder påbo"nden til kvar tid. Uro og oppreister har det vori dei fleste stader,tvillaust også i Romsdal, - det er berre så få meldingar ein har frådenne tida. Derimot veit vi at høgadelsmannen Arild Kane og nokrefrå Langfjorden med Eresfjord. Eidsvåg til venstre. Skjorta i bakgrunnen.av sveinane hans vart ihelslegne av Sunnmørsbøndene i 1496. frå1497 kan vi beint ut seia at heile Austlandet skjelv under uroa. Pågrunn av ymse motsetnader ti1 kongen og dei danske styresmennenehans, serleg Henrik Kurrnmedike på Båhus, riv lensmannen på Akershus,den norsk-svenske stormannen Knut Alvsson, alle bruer av 0gvert førar for bøndene. Spreidde reisinga r held på og samlar segtil ei folkereising med det mål å sopa ut heile danskestyringa - nettslik svenskane gjorde samstundes og noko i samarbeid med Knut.Ei tid var vonene gode. Men medan Knut venta noko herl1Jelp fråSverike, byrja han tingingar med Henrik Krummedike og fekk fribrevtil drøftingane på skipet hans. Likevel vart Knut Alvsson hoggenned her (18. aug. 1502). «Hugget i Knut Alvssons panne, var et ·hugg i Norges hjerte», seier Ibsen i. eit dikt (

36seg, ein slik vilje til å setja alt inn, at ein kan ikkje fri seg for tankenat den karen var tenkt til noko meir, at han kunne ha gjort eit jamverdigverk i Noreg med Sturane og Gustav Vasa i Sverike. Slikmå og samtida ha sett det. Endå hovdinglause reiste dei harmfyltebønØ-ene seg fleire stader til hemn for dette nidingsverket, og øsin.~atvinga Hans til å kalla Krummedike heimatt til Danmark.At erkebisp Gaute har samhugen sin på Knuts side, skjønar ein ogav at han har hjelpt honom med større pengelån i denne vanskelegetida - mot pant i Knuts jordegods nordanfjells. Og då prins KrIstian(2.) litt seinare kjem hit opp og skal slå ned uroa, som enno ifleire år heldt seg mange stader - verst på Hedmark - er Gauteavvisande og uvenleg mot prinsen, som bl. a. eit par gonger freistarfå erkebispen til å krona seg. «Vi har nok med ein kront kongeher i riket, Dykkar far» var det faste og verdige svaret. Eit svenskbrev (til Svante Nilsson Sture) nemner beint fram at erkebisp Gautejamvel må ha drivi med herbuingar omkring 1508 då det koka hardastpå Hedmark, og bl. a. bisp Karl av Hamar vart sett fast:«Gaute let bu ut alle langskipa nordanfjells; kva dette tyder k;mDykkar-Nåde sjølv skjøna». Og erkebispen skal ha sagt: «Hvi monde sv'enske nå ei våkne opp til fulle? Nå er stor leilighet til å skillede danske 'heilt ut fra Norge, om hjelp kommer med hast».Det var ein danske, prinsevenen E r i k Val k e n d 0 r f, som 11510 avløyste denne nasjonale kyrkjehovdingen på erkebispestolen.Hans dygder 'stod ikkje høgre enn at han, etter eit svensk brev,fr'eista tvinga den gifte systera til bisp Karl på Hamar «til å vise'seg gunst» under hersetjinga av Hamar. -Som dei andre er kebispanevar han ikkje berre vår øvste faste kyrkjelege tilsynsmann i fylket,'men stor godsherre som dei hine. Vi skal nedanfor - om omframskattanefrå 1520 - koma attende til dei nye byrdene Romsdalsbøndenefekk å bera på hans tid.Vi har diverre ikkje mange romsdøler som har fått sitt-namn jsoga i denne tida; no som før er det dei unemnde og" ukje de somgjer dei største verka på gard og i bygd. Også dei ymse' styresmeimenekjenner ein lite til bortsett frå erkebispane. -- Vi har nemnt(lJ. I, s. 179) at Romsdal frå Sverres tid var ei sysle for seg med sinsysselmann, ein kong·el'eg embetsmann. Denne skipnaden har truleghaldi seg til Olav Håkonssons død i 1387. Dronning Margrete styrerbeist syslene med sine såkalla futar, ein skipnad som i minsto varerved ut Erik av Pommerns tid (0. 1440). Putane måtte gjera reKne-

37skap for henne personleg. Namna fylke og sysle vik såleis etterkvarti denne tida for nye nemningar, iser futedøme og len. På deiymse slotta får vi hovudlensmenn. Desse vart oftast kalla lensmenneller lensherrar (ein må ikkje her blanda saman med vanlege bondelensmenn,som det var fleire av i kvart fylke eller futedøme).Eit len er jamnast mange og store bygdelag. Romsdal, som no verteit len for seg, er eit av dei mindre lena i landet. Ein lensherrehadde ofte mange slike mindre len under seg. lian budde då ikkjeder sjølv, men hadde sine personlege futar i lenet som greiddeFrå Rødven.styringa der for seg. Under dei stod då bondelensmennene utoverbygdene.Dei ·fleste lensherrane hadde i tida føre IS00-talet lena på avgift,dvs. at dei betalte ei viss avgift for dei til kongen, og så kunnedei - gjennom futane sine - driva den mest ansvarslause utsugingav bøndene, slik vi har ei mengd døme på frå alle kantar av landet.Stundom f'ekk dei lenet i p a n t for pengar kongen hadde lånt avlensherren eller på eikor anna vis var honom skuldfg. Utsugingaav bønd'ene vart ikkje mindre etter dette systemet. Einast når lenetvart sett hort på r e k n ·e s k a p, slik lensherren berre hadde rettentil ei fast innkome av det og resten gjekk i kongens kasse, kunnestyringa bli meir rimeleg for bøndene; men det var heller sjeldanlena vart bortsett e slik i denne tida.

38Lensherren greidde både den siviIe og militære styringa i lenasine. Kvart len var administrative einingar for seg, jamv'el om fleire- såleis var det mest jamt med Romsdal - låg under same lensherren,t. d. på Nidaros kongsgard. Lensherren måtte alltid ha sinfaste bustad (slotta) og ikkje fara ut or lena sine utan serskilt løyvefrå kongen. Desse slotta får på denne tida svært mykje å s'eiareint militært: Den som er herre på slotta, er herre i landet. Slikser ein det gong på gong. Aslak Bolt gav seg ikkje i kampen sinmot danskestyringa før han såg at han ikkje greidde ta Akershus.Lena var ikkje arvelege. Det var kongens vilje og nåde som avgjordekven som skulle ha dei til kvar tid. Like vel har han nokikkje delt dei ut heilt fritt; det var så mange faktorar som speiainn støtt, iser det at kongen var så sterkt avhengig av stormennene.Den fyrste lensmannen i Romsdal som vi veit namnet på, er ErlendEindrideson (s. 32). tlan var kring 1440 ein av dei stormennene somhadde mest å seia i landet. Ei tid hadde han Tunsberghus, fekk seinareSogn, men budde visstnok i Bergen. Trass i hans sterke nasjonaleinnstilling har han mått gå med på avtalen i Bergen j 1450og er blant underskrivarane av sambandsdokumente't. I tillegg tilSogn får han no, i 1450, Valdres og R 0 m s d a I som pantelen forein del pengar han hadde lånt Kristian 1. Men han har - like litesom våre andre lensmenn - budd i fylket vårt. Erlend var gift medGudrun, fosterdotter til Alv Knutsson, far til oppreisthovding KnutAlvsson. tlo vart seinare gift med den mektige drottseten J 0 nS m ø r, som bl. a. styrte landet under kongeløysa i 1481-83. ,Kris'toffer av Bayern vart vald til konge på eit standsmøte i 1442(Lødøse), og der møtte utsendingar frå bønder og borgarar v'ed sidaav adel og presteskap. Frå Noreg møtte alt i alt 36 bønder, mellomdei ti a Il var d A m u n d s son, truleg den same bonden som vifør har fortalt om (s. 24) hadde eit større jordskifte med erkebispenog soknepresten til Aukra. tlallvard må truleg ha butt utansundsein stad, eller i Bolsøy. tlan er den første namnkjende sagtbygdingenvår som vi veit om har representert folket i fylket, endå slikrepresentasjon, serleg på Frostatinget, var vanleg i sogetida (B. I,s. 154). Men endå han såleis å seia er vår fyrste kjende «stortingsmann»- det er riksrepresentasjon han er med på -, veit vi ikkjenoko meir om han enn at han godkjende den nye framandkongen .saman med dei andre, eit vedtak vi nå gjerne hadde sett haddegått i motsett lei.

39Andre herrar som har spela ei større rolle i bygdene våre ereigarane av Giskegodset (s. 19). Samtidig med Erlend Eindridesoner den søkkrike drottseten Sigurd Jonsson eigar av Oiskegods~tog dermed jordherren til ei mengd Romsdalsbønder. Mange nordmennhadde gjerne sett han som konge både ved kongeskiftet i 1442og i 1448- 50, men han vanta ærehug og vilje til det. I slutten avdette same hundreåret er far tY! Knut Alvsson (s. 38) herre til Giske«og underliggende gods i Romsdalen», som han hadde arva i 1490,då Sigurd Jonssons gods var skift mellom han og to andre ervingar.Alv Knutsson var nemleg ein systerdotterson av Sigurd. Vi harog eit par kjøpebrev frå gardhandlane hans i Romsdal. I 1495 selsåleis Øystein Einarsson gardane Bolsøy og Eikrem til herr Alv ogfru Magnhild Oddsdotter. Dei betalte kontant - med sylv og kopar.Denne same Øystein må ha vori noko av ein kakse. I eit kjøpebrevfrå 1488 ser vi at han sel garden Korrneset «i Peders kyrkjesokn»på Vågstranda til Erlend Ivarsson for 6 kyrlag. Avtalen er gjord iHjalmvikom (Hjellvik?) og betalinga var: 1 kyrlag i korn, 1 utvaldku, 2 gryter (=2 kyrlag), 1 sylvskei (=2 kyrlag) og attpå handelen3 alner ty. Vi tek med dette iser avdi det fortel ein så mykje omhandelsmåten og pristilhøva den gongen. I våre augo må dette veraein svært ring handel - når 4 kuverde skal dekkjast med 2 gryterog ei sylvskei! Men endå over 50 år seinare vart ein gamal bibelbetalt med verdet av ein hest, og 4 små band av Luthers skriftGrkosta 8 dalar, - dette i ei tid då eit heilt års opphelde i Kjøpenhamnfor ein student kom på oml. 30 dalar.Lensherre i Romsdal o. 1500 er den mektige N i l s H e n r i k s­son G y l d e n l ø v e på Austrått. Han har samstundes fleire andrelen, såleis hovudI enet Trondheims kongsgard. Han var både rikasteog mektigaste verdslege stormannen i landet på denne tida. Då herrNils døydde, fekk kona hans, den velkjende fru Inger (OttesdotterRømer) til Austrått i 1524 forleningsbrev på dei fleste av lena tilmannen, såleis R 0 m s d a l, Sunnmøre, Nordmøre og Posen len.Avgifta for desse til krona var 413 mark. Pru Inger eJ;; og arvingtil % av Sigurd Jonssons gods i 1490. Pru Inger veit vi kom til åspela ei sværande viktig rolle i fyrste mannsalderen" på 1500-talet,noko som ikkje minst heng saman med at alle dei 5 døtrene hennarvart bortgifte til danske stormenn. Desse fekk ei tid utetter mykjeå seia i landet, såleis Vincents Lunge, Nils Lykke og Jens Bjelke,ættfar til Bjelkane på Austrått seinare. - Pru Inger var mykje grisk

40etter gods. Såleis fekk ho ved V. Lunges hjelp, beint i mot norsklov, tak på Giskegodset - også alle gardane det hadde i Romsdal -­ved å trengjatilside Karin Alvsdotter, syster til Knut. I 1529 skrivNils Lykke frå Bergen til «alle ærlige, fornuftige og beskjedne dannemennog menige almue som byggende og boende er udi fosen,Edøy, Sunnmøre og R 0 m s d a l» at fredrik 1. har unnt honom ogfru vermor Inger desse såkalla «sjølena». Og vi veit at Nils Lykkevar bL a. på Ve øy i 1534. - Lykke var på, mange vis ikkje så verstein kar, men då han tykte så altfor godt om syster til kona si haddevori (ho døydde alt i 1532, så han var enkjemann) og også fekk einson med henne - det var blodskam etter den katolske kyrkjeretten- så vart han dømd i hendene på erkebispen. Det enda med atNils Lykke vart sett i eit utriveleg kjellarhol (fengsel) på Steinvikholmfestning, der han sjølve jolaftan 1535 vart røykt i hel! Det varei mykje urimeleg straff, som visstnok mågen, V. Lunge, bør ha denstørste skulda for, då han skuva på ,erkebispen i von om å få tak ijora.egodsa til Nils Lykke. Det vart fru Inger som kom til åha lena- heilt til ho døydde i 1555. Ho drukna på vitjing i lena sine, påSøvdefjorden på Sunnmøre, ' saman med dottera Lucie, ho somNils Lykkes kjærleik hadde falli på. Ho hadde enda som J ens Bjelkesfrue og vart såleis ættmor til så mange av Noregs fremste søneri det neste hundreåret.futen til fru Inger og Nils Lykke synest i lang tid vera ein somheiter 0 l u f S k r i var og alt i 1519 bur på Hustad. 10 år seinarefinn vi han saman med futen hennar på Sunnmøre, Rasmus Skrivarpå Giske. Dei flokute tilhøva på reformasjonstida skal vi greia utom seinare, i samband med riksmøt,et i Bud i 1533.KVA SKATTEMANTALET FRÅ 1520 FORTEL.Romsdal har aldri vori bygder for herremenn. Bøndene sl eit og~treva den gongen på kvar sin g-ardslik dei alltid seinare har gjortdet, og hadde si fulle hyr,e med å få endane til rekka i hop. Diforskulle ei Romsdals soge i serleg mon vera forteljinga om bøndeneog deira liv. Men ein kan oftast ikkje koma fram til bondesamf.unneti eldre tid utan ein ser dei i høve til styring og styrarane -dei som tok mot eller brukte dei skattar og avgifter som bøndenelaut ut med, utan at dei elles fekk noko vidare vederlag. Det viktigasteein kan peika på av såvore var det som kyrkja bar fram av

41kuIturverde i kvar ei bygd. Så kyrkjetienda var ikkje det påleggetsom fall tyngst. Lov og rett var det ofte berre ringt med, folkeopplysning. og hjelp til lysare tilvære økonomisk og åndeleg for denstore mengda vart det lite tenkt på frå makthøgdene. Vern forn 0 r s k l i v på alle omkverve var det meir enn skralt med -ikkje eingong det militære vern var for andre emi dei framandemakthavarane. Men staten - d. e. oldenborgarkongane etter 1450,- kravde dei faste skattane og avgiftane lagde til fastsett tid, og fråKristian 2. si tid tek omframskattane til. Desse vart utskrivne helstnår ufred (om lag alltid Noreg uvedkomande) stod på, til kongekryn-Fiksdal.ingar,. kongebryllaup og liknande og laut jamnast reiast ut i sylv.Attåt dette kom det så, sidan storparten av bøndene var leiglendingar,landskyld, som i normale tider var svært høg jamført medjordprisane. Men sjølve landskylda var ikkje nok. For å ha gardenlaut dei betala ein ekstra slump ved overtakinga, fyrsteårstaka.Kvatt 3. år helst skulle bygselen nyast opp att. Ville ein då ikkje hlisett på dør - i normale tider var herren gjerne ein stram kar i kravasine - laut ein så ut med «tredjeårstaka», ein ny omframskilling.Dette var nok langt frå etter loven, heller ikkje ymse andre «jordmuten>.Men som nemnt: bøndene kunne ikkje gjera rekning medså stort lovvern alltid, jamvel om dei var bra presis .. med utbetalinganesine. Så det vart som oftast berre å teia og bera byrdene.I ein skatterekneskap for erkesætet frå 1520 - det gjeld ein omframskattKristian 2. krev til å greia krigane sine mot Sverike, altsåtil eit reint dynastisk eller personleg formål - er det namngjevi 32Jskattepliktige Romsdalsbønder (Sunnmøre har 567 og Nordmøre 445.men nordmøringane betalar større skatt tilsaman enn sunnmør-

42ingane). Då det visseleg har stor interesse for bøndene i mange bygderå få namna på desse - som regel er det dei fyrste bøndene einfinn nemnde på dei ymse gardane i bygdene våre - og ein dessutanogså får andre forvitnelege opplysningar frå desse skattelistene,skal vi gje att så mykje som mogleg av innhaldet. l samla omframskatttil krona betalte romsdalingane 130 mark, 1059 lodd sylv()g 109 våger råskjer (= kløyvd torsk hengde på rær). Det er reknaut (av J. Schneider: «Molde og Romsdalen», 1905) at 1 lodd sylv erlik It mark og verdet av 1 mark då svara til 10 kr. i norske pengari 1905, det vil vel helst seia kring ei 30 kr. sidan verdenskrigen.Gjer vi lodda sylv om til mark, blir skatten på 1718,5 mark + dei1'09 vågene med råskjer - ein samla sum i våre pengar på nære'ei 60,000 kr. Ein tanke om kva verde dette har i samtida, kan einog få ved å gå ut frå prisane i lens rekneskapane berre 50 år seinare(1570): Ei tunne , korn, mjøl eller malt vert t. d. rekna for 2 mark.Deler ein så denne summen på dei 323 skattytarane får ein tydelegtanke om kva utplyndring berre ein slik einskild omframSkatt var.Uet er sjølvsagt stor skilnad på skattytarar då som no. Den størstei helle fylket er Olav på lijellset i Bolsøy; han betalar 37 lodd sylv.Det· @r ·sål.eis ikkje underleg at det måtte bli misnøye og uro overheile landet. Bøndene tek meir og meir til å ta seg til rette under detsterke økonomiske trykket. Det er visst ' så råkande sagt som detkan-vera når li. . Koht talar om h a r. d æ v a på 1500-taleL Uroaher heime heng og tvillaust saman med europeiske tilhøve, iserprisstiginga på grunn av alt gullet og sylvet 'frå Amerika, og størrekapitalsamlingar. Større handel og meir byliv her heime gjer vel ogsitt. Bondereisingar er det i allfall i alle land på denne tida.Talet på dei skattepliktige bøndene manntalet har, fell slik pådei ymse åttingar og Bud og Ona som er sette for seg sjølve:V å g ø y 18, B u d 66, S t r a u m 33, N e s 31, Ve s t n es 31,E r e s f j 0 r d 28, R ø d ven f j 0 r d (Lerheim) 28, B 0 l s ø y 21,S u n d 52 og 0 n a 16. · .~Vi vil med det same streka under eit par hovudting dette skattemanntalether fortel oss om: For det fyrste korleis dei ytre Romsdalsbygdenedominerer både i økonomisk makt og - visseleg - ifolketal. Serleg mykje seier det at fiskeværet Bud har så stortfolketal. I same lei peikar det at den vesle øya Ona med sine .16skatteborgarar tevlar sterkt med sjølve Bolsøy åtting, eit av deigjævaste bygdelaga våre idag. Og nest etter Bud kjem Sund åt-

43ting med tett på 3 gonger så mange skattytarar som Bolsøy. Detteer noko underleg sett ut i frå tilhøva i Romsdal i dag. Samanhengenher er sjølvsagt den veldige framvoksteren som fisket gjer idenne tida, og truleg noko og at stagriasjonen i jordbruksbygdenesidan pesttidene enno i nokon mon varer ved. Leiglendingane tilkyrkja, som ikkje er med i dette skattemanntalet, var så nokolundelikt fordelte på heile fylket, så det skiplar lite det innbyrdes høvemellom bygdene.Det er tydeleg god etterspurnad etter den norske fisken, noko som.og heng saman med at engelskmenn og hollendingar tevlar med hanfråVike (Vikebukt), Vestnes.seatane om fiskehandelen .på Noreg (s. 32) og tvingar opp prisane.:Ein annan ting vi vel også lyt rekna med, er at dei ytre bygdenehar ein god del skog enno (ikke Ona!), og at dei har føresprangetførebels når det gjeld trelastutførsla, som på denne tida held på ogkjem i sving i bygdene våre. Når Olav på Iijellset er slik ein kakse,er det fullvisst avdi at vi på dei kantar kring indre' Jfanefjord hardei rikaste skogbygder i Romsdal. Kring lS00-talet får vi ogdei fyrste vassdrivne sagene i landet - biskop Olav frå Bergenvil ha slike «møllesagep> drøfte på riksmøtet i Bud i 1533. Medandei før måtte nytta øksa når bord og plankar skulle lagast, ' ellerdei måtte utIøra trelasten «rund», så tek dei no etterkvart til med eiviss foredling av tømmeret. Det veks fram ei mengd «flaumsager»

44og «bekkesager» rundt i bygden~,dei fyrste skar bord berre forutførsle, slik vi seinare skal sjå.Ein annan forvitneleg ting, som fell ein sterkt i augo, er Veøysi stilling. tIeile Straums åtting - Veøy medrekna - har berre 33skattepliktige, og det er gr,eitt å sjå at av desse er berre ein, T r u l sS k r i var, og ei som heiter K r i s t i n a i R i p e g a r d, som kanhøyra til i den gamle kjøpstaden. Det må fyrst og fremst vera denneomlegginga, i næringslivet som undergrev Veøykaupan-gen og skapervilkår for det nye fylkessentrum som fiskeværet Bud ei tid ser ut tilå verta. Bud må på denne tid jamvel vera på veg til å bli kjøpstad,det både det store talet på skattytarar peikar på og den tingenat Bud vel 10 år etter vart vald til møtestad for det siste store riksmøteti Noreg. Det må ha hatt eit folketal på fleire hundre menneske,det vil truleg seia fleire enn det nokon gong var i Veøykaupangen.Tilsaman har Vågøy, Bud, Sund og Ona omlag helvta (152)av alle skattepliktige i fylket, og betalar bortimot halve skattenogså (0. 700 mark + dei 109 v. råskjer). Når ein ser på tilhøvai våre dagar, er det lett å skjøna at det atter har vori eit skifte ifolkesetnad og økonomisk makt i fylket - til bate for dei indre ellermeir sentrale bygdene. I 1901 hadde desse ytre bygdene knapt V3av det samla folketal i fylket, 8525 av 26887. Dette viser at endå sågode tHhøva i dei seinare tider har vori for fiskenæringa mot i gamaltid, har likevel jordbruk og andre næringsvegar etter måtenteki seg endå sterkare fram. tier kan det enno 'koma ein snunad såumåJeleg mykje jord som enno ligg unytta nett i dei ytre Romsdalsbygdene,ja, dette skiftet har visseleg alt byrja.Dei 18 skattytarane i Vågøy åttung er: På F a s t a d e (Farstad):tIemingh '* lodd sylv og 1 våg råskjer, Rasmus It lodd sylv og livåg råskjer, Lauriss 2 lodd sylv og 1 våg råskjer, Dauit (David) tlodd og It kvintin sylv (kvintin=t lodd=1/128 purid=o. 3,7 gr sylv)2 sko og t pund råskjer, Symon 1 lodd sylv og 1 pund råskjer. PåN e r l a n d betalar Oluff 1 lodd sylv og t våg råskjer, El d ri,t" 2 loddsylv og t p. råskjer, Syord (=Sjur) 1 lodd sylv, 0 lu f f S k -d w e rpå ti u s t a d 1 lodd sylv, 7 mark, 1 våg og 3 p. råskjer, Størkor påM a l e 1 lodd sylv, 3t mark og 1 1. og 1 kvintin sylv, 4 sko «for barnepenning»og 21 våg råskjer, Ffyndh på M a l e 3 lodd sylv og 31mark «for jordegods satt» 4 våg råskjer, Byrn i S w n d e (= Bjørni Sunde) 2t lodd, t kvintin sylv, 6 sko og 1 p. råskje'r, Birgitte iS w n d e 3 mark og 15 lodd sylv «for jordegods satt», tIalsten på

45B e r s e t t e r 1 lodd sylv og 1 p. råskjer, Bord (Bård) på M w s e(= Huse?) 5 lodd sylv og li våg og 1 p. råskjer, Torels M w s e1 mark og 5 lodd sylv «for jordegods satt», Niels Laurisen på M w s e1 lodd sylv og 1 våg råskjer. Niels på M w s e i lodd sylv.I Bwde (Bud) tek vi berre namna på kvar når dei ikkje crknytte til gardsnamn: Jon Trondsen, Kell Michilsen, Knwt Olsen,Broer Magensen, Oluff Olsen, Kolben Persen, Dorethe Eloffsdotter,Arne Engelbretsen, Maritte Iwersdotter, 0sthen Eriksen, Oluff Torfyndsen(20 lodd sylv og 3 våg råskjer), Torfynd Amwndsen, MorthenEngelbretsen, Laurits Torkelsen, Arne Torstensen Arne Siordsen,Jon Jonsen, Oluff Eloffsen, Jon Poelsen, Engelbret Asbiørnsen,Oluff Asiaesen (16 lodd sylv, 1 mark, 3 våg råskjer), Oluff Eriksen,Jens Toreisen, Halwordh Nielsen, Knwth Storkorsen, Trondh jC a l s w i g h 2 lodd sylv, 1 våg og 1 p. råskjer, Jon i G u l e 2 loddsylv, t våg råskjer, Mildrith i G u l e 3 lodd sylv og 1 p. råskjer,Magnhild på Ve s t e 4 lodd sylv og 1 p. råskjer, Tore på Ve s t e«med kone» 3 lodd sylv og i våg råskjer, Oluff i Sto w i g h e n(=Stavik) 10 lodd sylv, t mark og t våg råskjer, Amwnd i K e r ~-:w i g h e n It lodd sylv, Lauriss på T 0 r n ess 11 lodd sylv, Staphenpå T 0 r n ess 3 lodd sylv, 1 p, råskjer, Jon på T 0 r n ess 1 loddsylv og 1 p. råskjer, Knwd på E d y m 2t lodd sylv, Askyld på.E Il i n ess 15 lodd sylv og li våg råskjer, Ellingh på Sy lit h e 4lodd sylv og 1 våg råskjer, Halkei på Sylthe 2 lodd sylv og 1 D.råskJer, Oluff på R ø d s e t t e r 2t lodd og 1 kvintin sylv, 4 sko og .~våg råskjer, Alff på V g l e b e r g h 1 lodd sylv, Anders på M a l m e7 lodd sylv, t våg råskjer, Magens på M a l m e 2 lodd sylv og 1 p.råskjer, Jon i B ø ø 2t lodd sylv, 1 p. råskjer, Oluff i S w i n ø 19lodd sylv, I t p. råskjer, Lauriss på T w r t t(?) 8 lodd sylv og t p.råskjer, Magens på T w r t t t lodd sylv, Guren på H a y m (= Hoem)3 lodd sylv, 1 p. råskjer, Stener på H a y m 2t lodd sylv, 1 p. råskjer,Stener på H a y m It lodd sylv, ip. råskjer (d,et er 2 Stener på Hoem),Knwth i V o'g h e 2 lodd sylv, 1 p. råskjer, R.oberth på H ay Dlt lodd sylv, t p. råskjer, Jon iR i g i s f f i 0 r d h 1 lodd o~ .1 kvintinsylv, 1 p. råskjer, Niels på E g r y m (= Eikrem) 3 lodd sylv og t vågråskjer, Helli (= Helge) på E g r y m 1 lodd sylv, 1 p. råskjer, Tordpå S e t t e r 2t lodd sylv og 1 våg råskjer, Ramuond på Sp 0 r s y In4 lodd sylv, t p, råskjer, Engelbret på E g r y m I i I. sylv, Jon i L e­w i g h e n (= Ljøvik) 9t 1. sylv og It v. r., Oluff i L e w i g h e n 21. sylv, It v. r., Oluff Gundersen, h u s m a nd i Le w i g h e n «har

46ingen ting», Ellingh Kran t 1. sylv, t p. r., Bringerdh h u sko n e1 t 1. sylv, Kama Siordzdotter t 1. sylv, HalkeI h u s m a n d 4 skoI Strøms 0 t t i n g h: Engelbret på S i k n ess (= Sekkjenes)3 1. sylv, 0dhen på Sik n e s 4 sk., Erik på E g h 2t 1. sylv, Knwdtpå Ve s t e s t e d h 12 sk., Pæder på Ve s t e t mark, Sebiøm ili i e l w i g h SL sylv og 1 v. r., Matis på R e s t a d 1st mark og31. sylv, 4 v. r., Byrj (Byrge) i S t r ø m 4 1. sylv, Lauriss på B e r k e(= Bjørke) 1 1. og 1 kv. sylv, Gudeligh (= Gudleik) i S e b ø It 1. sylv.Oluff i S e b ø 10 1. sylv, Erland i S e b ø 11.sylv, Jon på V 0 l dDen gamle og den nye kyrkja i Rødven (til høgre).2t 1. sylv, Tordh på V 0 l d It L sylv, Ingeborgh på V 0 l d 3t 1. sylvog 1 mark, Amwnd i 0 t t e r h 0 l m t mark, Gertrvd i 0 t t e r h 0 l m4t 1. sylv, Gertrvd i 0 ti e r h 0 l m (2) It 1. sylv, Jon på li 0 f f d e1 mark, Birgitte huskone på li 0 f f d e 4 sk., Jon på N e r e h 0 f f d e1 mark, Amwnd i B ø ø t 1. sylv, Lauriss i B ø ø 2 mark og 8 1. sylv,Bord i E w e r b ø ø 2t 1. sylv og 6t mark, Engelbret i V i g h 3 1. sylv,Knwt på G r i s e t t e r 3 mark, Oluff på S e t t e n ess l.l~,1. sylv,Elingh på S e t t e n esI 1. sylv og «t lodd sølff for syn vermodher»,f'fyndh S e t t e n 'e s s 9 sk., Oluff på B a k k e t mark, Ingeborgh påS e ke. n ess huskone 4 sk., Troels Skriwer i Ved ø n 2 mark, Cristinai R i p e g a r s 3t 1. sylv og 2t mark.Ness 0 t t y n g h har desse skattytarane: Haffwordh i T ø 1-w i g 3 1. sylv, Lodhen i B r e w i g h 3t 1. sylv. Erik i B r e w i g h4t 1. sylv og S sk., Ingeborgh huskone i B r e w i g h t 1. sylv, Arne

47i T a k l 0 8i 1. sylv og 2 mark, Tomis i T a k l 0 1 t 1. sylv, Pæder iT a k l 0 1 t 1. og 1 kvintin sylv, Swnniuva på H e n 1-! 1. sylv, Syordpå G r ø t t e 1 -! mark, 5 1. og 1 kv. sylv, 3 sk., Trond på C a w 1 i8-! 1. sylv, Symon på C a w l i 2-! l, 1 kv. sylv og 4 sk., Morthen påN ess 1 mark, Kuwt på N ess -! 1. sylv, Syord på N ess 1-! l.sylv, Gunnolf på N ess «svært fattig», Albret på H e l n e e s 3 Lsylv, Amwndh på M e l wen 2 1. sylv, Erland på D y n woI d lmark, st 1. og 1 kv. sylv, 3 sk.; Andres på 0 g h 6 1. sylv, Habord.på S ø d g elLsylv, Pædher husmand på ' S ø d g e 3 sk., Halvord.på N 0 r d e (Nåra) 1 t mark, Gunder på N 0 r d e 2 1. sylv, Jon iH a l s e 311. sylv, Engelbret på H 0 l e t 1. sylv Arne på H 0 r g y m6 1. sylv og t mark, Swendh på H 0 r g y m 3 sk., Gudeligh på A I­n ess t L og 1 kv. sylv, Symon på M a n g n e (Monge) 3 1. sylv,Gunder på Fy wen «har ingen ting», Anders på R e m m e n d h1 1. syly.I Vestnes ottingh: Iwer på Germeness 1-! 1. sylv,.Oluff i V i g h -! mark og 11 1. sylv, Torlak i V i g 11 -! 1. sylv og .~mark, Helena i V i g h og sønene hennar 7 1. sylv, Amwund på H e l­I e s e t e r t 1. sylv, Torloff på V i Il ~ 1 t 1. -sylv, Eirik på S k e.f f s t a d«har ingenting», Oluff på D 0 g s t a d 3 1. sylv, Ffrerik på S e t t r e2-! 1. sylv, Oluffpå Ho;y m 2t .-1. sylv; Erland· på Syl t h elL sylv,Oluff på Syl t h e' 1 1. sylv, Knwdh på R y f f d a Il «med mor» 111. sylv, Niels på R y f f d a Il 2 1. sylv, Herdor på Da Il 1 1. sylv,l3iørn på Sko r s i m t 1. sylv, Pædher på N e r d y m «med mor»7 1. sylv, Arne på Syl t h elL sylv, Engelbret på Syl t h e 3 1..~ylv, Arne i Sko r g h e «har ingenting», Oluff på H e Il i l a n d 2:1. sylv, Berdor på Ve s t n ess 2t 1. sylv og 2 mark, Oluff på Ass,6 1. sylv, Gunder på Ass 4 sk., Ffyndh på L y d h (= Lid) 1 1. sylv,Berdor i Tondre (=Tomren) 2 mark, Erik på Giellest·adh'1 1. sylv, Niels på R e t t e (= Rekdal?) 1 t 1. sylv, Bord på e g h 1.I. sylv, Giordh på H e g s e t t e r t 1. sylv og 1 v. r. (Desse to siste'gardane ligg no i Vatne herad, Sunnmøre), Oluff Pe '~sens barn JOl. sylv.Erikzffiordh 0 t t i n g (Eresfjord): Ellingh på 0 r m e s t t e r«har ingenting» (ein kvorven gard i Nesset?), Jon på T i e 11 e2 mark og SLsylv, Knwd på R ø d e «har ingenting», Engelbret på.R ø d e H 1. sylv og t mark, Oluff på R ø d elL sylv, Oluff iE d z w 0 g h 6 1. sylv, Iwer i E d z w 0 g h 1 1. sylv og 1 mark, Erik.på N ø d e s e t te r (= Nesset, prestegard seinare) 2 1. sylv, Tord på.

48B y g g e (= Bogge) 1St l. sylv, Oluff på F f rys woi d h i 1. sylv()g i mark, Symon på F f rys woi d h t mark, Brønel på S t e n s­wo l 1 l. sylv, 0dhen på N e ra a s 4i 1. sylv og li mark, Aslakpå E g d a l (= Eikesdal) 8 1. sylv, Aslak (2) på E g d a l 2 l. sylv,Biørn på E w e r ass (=0verås), t l. sylv, 2 sk., Lauriss E w e r ass«har ingenting», Engelbret på H 0 r n e 2 1. og li kv. sylv og 10sk., Halkei på B i ø r n ess 2i 1. og t kv. sylv og 6 sk., Gunde på.s y r e n (=Sira) 4 1. sylv, Hans på SYol" e nSI. sylv, Lasse påH u s b y t mark, 0sthen på N ø s t e (=Nauste) It mark og 1 kv.Vistdal..sylv, Halord på N e r l a n d h 4t 1. sylv, Arne på B e r s e t t e r «medmor» 7 1. sylv og t mark, Engelbret på H e Il e t 1. og 1 kv. sylv og4 sk., Bord på Møglebostad 151. sylv, løTen på Møglebost a d 1 mark.Reffwenffiørdz 0 t t i n g: Iwer på S a n d n e s t mark, lacopi M,etyth 6i 1. sylv, Ni~ls på Holym 1 l. sylv, ~ielspåli æ r j «har ingenting», Oluff Bole på S a n d n ess 8 1. sylv, Knwdpå S a n d n ess 2 1. og 2 kv. sylv, Erik på S a n d n esS 1. sylv,Oluff på R u g e r t h (= Ry jord) t mark, Oluff .I}å Frøsetter 2 1. sylv,Symon på H 0 l m e n 2 sk., Oluff på H 0 l m e n t 1. sylv og t mark,Knwd på G e r d s e t t e r 6i 1. sylv, Gunolff på G e r d s e t t e r 4 1..sylv og t mark, Anders på G e r d s e t t e r t 1. sylv, Anders påK lon g n ess 6 sk., Trond i S t r ø m It 1. sylv, Biørn på F fr ~ e s-

49woi d 11.sylv, Erik på F f r ø e s woI d 11.sylv, Rolff på H 0 g­b e r g h (=Haukeberg) t 1. sylv, Aslak på H 0 g b e r g h t 1. sylv,Oluff i H a s l eSI. sylv, Aslak på E d h (= Eide) 3 1. sylv, L i 0 d h(=Ljot) på E d h 2t 1. sylv, Lauriss på H a m m e r woi d 2 1. sylv,Jon i R e f f e nSI. sylv og 1 mark, Asgudh på 0 t t e s t e d h 2 l.sylv, Swnniua på 0 t t e s t e d h 1 mark.Bolisø (Bolsøy) ottingh: Alff på Kringstad 11.sylv,Swend på R e g n ess (= Reknes) 2 mark, Gulbrand på M 0 Il e(byen no!) 4 1. og 1 kv. sylv, 4 sk., Barbara på P f a n e bos t a dFrå Mittetdalen.t 1. sylv, Jens i B a k e t 1. sylv, Oluff Ar ø 3 1. sylv, Iwer A r ø l1. sylv, Pæder på L 0 n s e t t e r 2t 1. sylv, Anders på M e l wenlot 1. sylv og It mark, tIannigh på M e l wen k 1. sylv, Oluff påH i e l s e t t e r (Olav på tIjellset, s. 43) 37 1. sylv, Oluff på E d est 1. sylv, Oluff på N ess It 1. sylv, Endrit på K l e weSt Log lkv. sylv, 2t mark og 4 sk., Erik i R ø d w i g h e n 6 1. sylv, Amwndpå G e t n ess t mark sylv, Erik på N ess e (= N e s j e) H~mark,Ingemor i B e r g s w i g h t 1. sylv og 6 sk., Erik på S ø l s on i s sIt 1. sylv 3t mark, Rasmus i B ø l i s ø 18 1. sylv, Jon på L i Il e b o­s t a d h 2 1. sylv.Swnds 0 t t i n g h: Trond på J 0 n d y m (G j e n d e m) 23 1.sylv, t v. r., Torkel på H e Il e s e t t e r (= HeIset) 141 1. sylv (avdet 2-1 1. for mor si) og t v. r., Jon på A n d a Il 2 mark, Staphin paRomsdals Soga - 4

50Y s k r y m 9 1. sylv, Oluff på Y s k r y m 4 1. sylv, Ragnhild på T u­t e r ø (=Tautra!) 7 1. sylv og -t v. r., Otther på T u t e r ø t 1. sylv()g -t mark, Oluff på H e g d a II 2 l. sylv, østen på 0 p s t a d 10sk., Tore på E gd a 11 (= Heggdal?) 3 1. sylv, Syord på K l e w e s e t­t e r (= Klauset) 2 l. o,g -t kv. sylv, Oluff Teste i M e s w n d h (= Misund)2t l. sylv, Knwdh i M e s w n d h t mark, Pædher på R 0 g e­n ess (=Raknes) 9 l. sylv, Anbiørn på R 0 g e n ess 4 l. sylv, 1mark og t v. r., Erik i R 0 g e w og h (Rakvåg) 12 J. sylv, Halsten i~ 0 g e VI 0 g h 1 l. sylv, Erland på fløel 'li l. sylv og t v. r., BordhFrå Ræstad-grenda på Otrøy.på R e s t a d 3 l. sylv, 2 mark og 1 våg r., Oluff på R e s t a d 1 1.sylv, Pædher på B e n s æ t t e r «har ingenting», Oluff i R a m s­w i g h t l. sylv, Bord i B l ø e, 7 1. sylv, Niels på B i ø n e r y m 2t1. sylv, 3 mark og t p. r., Pædher i M a w r e (Magerøy?) l t sylv,i p. r., Jon i 0 r t h e n 21. sylv, H mark og It v. r., Lasse i 0 r t h e n9 l. sylv og Itv. r., Amwndh i 0 r t h e n «svært fattig», ftalsten påR ø s a g h e (Røsåk) 8 l. sylv og H v. og 1 p. r., Keel på R ø s a g h e4 1. sylv, t mark, t v. og 1 p. r., Oluff S t ø r k 0 r s e n 5 l. sylv tmark og 1 v. r., Knwd R ø s a g h e «har ingenting», Torkel påB r 0 n e woI d (Brunvoll) 9 l. sylv og l v. og 2 p. r., Oluff påB r 0 n ev 0 l d h 2 sk., Bord på H e r n ess (= Harnes) 12 l. sylv og-! v. r., Byrgitte på H e r n ess og gutane hennar 6 l. sylv og t p. r.,Sten i S a n d ø e n 5 l. og 1 kv. sylv, 2t mark, 4 sk., og li v. r., Jon

51i S a n d ø e n 6 1. sylv og 1 p. r., Tordh S a n d ø e n «har ingenting»,Biørn Trondsen i S a n d ø e n 1 kv. sylv, 5 mark, 4 sko og 3 v. r.,Erik He l s i n g h 20 1. og It kv. sylv og 2 v. r., Engelbret i S a n d­ø e n «har ingenting», Niels i H u s ø 17 1. sylv og 2t våg r., Magensi H u s ø 18 1. sylv og l v. r. Jon i H u s ø 4 1. sylv og 1 p. r., Toraldi H u s ø 5 sk., Seuren i Sm 0 g h e n 29 1. sylv og 1 v. r., (1 1. «for sinhuskone» ), Syord på R ø d 15 1. sylv og t p. r., Amwnd på H a r y m(= Haram) It 1. sylv, t v. og 1 p. r., Torkel på H a r y m t 1. sylv,Magens på H a r y m t 1. og It kv. sylv, 1 sko og t p. r., Nerwe iH i e r t e w i g h l 1. sylv og 1 v. r.frå Ona.Ingen stad iheile Romsdal er det så mykje velstandsfolk som iSunds otting. Medeltalet i skatt blir langt høgre her for dei 52 skattytaraneenn i andre åttingar. Det er greitt at det er ei god tid ifisket. Ymse framande namn som, Helsingh t. d. vitnar og om at herer komne innflyttarar utanfrå, også ikkje-nordmenn, truleg for ånytta ut konjunkturane.I Den (= Ona): Bord på 0 e n 3 1. sylv og 3 v. r., Jon Anbiørrrsen,Anders Jonsen, Pædher Dieghen(?), Gwren på o.nr a, Tord påo n a, Oluff Eriksen, Bottolff på 0 n a, Jon på 0 n a, Erik på 0 n a,Asyld på 0 n a, Hans Kordsen, Eldrith på 0 n a, Anna på 0 n a,Anders Hegh og Syridh i H u s ø - mest alle desse 16 skattytaranepå denne vesle øya har om lag frå 1 til 2 1. sylv med noko råskjeri skatt. 2 av dei «har ingenting».Som ein har sett, er denne skatten i hovudsaka ein syl v s k a t t,

52og mykje sylv måtte bøndene ut med så mang ein gong seinareden siste store sylvskatten vart utlikna til grunnfonn for NoregsBank i 1816. Dette gjev då fullgod forklåring på at det finst sværtlite att av gamle sylvsaker i -Romsdal; frå Nesset veit eg om eisylvskei frå o. 1600. Ervesylvet på gardane gjekk i smeltedigelen ogvart utmynta til å finansiera så mykje meiningslaus dansk serpolitikkut gjennom hundreåra.Utsyn mot fjorden frå Bergsvik, Nesjestranda. Veøy og Sekken ute i fjorden.POLKETALET I BYGDENE V ÅRE KRING 1520,Ovanfor har vi nemnt dei bønder og andre som skulle veras k a t t e p l i k t i g e til krona i Romsdal om lag 1520. Og såkjem leiglendingsbøndene til kyrkja. Men det er greitt at herm~ ha vori ei mengd andre «hovudpersonar» i alle bygder,fattige småbønder, husmenn - ei ny samfunnsklasse som no tek tilå veksa fram og for fyrste gongen er nemnd i bygdene våre i detteskattemanntalet - handverkarar og lausarbeidarar. Dessutan (;[ingen fut, prest eller bondelensmann listeført, -,.. dei har sjølvsagtbetalt skatt til sine serlege herrar; erkebispen skulle såleis betala9000 mark eller stella 150 mann til oppgjerda med ·Sverike. I nokre.få høve ser vi at fattigfolk er tekne med, slike som er stempla med«at dei ingen ting eig». Men-dette må vera reine. unnaJak, slump c-1'ørde fattigfolk av den eller dei som greidde med " ;-~ka tt;p . i deiymse bygder. Ein skulle med ein viss rett ha lov til å gå ut i frå,slik det og vanleg vert gjort mellom sogegranskarane, at . folketaleto. 1520 må ha nått opp att til det det var føre svartedauden, såleisat dei gardane som då var bygde stort sett og hadde busetnad no.Då eg har gjort spesialetterrøknader om den eldste busetnaden iEresfjord åtting/) skal eg på grunnlag av det resultatet eg kom tlll) Asbjørn 0verås: Den eldsfe busetnaden i Eresfiord-Vistdal og Nesset, 1928.

53lier, gjera ei «stikkprøve» for R.omsdalsbygdene og såleis sjå omvi kan nå fram til ein viss kunnskap · om folketalet i denne tida ifylket.Føre 1350 må ein med nokolunde visse rekna med busetnad på Finnset,Sæter, Linset, Skoset og truleg Mardal i Eikesdal forutan på sjølvehovudbruket Eikesdal, d,er 2 bønder er nemnde i 1520 (no 13 bruk).Vidare er korkje Vike, Hoem eller Meringdal ved Eikesdalsvatnetnemnde i skattemann.talet. I sjølve Eresfjord vantar Slenes, Solhjell,Torhus, Sylte (= Syltebø), Breivil}, Hågbø; Sandvik - desse2 siste (nemnde i 1362) og ein av Boggegardane (Bogge eller Ut­Bogge), som alle er kjende frå skriftlege kjelder frå tida før 1530.Dessutan tyder jordfunn, gravhaugar og lægje og lende på at einmed heller stor visse kan rekna med busetnad på Bjørbak, LjørvoU,Ernes, Gransæter og Fagerslett, kjende fr-å brev: tida i 1600-1630. IVistdal sokn vantar Gauprør, Hanset, Mælan, Oppdal, R.øda-l, Haustenga(nemnd 1494), Lange, Elgenes, Skorgå (Sandnes er nemnd underVeøy). I sjølve Nesset (Eidsvåg) - alt på nørdre side av Eidethøyrde til Tingvoll då - må desse gardane vera busette føre 1500 - ­alle så nær som eit par nemnde i skr. kjelder føre 1610: Buvi.k,Hæstad, Åram, R.anvik, Barstein, Gamsgrø, Afløy, Gusjås, Skjørsæter,Ljøstra, Kvernberg, Djupvik, Harholt, Høvik, Klokset, Otterbog,Solbjør, Hargåt, Hamarvoll, Flåghamar, Hagen, Asen, Holen,Myrset, Teigset, Stubø, Langset, Grønfet, Vorpenes + ei 3- 4 gardartil som ein finn hos Å. B oilt , men som no er «kvorvne». Her ermange av dei likaste gardane i gjeldet. Berre eit lO-tal av desse ernemnt hos A. Bolt som kyrkjegods og må såleis ha skatta til erke-. bispen i 1520; dessutan finn ein i jordeboka nokfle av dei som ein :)gfinn i skattemanntalet. Det gjeld visseleg ikkje dobbel skattelegging,men ein heilgard kan vera på fleire bruk, eller ga.rden kan og sjølvsagtha skift eigar sidan A. Bolts tid. Bortimot hundre år seinare -- i. erkebisp Olav Engelbrektssons jordebok, altså stutt etter dettemanntalet - ser .ein at mengda av kyrkjegods i Nesset er· pm laglike stort som før, endå nokre få gardar har gått ut og nokre nye (;rkomne i ståden. - Det er såleis omlag 60 gardar ovanfor som medrett stor visse må ha vori folkesette i Eresfjords åtting då skattleggingai 1520 vart gjord; det er truleg heller eit forme tal, då deter grunn til å tru at ikkje så få gardar til alt var rudde og folkesetteden gongen. Men jamvel om ei 10- 15 av desse var øydegardar -Slenes t. d. er kyrkjegods både kring 1430 og 1530, men er kalla

54ø y d e g a r d siste gongen (hos Olav Engelbrektsson) - så må viforutan dei 28 bruka i skattemanntalet rekna med minst 45 andrebruk (av dei ein god slump under erkestolen, sjå s. 21 fg.), tils. vel 7'0bruk i Nesset Som på eikor vis kom inn under skattekravet. Hovudpersonanepå oml. 5'0 av desse har skatta til krona og erkebispen,slik vi har nemnt; dei andre 2'0 har visseleg heller ikkje sloppi fri -brorparten har truleg gått til eigarane av Giskegodset og eigarenav Reinklosteret og andre som hadde krav anten gjennom klostereller hovudkyrkjer (s. 19). For like eins som erkebispen måtte bisparog andre prelatar, innfødde adelsmenn og lagmenn o. a. anten~tella mannskap til krigen eller kosta det naudsynte mannskap. Nilslienriksson Gyldenløve til Austrått (s. 39) måtte såleis stella ,jDmann, noko også Romsdalsbønder fekk vera med å bera. Reknar viså med minst ID andre ikkje-skattlagde hovudpersonar i Nesset (husmenn,handverkarar o. a: fattigfolk), skulle ein iminsto kunna reknamed oml. 8'0 hovudpersonar tilsaman. Reknar ein så eit medeltal avEi menneske på kvart bruk eller i kvar heim, somme stader var detfærre, men på dei fleste gardane var medeltalet truleg heller kring1'0,1) så må det kring 15'00 ha vori ei 6-7'00 menneske i Eresfjordsåtting. Ein må og hugsa at fleire av desse gardane som er oppførdemed ein eller to hovudpersonar, idag er svære grender på opptil 15gardar og såleis er eigne skulekrinsar: Bogge, 0verås, Eikesdal,Nerland, Tjelle t. d. Til samanlikning kan nemnast alt her at G. Sch0-ning fortel at i 1773 er det om lag 70 tiendepHktige bønder i Rød sokn,8'0 i Eresfjord og 47 i Vistdal, tillsaman 197 bruk bytte på 104 gardar;men 8 av desse er jamvel så seint kalla «øydegardar». Eit folketalpå 6--700 høver og godt tilleidingskravet til skipreida - vi reknaraltså oml. same folketalet kring 1520 som før svartedauden, 135'0.Vanleg vert det rekna med at ei slik 20-sesse som Eresfjords åtting- og dei andre Romsdalsåttingane skulle skaffa - måtte ha eitmannskap på ei 80-100 mann, og det heitte i landsloven at @var 7.mann (menneske) skulle møta til leidangsflåten. Men i tida nærastetter svartedauden har folketalet i Nesset knapt vori over 300 menneske.Ser ein på dette folketalet kring 1520 og jamfører det med folke-1) Venetianaren Qvirini fortel at det i 1432 var 12 huslydar på Røst og heileøya hadde tils. 120 sjeler, eit medeltal på 10. Det gamle bondebruket kravdestor arbeidsstyrke, så med gamalt og ungt, kvinner og born, tenarskap oghusbondsfolk er ikkje 10 mange på ein gard.

55talet som er i Eresfjords åtting etter den fyrste rettelege folketeljingai 1769,1507 menneske, finn ein at det er eit svært rimeleg samsvar:på 25'0 år har folketalet vel tviauka seg - det gjekk ikkje fortareden gongen. Held vi så saman Schønings opplysning om talet P ~lbruk og gardar i Nesset 4 år etter denne fo lketeljinga, får vi ei annaverdfull opplysning for etterrøkingane våre: for kvar av dei bortimot100 (96) fullgardane kjem mellom 15 og 16 menneske, for kvartbruk blir medeltalet heller nøye 8. Det er sjølvsagt rekna med eindel husmannsheimar i folketalet, men ikkje i talet på bruk. Slikeheimarvar det etter måten få av enno i kring 1500.Korleis skulle så folketalet bli for heile Romsdal kring 1520 ut frådet resultat vi er komne til for Eresfjords åtting? Etter skattemanntaletså 'er åttingane Straum (33), Nes (31), Vestnes (31), Rødven(28) og Eresfjord (28) omlag jamstore og tilhøva har vel vorirett eins. Ein skulle her då kunne rekna med eit medeltal på omI.650 menneske i kvar, litt meir og litt mindre truleg i somme, tils. o.3250 menneske, Bolsøy (21) kring 500, Våg øy (18) vel 400, Sund ei800 (52), Ona 50 (16), Bud (66) 250 = tils. ei 5250 menneske, eit talsom knapt er for stort. Som ein lett ser, har eg ikkje rekna nettpå same måten når det gjeld Sund, Bud og Ona. Når det gjeld deito siste, er det. heilt soleklårt at her er relativt fleire skattlagde enni reine bondebygda, der kvart hushald visseleg ikkje er så lite større.Men også i Sund synest ein så stor del av dei skattepliktige å hasjøen til leveveg, at ein knapt kan rekna så mange på huslyden somi dei indre bygder, som berre har jorda til levemåte. Ein kan t. d.ikkje slike stader som i Bud og Ona rekna med ei utfattig husmannsklasse- skattelistene viser at innkomene der er rett like for deifleste, for sjøen er i hovudsaka ein rettvis herre for dei alle, her erikkje den sosiale og økonomiske ulikskapen som i det gamle bondesamfunnet.Og her er og lettare å vera sin eigen herre, få seg heimog greia seg i kraft av eigen dugleik.folketalet etter pestherjingane har då kn apt vori over 3000, hellernoko lægre.Til stønad for desse utrekningane, som sjølvsagt berre må sjåastsom ein freistnad på å koma til eit så brukande resultat"som moglegi eit spørsmål som interesserer alle oss romsdalingar, skal vi sjålitt på det vi veit om folketalet i Romsdal mellom 152.0 og den fyrstenokolunde forsvarlege folketeljinga i 1769.Etter « I~eformatsen for Trondhjems Stift» frå 1589 - berre (jO

56år etter dette skattemanntalet - , så hadde A u k r a prestegjeld 22.3bønder, Ve ø y .300 og G r y t t e n 150. I heile Romsdal blir ddsåleis 67.3 bønder. Etter det vi har synt ovanføre om Nesset kan vita dette talet 8 gonger = 5.384 menneske. Til dette må ein reknaeit tillegg på minst 10 pst. for dei heimane av småfolk og andre somikkje er tekne med blant «bønder»; dermed skulle det samla folketalbli kring 6000 (5922) - eit tal som også er i lægste laget forfolketalet i fylket, det vi kan skjøna etter eit skatteutdrag for Trondheimslen berre ei 20 år seinare (1611). Då har Romsdal 891 leig-Frå Iiolmemstranda ved Langfjorden.lendingar og sjølveigarbønder - altså over 200 fleire enn vel 20år før, ein framgang som er altfor stor til å vera verkeleg. Då sisterekninga synest å vera meir utførleg, har ein grunn til å tru at det erdei fyrste oppgåvene som er galne. Ved side av dei 891 bøndene finnein her også 171 «øydegardsmenn» og husmenn og dessutan 148 utrorskararog tenestegutar, tils. '1210 vaksne menn. lier er ikkje medteknevaksne born som er heime på' garden hos foreldra, og detspørst om ikkje «tenestegutar» er noko det same som utrorskarar,knytt til fiske, for talet verkar for lite til å gjelda alle mannlegetenestefolk i fylket. Reknar ein talet på vaksne kvinner til noko detsame - her gjeld det altså gifte kvinner og tenestegjenter, men ikkjevaksne døtrer som er heime -, får vi amI. 2400. Dessutan kjemalle borna som er heime, smått og stort, truleg og ein del teneste-

57folk. Om ein berre reknar med ei 1000 heimar som har born i fylk et,så skulle det iminsto bli ei 7000 menneske.I tida frå 1645 til 1660 var det skrivi ut ein omframskatt (

58Romsdal enn i dei fleste andre landsluter, og dei skulle .ha størrevoner til å halda seg heretter då dei ikkje berre får meir stønadi skule og opplæring, men også vert meir vyrdsla - i fullt medvit --av romsdalingane sjølve.Men i skriftmålet vart det frå denne tida sett i gang systematiskherverk mot alt namneverket, personnamn og stadnamn, i Romsdal.som i landet elles. Stort sett vedkom det ikkje bonden og bygdefolket,då denkkje skreiv noko sjølve og det i det heile kom lite tildeira kunnskap det som vart skrivi og. Anten fut eller prest skreivFrå Langfjorden (Skorga).Gudeligh, Otther, Knwdh, Pædher, Syordh i staden for Gudleik,Ottar, Knut, Per, Sjur (Sigurd) inn i skattelista eller kyrkjeboka,spela mindre rolle for mannen då han knapt visste om det. Likevel- gjennom hundreåra i dansketida seiv trass i alt ikkje så lite avdet framande inn, slik at ikkje så få leivningar etter dette herverket·er synleg enno både i personnamn og stadnamn. · Det v~ ste er nokkvorvi att. Ing,en skriv Bordh. Gwren eller Ffyndh lenger og meinerB ård, Guri og Finn. Eg trur heller ikkje nokon nyttar Vestestedhtfor \lestad, Ogh for Åk, Y glebergh for Ukkelberg, Rigisfiordh for.Riksfjord, Kerswighen for Kjørsvik, Nødesetter for Nesset, Ewerasstor 0verås, Ffryswoldh for Frisvoll, Metyht for Mittet, Røsaghe forRøsåk, Rogewogh for Rakvåg, Rogeness for Raknes, Ortthen for.orta, Bronewoldh for Brunnvoll, Oen for Ona, Meswndh for Misund,

59Tuterøen for Tautra, Bensætter for Beinset, Melwen for Mjelva,Edzvogh for Eidsvåg, Lydh for Li, fywen for fiva, Dynwoldh forDevoll. Men eit og anna vart att: Oluf kom inn for Olav, Gunder forGunnar, Halvor for Hallvard, Sven for Svein, Simon for Sæmund,Sivert for Sigurd og Sjur, Halsten og Stener for Hallstein og Steinar.Og det vart Nielsen, Jonsen, Aslaksen, Eriksen osb. heilt systematiskfor Nilsson, Jonsson, Aslaksson, Eiriksson. fleire stadnamn vartog svidmerkte for lange tider. Nøste for Nauste - sikkert nyttafyrste gong i skattemanntalet - var eineform i mine guteår, og fleireber dette namnet den dag i dag. Næss med 2 s'arer svært vanleg stasfrå denne tida, Sylthe og Sæther og Hjelseth osb. med h og. Eit avdei få namna i heile manntalet som ikkje er danemerkt då er Home(i Eresfjord), m~n det kom ikkje unna sin lagnad: i 1669 tok dei til

60b r e t (12 gonger). Ein kan ikkje fri seg for den tanken at dette mitvera noko av eit «motenamn» som må ha breidd seg etter den svenskefolkehelten Engelbrekt Engelbrektsson, som i 1430-åra gjordeopptaket til dei svenske bonde- og folkereisingane mot daneveldet,dei som ikkje gav opp før landet var fullfritt under Gustav Vasa,mest hundre år etter reisinga til Engelbret. Som vi har nemnt før(s. 31) stod dei norske reisingane i 1436-1450, iser knytt til Amundog Aslak HøIt, i nært samband med dei Engelbrekt Engelbrektssonog Karl Knutsson stod i brodden for samtidig i Sverike. Karl KnutsfråTresfjord.son \/,lart då jamvel krona i Nidarosdomen i 1449 av Aslak Bolt, somv å r' konge med. Er dette synet rett, skulle Engelbret-namnet iRomsdalsbygdene i denne tida vera eit vitnemål om korleis bøndenehar stått i desse stridane, altså mot danskane og på same sida somerkebispen deira, noko som er rimeleg nok. Nye og framande namneinnslag,som ein helst leitar fåfengt etter i sogene som namn pånordmenn, er Stepfan, Mogens, Barbara, Birgitta (velkj~nd heilag':'kvinne i Sverike oml. 1350), Jens, Hans, Jakob, Lauris, Nils, Albrekt(svensk-tysk konge på 1400-talet), Rasmus, Søren, Anna. Dette erreint isolerte tilfelle, einast N.ils møter ein litt oftare. Elles vil einog kvar som går i gjennom personnamna, finna at så snart ein tekbort det danske utstyret på namna og let dei stiga fram i si reinenorske folkemålsform, så er det her eit så godt og vakkert utvalav norske namn og dei representerer ein så lang og fast namnetradisjonat det bør gleda alle romsdalingar. Ein ser det er god samanhengmed namneverket i Romsdalsbygdene den dag i dag, endå vi framlei-

61es dreg på ikkje så lite som må bort att. Tek ein namna i Eresfjordåtting t. d. utan framandstasen blir dei slik: Erling (Elling), Jon,Knut, Olav (3), Ivar, Eirik, Tore, Sæmund, Brynhild, Audun, Aslak,Bjørn, Hallkjell, Gunnar, Øystein, Hallvard, Arne, Bård og Jorunn.Andre gode namn, i Bolsøy t. d.: Alv, Sv,ein, Gullbrand, Anders,Rannveig, Endre, Amund, Ingernor. I kvar bygd bør ein ut frå detteog ut frå norsk namnekjensle i det heile atterreisa snarast alt detsom er komi på skeive i tunge lagnadstider. Norskare sinn og rakarerygg skal fylgja kunnskapen om heimbygdene.POLITISKE OG RELIGIØSE BRYTINGAR.DET FYRSTE LUTHERSKE INNSLAGET I FYLKET.I 1523 er det både kongeskifte og erkebispeskifte. Kongen vert.Fredrik 2, som er mykje Luthervenleg, kanskje fyrst og fremst avdihan i samsvar med Luthers st a t sky r k j e s k i p n a d på fleirevis kan få auka si makt. Serleg set han pris på å få dra inn underkrona kyrkje- og klosterjord og dermed styrkja kongen økonomisleErkebisp var 0 I a v E n g e I b r e k t s son, visstnDk bondegut fråTrondenes, evnerik, dugande og ikkje så lite maktkjæ r. Somme meinerhan var i ætt med erkebispane av Aspåætta (L. Då og H. Koht),noko som likevel er uvisst. Men han tok som dei magistergraden JRostock (1507) og var visstnok ei tid dosent der, var såleis ein lærdmann. Som dei andre erkebispane var han formann i riksrådet, ogunder kongeløyse var han vikar for kongedømet, såleis sjølvskrivenførar for folket. tlans stilling som den største jordherren i Romsdalvar i hovudsaka den same som til føremennene, det jordeboka hansgjev god opplysning om. Dei samla «Sancte Oulffz jorder i Romsdal»var 79 gardar eller bruk. Av dei var 50 i Veøy prestegjeld: 16 jVestnes, 12 i Bolsøy, 8 i Veøy, «Sancte Peders Kirkesogn» og 14 iEresfjord (Nesset). I Grytten prestegjeld var det 15 og i Aukra prestegjeld14. Ved sida av den faste landskylda på gard'1i1e er det oppførteit visst tal «Ottungs fisk aff Romsdall» : Eresfjord 7 våger,Straum 7 våger, Rødven 7 våger, Nes 7 våger, Vestnes 7 våger,Bolsøy 5 våger, Vagøy 7 våger og Sund 7 våger = 54 våger tilsaman.Det vart dei politisk-religiøse tilhøva Olav Engelbrektsson mestvart oppteken med, då den politiske framvoksteren gjekk beint i mothans religiøse og kyrkjelege syn. Det som blir hans store tragedie- det vart elles og landet si - er at han som katolikk av reinaste

62slag, ikkje kan gå til semje med dei nye danske kongane, som er!utheranarar, og at han heller ikkje er mann for å atterreisa det no!"­ske riket som ei katolsk makt. Og verre vart det avdi at slike mektigeog sløge menn som Vincents Lunge, den danske versonen til fruInger til Austrått, tok til med open strid for danevelde og Lutherdommot erkebispen. At og nasjonale tankar og kjensler brann sterkt ihugen hans, ser vi både av det han held fram på riksmøtet i Bud(sjå nedanfor) og kanskje endå tydelegare av det han har fortalt dentyske lærde Jak. Ziegler om Noreg, attgjevi i Zieglers verk om Skaudinavia.Her får vi høyra at Noreg hadde vori i si velmakt den tiddet var eit arverike; valriket vart innført (1442 - Lødøse, s. 38)avdi dei mektige i landet skulle få styra som dei ville og riva til segkongemakta. Men det førde til partistridar og dermed til at framandereiv til seg makta. «Difor står Noreg no under Danmarks herredøme.Danskane krev ikkje berre lovlege og tolelege avgifter, men førertil Danmark alt som duger noko, då dei meiner at deira herreveldeskal verta varigare når folket veikjest, slik som det no hender i)åfleire stader i kristenverda. Då dei dygder som sømer seg ein fyrstesom skal vera landsfar, er kvorvne, står berre ovmodet til herskarenatt, og dette gjev seg utslag i det reine slumpestyret, til skade foribuarane. Herskarane, som ikkje kan rekna med noko vern i folketsin kjærleik, freistar tryggja stoda si med vald og urett og med åredusera landsens rikdom. D e t t e h a r v 0 r t i N 0 r e g s l a g­n a d.»Desse orda skriv seg truleg frå Romaferda hans i 1524 og høvergodt på det omsynslause styret til Kristian 2, noko som ikkje minstden førre erkebispen, kongens gamle ven Valkendorf, fekk røynabåde gjennom krigsskattane frå 1520 (s. 41 fg.) og på anna vis; tilsluttrømde han landet, til Roma, for å klaga. - Like vel var Olavsnasjonale hug knapt stridare enn at hadde kongane haldi seg til dengåmle læra og ikkje byrja med overgrep mot kyrkja også i Noreg,så hadde han vel bøygt sin hovdinghug inn under framOandstyret.Men dei politiske tilhøva fekk han snart inn på det synet at einasteutvegen for eit katolsk Noreg, var eit sjølvstendig Noreg. EtterKristian 2 si røming i 1523 og fredrik 1 var vorten konge, såg detflokutare ut enn nokongong; Og til slutt førde tilhøva den fortvilaerkebispen til eit ulukkieleg samband med Kristian 2 (no atter katolikk)i Nederland, og han kom endeleg med ein stor flåte - ein goddel forliste elles utanfor Norskekysten - hit opp i 1531. Stønad

63hadde han frå den mektige mågen sin, keisar Karl 5. lier heime stoderkebispen ferdig med menn og pengar. I eit brev dagsett 3/12 sameåret til folket i Fosen, I;:døy, Romsdal og Sunnmøre freistar han setjavon i det til eit godt utfall. Som vi snart skal sjå, hadde alt lutherdomenvekt den fyrste forarginga mot seg på desse kantane.Og dei har sikkert hyst liknande voner som erkebispen sjølv tilmeldinga om at Kristian var komen til Oslo med store herstyrkarog alt landet sunnanfjells gjekk honom til handa r. Men Kristian varikkje den mannen dei venta. Akershus t. d. stod godt mot ågangenfrå ein tvilande og modiaus og landlyst konge, og endskapen vart ;;tKristian sjølv vart førd til Danmark som fange. Erk>ebispen kunneelles ha spart brevet sitt til folka i «sjølena». For ein kan sjå av eitbrev V. Lunge sender til vermor Inger på Austrått to dagar før erkebispebreveter skrivi, om dette utfallet. I dette brevet seier ('lgLunge nokre ord om tilhøva i Romsdal: «Kjære moder, råd minsøster Eline (d. e. syster til kona hans) at hun skriver strengeligentil sine futer i Sunnmøre og Romsdal at de ikk'e må upliktig beskatteog plage mine undersåtter, de fattige Finnmarksfa'rere; de vil ha avhver mann en våg råskjer, for de må kjøpe seg maten, og l våg elleri i leding og 1 våg for hvert skip eller jakt. De kan ikke skatte bådetil meg og andre, mot lov og sedvane.» Mannen til Eline, Nils Lykke,er lensherre i Romsdal no, og V. Lunge har Finnmark, så det er nokmeir seg sjølv enn folket sitt vern dei tenkjer på når dei appellerertil lov og rett. Det synest elles ikkje vera så enkelt å fara etter vårlange kyst når futane fer fram som her i Romsdal og på Sunnmøre.Og det er mangt anna som ikkje er bra. Det er ei overgangstid.Bøndene held nok på det gamle. Dei har i det heile ingen tankeom kva den nye læra ber i seg av åndeleg og moralsk reisingsmakt.Men det synest heller' ikkje å stå så rett bra til hos representantanefor den gamle læra. Det er ålment forfall i kyrkja i Noreg som iandre katolske land. Dette kjem m. a. fram i stridane mellom erkebispenpå den eine sida og V. Lunge og fru Inger på den andre. Deter maktmotsetnader, trumotsetnader, personlege motsetnader. Ogalt dette er så ope at det jamvel må koma til bøndene sin kje q. skap.Stundom er det reine krig og herjingar. Ein gong (1529) tol( ' erkebispenmed to skip og 350 mann fra Lunges fut Oluff Isaksen heileFinnmarks len med mykje gods. Dessutan hadde dei banka oppfuten med 10 av mennene hans utan reideleg årsak eller «feides forkynnelse».Endå verre herja erkebispen sine folk på Fosen, Austrått

64Dg Giske. Dei tok med seg frå silkedyner, kølnerputer og raudetallerkenar til vadmål, krøter, smør og flesk. På . Giske tok dei.skjorta til futen (hadde han berre ei?), verkty, lakan, 100 gryter(!),vaskefat, ei tunne lysekroner, 12 tunner salt, 12 tunner laks, korn,byrser, ei tunne krut, 3 verar, l okse, 3 tunne r smør, 3 tunner tjøre,l svart damaskkjole, 2 fløyelskjolar o. y. a. Dei brende og eit skip>og tok to jekter. - Dette fortel ikkje så rett lite både om dei materielletilhøva mellom storfolket - og det religiøse og moralskelivet deira! Jamvel kyrkja er lite nøyen på det, i minsto når· detUtsyn over Tomrefjorden mot 0verås og Nerås i Vestnes.gjeld motmenn. At romsdalingar har spela med her, kan ein skjønaav at året etter (1530) slo futen som var oppbanka (Oluff Isaksen),i hel tenaren til erkebispen, lians Persen, «på Age Trondsens gårdi Romsdal». Dette er naturleg nok ei hemnakt. Men frå dei vitneprovasom vart førde for å koma til semje om vederlag mellompartane; ser ein at futen gjorde dråpet ikkje for å ska erkebispen,men «i Druckenschaff oc Dorscaff».Stridane heldt fram; Olav freista nye farlege vegar for å berga

65andre salmer av Psalteret (Davidssalmane). Og besynnerlig d :-~ no I u f f S k r i ver, som kom til Eders Nåde fra Oslo, Hans Jenssensbroder, e r som e n p r i n c i p a I (hovudmann) til å kvede ogbeskjemme prester etter Luthers dikt, som han også gjorde i NilsTuesens bryllup i høst med mange forfengelige ord osv., så jeg gikkmin ferd og til sengs, for det var ikke beleilig å straffe ham der påden tid. Likeså har han også vært til verks med herr Mats i 0rsk,)g(soknepresten i 0), og herr Mats irettesatte ham så lenge at OluffSkriver kastet sin strishammer etter ham og traff ham like innFrå IiielIset, Bolsøy.munnen og ut i gjen om kinnbeinet, som han selv, når han kommerpersonlig, kan fortelle Eders Nåde og fremvise sitt forferdelige sår.»- Vi skjønar at denne futen vår må vera ein rett ihuga lutheranar!Og han har sikkert ikkje vori betre i si «forkynning» i Romsdalsbygdene; vi vantar her berre tilsvarande skildringar. - Vi høyrerelles vidare at ROJUsdalsfuten hadde fått lovnad på hjelp frå RasmusSkrivar og dreiv fram som før. «Han gikk i kirke som sedvanlignår herr Jakob sa messe på Giske, den gode mann til stort fortred.»Difor freista herr Thomas av Borgund (hovudpresten) å nektahonom å gå i kyrkje. Men ·da sa Oluf Skrivar «at han ville sitte oppei et tre på kirkegården og kvede og synge så fast som de skulle gjøre,om han ikke måtte komme inn i kirken.» Då Herøypresten fekk greiepå dette, freista han å lysa Oluff Skrivar i b a n n (truleg sist} bannlYSingaav nokon i fylket vårt) og forbaud Rasmus Skrivar å hahonom i lag med seg i fru Ingers teneste «før han var forlikt førstemed Gud og Eders Nåde, og dernest med Mats, som skade fikk.»Så held. presten fram: «Jeg tror dessuten at Oluff Skriver aldri harf a s t e t, eller noen del retteligen gjort eller ' fullkommet etter hans

67skriftebrev for det han gjorde før (det har såleis vori andre klagerfør) )og ikke heller for dette, medmindre Eders Nåde underviserham deri, men snarere er han r e d e b 0 n t i l m e r e 0 n d t h e r­e t t e r.» Det vonde er sjølvsagt lutherdomen.Den andre Lutherfuten til fru Inger, Rasmus Skrivar, er ikkje detgrann betre. Presten seier i same brevet om honom: »- tre ellerfire personer som jeg har lyst kirkens fred og vold over, har Rasmussiden grepet og ført til Giske og presset så meget av dem forderes liv som han ville. Likeså 2 eller 3 drenger, som var beryktetfor horsynder; dem tok han straks udøinte med seg til Giske.» Aretiør hadde han vori presten sin gjest, men «som han var drukken ogvel forsynt, ville han kives og trette med meg og sa at jeg ville tafra kongen.» - Slik for altså dei fyrste lutherske forkynnarane fram ibygdene. Og endå det er ein motmann som klagar, er det vel i hovudsakarett. Men mange av dei gamle katolske bygdeprestane varikkje betre karar, t. d. herr Mats i Ørskog, som Oluf Skrivar lågi tottane på. lian blir offentleg tjuvskulda. Ein gråbrør-bror frå Nidaroshadde på ei reis nett på denne same tirda overlati presten 36ostar og nokre reveskinn til å ta vare på for seg. Men det kom bortunder prestehanda. Til slutt gjekk herr Mats med på at han haddeteki ein ost og eitt reveskinn! lian vart då likevel straHa med athan ikkje fekk halda noka messe før enn han kom til semje medmunken. Eit års tid før hadde det gått endå verre for seg. lianseigne sokne:folk hadde kasta seg over han, dregi han i håret og slegihonom. Og for dette gav han dei sjølv absolusjon. Dette er ikkje nettinnanfor Romsdalsgrensa, men Ørskog er grannegjelClet til Vestnesmed gamalt vegsamband dit - det Oluf Skrivar sikkert nytta segav mang ein gong både på vitjingar hos herr Mats og kollega Rasmuspå Giske.Vi skjønar at ikkje berre bygdelivet, men like mykje - og meir -­kyrkjelivet er merkt av oppløysing. Oluf Skrivars ferd heime i sitt~ige fu~edøme, d~r han ~ m.insto ?eldt til i hei!e den kriti~ ~e ?ol~enI 1520-ara, har tVIllaust Ikkje von betre enn nar han var pa gJestmgi grannebygdene. Og ein slik kar kunne langt i frå gjera Lutherslære til noka levande makt i bondens hug; vi kan ikkje eingongsjå på dette som noka f ø r e b u i n g av reformasjonen i Romsdalsbygdene- utan såleis at det var med og reiv grunnen under altdet gamle bøndene til no hadde haldi seg til.

68Frå Bud -med havet i bakgrunnen. Fleire av husa vitnar om deneldre busetnaden.RIKSMØTET I BUD I 1533 -DET SISTE RIKSMØTET I NOREG.Riksm0tet i Bud synest vi må ha sin eigen plass i ei Romsdalssoge,jamvel om vi dermed må skjera det litt ut av den ålmennesamanhengen. Om ikkje dette riksmøtet kom til å gripa så sterktinn i vår politiske og kyrkjelege framvokster som mange haddevona då, - i~;-el" 'erk-e"bisp Olav, så er like vel dette sis t eriksmøteti landet og under føresætet til den sis t e norske erkebispen nokoav ei storhending. Det finst att ikkje så få opplysningar om Budmøtet,notatar og «program», slik at vi får eit rett tydeleg innsyni samtida sitt Noreg, då serleg politisk og nasjonalt sett.Grunnen til dette riksmøtet . er at i 1533 døyr kon,g.Fr·ectlrik 1., ogspørsmålet blir så kven som skal bli ettermannen hans -- om vi idet heile skal halda på hopehavet med Danmark lenger. Danmarkgår ut i frå som sjølvsagt at det skal veljast konge saman med det.I eit brev frå det danske riksrådet alt 25. april til erkebispen forteldet om dødsfallet og oppmodar han samstundes til å kalla saman eitriksmøte for å drøfta tilhøva -- det skulle nærast vera ei førebuingtil ein sams herredag i Kjøpenhamn året etter. Brevet nådde erkebispenfyrst 3. juni, og han gjekk straks i gang med å ferda ut inn-

69kallinga r til riksrnøtet, som skulle tre saman 15. august i B u d,«som der bekvemmeligste stande kan etter all leilighet som seg nåbegir til sjøs og til lands». Det er noko uventa at Bud skulle veraså sentralt. Men her var det lett å møtast for alle som for I.eia nordfråog sørfrå, og vegen over Gudbrandsdalen og Romsdalen var denbeste farvegen den gongen for folket austfrå. Som det før er peikapå, var Bud på denne tida ikkje så rett liten ein plass, vaksenfram av sjødriHa og vareomsetnaden med fisk og trelast, har såleisheilt teki plassen til Veøy som den økonomiske midstad for handelsliveti fylket. Der hadde dei og det naudsynte husvære til eit sliktstørre møte, eit rett stort g i l d e h u s, som synest å ha tilhøyrtfrenden til erkebispen, K r i sto f f e r T r 0 n d s son R u s t u n R,som seinare vart den kjende riksadmiralen i den norsk-danske flåten.No var han den beste hjelpesmannen til erkebispen. RomsdalsbondenM a d s H u k k e l b e r g har gjort grundige etterrøkingarom denne gildestua som var i 2 høgder og stod på fritzneset iBud. Vi viser elles til bileta lenger nede. Tufta syner at det varomI. 30 alner langt og 2'0 alner breitt. Meldinga hans fortel om dettegamle huset:«Hovudinngangen var i mot vest og hadde 6 dører inn til vestresval'gangen: 2 store varadører som gjekk ut og som oftast var slegneattpå veggen, og 4 halvdører som gjekk inn. fyrste høgda var ,lVstokkverk med svalgangar på båe langsider og mot vest. Andrehøgda var også ,av stokkverk og med ei sulerad på kvar langsideomI. 2 m frå veggen. I denne salen var det også nedlagt bjelkeloftsom kvilde på sulene. Veggene i denne salen og likeeins loftet ogbjelkane var dekorerte med rosemåling. Midt framfor nordre lang-­veggen var det ein platting, truleg til høgsæte for møtestyraren.»Hukkelberg har elles gjevi mange verdfulle opplysningar om huset;for bestemor hans budde i t i n g s a l e n, som han ogso varkalla, til ho var 13 eller kanskje 16 år.Ho har såleis fortalt greitt om korleis huset såg ut, og det høvergodt i hop med det som elles gamle folk i Bud kan minnasf m gam­Iebryggja i Vika.Huset stod oppe på fritzneset til 1841, då Michael li mik Withflutte det ned til sjøen og brukte det til bryggje - (gamlebryggja).

70Berre grua og skorsteinen stod endå i mange år att oppe på bakken.Han vart nedriven i 1858 eller 59.Oamlebryggja vart så selt på auksjon etter konsul Jansen Bergen1894, vart flutt til Farstad og Storholmen og oppattbygd i fleire løder,naust og stovebygningar.Då der skulle ei ombygging til av fjøset i den eine løda, fekk skulestyrarKonrad Nerheim, som då var med i styret for Romsdalsmuseet,i nye plankar og fekk byte i dei gamle stokkane. Dei vartkøyrde inn på Romsdalsmuseet og finst der. Det syner seg av årringanepå desse stokkane at tømret har vaksi i Bud; for så tette årringarer det ikkje i skog som har vaksi lenger inne.Etter byggjestilen på huset, som er bygd etter den gamle romerskerådhustypen - Basilikaen - lyt ein sikkert gå ut frå at det har vorieit gildehus.Klokketårnet oppe på øvste mønespissen vitnar også om at dethar vori eit vyrdeleg hus, likeeins dei to bautasteinane som harstadi ved inngangstroppa. Dei står no som hageport i Vika.To av troppestega vart funni i fjor under arbeidet med vegensom går frå Vika inn gjennom Budaværet, dei synte endå slit ettermannefot; men diverre vart desse knuste og brukte til mur i veggen,endå ordføraren i Bud hadde lagt ned forbod mot å bruka dei.Eit vers av ei gamal vise som har gått på folkemunne om riksmøtet- lærarane Ivar Stavik og Arne Magerøy har æra for å haberga det - fortel oss ikkje så lite både om førebuinga til riksmøtetog kven som åtte huset det vart haldi i. Ho lyder slik:Herr Kristabr Ristung han rister sitt Svær(d)og sine Hårlokkers Brok (manke):Karl (bonde) Buamann børte oss tvei Mærk Smærfem fisken de fine Knok (spekeknok, spekelår).Og tvende ti Tomars TalgeHus!Halv Bismerpund sikta Mjøltil Marimesse til Rustungs Hus,Hellig (Herre?) Olav, Erkebispen sjølog Dannemændene bolde sju -:,: Bolde sju, Bolde sju!Skal kome! Skal kome!til Riddarens Salar i Bu. :,:

71Eg har her nytta ei mindre tillemping a v visa slik ho fyrst vartnedskriven, jfr. dei to formene i «Riksmøtet i Bud»» , utgjevi påMolde i 1933, s. 28- 30. Marimessa om våren er 25. mars, her er detmeint 15. august, som er marimessedagen om hausten, altså retttidfesting og. Det kjem tydeleg nok fram av visa at gildehuset - ogmøtehuset i 1533 - var i eiga til Kristoffer Rustung. Dette kan ogha sitt å seia for at erkebispen ville ha møtet i Bud; der kunne hanta inn hos frenden sin og elles få hjelp av han på fleire vis. Kva rolleRustung elles har spela i Bud eller i Romsdal, er uvisst. V. Lungekallar han i 1520-åra «den unge kjekker» (= vågehals), men og

72Gildehuset i Bud. som Kristoffer Trondsson Rustung åtte. Slik finn Madsti u k k e I b e r g det har vori (sjå teksten s. 69).

73Grunnrits av ~ildehuset i Bud (sjå s. 69). øvst 2. høgda, der riksmøtethadde drøftingane sine.

74gar om utsendingar frå bøndene i andre landsluter. By og bygd,presteskap, adel" borgarar og bønder skulle her i lag med Noregsriksråd drøfta landsens lagnad.Frå fyrsten møtte dette møtet liten velvilje frå fleire kantar. Ddvar så vanskeleg å koma heimanfrå både for den eine og den andre.Dei flest skulda på krigen, som nett var broten ut i Danmark (

75andre at det vart riksmøte av. Jamvel somme som hadde sagt fråat dei ikkje kom, møtte, såleis Oslo- og Iiamarbispane. Og det maha vori rett folkesamt i Bud dei tre vekene møtet stod på. Deihøge geistlege og verdslege herrane møtte med talrikt fylgje, og såfå utsendingar frå byane og bygdene var det vel heller ikkje. Dessutanmøtte mange i Bud for å få ymse saker avgjorde; for såvorneriksmøte fungerte samstundes som høgsterett i landet. Eit par domsavseiingarfrå riksmøtet har namneunderskriftene på dei viktigastefaste utsendingane som var tilstades. Alle dei geistlege medlemeneav riksrådet møtte så nær som Bergensbispen og den danskføddekanslaren Otto Krabbe. Ved sida av erkebisp Olav, formannen,møtte såleis bisp Iioskold av Stavanger, bisp Magnus på Iiamar -­nordmenn alle tre - - og Iians Rev (danske). Av dei verdslege rådanemøtte mågane V. Lunge og Nils Lykke, lensherrane på Båhus ogBergenhus Claus og Esge Bilde, som var syskenborn, alle 4 danskar.Ved sida av desse møtte Johan Kruckow, opphaveleg av tysk innflyttarætt,som i fleire generasjonarhadde hatt medlemer i høgste embetsverketi Noreg. Eit par danskemedlemer ti'! var sjukmelde, like einsden framskotne norske adelsmannenGaute Galle. Av lagmennene var velom lag halvparten tilstades. Ben eOlav Vigfastsson frå Trondheim,Guttorm Nilsson i Bergen, IiansBagge i Steigen (Nordland) og NilsGrønn i Stavanger er nemnde - deitre fyrste var visstnok nordmenn.Av andre som var tilstades er berrenemnde finn Iiansson, Iiåkon paEgge og Aslak Engelbrektsson, densiste nemnd som rådmann i Trondheim.Det er mogleg at desse varnorske lågadeIsmenn. Det var og«mange fleire ærrege dannemenTI».forutan desse og fylgjet deira hardet dessutan sjølvsagt vori eimengd folk frå alle kantar som harstrøymt til Bud, i denne vakre

76seinsumartida, ikkje minst forretningsfolk og mange som berre komfor å sjå stasen. Og det må ha vori sværande vanskeleg å få forsvarlegplass for alle. Dei fleste har kanskje butt ombord på skipasine; det har sikkert Iegi ein heil flåte i heile møtetida på hamna.Men sjølve folket i Bud og på dei næraste gardane: Bergset, Fagervik,Karlsnes, Karlsvik og øvre og nedre Gule har mått ta i mot såmange som mogleg i heimane sine. Det vesle fiskeværet har nokhatt eit liv soIh korkje før eller sidan.Sjølve matspørsmålet vart kanskje ikkje så vanskeleg som erkebispentydeleg har vori redd for i fyrstninga då han meinte det kommange Heire til møtet, og han difor oppmoda alle som kunne, å sendamat til Bud. Erkebispen hadde såleis bedi Esge Bilde syta for atborgarane i Bergen ville føra til Bud «øll, brød og annen proviant tilkjøps, mest for de sønderlenske (sønnenfjellske) herrers skyld, somfdrventendes ere over land.» Hamarbispen sende over land nedRomsdal mjøl, malt, humle «og annen fødevare oss kunne være behov».Og det kom inn ei mengd andre gåver til møtet. På ei liste«Skienck i Bud», over dei innkomne matvarene til riksmøtet (i Dipl.Norv. X, nr. 670) ser- vi at soknepresten til Veøy, N i l s K n u t s­son, gav dette: 2 stutar, 4 bukkar, 2 verar, t tunne og 1 spann smør,Il høner, .3 store ostar og 6 små pluss 3 slakte-naut. Det var såleisikkje småting presten iaut ut med, men dette vart truleg rekna liktmed dei 6 visitasdagane erkebispen hadde rett til på Ve øy årleg.Herr Mats i Ørskog har ikkje teki i meir enn høgst naudsynt: 9 merkersmør og 50 egg. Tingvollpresten, herr Peder, er derimot einraustare kar: 1 'gjeldokse, 2 gjeldbukkar, 12 høner, 3 gjæser, 8 ostarog 100 egg. Herr Peder i Kvernes gav 1 ku, 5 tunner humleøl, 2bukkar, t tunne smør og 1 t. tyntøl. Frå Stangvikpresten Gudmundkom ein gjeldokse, 2 bukkar, 3 t. myse, 5 t. humleøl, 7 ostar, 11 hønerog 3 gjæser: Av dei andre gjevarane tek vi erkebispen sin ombodsmanni fylket, Esbern Erichsen, som gav 1 t. salta torsk, 1 ver, 7 høner,6 skater, 1 p. smør og 40 egg. Alf på Heggdal gav ein bukk ogbonden Larans på Årøy 16 merker smør. Torstein Eriksson påAspå, dotterson til Ivar Trondsson, gav ei tunne øl. Elles er detmange fleire gjevarar. Einskilde av dei meir forneme !lerrane haddesjølv med seg mykje, t. d. finare drikkesaker, både «mumme» (tyskøl) og vin.Det var ei tung og a'lvorleg tid for land og folk, det kan vi sjådei var klåre over av dei sakene dei drøfte. Like vel har det visse-

77leg her, slik det var på Eidsvollvårdagene 1814, vori mang eilystig stund innimellom med goddrykk, kraftig mat og mang eindryg skjemt.Frå papira i erkebispearkivcthar vi god kjennskap til dei sakenesom serleg har vori drøfte i Bud.Det fyrste dei gjorde, var å overdratil riksrådet å stå for landestyringatil ny konge var vald. Føresetnadenvar at det skulle skjepå den sams herredagen i Kjøpenhamni juni 1534 - ein herredagsom elles aldri vart halden ;:>ågrunn av innbyrdeskrigen i Danmarkdei neste tre åra. Det ser Ultil å ha vori full semje om dette.«Formene for rikssambandet medDanmark» heiter denne posten(punkt 5) på programlista til erkebispOlav; og han har visselegtenkt det skulle Ikorna noko meirut av møtet på dette område enndet verkeleg gjorde. Elles nemnerhan 1) dei pantsette OrknøyalIefrå 1468, 2) Borger og andre forsvarsråder,3) Langskipa, som i:.:rselde, 4) Framande i brodden forlandsens styre, og korleis dei rivtil seg jordegods, 6) Bispar som erdrivne or landet, 7) Luthers «regimente»- gjeld visseleg sliketing som uroa Oluf Skrivar o. a.innanfor Lunge- og Austrått-krinsenskapte, 8) Båhus, Akershus ogBergenhus len, 9) Dei klosterasom er sekulariserte, d. e. lagdeinn under verdslege stormenn el-Ein veggstokk frå gildes' len iRustungshus i Bud (sjå 's, 69),Det er eit framifrå godt arbeid Madsliukkelberg har gjort når det gjeldmøtehuset i 1533,

78ler kongen, 10) Vi føder på ei mengd lause kvinnfolk og lausungar.V. Lunge hadde også sine saker - han tek til såleis: «Disse etterskrevnesaker er de verv og ærinder som i dette herremøte udiBud ståendes» : 1) Dei skotske avgiftene til Noreg for Sudrøyaneog Man, som vart overlatne skottekongen mot ei fast årleg utreisleved semja i Perth i 1266. Berre ei stutt tid hadde avgiftene vorti betalteetter avtalen, 2) Norske slott og len, 3) Orknøyane og Hjaltland,4) færøyane, 5) Island, 6) Grønland, 7) Kongevalet. 8) Noregs fridomog rettar, 9) Dei tyS'ke 'kjøpmenn i Bergen, 10) Pund, vekt ogsikjepper i riket, 11) M a r k n a d ,e n i R 0 m s d a 1, 12) Herrem;Jteti Danmark (i 1534), 13) Reinkalvar, 14) Ei skulestove ved kvardomkyrkje, 15) fru Inger, 16) E i n s a g m e i s t e r (jfr. s. 43).Ei 3. liste har vi etter bisp Olav Torkjellsson i Bergen, endå hanikkje kunne møta for skuld sjukdom. Tilsaman har han 31 ankepostarom «d e b r ø s t, som N 0 r g e s R i k e h a r l i d d 0 ge n n u d a g l i g l i d e r u n d e r». Vi skal og ta med dei flesteav desse, så ein får sjå korleis dei same spørsmåla i hovudsaka eri tankane hos våre heste menn, og at det var meir skort på evnetil å greia flokane enn skort på skjøn på kvar det bar av, som avgjordelandsens lagnad i denne kriti'ske tida: 1) Avgifta sikottekongenskuldar Noregs krone, 2) Orknøyane, 3) Slotta og lena som erkomne på utanlandske hender. Difor forfell slotta, og almugen vertskattlagd på mange måtar og pengane kjem ut or landet, 4) Islandi tyske hender, 5) færøyane, 6) Tyskarane på Bryggja i Bergenråder og rikjer for nordfararane si velferd og krenkjer andre sinekjøpstadrettar og privHeg, 7) finnane i Nord-Noreg skattar til Sverikeog Russland, 8) Heilagdagar vert avlagde, og kjøt vert deteti om fredagane, i langfasta og i andre fastetider (jfr. s. 66),9) Tienda blir ikikje rett lagd, 10) Messer vert haldne på norsk, istrid med den heilage kyrkja sine skikkar og bod, 11) Borna vertikkje døypte eller «fermde» (= konfirmerte) som dei skal vera,12) Ein skule ved kvar domkYI1kje, 13) Ålt almugen vert væpna,14) Om reinkalvar, 15) Om bruer og vegar, 16) At kvar får bøndenesine til å så rug og kveite og dyrka humle, 17) At små gardarikkje vert lagde inn under større, 18) Pund, bismar og mælekanner,19) Om sylv og kva pris det skal stå i, 19) Grip (fiskeværet), 20) Omsaltkjelar og skogleige.Bisp Hoskuld av Stavanger har og lagt fram sitt «program» iBud - også skrivi på latin. Hovudposten hos honom er kyrkja si

79stode, at lutherdomen vert st.ogga og erkebispen får ha det fullerådeveldet over den norske kyrkja. Dersom folket finn seg utanmotmæle i innsiget av den nye læra, vert alle klostera konfiskerte,atle lena overdregne til framande styresmenn, katedralkyrkjene .­og sjølvsagt dei andre - plyndra, og iB slutt vert det kverrsetjingav all eiga til dei innfødde nordmenn, og riket vert sett på som arvegodsunder den danske krona.Det er sers f'orvitnelege og allsidige opplysningar om stoda i landetvi får her. Vi kan ikkje drøfta så mange punkta noko vidare,men lyt likevel ' hefta oss litt ved nokre.Når det gjeld landsens styring, er programmet tydeleg både nårdet gjeld lena og Vesterhavsøyane, dei gamle norske skattlanda.Riksrådet held iminsto formelt på den gamle retten sin til å ta avgjersleom lena, og det set såleis av ein tysk fut på Island og set inndei to bispane der til skattekrevjarar. Og Pærøyane, som vart bodpaktatil tyske kjøpmenn, vart innlema i Bergenhus len. Alle iriksrådet, jamvel dei inngifte danske rådane; synest enno her verafullt samde i kor naudsynt det er å verna riksens sjølvstendemot Danmark og hindra det framande innsiget i dei fremste stillinganei landet, iser i bispe- og lensherreembeta. Også danskane jNoreg har fått serinteresser å ta vare på - det gjeild i minsto åhalda ute medtevlarar. Riksrådet tek stort sett fast og klårt standpunkt,noko som og kjem fram i desse orda: «Ville vi nest Gudshjelp derudi oss etter dette rikes gamle friheters skikk og ordningvel vite å skikke og holde oss tilbørligen». Men samstundes godkjendedet likevel forleningane av Båhus og Bergenhus til· danskemenn! Men båe dei to lensmennene, Claus og Esge Bilde, var tilstadesi Bud og vart der opptekne som medlemer av rådet. Sameleisser vi korleis alle ber dei gamle norske skattlanda i sin hug - Island,Grønland, Orknøyane, Hjaltland, Pærøyåne, Sudrøyane ogMan. Det gamle Noregsyeldet har nok ikkje gått til grunne korkjenasjonalt, kulturelt eller politisk utan sorg og svidande sår i mangein nordmanns hug. På stader i soga møter vi det sterkare enn påBud-møtet. Representantane der har og ·tydeleg kje1!sle av årsakene:Herredømet til tyskarane har breitt seg og breier seg framleies- frå Oslo til Bergen og Nord-Noreg .og jamvel til Island. Stridenmell.om dei og iser hollendingane viser vår største veikskap,det lagnadstunge forfallet av forsvaret, då som i vår tid: Langskipaer selde, flåten er ikkje halden vedlike! Her må rettast på.

80Bønder på den tida då riks møtet i Bud vart haldi.nok'O. Og endå verre: F'Olket er våpenlaust. Det «skal f'Orhandlesså menige mann får verge». Atterreising av leidang 'Og landeverni det heile, til sjøs 'Og til lands, er 'eit h'Ovudkrav.M'Ot hanseatane er vel og nok'O kravet til Bergensbispen retta 'Omil fremja ·· jordbruket, Iser dyrka matkorn, r ug 'Og 1{veite, men bghumle. Einast såleis, ved sjølvf'Orsyningspolitikk her, kan ein frigjeraseg f'Or k'Orn- 'Og ølimp'Orten til hanseatane, dette s'Om meirenn n'Ok'O anna hadde skapt maktstillinga deira i landet vårt.F'Or 'Oss romsdalingar er det av serskild interesse å sjå k'Orleis .V. Lunge vit ha R '0 m s d a I s m a r k n a d e n drøft, - det er fyr.­ste gqngen at han er, nemnd i s'Oga. Eit anna øk'On'Omisk spørsmålsom og alt er aktuelt f'Or R'Omsdalsbygdene, er kravet om s a g­m e i s t r a r. Dette heng sjølvsagt saman med den veldige 'Oppsvingeni trelastutførsla vår s'Om fylgjer innføringa av vas s-s a g Cl.Serleg bisp Olav T'Orkjelss'On har utf'Orma «N'Orges brøst» til ·~ itfullstendig p'Olitisk pr'Ogram; at det er så rikt 'Og mangsidig, heng velog mykje saman med at han ikkje sjølv kunne vera tilstades. Håner ein mann med sterk sans f'Or alle sider av n'Orsk liv, men han

81hadde ikkje helse til større hovdingskap ved gjennomføringa av det;vi veit han døydde berre eit par år etter. Men ein har kjensla avher å stå framfor ein mann med ope sinn og fullnorsk vilje, einsom «vil reisa det som velt er, og byggja og bøta med bot somduger».Ved sida av tanken på vårt. sjølvstende og vern om det gamle NoregsveIdet,landevernet og næringslivet, kjem kravet om å reisa, detvil vel her seia a t t e r r e i s a, ein skule ved kvar domkyrkja, eineigen skule til å utdana eit n 0 r s k presteskap, så vi kunne sleppaimport av det slaget. Dei som skulle studera vidare, fekk så, nosom hittil, fara til utanlandske universitet.Så langt som hit må ein rekna med at riksrådet og møtet i detheile stod samde. Dei danskfødde herremennene, og då ikkje minstden sløge og lærde V. Lunge (rektor og professor ved Kjøpenhamns.universitet før han kom til Noreg), skjøna vel at alle desse kravaogså berre kunne tena deira eigne maktrnål i landet. Var dei ikkjemed av reint nasjonalpolitiske grunnar, så gjekk dei iminsto med avegoistiske. Skort på samsyn og samhelde møter ein fyrst når einkjem inn på dei religiøse tilhøva. Å seia alle kla~emåla bispane ogerkebispen har her, er i ser retta mot V. Lunge og vermora. fru Inger.Dei var båe, det vi før har vod inne på, dei iherdigaste i åtaka påden gamle kyrkja og var serleg om seg for å dra under seg jordatil fleire kloster, som alt i Fredrik 1. si tid vart nedlagde. Namnsom Munkeliv, Nonneseter, Reinsklosteret, Tautra kloster (inniTrondheimsfjorden) frå oppteikningane til bispane er alle k l a g e­m å l mot det to, sjølvsagt og i mot det kongedømet som hadde gjevidei fritt spel til såvore. Alt før riksmøtet har vi fråsegner om desseinngrepa mot den gamle kyr:kja - at dei var alt anna enn bra. Aret. etter Budmøtet (1534) har ein islandsk bisp vitja Vest-Noreg, oghan skriv til bisp Iioskuld i Stavanger om inntrykket sitt: «Den nyetrua og dei nye sedene som kjem frå desse utlendingane, er ikkjeaima enn den største sedløysa, verda og kjøtet og den ureine åndatil glede og vilje, beint i mot Gud og menneska si frelse, til stor sorgog ugagn, som vi bed den allmektige Gud å rå bot på, .han somhar makt og miskunn over all verda».Dette siste norske riksrådet fekk ikkje dei store fylgjene som mangevona på, og som ein skulle ha venta etter «programma». Men vifår i alle fall eit tydeleg bilete av tilhøva i Noreg no, korleis detheile låg til rette. Og vi ser klårt at dei leiande menn i landet · varRomsdals Soga - 6

82på det reine med den fortvila stilling Noreg var komi i og har hattdei beste ynske om å føra vårt folk inn på bergingsvegar. Men ddvar ingen mann i landet som var vaksen nok til å greia dei flokutelilhøva vi var komne inn i. Så mykje vandare vart det etter kvartdei personlege motsetnadene kveste seg til mellom V. Lunge ogerkebispen, som alt hadde eit hav av motsetnader i seg når det galdtlandsens politiske og kyrkjelege framtid. Vi anar at det ligg nokoberre i Lunges notat, punkt 15, «fru Inger». Det vert visseleg siktatil ei stor rettsavgjersle som det same riksmøtet gjorde, og der frnatil Austrått var den eine part i saka. Det galdt arveretten til Oiskegodset,som fru Inger no laut gje frå seg til den rette ervingen, KarinAlvsdotter (s. 40). fru Ing'er slapp - etter privat semje -fl bøta for at ho hadde tilvendt seg dette, like eins slapp ho betalaattende innkomene ho i mange år hadde hatt av dette godset mot atho ikkje skapte nokon vanske ved overdraginga av det.Erkebisp Olavs «kryssingspolitikk» av planane til danskekongeni denne tida førde til at det norske riksrådet for framtida heilt vartsett ut av spelet. Noreg skulle verta ein lut av Danmark, vertap r 0 v i n s. Og i namnet kunne nok «Norges Riige» kverve mellomnasjonane, strykast på lista over dei sjølvstendige folka. Mendet norske f 0 l k e t kunne ikkje med eit pennestrok eller eit vedtakstrykast ut som den levande realitet det var, heller ikkje norskfolkeånd og norsk 'folkekjensle, jamvel om det frie liv og den frievokster for ei tid kunna kuast og kura. Men at vilkåra og vonenefor norsk folkeframtid ofte måtte kjennast små og uvisse for mangein mann utetter dei nærmaste tider, det kan det ikkje vera tvil om.Tilhøva både i landet og i bygdene, det den nye tida baudpå, er ingen stad skildra meir levande og med stei"kare harmeenn i det farvelbrevet erkebisp Olav sender Esge Bilde, dåhan påskedagen 1537 står ferdig på Nidarholm kloster og skal fatatil Holland: «Må I vite, herr Esge, at vi har spurt og udi sannhetforfaret, at Eders krigsfolk har røvet alle våre kirker, pre ~t er ogsætesvenner (= erkebispens godsforvaltar, her helst Esbern Erichsennår det gjeld Romsdal) på Sunnmøre og i Romsdal og brentprestegårder og andre St. Olavs domkirkes gårder, og har hårdeligbeskattet fattig almue; derhos forkrenkende og voldtagende piker ogdannekv~nner, hvor de fremfaret har, med mange andre ukristeligehandlinger, som langt var å skrive. Har menige mann, som derbyggende og boende er, sånn straff og overvold fortjent, da er det

83en sak for seg. Men dersom de har fått det for vår skyld, da gjenopprettedem Gud det, og oss gjør det ganske vondt. Og på detat våre kanniker, prester, lagmenn, rådmenn, Trondheims borgere,anhengendes venner og vårt stifts menige innbyggere ei skullesånn jammer, nød, skade og forderv lide og overgå for vår skyld,ville vi udi den Hellige Trefoldighets navn oppsøke oss en annenog vennligere nabo enn I er.»Som ein ser, er det nett folket i v å r e bygder og den framfer,ladei har vori utsette for av Kristian 3.s krigsknekta~, som erkebispenhadde den siste tanken for: «Gjenopprette Gud dem skaden». - Deter mogleg det er som han seier, at han for fra landet for å bergauncteFgjevne, fylgjesmenn og vener. Det er greitt at all von skulleikkje vera ute for honom om det kom ei 200-300 herfolk hit opp.Men slik dei for fram, skapte dei sorg og jammer i tusen av heimarsom han personleg hadde det største ansvar for. Kanskje har hanog - det er mykje truleg - hatt ,ei førekjensle av at helsa og livetikkje rakk til å føra hans kyrkjeleg-politiske program for Noreg igjennom; for han må alt ha vori ein merkt mann. Alt i februar åretetter døydde han. Budmøtet vart liksom ein siste loge med det sameein greveldsvarmen ned i oskehaugen. Det samlande rikssentrumvar borte med riksrådet og erkebispen, og tragisk vart lagnaden tildei andre n 0 r s k e bispane og på grunn av desse hendingane.Hoskuld i Stavanger vart avsett, Magnus av Hamar vart danskstatsfange resten av sItt liv, Olav i Bergen døydde. Av alle kyrkjefyrstanepå Budmøtet var det berre den elastiske danske bispenHans Rev i Oslo som gjekk inn i «ny tida» og reformasjonen. Detvar heller inga plagsam nasjonalkjensle som skapte vanskar for han.

84frå Romsdalen.FRÅ REFORMASJONEN 0'0 FRAM TILEINVELDETDEN NYE TRUA OG Df:-N NYE POLITIKKEN.Med hendingane i 1536-37 søkk landet vårt djupare ned i politiskog nasjonal vanmakt enn nokosinne. Det finst inga sentralmaIdlenger til å ta, vare på landet sine interesser, og vi har ingen mannlenger som kunne samla folket omkring seg slik kongen eller erkebispengjorde det før. All sjølvskriven førarskap var avsett. Dend a n s k e kongen og det d a n s k e riksrådet greier og med alljedei norske sakene. Også lokalstyringa ·er underlagd det danske herreveldet.Slott og len er no berre til for den framande adelen: , Noreger vorti «ledernot» av Danmark. Det e r provins og vert u t n y 1-t a som · provins. Alle skattar og innkome r går beinveges frå kvarlensherre til kongens kasse i Kjøpenhamn. Ingen spør lenger om d!;tfinst norske krav som bør fremjast. - Religiøst sett er det hellerlangt frå bra. Religionsskiftet kom som påbod og forbod, ikkje

85som ein trong til rikare liv. Reformasjonshundreåret vert difor trulegdet svartaste i vår soge. Om det kanskje ikkje vart så gale somPeder Claussønn Friss (t 1614) fortel frå Tel~mark, var det likevelille nok over heile landet. Der er «innbyggerne onde, ugudelige,harde, ville, og opprøreriske folk. Det meste manndrap som gemenligudi Norriges rike skjer, tildrar seg udi Tellemarken, nogleuforskammede djevels kroppe med hor, mord, manndrap, kjetteri,løslevnet, slagsme;'U og andre hoshengende laster.» Der har det vori«den største lyst» frå gamal tid å drepa bispar og prestar, futar ·oglensmenn. 7 prestar er avliva berre i eitt len, seier han. «leg harkjent en, som der var født, hvis fader hadde ihjelslaget 3 prester,og når denne var drukken, bad han Gud, at han ikke. måtte dø førennhan og hadde slaget så mange pre-ster ihjel.» Desse «djevelskroppe' udi Tellemarken» er vel helst som falk jlest: det er einras.ande prestemann som ser svart og skildrar tilhøve og menneskederetter; grunnen er vel at telebøndene . ikkje vil bøya seg for dennye tiendeskipnaden, noko heller ikkje romsdalsbøndene ville, detvi straks skal sjå~ . Vi har berre ikkje noka skildring av des~e mot:setnadene i Rom~dal. Peder Claussønn er ein av dei få som gjevseg av med noka skriving på den tida. Men om skildringane hans eroverdrivne, treng dei difor ikkje vera grunnlause.Noka uro for skuld den nye læra veit vi ikkje om i Romsdal etter1537. Overgangen har visseleg ikkje skjedd så fort i slike avsidesliggjandebygder. Soknepresten til Veøy, Nils Knutsson (s. 75),var visseleg like god katolikk etter påbodet i 1537 som før. Som såmange andre kallsbrør gjekk han, i namnet, over til den nye læra,gav opp latinske bøner og messer og preika på dansk eller Veøymå!til sokneborna sine - om ei lære han helst lite kjende noko til. Detgjekk då som det ofte går i tvangssituasjonar:det gjeld å berga levebrødet.Få hadde nok innhald eller råd til å stå fast tr:J.ed ei overtyding.Ettermennene til Nils Knutsson lyt ein derimot tru var fullblodslutheranarar, fyrst S t e f f e n 0 l a v s son (155~-76) og deretterut resten av hundreåret N i l s L a u r i t s son Pl r c t a n d e LHerr H a n s, som var sokneprest i Grytten på reformasjonstida,berga sikkert embetet sitt på same vis som Veøypresten. EttefmenneneN i I s J e n s son J e m t e (ca. 1550-1581) og M 0 r t e nJ u s t s son C i m b e r (1581-1606) må ein tru har fått opplæringi LutherIæra. Medan den fyrste var ein rimeleg mann, hadde MortenJustsson eit anna lynde, synest det. Han låg i ein ustanseleg strid

86med grannane sine på Setnes og Sogge om beiterettar og seterhamningo. a. (Sjå M. Rogne: Grytten prestegjelds kallsbok, s. 51 fg.).l det tredje prestegjeldet, Aukra, var truleg 0 l a v T 0 r d s son(1542- 72) ein rett-truande lutheran, men om «meister H a r a l d»,som skulle vera føremannen hans (etter oppteikningar frå 1677,fortalt då etter ein mann på 74 år·- sjå R. Sogelags årsskrift, s. 1924),er det sagt at han pla lesa på presteband, d. e. rosenkrans, slik skil\:­ken var i den katolske tida. Olav Tordsson vart elles avsett, då hankom i skade for å gjera den minst prestelege av alle gjerningar: fl.slå i hel sin eigen son. Det var vonleg eit uhende - det heiter atpresten trudde det var ein fiende. Likevel var det ikkje bra. Dethende i hans eigen heim. Til ettermann fekk han P e d e r A n d e r ~­son (1572-1601), res. kap. i Bud før han kom til Aukra.Det er full grunn til å tru at det har teki lang tid før romsdalinganefann seg så nokolunde heime i den nye trua. Dei har tvillaust liktskiftet dårleg og så lenge som mogleg haldi seg til Heilag Olav ogJomfru Maria. I fleire av bygdene våre går det segner om holer.eller hellerar som vart nytta av bøndene til å driva katolsk gudstenestei etter reformasjonen.Vi hugsar at den katolske kyrkja hadde vori svært rik. Ved sidaav jordegodsa gav iser t i e n d a svære innkome r. før reformasjonenvart ho skift i 4 like luter. Den eine, bondeluten, skulle veratil dei fattige i sokna, og det var bøndene sjølve som styrde meddenne. Det nye styret fastsette at tienda heretter berre skullebytast i tre, til kongen, kyrkja og presten. Bondeluten fall altsåbort. Det var naturleg at bøndene vart harme for dette, ikkje minstav di at det berre førde med seg nye byrder på dei, som i alle høvelaut syta for dei fattige i bygda. Alt i 1538 tok dei til alle stader utoveri landet å nekta å levera frå seg bondeluten. Det vart å seiaein ståande strid utetter hundreåret. for dei fleste bispedøma komspørsmålet fram på herredagen i 1578. Herredagen var samansettav hits ende danske herremenn, helst riksrådsmedlemer, og stundom....vart og ymse lensmenn og lagmenn i Noreg tilkalla. Herredagenrepresenterte no den høgste domsmakta og hadde og ofte lovgjevingsmakt(gav recessar). Denne herredagen avgjorde, merkeleg nok,spørsmålet ulikt for dei ymse landsluter. Romsdalsbøndene vart deifyrste som fekk sin vilje: tienda skulle heretter bytast i 4 luter somfør. Ei liknande rettarbot fekk resten av Nidaros bispedøme nokredagar etter. Men i Oslo og Hamar bispedøme kom herredagen til

87det heilt motsette resultatet. I rettarbota for «Kongelige Majestetsundersåtter udi Romsdalen» frå dette året heiter det: «De klagerover at tienden må skiftes udi tre p.a r t e r og ikke må skiftes udifire, ettersom av arilds tid brukelig har vært. Om dette har vi forgodt ansett, at t i e n d e n e t t e r loven 0 g g a m m e I se d­van e s k a I s k i f t e s u d i f i r e p a r t e r, og de tre partertil kongen, kirken og presten, og b 0 n d e n d e 11 f j e r d e p a : t(bondeluten) å oppberge etter Norgis lov». Det er unekteleg ei underleginnrøming Romsdalsbøndene her fekk, nå r det elles ikkjevart ålmenn tegel. Men vedtaket vart visseleg motteki med stor·glede, for mykje fattigdom har det nok vori i dei fleste bygdene våre.Vi hugsar at jamvel i skattelistene frå 1520 møter ein ikkje så sjeldantilført mannen i manntalet «nihil habel» eller «pauper», d. e. «eigingenting», «fattig». Og her var nok helst berre dei eigenlege skatteborgaranemed, eigedomsfolka. Denne ordninga med bondelutenvar såleis i røynda ein stor skattelette - - så lenge det varde. Einmannsalder etter kom kravet på nytt for heile landet om tredeling'1.og ho vart no i hovudsaka gjennomførd.Rettarbota frå 1578 fortel om eit anna viktig klagemål og somRomsdalsbøndene hadde framme på herredagen - mot kyrkja, ellerrettare: mot prestane sine: «Den 10. september år 1578 etter Gudsbyrd var skikket herudi Trondhjem på rådstuen noen av høgstbemeldteKong. Majestets undersåtter udi Romsdal, som på derisegne og menige manns vegner der sammesteds gav oss tilkjennenoen b r ø s t e r 0 g b e s v æ r i n g e r, hvormed de beklage dennornå besvergis - --. Og som de for det første gir tilkjennehvorledes, at n å r n 0 e n m a n n e II e r k v i n n e d ø r 0 g a v­g å r, m å d e g i v e p r e s t e n e Il k 0, e n d 0 g d e i k k e e i g es å m ø g i t, 0 g u d i b r u d e v i g e I s e e n h a I v d a l e r e l­I e r e n v å g f i s k, og sameledis udi k i r k e g a n g et halvtpund smør eller et pund fisk. Dessuten udi 0 f f e r ø r e et pundfisk eller et halvt pund fisk.Da har vi derpå på høgstbemeldte Kong. Majestets nådigste behaggitt 'dennorn sådant svar, at de udi alle måter med det, ,de såledeser presterne pliktige å utgi, skulle ha dennorn å rette etl er de recesserherr T r u d t G r e g e r s e n, herr C I a u s B i l d e og såherr J ø r g e n L ø c k e med flere Kongl. Majestets råd og tilforordnetderom gjort har, og d e r som p r e s t e n d e r 0 ver b e­s ver g e b ø n d e r n e, d a s k u 11 e h a n s t å d e n n 0 m t : l

88rette for stiftslensmannen og superintendenten(bispen) 0 g d e t i g j e n g i b ø n d e r n e, som h a n d e r 0 vert a r, 0 g t i I m e d s t r a f f ess 0 m d e t s e g b ø r.» Her fårbøndene grei hjelp av herredagen mot prestane, som synest ha dri videt i vidaste laget som «matprestar», tvillaust til det ulovlege. Detteheng vel atter noko saman med at det var jamnast ikkje serlegutvalde folk som kom fram til presteembeta i dette hundreåret; einkan berre tenkja på ein slik ein som presten Oraut-Ma;ss. Kraftkarartrongst meir enn opplæring i mang ein kyrkjelyd, - PederClaussønns ord stadfestar tydeleg nok det. VHlskapen i folkeliveti denne tida då den gamle trua var fordømd og banna som kjettarskapog få hadde fått noko feste i det nye, er naturleg nok. Polk h:ulite å halda seg til kvar dei vender seg. Modige og myndige ogsterke menn, som kan halda styr på ein bondehop, vinn i slike tiderlettast både age og vyrdnad. Og dei greidde alltid å lesa ei preikeetter ei av dei mange homiliebøker (preikensamlingar) som etterkvart kom ut. Når elles presten greip for djupt ned i matfatet åtbøndene, kjem det visseleg og av at prestane hadde mykje ringarekår etter reformasjonen enn før. Ikkje betre vart det alltid at kyrkjelydanesjølve hadde rett til å kåra sin eigen prest - slik detvart frå truskiftet og fram til' 1660. ' D_et vart mange grunnar somvog for bøndene ved ~ilsetjinga; iser nytta dei kallsretten sin til åpruta ned presteavgiftene; altså: dei tok den dei fekk billegast. Einannan vart tilsett for di him var så flink til å syngja kjempeviser,ein tredje på grunn av andre ' eigenskaper folk tykte om. Alt dettemåtte veikja kyrkje og presteskap mykje. Kring 1600 synest detlikevel å bli ein snunad til det betre, noko som fyrst og fremst hengsaman med at kravet til opplæringa av prestane blir strama og atpresteskulane ved domkyrkjene kjem i forsvarleg gang.Rettarbota frå 1578 nemner ikkje nokon prest ved namn. Detskulle tyda på at bøndene si klage peika på ting som var heller ålmenne.Likevel er det uråd å tenkja seg prestekravet om å få eiku når nokon døyr «endog de ikke eige så møgit», kan vera ålmenngjeldandejamvel for tilhøva i reformasjonshundreåret. dh må' nokgå ut i frå at klaga er s a n n, at slikt var hendt, elles kunne bøndeneumogleg ha komi fram på herredagen med henne. Dei har hattsine prov i orden. Men det må vera serskilde tilfelle, unnatak. Atprestar ikkje var likare i den katolske tida, fortel soga om konapå Brattvoll (s. 21). Det orsakar likevel ingenting. Vi ser tydeleg

89her at det religiøse og moralske livet i bygdene våre på denne tidamå vera alt anna enn godt. Korleis skulle folket vera, når sjølveførarskapen synte seg hard og grådig jamvel mot dei som sat tyngsti det? Sjølve presten var skamlaus nok til å bryta lov qg rett.Slikt skapte eit prestehat både i Romsdal og andre stader - detPeder Claussønn best tolkar (s. 85) - som sat i lenge etter at grunnentil det var borte. Vi veit -om byg~er .som. jamvel søkte kongenom å sleppa ha nokon prest -j det heile. Bra folk likte lite å bliprestar. Det vart prestemangel og, og i dette hundreåret vart fleiresoknekall slegne saman til eitt.Den gamle hovudkyrkja på Ve øy og Veøy herreg-ad (prestebustajen før).KYRKJA VERT NYSKIPA I ROMSDAL.REFORMA SEN FRÅ 1589.I 1589 kom heile kyrkjeskipnaden nordanfjells i støypeskeia -­ved den såkalla «Trondhjems Reformats». Alt nokre år tør (1586)hadde kongen, Fredrik 2., pålagt lensherren på TrondheiJi kongsgard,C h r i s t i a n F r i i s, og bispen ti a n s M 0 g e n s son åreisa omkring i bispedømet, d. e. alt Noreg nordanfjells, og reguleradei kyrkjelege tilhøva. Qje,nnom Friis hadde -kongen fått kjennskap.til «at der udi stiftet fast uskikkelig og utilbørlig tilgår med guds-

90"tjeneste udi nogle av landskirkene.» Serleg ille var det der busetnadenvar mest grisen «så de som var noe vidt bosittendes og bor;udi anneksene, fanger sjelden prediken og Guds ord å høre, med-Altertavla i den gamle Rødven kyrkja. (Sjå R S. L, s. 166).mi-ndre de nogle miles vei ville reise til kirken, dennem ikke utenringe besværing både udi deres salighets sak og for andre tilfallendeleiligheter, uansett de såvel som de andre hos hovedkirkenrikelige n utgi deres rette og tilbørlige presteren te og rettighet.»Kongen vil ha ein snunad i dette, så «slik uleilighet kan bli avskaffet

91og almuen ikke skal på deres salighet forsømmes.» Difor «bede viEder (bispen), befale og nå ved dette vårt åpne brev fullmakt Q;iat I med det første begi Eder udi stiftet, granske og forfare deromall leilighet og hvor seg uligelig handel og forsømmelse finnes, at Ida forordne a t e t t g j e I d g j ø t e s t i l t 0, eller og, om denleilighet ikke kan være, at I da forholde, befaler og pålegger presteneflere kapellaner å holde ,- - ». I det same brevet vert detog haldi fram at dei samstundes må freista å avgrensa «betleriet»,som breier seg slik i alle bygder, til stor ·skade.Lensherren og bispen og deira hjelpesmenn (2 kannikar) gjekkså i gang med etterrøkingane sin~ i ' bispedømet, og dei, fann at detstod ille til mange stader. Det fanst nok a v dei som lite visste både«om Gud og sin salighets sak». Somme stader var det mest urådfor folk å koma fram til kyrkja, slike avstandar det var. .Det vertsåleis opplyst at det er 15 km i rett line"frå Aukra kyrkja til kyrkjai Bud, men etter leia er det 23 'km"mellom Bud og Hustad er det 10 kmi luftline, men sjøleies, som folk helst for eller måtte fara, var detdobbelt så langt. OK folket på gardane i Eikesdal hadde båd'e to ogtre mils kyrkjeveg til Sira i, Eresfjord før dalen i 1860-åra fekk Sleiga kyrkje. Por Pinsetfolket t. d. v~r det såleis over 6. mil å farafram og attende, fyrst 11 km ring bygdeveg-, eller rideveg, så v:udet å ro Storvatnet eit par mil, og så endeleg atter landvegen 4- -5km. Pram til kapellangarden på.Nesset var dei endå eit par mil; såskulle dei innom presten, vart det over '10 mils ferd å fara. Ein kantenkj,a seg ei gravferd eller brudeferd under slike tilhøve! Polkmåtte ha både tid og tolmod:- Andre stader hende det at det stodto kyrkjer rett nære' kvarandre, noko som 'sjølvsagt var uturvande.Men kommisjonen opplyser at bøndene ville ha det slik, med gudstenestei den eine berre eit par gonger om året Og då heldt deistore gilde der - re'ttaste namnet på dei hadde vori ø l-k y r k j e r!Granskingsnemnda tek oppgåva si samvetsfulft, og resultatet avarbeidet hennar har vi i »R.eformatsen». Oin R.omsdal finn ein desseopplysningane: ,)Akkerøe gjeld (d. e. Aukra pg.). Derudi er 7 kirker og kapellertilhope regnet:1) A k k e r ø e n hovedkirke, bønder ungefær (om lag) 50. '2) V 0 g e (Vågøy) ligger fra hovedkirken i øster t vegsjø (min,40 bønder. Disse kirker' skulle betjenes aven prest, tre hellige

92dager ved hovedkirken, den 4. i Voge. Men i de tre store høgtiderskal skje tjeneste der den 3dje helligdag.3) B u e (Bud), ligger fra hovedkirken 5 fjerdingvei i nordvest, 50bønder.4) H u s t a d kirke ligger fra hovedkirken udi nord } vegsjø, 40bønder. Disse to kirker skal betjenes aven kapellan, residerendeudi Bue, to hellige dager i Bue og den tredje udi Hustadkapell.5) H a r e i d (Harøy) kirke ligger fra hovedkirken 1 vegsjø udisyd, bønder 10.6) S a n d ø kirke ligger fra hovedkirken 1 vegsjø i sydvest, 8bønder. '7) 0 n e n (Ona) kirke ligger fra hovedkirken It vegsjø i vester,20 bønder. - Disse tre kirker skulle betjenes aven domesticokapellan (d. e. personell kapellan), udi Onen to hellige dageretter hverandre, udi Sandø og Hareid hver tredje helligdagper vices (skiftevis).Årlig presterente ungefær: Ad mensam (til «prestebordet» av benifisertjordegods) 18 spann. Tiende ungefær: Korn 20 tønner, fisk30 våger, ost 3 våger, laks 2 pund, spekk 1 eller 2 pund. Offertol'! lpund korn av hver formuende mann. Pusefe, (d. e. pengar for brudevigsle,av det franske ordet for brur: e p 0 u s e), kirkegang, utferd(d. e. likferd) etter recessen. På prestegården kan såes 10 tønner,kan holdes melkekjør 13. Residens udi Bue (d. e. kapellanen sombur i Bud) skal ha av prestens rente av offertoll, pusefe, kirkegangog utferd udi Bue. Dessuten skal han ha hva Kong. Majestet hamgunstigen forunnt har og bøndene sammesteds ville forhjelpe tilhans underholdning. Dommesticus, huskapellanen, skal hå fri kostog 12 daler udi lønn.Vedøens gjeld:Derudi er 9 kirker, som av tre prester skulle betjenes. Manntalletfor hele gjeldet er over 300 mann. l .1) Ved ø e hovedkirke.2) B 0 l s ø ligger fra hovedkirken mot nord -t vegsjø.3) R 0 t vei e n (= Rødven) kirke, ligger fra hovedkirken t vegsiøudi sydost. - Disse tre kirker skulle betjenes aven prest trehellige dager etter hverandre ved hovedkirken og den fjerde lldiBolsø og Rotveien per vices (skiftvis).

934) K I e i v e kirke, ligger fra hovedkirken udi nord It vegsjø.5) V e s t n e s kirke, ligger fra hovedkirken udi syd l vegsjø.6) T r e s f j 0 r d kirke, ligger fra hovedkirken 2 vegsjø udi sydost.- Disse tre kirker skulle betjenes aven prest to hellige dagerudi Vestnes, den tredjeudi Tresfjord, den fjerde udi Kleive.7) R y e (Rød = Eidsvåg) kirke, ligger fra hovedkirken i nordøst2 vegsjø.8) V i s t d a I kirke, ligger fra hovedkirken udi øster 2 vegsjø.9) E r i c h s f j 0 r d (Eresfjord = Sira) kirke, ligger fra hovedkirken3 vegsjø udi øster. - Disse tre kirker skal betjenes avenresiderende kapellan (kapellangarden blir snart Nesset) per vices(skiftevis).Årlig presterente u~gefær: Ad mensam (til «prestebordet») .30spann. Tiende ungefær: Korn 80 tønner, ost 6 våger, fisk 20 våger.Offertoll: 2 pund korn av hver formuende mann. Pusefe (sjå Aukra),kirkegang og utferd etter recessen. Kan såes til prestegarden 3 tønner.Holdes melkekjør 6. Den residerende kapellan (i Rød, Vistdalog Eresfjord) skal ha en av prestens jorder beleilig beliggende udiet av anneksene han betjener. Dertil av offertoll, pusefe, utferd ogpåskeoffer udi samme annekser. Dommesticus (huskapellanen, somserleg greier Vestnes, Tresfjord og Kleive kyrkjer?) skal ha fri kostog l() daler i lønn.Grytten gjeld:Derudi er 5 kirker, som aven prest skulle betjenes. Udi G r y t­t e li hovedkirke skal skje tjeneste 2 hellige dager etter hverandre,den tredje i V 0 I d, den fjerde i E i d skirke. Udi I s f j 0 r d skalskie tjeneste 4 ganger om året, udi K 0 r skirke 3 ganger. Bønderudi gjeldet 150.Årlig presterente: Ad mensam 4 spann. Tiende ungefær: Korn20 tønner, ost 5 våger. Offertoll: 2 pund korn av hver formuendemann. Pusefe,kirkegang og utferd etter recessen. Kan såes til prestegarden10 tønner. Holdes mel1kekjør 12.'~.*Som ein ser er det forvitnelege opplysningar granskingsnemndagjev oss i «Reformatsen». Vi får grei rettleiing om sjølve kyrkj

Interiør frå den gamle Rødven kyrkja. (R. S. 1., s. 166).

95opplysningar om folketalet (det vi har nytta ut s. 52 fg.) og om skattar'og avgifter. Kvar får ,her grunnlag til eigne verdsetjingar og fun-·deringar over busetnaden den gongen og no, og om tilhøva mellomdei indre og ytre Romsdalsbygdene. At Ona har 20 «bønder», kanein knapt ta etter bokstaven, det er nok fiskarheimar det gjeld. Ein.kan kanskje gå ut i frå at folketalet er 5 gonger så stort - fattigefinst vel iblant og -, og då skulle øya ha berre litt lægre folketal enn ivår tid. I 1930 budde det 165 menneske der. ute bytte på 29 heimar.Medan fisket var på det beste, var det sjølvsagt då, som seinare,mykje 'meir folkesarrtt der.Ei hovudoppgåve for kommisjonen har det sjøIvsagt vori å" få einforsvarleg og fast kyrkjeskipnad. Men' del opplysningane som komfram på herredagen 1578,' var visseleg slike ' at dei styrande og såg'det naudsynt så tydeleg som råd å slå fast dei krav og rettar bønderog prestar hadde aadsynes kvarandre. hOet var nett Klagemåla overmisbruket av «pusefe, . kirkegang og utferd»' som bøndene sterkastbar fram på herredagen. Reformasen er såleis tydeleg sett opp slikat «en part gje.rrige og umettelige prester» ' ikkje skal ha høve til å.forsyna seg meir på bøndene sin kostnad enn dei med -rette skulle ha ..Av dei tre prestane ved-hovudkyrkjene er d'et serleg' Veøypresknsom er ein mektig herre og set F9ms1eg i det ~ kvar kan' gjera sine,jamføringar"på grunnlag av opplysningane ovanfor. Som vi har for-·talt (s. 29), var Veøy like eins som Borgund ·og --Tingvoll, kannik-­gjeld frå gamalt, slik at prestane her var med r tlomkyrkjerådet(domkapitlet). Ved truskiftet v-art det slutt på denne skipnaden, menden gamle vyrdnaden' fylgde med ' e~betet, og like ' ~ins store øko-·nomiske føremoner. Etter rekneskapen til Ve øy kyrkja i 1648 låg då.desse gardane til kyrkja: Berg, Vågsæter, Hovdemlkk, Torhus, Malo,Hungnes, Mek, Nesje, Eikrem, Nedre År'øy, Strande, Sølsnes, Berg,Pjell-sæter, Kleive, Bergsvik, Indre Horsgard, Høvik, Ytre Horsgard,Tjelle, Sæter, Eikesdal, Ut-Bogge, Berset, Langset, Klokset, Arnesæter,Reiten, Ranvik, Stti.bøen, GriObestad, Eidsskog, Nedre Heng-·nes, Slemmen,.Siettfjerding, Indre Mit'tet, Elgehes, Prøysej, Eidsvoll, 'Pris voll, Ry jord: No'rvik, Yfre .Sandnes, Ora, Hammarvoll, Eide,Hunnes, Torvik, Månsås, Reistad, Marstein, Oksbåsen, Breivik,Kavli, Remmem, Indre Kavli, Farkvam, Hjellvik, Vik, Kallset, Stoistrand,Vike, 0vstedal, Leirvåg, Hjellset, 2 Eidhamargardar (

96Gjermanes, Villa, Rødset, Stavik, Beinset, Misund, Blø, Uglevik,Småge, Elgenes, Voll, ~løvset, Rød, Sylte, Vikane.Alt i alt har vi her ei gardsamling på 88 gardar, bytte utoveralle bygdene i fylket. Det bør likevel merkast at mange av dessegardane er på fleire b r u k, og at det ofte berre er det eine bruketsom ligg til Veøykyrkja. Dessutan åtte kyrkja berre «laus landskyld»når det galdt somme av dei. Etter ei seinare oppgåve er dettekyrkjegodset på 63 våger, 23 merker + 8 merker smør. Og alt dettefylgde kyrkja heilt til jordegodset vart selt til bøndene i 1781. «Kirkenvar utvilsomt en av landets rikeste landskirker», seier O. Olafseni Veøyboka (I, s. 413). Styringa nytta difor ofte makta si til åfremja andre mål med rikdomen til Veøykyrkja. fleire kyrkjer,såleis domkyrkja, Røroskyrkja, Insetkyrkja o. a. fekk hjelp herifra.Like eins Trondheim lærde skule, dvs. Katedralskulen.BONDEN OG SAMFUNNET.SKA TT AR, LANDSKYLD · 00 FUTESTYRE.DEN FYRSTE SAOBRUKSDRIFTA.A v det vi nett fortalde om kyrkja, kan ein lett skjøna at ho -­som på denne tida knapt er noka vidare kulturmakt i folket og såleiskunne gje det fuJle vederlag for seg - med sine økonomiske kravog påIegg skapte mang ein krøkt bonde rygg rundt i bygdene og o!fram ikkje så lite av misnøye og uvilje mot seg. Rettarbota frå 15'18fortel det tydeleg nok. Men (lenne rettarbota fortel meir. Ho føreross også inn i dei stridane bøndene hadde med den ver d sle g estyringa og overmakta. Samstundes får vi ikkje så få glyttar inn in æ r i n g s l i vet i bygdene. Skattar og avgifter i korn og sm0rog fisk fortel mykje, ja, mest. Men hand i hand med dette kan einskjøna at det gamle veidelivet i skog og mark og i fjellet enno spelarei rett stor wlle. . . 1Rettarbota syner at bøndene i serleg grad er svært misnøgde medb y g s e l-t i l h ø v a. No som før reformasjonen er dei fleste bøndene,minst 1, leiglendingar. Dei som før var under erkebispestolen,er no, sidan kongen drog inn bispegQdset, vortne «kronens» bønder.Og som vi nett har sett, var ein brote jord «mensal-gods», kyrkjejordatil Veøy t. d. Og vidare veit vi at nett på denne tida, i 1582,var det også ikkje mindre enn 57 gardar i Romsdal som høyrde tilGiskegodset. Og endeleg var det og i våre bygder eit mindre tal av

. 97bønder, storbønder, som åtte fleire gardar, og såleis laut bygsla bortsomme. Det ålmenne misnøyet blant alle bygselsmennene kjem tydelegfram i rettarbota (

98belanger, så bonden i k k e s k a l f e s t e s i n g å r d m e r e e n ne n g a n g u d i s i n t i d, a Il d e n s t u n d h a n e Il e r s h 0 i­tl e r g å r d e n ved m a k t 0 g u t g i ver d e r a v h v a h o­n 0 m b ø r å r l i g e n e t t e r loven.» Og finst det nokon av deikongelege futane som heretter «besverger noen kronens eller stiftetsbønder med deres gårder å feste tiere enn en gang, som det foranstår, d a s k u Il e d e d e t t e i g j e n g i b 0 n d e n, 0 g d e r t j lm e d s t r a f f e s, som d e t se g b ø r. »Dette spørsmålet bøndene her har fått fram for herredagen, gjeldein uting som var mykje ålmenn ut gjennom dansketida. Både futar()g andre som sjølve var eller representerte eigedomsmenn, nyttadei mest utspekulerte måtar til å få inn på bøndene omframavgifter."Ei av dei verste var denne fornyinga av forpaktinga kvart tredjeår (

99k j ø p, etter som prosten og kirkevergene det settendis og vurdcrendisvorder.» Det som då blir fastsett, skal til rett tid betalasttil kyrkjeverjene; og kyrkja sin del (vi hugsar tienda vart delt i 3luter, s. 87) skal han ta vare på og nytta berre «til kirkens bygningog beste og til intet annet.» Det er rett forvitneleg med denne freistnadentil bøndene på å få omgjort vare- eller natural-ytingane sine ip e n g a r. Så sterk prisstiging det hadde vori på lS00-talet på allevareslag, iser på korn, som no vart betalt med det 3- 4-dobbeltemot eit hundre år før, måtte det vera ein stor føremon å betala medpengar i staden for med vare. Det er fyrst og fremst tilgangen pågull og sylv frå Amerika etter dei 'store oppdagingane som skaperdenne sterke prisstiginga over heile Europa i det 16. hundreåret.Det kan ' og tenkjast andre grunnar spelar inn. Det er mogleg ~:ltmange bønder avla så l i t e av dei tiendepliktige varene, at deibeint fram sjølve var nøydde til å kjøpa att av dei hos andre. Deirekna då truleg med at dei kunne få betre kjøp på sine eigne varer.I praksis_ kjem det ut på ' eitt; i båe høve vil og lyt dei betala medpengar. Spørsmålet vart då berre at dei kunne bli samde om vareprisane,- ein pris som naturleg nok snart ville «stabilisera» seg ogbli fast frå år til år på staden. aerredagen høyrest ikkje urimelegut, det skaL vera eit «billig og alminnelig kjøp». Denne skipnadenvar ikkje - eller vart ikkje - vanleg i landet. Det synest som omromsdalingane må ha hatt serleg gode talsmenn for seg i Trondheimslik dei får framgang i' sak etter sak. Andre saker dei barfram, peikar i same lei. Såleis klaga over l e ver i n g s s t a d e ilfor leidang og landskyld. «Sameledis gir de (bøndene) tilkjenne, :1tde årlige n må føre deris l e d i n g (no ein vareskatt) 0 g l a n d­s k y l d t i l B e r g e n og dermed li stor besværing, hvilket deudi gammel tid ikke gjort har; da har vi derom så for godt ansett,at kronens og stiftets tjener heretter årligen skulle føre deris ledingog landskyld-gjeld til de "s t a b 0 -cl -e F, som av arilds tid sedvanlighar vært, .og d e r skal kongens foged pliktig være den å annamme(ta i mot), og ikke b e·s v æ r e b 0 n d e n m e d å f ø r ed e n l e n g e r.» Dette skjønar ein er ei svært viktig dttarbot forbøndene, då det 'måtte kjennast svært urimeleg at dei fra kvar krokenav bygdene våre skulle sjølve syta for å få leidang og landskyldtil Bergen! Vi må hugsa på fargæiene då.«Fremdeles beklager de at hvor. de skal utgi to sauge mark, måde nå utgi en daler eller 4 mark. Da etter Kongl. Majestets brever

100om slik møntens forandring til undersåttene i begge rikene Danmarkog Norge (Noreg vart altså framleis sett på som eitt rike for seg;,jfr. s. 81 fg.) er utgangene, skulle enhver ha seg deretter å rette til Kgl.Majestet det selver annerIedis forandrer.» Dette siste siktar til detstore pengefallet, som serleg gjekk for seg i midten av 1500 - tal(~t,sterkast under 7 -årskrigen (1563-70), slik at det gj'ekk oml. 4 markpå 2 lodd sylv (= 1 dalar, sjå s. 18). .For å auka skatteinnkomenevart det så i 1572 fastsett at marka og all mindre mynt skulle skrivastned til helvta, dvs. at skattane i gjeldande mynt skulle doblast,- aet galdt elles berre skattar som vart betalte med pengar. Herredageni 1578 handsama ei mengd klager over dette frå mange kantar;,alle vart avviste, men desse skattane vart i 1586 nedseUe medoml. t likevel - svarande til skattane før sjuårskrigen.Eit nytt klagemål gjeld M i k k e l sko r n e t, som erkebisp AslakBolt fekk ført inn (s. 28). «Sameledis gir de (romsdalingane)tilkjenne, at de av lagmannen skulle besvergis med Sancte Mickelstoll å utgi fast h'ø g e r e 0 g v i d e r e, e n n som a v g a m m e lt i d h a r v æ r t b r u g e l i g, og at l a g m a n n e n sfo l k, somfare omkring den å oppberge, s k a l s t i Il e d e n n 0 m m 0 t v i l­I i g e n i m 0 t b ø n d e n e.»Herredagen gjer så vedtak om atbøndene skal gje den lagmannen som no er, «eller heretter kommendisvorder udi Sancte Mickels toll lige som d e h a r g i t t d e n1 a g m a ri n, n e s t f 0 r h 0 n 0 m var, 0 g m e d v i d e r e å u t­g i i k k e b e s ver g i s.» Syner det seg at lagmannen atter tekmeir enn h'!.n av kongen «bevilget og gammelt og funnet er, ettersom foreskrevit står, og det klagis for Kongelige befalingsmann herpå gården (d. e.' Trondheim· kongsgard = erkebispegarden, der rettensit saman), d a s k a Il a g m a n n e n d e t g i b 0 n d en t i l b a k ei g j e n, 0 g d 0 b b e l t s å m ø g i t d e r t i l, 0 g s k a l l a g rfi a n­nens folk ikke udi noen måte overfalle bøndenee Il e r t a s e l v h vad e n n 0 m l ø s t e r. » Men dersom nokonbygselmann eller bonde skulle vera vrangviljug og ikkje «vil udisamme toll utgi såvidt, de pliktig ere, da skal lagmannen derfortiltale dennom udi r e t t e n og ta d 0 m f 0 r seg. Og hat vi deromt a l i t m e d l a g m a n n e n, 0 g d a h a r h a n l c/ v i t, a th a n s k a l u n d e r v i ses i n e f 0 l k, a t d e - d e n n 0 m t i l­b ø r l i g e n m 0 t b ø n d e n e s k u Il e f 0 r h 0 l d e. .Findis oge t t e r d ~ n n e d a g noen av dennorn som seg annerledes skikker,da skulle de det gi Kongl. Majestets befalingsmann udi Trund-

101hi em til kjenne, og h a n s k a l f 0 r h j e l p e b ø n d e n e 0 verd e n n 0 m, h v i s f' e t t e r, 0 g d e r 0 ver s t r a f f e d e n n 0 m,som s e g b ø r. »1)Dette spørsmålet ser ut til å vera rett omstendeleg drøft, og slikherredagen fleire gonger slår fast at bøndene skal få sin rett og blandarså sterkt inn både lagmannen og lensherren, lyt ein tru at herhar legi føre serleg sterke klagemål frå bøndene. Dette kan ikkjegjelda ulovleg og «utilbørlig» framferd mot berre einskildmenn, detmå vera reint systematiske misbruk klagarane vil til livs. Nårdei 5 danske høgadelsmennene som dømer tek bøndene sine «besværinger»så alvorleg og så sterkt går inn for å retta på mishøva,har nok utpressingane ikkje vori så rett små eller sjeldne. Medandet elles heiter at vedkomande skal «gi igjen bøndene hva han d e r­o v e r tar» og få ei forsvarleg straff, s-eler rettarbota i dette høveat bonden skal få att «dobbelt så møgit». Og lovnad etter lovnadom rett og skil for bøndene tyder tydeleg nok på dårleg samvit påhøgste hald. Sjø1ve lagmannen er då klaga. Og domsmennene harendåtil tala med han personleg og teki den lovnad av han at hanog hans ombodsmenn skal halda seg til loven - noko ein skulletru måtte ha vori nokså sjølvsagt for ein lagmann! Ikkje minst seierdet at herredagen her og kjem med strenge trugsmål med tanke i)åoppkrevjinga av Mikkelskornet «etter d e n n e dag». No skal ddfor alvor vera slutt med misbruka. «Og skallagmannens folk ikkeudi noen måte overfalle bøndene eller ta selv hva den norn løster»lenger. Desse orda i rettarbota skildrar vel tilhøva tydeleg nok.Endå vart eit par saker til frå Romsdal handsama på denne herredagen- det er det reine storoppgjerdet bøndene held. Og vi fårsåleis ustanseleg nytt innsyn i liv og tilhøve ·i · bygdene: «Almuenbeklager og, at d e t f 0 r m e n i s d e n 0 m a t j a g e 0 g sky t ed y r, og begjære at det må denom tillates.» Herredagsvedtaket girut på: «Da skulle de denom med dyr å jage og skyte forholde etterden recess herr Jørgen Løcke (s. 87) med flere Kongl. Majestets rådertilforordnide gjort har og av Kgl. Majestet stadfestet er, og skullede udi alle måter ha denom etter nevnte recess å r ~he, inn ti! Kgl.-'l) Eg tenkte fyrst å setja om dette eg hermer frå rettarbota og andre dokument,då det ville h a vori noko lettare for dei fleste å lesa.. Men eg fannat føremonen ved å få det heile attgjevI så nær grunnteksten som råd er,var verdfullare. Der ikkje stilen vert broten av . det, har eg «modernisert»litt sjølve rettskrivinga, men har lati karakteristiske former stå. Dei er ikkjealltid så serleg konsekvente i språkføring, ordval, bøyning og rettskriving.

102Majestet derom annerledis tilsieLfinnis noen, som herimotdennorn udi noen måte uforrette;skulle de det gi Kongl. Majestetsembetsmann udi Trundhiem tilkjenne;og han skal forhjelpedennorn over den, som det gjør,så vidt som rett eL ») - Ein skjønarav denne klaga at veidelivetenno spelar ei stor rolle i Romsdal;elles hadde vel ikkje spørsmåleti det heile ha komi opp;ein ser då og at det er gjort vedtakom dette før, av Jørgen Løcke.Retten til nokolunde fritt anytta ut skog og fjell er vel serlegviktig fQ[ dei indre Romsdalsbygdene,iser for slike somMardalsfossane i Eikesdal, eresfjord og Eikesdal, d-er reinfleirehundre meter høge_ jakt og rovdyrveiding har vorieit verdfullt innslag i bondehushaldet fram mot vår tid. føre 1600-talet stod nok og skogen mykje tjukkare i dei ytre bygdene, somsåleis hadde eit langt rikare dyreliv enn i dei siste hundreåra. Romsdalshalvøyahar elles alltid med sitt uryddige og humpute lendevori noko av eit «eldorado» for bjørn og anna rovvilt.Det siste klagemålet herredagen i 1578 har føre seg, gjeld v e leta - «at den skal være for stinn og svær enn den fra arilds tid harværit. Det ville vi (herredagen) på det underdanigste give Kgl. Majestettilkjenne. Og tviler ikke på at Hans Majestet jo med det førstenådigst gjør derpå den forordning, at den vekt som for svær er, bliravskaffit, og udi hvert len forskaffis en kristeligo g r e t t f e r d i g vek t e t t e r d e t som d e t s e g b ø L» -~Dette med gal vekt, 0 ver vek t, er og ein av dei mesC vanlegeutpressingsmåtane. Kunne ein ombodsmann lura ein bonde på vekta,med overmålsvekt eller med beint fram å nytta urett vekt eller mål,så var det i full orden og så altfor vanleg. All styring i denne tidavar innstilt på rovdrift. Dei som t. d. hadde- Romsdal, hadde lenetpå avgift eller i pant (s. 37). for lensherren galdt det såleis å fåmest mogleg ut av det. futen eller andre ombodsmenn gjekk etter

103same systemet. Når lensherren fekk det han hadde krav eller hag.på, så var det berre rett og rimeleg, tykte futen, at han kom med eiomframutpressing til eigen bate. Det låg så nære, slik tida var. Korleisdet vart bøndene som fekk svi og li er rettårbota frå 1578 detbeste vitnemål om. Og mange hundre rettarbøter og herredagsdomarfortel liknande ting frå andre landsluter: gjennom dansketida,så ein til slutt får tilhøva rett klårt for seg. I Bergenhus len t. d.klaga dei til same herredagen over fyrsteåistaka, tredjeårstaka,. påarbeidspliktene til slotta o. m. Futane tok overvekt både på landsk:v.ldaog kongetienda. Dei tok eit pund smør attpå kvaTt 3punJ.og kornet mælte dei i fjerdingar og ikkje i turmer og med slikt toppmålat tre slike fjerdingar vart til ei tunne. Somme ombodsmennville sjølve avgjera kva varer landskylda skulle. leggjast i, eller dei ,nøydde bøndene til å løysa landskylda, med urjmeleg høge pengar ~Såkornet laut bøndene 'titt kjøpa så dyrt 'at jordene vart liggjandeusådde: Og når slaktenauta deira vart kjøpte til slotta, laut dei nøyaseg med den betalinga dei fekk, gjerne 3 mark for ~in okse til 3dalar, og 1~ skilling for ein bekre til 3 mark.Den einaste trøysta var både i den eine og den andre landslutea.at ko n g e n jamnast heldt med bøndene i at dei skuHe handsamastetter Noregs gamle lov. Dette gav dei kraft til å haMa ut, ætt etterætt. Rettskjensla har så langt attende vi veit om vori st'erk - altpå Magnus den gode si tid åtvarar Sigvat skald kongen frå urettferdeller h a s t ver k s d 0 m a r. Og det er sermerkt for romsdalinganesom for nordmennene i det heile å halda på retten sin; difnrgjekk det alltid nye klager til kvar tid til herredagane; ofte kom detav den grunn også opp tretter og rettsstridar dei sjølve i mellom.Som vi har sett, freistar den danske styringa å øva rett så godtdet let seg gjera, i minsto i domane og vedtaka sine - endå detpraktiske result~t titt kunne bli så som så berre. Det er utruleg atbøndene her fekk så mykje rett, ein må hugsa på at uretten i detd a n s k e samfunnet var langt større. Ingen stad i Norden vartbøndene. utsogne og plaga som der, ingen stad var dei meir ufrie.Og d e i hadde sitt eige innanlandske styre. Elles var det gJennomheile dette hundreåret uro og øsing i bondesamfunna i alle land (s. 35)på grunn av økonomisk trykk og ufridom og ulovleg press frå styrings-og ombodsmenn.A l t i 1585 - berre 7 år etter - er R 0 m s d a I s b ø n d e Il ep å n y t t u t e m e d k I a g e m å I a s i n e. Denne gongen er

104klagene ikkje sette opp kvar for seg i herredagsdombøkene, så vi fårmindre greie på kva overgrepa gjeld. Men vi ser at herredagen senderbrev til Romsdals lensherre då, 0 t t 0 B r 0 c k e n h u s. lianhadde lenet frå 1570 til 1594 for ei årleg avgift til kongen på LSDriksda1ar. lian budde s:·j lvsagt ikkje meir i lenet enn nokon av deiandre lensherrane våre, dvs. ;:tt _han kom der i det heile ikkje med sinfot. - Klaga gjeld futen hans, li a n s J e n s sen. Herredagen ersvært var når det gjeld slike storfolk, kan ein sjå. lian tek in~aavgjersle eller avseier nokon dom, men kjem berre med ei elskverdagoppmoding Hl den høge herren om å ta seg av både futen. ogsaka elles: «Vår ganske vennlige hilsen til Eder nå og alltid forsenctt(!)med vår herre. Kjære 0 t t 0 B r 0 c k e n h il s, besønderliggode venn, nest en vennlig takksigelse for alt bevist gode, hvilketå forskylde vi stetse finnes villige, give Eder vennligen å vite, atnå siden vi udi nogen Kongl. Majestets verv og bestillinger ere kommenhit ti'l Norge, er oss ikke alene forekommen den klage, somhosfølgendis suplikat (bønnskriv) om formelder over Eders fogdH a n s J e n s s e n, som I atter av suplikatsen har å forfare, men()g d e r f or u t e n -m a n-g e a n d r e a t s k i Il i g e k l a g e r overEders forann-evnte fogd, og e t t e r d i 0 s s _ syn ess l i k E d e r sfogds handling i mot almuen fast ubillig og ikke-sømmelig eller tilbørlig at han slik overlast oguforretning skulle vise Kongl. Majestets underså t t e r, da har vi ikke villet unnlate Eder itdi en god mening itf tilkjennegi, bedendis Eder derfor gjerne å viUe finne råd og middeltil sådan- uforrethinger, s å a t s a m m e f 0 g d e n t e n m å t t eb l i a v s a t t m e d b e f a l i n g e n, 0 g t i l h 0 l d e å s t i l l e d ef a t t i g e- f 0 l k t i l f r e d s, som h a n h a r f 0 r u r e t t e t, ellerog, dersom I blir tilsinns å ville lenger ha hannem udi bestiUingen,at da h a n n e m a l v 0 r l i g e n 0 g s t r e n g e l i g e n p å l e g­g e r 0 g b e f a l e r, a t h a n u d i l i k e m å t e s t i Il e r d e f a t ­t i g e f 0 l k t !i l f r e d s, som h a n h a r g j 0 r t u r e t t, og- deretterseg med ingen tibHlighet eUer beskatning i mot Kongl. Majestetsundersåtter i mot loven lader befinne, på det at Kon~}. Majestets'undersåtter ikke sku'lle ha udi behov oftere dennorn å beklageåforurettis - -.» Korleis Otto Brockenhus ordna det sidan medfuten sin, veit' vi ikkje. Klag-emåla gjeld visseleg mykje det samesom dei Romsdalsbøndene bar fram for herredagen i 1578, då Romsdalbåe gongene hadde same lensherren, truleg og den same futen.

105lierredagen sluttar, som vi ser, med at det no må bli ordna slik atkongens undersåttar s l e p p k l a g a 0 f t a r e - det må veraord som viser til ein samanheng med klagene på førre herredagen,og at desse såleis ikkje har ført heilt fram.Den neste herredagen i Noreg vart fyrst halden 12 år etter, i 1597.Og på denne herredagen har det vori framme endå fleire saker fraRomsdalsbøndene . enn på lretredagen i 1578 og. Viktigast · var eirekkje klager mot B e r n t S c h r ø d e r, futen til den nye lensherrenvår, M a d s S a n d b e r g (1594-1597). Ein av dei tre danskeriksrådane som Kristian 4., den nye danske kongen, no sende hitopp til å greia opp i uføret, var den kjende sogeskrivaren A r i I dli u i t f e I d t - han var elles fødd i Bergen. lian hadde alt i eitpar år vori rika sin rikskanslar. Og «Kongl. May.ts bønder aHRumsdallen fick rettebøder, så ljudendis ut sequitur (som fylgjer):Ar 1597 den 5. juni her udi Trundhiemb for oss var skikket fullmektigeav Romsdalen med a t s k i Il i g e klagemål og besværingerover Bernt Schrøder, Mads Sandbergs fogd sammesteds. førstfor det de m å f ø r e d e r i s I a n d sky I d t i I B e r g e n ellerutgi førings lønn til Bergen 2 daler, begjærendis de måtte dermedforskånis og ikke føre deris landskyld videre enn til staburit. Daetterdi de har av arilds tid ført deris f i s k til Bergen og bekommitføringstoll, og lensmannen heller ikke kan få sin fisk annetsteds forhandletenn til Bergen, synes oss på Kongl. May.ts nådigste behag,at de føre deris fisk til Bergen såvel som de av andre sjølen (s. 40)her udi Trøndelag og f å d e r f 0 r t i I I ø n n som a n n e t­s t e d s e r van l i g.» Ein ser av dette at bøndene hadde plikttil å føra fisken til Bergen, men dei skulle ha b e t a I i n g for det- noko futen og vil snyta dei for. lierredagen i 1578 hadde komi tildet motsette resultatet då same spørsmålet var framme då (s. 99).2 mann skutle takast ut for kvar 60 våger til å fara med fiskelastanetil Bergen. Desse skulle ha 2 våger i fortæring og løn. Ein skjønarat avgjer.sla frå 1578 ikkje har vorti .respektert ,sidan klaga komfram att no. Dei mektige fekk det på ei vis som dei ville~"~«for det a n n e t besværer de dennorn over at de må gjørefogden e t d a g s ver k e li e r g i h 0 n n 0 m 1 p u n d f i s kd e r f 0 r e. Sådan besværing har vi befalit a v s k a f f i s; hanmå ha deris minne, om de ska'! gjøre hanom noe arbeide.» Liknandepålegg veit vi futane freista få bøndene til , å gå med på andre staderog. Det er berre sin gamle rett Romsdalsbøndene heldt på.

106«For det t r e d j e, som de ere begjærendis d e r i s t i e n d eo g l e d i n g t i l k j ø p s, da står det udi deres lensmanns godebehag, hvis de ellers vil gi, som fremmede for kjøpet.» Ein ser det- er same spørsmålet som var framme i 1578 som enno ikkje er løyst.Vi høyrer at tidene er dårlege; næraste åra kring 1600 ersvære hardår over heile landet. Ved sida av den sterke prisstigingakjem det svære uår attåt. Det er då naturleg at det ~rmykje om å gjera for bonden å freista få ha i fred det han kanskrapa saman på garden og he'ller greia avgiftene med pengar, dvs.få kjøpt att eiga tiend og landskyld. Aret 1591 hadde slegi så feil allestader nordanfjells at m. a. Romsdalsbøndene klaga til kongen «overderis store nød og trang.» For å greia seg, laut dei ty til b 0 r k e­b r ø d, noko som elles ikkje var noko uvanleg ut gjennom dansketida.Dette året fekk namnet s var t å r e t sidan. Torvaskul'le ikkje- ha vorti grøn nordanfor Dovre det året -- noko som 'vel må vera overdriving, og i fjellbygde'~~ låg isen 'på vatnaslik at dei kunne køyra han jamvel i august månad. Sameleis varåra frå 1595-1603 fæle uår. Vinteren 1599-1600 fraus alle fjordartil, like,eins østersjøen og dei danske' sunda. Endå verre vart 1601,som -sidan heitte d e t- sto r e d y r å r e t. Då vart ei skjeppekorn til slutt . betalt -med 4 riksdalar. I Oppda'l i Sør-Trøndelagdøydde det året 80 menneske av svolt. Og i mange bygder nordanijellskan det ikkje ha vori stort likare. I Romsdal hadde dei til alllukke f ts k e nå ty til i slike trengselstider. I Øvre Gu-dbrandsdal,då serleg på Lesja, var det reint gale. No - som alltid seinare ---'var det reine utflyttingar derifrå; helst gjekk dei ned gjennom Raumadalenmot Romsdal, der næringslivet var allsidigare og folk diforalltid måtte greia seg betre under slike tilhøve. frå denne tida avvert folkesetnaden i Romsdal utruleg mykje blanda med gudbrandsdøler.l )Men her var fleire klagemål: «for det f j e r d e at foggen ikkevil gi dennorn uten t daler for et mårskinn og 5 daler for et los(gaupe). H a n s k a l d a g i d e m d e r f 0 r e, som r e t t 0 gs k i Il i g k a n v æ r e 0 g som d e k a n f å a v f r e m m e d e.»- Dette heng saman med ein f 0 r k j ø p s r e t t futane og andre1) Som døme kan forf. berre nemna si eiga slekt, som både på far- og morsidahar-sterke innslag frå øvre Oudbrandsdal. Dd eldste eg veit om på morsida,kom frå Lesja til Bolsøy (foreldre og eitt ,barn) under nandåra 1740- 1743,(sjå seinare).

107ombodsmenn freista få til dei ymse varer. Ville ikkje bonden · seljafor det dei baud, så freista dei berre med knep å skattleggja bøndenehardare. Mykje slakt vart og t. d. kvart år kjøpt opp a v futane- i kongens namn gjerne. Og då laut bøndene selja for spottpris, forhalvt verde t. d. Koht råkar sjølve systemet i blinken når han seierom dette (Norsk Bondereising, 94): «Så mange ulike ting desseklagene gjeld, så er det eitt drag som bind dei alle i hop: Grunnsetningener tydeleg at alt som bonden skal ut med, av arbeid, varerog pengar, d e t e r p å l a g t, og alt han skal ha, d e t e rUtsyn frå Remmem, Vestnes, mot Gjermanes (futegarden) på andre sida av fjorden.n e d s l e g i.» Det måtte i lengda verta ein underleg økonomi: Seljatil spottpris og tvangspris og kjøpa til høgstepris!«For det f e m t .e, etter som de til lands boendis (iser folk i d~iindre bygder) besværes med, når de ikke har fisk, å må gi 2 pundsmør for 1 våg fisk, begjærendis å må nyte på 1 våg~ smør forhver våg fisk. På denne deris begjæring kan ingen forand'ring skje.Men når han utgir sin rette landskyld, nyter han det derpå, ellersfår han" å gi som varene årligen gjelder.» - Dette er berre denandre klaga som Romsdalsaøndene får avvist på desse tre herredagane(jfr. s. -105), så ein skjønar at dei ber. ikkje fram klagenesine i utrengsmål. Men det at · det gjekk så godt, i ser i 1578, har

108sjølvsagt vori ei sterk tilskunding til å ta opp nye saker, jamvelom dei ikkje nett leid nokon urett.Den neste klaga, den s j e t t e, gjeld 0 ver vek t s s p ø r s­m å l e t, som bøndene ikkj,e fekk endeleg svar på i 1578, berre meldingom at ho skulle leggjast fram for kongen, og det vart, slik vihar sett (s. 103)' gjort ei slik form at herredagen tydeleg gjekk innfor krava til bøndene. Vi ser her at vektspørsmålet på ei vis erordna, me'n' bøndene . er ikkje heilt nøgde 'med utfallet. «For ' detsjette beklage de at fogden bruker for s t i v vek t, og at de måførst utgi en stiv våg og siden 10 mark derpå. Da s k a l f 0 .1.;­d e n i k k e b e s v æ r e d e n n 0 m m e d n 0 e n 0 ver vek 1,m.en de skal bli ved Trunlhiembs vekt, som av Kongl. Majestetsfullmektige en gang er samtøkt og av landet vedtagen.»l)«For det siste, som de beklager å besværis 2 daler udi skatt avhver flo.msag og hvert tredje bord. Da skal de herettergi hvert t i e n d e bord og ikke hvert tredje, ettersom o,g annenstedsholdis her -- udi riket; he·retter vite seg fogdenef r e m d e l e s å f 0 r h 0 l d e.»Det ein fyrst og fremst merkar .seg her, er at. sagbruksverksemda .har vaksi sa langt frarn i Romsdalsbygdene at det alt knyter segserskilcJ,e s-kattespør.smål til henne; vi hugsar vass-saga (

109Det synest i det store og heile berre å vera embetsfoikog forretningsflllk som får driva flaumsagene, - bøndene skjerdet dei treng til husbruk på bekkesagene sine. - Dermedskulle ikkje klag:l på herredagen over skattlegginga av sagene nettvera eit bondesJ;:ørsmål, endå det visseleg fanst bønder blant eigaraneog. Dette syner då at det er samarbeid når det gjeld å fremjaklagemåla for herredagen. Det er mogleg at det er embetsmenn somber fram bondehava og,i minsto er hjelpesmenn. Den samla dalarskattenser vi blir som før, kring 50 for alle sagene, men så mangeReistad, Vågstranda.tusen bord det gjeld, så ligg det ein større skattelette i å sleppa medkvart tiende bord i staden for kvart tredje.Ved 1600-talet held og Norden på og kjem inn i ringen av denøkonomiske politikken vi vanleg kallar m e r k a n t i l i s m e n (s,iai ein leksikon). Det gjeld om å selja mest mogleg og kjøpa minstmogleg og dermed tryggja landa større handelsoverskot~i reie peugar.Eit serkjenne for denne politikken er vernetoll og i det heileei kraftig s t a t s r e g u l e r i n g med ustanselege inngrep på alleomkverve innanfor næringslivet. Dette gjeld ikkje minst tømmerhandelen.Ofte kunne påbod og forbod skifta med heller stuttemellomrom. Sidan vass-saga vart vanleg, var det oftast ikkje løyve

110til å utføra rundtømmer, slik og brev om det for Romsdal syner.Dei skulle berre selja sagdelar, då skogane elles lett vart uthogneog krona dessutan då vart snytt for tollen. Rundtømmer kunne dåutlendingane ukontrollerte henta kvar som helst rundt i fjordane -det dei nok også svært ofte gjorde. Bøndene som ikkje hadde flaumsager,sette sjølvsagt pris på skotteskipa og andre når dei kom; -­her var det ikkje berre høve til nokre omfram kontantskillingar, mendei framande hadde jamt med seg velkomne varer av mange slag,som dei så dreiv tusk- og bytehandel med. I løynd vart det nok ogUtsyn over Romsdalsfjord frå Moldelia.skori ein god slump kjøpmannsbord på bekkesagene og smugla utbeint framfor nasen på futane og toll s t a sjo n e n p å M 0 I d e.Sjølve systemet laut her vika for livsens krav og dei naturlegeføremoner denne handelen baucbbåde seljar og kjøpar.*

111galdt - mogleg har han vori deira hjelpesmann eiles og. Det varbøndene J 0 n J ø r g e n s son på N e s, som og var tilstades påherredagen, og B j ø r n A n d a l (Ouffnedall), som reiste klagamot futen Schrøder. lian hadde m. a. «uten all billighet og lovlig årsakutilbørligen overfallit og slagit Jon Jørgenssen og hans hustru.» Dennærare samanheng var at desse to grannane på Nes og Andal «haddeveidet en los (gaupe) på deris leidernål, som Giske hadde lodd og partudi skog og mark». Dette vil då seia at i minsto ein lut av desse gardanehar høyrt til Giskegodset (no krongods), som Jakob Pederssønnstyrde. Oiskefuten hadde så på sin «husbondis vegne kjøpt ogbetalt samme gaupeskinn.» lian hadde og teki på seg ansvaret forkjøpet og gjevi bonden på Nes brev på det. Då Schrøder gjekk lauspå Jon Nes for dette salet, tykte Giskefuten, fortel han, at han hadd.eplikt på seg til å hjelpa bonden. lian la så fram eit brev i retten, derden velkjende soknepresten og trelastgrossisten i liernne M i c h e lC h r i s t e n s e n og futen i Fosen len J e n sK e m p e og endelegein P e d e r J ø r g e n s son M 0 l d v æ r hadde skrivi. under; deriortel dei at dei hadde vori på Giske og hadde høyrt Jon Jørgensson-«boendis på Nes udi Gridde (Grytten!) prestegjeld i Romsdal len,berettehvorledis han var overfallen og slagen {< av' Schrøder for detgaupeskinnet han hadde selt til Jakob Pederssønn. Schrøder haddefyrst falli over Jon Nes i stua til Sigurd på Devoll «og truit .hannomå ville føre hannorn fangen me,d seg til Våge (futegarden på Vågstranda»>.Og då han kom til Nes, garden til Jon" «skal han ha ladetsin bøsse med hagelogspent· den og sagt til Jon: «Det har jeg aktetdeg». - Det med skytinga var berre eit trugsmål. Men sidan haddehan .«tagit et spjud og slagit hann om, så at han lå halvdød på marken,og slagit hannorn 2 eller 3 slag over livet og skjelt hannornfor en tjuv og skjuvit hanna m for seg til båten med mange foraktligeord, uansett han (Jon) hadde vist hannorn forannevnte Jakob Pederssønnsbrev, ljudendis -at han ville være Jons hjemmel for-nevfltegaupeskinn. Tilmed skal han ha slagit hans fattige (stakkars) hustruudi hans egen gård, med meget mere samme brev inneholder.»Futen laut tilstå at mykje av klaga var rett; såleis hadde han noknytta byrsa til å skræma bonden. lian fortalde elles at. han hæddeforbodi Jon å selja gaupeskinnet «han hadde bekommlt på Nes'sveide, hvilket han dog mot forbud gjort hadde». Og då Schrøder badhonom skaffa seg skinnet, sprang Jon opp «med en økse til hann omi den ene hand, og med den annen hand tagit hannorn i kraven og

112bannet hannom,.fordi han talde på sin sak, dog de straks var blivitskilt. fra hverandre uskadde.» Etter endå fullstendigare forklåringfrå båe partar og Oiskefuten hadde lagt fram brev på at han vedein «6 mannsdom var tildømt samme gaupeskinn på Kongl. Majestetsog sin hosbonds vegne», så fann retten «at etter di forannevnte JonJørgenssen på Nes og hans hustru av Bernt Schrøder, fogit, udi såmåte var slagin på deris egen gård og ikke talt seg til rette, da b'Jrnevnte Bernt Schrøder å b ø t e t i l K 0 n g e n e t te r N 0 r g i slov udi mannhelgbolken udi 19 kapitel 8 ø r t u g e r (s. 18) 0 g13 m a r k 0 g d ess u t e n 4 m a r k s ø l v f 0 r n e v e h u g g·etter loven og stande bonden til rette etter 6m a n n s s i g e l s e f 0 r s i n s k a d e. Og belangendis det gaupeskinn,etter di at det Jakob Pederssønn tildømt av 6 menn oghan også ' på Kongl. Majestets vegne er en fellis eiger til det sted,som nevnte gaupe er veidet på, ei heller Kongl. Maj.ts. udi MadsSandbrg (lensherren) forlenings brev seg har forbeholdit gaupe ogmårskinn alene å oppkjøpe, da bør det bli ved det kjøp somgjort er.»1) .Det er eit rett tydeleg samfunnsbilete vi her får når det gjeldtilhøva fram mot 1600; det gjev mykje meir enn sjølve dragkampenmellom bøndene og herrane deira og styringa sin freistnad på å gjekvar mann rett. Vi lærer ikkje så lite om sjølve menneska på båe:;ider, deira brutalitet ' og gir og omsynslause ferd når dei trur segtil. Vi møter ein mentalitet både hos bonde og fut som ikkje netthar nokon romantisk melloma:lderdåm over seg. Det er nakne grådigekampen for å gr~ ~ a til seg mest mogleg. Men vi ser då like veltydeleg her at det er bøndene som har rett og som også f å r rett- , slik no som så mange gonger elles når dei fyrst fekk sakene· framfor herredagen. Ei god hjelp hadde bonden på Nes denne gongen iein annan fut. Men oftast er det vel førarar frå bøndene sine eignerekkjer som går i brodden i Romsdal som så mange andre stader.Men vi skjønar og at det kanskje ikkje alltid var så lett å vera fut.~ønderie vart iallfall stride på sitt når dei trudde dei leid urett, ogdei var vel knapt så skuldlause heller alltid. ~~,. Serskild interesse har det for oss å sj~ kor stor rolle veidelivetspelar, - tre av sakene på desse herredagane gjeld det. r den fyrste1) Det var ingen ringare enn historieskrivaren A r i l d li u i t f e l d t som varformannen på den herredagen som i 1597 dømde B. Schrøder, ein dom tilære for liuitieldt

113var det misnøye mellom bøndene avdi dei ikkje fekk «jage og skytedyr» så fritt som dei vHle; den andre var klagemålet mot futane forunderbetaling av mår- og gaupeskinn, som berre vart betalte medt dalar det fyrste og 5 dalar det siste, og så har vi encteleg dennetredje og siste domen, der heile striden er eit gaupeskinn. Prisenlåg truleg kring 1 og 10 dalar for desse skinna (s. 107). Ein lyt hagreie på pris- og levetilhøva i det heile for å skjøna kva verde irøynda det låg i denne veidinga for bøndene. Vi har høyrt at eikapellangasje for året var 10 dalar + kosten. Eit års opphald forein student i Kjøpenhamn vart rekna for 30 dalar i det 16. hnd. Eingild okse vart sett til 3 dalar, ein vaksen ver til 3 mark. Dei ymseskinnvarene er såleis svært dyre. Dette heng vel i hovudsaka samanmed at alle samfunn ute i Europa er sterkt skilde i «herremenn»og ·«småfolk». Dei fyrste er etter måten svært talsterke, sit romslegi det og har såleis råd til å kjøpa dyre skinnvarer til kvinne·ne sine.Det var og til sin «hosbonde» at Giskefuten kjøpte dette omstriddegaupeskinnet, og husbonden skulle då her seia den danske herremannenJohan Svave i Sorø.For dei fleste har avkastingapå garden gått m.ed til det daglegehushald. Dei kontantinnkomene bon- ·den trong, har han så skaffa segserleg med veiding, sal av trelastog i dei ytre bygder med fiske.Og pengane han fekk inn såleis, vardet han så ville nytta til å fåavløyst dei ymse naturalytinganemed:. tiend, leidang, landskyld ogmange andre. Framgangsmåten synestå vera, slik ein har sett, rettamot å få kjøpa att si eiga yting; nokosom til slutt måtte tvinga fram fastepengeskattar. Men dette hadde ikkjealltid makthavarane interesse av,iser i ei tid då alle vareprisane steig.Det var og andre saker som vedkombygdene våre, framme på her- futen Jakob Pederssønn, ein klokog vitUg fut. som til slutt vartredagen i 1597. Den eine gjeld Vestlagmanni Trondheim.Romsdals Soga - 8

114Iles gard, og ho syner at det er gamal uvenskap mellom GiskefutenJakob Pederssønn og Bernt Schrøder, lensfuten. Saka hadde før voriirarnme på ein herredag i Oslo, der Jakob Pederssønn hadde vunni ogSchrøder hadde vorti dømd til å betala honom den «kost og tæring»som «han lovligen var til dømt å gi», men han hadde lati vera å betala.Schrøder tapte no på nytt og vart dømd til å greia saka i samsvar medfyrste domen. Jakob Pederssøn fekk ha Vestnes, som han hadde livsbrevpå (sjå Vestnesgodset s. 150). Det ser ut til at Bernt Schrøderei tid må ha vorti avsett som fut i Romsdal på grunn av framferdasi mot bøndene, eller kanskje han har vori overflutt til eit anna leH,:for i ein herredagsdom frå 1604 er han atter nemnd som fut i fylket,'men med dei ord at han var fut der «for nokre år attende». Rettnok står her P e d e r Schrøder, men det må berre vera ei misskrivingfor Bernt. Giskefuten Jakob Pederssønn (ofte skrivi Per­" se~) er framleies fut og får her heiderleg omtale som »Kongl. Majestetsfogit, erlig och velacht mann» i Romsdal.. Herredagen handsamar og ein stnid om eit hus i Bud mellombonde A n d e r s K n u t s son på S a n d e og li a n s f i n seil,iuten til' fm li e I v i g li a r d e n b e r g, enkja etter Er i k Ros e n­k r "a n t z, som ved arv og på anna vis hadde fått lagt under segei mengd jordegods i Noreg, såleis dei veldige jordegodsa til høgadelsmannenArild Kane (s. 35), som sunnmøringane slo i hel i1494. Dermed hadde Erik Rosenkrantz fått ikkje så lite jordegoJsrundt omkring i Møre og Romsdal. lian er elles best kjend som dugandelensherre på BeTgenhus kring 1560, iser fordi han med fasthand tvinga hanseatane til å bøya seg for norsk lov. Striden omdette huset hadde og gått på i årevis - det tok si tid å få greidd eisak den gongen. I 1594 hadde saka vori føre på herads-; eller,skipreide-tinget for V å g e å t t i n g, som vart styrt av bygde- ellerb 0 n d e l e n s m a n n e n, som då var T ø II ø v K j ø r s v i K.EiD. annan dom -frå 1597 og som og gjev ein forvitneleg glytt inn idette samfunnet, gjeld Oluf Christenssønn på M i s u n d i Romsdalog Aslak på 0strid (Austrått?). Det er ei ekteskapssak. Oluf haddenemleg «troloffuit sig it qvindfolk med naffn Birgithe Asiaeksdotteri GUds ords tjeneres och andre erlige folks nærværelse och loffuidmed hende at ieffue- och døe.» Men dette hadde han altså ikkjenokon hug på lenger, og fekk no bøta for det ved dom.

115I tillegg til dei vanlege skattane fekk bøndene alt i eitt omframskattarå bera siden 1520 (s. 41). Til kvar tid var det hardt nokå greia seg. I 1553 vart omframskatten sett til 2 våger fisk for kvarmann i Romsdal (jfr. klaga s. 106). I 1563 skulle bøndene ute vedkysten betala 2 våger fisk og dei andre inne i fjordane 1 dalar. Verdetav ei våg fisk skulle såleis vera t dalar. 3 år etter var det atter2 våger på alle, slik som i 1553. I 1570 skreiv kongen ut ein omframskattfordi svenskekongen skulle ha broti fredsemja, som nett varslutta etter sjuårskrigen (1563-70)! Kvar odelsbonde skulle noFrå Reitan i Eikesdal. Søre enden av Storvatnet med Aura-elva.I denne naturen har det alltid vori eit rikt veideliv.betala 4 mark, leiglendingar og bønder på gardane til krona 2 mark,_ kvar årgangssag 2 dalar og kvar flaumsag 1 dalar. I 1576 vartein ny omframskatt utskriven til å betala den gjelda rika var komnei til utlandet etter den siste krigen. I 1580 skulle Roms"dal betala allomframskatten med fisk, ti Is. 250 våger, då denne var så naudsynlegfor matforsyninga til flåten. I 1582 vart ein ny skatt pålagd tilå betala resten av krigsgjelda; lensherre Hans Lindenow i Bergengreidde med innkrevjinga i Romsdal. 6 år etter vart det skrivi ut15 orlogsmatrosar frå bygdene våre. Samstundes fekk folket oppmodingom å vera med å skaffa den turvande utreisla, g j e r d,

116til klede, skor og anna dei trong. Same pålegget galdt Nordmøreog Sunnmøre. Då Anna, syster til Kristian 4. i 1589 gifte seg i Oslomed skottekongen Jakob 4., vart det utskriven ein «prinsesseskatt >.Kvar odelsbonde skulle betala i av renteverdet på garden eller gardanesine, leiglendingen 1 dalar, husmenn 1 d., fiskarar 11 d., utrorskarar1 d., nordfararskiperar og styrmenn 2 d., kvar å rgangss8g.3 d., kvar flaumsag 2 d. og kvart tridje bord eller sagdel (jfr. s. 103).Ein ser det er systematisk utnytting av skattytarane.Alle desse skattane var sjølvsagt harde å greia - jamfør meddet som før er sagt om prisane. Og når omframskattane og uårakom ilag, som det ofte hende, iser kring 1600 og seinare, då vartkvart mjølgrann dyre «gudskornet», og borkebrødet vart vanleg iheim etter heim. Men så gale som i siste styretida til Kristian 4, il 640-åra, var det då ikkje enno.LENSHERRE- OG FUTESTYRING I ROMSDAL FØRE 1600.SJuARSKRIGEN.V,i har alt nemnt dei fleste futar og lensherrar i denne tida i samanhengmed dei ymse spørsmåla. Vi skal her gje litt nærare opplysningarom dei etter som dei kjem i tidsrekkja.Fyrst i hundreåret var N i I s ti e n r i k s son G y l d e n I ø v elensherre i Romsdal (s. 39). Då han døydde, fekk kona hans, frul n g e r t i l A u s t r å t t (s. 39-40) lenet og hadde det til ho døyddei 1555, bortsett frå nokre år versonen hennar, N i l s L rk k e,hadde det, og så i åra 1536- 1541, då det vart styrt av lensherraneE s g e B i I d e og T 0 rd R 0 d i Bergen. Fru Inger hadde og eigedomanetil Reinsklosteret, som vart «verdsleggjorde» alt før reformasjonen.Dette klosteret hadde og fleire gardar i Romsdal. 0 l a vS k r i var (s. 40) hugsar vi var futen il fru Inger og Nils Lykke.Futar spelar i denne tida ei større rolle enn noka anna tid. Deter ikkje berre kongen som har futar, men lensherrane og dei storegodseigarane styrde og lena eller gardane sine med futar. Då lensmennenevar kongens hjelpesmenn i styringa og hadde si makt frahan, vart og filtane deira ofte kalla «Kongl. Majestets fogder». Deter dif OT ikkje alltid så lett å halda futane ut frå kvarandre. Eit størreprivatgods som hadde eigen iut, var Giskegodset, før det i 1582gjekk over til krona og dermed vart ei serskild kongeleg forleningdet og. - Etter Karine Alvsdotters tid (s. 40) kom det i hendene

117på den søkkrike svenske frua G j ø r vell f a d e r s d 0 t t e r S p a l­r 'e, Knut Alvssons dotter-dotter, som NIs. åtte om lag 550 gardar.Av overdragingsbrevet til krona i 1582 ser ein at 57 av desse gardanelåg i Romsdal og 124 på Sunnmøre. Andre mannen hennarvar T r u i d U l f s t a n d, høgadelsmann og riksråd, som hadde voriførar for danskane då dei i 1537, saman med lensherren Esge Bildei Bergen, dreiv erkebisp Olav or landet og gjorde. Noreg til «provins».lierr Truid døydde alt i 1544, medan fru Gjørvell, som vart giftendå ein gong, levde til 160'5. lio var då 95 år og hadde ikkje eingong sett alle desse hundre gardane sine i Romsdal og på Sunnmøre.- I Truid Ulfsiands tid styrte futen J e n sJy d e Giskegodset -­namnet fortel om nasjonaliteten. Det er i røynda slike futar som ~ rherrar både i Romsdal og i alle andre mindre len ut gjennom detteog neste hundreåret, fram til einveldet i 1660 - dersom dei då ikkje,som ein Bernt Schrøder, gjer seg reint umoglege og vert nådde :lVlovens hand. Det er grunn til å sjå eit grann nærare på stillingadeira i bygdene.Noko av det viktigaste futen hadde å gjera, var å krevja inn skattarog avgifter av alle slag og så gjera greie for desse for herrensin. Like eins hadde dei å syta for at alt til kvar tid gjekk etterloven i lenet, gripa fark og fant og syta for høveleg straff når dettrongst. Så. lenge som leidangen spela noka rolle, stod dei og fordet militære oppbodet. Dette skifte ikkje lite frå Kristian 4. si tid,då det vart freista å skipa eit fast nosjonalt herstell. Men heiltfram til det 19. hnd. hadde futen ein viss førarskap for landstormeneller landevernet, som nærast var eit slag framhald av leidange'1.Så svært høge løner hadde ikkje alltid ein slik fut, frå ei 50 dalar+ futegard til kring 100 dalar utan gard. Dette hadde vel greiddseg godt, hadde dei ikkje på eigen kostnad mått halda stor hjelpfor å greia ombodet, anten det no galdt politistellet eller skatteinndrivinganeog framføringa til dei fastsette leveringsstadene (opplagsstadenetil ,lensherren), som regel Bergen eller Trondheim (s. 10.5).At dei skulle halda lensherren og fylgJet hans med ko , t og hus n.århan var på reise i lenet, hadde mindre å seia i Roms'dal, då lensherrenmesta aldri kom dit. I 1589 var det om lag 40 lensmenn iNoreg - 15 av desse budde støtt i Danmark, og 4 andre budde hellerikkj.e i lena sine. Dette gjorde at det måtte bli bøndene sjølve,- gjennom klagemåla sine, som heldt kontroll med futen, somhøvet - stundom nauda med - gjorde til stort juv en, endå han var

118sjølve retten sin representant! Så var det for bøndene å få sakainn for herredagen når han ein hende gong kom saman i landet. Einslik innstemnd fut spurde ein gong domarane sine om korleis d e iviDe ha greidd med hans løn å halda den naudsynte hjelp, føra skattanedit dei skulle, gj.e,ra veitsler for lensherren og endå fø koneog 8 born!frå 1555-1558 Vart ein systerson av erkebisp Olav Engelbrektsson,G a u t e T 0 r a l d e son eller G u d e N 0 r veg e r, som hanog ofte vart kalla, lensherre i Romsdal. Han fekk det som tenestelen.Gaute hadde ei tid jamvel vori erkebispen sin kanslar (stod forsekretariatet hal}s) og rømde med honom i 1537 til Nederland samanme,d den andre slektningen sin, Kristoffer Trondsson Rustung(s. 70). Då erkebispen døydde, vende dei båe attende til rika Dgkom snart l stor nåde og høge stillingar - den siste vart jamvelriksadmiral. frå 1558- 1570 hadde Knut Stenssønn lenet, ogsåsom teneste len, avgiftsfritt. I hans tid får visiuårskrigen,som og romsdølene fekk merka, og det ikkje berre i omframskattane(s. 115). Årsaka til krigen var iser dei herredraumane danskekongengjekk med om atter å lema inn Sverike i den danskestaten, slik Kristian 2. og fleire andre danske kongar før hadde gjortfreistnader på. Den franske herføraren C l a u d e C 0 Il a r t medsine leigetropper i svensk teneste og ein del svenske tropper gjordeeit vellukka innfall i Trøndelag, og ein flokk hersette og Møre ogRomsdal, og alle stader for dei hardt fram. Det er ein av dei fågongene romsdølene har fått ein verkeleg tanke om kva framandherredømeog valdspolitikk var for noko, korleis ein framand kongepå grunn av lettlynde og tankelaus ær'egir dreiv ikkje berre sittfolk, men også vårt folk inn i ein krig som berre måtte bli til ulukkefor alle folka. Svenskekongen var elles ikkje noko betre og haddeikkje mindre draumar om stordom i sitt forunderleg ugre}~ hovud- sinnsjuk som han nærast var. (Etik 14., son til Gustav Vasa).I Romsdal lukkast det svenskane i 1564 å få drepa futen, H a n sS k r i var; samstundes som dei fekk skræmt bøndene til å sveriasvenskane truskap, vart dei pålagde ein veldig krigs- og straffe·skattpå 4000 dalar - ein heilt urimeleg sum etter, pengeverdet då. Tilny fut sette dei inn A r n e G a u t e son, som i minsto var full svenskeetter si innstilling, om han knapt var det av ætt. Noka lang

119styretid i bygdene våre fekk han ikkje. føraren for svenskanei desse herjingane i Romsdal og på Møre var ein dei kalla Ma t sD a I k a r l, og han dreiv den mest iherdige jakt etter «jutane» pådesse kantane; dei fleste vart utan vidare drepne. Claude Collartlet sjølv skriva - noko skrytande - til Sverike: «At jeg ikke flerejutar herfra og til Sverige har forskikket, er årsaken, at jeg denne mikke vil bemøde den lange vei over fjellene, men lar dennem heren part gå til H æ n g e b y og en annen part til B ø d d e I s ver d.og ellers gjør lod d 0 g k r u t t sitt beste.» - E n n 0 B r a n Tirø k, ein son til riksadmiral,en Kristoffer Rustung, hadde vorti misnøgdmed tilhøva i Danmark og var faren til Sverike, der hanfreista innbilla den sjuke kongen at nett no var rette tida til å rivaNoreg laus frå Danmark. Svenskane ville gjerne vera til vens mednordmennene, noko plyndrehugen stundom hindra vel mykje, men«jutane» skulle ha det. I eit kjent dikt ·frå den tida, «Svenske klager»møter ein den sterkaste uvilje mot Danmark, til bate for Noreg. Ddsvenske synet på sambandet kjem fram i liknande ord som dette:«Å, ynkverdige syster, etter at Danmark med sitt lokkande sambandhar fått deg (Noreg) under fot, så sukkar du, - men for seint. forseint tek du skjoldet ,etter såra. for seint kjenner du sorga oVeråket, over den harde taumkøyringa. Ja, no merkar du endeleg, duurukkelege, at det har vori svart gaide under den søte honning.» ._­Og danskestyret fekk også nordmennene kjenna no, i tillegg til detsvenske. Lensherren i Bergen, Erik Ros e n k r a n t z, med sinemange eigedomar i Romsdal (s. 114), som også hadde vori styrdeav futen Hans Skrivar, fekk no reint diktatorisk makt frå styrin;;ai Kjøpenhamn til å leggja på alt folket nordanfjells alle dei skattanesom trongst til il greia krigsutlegga. I ein fart fekk han såleis istand ein hjelpeher, som vart send nordover under E r i k M u n h.Oode hjelpesmenn var lensherren Knut Stenssønn og den gamleKristoffer Rustung, som no atter fekk tumla seg på kjende stader(s. 71). I Bud var det nære på at det skulle lukkast Munk å fangaMats Dalkarl, men han vart berga av «en forbannet l{:jerring» somhjelpte han til å sleppa unna, fortel han i ei melding. Mats vartlikevel snart etter drepen av nordmennene oppe i Soknedal i Sør­Trøndelag. Då var elles alt svenskane jaga ut av Trondheim att,der Claude Collart ei tid hadde ført det reine susarliv.I fyrstninga av 1565 fekk Romsdalsbøndene påbod om å halda segbudde att, for svenskane var ventande attende kva tid som helst.

120Dei greidde og eit nytt innfall i Trøndelag, men drog seg sna!'tattende for godt. - Alt i mai 1564 vart romsdalingane, saman medtolket i dei andre lena nordanUel:ls, innkalla til Trondheim av Munk.Det «skulle underhandles om den ed og det løfte som de hadde gittkong Erik av Sverige». for den «Kongl. Majestets admiral, ærligeog velbyrdige mann Erik Munk» kalla dei .så alle attende den eidendei hadde svori; «og alle og hver synderligen for seg med to OPPraktefingrer» gjorde no eiden sin på «at heretter udi alle sine livsdager å holde og bekjenne Fredrik 2. for sin rette lovlige arveherreog konge.» - At det danske riksstyret hadde fått ei redsle i livetnår det galdt Noreg, var tydeleg nok. Det var f l e i r e enn romsdalingane«som hadde gjort svenskar av seg» - dette ordlaget harvel sitt naturlege opphav i slike hendingar. Men styremaktene forfram med milde. Dei ville korkje eggja eller irritera, slik situasjonenvar, men heller vinna folket med lempe. Tvillaust var det eingod lærdom for styremaktene. - Men s k a t t a n e kom likeveltil · å auka jamt. Det vatt berre i 1570-åra skrivi ut l a n d e h j e ! p5 gonger til å betaila gjelda etter sjuårskrigen (jfr. s. 115). Når rettskal vera rett, var likevel ikkje skattetrykket s t ø r r e i Noregi denne tida enn i Danmark. Under Fredrik den 2. (1559-88) vartdet der likna ut 44 ulike bondeskattar, medan det i Noreg på d(;1Jsame tida berre vart utskrivne ei 12-15. Talet er like vel uhyggelegnok.Etter Knu.t Stenssønn vart O-t t 0 B r oc k e n h u s lensherren vår.Han høyrde til høgadelen og hadde alt seti inne med dei høgsteriksernbeta, hadde såleis vori rentemeister (finansminister) i Kjøpenhamn.Han fekk no Romsdal avgiftsfritt, visstnok som løn forgodt arbeid. Men alt i 1575 er lenet overlati til lensherren på Bergenhus,H a n s P e d e r S s ø n n B ass e, dotterson til fru Ingerog herr Nils til Austrått. Basse har hatt det i tre år. Det er littugreitt kven som hadde lenet i tiårsbolken 1578-88. Det er truleglensherren i Bergen, H a n s L i n d e n 0 w, noko som og svarar i.i1at det var han som let krevja opp omframskatten i 1582. c,. Men deter og dei som meiner at Otto Brockenhus hadde lenet i samanhengfrå 1570- 1594, då han døydde, bortsett frå dei tre åra Hans Bassehadde det. I desse åra etter sjuårskrigen var det mykje vanskelegfor folket i bygdene våre. Det var omframskattar og uår, jamvelfis ket var ofte klent. Verste uåret var i 1589. Dessutan var deiplaga med ein fut som Bernt Schrøder. - Andre futar i Romsdalen

121i siste helvta av 1500-talet er li a n s f i n n s s ø n n (over Rosenkrantzgodset),li a n s J e n s s ø n n og li e n r i k J ø r g e n s s ø n ilS t a u r. Den siste fekk lagmannsstillinga i Trondheim i 1591. Somvi har sett ,var Jakob Pederssønn fut over Giskegodset i Romsdalog på Sunnmøre; han er og kalla kongens fut i 1597. Jakob Pederssønnbusette seg i 1588 på Vestnes, som han då fekk brev på avjensherren Otto Brockenhus. I eit brev om ein grenseoppgang mellomLerem og liolmem frå 1599 er L. J e s p e r s s ø n n nemndsom fut i Romsdal. Peder Schrøder = BerTit ' Schrøder (s. 114) erpå nytt fut i lenet 'i 1604. Som vi seinare' skal sjå, ligg han i stridmed Jakob Pederssønn om Vestnesgarden. Også lensherre MadsSandberg (1594-97) låg i trette med Giskefuten om Vestnesgarden.Mest kjend er elles Jakob Pederssønn for striden sin med bondehONdingenJ 0 J a m t i Norddalen på Sunnmøre. Koht fortel omdette i Norsk Bondereising (s. 105): «Då futen var og heldt våpentingpå Stranda om våren 1599, hende det at to bønder hadde sålåke spjot å syna fram, så han ville ikkje ta dei for gode. futen tokog braut sund spjota og heldt ei refsingstale til bøndene. Då steigJo Jamt fram og sa: «Kvi bryt du så}eis verjene våre i sund?» Ogdermed reiste almugen så stort 'eit bulder at futen vart livredd ogville røma frå tinget. Då sa Jo Jamt: «No skal du få sjå sju tusendjevlar!» og hogg i det same etter futen med ei øks, så han rispasund kleda hans i ryggen. Jo «ropte med noen flere av bøndeneog bad slå ihjel, og dermed tok fogden flukten og løp ned mot vannet,hvor han visste båtene lå; og i det han løp, falt han over et tre.og da ble det skutt noen skjøt etter hannum, dog kom han snarligenopp og gav s'eg i en båt og kom hasteligen fra landet; da forfulgtede fluks etter hannum og sloge med sten, og noen skjøde etterhannum, så han dog sønderlig,en av Guds forsjun kom levende fradennum.» - Såleis har futen sjølv skildra tilgangen; og det skalvera synd å seia at han skrepper av seg sjølv.»Striden mellom dei vart gåande i lengre tid; men det enda medat Jo vart fanga og ført til Berg'en-hus, der han på herredagen i 1604- kong Kristian 4. sjølv førde forsætet - vart døflj'd til «å straffeSsomopprørere», dvs. han vart dømd frå livet, og han vart avretta16. juli same året på Nordnes og liket hans lagt på steglar og hjul.«Kong Kristian (4.) red selv der ut og ble der så lenge inntil hanshode var avhogd», heiter det i oppteikningar frå Bergen på dennetida. Men dei andre bøndene som hadde vori i mot futen og hjelptJo Jamt, fekk «av synderligen gunst og nåde» sleppa 'på frifot.

122Jakob Pederssønn budde på Vestnes til han i 1609 vart sett tillagmann i Trondheim og Jamteland. Og han sat i dette embetet til1623; då var han «gammel og skrøbelig» heiter det. Alt tyder påat han har vori ein av dei futane det var mest tak i, og han må velog ha hatt gode kunnskapar for si tid sidan han vart sett i eit såviktig embete som lagmannen hadde.PUTAR OG LENSHERRAR 1600-1660,SKOTTEPERDA OG ANDRE KRIGAR.Mads Sandberg hadde lenet på dei same vilkår som Brockenhus,for 150 riksdalar; men kongen skulle ha toll, aksise (innanlandsktoll på matvarer, sJ!)ela knapt noka rolle i Noreg) og v r a k. D~nnye lensherren, dansken N i l s St y g g e (1597-1604), laut betala200 rd. årleg,så kongen visste betre og betre å nytta ut Romsdalsbygdene.Framgangen i treJasttitførsla og fisket gjorde vel elles a tfolket bar slike byrder betre enn før. Frå 1604-1613 hadde lensmannenpå Trondheims kongsgard, dansken S t e n B i Il e, Romsdalslen. Futane hans var fyrst Jakob Jenssønn og deretter KnutJenssønn. Denne siste er nemnd på ein gravstein i Veøykyrkja frå1612: «Denne sten tilkommer Kongl. Majestets fogid i RomsdalenKnut Jenssønn». Steinen låg elles over Sten Knutssønn, truleg sonenhans.På denne tida har vi den fyrste krigen til Kristian 4., -- K a 1-m a r k r i g e n vert han gjerne kalla (1611-13). -- Men i Romsdaltalar vi helst bmSkotteferda.Årsaka til krigen var fyrst og fremst at danskekongen og svenskekongenvar usamde om kven som skul'le vera herrar i Finnmark. Pådenne tida var det vanleg å nytta leigeherar i krigane. Med d~tnorske herstellet var det reint ille, - det syner iser ferdene gjennomNoreg av dei to leigeherane svenskane hadde fått seg. Denfyrste vaf under førarskap av Jan van M 0 n k h 0 ven frå Flan­.deren. Om sumaren 1612 landa 'skipa hans ved Stad ein stad medein herflokk på vel 1000 mann. Deretter plyndra dei grundig paSunnmøre, i Romsdal og på Nordmøre. Sidan for dei inn i Trondheimsfjordenoggjennom Stjørdalsbygdene til Sverike utan at nordmennene,dvs. lensherren Sten ' Bille, greidde å stogga deL lian

123skjemde seg reint ut meddette, og vart sitjande hjelpelausog forkomen [JåTrondheim kongsgard underheile krigen, medanJ e n s B j e l k e og H a n sB ass e laut ta over kommandoenover dei 4 kompaniasom vart sette {)PP iei snøggvende frå Namdal,Fosen, R.omsdal og Sunnmøreog serleg fekk «jobben»å reinsa Jamtlandstraktenefor svenskar. Mendette var alt anna enn lettgjort, då bøndene V:Huvande og uviljuge til agjera herteneste og slo segvrange og rømde sin vegi flokkevis. Alt under sjuårskrigenhadde nordmennenesomme staderteki til å nekta å gå motsvenskane, som dei sa deiikkje hadde noko ubyttmed. I somme bygdernekta dei å gje skatt ogmannskap til krigen.I 1567, då den svenskehermakta fall inn overAustlandet, gjorde t. J.valdrisane formeleg s e r­f r e d med svenskane ogbatt seg til å sitja i ro sålenge krigen varde. Ddnytta ikkje å tala dei tilrette. Endå verre vart deti Kalmarkrigen. Stathaldarengav bøndene handpenpengarav si eiga kasse, ogc:Q,)"0.....o

124dei ymse lensherrar freista med det same. Listingane fekk såleis 5 dalarkvar på handa, men to dagar etter rømde 94 mann av dei heim!Frå Bratsberg len drog 145 mann utan vidare heim att på ein gong, ogav 300 byrn enn i Tønsberg strauk jamvel 227 heim att. Soldatane fråBergenhus gjorde det like eins, og sunnmøringane var serleg huga oåå koma heim att. Elles var ro ms d a l i n g a n e mellom dei verstenordanfjells. Qå det ein gong vart kjent at stathaldaren tenkte. segover grensa med ein større herstyrke, rømde i alt 1425 mann samstundes,ikkje ~å få romsdøler var mellom dei. Bøndene var så uhugapå krigen at dei truga med å slå i hel eller «spekke med kuler» bådeI:lnderoffiserar og offiserar, ja, liketil sjølve stathaldaren. Lensherraneklagar til kongen over «slik et stort antall onde, opprøriske ogmenediske folk å omgåes». Og heller ikkje var det noka hyggelegoppgåve for dei offiserane som for rundt i bygdene og skulle ta ·..ttO-g eksera opp mannskap. ·Ofte gjekk det rein t gali med dei. Menville dei norsk~ bøndene ugjerne over grensa til Sverike, så varikkje dei svenske bøndene meir hu ~ a på å falla inn i Noreg. «Bundevil ikke gå mod bunde», skriv Hannibal Sehested litt seinare. Deivar då like vel ikkje verre enn at når det fyrst var komi eit fiendeinnfalli landet, slik krigen vart ein fo r svarskrig, då kunne deisamla seg friviljug og jamvel gjera karsverk. Det ser vi best n ~lrdet gjeld Sko t t e f e r da.I 1612, om lag samstundes som Monkhoven drog gjennom Trøndelag,kom ein annan leigeher frå Skottland svenskane til hjelp. Og« Ved Romsdals kyster han styred til landerklærende seg for en fiende »,som Sinklarvisa seier. Føraren her var oberstløytnant R a m sa v .Heile ferda har her heime fått namn etter S i n c l a i r, ein avkapteinane til Ramsay. I august 1612 for denne heren, i høgda på300 mann, ut frå Skottland. Den 20. august kom dei siglande innRomsdalsfjorden. Ute i leia og i dei ytre fjordstroka har dei greittseg ' bra utan los, då ei mengd skotske skip hadde far" her jamt 'etter trelast i dei siste åra. Men lenger inne, der fjorden kløyvl::rseg i mang'e mindre fjordgreiner, her ville det ha vori noko utryggarefor dei utan lokalkjende folk til rettleiing. Då dei utanhrVe s t n.e s såg ein fiskarbåt, styrde dei bort til han. I båten satdet ein bonde som heitte I var H e Il a n d og dotter hans, somhjelpte til å andøyva. Skottane haka båten til seg og baud dei båecl koma ombord til seg. Dottera vart redd dei framande krigsfolka

125og tok til gråten. Men dei skotskesoldatane var ikkje så låkekarar som ho trudde. Dei blidkafort gjenta med å gje hennegode gåver. Ho fekk både saksmed sylvhandtak og sylvfingerbjørg.Desse sakene fanst lengepå Helland, men er no, somså mykje anna gamalt, selt LItor bygdene. Skottane var tilslutt så snille at dei sette gjentai land; men faren laut bli medvidare innover fjorden som los.Dei tenkte seg inn til Nes (Andalsnes),og derifrå ville dei tavegen oppetter til Lesja og Oudbrandsdalog vidare over tilSverike. Så elendig stod det altså no til i landet at ein framand leigeherpå 300 mann fann det rådeleg å fara landet endelangt når hanskulle til Sverike og hje'lpa svenskane til å slåst mot nordmennene!Det forte1st at då skipa var komne utanfor K l u n g n es-odden,der det no heiter Sle 0 t t h a m a r e n eller Sle 0 t t e k l e i v a, såsa Ivar Helland at han ikkje våga å losa dei lenger inn sidan hanvar ukjend her og fjGrden var full a v undervass-skjer! Då skottaneno var så hepne - eller uhepne - å få tak i bonden P e r K l u n ~­n e s, så let dei Ivar fara og betalte honom jamvel for strevet. Ddforte1st at då Per om dagen fekk sjå dei tG skipa koma inn fjorden,trudde han det var kornskip (jfr. seinare om tuskhandelen) og tok 3dalar i lumma, gjekk ned til båten sin og rodde ut til dei. Han fekksnart vita noko anna. No vart han teken til kjendmann for dei.Segna fortel så at då Per var vorten klår over at skottane kommed ufred til landet, sette han seg føre å seinka fienden så $ odt ddlet seg gjera. Det galdt om i tide å få vitra folk i dei bygd-ene derdei tenkte seg å fara fram, så dei kunne få gøyma unna det viktigaste,og kanskje bu seg til å ta mot fienden med. Det galdt såleiså narra skottane, og det ser verkeleg ut til at han fekk innbilt deiat det ikkje let seg gjera å segla lenger innetter fjorden. Det høyrestikkje så lite utruleg for oss, som veit at fjorden inn etter til Nes varbåde rein og djup, at skottane gjekk i land på Klungnes, på den

126Sinclair. måla på ei dør på TofterrIOen.Gudbrandsdal.m 0 t s e t t e sida av Åndalsnes,og laut kroka seg fram Lveglaust lende over 2 gamlenorske mil -- rundt Isfjordenog attende til Nes! Denne krokenhefte så skottane ein heildag, ein dag som skulle bli deimykje dyr. Er segna rett omPer Klungnes, var det ingentingmindre enn eit storverk hanfekk gjort her. Og ikkje kunnehan ha tenkt på eigen bate nårhan let dei stiga i land på sineigen gard i staden for å visadei over til Nes. Det var då ogmykje rimeleg at romsdølenetidleg, alt i 1881, reiste honomein minnestein.Det går ei mengd segner om Per og om skotteferda i det heile.lkkje så lite er attgjevi i oberst AngelIs bok om skotteferda, ogendå meir er samla av andre, av presten Krohg, skulelærar IiansPrHlarviken og no sist av Olav Rekdal i folkeminne frå Romsdal,der han i alt har 13 Sinclair-segner frå bygdene våre (s. 163 fg.).Det er tydeleg hendinga har sett djupe merke i folkehugenJ)Truleg vart vardane tende, såleis på Vet i n g sko l I e n, dåskottane var komne på mars mot Isfjorden. Derifrå kunne dei bådepå Åndalsnes og Veblungsnes og jamvel eit godt stykke oppe i Romsdalensjå den lysande logen. Då dei endeleg kom fram til Romsdalen(Nes) om kv'elden, har nok mange undra seg over at skottaneior så fint fram - i det store og heile går og dette att i segnene,endå det er krasse unnatak. Ei offisiel norsk melding, _.om er skrivenberre nokre få veker etter ferda deira gjennom dalen, stadfesterdette: «De hadde aldeles intet brent, myrdet eller ødelagt hverkenudi Romsdalen eller udi Gudbrandsdalen, uten alene en d a n s kmann, som bor på Romsdalen, ved navn S ø r e n S e t n e S. » Detl ) Serleg til desse stadene kn yter segnene seg om hendingar irå skotteferdagjennom Romsdal: Klungnes, Skotthammaren, Torvik, Bj ørga, Nes, Setnes.Åkesreiten. fiva. Eidet. Mong-e. Ski ri. Kyllingkleiva. Raustølen og Bjørnekleiva.

127vert vidare fortalt at det frå honomvart teki «et skrin fullt med atskilligesølv, både kanner, belter og annetmer slikt gjort sølv».Hadde elles romsdalingane vori ·såpass karar som gudbrandsdøleneden gongen, hadde visseleg skottanefunni sitt «Kringen» før dei kOll! austanfjeIIs,der futen L a r s G r a m,saman med L a r s H a g a og bondelensmanneni Ringebu, R a u d­k I e i v, samla 500 bønder og setteein stoppar for ferda for godt. Vidgjetenv_art bonden B e r d 0 n S e i­elstad, som gjorde det av med sjølveSinclair.Heile hendinga syner i minsto atdet stod enno ikkje verre til i landetenn at vart fienden for nærsøkjenog bøndene ikkje fekk sitjai fred i bygdene sine, hadde dei bådemot og mannskap. til å slå til. etterhovudvegen Romsdalen-Gudbrandsdalenfor det jamt mykje folk, ogsnart gjekk det veldige ord om storvarpettil bøndene. Vel 50 år ettervar talet på skottekrigarane S-dobla,frå' 300 til 1500! Nordmennene haddeatter gjort noko, -Skotsk børse Oi!."sverd frå ferda1612.det hadde vori lenge mellom,like hendingar dei siste hundreåra. ein historikar harjamvel sagt - ikkje ut frå sjølve hendinga, men ut fråfylgjene av henne - «at Sinclairtoget foranlediget fedreIandssinnetsgjennombrudd hos de norske bøndep>.Det hadde vori lite av slikt i det siste. Dette er visselegnoko sterkt sagt, men det er like vel eit førevarsel omnoko som sku!Jle bli ei makt i 'hugane att i tidene frametter:fedrelandet.Fleire av førarane fekk, naturleg nok, kongeleg påskjøningav Kristian 4. Dette var noko også Danmark

128Tidemand og Miillers kjende bilete av landgangen til skottane iRomsdal (frå 1876). tier er 5 skip i staden for 2. Dei landarher på Veblungsnes (uhistorisk). Klungnes med SkotthamarenOg Vetingskollen i bakgrunnen.skjøna å verdsetja. Dei neste 50 åra er av dei mest spanande o~1agnadstunge i vår historie, noko som serleg har sin grunn ikrigane i 1643-45 og 1657-60.Den fyrste halve mannsalderen etter Kalmarkrigen er gode år,dei beste i styringstida til Kristian. I denne tida (1613-1627) har·dei to høgadelege lensherrane C l a u s D a a e og T a g e T h 0 t tlenet. Daae var riksadmiral og hadde lenet som tillegg til si løn,·det elles og Thott hadde. Eit minne om Thott, som det berre er litegodt å seia om, finst i Veøykyrkja, der altartavla ber våpenrnerket.og namnet både til han og frua hans, Klara Sparre. Tavla er trulegei gåve frå dei. - Eit åvs tid har kongeleg renterneister i Kjøpenhamn,0 v e H ø e g, Romsdal" til len. Ettermannen hans vart rentemeisterog riksadmiral J ø r g e n V i n d (1628- 34). O. Olafsen fortelat før var våpenmerkeLog namnet hans på ei glasrlllte i Veøykynkja,men denne er ved eit eller anna vølingsarbeiget i kyrkja vortenknust. Lensherren vår dei neste 5 åra var den danske riksråden'0 l u f P a r s b e r g, deretter kom rikskanslar D i t l e v R e ven t­l 0 W, som var rikskanslar og budde heile tida han var lensherre(1639-46) i Danmark. S i ver t B r 0 c k e n h u s hadde det så i10 år, - han budde og i Danmark og let lenet styra av lensherren~ Trondheim, F r e d r i k U r n e, mot 8'00 rd. å rleg. Ein ser her at

129avgifta var auka til det 4-dobbelt·e sidan 1600, ein ting som er isamsvar med det auka skattetrykket i det heile teki. I 1656 vartlenet overlati til den dugande lensherren i Trondheim P e d e rV i b e; han styrde det berre til 1. mai 1658, då Roskildefreden OgS ~lgjorde Romsdal til svensk land. l )Så lenge svenskestyret varde, ei 4-5 månader, var svenskenC I a esS t i e r n sko I d guvernør, med sæte i Trondheim, overTrøndelag, Nordmøre og Romsdal. Den siste som hadde lenet førlensskipnaden vart avteken ved innføringa av ei nveldet, var lagmanneni Bergen, li a n s li a n s s ø n n S m i d t, adla med namndL i Il i e n s k j 0 I d. lian var ein sers dugande mann og hadde dettil 1661, då det med innføringa av einveldet kom ein ny administrativskipnad som snart gjorde ende på lensherrestyringa.Dei futane som er kjende frå denne tida er Morten Parchmann,som visstnok fylgde etter Knut Jenssønn i 1612. lian er nemnd iJ 620. Alt året etter er Peder Jakobssønn , kongeleg fut i Romsdal,truleg er han son til Giskefuten Jakob Pederssønn på Vestnes. I1627 er den velkjende A n d e r s I ver s s ø n n (sjå om Vestnes)kongeleg fut i bygdene våre. lian sjølv - og kanskje far hans IverAnderssønn føre honom - hadde vori fut over Oiskegodset etterJakob Pederssønn. Iver Anderssønn hadde alt i 1608 få tt livsbrev påG j e r m a n e s (fylkesjordbruksskulen no). I 1620-åra har han visstnokog hatt Vestnes i forlening av Tage Thott. frå 1624 har vi eitbrev der Lisbet Bille, enkja etter ein Sigvard Beck, som haddeforleninga av Giskegodset, kallar til seg Anders Iverssønn, futensin, for at han skal gjera greie for rekneskapane sine. Dette kanikkje ha vori så alvorleg, for i 1627 er han, som nemnt, vorten kongensfut i Romsdal. Det same året får han livsbrev på Vestnes. lianvar gift med Inger, dotter til den førre futen (Peder Jakobssønn).Snart etter flutte dei frå Vestnes til Gjermanes, farsgarden til futen.Det er kona hans som i 1632 får livsbrev på denne garden. - I eitbrev frå 1636 skriv kongen til lensherren Oluf Parsberg at futenAnders Iverssønn har klaga ti'! honom over at han ikkje greidde deistore avgiftene av lenet som no var sette, og kongen finn at avgiftal) Sjå nedanfor om denne krigen og om Vestnes gard, som Vi be vart så sterktknytt til. Ei dotterdotter av Vibe, Isabella Dorthea, vart gift med amtmanneni Romsdal, ti. Nobel. tio budde ei tid på Moldegård, der ho døydde i 1727,103 år gamal. tio hadde vorti førd til altaret då ho gifte seg, av sjølve kongfredrik 3., tvillaust ei noko sjeldan ære for ei Romsdalsdame, som O. Olafsenseier det.Romsdals Soga - 9

]30m å minkast til 1100 riksdalar å rleg, altså like vel ein svær auke P ~lstutt tid, - nestemann fekk det for 800 d. (s. 128). Av brevet kan eins kjøna at når futen betalte dette, hadde han frie hender -- innanforden ramma loven sette - til å driva inn så mykje han kunne. Samstundessøkte han om å få selja ein slump bord til framande skip,ei ] 0.0- 200 st. til kvart skip, etter som desse var store til. lian fekklov til dette, som rimeleg ' kunne vera; for elles kunne han i dennetida då også sagbord var skattevarer bøndene betalte med, hUsitjande inne med borda. I eit nytt brev litt seinare ser vi kongentrur at futen driv og sel U'lo vleg trelast, men han fekk ikkje provpå honom for dette. - Anders Iverssønn var fut i fylket til i midtenav 1640-å ra, såleis under siste krigen til Kristian 4. -- r 1650-åravar li a n s E ver t s s ø n n, N i I s M 0 r t e n s s ø n n og I verJ e n s s ø n n B a n S p i II futar i Romsdal. Den siste hadde gift segmed enkja etter Anders Iverssønn og hadde truleg såleis komi tilombodet sitt.Med einveldet kjem bg futane i ei ny stode, vert embetsmennpå fast løn.Det er lett å skjønJ at heile dette styringssystemet med futar uglensherrar var ein svært uheppen skipnad for bøndene. Ingen lensherrehadde t. d. nokon personleg kjennskap til bygdene våre; fleirekom ikkje til Noreg eingong. Med større kunnskap til bøndene sinesmå kår og fattige livstilhøve var det mogleg at utpressingane haddevorti mindre, - endå det slett ikkje er visst (jamfør om Danmarks. 120). for hovudinteressa galdt jamt kor mykje pengar ein kunnefå ut av lenet sitt. Det heitte rett nok gjerne i forleningsbrevet ,itlensherren skulle «frede skogene og verge bøndene» - karakteristisknok' kjem interessa for trelasten fyrst! -- men det hadde deifleste knapt v ilje til, og langt frå høve til det så lenge utnyttingaav lenet gjekk for seg med mykje godt ukontrollerte tenestemenn.Den einaste kongen som sette noko vidare inn på denne kontrolknav futan e, var Kristian 4. Det hadde komi inn så rikeleg med klagerfr å heile landet - også frå Romsdal - i 1620-å ra, då vi bådehadde ein duglaus statha.Jdar (Jens Jue!) og ein slapp lensherre, atdet enda med e i n ' I ø y n l e g i n s t r u k s frå kongen til lensherrane,dagsett 29. juli 1632. lier fekk lensherrane det strengastepåBodet om å kontrollera all styring, iser futane, ved personleg

131auga med. Ja, kongen vil ha gjennomført den reine s p e l l n g.Lensherren burde ha pålitande menn i kvart futedøme som kvarthalvår sende inn meldingar «uformerkt» om korleis hltane dreiv det.Og han sette opp strenge reglar som skulle verna bøndene motutsuging. Han sende endåtil ut opne kunngjeringar til bøndene omdette, så dei fullt ut skulle vita sin rett. Men samstundes fekk deiåtvaring om ikkje å syna «motvilligheb> og «oppsetsighet». Opphavettil denne «storreingjeringa» i 1632 er futane. Straks over julhadde kongen fått sett saman ein serleg kommisjon som skulle setiai gang dei grundigaste etterrøknader om futestyringa. Den søkkrikeog forneme J e n s B j e l'k e til Austrått (les i eit leksikon omhan), norsk adelsmann og Noregs kanslar frå 1614 til han døyddei 1659, var formann i kommisjonen. I kvart einaste len hadde deimøte med bøndene og høyrde på kva klagemål dei kunne ha å berafram. Sunnmøringane vart innkalla til Borgund, romsdalingane tilVe ø y og nordmøringane på Kanestraum i Tingvoll, som var einav hovudgardane til Jens Bjelke. Det er midsumars i 1632, visstnoki juli, at Veøy atter er samlingsplass for ei av dei viktigaste hendinganefor Romsdalsbøndene. Det galdt ikkje noko av desse «store»spørsmåla, som gjerne soga mest hefter seg med, men alle dei mangesmå og vanlege ting som til kvar tid er knytte til sjølve bondens ogsmåfolks e k sis t e n s g r u n n I a g. Og det kom fram mange sakerpå desse møta, som kommisjonen eigenleg ikkje hadde reknamed då dei byrja, t. d. Romsdalsbøndene si klage over det «øltapperi»Molde-borgarane dreiv, «til stor skade for almuen», ein tingsom kommisjonen førebels fekk sett ein stoppar for. Det var i ddheile noko underleg dette at sjølve kongens sendemenn, dei høgstej landet, kom til dei og s p u r d e dei om dei l e i n 0 k 0 n u r e t ta v st y r i n g a, kom og spurde d e i som alltid før hadde kjentdet som den største vågnad å bera frarn k l a g e m å l mot overmektigefutar og andre. Kong Kristian 4. var kjend for si sterkerettferdskjensle, alt Holberg rosar han for dette. Og ingen stadkjem ho vakrare fram enn i desse etterrøkingane om korleis f 0 I­k e t verkeleg har det. Dette hindra ikkje at han vlt ein strengherre, og i nauda kom til å skruva enno ein gong rundt skatteskruen.I alle høve er det noko nytt som bryt inn i det gamle dansketidssamfunnet.Det var og eit anna spørsmål som denne kommisjonen tok segav: Korleis skulle ein på beste måten tryggja bøndene rettvis med-

132ferd på heradstinga ? Alt i 1591 fekk vi dei fyrste sorenskrivarar(eidsvorne skrivarar), som mot ei rimeleg betaling skulle hjelpabøndene på heradstinga. Stoda til desse skrivarane var frå fyrstenikkje sterk, då dei var mykje avhengige av futane, som dei visstnokug til å byrja med budde hos. Dei økonomiske vilkåra dei ra var ogslette. Difor var dei fleste heller duglause folk med ring utdaning.Jens Bjelke ville ha slutt på dette. Han meinte --- det han nok ogfekk ordna på papiret i det minste - at skrivarane skulle bli fastedomarar på heradstinga, i underretten. Men skulle det verta slik.var det naudsynt at ikkje "h ver I ø s u k y n d i g d r e n g», S01l1ha dde nokon til å hjelpa seg i Danmark, vart send til Noreg for clvera sorenskrivar, og det "u t e n å k j e n n e I a n d s e n sv; .~e II e r lo ven». Det som trongst var «d y k t i g e, f 0 r f a r n e,landkyndige og oppriktige personer». Men skulledet bli slik, laut "dennem heller noe mere til lønn bevilges». JensBjelke - og kongen - er her inne på rette vegen: fast løn til åhindra utpressing, god løn til å få rett-tenkjande og velopplærdeembetsmenn, og endeleg naudsynt kontroll. Bort med misbruk},utpressingane og dugløysene. Lenge nok hadde kammertenarane tilkonge og høge adelsherrar, sjølvsagt utan dei ringaste vilkår til åfylla stillingane, til løn for trufast oppvarting fått viktige stillingarog embete «

133fyrste og næraste utvegen vart ein freistnad alt i 1628 på å fåpantset ja kongsjorda, krongodset i Noreg. Men samstundes lautskattane opp. Den vanlege skatten vart no som før betalt sliklteigarar av 0 d e l sjo r d, som dei ikkje sjølve dreiv, betalte ein visslut av innkomene av dette. Andre bønder betalte kvar ein fastsettsum for kvar medlem av huslyden, - ein lite «familievenleg» politikk,skjønar vi. -- Skattebrevet frå 1628 påla kvar odeIsmann åbetala to tredjepartar av innkoma si, såleis 66 2 /a prosent! Kvar leiglendingfekk ein skatt på 3- 4t riksdalar, om lag 3- 4 gonger

134på fleire vis å fremja viktige tiltak for landet, men dei uhepne kri~gane til kongen førde med seg slike skattetyngsler på folket at detmest ikkje var til å halda ut lenger.SVENSKEK~IGEN. ---'- NYE SKATTEBY~DE~ OG UÅ~.i 1643-45 hadde nærast sin grunn i ovundsjuka til Kristian påsvenskane, som på denne tida, mot enden av 30-årskrigen, stod medsigerskransen i hendene nede i Tyskland og i det heile hadde skaptsei ei stormakts stilling i Europa, den Kristian nett hadde drøymt om:rot seg og Danmark. Då han så i 1645 skreiv ut dei svidande omframskattaneatt, var det -av di at «vi og våres lande ere av liesvenske påført enuformodentlig og offentlig krig og feide!» Saka.var altså her, s~m så ofte elles i liknande høve, snudd opp ned. forDanmark-Noreg vart krigen det syrgjelegaste nederlaget, endå omnordmennene i den såkalla «Hannibillsfeiden» greidde seg bra. Vårtland laut betala heile" «gildet;) mest: Ved Br·ømsebrofreden i 1645laut vi fyrst avstå J a m t l g. n d og t;I e r j e d a l e n til Sverike +grensebygdene I d r e og S æ r n a, og dessutan kom nye uhyggelegeomframskattar. Ein mektig forretningsmann i Oslo, SelioMarselius frå Amsterdam, hadde lagt ut for kongen dei penganesom trongst til å bu ut flåte,n. for å betala han påla kongen bl. a.at halvparten av all trelast skulle gå til dette. Skatten på kvarflaumsag vart no (1647) 25 rd.; i dei neste åra vart han minka noko,til 16-20 rd. Bekkesagene feKk ein skatt frå 1 til 10 rd. På dei ca.80 flaum- og be'kkesagene (s. 109) som var i Romsdal på denne tida,vart dette ikkje småsummar. Elles er det jamt dryge skattar i alledesse åra. I 1654 var skatten på kvar fullgard 4 rd., og dei gardanesom t. d. var større, betalte deretter. Kvar fiskar fekk 3 rd. dersomfisket slo til, men han slapp med det halve dersom det slo feil!Husmenn og strandsitjarar (d. e. husmenn utan jord, slike som iserlevde av å fiska og veida osb.) fekk l rd. Dessutan skulle kvarfullgard betala l dalar til å setja i stand festningane med. I 1659er omframskatten på kvar fullgard jamvel nådd opp til 12 i d. Einser såleis ein jamn auke utgjennorn Kristian 4. si styretid og i deifyrste åra til ettetmannen - frå om lag l d. for kvar fullgard til 12!Når vi hugsar på at kuverdet då låg kring 3- 4 rd., skjønar vi fulltut kva byrder dette var, som t i -I l e g g t i l d e i 0 b l i g a t o­r i s k e 0 g 0 r d i n æ r e s k a t t a n e.

135Kristian 4. til hest.Men utanom desse bad kongen om mange andre «ytelser», f r i­v i l j u g e, heitte det. Eller han la på ymse andre avgifter, t. d.skysspengar, utskrivingspengar, «fornøds»-pengar. Trassl~ i alt dettehar vel ingen ting like vel verka sterkare på romsdalingane enn dådet i 1641 vart utskrivi «knekte» derifrå til å arbeida ved gruvenetil det nyskipa Røros koparverk. Dessutan skulle dei betala ei ortfor kvar lest kol som trongst til å driva verket! Denne skulle alleut med som slapp gjera arbeid for verket. Etter ei samla klage frå

136Romsdals- og Nordmørsbøndene i 1649 fekk dei noko lette her. Også var det skyssplikta, som serleg bøndene i Grytten pg. (Raumadalen)kjende som ei urimeleg tyngsle. Det hende at ein einskildadelsmann eller embetsmann gjorde krav på både 8 og 10 og fleirehestar når dei kom med stort fylgje og lassevis med bagasje. Vihar bl. a. ei klage frå bøndene i K 0 r s-sokna frå 1633, der deisøkjer om skattelette, då dei måtte gjera 9 mils skyssferd over Bjørnekleivaog Taterkleiva. Kongen imøtekom søknaden denne gongen,slik han hadde gjort det nokre år før då det galdt bøndene på Lesjaog Dovre.Alt i 1604 hadde Kristian 4. i Bergen påbodi bøndene å byggja«skjærbåde», galeiar til å tryggja sjøforsvaret. Romsdal skulleskaffa ein. Påbodet vart seinare teki oppatt fleire gonger, så deter greitt å skjøna at det har valda vanskar å få det gjennomført.:Ein gong heiter det jamvel at dei får få seg byggmeistrar frå Holland,ein annan gong at dei får lata dei byggja der! Desse båtaneskulle ha eit 60 manns mannskap. Vidare skulle det skaffast nausttil dei, og ein styrmann og to båtsmenn skulle dei løna til å føra tilsynmed skipa. fyrst i 1653 kan ein sjå det er skrivi ut ein serskildskatt i Romsdal til å realisera skipsbygginga, 12 skilling avkvar fullgard, 8 av halvgarden og 4 av øydegardane. I den nestekrigen (t 657-60) spela desse skipa ikkje så lita rolle som førsleskuternordanfjells, - det eine ber namnet «Romsdalen», så ein kanskjøna bøndene har mått fullføra «skipsbyggingsprogrammet» tilkongen.Det er greitt at desse utlogerte jamnast gjekk langt ut over dennormale yte- og bereevna til bøndene. Så barst det til å driva innskattane med militær og omsynslaus utpanting, der jamvel ikkje deimest naudsynte ting vart unnatekne, gryta på omnen, kleda påkroppen.Kristian 4. døydde i 1648, og då eHermannen frederik 3. kom tilOslo same året til kongehyllinga, var det komi ein heil brote klagerover skattane, og det endå Kristian på det strengaste hadde forbodisåvore. Det førde bl. a. til at ein heil flokk austlandsbønder vartdømde til 3 års straff-arbeid i bergverka for klagemål~ eller søknadenesine. Men då dei bad om tilgjeving «for sådan dumdristigforseelse» og sa dei hadde handla «i uforstand», slapp dei med bøter.- , I tillegg til alt slikt kom så u å r a. Det finst klager overtilhøva frå dei fleste kantar av landet. I storbygda Strinda er det

137tungt «å gå på den harde og bedske furubark å ete». Liknande ofdlyder jamvel frå rike kornbygda Toten. frå Namdalen heiter det:«Nogle mennesker er funnet døde i skogen ved treet, som de harsittet og løvet bark av til 'brød til deris føde og underholdning, ogpå mange steder er ikke bark å bekomme.» Bøndene i Stadsbygd,ved sjøen, og ei av dei finaste Trøndelagsbygdene, melder «at mangeformedelst de ikke har klær til å skjule deres legeme med, måsitte hjemme fra kirken og Guds hus.» - Eit uår på den tida verkaså mykje kraftigare av den grunn at s vel t e f 0 r i n g av krøteravar så systematisk gjennomført alle stader. Når først eit uår kompå, med sein vår jamnast, så -stupte tusenvis av dyr på båsen, ughestar ofte for plogen. Livskrafta var så hardt utsett i førevegenat omfram påkjenningar i ei vårknipe ikkje var til å greia for dyra.Når Romsdal no som før - påkjenningane var sikkert elles storenok - greidde seg betre enn folk dei fleste stader, var det atterfisket å takka, dessutan reinsjakt o. a. veidn i fjordbygdene. Einastnår uåret fall inn saman med ringt fiske, kunne tilhøva bli kritiskej våre bygder. Men ofte var det ille nok, og armods- og fattigmannslivetlevde sikkert det store fleirtalet av folket å seia til kvar tid.Men dei romsdalingane som var så hepne å få vera med på kongehyllingsfestanei Oslo i 1648, dei fekk noko ein tanke om kvaden bøygde bonde ryggen træla for. I hyllingsgildet var det medover 1000 gjester. Ein historikar skildrar det slik: «Bevertningenvar kongelig, med kalkuner, lam, hummer, tiur, høns, engelsk oksekjøtt,fine utenlandske oster, rosiner, dadler og fiken. Innkjøpt varbl. a. 78 okser, 1387 kyllinger. Der ble drukket de fineste viner somaloco, frontignac, alicante, malvasier, rinskvin, canarisec, muskatelosv. Av øl drakk man flere sorter, sterkt norsk øl, rostockerøl,zerbsterøl, bottelbier og engelsk øl. Kongen hadde bl. a; to franskekokker med seg som assistertes av 5 norske, flere slaktere og enposteibaker. - Av vinglass tiltrengtes i de dager en mengde, da detvar skikk, når de høgtidelige skåler ble drukket, å støte glassenemot hverandre så de knustes! I gjestebudet ble det ødelagt 1647vinglass. Om aftenen var det store fyrverkerier, som yar arrangertaven tysk ildkunstner.» - Ei meir strålande fest hadde knapttil denne tid vori i Noreg - om dei slett ikkje var så sjeldne i kongensKjøpenhamn. Festar måtte desse krinsane ha om nauda varaldri så stor i båe rika. I Noreg åleine var det på denne tida, etterdet oversyn ein kan få, iser av skattelistene, om lag 14000 sjølv-

138eigarbønder, 40000 leiglendingar og ei 10000 husmannshuslydar somfrå år til år dro gullkverna for desse danekongane, som trass i altstøtt vart fattigare og fattigare.For heile riket reknar ein med at berre 25 pst. av jorda vart dyrkaav sjølveigande bønder, ei 45 pst. dreiv leiglendingar for krone ogkyrkje, og dei siste 30 pst. var i hovudsaka bygseljord under ad d,rike bønder og einskilde storborgarar, som frå no av meir og meirtok til å setja kapital i bondejord.KRIGEN 1657-60. ROMSDAL UNDER SVERIKE.Det er greitt at i Brømsebrosemja frå 1645 låg kimen til ny ufredmellom Sverike og Danmark-Noreg. Det er denne uhepne utanrikspolitikkenti! Kristian 4. som såleis dreg nye fylgjer etter seg.Denne krigen var jamvel ikkje så få nordmenn lystne på, serleg.J ø r g e n B j e l k e, som fann det meningslaust at Sverike skullebli sitjande med Jamtland og lierjedal. I 1657 braut så krigen ut att.lian vart berre -stutt. Danskane leid usiger på usiger. Men endånordmennene tok att Jamtland, fastsette Roskildefreden i 1658 atSverike ikkje berre skulle få ha det dei hadde vunni under førrekrigen, men Noreg skulle og gjeva frå seg B å h u s l e n, T r ø n d e­l a g s f y l k a 0 g N 0 r d m ø r e 0 g R 0 m s d a l s l e n «ti! lis.Kjærlighet Kongen av Sverige». Fråfyrsten av galdt avtalen berre Trondheimhovudi en av landet nordanfjells,men den svenske kongen arbeiddehardt i Kjøpenhamn gjennom tingingsmennenesine for å få med heileNord-Noreg til og med Romsdal. Deter knapt nokon tvil om at Romsdalslen i k k j e skulle vera med etterfyrste avtalen, men svenskane prosedertemed at det høyrde ti! «p r a e­f e c t u r a N i d ros i e n sis», dvs.at den siste lensherren i ij'rondheim,Peder Vibe, hadde og hatt Romsdalsom tilleggslen. Det hadde alltid vorigreitt at Romsdal var eit serskilt administrasjonsområdefor seg og varLensherren PedeV Vibe.

139det så lenge lensskipnaden varde. Men svenskane heldt fastpå sitt. Lensherren Peder Vibe, som sjølv var så nær knytttil Romsdal som eigar av Vestnesgar,den, protesterte det hankunne mot at bygdene våre skulle bli svensk land. Men det nyttalite. Han måtte sjølv vera med og gå opp grensene, endå han ikkjevar heilt frisk. Han slapp i minsto «å ri opp på de høgste fjellene,da han var tung og over 60 år», som han seier sjølv. - Under dessehendingane braut Vibe til slutt heilt saman og levde berre stutt tid.I:nkja hans, fødd Budde, budde visstnok på Vestnes til i 1662, då hoselde garden. - Vibe var tvil'laust ein av dei meir sjeldne mellomlensherrane våre: evnerik, rettvis og interessert i styringa påalle vis. l)Den endelege fastsetjinga av grensa mot Sunnmøre og Opplandvart ordna av lensherren i Nordland P r e b e n v. A h n e n, R e i n­h 0 l d v. H 0 ven, som frå 1662 vart ny eigar av Vestnes, ogden svenske guvernøren L 0 r e n t z C r e u t z. Dokumenta omdesse er dagsette på Vestnes 27. april 1658 og på Bjorli 28. juni. 40romsdalingar var med som tingsvitne, 7 frå Nesset, 1 frå Veøy, 2trå Voll, 4 frå Bolsøy, 3 frå Bud, 2 frå Aukra og 21 frå Vestnes ogTresfjord. Svenskane hadde fått sin «korridor» til Norskehavet.Danskestyringa hadde i den siste tida vori så urimeleg hard, ~tein skulle tru at folket både i Romsdal og Trøndelag tok i mot detnye styret utan serleg uvilje, endå det under Reinhold von Hovenog Jørgen Bjelke hadde slegest godt mot svenskane. ,Det haddejamvel teki att Jamtla:nd. Her var sikkert ei mengd romsdøler med;endå vi veit at 66 mann av det «Romsdalske Kompani» var sende tilDanmark for å hjelpa til der. Romsdalsfuten H a'n s E ver t s s ø n lier med i Jamtland, og futen hadde oppbodet av landevernet (s. 117).I:tter at svenskane vart bortdrivne, vart Romsdalsfuten sett °til ågreia styringa i dette utsette grenselandet. Han må såleis ha vorihalden for ein dugande kar. Men denne ' framgangen · her heimehadde lite li. seia mot usigrane i Danmark, som avgjord'e krigen slikvi har sett.Det synte seg heller snart at svenskestyret' ikkje ville bli 'noko-'i; , ,betre enn danestyret. Fleire stader vart det spreidde' svenske troppestyrker, som skulle ha underhald. Så gjekk det ' nye styr'et i gangl) Noko meir om grenseoppgangen i Romsdal finn ein i Romsdal 'Sogelags årsskrift1922, der sorenskrivar N. Hertzberg gjer greie for «Grensen mellomRomsdal og Oppland».l'

140med skattepålegg. Fyrst var det freista med 2 rd. på kvar fullgard.I eit brev til kongen fortel Lorentz Creutz at dei andre stader fa~Inseg i denne skatten og betalte så godt dei kunne, men r 0 m s d a­l i n g a n e sa tvert nei til skatten. Difor hadde han sendt eit kompanifrontsoldatar og 50 ryttarar avstad for å tvinga dei til lydnad.- Det vart og gjort ei tvangsutskriving av over 2000 soldatar tilein krig i Livland av svenskane. Ein flokk av desse lukkast detfor å røma, men storhopen laut av garde, såleis mange romsdalingarmed.Etter svenskane, dvs. Creutz, hadde fått eit slag orden i styret,kom det påbod til bygdene om å senda folk til Trondheim til hyllingav svenskekongen. Bøndene skulle ha serskilde utsendingar, ellesmøtte embetsmenn som prestar, sorenskrivarar og futar, - dei somkunne. Cl as S t i e r n s k ol d vart lensherre, og Creutz skulle vendaattende til Sverike. Men på eikor vis vart han fanga og sett i forvaringpå Akershus førebels.Ingen av partane var nøgde med Ros k i I d e f r e d e n. l ser tregasvenskane på at dei ikkje likså godt med det same haddeteki heile Noreg. Og dei gjorde alt det dei kunne til å eggjaog øsa opp den norske almugen til hat og ei frigjeringsreising motdanskane. Men etter som skattebyrdene til dei nye herrane voksog folk fekk tenkja seg om eit grann, byrja harmen ta dei over dennesundleminga av landet som svenskane hadde gjort den siste halvemannsalderen. Det var ikkje berre Trøndelag, Nordmøre og Romsdal,men også Jamtland, Herjedal og Båhuslen var opne sår i mangein nordmanns hug. I ser for ein mann som Jørgen Bjelke var dettehardt. Han var son till Jens Bjelke (s. 131) som atter var dottersontil fru Inger til Austrått. Bøndene reiste seg og mange stader. Deitok no etterkvart, serleg sidan herskipnaden frå 1641 var komen iorden, til å få ein viss militær diSiplin. I ser er reisinga til gudbrandsdølenekjend. Dei hadde enno skotteferda i friskt minne.FedreIandshugen, tanken på eit heile, heldt på å vakna at~. Så samladei seg då 516 mann under dei ymse bygdefanene sine, og med futenj brodden drog dei over Dovr,e inn i Trøndelag og ville driva svel1-\.sken uf både derifrå og Noreg elles. Åtaket skulle fyrst og fremstgjelda sjølve byen Trondheim, der Stiernskold, ein djerv og friskkar, residerte. Jørgen Bjelke var no sett til kommanderande general over all krigsmakta i landet, og låg i det med krigsførebuingaralt han vann. Alt ved kongehyllinga i Trondheim hadde Romsdals-

141futen I ver J e n s s ø n n B a n d s p i II - av segna omlaga tilBondespillarI) -- vist dei svenske herrane eit av dei breva JørgenBjelke hadde sendt bøndene, der han eggjar dei til å riva seg lausatt frå svenskeveldet.To korps, eit frå Bergen og eit frå Austlandet, vart så samstundessende nordetter for å møtast i Trondheim. Reinhold von Hovenvar førar for bergenhusingane. Under seg hadde han m. a. kapteinKristen Holberg, far til Ludvig Holberg. I Romsdal heldt svenskanenett sesjon på Vestnes (16. sept. 1658), då fortroppa under førarskaptil major Eiler Viborg brått kom over dei og sprengde sesjonen:.Frå Romsdal dro herflokken frå Bergen vidare til Trøndelag. EndåStiernsk61d med stor dugleik forsvara Trondheim utover hausten1658, vart då svenskane drivne vekk fø, året var ute. I Danmarkgjekk det og no betre enn sist. Ved den endelege fredssemja i Kjøpenhamni 1660, laut Sverike gjeva frå seg att alt landet nordanfjells,dvs. Trøndelag, Nordmøre og Romsdal. Derimot' vart Jamtlandog Herjedal og Båhuslen innlema i Sverike for godt, då Danmark-Noreg heller ikkje seinare greidde å ta attende desse landsiutene.Samstundes miste Danmark Skåne. "Romsdalingane var alt anna enn svenskvenlege i denne tida. Deitunge skattane gjorde sitt, men mykje gjorde det og ~t fisket haddeslegi feil og kornavlinga for det året var øydelagt av eit fælt haglver.Det nye styret var ikkje «årsælt» og fekk lett skulda for all motgangen.Uro og misnøye breidde seg alle stader. Og denne vokss eg sterkaæ vedagitasjonen til Store .. Rasmuspå Myklebost på Harøya, den luten av henne som ligg på Sunnmørssidaav grensa mellom futedøma. Store-Rasmus vart bondeførar,ein av dei merkelegaste i denne tida, både for romsdalinganeog sunnmøringane. Garden hans låg så lagleg til såleis (rett ute imynnet av Romsdalsfjorden). Namnet fortel at han måtte vera einsvær kar. Han hadde visstnok vori utanlands, trul'eg i odogsteneste- og hadde arbeidt seg fram til ein velstandsmann. Etter han varheimkomen, sette han gong på gong opp almugen mot-øverheita,serleg mot Romsdalsfuten, «sylvfuten» Iver Anderssønnn på Gjermanes,som han beint fram størd e almugen til å slå i hel i 1659. Alt1) Koht seier i Norsk Bondereising (s, 177) at det er futen Iver Anderssønn påGiermanes. fut frå 1659- 83. som bar dette namnet. Han var og så rik at hantil sist fekk namnet «sylvfuten»,

142Futen Iver Anderssønn, «Sylvfuten», med huslyd. Guten til venstreer sonen Anders, den lærde rektoren ved Trondheim Katedralskuleseinare. (Sjå om han lenger nede).i 1656 var han stemnd for retten av di han «adskillige løgn og storeord i blant almuen spargeret har, samt til k~ager og urolighet opphisset».Lensherren i Bergen v å g a ikkje å lata han døma heime,slik han hadde bøndene med seg, men ' fekk kongeleg løyve til åsetja rett over honom i Bergen, der han vart dømd til fengsel. Vihøyrer av ei «granskingsnemnd» som skal røkja etter om tilhøvafor Trondheim lagdøme i 1661, at ho og har fått greie på Store­Rasmus - «hvilken Rasmus med hans parti beskyldes for å væreårsaken til b u d s t i k k e n b: l e 0 p p s k å r e n i R 0 m s d a l e nm e d i n s t i g a t i 0 n (oppstøring) hos a l m u e n, a t d e h v e f­k e n v i Il e l y d e 0 f f i s e r e r e Il e r u t s k r i vel s e r, e i

143h e I I e r h 0 I d e s k a t t e- e II e r s a g e t i n g m e d f 0 g d e no g s k r i ver e n til å oppebære kongens rettighet eller administrereretten, før vi ved våres ditkomst brakte dem i annen mening,så de erkjente deres uforstand, men ikke deres instigatoris. Og ettersom det ikke er den første eller eneste gang denne Mikkelbustatilforne har vært befunnen i slike saker, som lensherren og COlTImisiarierne(etterrøkingsmennene) der i lenet samt andre . best erfaretog bekjent, så er det for ondt eksempel og farlig conseqventia(fylgjer) skyld billigen verdt eksemplariter å straffes.» 1) No vartdå Rasmus Myklebost - etter segna - «ved et lumskelig overfall»fanga på nytt, send til Bergen, dømd frå livet og avretta. Dette erikkje heilt rett. lieile tilgangen kom nemleg føre på ein herredag iOslo 1661, og der vart han «lovligen overbevist at han hadde seggroveligen forsett» både på det eine og andre omkverve, såleis :'lg«understått seg som en voldsmann for en sittende rett fra dommerenav tingbordet brev og dokumenter å bortrive». Til straff vart handømd «i jern og arbeid hans livstid» på Akershus, og der vart hanverande til han døydde, visstnok i 1666. Sidan Store-Rasmus vartdømd no - etter krigen var slutt - skjønar ein at oppegginga hanspå langt nær berre har vori retta mot svenskane. Det var ein karsom synest å ha hatt mange jarn i elden, dei fleste galdt visstnokalt som hadde med herremann å gjera. Men heile storbråket omkringhan er i desse åra krigen med s'venskane stod på, endå han altvar velkjend, som vi har sett, med styresmennene alt i førevegen.- Minnet om han har haldi seg både i ytre Romsdal og på nørdreSunnmøre gjennom hundreåra sidan. Om han var rette hovdingemnetfor bøndene, er uvisst; men tilhøva var iallfall slike at dei trongtil førarar frå sin eigen krins, og då var han velkomen når ingenbetre baud seg. lie1st er det vel skatteutpressingane, kvar dei såkom i frå, som kvesser motstandsviljen. Nett no, i 1657, kom det einny ein, ein «kvægtiendeskatt»; alt stort og smått fe skulle skattleggjast.Og vi fekk ei krøterteljing så omstendeleg at det er synddet ikkje var ei folketeljing! lier er det verdfullt stoff når gardsogeog einskilde bygdesoger skal skrivast.'tTradisjonen har haldi seg heilt til vår tid om denne «svensketida».Rekdal fortel såleis (i folkeminne frå R, s. 165) ei soga om Bud-1) Denne klaga over honom og romsdølene var boren fram ved arvehyllinga i1661 av Hans Hansen Smith, Bergenslagmannen, som eigenleg styrde lenetfor den danske rikskanslaren Peder Reedtz i 1659-62.

144presten Ivar, som fekk seg tilnamnet H e l t hos samtid og ettertidfor sitt mod. «Ein flok svenskar kom og skulle ta Bud,» heiter det.«Då Ivar prest høyrde dette, tok han med seg dugeleg med skjenk

]45deinteressene gjekk jamnast mot byen; tyskarar, nederlendingar,skottar og norske borgarar såg alle skeivt til kvarandre; iser valdadet strid at dei framande skipa både kom med varer og tok med seglast som Bergen- og Trondheimsborgarane hadd serrett til å handlamed. I eit brev frå 1622 freistar kongen stogga dette: «Ettersomoss underdanigst berettes, hvorledes fremmede seg skulle underståudi s j ø l e n e n e (m. a. Romsdal) udi Twndhjems len og ellers utmed sjøsiden brennevin, speseri, pepperkaker og atskillige unyttigeog gamle og fordervete varer å heden føre og selge og dermedbøndene deres vare betaler, som de ellers med rede penger burdekjøpe, da ville vi sådant hermed inntil så lenge vi annerledes deromiilsigendes vorder, ha forbudt og avskaffet.» Å narra inn på bøndenedårlege varer var ille nok. Men endå verre var det at på dennetida tok b r e n n e v i n s i m p 0 r t e n til å bli ein viss faktor ihandelen med bygdefolka. Det var å seia ei heilt n y vare, og einvelsigna ting for alt vondt, trudde folk. Så brennevinsselsjaren fekklett avsetnad. I det same brevet grip kongen inn i dette. «Saiheledisfortelles det at borgernes tjenere som ligge udi fiskerierne, til overflødighetselge b re n n e v i n og deslige sterk og het drikk, hvorutoverde, som utsendis udi fiskendi, skal gives årsak til å ligge ifiskerierne og både forsømme fiskeriet, så og hvis de fisket har, skalde i så måte med drikken og slemmen fortære, deris husbonde tilstørste skade og avbrekk, hvilken overflødighet vi udi like måteville forbudt og avskaffet ha; fordriste seg noen derimot, da tilbørligenå tiltales og straffes.»Dette er tvillaust det fyrste brennevinsforbodet som har vori oppei bygdene våre! I eit litt eldre brev gjev kongen bergensarane detpåbod å føra inn til Romsdal «hvilken vare bønder og menige almueder sammesteds kunne behøve, og seg igjen tilforhandle hvilkenvare hos dennem falle kan, så d e d e r 0 ver i k k e p l a t t f 0 r­d e r v es 0 g ø d e l e g g e s;» Lensherren i Bergen får strengtpåbod Om ,å sjå til at bergenskjøpmennene selde sine varer «billigog for tilbørlig betaling».Då det i åra kring 1600 var leie uår, som jamvel skapte kritisketilhøve for folket i Romsdal og andre sjøbygder, fekk borgatmeis e~ren i Kjøpenhamn (Claus Bagger) i 1602 kongeleg løyve til å faratil R 0 m s d a l med 2 kornsk;ip på' tilsaman 50 lester (= 600 tunner)og skaffa bøndene såkom «fol'" en billig penge». Tilhøva var då.. '"'like låke som i 1589, då folk flest måtte ty til borkeb.rød, og romsdal-Romsdals Soga - 10

146ingane hadde mått søkja til sjølve kongen om hjelp. - I denne tidaveks ladeplassen M 0 l de fram og får snart eit heller breitt romi næringslivet i fylket (s. 170 fg.). Bit viiktig kongebrev frå 1625 løyserlitt på dei strenge 'kongelege banda på næringslivet i bygdene forei tid: «På alle havnene udi vårt rike Norge, hvor ingen kjøpstæderer funderte eller henlagte (såleis i RomsdaI), må heretter fri og ubehindretinnføres, opplegges, fastholdes og forhandles til bønder ogandre som kunne det behøve, alle slags korn til sæd og annen nødtørft,malt, mel, erter, gryn, fisk og annen fødevare og ædelsesvare,»som kjem til landet frå riket eller «underliggende land».Nederlendingane var svært interesserte i handelen på Nordvest­Noreg på denne tida; det er jamvel ting som tyder på at dei tenkteå få tak på Romsdal og Nordmøre i 1660, som sin lut av det svenskanelaut gje frå seg att då, - berre ein liten takk for den hjelpadei hadde ytt danskane under krigen. Ein brote nordmenn haddened gjennom det siste hundreåret teki teneste på den nederlandskehandelsflåten; og t.elasth!3.ndelen på Noreg blømde framleies rikt,så nederlendingane kjende vel både til naturrikdomane i landet ogtil folk og tilhøve i dei luter av Noreg der dei pla fara mest. MenEngland la seg i mellom og hindra at bygdene våre på nytt kompå framande hender. Det var ei veldig tevling mellom desse sjømaktenenett no, ei tevling som nådde sitt høgdepunkt då Englanddreiv i gjennom Navigasjonsakta i 1651, som avviste nederlandsksjøfart på England og engelske koloniar og såleis førde til at Noregmåtte nytta eigne skip til utførsle av trelasten og fisken sin til engelskemarknader. før gjekk denne i hovudsaka på nederlandskeskip; England stod heller ikkje med det same ferdig til å ta overall lasten vår. Dette fekk etter kvart svært mykje å seia for framvoksterenav ein ny norsk handelsflåte; vår skipsferdsle hadde legisterkt nede sidan på nOO-talet, då ho vart knekt av Iiansaveldet.. Romsdal kjem no og med verdfullt tilskot til denne framvoksteren.Såleis kan ein sjå at bygdene våre alt i 1632 har 10 skip, dei flestepå Molde og i Bud.I året 1633 fekk ein nederlending, Levin Levinssønn frå A1cmaar,løyve til i 20 år å hogge tømmer «i kronens skog» i Romsdal. Vi­·:-dare fekk han rett til å setja opp «sagmøller i Romsdals elv», derhan kosta på ikkje så lite for å få bort bergknausarog anna somkunne hindra tømmerfløyt.inga. Om korleis styringa i det heile var,. vitnar det merkelege pålegget, sett ut frå vår tid, at embetsmen-

147nene skulle hjelpa nederlendingen til billeg arbeidshjelp. Det heiterat han var komen til ein lut av fylket, «der hitinntil ingen fremmedhandlet har.» Merkeleg nok gjeld denne retten hans til å utføratømmer og mastetre sjølve Raumadalen, som etter måten er hellerskogfattig. Furuskogen må ha,_ stått tettare der den gongen enn nopå moane og i liene. - Om ikkje så lang tid tek Levin Levinssønn,i strid med løyvet, til å hogga tømmer i skogane til andre enn kronaog, «i adels- og odelsbønders skog». Lensherren får så påbod omå få stogga dette. Og då gav nederlendingen sn'!rt opp det heile.A gjera Rauma om til ei lugom elv til tømmerfløytlng var ikkje lett,og det endå med at sagbruket vart avhenda til sylvfuten Iver Anderssønnog soknepresten i Grytten, J ø r g e n M a r s t r a n d. -­Det er og grunn til å tru at J. A. Schneider har rett i (i «Romsdalenog Molde») at J 0 h n M u m m e,. som i åra 1649-53 åtte «Over­Åsens (Osens) bruk i Fanne åtting» var ein nederlending.DET KYRK.JELEGE OG MORALSKE LIVET I BYGDENEville og Kristian 4. ha ein viss kontroll med. Veøy soknekall var. enno knytt til domkapitlet i Trondheim (s. 28 fg.), dvs. at dette enno. nytta sin gamle rett til å vera med og avgjera kven som skulle veraprest der, trass i at bøndene sjølve skulle ha kallsretten sidan reformasjonen(s. 88). Det freista då tvinga den tilsette presten å betalaei heller strid avgift for embetet. Eit pålegg frå kongen i 1609 seierat Veøypresten skal ikkje betala meir enn «som fra Arilds tid harvært.» Dette galdt presten Z a k a r i a s H 0 l c k, som bøndenesjølv hadde valt seg, etter råd frå prosten. Endå Hokk sjølv berreskulle «en lidelig og billig avgift årligen utgi», så ser det ut til athan kravde s i t t av andre. I 1632 får han pålegg frå kongen omå løna kapellanen sin i Nesset, Mogens Matssønn, såleis at han kunneleva! Resultatet vart at han (M. M.) året etter fekk brev påN ess e t (prestegarden sidan) og to sagbruk. Eit anna år ser einat kongen - i all si pengenaud - set all korntienda i lenet, som før,prestane hadde hatt mot ei lita avgift, til auksjons. Sylvfuten Anderspå Gjermanes fekk tilslag-et for 20 rd.! I 1620 kan- ein sjå ~~tden vidgjetne diktarbispen A n d e r s A r r e b 0 e (sjå eit leksikon),som elles sjølv snart vart avsett fordi han var ein for lystig selletil prestekragen, har fått til oppgåve å røkja etter tilhøva medA u k r a p r e s t e n, som hadde fått oarn med kjærasten sin! Det

148enda med at presten vart dømd frå embetet, men fekk straks etterkongebrev påeit nytt kall. Det ser elles ut til at Romsdals-prestanehar likt Arreboe, då dei gjev honom eit godt skotsmål.Merkeleg nok finn vi og ein I e n s h e r r e (Parsberg) som meinerat han må ta seg eit grann av folks moral rundt i bygdene våreog i dei andre bygdene ut mot havet, «i sildefjordene», som h::mskriv. Det kunne visseleg trengast: «Etter som jeg forfaret har denmeget store uskikkelighet og misbruk som seg hittil i Sildefjordenehar tildraget, hvorved Gud fortørnes og forårsakes fiskeris velsignelseå forrykke», så må det gripast inn; han kjem med alt i alt 32påbod og forbod til bøndene. SMeis får dei påtale fordi dei ikkjegår til kyrkje, fordi dei fiskar om sundagane o. l. - Kongen sjølvlet oftast «nåde gå for rett». I 1641 hadde han fått greie på at eitsjukt barn i Romsdal var «draget under jorden». For dette dømdeein rett samansett av 24 mann dei 5 som hadde hatt med dette ilgjera, frå livet. Det var mor til barnet, Guri Otterbog, og vidareMarte Jensdotter, Ingebret Steinsvoll, Eldar tIuseby og IngebjørgTorhus, alle frå Nesset. Kongen gjorde heile domen om Slik aE deislapp med «å stå åpen skrifte» og betala mindre bøter.På ti u s t a d hende det ein gong på denne tida at 5 bønder tokeit t r e b i I e t e ut av kyrkja og køyrde omkring på markene sinemed det i den trua at då skulle ikkje u I ven gjera dei ska4e.Desse bøndene slapp berre med bøter trass si ugudelege avgudsdyrking.Det er uvanleg forvitneleg det vi høyrer her om trebiletetdei køyrer rundt med. Det er all grunn til å tru at det er den gamleg r ø d e-g u d d 0 m s d y r k i n g a, som vi veit germanane dreivmed på Kristi tidl), dei trass i alle truskifta sidan heldt fram medder ute. Noko liknande veit vi om frå ei Telemarksbygd jamvel eltpar hundre år seinare. Med det same kan ein og minna om at eimengd andre truer og skikkar som heilt til det siste har levd ibygdene våre, heng saman med Hknande dyrking av guddomenfor grøderikdom og avlekraft. 2 )Rimeleg var kongen i 1625 mot Ola Andersson Kolflåt,,som. hadde komi «i skade for å ihjelslå» tIjalte So/ ge. Fyrstvar han «sagt fra sin fred », men søkte så kongen om nåde,den han fekk mot å betala 300 dalar i bot og syta for utsoningl) Sjå Romsdals Soga I, s. 74 19.2) Sjå

149med skyldfolket til Soggemannen. Sidan skulle han «være og bliveher udi riket fri, felig og sikker, stå og gå udi laug og taug og søkelaug og gildehus med gilde menn og gjæve, og ei være mann dessverre for den sak udi noen måter.» Det var eit visst vederlag forbota, om ho var utruleg dryg. Når vi kjem ein mannsalder eller meirnærare mot vår tid, vil vi jamt finna at «rettferda» er utruleg mykjehardare enn her, oftast reint meiningslaus.På hausttinget for Eresfjord åtting i 1697 hadde futen stemnt innJohannes Ivarsson Berset fordi han hadde støypt falske åtteskillii1-gar av tinn. Guten, som berre var 18 år, hadde sjølv laga seg støypeformeretter avtrykk av ekte åtteskillingar og synest å ha drividet heile nærast for moro skuld. lian visste ikkje om det strengeforbodet mot å støypa pengar. Men han vart dømd til å missa livet.Serleg var domen hard mot kvinnet..So.m fødde i løynd og gjordeende på borna sine. Det vart ofte ikkje gjort dei mest naudsynlegeetterrøknader for å klårleggja rette tilgangen eingong. Til døme kanein nemna at i 1697 vart Randi Olsdotter frå Eresfjord, som då tentepå prestegarden, dømd til å halshoggast - og vart halshoggen, endådei hadde ikkje noko anna å halda seg til enn det ho sjølv sa, atb a r n e t var d ø d f ø d d. I 1731 vart det avsagt dom over KirstiAndersdotter i Kleive. lio hadde fødd for tidleg og gravi fosteretned på kyrkjegarden der. liD hadde sjølv fortalt alt og i røyndaikkje noko gale gjort. Likevel, domen lydde på h a l s h 0 g g i n g,og h 0 v u d e t s k u Il e s e t j a s t p å s t a k e. 6 år etter ser viat ein bonde lians Pedersson Tomren og Gjertrud Olsdotter Tomrenvart dømde til å missa livet «ved sverdet» for di dei hadde«avlet barn sammen» då Gjertrud var systerdotter til kona· hans.Dette er rett nok ekteskapsbrot, men d.e t er ikkje det same somb r 0 t s ver k. Ser ein gjennom gamle rettsprotokollar, kan einfinna ei mengd liknande meiningsløyser berre frå våre bygder gjennomeinvaldstida. 1 )Slagsmål og overfall var heller ikkje så reint sjeldne ting i bygdene,og at det ikkje var berre bønder som greip til hardmakta nårhugane vart for heite, fortel dette: I Grytten var dei to prestesøneneKristoffer og Nils Lem svære slåstkjemper. På tinget på Monsås 22.oktober 1703 hadde Just Andersson Setnes innstemnt dei to brørnefor retten skulda for overfall. Just vitna at dei kom ridande til1) O. Olafsen har ikkje så få døme berre frå Veøy i Veøy l, s. 392- 99.

150gards og reid like inn i stua til honom, hogg med ein kårde i bordog bjelkar, slo ut alle vindaugo, kalla honom ein tjuv og ein hundog truga med å drepa han dersom dei fann honom.Men så er det no og bygdelivet frå den svartaste sida ein finntil alle tider i rettsprotokollane.VESTNES GARD OG GODS.HANNlBAL SEHESTED.Vestnes er i dag fyrst og fremst bygde-, herads- og prestegjeldsnamn,men oppliavet til desse er garden Vestnes, heilt til i daghovudgarden i heradet. Garden har nedgjennom tidene haldi segudelt. Etter I. Brovolds opplysningar om Vestnes skal garden verapå om lag 6000 mål; av dette er om lag 1000 mål innmark. K r a f tfortel og om «denne betydelige gård, der har en behagelig beliggenhet»,i arbeidet sitt om R.omsdal frå ]831. Garden er då på 1våger. Heilt fram til vår tid har garden haldi seg som den størstei fylket. Etter matrikkelen frå 1907 var han på 34,89 skyldmark.Garden hadde då 11 husmannsplassar, som tiIs. hadde 232,3 måldyrka jord og 342 mål naturleg engmark.Vestnes har nok heilt frå førhistorisk tid vori eit storbøle. Detkan' ein skjøna av lægje og lende til garden, og det vitnar og allegravhaugane på garden om (R.. S., I, s. 90). I fyrste bandet av R.. S.har vi og fortalt om N i k 0 l a u s f r å V e s t n e s, som omkring1200 var ein viktig mann hjå kong Sverre. Dersom Nikolaus varkongeleg lendmann, var det mogleg at garden då var i kongens eige.Men Vestnes kan og ha vori hans ætte- og odelsgard.Det har vori vanleg meining at Vestnesgarden høyrde til Giskegodsetut gjennom mellomalderen og fram til 1640-åra, men O. Olafsenl ) freistar syna at garden i denne tida har høyrt kongen til.Såleis høyrer garden på 1500-talet til den jorda som fru Inger tilAustrått hadde i forlening av kongen. Tilhøva er ikkje heilt klåre,heller ·ikkje kva som i røynda er grunnlaget for striden mellom deito futane Jakob Pederssønn og Bernt Schrøder om Vestnesgardeni 1597 (s. 114). Som vi har sett, enda det med at Giskefuten (J. P.)fekk ha garden, då han hadde fått livsbrev på han. Z ) 't.l) Sjå Årsskriftet til R. Sog-elag-, 1925.2) I ei sak frå denne tida (N. H. D. s. 79) ser ein at bondelensmannen i Vestnesheiter Lars Brostedt, tvillaust ei fordansking av gardsnamnet B r a s t a d iVestnes.

151Vi såg (s. 121) at lensherren Mats Sandberg og gjorde ein freistnadpå å få Jakob Pederssønn bort frå Vestnes; det kunne kanskjetyda på at garden no har vori sett på som kongsjord, det ein oghelst må slutta av at garden i 1595 beint ut er kalla «fogedgården ilenet». Lensherren, Sandberg, er svært misnøgd med at Giskefutenhar sett seg fast på Vestnes, då han sjølv meinte han hadde rett til«å nyte» garden. Jakob Pederssønn må ikkje berre ha vori ein mannsom visste å snu seg, men må og ha hatt mektige vener, sidan hanbåe gongene greidde å berga garden for seg. Som kongens fut iVestnesgarden med kyrkja.Romsdal (s. 121) vart han sitjande endå tryggare på garden. I 1608er Anders Iverssønn vorten fut over Giskegodset, med bustad påGjermanes, på andre sida Tre'Sfjorde.Fl~f1-Han vart mågen til grannenpå Vestnes og vart kongens fut i Romsdal etter verfaren (sjå elless. 110 fg.). Tilhøva fram til 1640-åra er ikkje rett klåre. Det ser og uttil at S e k k e n e s er futegard ei tid (I608~1632). l ..Hannibal Sehested, verson til sjølve kong Krjstian 4., vart i 1642stathaldar i Noreg. Han var ein kraftkar, ung og nygift, hadde rikeevner, .var klok og klår og hadde alt samla seg store røynsler.Dette gjorde at han hadde dei beste føresetnader til å greia medlandsens styr og stell. Han var på mange vis ein storslegen mann,

152men samstundes var han hækjen etter gods og makt. På dei 9 årahan var stathaldar, lukkast det han å slå under seg om lag 1/16 avall jorda i landet - og slett ikkje berre på uærleg vis; han varuvanleg flink til å nytta ut høvet når det var der. Og det var derjamt i denne tida, då kong verbror støtt var i pengeknipe og måttepantset ja eller avhenda krongods til fyrste og beste kjøpar, nokoSehested iser nytta ut. · Reint ille var det såleis for kongen etterkrig.en 1643-·45. Giskegodset, som Frederik 2. hadde fått tak pai 1582, vart 16. desember i 1648 overdregi til Hannibal Sehesteetav den nye kongen, Frederik 3. «til Norges rikes gjeld å avlegge».Av dette var 111 gardar og 18 strandsitjarar på Sunnmøreog 80 gardar i Romsdal, ein auke her på 23 gardar sidan 1582. I juni1649 fekk han dessutan overlati'Vestnes med ei mengd andre gardari bygdene våre, desse som frå no av kjem til å gå under namnetVe s t n e s g 0 d s e t. I boka si om «Hannibal Sehesteds Statholderskap»fortel Ose.· Alb. Johnsen at til Vestnes høyrde to avlsgardarLeirvåg og Bøli (Barli?), dessutan 21 gardar i Vestnes hovudsokn,15 i Sylte anneks, 30 i Bolsøy sokn og ein del andre i Romsdalsbygdeneelles. «Ved makeskifte økte Sehested ukedagsgodset(sjå seinate) således at han allerede det følgende år hadde 33 gårder ihovedsognet og 25 i annekser, samtidig var også strøgodset voksetbetydelig. Det nytt tilkornne var vesentlig krongods og geistliggods; en del var lagt til fra Giske.»Føremålet er for Sehested å gjera Vestnes til ein adeleg hovudgardmed ein heil flokk arbeidsplikfige og landskyldytande «ukedagsbønder»på gardane rundt hovudbølet og i dei næraste bygdene,alt etter dansk mønster. Og han fekk og snart slegi fast at Vestnesskulle vera «fri adelig setegård», som det heitte, d. e. at garden skalvera fast sæte for ein adelsmann, som nyt visse serrettar. Dessefall bort utan vidare om garden gjekk over i «ufri manns eige», dvs.vart seld til uadeleg Jqøpar.Nokon milg herremann vart ikkje Sehested for Romsdalsbøndene.Avgifter og arbeidsplikter vart straks dobla, og med dei ymse «makeskifta»gjekk det visseleg så ymist til. Det var heller. ikkje berrebøndene som laut finna seg i desse makeskifta hans eller omfIytingane.Jamvel høge adelsherrar, t. d. J~ns Bjelke, torde ikkje setjaseg imot den mektige og myndige stathaldaren. Bjelke seier omdette - det er ikkjoe nett broddfrie ord - at han «gjerne nøyes»med det gods Sehested «erbjuder» i vederlag «om Kongl. Majestd

153finner det tilstrekkelig». - I 1646 hadde den norske (danske) adelenfått godkjent den såkalla »hals- og handsrett» over bøndene sinei hovudsokna og i dei næraste anneksa. Dette visste og Sehestedå nytta ut; men ved sida av denne retten til å påtala brotsverka tilHannibal Sehested og fru Kristiane.bøndene sine låg det og til adelsmannen å fullføra domen, og detjamvel i ulivssaker. Vidare fekk Sehested fleire andre rettar og,som ikkje adelsmenn elles hadde før honom i Noreg. Såleis fekk hanb i r k e r e t t, ei serskild utviding av domsretten, slik at han nohadde den h ø g s t e domsretten over bøndene sine, dessutan rettentil å tilsetja eigne sorenskrivarar i dei prestegjelda der god:,a

154hans låg. Attåt alt det andre fekk han endeleg av. mågen sin, frederik3. (bror til fru Kristiane) j u s p a t r 0 n a t u s, dvs. rettentil å tilsetja prestar i bygdene der godssamlinga var. 13 hovudkyrkjerog alle annekskyrkJene til desse fekk Sehested kallsrettentil, mellom dei Veøy hovudkyrkj.e og annekskyrkjene (s. 92). A I iannan adel i Noreg derimot var bunden av norsklov. Ved privilegiebreva sine vart såleis Sehested sett over ellerutanom landsens lov. Fritt spel og fritt rådevelde skulle han ha,«uten noen exception (rettsleg avgrensing) eller limitation udi noenmåter», som det lydde.Ein lyt seia at dette såg ikkje bra ut for ei mengd Romsdalsbønder,serleg då for dei frå Vestnes og dei næraste bygdene. Dei erpå veg til å hamna i den reine liveigenskapen, slik det ofte gjekkmed bøndene i Danmark og i så mange andre europeiske land. Snartville det visseleg og her som der ha komi pålegg om bustadband og.annan ufridom som høyrde liveigenskapen til. Vanleg lov og rettfanst det ikkje for slike bønder. - Men lukka var, trass i all dugleikentil Sehested, at hans herredøme i Romsdal vart berre stuttvarig.Fyrst og fremst tolde ikkje den andre høgadelen all denneframgangen hans og tok til med baktaling og undergravingsarbeidhos kongen med det mål å få han avsett, helst fastsett med. liovudmenni denne aksjonen var jamvel folk som høyrde til næraste slektatil Sehested og fru Kristiane. Endå han gjorde mykje for landet, varthan likevel alt anna enn elska av folket. Dei låke tidene, skattane,dei ymse reformene hans i Noreg, såleis også arbeidet med nyskiping.av herstellet, og ikkje minst: den omsynslause utnyttinga av adelsrettanesine og den store jordsamlinga hans, alt dette skapte berretyngsler og hat hos bøndene. Alt i 1649 er ein mann frå Bragernes,Henrik Rog, nede i Kjøpenhamn med klager over styringa til Sehestedi Noreg. lian vart skulda for overgrep og urettferd i si embetsgjerning,'Og at han eigenmeJ

155til Otto Krog, ein av dei leiande innan den danske adelen, seierSehested at klagemåla er «uforskammet», og han legg til at han '~rein ærleg mann som aldri har gjort noko menneske urett mot loven.«Dersom annerledes befinn es, da dømme meg Gud og straffe meglaugen (loven) til største forakt for verden.»Det gjekk over denne gongen. Se heste d fekk enno i to år høvetil å rida sin høge hest i Noreg. Ein kan sjå det er Otto Krog somhar hjelpt honom så han vart «uten all mistanke», det Sehested takkarhonom for i eit brev stutt tid etter; dette brevet er skrivi påAkershus. - Men i 1651 fall han for godt som norsk stathaldar,tmI-eg ikkje så mykje for det gale han hadde gjort, som for det at hanmå ha kjendest å vera ein for mektig mann for den sjølvrådige herrkongernågen sin, som ingen storadeI ville vita av. Det faktiske varat det var berre lite dei kunne få· innpå Sehested av alle skuldingane.Etter 1660 forlikte han seg med kongen att - han hadde i mellomtidavori på mangt eit eventyr i utlandet - og fekk pånytt mykjeå seia i styringa, men no nede i Danmark. - Johnsen seier at herheime «betegner hans statholderskap gjennombruddet av de kreftersom med eneveldet (1660) skaper en ny epoke i vår historie.»Futen til Seh~ted i Romsdal i desse åra er H a n s E ver t s­s ø n n (s. 139) - «forvalter over Vestnes gård og gods».Den 5. april i 1652 f,ekk dansken Nils Banner på Sjelland brev pa900 rd. årleg av krongodset i Romsdal - det har altså enno voriein god slump av dette att - medan lensherren i Trondheim fekkleidangen og andre avgifter frå lenet, t. d. tienda. Eit par år etterser ein at ein lut av innkomene i Romsdal vert nytta til å løna denkongelege historieskrivaren V i t u s B e r i n g, - ' slett ikkje detringaste som pengane til Romsdalsbøndene gjekk til i dansketida!I den fyrste tida etter Sehesteds styre spela brørne Marselius(jfr. s. 134) ei veldig rolle i Noreg, serleg llOrdanfjells. Dei fekk ogtak på ei mengd jordegods i Romsdal til pant for alle pe:rw;ane deihadde lånt kongen eller lagt ut for han under krigane. " Men' snartkom Vestnesgodset i hendene på R e i n h 0 l d v. H 0 ven (s. 139).Hoven var opphavleg tyskar, komen frå Øsel, der og Sehesteds ættvar frå. Han kom til Noreg i 1649 og vart major ved detTrondheimskeregiment og steig snøgt i gradane under siste krigen. Kraft,Schneider o. a. har haldi fram at von Hoven kjøpte Vestnesgods'dalt før 1654, men det ser ut til, - det og O. Olafsen meiner - at hanberre har hatt det til pant, til han vart verkeleg eigar av det i 166:?

Reinhold von Hoven.156-Ia han kjøpte både garden oggodset av enkja til Peder Vibe,Anne Katrine Budde. Generalmajorvon Hoven vargift med Helle Budde, visselegi ætt med frua til Vibe.Ho døydde på Vestnes i 1684.Mannen var død eit par :lrfør. Den einaste sonen deiradøydde før båe foreldra oger gravlagd på Veøy kyrkjegard.frå von Hoven gjekkVestnesgodset til versonen,generaJiløytnant G e 0 r g v.S c h ul t z, også ein tyskar.Han hadde i si tid gjort eiromantisk bortføring av Sofievon Hoven og gift seg medhenne mot ioreJldra sin vilje,noko som ei lang tid skapteymis strid. foreldra hennar kravde jamvel ei tid at versonen skullearresterast! Georg v. Schultz ser ut til å ha vori ein slett økonom. Hanlaut såleis pantset ja noko av godset, i 170.8, ti'! amtmann Nobel, som i)gvart kjøparen av det i 1721. Resten kom, fyrst ved pantsetjing og seinareved kjøp, i hendene på kjøpmann L 0 r e n t z H 0 l s t i Trondheim,som og slo under seg fleire av kyrkjene i Romsdal. Armodaetter den store nordiske krigen i fyrsten av 1700-talet tvinga kongenmeir og meir til å selja jordeigedomane sine, såleis også kyrkjegodsa,til private. - Etter Holst vart sonen H a n s den størstejordeigaren i RomsdaI; han åtte og Moldegå rd. Det meste av gardanetil amtmann Nobel kom over i hendene på ettermannen hansi stillinga, E r i k M u s t. I 1757 selde Hans Holst «det adelige» Ve :::tnesgods og kyrkjene Veøy, Vestnes,. Sylte, Rødven, Bolsøy ogKleive med dei gardane som høyrde til desse + ein del einskildgardartil Sunnmørsfuten 0 I e A I s i n g for 380'00 rd. Han flytte då tilv.estnes, der han budde til han døydde i 1780. Med Alsing gjekkdet nord og ned økonomisk, s å h a n I a u t s e l i a u n n a b å d ek y r k j e n e, som b ø n d e n e s i ø I vei d e i y m s e b y g d e-

157n e k j ø p t e, og e i n s k i I d g a r d a n e. Etter kvart kom så detstore Vestnesgodset i hendene på sjølveigande bønder att. Vestnesgardengreidde derimot enkja etter Alsing å halda på. l)Når vi har teki med så mykje om Vestnes og Vestnesgodset, er detfordi at det har spela så stor ei rolle i bygdene våre at det jamvdkan seiast å ha si eige sog e. Men det er og mykje av di at sogaom gods og gard illustrerer så sværande godt heile den framvoksterenvi kjenner så vel frå -landet elles og. Vi ser korleis samfunnstilhøvafrå fyrsten ligg til rette for storgodsdrift og leiglendingsliv ,noko som tilslutt k u n n e ha enda med stor ufridom på alle visfor bøndene våre, nett som i Danmark. Dei vanskelege tidene islutten av tidbolken tvingar til aH lukke meir og meir jordherranetil å seija jorda si, så leiglendingen kan bli full-bonde og frimann att.slik det går i fut Alsing si tid.BUD.Dei opplysningane vi har gjevi i samband med skattemanntaletfrå 1520 og riksmøtet i Bud i 1533 syner at Veøy hadde måttvika plassen for Bud som sentrum for det økonomiske livetj fylket. Hit søkte kjøpmenn frå Bergen og Trondheim, og fleireting tyder på at nederlendingar og skottar og andre framande handelsfolkjamvel hadde byrja ferdsla på Bud alt på reformasjonstida.Bud var berre eit fiskevær, men fisken og fisket spela i det heileteki no ei svært stor rolle i handelsomsetnaden vår. I det neste hundreåret,framover til 1660, kjem trelastomsetnaden meir i framgrunneni Romsdal, noko som etter kvart fører til framvokster av dennye handelsplassen på M 0 I d e og «R 0 m s d a I s m a r k n a d e Il »inne i Grytten. Dei midtre og indre bygder får atter meir å seia.- Men endå så seint som i 1632 eig Bud 3 av dei 10 jektene somfanst i lenet, såleis den største som var på 11 lester, eigaren varMads Skrivar. Men elles kan det ikkje ha' vori nokon serleg rikdomder, då budværingane det same året søkjer ~ ongen om å få betalaskatt etter reglane for husmelln. Dei held fram som grunn «dennemå sitte på de bare havskjær, tilmed ingen annen næh ng å ha ennhva de med en liten fiskekrok kan fortjene». Dei tek visseleg i isterkaste laget, men då lensherren fekk påbod om å røkja etter korleistilhøva i røynda var, fekk dei verkeleg stetta søknaden sin.1) Bravold fortel utførleg om dette i si skildring av Vestnes_ •

158Bud hadde fått synt seg så mykje ved riksmøtet at det gjekkheller snart for det, i 1542, å få eigen prest, ein residerande kapellanunder Aukrapresten. Han skulle og greia kyrkjeforretningane iHustad. I 1591 fekk presten i Bud brev på å få ha korntienda fraAukra av den grunn at «Bu fiskeleie er vidt fra hånden og ubeleiligliggendefor den rette sogneprest, og på det at de kunne ha en skikkeHgog lærd mann til sjelesørger hos dem bosittendes.» - I 1639iekk .almugen i Romsdal påbod om å hjelpa Bud-presten til eit høveleghusvære. Men han skulle- sjølv halda det vedlike i framtida.I 1648 er det i futerekneskapane oppført 35 «wergemenn og strandsittere»i "Bud, men «de ere ganske utarmede og ~ar gitt av yttersteformue etter tingsvitQes formelding». I 1650-51 betalte likevel75 personar «leding og landvare» der. Mellom desse er det i minstoto som må vera skottar: Robert Robertson og Stephen Stephensol1.Den siste møter vi att i Molde og. I 1653-54 var det 19 menneskesom betalte 1 dalar i skatt og 55 som betalte leidatrg i Bud. 10 åretter hadde fiskeværet berre 41 borgarar, husmenn og strandsitj,trar.I 1700 er det berre 38 personar som betalar leidang der, i fisk,sjølvsagt. Det er tydeleg at det går attende med Bud.ROMSDALSMARKNADEN PÅ DEVOLL I GRYTTEN, FRÅ 1820PÅ VEBLUNGSNES.I SKriftlege kjelder er Romsdalsmarknaden, så vidt vi kan finna,nemnd fyrste gongen under drøftingane på riksmøtet i Bud i 1533.Men han er tvillaust ein utgamal handelsplass, der ein kan reknamed at folk frå mange kantar møttest heilt attende frå førhistorisktid. Men fyrst mot slutten av mellomalderen fekk han truleg detomfang som vi kjenner til frå 1700'- og 1800-talet, som elles har voristortida for alt marknadsliv over heile la:1det. Det gamalnorskeordet m a r k n a d r er det same som det nynor"ske marknad (tyskMarkt, engelsk market, fransk marchee, italiensk mercato - allehar dei si rot i det latinske ordet m e r k a r e, som tyder J.h a n.d l a). Marknad vil stutt · og godt seia ei k j ø p el-g t e m n e.Han er såleis ingen fast handelsplass, der varebuer og vareslag erå finna til kvar tid. folk møttest der berre ei stutt tid kvart år ogkjøper det dei treng og ser det dei kan ha til avsetnad.Det er svært rimeleg at alt tidleg har opplandsbu og fjellbu funnitram her etter den utgamle ferdavegen ned gjennom Raumadalen

159Sentrum i Grytten gjeld, Åndalsnes til venstre og Veblungsnes til høgre.Rauma-elva kjem midt etter dalen og renn ut i fjorden her.Marknadsplassen, Devoll, ligg oppmed fyrste kroken i elva.til kjøpstemne med øybu og fjordbu. Minst like gamal skal ein marknadpå Nordfjord-fjellet på ein stad som heiter li a n d e l s b y t n a n.nord for Billingsdal, vera. Til møtes med vestlendingane her komikkje berre gudbrandsdøler, men og ei mengd romsdalingar. Marknadenher var visstnok ved jonsok-tider. Sjølve namnet liandelsbytn:1llfortel ikkje så lite om denne eldste omsetnaden, som var eit gjennomførtvar e b yte. folk fr å dei ymse bygder bytte frå seg det somdei serleg produserte, og kjøpte att (også med pengar) varer deisjølve vanta. Døler og lesjingar og folk frå dei indre fjordbygdenekom då serleg med smør, ost, kjøt og skinn av husdyr og vilt somrein, elg, hjort (også vanlege villdyrskinn), nøtter, tjøre, trevarer,jarn o. 1. Og visseleg hadde dei og alltid med seg ei mengd levandedyr, iser hestar og andre husdyr. Det kunne ikkje vera ein lugomareplass å få til dette varebyte på enn her ved utfallsosen av Rauma.Til kjøpstemna her var det lett å koma for folket på øy,ane og deiytre kystbygdene aldri så langt unna med fisken og silda si ogandre ting dei hadde, tran, salt og korn t. d. Det er som O. Olafseahar sagt det, sjølve livet og naturen som har avgjort møtestaden.for slike plassar nyttar det ikkje å tala om noka fast skipingstideller om noko visst påbod, som kunne liggja til grunn for fram-

160voksteren av marknaden. lian har å seia «gjort seg sjølv» - slikbygdene trong han. Også møtetida, ut på haustparten når alt onnearbeidog all innhausting var unnagjort, sa seg mest sjølv. Pråfyrsten av var marknadsNda dei fyrste 8 dagane etter 6. okt., men seinareskulle marknaden vara ved i 7 dagar etter fyrste tysdagenetter Mikkelsmess, 29. september.Det var Vincents Lunge som viUle ha Romsdalsmarknaden drøfti Bud. Det kjem ikkje fram kvifor han ville ha dette spørsmåletfram der. Men ein kan vel tolleg trygt gå ut i frå at for honom,lensherre i B e r g e n, gjeld det i minsto i k k j e å fremja den friemarknadshandelen derinne ved Raumaosen. Tvert imot. Det er velhelst ei handehjelp han gjev bergenskjøpmennene, som visseleg serdenne marknadshandelen som eit inngrep i . handels rettane sine.Bonde- og borgarinteresser hadde då som så ofte elles vanskelegfor å semjast.I siste helvta av same hundreåret som Budmøtet var, levde denmerkelege presten P e d e r C I a u s s ø n n (død 1614). I boka hans«Noriges Beskriffuelse» finn ein m. a. dette om Romsdalsmarknaden:«De som boe i Gudbrandsdalen kommer hvert år neder i Romsdalentil marked å kjøpe fisk og salt og annet sådant, stundom dragede også ut til Sunnmøre og Nordmøre til marked, og de Rumsdølerdrage også opp på fjellet i mot Gudbrandsdalen med fisk og annenkjøpmannskap til visse tider om året, så at man der oppe i landetkan kjøpe Bergensfisk bedre enn i Bergen.» - Om lag samstundes,i 1578, hadde Romsdalsmarknaden vori føre på eit herredagsmøtei Bergen. Det er sunnmøringane som klagar over at b e T­ge nsborgarar dreg inn i alle fjordane og drivo p p k j ø p hos b ø n d e n e å r e t r u n d t. Ein skulle tru bøndenehadde føremoner av å koma i beinveges samband med bergenskjøpmennene,så klagemåla høy rest noko forunderlege ut. Det ervel helst grunn til å tru at det er Sunnmørs-kjøpmenn, «utliggere",.som dei gjerne vart kalla dei fyrste handelsmenn utover bygdene,som står bak - med tanke på å kvitta 'seg av med dei mykje brysameBergenskjøpmennene, sikkert dei farlegaste medtevlarane ombondevarene. Resultatet av klaga vart at byborgarane sin rett til; d,e t heile å liggja rundt i fjordane snm «l1tliggere», vart avgrensatil berre å gjelda fastsette tider a v året. Det kan ha si interessefor oss å sjå litt nærare på kva dei har å bera fram: «De beklager atder skal være et a r m t b 0 n d e m a r k e d u d i R 0 m s d a I e Il,

161til hvilket marked forannevnte Bergensborgere også oppdrager ogkjøper og selger imot Kgl. Majestets og deres egne privilegier, oger begjærendes at slikt måtte avskaffes og det samme marked friog frelst etter som de tilforn frelsligen nytt har. Er således bevilgetog samtykt, at etter di det skal være et fritt marked, da børdet være fritt for hver mann unntatt der finnes noen privilegier hosbøndene. Dersom de finnes, da skulle alle mann rette seg deretter»- til kongen, «vår allernådigste herre», finn han vil ha det annleis.Klaga lyder og på «at forannevnte Bergens borgere desligeste bøndenedithen fører alt, hvis vragHsk og utskudd, som ikke er kjøpmannsvare.»- «Og da har vi befalt og pålagt fogden, som nå ereller heretter kommendes vorde r, at han skal ta 6 av de beste bofastevillige menn til seg og bese slik fisk som ditføres, og sidenden sette med forannevnte me,nn for et billig og lidelig kjøp, ettersom fisken er god for, så alt utskudd selges for vragfisk og god kjøpmannsvarefor sitt verd. Hvem herimot gjør, straffes derfor somvidt bør». - Det er noko omstendeleg for oss dette, men det gjevinnsyn i tid og tilhøve. Klagaren synest visstnok å vera av den meining,at berre den marknaden er fri som stengjer ute Bergenskjøpmennene!Det er grunn til å rosa dei danske herredagsmennene forden forsvarlege kontrollen dei gjennomfører for fiskeomsetnaden påRomsdalsmarknaden. Det er mest som ein heil kongeleg kommisjon- med sjølve futen i brodden - som skal skilja kjøpmannsvare ogavfallsfisk frå kvarandre!Ved det same herredagsbrevet får bøndene løyve til å kjøpa segsåkorn og brødkorn i Trøndelagsbygdene, noko Trondheimsborgaranehadde freista hindra dei i. Dei ville, slik det var vanleg i tida,tvinga aU handelen innom byane. Men bøndene måtte ikkje gjerakorninnkjøpa sine «for grovt», dvs. kjøpa korn i større parti. Ogsånår det gjeld kornhandelen - som når det gjeld freistnaden på åselja skadd fisk - går det ikkje alltid rett fOT seg. Litt fark ogfanteskap i forretningane synest å ha blømt rett friskt hos både deneine og den andre, høg og låg. I ei klage frå gudbrandsdølene frå1642 kan ein sjå at bøndene ute frå kystbygdene møtte på marknadenmed % tunner i staden for fulle tunner. Dette er ikkje netttil ære for dei, anten dei ilO meir var romsdalingar eller andre.Som vi har sett, var Romsd,alsmarknaden ftin «arm bondemarknad»omkr. 1600. Bortimot eit _ par hundre åt seinare talar TrondheimsrektorenG. S c h ø n i n g i sine reiseskildringar frå 1773-75Romsdals Soga - 11

162()m «det sto r e Romsdals marked». Dette provar berre det einmåtte venta. Heile denne tidbolken er ei sterk framgangs tid forheile l.andet på det materielle området, ei utvikling som naturlegmåtte merkja handel og varebyte i våre bygder med. GardenDevoll, seier han, «er merkverdig derav, at der er en markedsplass,hvor et stort marked årlig holdes, kallet R 0 m s d a l s m a r k e d,hvorhen kommer sammen en anseelig del handlende, borgere, bønderog andre, fra Trondhjem, Bergen, Christiansund, Molde, ogsåfra Sunnmør, fra Gudbrandsdalen, Hedemarken og andre Oplandskesteder. Her står deTfor en anseelig del huse, kramlader og andreslags boder, en del for de handlende borgere, andre for bønder, somgir stedet anseelse som en liten by eller stad. Til foromtalte Romsdalsmarked føres fra kjøpstederne alle slags kram og klær, samtendel speserie- og galanterie-varer, og så en del korn og drikkevarer,deriblant av d e t s k a d e l i g e b r e n n e v i n mere enn velburde skje, så at drikk derover, under markedet, går meget i svang.'Fra ~taden Trondhjem kom dit tilforn årlig kun 2 a 3 jakter med varer;nå kommer 7 eller flere. Av almuen eller bønderne selges deren temmelig del feitevarer, smør, møssebrøm, talg, oster, dessutenfiskevarer, stort kveg til å slakte; slakte de bukker og får; nyrøktbukkekjøtt, som føres dit endog øver'st fra Romsdalen og fra Innfjorden,sjelden fra Hens sogn; reinsdyrhuder; bukke- og geiteskinn;en del bjørne-, ulve-, reve-, gaupe-, eller lose-, oter-, mår- og hermelinskinn;en del never og trekar, mest fra Lesja; nøtter, især fraEikesdal; samt bandstaker og garnkavler. Neper eller roer bringeshit, blant andre varer, fra Trondhjem, epler fra Nordfjord i Bergensstift; en del skjønn bygg-gryn fra Lom i Gudbrandsdalen, stangjernog smidde jernvarer fra Lesja jernverk; norsk brennevin, humleosv. fra Fåberg og Hedemarken; en mengde hester fra Opplandene;samt litt mel og malt, som den romsdalske almue bringer dithen."Ein får her eit rett tydeleg bilete av vareslag og omsetnad påmarknaden. Ikkje minst forvitneleg er opplysningane hans om skinn­-omsetnaden, noko som viser at vei d e I i vet framleies spelarikkje så lita rolle i bygdene.Schøning held så fram vidare: «En stor del av bemeldtl huse blevår 1707 (andre sier 1710) ødelagte, da her ved markedstiden komild føs, der fortærte mange boder og kjøpmannsvarer. For noen årsiden ble markedet forfløttet herfra til Veblungsnæs, hvor det ctpar år etter hinannen ble holdt, men siden fløttet til DevoIl igjen.»

163frå Romsdalsmarknaden. ca. 1750. (Etter måleri av franz Philip von Langen).Vel.20 år seinare (1796) handsamar også sorenskrivar L. ti. B i n gRomsdalsmarknaden i sin «Beskrivelse over kongeriket Norge».lian har om lag ordrett teki det Schøning skriv, inn i arbeidet sitt,men fortel så vidare: Garden Devoll, som marknaden vert haldenpå «hører under Grytten mensalgods (= kyrkje- og prestegods),hvorfor sognepresten hever bøxel og årlig grunnleie av markedsplassen.Til dette marked føres fra kjøpstederne alle slags kram ogklær, samt en del speseri og galanteri(!), item (= likeeins) korn ogdrikkevarer, kveg, saltet kjøtt, skinnvarer, nøtter, never, trekar,bandstaker, bygg-gryn, mjøl, malt og humle samt en stor del hesterfra Opplandene m. m. fra L e s j a j e r n ver k blir og brakthertil stang-jern og andre jernvarer, som fornemmelig om ' ~ inter~nnedkjøres og selges på et markedsplassen nærliggende sted, kalldVeblungsnæs, hvor Lesja-verkets eiere etter kongl. privilegium holdegjestgiveri. Dette marked holdes årlig 8 dager fra 6te oktober.»Ein får gjennom desse opplysningane frå Bing og Schøning eit retttydeleg inntrykk av kva rolle marknaden måtte spela den gongen.

164Dessutan sette tvillaust ikkje så lite lasskøyringa med jarn frå Lesja(Lesja verk skipa 1660) merke på livet i dalen. Også tilførsla siutanfrå fekk verket i hovudsaka frå marknaden og innførsla overVeblungsnes.Som vi har sett, vart marknaden føre 1820 halden på Devoll,gno DigrvolIr, dvs. den store garden. Devoll ligg attmed Rauma,om lag 3 km ovanfor sjølve elveosen. Den som fer der no, vil visse­.leg undra seg over at marknaden vart halden her, men i gamledagar, då marknaden vaks fram og hadde si stortid, var tilhøva vedDevoll ikkje så lite annleis enn dei i minsto har vori dette sistehundreåret. Rauma rann då så still og logn ut i fjorden at ein knaptmerka overgangen mellom elv og fjord, iser ved flo sjø. Skip ogbåtar kunne såleis, anten ein rodde eller Sigla, lett koma heilt fran1til marknadsplassen. No er dette uråd, både av di at elva har tekinytt far og dessutan har lagt opp svære sandøyrar til hinder forframkoma. Andre ting spela og ei viktig rolle til at marknadsplassenvart liggjande på Devoll. I gamle dagar gjekk ikkje vegen fram WNes (Åndalsnes) som no, og på Veblungsnes var det alt anna enngod hamn. Vinden, serleg «Raumaskjellå» tek hardt her. Såvoregjorde at Devoll og lenge vart verande marknadsplass etter at detp. g. a. tilhøva i elva tok til å bli vanskeleg for større skuter å komafram til garden. Sitt gjorde vane og tradisjon, og ikkje minst haddedet å seia at Grytten-presten jamt var i mot når spørsmålet omflytting kom fram, sidan garden låg til «prestebordet» og prestensåleis hadde store innkomer av marknaden. Parleg for den gamlemarknadsplassen vart det like vel då elva kring midten av 1700-talettok til å bryta ned elvernelane på Devoll og laga nakne sandbakkarlangs elva. Og så mykje vind det jamt var i denne dalen, vartdet eit ustanseleg sandflog inn over jordene, noko som sjølvsagtsnart gjorde stor skade. Dette tilsaman førde så til at i 1752 komdet ein kongeleg resolusjon om at marknaden skulle flyttast tilVeblungsnes, der det i det siste hadde vaksi opp ein ikkje så litenstrandpla5s på grunn av jarnkøyringa og jarnutførsla frå Lesja verk.lier budde også no e.inskilde militære embetsmenn, som gjerne sågprestemakta borte på Grytten (hi sida elva) redusert n~ ko, og diforvar sterkt interesserte i flyttinga av marknaden. Men den som iiisist dreiv i gjennom flyttinga, var den store jordherren Hans Holst(5. 156), som og åtte Veblungsnes og sjølvsagt var ute for eiga vinning,iser etter han frå 1751 var konstituert amtmann i Romsdals

165amt. Men flyttinga synest ikkje å ha vunni folk noko serleg for seg,og ved eit nytt skriv alt i 1754 fekk Devoll marknaden attende.Her stod framleies dei gamle husa og buene frå før, så det likna rei~ltein liten by. Presten åtte og leigde ut fleire av desse.frå 1777 vart det atter ein stendig stnid om kvar marknadenskulle vera. Kjøpmenn i Molde og i Trondheim klaga over korvanskeleg det var å koma opp elva til marknadsstaden. Og deigjorde no framlegg om å leggja marknaden på Nes (Åndalsnes).Her var både god plass og fin hamn. Den nye amtmannen Even.fi.ammer (sjå seinare) var ein rettvis og upartisk mann og fann framleggetså klokt at ihan studde det, samstundes som han då heldtfram at det måtte byggjast veg til Nes. Men det enda med å blisom det var. Presten og hans vener på den eine sida og Veblungsnesfolkpå den andre førde den beis·kaste striden om dette i langtid. fyrst etter at ein kongl. kommisjon hadde granska spørsmålet,kom den endelege resolusjonen om flytting 19. mai 1820.Det undrar visseleg mange romsdalingar no at Trondheims-kjøpmennene- Holstfamilien var og derifrå - la seg så svært fram idenne striden som dei verkeleg gjorde. Men det understrekar berrekor mykje denne marknaden hadde å seia. Kring 1770 veit vi

166marknaden, kring 20. Tre futar etter kvarandre har i dei seina:oeåra sett den årlege omsetnaden på sjølve marknaden Ul mellom25000 og 35000 spesidalar, «hvorav kolonial- og manufakturvareropptar den største del.» I ei tid då kuprisen var 3 - 4 dalar, er ikkjedette så rett lite. Og futane tenkjer vel nærast på butikkhandelen,all vareomsetnaden bøndene imellom, oftast beinveges bytehandel,er knapt rekna med i verdsetjinga til futane. Så verdet av omsetnadenhar tvillaust legi langt høgre. Thesen nemner «tusking» ,tVei 150 hestar, never (

167nattelægje; for det var alltid vandt om å- få tak over hovudet påanna vis. Dei fleste hus på staden vart nytta til marknadsbuer forhandel og liknande. - Mange av dei som kom til marknaden, haddeikkje så store forretningar å gjera; dei for dit for moro skuld. Detvar så reint sjølvsagt at folk måtte på «martnan»; og det gledde deiseg til lenge i førevegen. Det var så mangt både for auga og øyrader. Moroa var ikk}e nett så stor og skiftande etter vår tids krav.Der var buer der ein kunne få seg mat og drikk, og brennevin vardet å få i rikelege mengder, noko folk og nytta seg av. Der var eitpar dansesalar, fæle rom, låg'e og stinkande og så skitne at ein sågseg vel for når ein steig inn. lier stod gleda «under taket». D~tvar skrik og skrål. .Eit par spelemenn spela så sveitten rann av dei.Stundom hadde dei ei lirekasse å sveiva på, -- det var svært sågrust. Med spelet fylgde tramping, di meir, di betre. Dette var denhøgste glede. - Andre fann stor hugnad i å laga til slagsmål. Detvar alltid nok av slike. Dei fleste var av det vanlege slaget, som einfinn der nordmenn møtest i festleg lag og som visseleg er arv frågamletida: Dei drakk seg fulle, og så slost dei. Men det kunne veraalvorlegare tilfelle; dei hadde heime komi i trette om ein handel, omei gjente o. 1. Slikt vart ofte utsett til oppgjerd «på martnan». Oftesøkte dei hjelp hos ætt og vener. Det var utspela mang ei tragediepå denne måten der inne, og mang ein strid vart avgjord utan detoffentlege fekk nokon kjennskap til dei. Så avstengd Romsdalsmarknadenlåg, møtte ein lite av den jøglarmoro og det marknadsjuglsom alt var vanleg på meir sentrale marknader på den tida,på Orundsetmarknaden t. d. Dei måtte oftast nøya seg med det by?;­dene sjølve hadde å by på. .Ein og · annan «kunstnaren» fann dålike vel vegen dit ender og då: taskenspelarar, tjukke kvinner, dvergarog liknande. Men det hende ikkje ofte. .Ein hende gong haddenokon frå bygdene eitkvart å syna fr,.am for betaling, t. d. ein merkelegbukk. Det mest merkelege var elles, slik O. Olafsen hugsardet, at dei som såg bukken, fekk ein dram! Det heile kosta berreto skilling (7 øre), så moroa var billeg.I ei veke varde herlegdomen, og det vart str'engt ettersett at deibyrja og slutta til rett tid. Det finst døme på at handelsmenn varmulkterte av di dei kunne ha selt noko før tida var inne. Så gjekkein der og stampa i lort og i søyle; det var då om hausten, dåregn og storm var vanleg. Det var ei heller mager glede ofte, menfolk var ikkje forvende og tok med takk i mot det som baud seg.

168Det er klårt at det livet som vart ført på marknaden, var vilt ogrått. Det kunne ikkje vera annleis slik moral og kultur var dengongen og når tilhøva låg så godt til rette for fyll og lausslept fridomtil mest kva som helst gjennom lange stupmørke haustnetter.Det var så mangt som skydde dagsens lys. Men like vel -- ser einalt under eitt, iser korleis marknaden ofte var møtestad for det versteutskott frå mange bygder og byar og det gode høvet som herbaudst for brotsverk o. 1., då må ein heller undra seg over at d8tikkje gjekk verre enn det jamnast gjorde. Det var gjerne etter kvarmarknad eit tilfelle eller to som kom under påtale, det kunne veraeit overall, eit slagsmål av grovare slag, oftast tjuving. I røyndaviser det at den moralske krafta i folket var likare enn ein skulleha venta i slike tilhøve.Kor sterkt Romsdalsmarknaden greip inn i bygdelivet, syner dentingen at marknaden sette merkedagar inn i tidsrekninga i alle bygder.Liksom dei rekna etter vinternatt, jul, kyndelsmess, rekna deiogså etter markn ~ den; så og så mange veker eller dagar føre ogetter. Skulle ein handel eller kontrakt gjerast, var det vanleg 'ttbetalinga, oppgjerdet eller kva det no var, skulle skje på marknadeneller ved marknadstid. Eller dei skulle møtast på marknaden å avgjerahandlar, avtalar og semjer. Marknaden vart noko det samesom vi kjenner om tingmøta i gamal tid, t. d. Alltinget på Island.Eit døme frå livet om friing og ekteskap:Det var ei gjente frå Eikesdal, dotter til ein av dei rikaste ogmest vyrde mennene i dalen, av god ætt og ei staut og vakker gjentevar det og. Ein mann i Veøy pg. fridde til henne. lian hadde gardog grunn og synest ha stått seg godt. lian for heim til gjenta, Jgvart godt motteken der. Paren var nøgd, men gjenta sa ikkje stort.Det står at ho utan innvendingar tok mot festegåvene hans, ogVeøybonden meinte dermed saka var opp og avgjord. Gjenta varikkje heilt med på det. lio ville gjerne vita meir om festarmannen,og røkte ette f og fekk såleis greie på ting som ikkje var til bate forhonom. lian vart noko ottefull og sende to mann til Eikesdalenfor å spyrja far og dotter om dei ikkje ville stå ved tru ovinga.Paren svara noko vikande at han ville koma utover og tala -næraremed mannen. Gjenta har ikkje vori vidare nøgd med det. lio villenok helst sjølv rå i denne saka og svara så: «liels honom og seg atl haust på Romsdalsmarknaden skal han få svaret.» Det kom m ~ dfynd og klem. - Vi kan sjå henne, seier Olafsen, stå der høgreist

169og kraftig, omgjeven av ætt og vener, og svara friaren: «Nei, tg:veit kva du gjorde med fyrste kona di, at du kasta henne ut. Dumå aldri tru at eg gifter meg med ein mann som har gjort såvore."Ein kan skjøna av dette at marknaden gjennom hundreåret løystemang ei oppgåve i bygdelivet. Ved å blada gjennom rettsprotokollanefinn ein mangt som har sitt opphav der. I årsskriftet til sogelagetfrå 1924 nemner Olafsen fleire saker, alle berre frå fyrste.tiåra på 1700-talet.Garnfiske i Norskehavet omkring 1700.(Etter eit kart av nederlendingen f. de Wit).Endå inn i dette hundreåret har Romsdalsmarknaden spela ei vissrolle. Men då vegar og fargreier både på land og sjø vart mykjebetre og det etter kvart, frå 1860-åra, vaks fram fullt av handelsmenni alle bygder, gjekk han ut som vanleg kjøpestemne. Vi yngreveit berre om «hestmartnan», som det jamvel i vår tid fylgde mykjeliv og spaning med om haustane.

170MOLDE LADESTADTRELASTHANDELEN HAR EI STORTID.I tidbolken frå 1537- 1660 er det og at M 0 l d e veks fram til ilverta ein midstad og økonomisk maktfaktor i fylket vårt. På re-1'ormasjonstida er Molde berre ein gard (når det gjeld dette gardsnamnet,viser vi til Romsdals Soge, I, s. 145). - fyrste mannen herer Gullbrand på Molde, nemnd i skattemanntalet frå 1520. lian varein vanleg velstandsmann, som betalte 4t lodd sylv i omframskatttil Kristian 2. Det er ingen ting som tyder på, det vi kan sjå, :ltfør hundreåret var ute, skulle Molde spela ei større rolle enn bådeVe øy, Bud og Romsdalsmarknaden på Devoll.At framvoksteren av Molde kom så brått, heng fyrst og fremstsaman med t r e l a s t h a n d e I e n, som på 1500-talet tek seg slikopp i bygdene våre (s. 109). Skottar og nederlendingar kappspringreint om å få tak på skogen rundt i futedømet. Rikast stod hanpå Romsdalshalvøya, nord for fanefjorden og Langfjorden iser, menogså lenger ute. Det er ikkje så vandt å skjøna den bråe framvoksterentil Molde når vi hugsar på at garden så snart vass-sagavart innførd, fekk eit av dei største sagbruka i fylket, iMoldeelva.Etter kvart vart det så fast stapelplass her for all trelastutførsla tilutlandet. Det var ingen stad som betre gav oversyn over fjordenog dermed høvde for kontrollen av trelastskutene når dei gjekk utog inn mot fanefjorden eller Veøy.I 1590-åra ser det ut til å vera bergensarane som råder over trelasthandeleni Romsdal. Ved konge hyllinga av Kristian 4. i Oslo i1591, der - etter kongeleg ordre - m. a. «embetsmannen» med tolagrettemenn frå kvart prestegjeld skulle møta, nytta romsdalinganehøvet til å klaga over fylgjene av dei serrettane som stutt tidfør var gjevne Bergens-kjøpmennene på trelasthandelen i Bergenslen nordanføre Mosterhamn - vi hugsar at Romsdal nett i desse åravart styrd frå Bergen (s. 105). endå sjølve innehavaren av lenet"årt budde i Kjøpenhamn. Denne avgrensinga i den frie trelasthandelenpå Romsdal må etter denne klaga vera teken bort, sidan lensrekneskapanefrå åra nærast etter 1600 syner at det har··vori eitheller stott hopehav med ymse slag utlendingar, serleg med nederlendingar,skottar, engelskmenn og danskar. Einskilde franske ogtyske skip fann og vegen til bygdene våre.I rekneskapsåret 7. april 1604 til 8. april 1605 finn vi M 0 I d e

1711 a d e s t a d nemnd for fyrste gongen. Det året vart tilsaman 25 skiputekspederte frå Molde. Dette er ikkje så lite, serleg då vi veit atbåde skottar og nederlendingar, trass i dei ymse forboda frå styremaktene,for omkring i alle fjordar og kjøpte trelast. Dei dreiv ubnskilnad beinveges handel med prestar, futar, borgarar og bønderså snart høvet baud seg. Riksstyret kunne sjølvsagt ikkje sjå medopne augo på dette, for det førde til svære tap i tollen for det. Menbåde kjøparar og seljarar var mykje nøgde med denne frie fjoruhandelen.Det var å seia uråd for styringa å stogga dette ellerføra handelen inn under fulltrygg kontroll, då ofte dei fremste styringsmenneneutover bygdene var mest interesserte i denne ulovlegehandelen. Alle dei mange forboda som kom utetter åra motfjordhandelen, såleis i 1552, 1570, 1607, 1614, 1662, 1670 o. fL, fortelbetre enn noko anna kor lite dei nytta. Ikkje ein gong etter at styringahadde fått skipa faste tollstader, såleis på Molde, slutta skuteneå gå beinveges til dei gamle lasteplassane sine inne i fjordane, ogdei for ut att utan å bry seg det minste om tollavgifta. l) Eller skipalurde tollstasjonane med at dei gav opp at dei var t. d. på 40 lestanår dei var nære på det dobbelte! Det kunne endåtil henda at deifull-lasta med tømmer og bord forlet sjølve tollplassen utan å bryseg det minste om kravet på toll. Det var alt anna enn greitt forriksstyret å koma denne kjeltringskapen til livs. I ei tid med sår inge fargreier og klent samband i eit så vidt rike måtte sentrals'tyringalett kjenna seg makteslaus. Det er tal som talar når viles i eit brev frå 1638 at året før, berre på eitt år, hadde tils. 30hollandske skip ikkje greitt rett toll på Nordmøre. Noko slikt h:udet og vori i Romsdal. Men likevel lyt ein vel tru at storparten-til slutt gjekk dei lovlege vegar, slik kongens kasse fekk sitt. I minstogjev dei gamle rekneskapane tydelege vitnemål om framgangen iMolde, og fortel dermed og ikkje så lite om kva trelasthandelen måha hatt å seia for futedømet i det heile.Alle fartya i 1604- 05 t. d. kom i ballast (så nær som eitt, somhadde 50 tunner havre med og eit anna ein vinlast) og gjekk attmed trelast. Dei hadde frå 36 til 25S tylfter bord kvart. Sommekjøpte og ved som dei betalt·e med 1 mark for famna! Berre r:itJansk skip kan vi sjå førde med seg fisk, 40 våger, ved sida !av trelasten.Ein statistikk (etter Schneider og A. Helland) gjev det bestebiletet av tilhøva i Romsdal no - i denne store trelastperioden tilbygdene våre:l) Sjå t. d. Norske lierredags-Dombøker 1652- 1664 s. 65 og 186.

172ÅrTalet på skipa Bereevne I Talet på sagbord Oil delarsom vart ekspederte i lester i tylfter som vart utførde1604 - 05 25 768 22331606 - 07 21 698 30771609 --10 38 1415 57431611-12 54 1697 67091612-13 55 1862 8406 1 /21614-15 58 2058 8991 1 /21616 - 17 64 2214 97051627 - 28 671630-31 89 (77') 1511 (?) 1 ]0001631-32 75Noko fulltrygg er ikkje statistikken (til A. Helland) for 1630- 3l.Schneider seier at trafikken på Molde kulminerte dette året med TTskip, altså ikkje 89. Talet på lester kan heller ikkje vera rett, jam­J",rt med talet for 1616---17 må det vera 1000 lester for lite minst.Men samla ser vi tydeleg framvoksteren av trelastutførsla i Romsdalden fyrste mannsalderen av 1600-talet. Det er ei jamn stiging.Jamvel i krigsåret 1612 (Skotteferda) er det stor framgang. 6 skotskeskuter henta jamvel det året trelast i Romsdal; hermakta fråSkottland for såleis ikkje ukjende vegar nett.Ein liknande statistikk for Nordmøre i desse åra syner at føre(615 har Romsdal større trelastutførsle enn Nordmøre, om lag dobbeltså stor, endå bygdene våre var skogfattigare. Men i 1630- .31hadde Nordmøre 19980 tylfter mot Romsdal 11000. Dette heng samanmed at både nederlendingar og skottar reint snøydde skogender dei for fram. Dei bygdene som låg nærast, gjekk fyrst, ogetter kvart tøygde dei seg lenger inn i fjordane eller drog lengernord til nye strok. Prå fyrsten av synest nederlendingane å ha hattovertaket på handelen i Romsdal. Av dei 21 skipa frå 1606- -07 var11 frå Nederland. Seinare kjem skottane meir i framgrunnen; avdei 55 skipa som kom til Molde li 1647, var 21 frå Skottland og berre15 frå Nederland. Dei andre var frå England, Danmark og Tyskland(Hamburg). - Endå stoda var slik for kongen at han jamveli 1640'1 skreiv «at daglig forfarenhet gir tilkjenne hvorledes vi merkeligpåtrelasttollen udi ' vårt rike Norge besvikes», så hadde hanl) Då hadde Romsdal og Nordmøre hatt tollstasjonar i om lag ein mannsalder,Nordmøre frå 1611.

173då like vel gode innkome r til kvar tid a v trelastomsetnaden. Benefrå Romsdal er denne tollen på eitt år, i 1627- 28, bytt på 67 skip,95H dalar, dessutan 270 dalar i «småtolI» av andre ting. Som v ihar vori inne på (s. 145 fg.), var den lovlege handelen til dei framande(= alle utlendingar så nær som danskane) avgrensa til utførselen avtrelast. Den naudsynte importen av korn, mjøl, malt og salt t. d.greidde jamnast danskane med. Dei var det og som sytte for utførslaav dei ymse bondevarene. Såleis ser ein at ein dansk bå t i 16mlasta på Molde 2! t. tjøre, 150 stampar sild, 41 deger (41-.10) bukkeskinnog 49 våger ost. Det er rett forvitneleg å sjå at Romsdalsbøndenehar drivi så stor osteproduksjon som dette tyder på. Elles erdet helst fisk dei danske skutene hentar. Som Schneider seier det,får vi gjennom desse rekneskapane ikkje så lite innsyn i «det ungeladesteds handelsverden». Vi får jamvel greie på ein del av deieldste handelsborgarane på Molde. I juli i 1626 «ankom J 0 r i esNo 0 n udi Romsdalen, hans bysse drektig 20 lester. Igjen utløpenog udi toll for borde og brensel given i fortalning 10 d,» Berre 6 årseinare er J. Noon fastbuande på Molde. Då kom ei nederlend::;kskute «De junge Greve» på 40 lester frå friisland (april 1632) med28 t. salt, klede, spansk og fransk vin til Jories Noon, «b 0 r g a r iT r 0 n d h e i m 0 g r e s i d e r a n d e p å M 0 I d e». Noon må havori ein svært drivande kar, ein heil storkjøpmann, då vi kan sjåat berre i dette eine året kjem det fleire skip med varer til honom,korn og malt frå Dundee i august, klede frå London i oktober ognovember, siste gongen for 200 dalar. J. Noon har vel helst vorinederlendar eller skotte. Ein annan forretningsmann, «innvåner heri Romsdalen og residerende på Molde», er Kort Hansen. Han ermogleg nordmann, kanskje helst danske. Han er eigar av eit skipsom ber namnet «St. Olav». Det er på ]5 lester og gjekk i 1632 påSkottland med sagbord og bandstakar; det siste var og ei vareRomsdal kunne skaffa rett mykje av. Schneider har haldi framat det gjekk ut med Kort Hansen; for i eit skattemanntal frå 1645er han nemnd saman med kona sl' som stratl"dsitjar, jordlaus husmann,som «har aldeles ingen annen næring enn fiskeri» og betalarberre 8 skilling omframskatt, det same som for tenarar. Og to åretter er Kort Hansen nemnd mellom «husmennene» i Molde og harein skatt på l dalar. Det er grunn til å tru at dette er ein annan mannmed same namnet. Den fyrste Kort Hansen er vel helst den samesom i 1644 vert kalla K 0 r t M 0 I d e og er nemnd som ein av

174medeigarane i sagbruka der. Det var ein rett vanleg namneskikki tida dette å kalla seg opp etter byen eller bygda ein var ifrå.(Johannes Nideros er seinare ein annan byborgar vi finn i Molde).Kanskje har Kort liansen og slegi under seg sjølve Moldegarden.eit skattemanntal frå 1645 nemner opp ei 100 personar i "Molde,av båe kjønn, og det ser ut til av namna at folkesetnaden i ladestadener mykje blanda, t. d. Lauritz franskmann, Joris Skot, JakobRey, Robert liugh, Skotte-Margrete osb. - alt eit typisk uttrykkior framandinvasjonen i det heile ut gjennom dansketida til allebyane våre rundt i landet.Denne framgangen til Molde ladestad mislikte Bergens- og Trondheims-kjøpmennenemykje, då dei var redde for at ladeplassen snartskulle få kjøpstadrettar. Dei klagar i 1655 over handelsNlhøva i dei4 sjølena (m. a. RomsdaJ), og i brev frå 7. okt. 1660 vert det ordnasåleis at byane Bergen og Trondheim skal ha like rett til handeleni desse lena. A Il e var e n e fr å b y g d e n e s k a I ver t af ø r d e t i l k j ø p s t a d e fl e og «handelen inntil videre for allede omtvistede steder, være seg borgere, utliggere (landhandelsmenn),futer, prester eller andre, fri skal være.» Det synest med det samesom vedtaket freistar gjera rett mot alle partar. Men dette å tvingaall handelen inn til kjøpstadene måtte sjølvsagt i stor mon skadabåde Molde ladestad og fosna ladestad (

175skipene kan ga mn, er ikke mere enn 2 innløp foruten Bjørnsund,som stikker inn fra havet. Det ene heter H ,i s k e s u n d, ! fjerdill,l!;breitt, det andre B r e i s u n d, 1 fjerding breitt. Ved omtalte fjore!ligger et lite sted, M 0 I d ø (dvs. Molde), hvor en hop trondhjems!ceborgere og andre «strykande» har nedsatt seg og driver handelbåde med landsfolket i Romsdal og en stor del av Nordmøre ogTingvoll(!), og med de fremmede, utskipende bord eller planker, tjære,fisk, tran, skinn og annet mere, h v i l k e n h a n d e l e r t i l i k k er i n g e s k a d e f 0 r T r 0 n d h j e m, likeledes andre utliggere,hvorav hele landet på alle kanter er fullt. Por å hindre dette, da devarer som kommer fra Romsdal, har for lang vei til Trondhjem med27 miles slem og farlig reise, hvorunder de ofte blir liggende værfasti lang tid på klipperne med sine små båter (andre fartøyerhar de ikke) og forsømmer og fortærer mere enn deres varer erverd, eller det de skulle hente, synes det tjenlig å 0 p p r e t t e e ts t e d s, enten på Wadøø (Veøy), en øy midt i Romsdalsfjorden, hvorde engelske fordum hadde sin stapel, og levningene av deres kirkerog hus ennå kan sees, eller på fastlandet ved Grytten, hvor detårlig holdes marked av folk fra Bergen, Sunnmøre og andre steder,e n b y, d 0 g u t e n p r i v i l e g i e r som s t a p e l p I ass.»Denne skildringa fortel oss mykje, og det er til ære for Creutzat 'han har sett seg så godt inn i tilhøva som han her syner hanhar gjort det. At han ikkje har rett skilnaden på Nordmøre og Tingvoll,er ein småting i denne. samanhengen. Her får vi grei opplys-. ning om dei vanskelege handelstilhøva for Romsdalsbøndene. Vareomsetnadenskulle knytast til ein kjøpstad. Det var 27 mil til dennæraste av dei! Og vanskelege farvegar og ringe farkostar! Diforhar han ope auga for at det t r e n g s t e i n n y b y. Men han '/ilmerkeleg nok ikkje vita av Molde, endå der «alt en hop trondhjemskeborgere har nedsatt seg» og driv ein rik handel både med bygdefolketi Romsdal og langt vidare. Han fortel om Moldehandelen,men vil slett ikkje gjera M 0 I d e til by! Arsaka må ' vel liggjai dei orda han har om at handelen i Molde s k a d e r T r 0 n n­h e i m. Ein må rekna med at Creutz har vori under påreknad avmektige Trondheimsborgarar og embetsmenn der nord. Elles kun~ne ikkje eit såvore framlegg om Veøy eller Grytten ?om byplassha komi fram alt no, og av ein svenske. Ved å leggja byen så lang;tinn, laut ein rekna med at staden kom meir ut or vegen og berrevart midstad for mindre omkverve, iser for fjordhandelen. Opp-

176lysningane vi får i denne samanhengen om den rolle Romsdalsmarknadenalt spela så tidleg som kring 1660, er og forvitnelege.Det Creutz seier om Veøy, syner at tradisjonen ennå er levande omkaupangen der inne, men at han no ligg i grus. Tradisjonen omVeøykaupangen som e n g e I s k stapelplass er interessant, fortelelles det ein kunne venta seg om hopehav med England. Ve øyhadde nett si stortid frå om lag 1150- 1350, dvs. i den tida då Noregiser hadde handelssamband med England, noko vi tydeleg nok får.stadfest av engelske toll-lister frå næraste tida kring 1300.Vi har vori inne på vanskane for riksstyret med å få inn den lovfestatollen på trelast. Dette heldt på å bli noko av ein katastrofefor Molde ladestad kring 1660. Alt i 1653 skreiv frederik 3. til lensherranefredrik Urne i Trondheim og Ove Bjelke i Bergen såleis,om tilhøva i Romsdal: «Vit, at ettersom vi kommer udi erfaring,store underslep og tallsvik titt og ofte skal forårsakes, ,idet de udivårt rike Norge på R 0 m s d a I en i Trondhjems len seilende skip-og farkoster uinkvirerte (ikke undersøkt), straks de av sjøen innkommer,i fjordene skal innseile og, etter de av fjordene utkomme r,i like måte straks å gå i sjøen» utan kontroll av tollfolka på Molde,noko som ikkje kan halda fram. Difor «ber vi deg og nådigst vil at.,du styrmennene (d.. e. losene) i Romsdal i bemeldte Trondhjemslen boende, tilholder, at de være tiltenkt (påpasselig) med alle hvisskip og farkoster, som av dem enten inn eller ut av bemeldte Roms­.,dal piloteres (loses), først innkommende og sist utgående, for de retteladested i førskrevne Romsdal, M 0 l cl e kallet, å ankre, inntil omskipenes inn- og utførende, såvidt tollordinantsen og traktatene for­-klarer, kan vorde inkvirert (undersøkt).» tier er grei opplysnhgom at det vert drivi fusk og fanteskap for å sleppa unna tollen.Då dei norske borgarane hadde sendemenn i Kjøpenhamn i 1662,..()g dei fekk sett fram for seg det spørsmålet om «små tollsteder forundersleps skyld kunne avskaffes», førde desse tilhøva på Moldeog i Romsdal til at den norske bydeputasjonen m. a. gjorde framlegg..om å 16ggja ned Molde som fortollingsplass: «Romsdals tollstedsynes fornøden å avskaffes etter borgerskapets egen andragelse,~amt l!Ienige almues store klagemål over, skogenes gans e uthogst.»Dette med skogsnøydinga er visseleg rett nok; 60 års 'rovdrift laut.;\ ~, ~Ij'" •setja: alvorlege merke etter seg. Men det 'oorgarskapet det er talem som vil ha tollstaden nedlagd, det kan ikkje vera andr~ enn borgarari Trondheim og Bergen, som her på nytt lag er ute for å

177Moldegård. bygd oml. 1700 av amtmann Nobel.kverka Molde. Endå så usamde dei er om handelen i sjølena, er deii minsto samde om at nokon tredje medtevlar vil dei ikkje ha. Atstyringa skulle få betre kontroll med trelastutførsla og annan omsetnadnår også denne kontrollplassen kom bo.rt, det var elles einunderleg logikk. Og det var difor naturleg at det vart verande' somfør. Men det kom pye vanskar for ladestaden; det vart jamvel gjortein alvorleg freisthad både p'å å utsletta ikkje berre Molde, men og­Romsdal fylke i det heile.På grunn av dei pinaktige tidene etter alle krigane 1640-60 gjordestathaida t ~J1 U1i'ik fredrik G y l d e n l ø v e og Jørgen Bjelke, Sbm( , ~ f- ;. I trskulle røkja etter kva som kunne gjerast til å få ein billegare administrasjonog samstundes få nytt liv i næringsvegane, framleggom i 1670 at Romsdals amt (sjå seinare) skulle delast i to futedøme:Nordmøre og Sunnmøre, med Bergen til kjøpstad. Romsdal skulle.dermed gå ut som eige administrasjonsområde - for å spara eiembetsgasje! Amtmannen skulle bu i midten; på ROll1pdalsøyane.Det gjekk ikkje nett slik. I 1675 vart amtet delt slik at' Sunnmørevart slegi saman med Nordfjord, og Romsdal og Nordmøre vart eitamt saman, ein skipnad som heldt seg ein halv mannsalder, til 1689,då dei tre gamle futedøma atter vart slegne saman til eitt amt.Det handelsherredømet som i 1670 var tiltenkt Bergen i bygdeneRomsdals Soga - 12

178våre, vart heller ikkje gjennomført. Det vart Trondheim som gjekkav med sigeren når det galdt Romsdal og Nordmøre, noko som varnaturleg nok. I åra 1676 og 1682 fekk Trondheim stadfest si maktover handelen i bygdene våre med nye «kongl. forordninger». Dessegjekk jamvel så vidt at borgarane på Molde og i Fosna (

179Molde omkring 1800 med gamlekyrkja frå 1656.fiauiten ho Iiitg på kjem her tydeleg fram. Få merkar seg denne no.Reknesgarden lengst ute.og heiderlege folk like vel om dei stelte seg litt fritt når det høvueseg.Fleire av desse borgarane ordna seg då med borgarskap i Trondheimsamstundes som dei var «residerande» eller «wohnhaftig» påMolde. På tinget på Molde i 1694 fekk desse kontrollerte borgarbrevasine: Jon Jonson Schot (Skotte?), Mads Claussen, Iver Jenssen,Willum Robertsson og Mads Nilssen. Dessutan er nemnde JonBendixen i Vikane og Otto Jenssen i Bud med såvore borgarskapi Trondheim. Skipnaden med to borgarbrev er frå 1614. då Kristian4. fastsette at Molde og Lille-Fosen skulle vera ladestader underTrondheim.Eit godt vitnemål om framvoksteren til Molde i denne tidbolkener at ladestadbuarane alt i 1650-åra, tr?ss i dei mange og tungeskattane, har vorti såpass til folk at dei vil ha si eiga kyrkje og ikkjelenger finna seg i å fara til kyrkja på Bolsøya. I eit skriv dagsett8. juni 1656 sender dei ein søknad til bispen Breual om «. være ossbefordelig våres kristelige foretagende verk om en kirke her påMolde på egen bekostning å oppbygge og holde ved makt». "- -«Vi fattige undertegnede på egne og fattige mednaboers vegne» erOden Ågesen, Lauge Nielsen, Hans Rasmussen, Rasmus Mortensen,

180Henrik Jansen, Oluf Pedersen. Desse, så nær som den siste, samanmed Oierdt Davidsen, Willem Joensen og Robert Cotting, byd segdessutan til å byggja kyrkja p å e i g e n kos t.n a d. Dette med«fattige» treng ein ikkje nett ta bokstaveleg! Det høyrde med tiltida sin stil å gjera seg liten på den måten. - :Eit brev frå året før,frå kong Predrik 3. til lensherren Predrik Urne (d. 24. aug. 1655),syner at moldingane har hatt saka inne for kongen fyrst. Der heiterdet: «liva på almuens vegne på Molde i Romsdalen hos oss underdanigstanholdes og begjæres, kan du av hosføyede deres underdanigstesupplikasjon videre se og erfare. Ti ber vi deg og nådigstvil at du deg om dess beskaffenhet med flid erkyndiger, og, dersomdu erakter den begjærte trekirke bekvemmeligen og uten nogensprejudise tap å kunne bevilges, ere vi nådigst tilfreds at de etterderes egen erbydelse den på deres egen omkostning og av hvisgodtfolk dertil vil gives, må la oppbygge, og den siden forsvarligenvedlikeholde, hvorom du de,g med forderligste til videre etterretningi mot oss underdanigst har å erklære.» - Predrik Urnes svar, somførde til at kyrkja vart bygd, er dagsett på Ve s t n e s 4. april 1656.Om sumaren same året var det så moldingane søkte godkjenninghos bispen. Denne kyrkja stod til ho vart ombygd i 1840 (og 1886).Og korleis det så gjekk 100 år etter dette att, veit vi alle. Ymseting som vart gjevne til kyrkja av desse som let henne byggja, harfylgt henne sidan, såleis ein kaLk som Robert- Cotton og enkja hans,Mariette Noon, - dotter av den fyrste store handelsherren viveit noko om på Molde.I 1656 kan ein sjå at soknepresten i Veøy, Henrik Zakarias H 0 l c h(s. 147) får lovnad på naudsynte pengar til prestearbeidet på Molde.Når det gjeld folketalet på Molde i slutten av denne tidbolken, kanfolketeljingslistene frå 1664 rettleia oss noko, endå så ufullstendi,\{edei er. Denne teljinga galdt berre menn, og av dei var det i Molde(på gardane Molde og Reknes) 178 over 12 år og 95 under, tilsaman273. Det er vanleg å rekna at talet på kvinner ikkje er m i n d r e,så ein kan med visse seia at folketalet på ladestaden kring 1660er rundt 600.Den mannen som ser ut til å ha mest å seia i Molde på denne tida,er L a u g e N i e I s e n, som m. a. åtte den nedste saga i' Moldeelvaog hadde ei hand med i det viktigaste som gjekk for seg der. Elleser det andre borgarar som må sitja godt i det. H e n r i k J a n s e n(Suers) bur i Bud, men eig gard taksert til 330 rd. på Molde. Gienlt

181D a v i d s e n var medeigar til Johan M u m m e (s. 147) i NedreOsens sagbruk inne i Fanefjorden. Av kongelege tenestemenn finnein tre, sorenskrivaren og to tollmenn. Seinare kom embetsmeJl-:­nene til å spela ei langt større rolle her.I 1657 vart det utskriven ein «kvegskatt» som omframskatt forheile landet. For kvar hest eller ku skulle det betalast 8 skilling," 2sko for kvar geit og 1 sko for kvar sau eller gris. Dette førde tiloppteljing av alt stort og smått fe i bygdene våre med. I heile Romsdalvar det 2051 hestar, 14701 «stort hornkveg», 8043 geiter, 8432sauer og 147 griser. Denne oppteljinga syner at «på Molde fjære»var det og 37 «kvegeiere», men dei fleste av desse hadde berre eingris. Det var husmenn og strandsitjarar i Molde som freista hjelpapå levemåten med eit grann grisehald. Dette fortel då og at det varikkje så «store tilhøve» på Molde. 1 ) Noko det same vitnar og dentingen at ladestaden i 1655 får sin fyrste gjestgjevar, Frants Svendsen.Vonene om å skulle kunne livberga seg av denne fyrste hotelldriftapå Molde var så små at lensherren får kongeleg skriv omå hjelpa han til rette.K j ø p s t a d e n Molde skal vi sjå nærare på i neste tidbolken.NASJONAL OG ÅNDELEG VANMAKT.Nasjonalt og åndeleg sett var det Uke skralt i Romsdal som i landetelleJs i denne tida (jfr. S. 85). Ikkje ein gong den lutherske læraførde til noka nemnande vekking her som i andre land, såleis ogsåi Danmark. Frå heile tidbolken er det ikkje stort meir å minnast ennAbsalon Pederssønn Beyers og Peder Claussønns Friis arbeid (

182fostra ikkje i sin daude latin ham stort anna enn daudmerkte ting. -­Verst var det for oss at heile den ny,e trua og den opplæringa ogforkynninga ho førde med seg, kom på d a n s k. Og då å seia altåndsliv enno var knytt til kyrkja og prestane, vart det dansken somved sida av latinen vart berar av alt den vesle bokheimen vår haddeå gje. Dermed kom det eit skilje inn i folket vårt, som sette bonde­~amfunnet mykje godt utanfor det organiserte åndslivet, det som oftevert kalla «høgare åndsliv». Og aUe desse som nytta framandrnålaog represeriterte styr og stell og stordom i riket, det vart «fine folk»eller «kondisjonerte» (= folk som høyrer til overklassa). Såleis henderdet utrulege' at reformasjonen, som i så mange land gav folkaein nasjonal k v e' ik, her heime skapte nye vanskar og motsetnaderog vart eit hinder for fri vokster på eigen grunn gjennom alle samfunnslag.Dermed feklk vi ved 'sida av den p 0 l i t i s k e danskttidsunionenogså ein kulturunion, som vart mykje verre for folkdvårt. Alt i 1814 greidde vi å gjera oss ferdige med den fyrste, menkultursambandet - iser i målvegen - merkte oss så djupt at vienno på langt nær har greitt å gjera opp det vi skulle her..Elles gjekk det og berr,e smått med å reisa dette dansk-lutherskeåndslivet. Den kongen som gjorde så flott eit nedrivingsarbeid (Kristian3.) i kyrkja, var berre ein klen kar til å byggja opp det nye ..Endå så seint som i 1556, 20 år etter reformasjonen, hadde heilelandet berre fått 96 av de-i nye biblane hit opp! Noreg vart lengeverande bibellaust. Meir enn eit par stykke fanst det knapt i Roms";'dal 'før,e 1589, då det kom ut ei ny revidert utgåve, som elles fyrstkom i handelen i Noreg i 1593. Ikkje likare var det med salmane. Imange år vart dei gamle katolske salmane nytta. Fyrst då HansThomessønns danske salmebok kom ut i 1569, vart det noko betre.I bver eit hundreår vart denne boka både i Noreg og Danmark grunnlagetfor all kyrkjesongen, og diverre etter kvart for songen i h~imaneog. At styringa var så slapp - - vi ser det same når det gjeldtilsetjing av prestar og bispar i Noreg - førde til at folklet vartoverlati mykje godt til seg sjølv. Dette gjorde at det ikkje berre ·heldt mykje på det gamle i tru og sed - - bøndene heldt såleis i langtid laurdagen som heilagdag, til ære for Maria Møy (jfr. s. 148) -,men det berga og mykje av det sernorske livet for framtida, ikkjeminst i målvegen. Om framandmå1et rådde i riks- og styringsverket.i kyrkje og det vesle som fanst av skule, heldt bonden trufast påsitt eige og førde det såleis gjennom alle påkjenningar fram til vår tid.

183Som vi har sett, var å seia all førarskap i Jen norske kyrkjasamla på gode nordmenns hender før reformasjonen (med få unnatak).Ingen ting fortel betre om vår nasjonale vanmakt enn at 'Wdei 29 bispane vi hadde i tida 1537~ 1660 er 23 reine danskar og3 søner av desse. Berre dei tre fyrste bispane i Stavanger, Bergenog Trondheim etter truskiftet er nordmenn (Jon Guttormsson, GeblePedersson og Torbjørn Olavsson Bratt). Gjennom heile hundreåretetter dei er såleis a Il e danskar. I den katolske tida frå A. Boltsdagar hadde ikkje så få ungdomar fått hjelp av domkapitla til ilstudera utanlands, noko det no vart slutt på. Dei som ville fram, lautgreia seg sjølve, og det ikkje berre økonomisk. Dei hadde hellerikkje som før gode menns stønad med råd og rettleiingar og den velviljesom så ofte gjev eit ungt menneske den sterkaste framskuven.Den evnerike norske ungdom vart dermed sitjande heime og lautnøya seg med å høyra til «det skjulte Norge» gjennom mange hundreår.Med slike embetsmenn og slik framand førarskap kom sjølvsagtsnøgt alt som var unorsk sterkt i ve'lten. Og mange «kondisjonerte»nordmenn vart smitta etter kvart. For somme var snart Danmarkog danskekongen den store Guds lukka for Noreg; ein høyreiliknandehyllingstonar no til Danmark som ein kjenner frå det 19.hundreåret når det galdt Sverike. Eit døme. Då fredrik 2. døydde(1588), finn ' ein slike ord i syrgjetaleri ein ' Oslorektor heldt overdenne ordinære oldenborgaren: «Men jeg kan ikke her forbigå åkalle i din erindring, 0 Norge, din Jykke, ja din lykke, du , som 1yderde danske konger.»Ja, det var noko til lukke!Men det fanst då einskilde, slike som 'Absalon Pederssønn Beyer;som drøymde store draumar enno om det Noreg som h a d d e vori,og somtid ser vi og ein glimt av ei -lita von om ,det Noreg som atterskulle stiga til ny makt og fridom. Sterkast antidansk er SnorreomsetjarenPeder Claussønn. Han skriv t. d. om lag 1600 dette:«Der har alltid i fordums tid vært i mellom norske og danske et medfødthat og vond forlikelse, hvilket var inntil denne dag udi norskefolks hjerter og natur; ti de ennu bedre lider tyske, svenske, skotterog andre nasjoner og landskaps folk, som hit komme til landetå bo, enn de kan lide danske. Og besynderlig har de et medfødt hattil jyderne.»Ein merkeleg mann med ei forunderleg nasjonal innstilling har vii denne tida i Sunnfjordspr.esten C h r i s t e n J e n s s ø n n, som

1841645 gav ut den fyrste norske -ordboka (på vel 1000 ord). For åklårleggja korleis dei ymse orda vert nytta, har han fletta inn 8imengd setningar på Sunnfjordsdialekt. Dette arbeidet er vigd til«alle gode Nordbagger, som er mine kjære landsmenn». lian hargjort arbeidet «alle forbemeldte gode Nordbagger til tjeneste - ogpå det våres gode og gamle norske språk dess klarligen kunnekomme for dagen, og fra det andre skilles.» - Ein ser at nordmannskjenslaikkje er utdøydd, endå ho er så veik at vi - slik somher - må fara landet rundt for å syna at det lever tankar somlyfter seg over grautfatet og bygdegrensa og halvfritt leiglendingslivhos framande herrar.Endå tydelegare kan vi etter kvart merka at nordmannskjenslaer levande hos dei norske studentane som meir og meir tok til å søkjauniversitetet i Kjøpenhamn. Lengten etter heimlandet og trongentil å møta landsmenn dreiv dei saman til eit nordmannslag der nede,«Det norske kollegium». Og under krigane 1658- 60 skipa dei sitteige studentregiment i hovudstaden. «Nordbaggerne» skal jamvelha laga løyndelag i Kjøpenhamn og vist seg ikkje så lite stride ogopposisjonelle.På eller ingen av studentane har elles vori frå Romsdal og bygdenei det heile, endå det innimellom slong ein og annan preste- og sorenskrivarsonende'rifrå og: Dei fleste studentane kom frå byane.Berre lite av slike kjensler og tankar om folk og land har trulegnått fram til eller fått noko rom blant bygdefolk flest. Derimot harvi bra greie på at når det gjeld det mest sermerkte utslaget på denå n d e l e g e avmakta i tida: heksetru, djevletru og ovtru i detheile, så har vi i minsto ikkje stått utanfor i Romsdal heller. Sliktfylte på ein uhyggeleg måte ikkje berre folkehugen her i landet,men gjekk som den reine farsott i hugane over heile Europa. Omkring1600 rekna ein professor i Basel ut at det alt i alt var2 665 886746664 store og små djevlar til! Det vart i dei heile einstørre flokk på kvart menneske! Alle stader var det ålmenn foriylgjingi mot dei menneska som folk trudde hadde hopehav meddjevelen - eller djevlane - og dreiv med trollskap på eikor vis.Djevelen rådde like godt både med menn og kvinner, men heldtseg helst til dei siste. «liistoriaom den menneskelege for 'Bing kanaldri finna eit rikare stoff enn nett i dette hundreåret som har fåttnamn etter reformasjonen», seier ein av historikarane våre. «Menneskavar hallucinerte og suggestion erte i ein grad som dei elles

185aldri har vori det. Ikkje berre dei heksejagande inkvisitorane varovertydde om at klagemåla mot heksene var rette.» Nei, denne truarådde i alle lag. Det er reint utruleg, men vi har hundretal av provpå det; kvinne etter kvinne har vitna at ho har vod i gilde hos hi:1-mannen, eti og drukki ved hans bord, dansa med honom og hattden heitaste elsk saman med han. Mange har tilstått det friviljug.Dei som nekta, brukte dei pinslereiskapar på, og så gjekk detgjerne til bålet. Jamvel den gode kona til Absalon Pederssønn Beyervart, endå ho var prestenkje, brend som heks (i 1590). - Serleg.-Ei heks vert henta av djevelen.gjekk det lystig for seg om jonsoknettene. Medan heksene i Tysklandreid på kosteskaft til B lok s b e r g, så spela D 0 v r e f j e Il e thovudrolla som møtestad for hekselivet i Noreg. Elles har nok mangefjell både i Romsdal og andre stader vori møtestader. «Ballets løve»var sjølvsagt den vonde sjølv; han synte seg no som ein uvanlegtrivelegfyr. Det var vill dans, og heksene hylla honom med å kyssahonom på enden. Det fyrste kravet til · dei som ville ha omgangmeddjevelen, var at dei avsvor dåpen. «Svarteboka» vert ei sværtnyttig bok i denne tida. . ,Eit døme på korleis slik ovtru rådde i bygdene våre, gjev einrettsprotokoll frå siste tiåret av 1600-talet (Romsdals tingbok TI,s. 37). Det er n0ko så forvitneleg som ei b e r g t a k i n g som herv~rt lagd fram i vitnefast form:Anno 1695 18. mai etter høyedle og velbårne herr amtmann Iver

186von' Ahnens foregående befaling med etterskrevne lagrettesmeiInav Fanne åtting, nemlig Anders H. Bjørset, Peder Skjevik, HansSolemdal, Knut I. Geitnes, Ola O. Kleive, Ola N. Bjørset, IngebretKnudsen, Indre Årøy, og Baltzer Kringstad ble retten satt på Molde,ladeplass i velbårne herr amtmannens hus, betjent, til hvilken tidM a r t e 0 l s d a t t e r S t r a n d av Rødven åtting var varslet tilå møte og forklare hennes borteværen i om. lag 7/4 år; hun til.,likerned sin far Ola K. Strand møtte og sin borteværelse og tilbakekomstforklarte som følger: At år 1693 på en onsdag mellem påskeog pinsedag ble hun av sin stemor Berte Larsdatter henvist å seetter deres fe. Og da hun kom opp til grindgarden, ble hun ay ensterk søvn overfallen og på stedet sovnet, og da hun igjen våknet,var hun inne i fjellet i en stue og satt ved en: jernkakkelovn, hvorudidet brente og var varmt. Udi samme stue bodde en lensmann, somhadde de andre i fjellet boende å befale, såsom en bondelensmannbøndene her kan gjøre. Alle folk som bodde derinne og var fullvoksne,men meget større enn folk her er, var også grimme og hesligeav ansikt, så og hadde kvinnfofkene allesammen en lang rumpeunder deres skjørt, som de slepte etter seg på marken og var liken reverumpe. Hennes matmor i fjellet fødte et drerigebarn menshun var der, av størrelse som et halvvoksent menneske hos oss,som kunne straks både gå og snakke. Hva de innbyrdes talte, kunnehun ikke forstå. Men når de talte til henne, brukte de våres mål.liennes husbond reiste trende gange hver uke til Bergen med en jaktlastet med fisk og smør, og hver reise frem og tilbake udi en dagfrembrakte. Alle de i 'fjellet boende hrukte sjøen liksom bøndeneher til havs gjøre og finge mangfoldige fisk av alle slag. De tar konifra bønderne, og når de sådant utrettet, forskapte de seg Lalle håndeliknelser, som bjørne, ulver, rever osv. De hadde også deres kirke.og prest i fjellet, og bodde samme prest etter hennes skjønn omtrentto mil ·derfra som hun tjente. Hun var og med 4 ganger til dereskirke, og når de kjørte til. kirkerne, var i,kkun en hest for sleden;hvorpå satt gemenlig 16 a 18 folk, og hesten all vei gikk i fullt renn.Presten i fjellet var av samme skapning som de andre marmfolkene,men hadde en stor hette neddragen over hodet, så hun ikke kunnese hans ansikt. Folkene derinne ginge også til alters. Men når prestenmeddelte dem sakramentet, gikk han alltid mot solen. Sammeprest begjærte at hun ,skulle lese for seg, og da hun begynte, badhan henne ti stille. Han ville ikke høre tale om den store mann, og

187dermed gikk han bort. If.ennes arbeid var gemenligen å veve ogspinne. Deres fe voktet hun i to dager, og udi den ene dag ble settav Anne Ols dotter liolm, hvilket skulle være neste høst etter, somom hun om våren ble borte. Deres tallerken, fat, bord og benkervar alle av stein. Deres spise var liksom hos bønderne her avkjøtt, flesk, smør og ost osv., unntageh at de brukte ikke grøt ellersuppe. Anlangende hennes tilbakekomst foregav hun å være årsakenat hun ikke ville ha sin husbonds sønn, hvorover såvelsom ogfor hun leste. Matmoren handlet ille L mot henne, og da hun ikkemed hogg og slag kunne tvinges til sønnen å ekte, blev hun av fjelletganske naken utkastet. Men hvor det skjedde, vet hun ikke. Er såsiden hjemkommet til sin far, og etter hans og andres beretning nåved sin fulle fornuft.»Ja, kva skulle folk tru? lier låg føre ei vitnefast skildring "åutførleg og omstendeleg som ein kunne ynskja det av livet inne ifjellet. Vitnefast var det og at Marte Strand hadde vori bort i fråheimen i mest to år. lio er ved sitt fulle vit, vitnar dei. Og rettensynest å tru på alt ho fortel. Det heile er utruleg og forunderlegfor oss. Men for menneska i mellomalderen og på denne tida er altdette rett naturleg. Liv og dikting synest å renna heilt saman fordei; ein kan tenkja på ei slik bergtakingsfolkevise som Margit lijukse.Men medan vi i folkevisa møter bergkongar og ein viss romantikk,er det sjølve kvardagslivet å seia vi møter hos bergfolket i dennerettsprotokollen. Det heile verkar så endeframt. Det kan ikkje venitvil om at mellomaldermennesket har kjent dette som vori det livsensfulle røyndom. Dei trudde så sterkt på såvore at det verkelegvart r e a l i t e t a r i deira liv - korleis no vi med våre sansar ogvår psykologi vil forklåra dette.PUTESTYRINGA I FOLKEHUGEN.Over heile landet finn ein viser og forteljingar som vitna C om a ~iser futane ikkje har hatt nokon høg plass i tanken til bonden - hanvar helst bror til hinmannen, slik det står i visa:«Å fanden og futen dei våro tvo brø'a,og fanden tok futen og steikt han på glø'a. »Og snytinga hans og hans ureideleg ferd i det heile førde han dit

188bøndene aller heitast ynskte han; -desse orda' (dei to siste versa):ei vise frå liitra fortel det med«Og fauten han kraup seg i helvite inn- lat han krypa -og etter kom lensmann med holl og med skinn.Men sjå da stod det ilt til med fauten.Og fauten kan kraup seg litt lengere inn- lat han krypa -og alle små djevlan dei plukka hans skinn.Men sjå da stod det ilt til med fauten! »På denne måten visste bøndene å hemna seg. Dei kjende segt.rygge på at det kom ein oppgjersdag for svik og galne vekter ogforfuska rekneskap.I Romsdal går det soger i den lei om fleire futar, men ingen fårslik dom og straff som «Halsingjin» = 0 I e A l s i n g, som var denstore herren i Romsdal frå midten av 1700-talet (sjå kapitlet omhan nedanfor). Vi tek med her det mest kjende folkeminne om han.så kan ein nedanføre jamføra med dei historiske opplysningane.Vi tek det etter O. Rekdals bok «Folkeminne i Romsdal»; forteljarener bonden Knut O. Ytterhaug frå Osen i Kleive, fødd 1841, såleisberre eit par mannsaldrar etter futen døydde (1780) og just i denbygda der futen, Alsing, serleg «grasserte». Bøndene sitt bilete avhan er såleis: 1 )«Det var ein fut her dei kalla «Halsingjinn». Han hadde redda ein. finn ein gong oppi Nordlandet, og te betaling for di gjorde iinnendet slik at han aldri skulle tapa ei sak. - Så kom kongen i Danmarki trette, og så fekk han Halsingjinn te å føre saka for seg. Og hanvann saka. Og såleis val' det han fekk dette landsgodset (Vestnesgodset,1757- 80) te løn, med fullt herredøme over romsdalingomher. Vestnes bygde han opp te hovudgard. lOsen iFannefjordenhadde han malmverk, og ei lån. Han sette opp ein dam i Osen, også grov han veite då, så han fekk vatnet te å renne på nøråsida;elva renn på søråsida. Og her hadde han smelteomnen sin, og eiseks sju store belgar, som gjekk med vatn. Det skulle vera slikt eitliv og slik ei banking når alt dette var i gang at det høyrdest milevidt.Det var som ein by inni Osen då. Det visest etter tøftom endå.og etter bærtreom - solbæra veks vilt der den dag i dag. - På Hol-

189men innpå Nesjestranda hadde han eit koparverk. Dei hev kalla detKoparholmen der sidan.Så tvinga han folket her omkring te å hogge ned tolla si og brenneho te kol åt seg. Dei !laut hogge ho og reise ho i hop om vinteren.Og i hovolla, når det var på det turraste, laut dei brenne kol tå 'na.Og så skulle dei føre kolet fram åt verket for seksten skilling tunna- det var fin forretning! Dei gorpa mykje på di, gamlekarane. Menså blei det ein pest for folk, detta her, og dei ville ikkje finne segti alt som lialsingjinn kravde. - Det var ein mann på Tollåsen, detvar ei kjempe te ein kar, og han brydde seg ikkje om å føye lialsingjaså mykje. Så kom lialsingjinn ut på Tollåsen og var galen fordi mannen ikkje skaffa 'nå kol. Tollåsmannen sat og mol, han, dålialsingjinn kom, og han sat og høyrde på han ei rid. M'en te sluttså bykste han opp åt lialsingja inni kvernhuset:«lia de ut!» sa'n.Då blei han verre, lialsingjinn, og meinte han skulle skræme etter'nå. Men då tok Tollåsmannen og hadde nedi demma. Og så treivhan oppåsteinen og heldt han ut mot liaIsingja. Og hadde han ikkjekome seg ut då, så hadde han fått den han hadde tronge den gongen.Men då blei'n redd.lian var ein ugudeleg mann, og forferdeleg hastig. Og så skullehan vera låk med bornom sine. lian skulle kaste tå ungom sine ;Jåelva. lian var no berre som ein hedning då, ser du -- han skullevere d a n s k. Dei var så redde han at når dei høyrde hundengøydde, så skunda dei seg å sopa golvet - for var det ikkje i ordenallting, så fekk dei utkastingsdom og blei jaga frå gardom sine.lian skulle drepa eih 'mann bort med svenskegrensa. Det variåhan fekk ti pengane. Der var utlovt ein stor sum åt den som kunneregulere grensa. Og så var det innpå ein sjapp at lialsingjinn komte å lyde på to som snakka om di, og dei visste merka. Så skjenktehan ein tå dei full, og narra han med seg og fekk han te å vise segmerka. Men den mannen kom ikkje att.lian daua nolialsingjinn au då, og var gravlagd på kyrkjegardenpå Vestnes. Men så blei det aldri fred på kyrkjegal den meir. Ogl) Det er greitt at Knut Ytterhaug, som ikkje berre er frå garden Haugen, dersmelteverket låg, men som og var fødd så tidleg at det enno i hans gute- ogungdomsår levde mange 60- 70-åringar frå Alsings tid, har hatt godt h i s t o­r i s k grunnlag for si futesegn. det den h i sto r i s k e Alsing nedanfor synertydeleg nok.

190det vart så gale at dei laut skrive te kongen om lov te å ta han oppatt. Og det fekk dei. Så tok dei han og rodde han bort på Kalsøyfjorden:og søkkte, han .ned d~r. Sidan blei det fred på kyrkjegarden DåVestnes. Men der dei søkkte han ned, der er det ikkje ro i sjøen -­det eImar ti 'nå der ailtid. -Han P~l-Ola-Mass på Rø (inni 'Langfjorden) blei så · glad då'nfekk høyre at· Halsfngjirtnvar dau, at han reiste seg i senga og laføtene frampå sengasto'kkert. Det hadde han ikkje gjort på åtte år."Når, 'ein les _ dette, må ein minnast dei gamle orda: «Eitt eg veitsom al,dri døyr, domen om daudan mann». ~ Det gj~ld om at hartvert god.

191Gamal husmannsplass i Romsdal.FRAMGANGSTIDA 1660-1814LITT OM DEN ÅLMENNE FRAMGANGEN.Tida 1660- 1814 er ei stor f r a m g a n g s t i d, for endå det kanvera så ymse av vanskar og motbør folket vårt må stri seg i gjennomi denne tida og, så går likevel den store stemna i rett lei. Voksterener tydeleg nok·på a 11 e omkverve. Det åndelege livet kviknartil, det nasjonale synet vinn fram att, og endeleg er det ei rikutvikling i det økonomiske, som skaper den naudsynlege sjølvkjensla- og makta med ~- til å bera fram 1814-verket. Nordmannsnamnet,som ofte hadde vori utsett både for hæding og vanvyrdnad.held på og vinn fram att til ein heidersplass. Alt i 1704 sette fredrik4. på ei mynt, til minne om Noregsferda si, desse flotte orda:. . ~«Mod, Troskab, Tapperhed og hvad der giver Æreden hele Verden kan blandt norske Klipper lære».Og eit krigs-skip i flåten bar namnet «Den Norske Bonde», eit tidarteikn.Eit namn som «Den Danske Bonde» var utenkjeleg.

192Vi skjønar at dette smaka ikkje ille for norsk sjølvkjensle. Meniydelegast syner denne framgangen seg i det økonomiske livet. Vikan sjå det på det at folketalet i landet doblar seg, frå ei 450 000iil om lag 900 000, i denne perioden.fullt så stor er ikkje auken for Romsdals amt, frå ei 30- 36000j 1660-åra til 53670 i 1815. Ser vi på våre bygder berre, finn vi stort. sett det same: eit folketal på om lag 7000 i 1660-åra vg ikkje så langtfrå det dobbelte i 1815: 12854. Utrekningane til Sars av folketaleti Romsdal 1665: 6561, er noko for lite, men Aschehoug sine må verareint r a v g a l n e. Han finn her var 11 980 menneske då, over_halvtanna tusen meir enn vel 100 år seinare, i 1769, då den fyrsterettelege folketeljinga var! Då var folketalet berre 10 295. Det erikkje underleg at Ose. Albert Johnsen finn at det er liten framgang·i Romsdal i denne HdbolkenP)Eit anna vitnemål om denne voksteren: Straks føre 1660 var det iheile Noreg tilsaman ei 13- 1400'0 'odelsbønder berre i mot ei 40000leiglendingar og truleg ei 8-10000 husmenner. I mange bygder fanstdet i det heile teki den gongen i n g e n s j ø I vei g a r. Etter folketeljingai 1825 var det 59000 sjølveigarar i mot ei 31 000 leiglendingar.Det er greitt at dette førde til mykje styrking av sjølvkjenslahjå bøndene og, - og ikkje mindre at dei fekk ei mektig underklassepå nære 49 000 husmanns-huslydar under seg før tidbolken var ute.Men d ess e har vi kanskje mest å takka for alle dei nye bøar ogbal som 'no vart rudde rundt lind og strand. I kvart bygdelag ilandet vårt vil ein kunna peika på ei uhorv'eleg mengd gardar somdet har vorti lagt grunnen til i denne tida av husmannshender. Men,elles vart mang ein plass reine. armodsh~imar _ og - «Steinrøys,Steinrøys sveltihel», som det heiter i visa. 2 ) . .Det er og ein rivande framgang i b y a ne. Verdskonjunkturanevar gode, og etterspurnaden nett etter våre varer, trelast ogfisk serleg, var stor. Og folk er og mykje meir e n e r g i s k e tilå nytta ut rikdoms'kjeldene enn i førre tidbolken. Noregs h a lll.l) Sjå N. H., b. V 1, s. 265.2) Etter teliing i 1723 var det 11814 husmenn med jord i Noreg; i 1825 var talet48706, ein vokster på ei 37000 husmanns-huslydar på hundre år. Heile det 18.hundreåret arbeidde styringa systematisk med å få «sett ned» husmenn. DetskulJ'e m. a. gje bøndene ein trygg og fast arbeidsstyrke. Men ynsket om å~rka opp meir jord og skaffa plass til folkeov erskotet vog mest. Vilkåravart ikkje lovfeste for husmenn før i 1750. Frå den tida skulle husmannen hafeste på plassen så lenge han eller kona levde, noko bøndene murra til sådet lite vart ut a v loven. Men frå 1792 hadde dei rett til skriftlege kontraktar.

1~3d e l s f l å t e auka sterkt etter 1651, då .England kom med Navigasjonsakta;alt under Predrik 4. hadde vi likså stor handelsflåte somDanmark, og ved 1800-talet var vi komne langt framom det: Noregsflåte var på 120000 tonn, medan Danmark berre hadde 75000 tonn.I det heile kan ein vel og seia at kulturelt sett så heldt folket vårtpå å veksa seg or 'Og over a I m u g e syn e t; det held på og vertein medviten nasjon. Bondekulturen, slik som sambygdingen vårAnders S a n d v i g best syner oss hono'm på Maihaugen, er detsterkaste vitnemålet om folkeframmarsjen mot målet: eit fritt kuiturfolk.E in annan gamal husmannsplass i Romsdal.STYRING OG STYRESMENN FRAM TIL 1720.Det var ikkje greitt å vera konge heller etter alle krigane føre1660 med den økonomiske utarminga som fylgde på. PI:edrik den 3.såg ingen annan utveg enn å knekkja adelen og lata qei som førberre hadde spela herremenn og hadde vori skattfrie og hatt andreserrettar, bli sette på like fot med folket elles. Vegen gjekk i gjennomeinveldet og heil nyskiping " av administrasjonen. Den gamlelensstyringa i Noreg hadde gjevi for lite av seg. No vart det f a s t e. e m b e t s m e TI n alle stader" og på f å s t I ø n. Kongen skullesåleis få sitt, og bøndene sleppa Hå dei verste utsugingane. LandetRomsdals Soga - 13

194vart skipa i a m t, og amtmennene hadde, slik som lensherrane før,~ krivarar og futar og bondelensmenn att under seg. Denne skipnadenmed amtsnemning i staden for len er frå 1662, men han vartikkje alle stader sett ut i livet like fort. Dei fleste amta fekk likeveli dei åra som kom, nye styresmenn på fast løn, slik dei laut gjerarekneskap for innkomer og utloge r. Men det hende då at somme lVdei som hadde styringa i landsluten ei tid, vart sitjande som før pådei gamle vilkåra; ja, det hende jamvel"at nye menn fekk «len» ut­,over heilt .fram mot 1680-åra. Ein slik ein var Claus A h l e f e l d t,verson til Kristian 4.; i storparten av 1660-åra var han lensherre iRomsdal. Sjølve den endelege amtsskipnaden vart og fyrst fastsettved.lov i 1671, ' året etter at Kristian 5. var vorten konge. Landetvart bytt i 4 s t i f t a ro t; som kvart skulle vera på eit hovudamt·og to eller tre «underliggende» amt. «Trondhjems hovedamt» fekkVardøyhus og Romsdals amt under,seg.·Dette siste omfata Sunnmøre,Nordmøre og Romsdal. I 1671 ,te~k amtet så den fyrs,te amtmannen,C ti r ,i s t i a n L i n d e no w, av' gamal god dansk ætt. lian tokbustad på M 0 l d e. Men alt i 1675, ved kgl. resolusjon den 13. juni,vart det fastsett at Sunnmøre skulle gå saman med Nordfjord til eitnytt amt, som Lindenow no fekk. Romsdals amt omfata så utovertil 1689, då Sunnmøre atter vart lagt til det (s. 144), berre Nordmøreved sida av vårt eige fylke. l ) Amtmenn i denne tida var fredrik v.o f f e n b e r g (1675-77), som levde og døydde i «LiNe-fosen», D a­n i e l K n 0 f f, som vi veit mest ingen ting om, og frå 1680 til 1691Jonas L i l i e n s k j 0 I d. Om alle desse tre er det lite å seia. Denneste amtmannen var I ver v 0 n A h n e n (1691-1700). Vi hugsardenne frå bergtakingssaka i 1695. far hans hadde vori amtmanni Nordland og hadde elles synt stor dugleik i striden med svenskanei 1658-59'. D~ssutan seiest det at han er den fyrste som laga tranav torskelever i landet. I 1700 vart han stiftamtmann i Trondheim- dessutan hadde han fine og høge titlar: «Konferentseråd», «etatsråd»og endeleg var han riddar av Dannebrog. lian døydde i 1722.Ein stiftamtmann hadde dobbel så høg løn som ein amtmann, 1000rd. frå 1702- 03 veir lians liansen Lillienskjold, bror til Jonas, amtmanni fylket. lian vart overflytt frå Troms, men fekk visstnokingen ting med styrih~{a' av bygdene våre å gjera, då han var sjukleg"ogdøydde alt i 1703. Men for finnmark, der han var i bortimotl) Sidan 1689 har så dei tre fylka alltid hatt amtmann, og sidan 1918 fylkesmann.saman.

195Moldegård, slik amtmann Nobel bygde garden.20 år, var han ein god mann. lian var ikkje lite av ein litteratog har m. a. gjevi ei verdfull skildring av finnmark. Johan PederT e s t m a n d var visstnok viseamtmann i Romsdal for LiUienskjold.l 1703 vart lians N 0 b e l amtmann i Romsdal, og han er ein av deimest dugande vi i det heile hadde føre 1814. lian var opphavlegskåning og tok namnet sitt etter fødebyen Kristia n 0 p e l, som i daglegtale visstnok vart kalla «Nopelen» eller Nobelen». Nobel haddestudert ei tid ved universitetet i Kjøpenhamn, men dette studiet (trulegjus) var det berre få som tok noko alvorleg. Medan krav omteologisk embetseksa'men og påbod om å studera ved universiteteti Kjøpenhamn hadde komi alt i 1629 for prestane, så vart juridiskembetseksamen for dei verdslege embetsmenn fyrst innførd over100 år seinare. Så snart Nobel slo seg ned på Molde, fekk han hugpå M 0 l d e-g a rd, som då var på fleire manns hend~ r, men somhan til slutt fekk slå under seg. Då han vart eigar, såg det såleisut på Moldegård (det ser vi av eit arveskifte frå 1703): »Nystuen,dagligstuen, borgestuen, matstuen, hvorudi finnes 3 kakelovner samtbord, benker og sengesteder, et stort og et lite stabbur, en' spisebod,en sjå (tørkehus eller skur), en kjølne (tørkehus for korn), et gammeltnaust, en sag, et brukelig kvernhus, et øde do. ved sagen, et

196hus som Christen bebor, en bå rstue, en hølade, en kornlade, en hestestall,tven de gamle føllstaller, en gammel hakkelsbod, 4 små gamlefehus, et smalehus.» Dette fortel oss ikkje så lite om korleis det sågut i det heile på ein litt større gard på den tida, ei veldig samling -­j alt 26 - av dei mest ulike slag hus.Nobel gjekk truleg med ein gong i gang med å få ein annan skikkpå Moldegård. Det var han som gjorde han om til den herregardenvi -kjenner -til.Å få tak i' Moldegård kosta honom 531 rd., men det lukkast honomog snart å få kjøpt halvparten av R e k n e smed al'le husa på garden.Det skal serleg nemnast eit par ting Nobel stod i brodden for:lian skipa R e k n e s hos p i ~t a l og gjorde opptaket til å få e i n sm a t r i k k e li landet; det siste var ein heller flokut ting då det iheile landet v a r 7J ulike «skyldspecies» ; og det lukkast då hellerikkje å få han gjennomførd no trass i amtmann Nobels og bisp Deichmannsstrev med det.Det gjekk over 100 år før arbeidet heldt fram og skapte ei nokolundefast og påliteleg skyldset jing (1836 og 1863). Om Reknes k:mein lesa dette i Thaarups «Archiv for statistik»: «Etter kammerrådog amtmann Nobels forslag, approbert ved rescript av J 6. august1713, er dette sykehospital stiftet». S c h ø n i n g fortel i sine reiseskildringarfrå fylket i 1773 a t Nobel fekk sunnmørsprosten M a n Il,som åtte li u s t a d g 0 d s e t (53 våger), ti[ å gjeva det til ho spitalet.Sjølv gav han garden Gauset i Sunds åtting. Å få eit s,:worehospital var sers n ~ uds y nt, då spillsjuk a (spedalskhet) på denne tida ,på grunn av dårleg stell og kosthald og skort på kunnskap om sykja,h erja fæ lt mange stader. Dei sjuke leid svært my kje vondt på mangev is, så lite hje'lp dei fekk. St. Jørgens hospital i Bergen rakk sletti kkje til.Amtmann Nobel var ein mann som gjerne v ill e ha eit godt ordpå seg og stå på gode føter med folket; det vnr ærehug i karen -ilan ville f r a m. Og fram kom han og; han var absolutt ein nv d,.; ileiande menn i landet i desse åra. I 1713 vart han såleis medlem JV

197Amtmann Nobel og fru e.ferd eller annen umake uten betaling. Så og om han udi handelsdrive Ise har vært noen til fornærmelse . eller skade, i hva måte detvære kunne. Hvortil de alle enstemmig svarte nei.» På tinget iR ø d ven åtting 29. mai 1706 spurte Nobel sjølv bøndene om fu tenener sveinane hans betalte dei skysspengane dei skulle nå r dei fori tiendetekt, i tingferd eller i andre ærend. Dei svara at futen bauddei betaling på såvorne reiser, men at dei ingen pengar hadde tekiimot «formedelst han har vært dem behjelpelig både med s kan~rsetterståeise og så og i mange andre måter.» lian spurde (lg vid areetter kor mange mann laut vera med futen i skyssferd, og fekk vitaat det var frå S-8-10.mann, etter som veret var til. Det ser ut tilat futen står seg godt med bøndene no, men så er då også fu ten, BørgeEeg, ein dugande mann. Han fekk og som nemnt i gang ei g1rdsdriftpå futegarden 0 j e r m a n e s, slik at han vart eit mønsterbruk iRomsdal for lange tider. I 1728 hadde garden 8 hestar, 37 ky r, . 2oksar og 6 kalvar. Dessutan åtte Eeg 14 andre gardSlr c')g, og eimengd fine guIl- og sylvsaker. 1 )Det kan ikkje vera meir enn ei meining om Nobels styring i bygdenevåre. Han ville ha orden i alt. Så når han grev og spør bØll-1) S.iå Olafsen, Veøy I, s. 565 fg.

198dene om både det eine og det andre, t r e n g det ikkje berre vera(~streberi», som ~9mIl!~r:neiner.1)Nobel var ein framifrå finansmann, det synte han tidleg. lian toktiI-' so-m 'to'ilfo,rpa'ktar ' lmrdanfjells og dreiv tollinnkomene opp frå30 000 rd. trI bortimot det dobbelte.Og då han i 1717 gjekkav som amtmann, seier hansjølv at det ikkje var ein skillingi skattere'stansar. lian vargHt minst 3 gonger, og se~legden siste gongen var det «forretning».Med ei kjøpmannsenkjefrå Breivik fekk han dåei medgift på 184000 rd. ---,- sersmange pengar i ei tid då Moldegårdkosta berre v,e'l 500dalar. lian enda som stor godseigari Danmark, der han døyddei 1732. Ein av sønene hansvart amtmann i Stavanger;dottera Marte Margrete vartgift med Erik M u s t, som vartamtmann i Romsdal etter Nobel;dei budde og på Molde;­gård, så garden vart i ætta,.Puten Børge Eeg.Nlust drukna i 1729, men ko.1ahans ~evde på Moldegård til i1774. Ein son, som fyrst vart fødd 'etter faren var død, flutte seinaretil Trøndelag, der 'han vart ein veldig jordherre og døydde somkanselliråd j 1798.ll-ARSKRIGEN 1709-1720.Under desse to siste amt,mennene fell U -årskrigen. Om la~ ddeinaste som direkte vedkjem Noreg, er dei freistnadene Karl 12. ,1) Me er samde med O. 0 l a f s e n i det han held fram om Nobel i Veøy T,s. 550, Og serleg i dette: "Prof. Ludvig Daae finner endog et vitnesbyrd omhans (Nobels) moralske brøst deri, at han kom i strid med presten Thomasv. Westen om en forbryter. Men det burde Daae ikke ha nevnt. Ti det eramtmannen S01:1 her represen terer humaniteten og mildheten, mens prestenrepresenterer hår JhCtC:1, råheten og ufornuftel1 )}. Sjå seinare om Thomasv. Westen,

199gjer I ara 1716- 18, på å ta landet vårt til vederlag for tapa etternederlaget ved Poltava i 1709. I desse stridane var då og romsdølenemed. Det kan og nemnast at A n n a C 0 l b j ø r n s d 0 t t e f.~om er så vidgjeten frå desse åra, var gift med ein romsdøl, J 0 n a s.R a m u s (sjå nedanfor).før vi fortel meir om denne krigen, kan det vera av interesse åsjå litt på militærstellet i våre bygder den; gongen, slik vi møter detgjennom skildringa til den unge generalløytnant Christian G y l­d e Tll ø w e, som fer på inspeksjonsreise og mønstrar eit kompani avromsdøler i Molde i 1695. Det heiter i reiserneidinga hans frå 2Ljuli: «Kom siden til Misundfjorden i Romsdal. Her begynner Tr:.ondhjemsdistrikt, og kalles den første gård de rudi Egedal (Heggdal!).Over fjorden rodde vi til Maale (Molde!), hvor amtmann Ahnenbor. 2 mile. Her ble kap. R ø n e Sl) kompani ,av det Trondhjemskeregiment med trebajonetter på siden presentert. Disse folk ' befantes.langt slettere både udi gevær, mundering og i deres eksersis ennnoen av det Bergenhusiske. Årsaken ble ikke kapteinen tilregnet;ti han for sin person noksom utrettet sin funksjon. fogden sammesteds visste å berette.og ville bevise med sine kvitteringer at han 11år etter hinannen de ordinerede legdspenger til munderingen for sittfogderi betalt hadde - - - De beste folk ble annotert å erholdederes dimissjon formedelst deres lange tjeneste. - En del av dettedistrikts marine (sjøtropper) ble mønstret, og befant es meget ,sletteliksom de øvrige.»Så fort som Gyldenløwe for - han brukte berre ein dag fråBorgund til Molde, der han heldt mønstring same dagen, og for såden neste morgonen kl. 2 over Battenfjordseidet til Nordmøre - såhar han visseleg ikkje fått sett seg så serleg grundig inn i tilhøva.Berre 21 år var han og. Men så mykje kan vi då skjøna av detteat det er ikkje rare greiene med forsvarsmakta vår. ' Endå futen harbetalt dei vanlege munderingspengan~, vantar dei alt det naudsynlegeutstyr. ner møter vi danskestyret i si slettaste form: Det vartusen andre ting dei kunne utnytta Roinsdalsbøndene sitt tilskot tilherstellelt på i kongens festsjuke Kjøpenhamn enn til klede, skorog våpen til soldatane.l ) Skal visstnok vera Rønnow, som seinare vart maior. Han vart, då han døydde,gravsett i kyrkja i Molde. Kyrkierekneskapane fortel at han utstyrte skriftestolenmed «blå gardiner og jernstenger».

200Amtmann Nobel, som var med i regjeringskommisjonen, haddesjølvsagt mykje med hendingane å gjera i ll-å rskrigen. Såleismåtte han saman med dei andre styresmennene, då svenskane i 17 16tok Oslo, dra seg attende til Drammen, og seinare jamvel til Skien.Der opplevde han noko reint omframt: T elebøndene møtte opp ihundrevis, provianterte på eigen kostnad og kravde våpen og førarskapså dei kunne gå mot svenskane. Dei heldt mest på å øyde­~ eg gja både amtmannen og futen sin, fordi d e i ikkje ville takaførarskapen for dei i krigen. Ro vart det fyrst etter a t Nobel la segi selen og hjelpte dei tilrette og i veg. I ei melding til kongen roserNobel bøndene mykje for deira pågangsmot. Ei ikkje så lita rollespela og kaptein Chistian T ø n d e r på Reknes i krigane sønnanfjellsi 1716. lian hadde førarskapen ov'er galeien «Lovise» og v a rmed i dei vidgjetne hendingane i Dyneki'len, der Tordenskjold gjordedet så grundig av med den svenske flåten. lian døydde sameåret, utan at vi .kjenner korleis det gjekk til. Stesonen hans, løytnantfredrik M ess e l, var med Tordenskjold i åtaket hans på S t r ø m­s t a d, der han fall. Enkja til Tønder budde på Molde, der ho fekkpensjon av «Postkassen». Den halvparten ho åtte av Reknes, seldeho til oberst Sto r m, som alt før var vorten eigar av andre helvta.Elles fekk folket på Molde på ei serskild v is kjennskap til krigen:7 svenske «Ober-Officerer» vart sende dit til forvaring; det varkrigsfangar. Det vart ei heil historie om korleis det best kunneordnast med kost og husvære og stell til dei; det var in gen somv ille ha dei, og til slutt laut dei leiga eit serskilt hus åt dei. I amtsprotokollenfrå 1716 står elet m. a. om dette: «Etter at jeg ved skri-. veIs e fra den liøykongl. Statslov (regjeringskommisjon) av lS/ 121716 var til melelet, at de fangne svenske oberoffiserer som var iTrondhjem (hvilke -etter herr stiftamtmann v. Ahnens skrivelse er7 personer udi tallet) skulle hitseneles til Molde ladested og der nytefri kvarter sålenge krigen continuerer (varer), har jeg først konferertmed samtlige bemeldte steds innvånere på hva måte de beleiiigstkunne bli innlosjert. Men som de fleste unnskylde seg ikke åIla leilighet til å motta noen, erbød de seg heller å ville leie et apartehus til disse svenske offiserer, hvilket de samtlige . måtte beta1enår det riktig ble li gnet dem imellom, hvorudi de og tir slutning bleenige" og formådde mr. Johan Joensen til å bortleie et ham tilhørendehus på Molde, som disse svenske offiserer skulle tilh olde udi, forhvilket de akkorderte å gi ham ukentlig 2 rd. når ha n imens forsy-

201ner de ovenmeldte fangne offiserer med fornødne senger og sen:!;­klær, lys og ildebrann(!), likeledes forskaffer et kvinnemenneske,der alltid kan holde huset renlig - . l)Så kjem ei lang liste på Moldeborgarane, der vi får sjå korleis dddeler dei økonomiske børene krigsfangane fører med seg. Protokollener datert Moldegård 8. januar 1717 og underskriven av Must.l 1718 ser vi a t det vert sendt i veg 5 farty frå Romsdal medhøy og proviant til heren i Trøndelag. Det var sjølvsagt utkommandertein del romsdøler til å vera med å forsvara Trøndelag motden vidgjetne svenske general Armfeldt i 17] 8. Men det vart ikkjeså mykje med k r i g e n. Derimot herja p e s t e n båe herane;dei rekna med at om lag 1500 døydde i den norske heren, og kanskjebort imot 3000 i den svenske, som iser leid mykje avdi svenskanevanta all slags proviant.Det var sunnanfjells det gjekk heitast til; men der enda krigen og;fortare enn dei venta, då Karl 12. fall, og svenskane drog seg attendei 1718.Desse krigsåra var i det heile teki syrgjelege år for Noreg, serkgfekk byane og handelen ein alvorleg knekk. F leire hundre skip gjekkmed, og det nett i ei tid det kunne ha vori dei beste tilhøva for vårskipsferdsle. Handelsmaktene England, Holland og Frankrike V8.rnett no opptekne med den spanske ervefylgjekrigen.NYE HARDÅR OG OMFRAMSKA TTAR.Hardast vart det likevel å greia dei tunge skattane styringa sågseg nøydd til å leggja på folket vårt i denne krigen, - ein krig somdei fleste andre krigar i dansketida frå fyrsten av var oss reint uvedkomande:Det var Danmark som byrja han mot Sverike; gamlemotsetnader og hemntankar heldt seg.l hungeråret 1709, eit uår over heile Europa, våga dei rettnokikkje å skriva ut nokon omframskatt, og i 1710 vart det berre OPPkravtnokre mindre pålegg til skjerbåtar og båtsmenn.Endå i 1711 var tidene så armodslege at den einaste utvegen deifann til nye skatteinnkomer, var ei stempelavgift '.på nye skor ogein luksusskatt på køyredoningar, parykkar, hårpynt "og tenestefolk!Det vart så altfor lite ut av desse skattane, og difor gjekk riksstyringai 1712 til dei vanlege omframskattane att, som varde vedsålenge som krigen heldt på og vel så det. Denne fekk namnet

202d a g s k a t t e n fordi han vart utlikna med ein viss sum for dagenjor kvar by og kvart stift i landet. Denne førde i 1712 til ei. innkomepå 138 OOOO rd.; to år etter, i 1715, var han nådd opp til156500 rd. Dei neste 6-7 åra heldt han seg på ei 180000 rd. årleg.rrå 1720 kom dessutan endå nye omframskattar, ein på alle «skårnebord», ein høyskatt, og endeleg ein på alle «karakteriserede personer»,dvs. ein ekstraskatt på alle militære og sivile embetsmenn.Men dette var ikkje nok. Attåt kom soldatutskrivinga, skyssplikt,ymse arbeidsplikter, innkvarteringar slik som på Molde t. d., ogendeleg somme stader plundringarog brannskatting frå dei svensketroppene. røre 1718 skulle annankvar fullgard skaffa l soldat, sidanvart det ein på k v a r fullgard, så vi skjønar det var ikkje småting.Det er fleire ting som peikar mot at skattebørene fall tyngst nordanfjells.Merkeleg nok fann folket seg utruleg roleg i dette skattepresset,som må ha kjendest heilt utoleleg, slik skattane og vart inndrivne,ved hjelp av militær. Dette var ein farleg utveg, som lettkunne føra til større folkeøsing, slik ein har vitnemål frå einskildestader. Dei danske styresmennene for ikkje lite uklokt fram motbøndene heller. Dei dreiv det endå til så vidt at dei som synte «ringestevegring eller motvillighet» skulle inn på Akershus. I 1714dreiv jamvel visestathaldaren baron Krag i gjennom at den fyrstesom synte «opprør eller stempling» skulle ein kunna hengja ellerstraffa på annan måte u t a n lov 0 g dom. Amtmann N 0 b c lfreista å gjera han klår over at dette var uklokt, og at det burdetakast visse omsyn til dei norske bøndene, men på dette skal Kragha svara at han meinte at det var «landsens forrædere som råddekongen til annet, enn at en amtmann j 0 u t e n a n s var k u n n ep i s k e e n b 0 n d e, n å r h a n f a n t d e t f 0 r g 0 d t». - Detvar sanneleg ikkje så greitt å vera bønder, nei, korkje på den eineelUer andre måten.SAL A V KYRKJER OG KYRKJEJORDA.Men skattane skaffa ikkje kongen nok innkomer. Og så laut hanty til k y r k j e g 0 d s a. Sidan reformasjonen var det kongen somhadde omsuta for kyrkjene; han var det som rådde for eigedomanehennar og for innkomene elles. Endå tanken opphavleg hadde voriat dei berre skulle nyttast til bate for kyrkja, så tok dei ymse kongane,serleg sidan 1660, til å bruke kyrkjeeiga til krigane sine. Dette

203gjorde og at kyrkjene forfall. Por så å sleppa utlogene til atterreisingog vedlikehald, men fyrst og fremst for å få pengar til ågreia krigsgjelda, tok Predrik 4. i dei fyrste åra etter 1720 til å setjakyrkjene ved offentleg auksjon; dei som baud høgast, fekk sjølvsagttilslaget, utan tanke på kven dei nye eigarane vart.J åra 1722-23 vart såleis om lag 620 kyrkjer avhenda. Ein mindrelut, om lag 100, kjøpte bygdene sjølve, men resten kom i privatfolkshender og vart no ei tid fast salsvare. Kjøparane hadde elles å sytafor at kyrkjene vart haldne så nokolunde istand. Men retten til åsetja til prestane, slik som andre embetsmenn, tok kongen til segetter 1660.Om kyrkjesalet i Romsdal ser vi av kgl. skøyter frå åra 1725 -·1726. På ein offentleg auksjon i Trondheim vart Ve øy hovudkyrkjeog dei 5 annekskyrkjene Bolsøy, Kleive, Vestnes, Sylte og Rødvenpluss alt det jordegodset dei åtte og kyrkjetienda selde til rådmannL 0 r e n t z li 0 I s t (s. 156), som no vart ein veldig jordherre, menog ein rettvis og rimeleg mann mot bøndene i Romsdal. Kjøpesummen,1510 riksdalar, var sjølvsagt berre ein spottpris. Det kgl. skøytebreveter frå 8. mai 1726.Etter L. li 0 I s t vart sonen H a n s H 0 l s t (sjå s. 156) eigar avkyrkjene og Vestnesgodset. Alt dette kjøpte futen 0 l e A l s i n gi 1757 for 38 000 rd. Omfram kyrkjejorda var dette godset no på169 gardar i fylket vårt, så Romsdal har nok aldri nokosinne hattein slik jorddrott som Alsing (sjå om honom seinare). Då det tIlslutt gjekk ut med . honom, kjøpte bøndene kyrkjene av buet hansi 1780-82.Kyrkjene i G r y t t e n prestegjeld, Grytten hovudkyrkje, Korskyrkje, Eid-, Voll- og Hen-kyrkjene vart 28. september 1725 seldetil stiftsskrivar Morten W i u m s arvingar for 562 rd. Då Wiumsbu var fallitt og det ikkje greidde å halda kyrkjene vedlike, komdei etter kvart i bondeeige: Voll kyrkje i 1744 (innkjøpt av kyrkj~lyden1902), lien kyrkje vart kyrkjelyden si eige ved skøyte frå 23.april 1788, og om lag 1780 har og Kors- og Grytten-kyrkjene komi ihendene på kyrkjelydane.Dei tre kyrkjene i N ess e t prestegjeld: Rød, Sira og Vistdal,vart ved kongeskøyte frå 26. februar 1725 selde til amtmann ogbergråd Erik M u s t for berre 225 rd. liovudkyrkja vart snart bondeeige, og dei to bøndene som åtte henne, gav ho til kyrkjelyden

204i 1857. Dei to andre kyrkjene kom i hendene på kyrkjelyden i1860-å ra.Dei 4 ky rkjene i A u k r a pr.gjeld: Aukra, Vågøy, Bud og Hustad,kom ved kongeskøyte frå 26. februar 1726 i hendene på amtmannEirk Must for 615 rd. Alt i juni same året avhenda Must dei 2 sistekyrkjene til ky rkjelydane.Dei tre kapella på Sandøy, Harøy og Ona vart nedrivne, Ona før1800 og dei 2 andre etter vedtak frå 1809. Sandøy fekk no vanlegkyrkje. Bud og Hustad vart skilde ut frå Aukra prestegjeld og varteige kall ved kgl. reskript frå 4. april 1755. Ved reskript frå 18. nov.1740 vart Bolsøy og Kleive slegne saman til eitt kall, og Nesset(Rød), Eresfjord og Vistdal til eit anna, båe skilde ut frå Veøy.Vi veit a t dei fleste Romsdalskyrkjene omkring 1650 er stavkyrkjer.TRE KONGEVITJINGAR I ROMSDAL A VOLDENBORGARANE.Fredrik 4. døy dde i 1730, og unde r ettermannen hans, Kri s tian 6.(1730-46) råder p i e t i s m e n sterkt bå de i Danmark og Noreg.H 0 I b e r g lyt jamvel i denne tida lata vera skriva komediar, dådesse ikkje var til Herrens æ re. Denne stemna skal vi skildra merarei bolken «Sjustjerna», der Thomas v . We s t e n, soknepresttil Veøy, er hovudmannen. Elles innførde denne kongen k 0 n f i [­m a sjo 11 e n i 1737 og freista, med skuleordningar frå 1739 og1741, å skapa eit slag s k u I e s t e II i landet.Etterfylgjaren til Must, amtmann Kri stian Sol g å r dl) (1629- 42),som budde på Mold vær i Borgund, fekk høve til å syna si evneløysedå den nye skulen skulle gjennomførast. Dette førde han (')g i storstrid med futen Børge E e g (s. 197).Dei tre siste kongane, Kristian 5., fredrik 4. og Kristian 6., sblhugsast fordi dei, i motsetnad til fleirtalet av OldenboEgarkongane,ikkje berre .vitja landet vårt, men jamvel var innom Romsdalsbygdene.Ferda ti l Kristian 5. var i 1685. Han kom frå T rondhei m overOrkdal, Surnadal og Tingvoll til Tiltareidet i Nesset, der «Hans KongeligeMajestet fant det annet kompani av de trondhjemske marinererund er kaptein Budde, SOI11 Hans Majestet lot for seg eksersereog salve give, hvi lket de til Hans Kongelige Majestets a ll ernå digste1) f rå 1729--31 var W 0 r 111 v iseamtmanl1 i Romsdal.

205fornøyelse vel og tilbørligen forrettet». Vi ser Kongen er betre nøg dmed militæret i fylket enn Gyldenløwe var 10 år seinare. Dei reidover Tiltareidet og for med båt over til Nesset, prestegarden, derkongen etter avtale skulle overnatta. Sokneprest i gjeldet på dentid var Christen A u g u s t i n u s s ø n n. Han budde elles på G j e r­d e t, Vorpenesgarden, der han også døydde året etter. På sjølveN ess e t prestegard budde då den residerande kapellanen hans,Nils Jenssønn P a r e I i u s, som hadde vorti tilsett i 1681 og fylgdeetter Augustinussønn som sokneprest i 1686; alt året etter gifte hanseg, som skikk var, mer p r e s t e n k j a - den vanlege «pensjonsskipnaden»for slike den gongen. Enkja fylgde embetet, - nå r ikkjepresten som fekk det, var gift i førevegen. Parelius er den fyrstesoknepresten som bur på Nesset. Dei to gardane Nesset og Gjerdetligg elles side om side (Gjerdet har opphavleg høyrt til Nesset). Båeprestane har vel helst saman stått for vertsskapet. Bror til ChristenAugustinussønn, som var ikkje så lite av ein forfattar og V'Hprest i Meldal, seier om han: «Han (Christen) var lærd og ein dugandefilolog, og han var «from » og stod i det heile over si tid». ­Det vart ikkje så lang stansen som ta nken var på Nesset, for då«veyerliget var meget godt og bequem til at reyse», heldt reisa snartfram med båt til Gjermanes, «hvo,rtil var 5 mi le ». Vidare for deiderifrå om natta med båtar tilGjelstein pa Vestnes. Det var H- miLDet var høgsumar, den 28. juni, og fint ver då kongeferda forgjennom Romsdal, så det k LI n n e ha vori eit syn for slettelandsl'mane,men n a t u r s a n s e n var sers lite utvikla på dcn tid. Nleldingaom denne ferda er prenta i «V id ar» i 1889 (ved Y. Nielsen).Porfattaren er ikkje imponert. Det skjønar vi best av desse orda:«Denne ganske reyse tilvands var ey synderlig remarquabel at see.»Det var ikkje smått stell å greia mcd skyss og mat og herberge.l' dagar brukte fylgjet frå Trondheim til Bergen. Og det var ikkjesmåkårsfolk som var ute ; 30- 40 båtar og ] 50 mann var ved d~iymse skyss-skifta tilsagde å møta, og embetsmennene hadde noksytt for det beste utval til rorskarar; alle var «dyktige, brave ogsterke sjøfolk».I 1704 for Pred rik 4. den same vegen, men han kom frå Bergen ogskulle til Trondheim. Visseleg med tanke på den strevsame reise··måten i tida skriv G y I d e n I ø w e (bror til inspeksjonsgeneralenfrå 1695) som motto for ferda: «Per varior casus, per tot discrimin :-ltendimus», dvs.: «Vi stemner fram gjennom mange ol11skiftningar

206og farar». Dei kom over Vatneeidet til hest, og for så 4 mil medbåt til Gjermanes, til futen Morten Schultz, der dei låg om natta23.-24. juli. I dagboka står det;!) «Reiste vi (deretter) 4 mile tilvannsfor om middagen å spise hos en prest». Denne presten ersikkert Nils E n g e l h a r d t, som var sokneprest i Nesset frå 1700-1716, då han flutte til Veøy etter Thomas v. Westen. Engelhardthøyrde og til pietistkrinsen «Sjustjerna». Så barst det over Tiltareidettil Nordmøre: «Kongen lå på Surendalsøren i et hus, hvor derheppe var plass til ham alene».' Gyldenløwe har noko meir sans forden vakre Romsdalsnaturen; endå det ser ut til at han har ikkje funniseg heilt godt tilrette: «Vi drog den ganske dag igjennom et land,der i skjønnhet skulle 'Overgå Italia, dersom solen der hadde hattsamme virkning, men den var til ulykke så langt borte derfra, såjeg frøs sterkt midt i ju~i måned, uaktet min med mår forete pels.»Så vidt vi finn, er Ulrich Christian Gyldenløwe den fyrste i litteraturensom hefter seg ved den vidunderlege naturvenleiken i Romsdalsbygdene.Den-,neste ' lange kongereisa, i 1733, var uvanleg staseleg. Omframkongen, Kristian 6., kan nemnast dronninga Sofia Magdalenaog vermor hans, markgreivinna Sofia. Berre talet på hoff-folka var143, og dessutan var det ymse andre med i fylgjet, skrivarkararog soldatar. Deri 29. juli låg dei i Fosna. Derifrå for dei berre ibåtar og mindre farty- den indre tiust

207frå kong-eferda til Kristian 6. 1733.Etter eit måleri frå samtida (ved Stadlandet).nyfikna deira, noko omframt å sjå og oppleva. At tre kOfigar slik~, .på rad vitjar Noreg, vitnar elles om at Noreg er «på'· moten».Med Kristian 6. er det ute med pietiststyret. Ved hoffet til dei toneste kongane, Predrik 5. (1746-66) og Kristian 7. (17~6-1808) gårdet heller vilt for seg med festar og fyll. Den fyrste drikk seg helsti hel, og den siste lever storparten av sitt liv som ein vitlaus stak-

208kar, som må lida for mange ætters lastefulle liv. Ein del dugandestyresmenn finst det likevel stundom i staten, såleis den eldre ogden yngre Bernstorff og Struensee. Velkjend her heime er Guldbergog (rådde i riket frå 1772-84), men ikkje fordi han var dugande oggjorde noko for Noreg, tvertimot, men for strevet sitt med å samarbeidadei ulike delane av riket til ein verkeleg heil-stat. «Dergis ingen nordmann, alle er vi borgere av den danske stat», er deividgjetne orda hans, - såleis ein protest mot Johan Nordahl Brunsrevolusjonssong og dei norske studentane sin programsong fråsame åra:«Dog vaagne vi vel op en Gangog bryde Lænker, Baand og Tvang.»Denne tida veit vi, er den store nasjonale gjærings- eller mogningstidaher heime, som gjer oss føre til 1814-verket.DEI SISTE STYRESMENNENE I ROMSDALSBYGDENEl DANSKETIDA. - BONDEN OG EMBETSMANNEN.Den fremste styringsmannen her heime i bygdene no som før varamtmannen. Etter Solgård kom Christian Ulrik T ø n d e r frå1742- 1751. Han hadde som dei fleste slike karar i tida, sy tt for clfå seg (eller kjøpa seg) 'ein skikkeleg titel: «Kanselliråd». Men Tøndervar ikkje nokon dårleg amtmann, og vi har vitnemål frå honomom at det var dugande fo.Jk som budde rundt om i bygdene våreden gongen.Tønder var, som vi seinare skal sjå, med og gjennomførde detfyrste skulestellet i Romsdal, og han sjølv var ein mykje bokinteressertmann, åtte såleis fleire bøker enn sine standsbrør på dentida. Nokon ,f i n a n s m a n n var han ikkje; såleis veit vi at hanvart avsett som «stiftsamtsskrivar» i Trondheim i 1741, då hanvar komen i eit kasseunderskot på' 10 000 rd. Då kausjonistanehjelpte honom utor dette, fekk han 'like'v'eiamtmannsembetet iRomsdal i 1742.Ein fylkesmann ser i våre dagar ut som folk ,flest, men korleisTønder og hans jamlikar synte seg for Romsdalsbøndene, forteldette frå registreringa over buet hans i 1751: «1 tød kledeskledning,1 askegrå do. med rødt for, 1 grønn do., l rød do. med sorte knap-11er, l fandorsvest, 1 hjortelæders do., 1 , rødforet reisekjole, 1 rødreisekappe, 1 par otterskinnshansker, 1 ny hatt, 1 gammel do., J

209sort fløyels skyggelue, 1 allongeparykk, 2 pungparykker og 3 piske~parykker». Det var ikkje rart at folk hadde age for ein slik opp:­kledd og staseleg kar; ein slik herre måtte nok og ha rett til å slåog piske den kuftekledde vadmålsbonden om han hadde hug (s. 202).Om lag like staseleg såg dei andre embetsmennene ut, så ein kanikkje undra seg noko serleg over at det vart eit lite «ginnungagap»mellom bonde og embetsmann, eit gap vi ikkje heilt er komne overenno. Ein tenkjer på den gamle embetsmannen sine ord då han komtil byen t. d. og kom saman med vener og kjende der: «Det er sahyggeleg å råka på f 0 I k i mellom!» Serleg den staselege allongeparykkenOanglokka parykk), velkjend frå Ludvig 14. og liolbergog hans tid, måtte gjera ein stakkars bonde både redd og krypande.Jamvel amtmann Nobel, som så gjerne vilde vera folkeleg, visstenøye å halda på sin vyrdnad; såleis fekk han ein gong avsett eintollmann Thue i Molde fordi han i fullskap hadde vori litt uhøviskmot amtmannen. Men mange av dei var like vel dugande og samvitsfullei si embetsgjerning.Prå 1751-1760, så nær som i åra 1754-55, var Andreasp j e l d s t e d amtmann i fylket. I 1754 vart han nemleg suspendertfrå embetet sitt avdi han vart skulda for å ha teki i mot 300rd. ved tilsetjinga av ein forstandar ved Reknes hospital. Endåhan ikkje kunne nekta dette, fekk han att embetet sitt og haddedet til han i 1760 vart amtmann i Buskerud. Både dette og det vifør har fortalt om underskotet til Tønder, syner at styringa i Kjøpenhamnkorkje førde den kontroll eller var så streng i krava tilsine embetsmenn som ho burde ha vori.Den neste amtmannen, Nils C 0 II i n (1760- 1773), er . det lite aseia om. Då han ville bu i og styre embetet sitt frå Trondheim,trass i at han vart nekta det, vart han avsett. lian vart seinareviseborgarmeister i Trondheim. Om den uroa som var i bygdenevåre i desse åra omkring e k s t r a sk a t t e n, skal vi forteijaj seinare.Etter honom var den framifrå dugande og lærde Even li a 111-m e r amtmann. lian styrde Romsdalt amt i 27 år, til 1800, og gjordesåpass gagnsverk både for bygdene og ·Iandet at han skal få si serskildedrøfting i bolken «Romsdal i opplysningstida». liammer buddeog døydde på Årøynes i Bolsøy. Både li a m m e ~ og dei toettermennene hans, 0 l e li a n n i b a ISo m m e r f e I t (1800--1811) og li i I m a r M e i n c k e K r 0 h g (1811-1840, døyddepå «Nøysomhet» ved Molde i 1851), var nordmenn, embetsmanns-Romsdals Soga - 14

210born. før Sommerfelt kom til Romsdal, hadde han vori fut og amtmanni finnmark og Troms, og han gav ut ei ikkje lite verdfullskildring av finnmark i 1799. Han " var visstnok både ein energiskog dugande amtmann. Han døydde i 1821 som amtmann i 0 p p­l a n d, der broren hadde hatt embetet før honom.Ved sida av Hammer er K r 0 h g, m. a. Eidsvollsmann frå Romsdali 1814, den amtmannen som har sett dei djupaste merke ettersegi Romsdal; men så var han då amtmannen vår i 29 år og. Sogaom han og det mangsidige arbeidet hans fell innom den neste tidbolken.Amtmannen hadde ikkje så stor makt som lensherren. All militærmakt vart såleis skild ut frå dette embetet; men og på detsivile området vart makta hans noko. meir avgrensa. Like vel såhadde han nok å stå i. Han skulle sjå til i amtet sitt at kongen fekkdet som tilkom honom, «våge over hans Høyhet». Vidare haddehan å føra tilsyn med at alle lovar og tilskipingar vart fylgde, ogikkje minst passa på at dei underordna embetsmenn og tenestemenngjorde det dei skulle, såleis futar, skrivarar, lensmenn og tolletatsfolk.Amtmannen hadde og tilsyn med all offentleg eigedom, medkyrkjer, hospital o. a. Vidare skulle han ha sine augo med næringsliveti amtet, og i det heile på alle vis vera på statens og kongensbeste. Dette førde til at han måtte ferdast mykje kring i fylket,og han kom ikkje så lite i beinveges samband med folket, slik vipeika på når det galdt Nobel og slik det kjem endå tydelegarefram når det gjeld Hammer. Bustaden deira var jamnast Molde,og der var det no heller ikkje nett noko høve til å koma bort ifo lkemengda. Som mellommenn mellom seg og folket hadde amtmannenf u t a n e, slik lensherrane hadde det før. Dei hadde stortsett det same å greia med no som føre 1660. Men dei og var vortnefaste embetsmenn.Den fyrste futen i Romsdal' etter nyskipinga i 1660 var Iver A 1;­d e r s s ø n n, son av Anders Iverssønn (s. 129). Han var fut frå 1659-83 og budde på Ojermanes, som han truleg hadde i arv etter faren."lian hadde vore fut i Sogn ei stutt tid fyrst, og der lærde han åkjenna bispedottera Anna Munthe, som vart kon~ hans. Mor tilli 0 l b e r g var dotter til syster hennar. Iver Anderssønn sat sersgodt i det; 'han åtte fleire gardar i bygdene våre og hadde så mangesylvsaker, at det var dei som kalla honom syl v f u t e n (s. 141).Av borna deira skal vi sidan fortelja litt om den lærde A n d e r s

211l ver s s ø n n B 0 r c h. lier skal vi berre ta med at den eine dottera,I ver i s s e, vart gift med ettermann en hans i futeembetet,Morten S c h u i t z. Dei budde fyrst i li j e 11 v i k, men fekk seinareGjermanes av vermora. lian døydde i 1706. Den eine dotterdeira vart gift med den neste futen, Børge E e g, ein dugandemann. Sonen, Jakob S c h u l t z, vart forretningsmann på Molde.lian hadde ei dotter li i 11 e b 0 r g, som vart gift med handelsmannPeder Jakob S ver d r u p (1728-95) på Lauga i Namdalenog vart såleis mor til Eidsvollsmannen, professor G e 0 r g S v e r-Futen Morten Schultz og frue, Iverisse Munthe, besteforeldre til Eidsvollsmannen.Georg Sverdrup Og oldeforeldre til Johan Sverdrup.(Etter oljemåleri).d r u p og den fyrste jordbruksskulestyraren her i landet, JakobLiv Borch S ver d r u p, som atter var far til politikaren J 0 h a nS ver d r u p. Det kan vera verdt å minnast at mor og bestemortil desse evnerike og gjæve Sverdrupmennene, er romsdaling, oppvaksenpå Molde. lio er og ættmor til ei mengd andre framskotnemenn. Koht fortel at gjennom henne kjem det vesle vi kjenner tilav n 0 r s k blod inn i Johan Sverdrups årar. Far hennar, proprietærJ. Schultz, er ein trimenning av Ludvig liolberg. Det er mangtsom tyder på at liolberg og Sverdrup båe mykje har sine evner fråsame opphavet, bergensbispen Munthe.'Futen Børge E e g, som altså vart gift med systera til J. Schultz,var danske, og skal etter tradisjonen ha komi seg fram l a k e i­veg e n (s. 198). Føre 1736 kravdest ikkje juridisk embetseksamentil slike embete; dei gjekk etter det gamle ord at «den Gud gav eit

212embete, gav han og forstand!» Eeg var elles godt nok utstyrdbåde lekamleg og åndeleg, og då han kom på friarferd på Gjerrnanes,hadde han lukka med seg, og fekk attåt både grunn og gard ---­og i tillegg visstnok også embetet. I 1705 overlet vermora honomG j e r m a n e s, som han gjorde om til mønsterbruk og herregard(s. 197). Dessutan åtte han ymse andre gardar og eit staseleg innbu,alt taksert til 6813 rd. då han døydde i 1764, 83 år gamal. lianhadde vori både ein rettvis og dugande embetsmann og åtte storvyrdnad hjå høg og låg. Den vakre eikealleen som enno finst !JåGjermanes, planta døtrene hans, for å gle faren, forte1st det. I åraetter 1748 var det i røynda sonen hans, J a k 0 b A n d r e a s E e g,som greidde embetsyrket. lian vart ettermannen hans og (1764-87).Jakob Eeg er serleg kjent frå "striden i Romsdal omkringe k s t r a s k a t t e n i 1760-åra (s. 219), då han synte seg viljefastog roleg midt i forvirringa og uroa. Saman med skotten JohanRamsay skal han og ha æra for å ha teki til med k l e p p f i s k­l a g i n g på Vestlandet, og dermed skapt nye voner både for fiskedistriktai Romsdal og andre stader, ikkje minst for Ålesund, Moldeog Fosna. Dei tre neste futane, Kaspar K a h r s (1788-1802), LudvigGeorg C ø Il n (1802-10) og Johan Nikolai K l i n g e n b e r g(1810-18) er det berre lite å seia om. Den siste var rein romsdøl,kapteinsson frå Aarøygarden, og gift med liedvig Lossius frå Vestad,ei dotter-dotter av Børge Eeg. Alle desse tre futane buddevisstnok på Gjermanes, men ingen av dei åtte garden, som etterJakob Eeg var komen på bondehender, fyrst. til Hans Vikås og såtil Erik Hjellvik. Klingenberg kjøpte til seg att halvparten og åttedessuten truleg hovudbygningen, den kanskje og dei andre 2 futanehadde ått.Det var embetsmennene som greidde styr og stell i bygdene heiltfram til formannskapsloven og skiping av heradsstyre gjorde brigdej dette i 1837. - Vi har høyrt at bygdefolket miste retten sin medeinveldet til å kalla prest til gjeldet. Like eins gjekk det " i dei verdslegesakene. Folket sin gam"le rett og pliktene det hadde til å møtapå tinge for å ta avgjersler hadde i lang tid vori oversedde, ogKristian 5. si «Norske Lov» frå 1687 tok dette bort for godt. Berrenår dei fekk serlege påbod om det, for å høyra skattebreva ell8rfå greie på ymse kongelege brd eller meldingar t. d., hadde bøndeneå møta. Lagrettemennene, som nærast hadde vori bøndene sine fø-

213farar og talsmenn og som hadde vori med i domsavseiingane flåheradstinga, dei vart no helst berre vitne, unnantekne i einskildetilfelle då dei kunne nyttast til meddomsmenn. S 0 r e n s k r i v a­r e n vart eine domar i dei fleste sakene i underretten. Hans domkunne appellerast til lagmennene, som stort sett hadde det samearbeidsomkvervet som i førre tidbolken, heilt til lagmannsskipnadenvart avteken i 1797. Amtmannen, skrivaren, presten og futen - derhar vi dei som styrde bygdene våre i tidbolken. Berre ender oggong, når kongen vantar p e n g a r, kjem bøndene j nærare sambandmed den øvste styringa i Kjøpenhamn, han «far sjølv», somdet hende han vart kalla.p r e s t a n e kom i det store og.. heile godt ut av detmed bøndene, og det er ikkje så sjeldan nokon av alle bornadeira - dei hadde jamnast mange - gjekk over , i bondestandet,serleg av døtrene. Dessutan skulle presten mykje leva av 0 f f e r,og fann det såleis klokt å vera fin gut. Knutar på tråden kom detdå stundom, slik t. d. S c h ø n i n g fortel 'det var f'mellom folket iNesset-gjeldet og soknepresten der, Elias H e l t b e r g i 1773. Dethadde vori ei langdryg trette, fortel han, «hvilken biskopen (denlærde Gunnerus) under sin visitas, gjorde seg megen umake for adempe, men nesten forgjeves.» Det galdt alt for svære klagemålog så mange stridsemne at dei ikkje kunne «tala seg til rette» lenger.- Vi kan sjå litt nærare på tilhøva i Nesset når det gjeld prestog kyrkjelyd i siste helvta av dette hundreåret. Det fører ein rettgodt inn i tilhøva og korleis det kunne utvikla seg når presten varmyndig og strid nok i sine krav - eller udugande -, og folk flestogså helst ville fara fram som dei sjølve fann det for godt. Nessetgjeldinganekunne vera flokute nok for ein embetsmann, jamvel omfolketypen i det heile er heller beinkløyvd og rett-tenkjande i gjeldet.Biskop Nannestad skriv såleis i si visitasrneiding til kongen 17.jan. 1756 om si inspeksjonsreis i Nesset året før: «l Romsdals prostier Nesset menighet den uskikkeligste og vankundigste, som ikkeannet kunne være, da en gammel, uduelig, egensindig og fortredeligmann har vært prest der i mangfoldige år, men Gud har forløstmenigheten fra denne forhindring. - Aldri så presten menighetenog menigheten ikke heller presten uten når han kom på predikestolenog holdt en meget sJett prediken for den. Til katekisasjon varhan ikke til å formå, og skolemestrene gjorde hva de ville, det erslett intet.» Det er sokneprest Johan Morsing (1680-1755\ som får

214denne bispeattesten. far hans var kjøpmann Christen Paulsen iTrondheim. Men han hadde flytta til Bud og vorti borgar der, detChristensengarden i Bud enno fortel om. Om dei to ettermennenetil Morsing er det lite å seia (Lorents Schnitler og Ole Høyer, 10år tilsaman).Men så kan det vera så mykje meir å fortelja om Elias Heltberg(1766-75), som G. Schøning freista å forsona med bøndene. Dei trekyrkjelydane i Rød, Vistdal og Eresfjord går til slutt til sak motpresten sin i 1770. Klagene deira har ikkje mindr'e enn 40 punkttilsaman. Dei er «i seg selv både mange og en prest uanstendige»står det i den domen - som frikjenner presten! Dei 5 fyrste klagemålagjeld kor ille han steller seg mot born og ungdom, og korleishan forsømer å undervisa og rettleia dei. «Ved hard tiltale skremmerhan barna, så de ei tør tale» (3). «Han har brukt hogg og slagmot ungdommen» (4). Elles er presten umogleg på alle vis, tykkjernessetgjeldingane. Dei fleste som no les i gjennom denne saka, vilvisseleg undra seg eit grann over at retten greidde å frifinna Heltbergfullt ut og samstundes leggja på bøndene i gjeldet 244 riksdalari bøter og prosessomkostnader. Dersom bøndene ville gje Heltberg«offentlig avbigt for deres rette tarv eller verneting», skulle deielles sleppa bota. Domen er frå 1771, to år før Gunnerus kjem tilNesset. Bispen finn striden i full gang att, og ser tydeleg at båepartar har skuld, endå retten la til ved frifinninga at Heltberg «hmsøkt å ville ha ungdommen tilbørlig opplyst, vankundighet både hosunge og gamle av menigheten fordrevet, mange skammelige uskikkehemmet og avskaffet». Difor er «den største del av almuen blevenham fiendsk og grov og ved disse beskyldninger søkt at hankunne svertes og takseres såvel for lasteverdig embetsførsel somusømmelig og prest uanstendig levnet og oppførsel». - Alle autoritetarheldt nærast med Heltberg, - likevel er det vandt å tru :ltalle dei 40 klagemåla var grunnlause. Gunnerus sin dom om folketi Nessetbygdene (sjå seinare) skulle heller ikkje tyda på at ~'folk var ::såumogle'ge, endå han seier dei er noko harde og stive i desse bygdene.Det er då naturleg at striden med presten varde ved trass idomen heilt til Heltberg i 1775 fekk seg nytt embete (Edøy). Heltbergfortel sjølv at saka gjekk heilt til «Ober-Hoff-Retten»' og fallut «til min gevinst» i mars 1774, såleis året etter Gunnerus haddevori der og mekla, noko og presten fortel om i kyrkjebøkene forNesset. Der protesterer han elles mot at bispen skulle ha fått hl sem-

215je mellom han og kyrkjelydane, slik visitasboka til Gunnerus syner.Bispen si meining om Heltberg kjem tydeleg fram i desse sluttordai visitasrneidinga: «Herr Heltberg er ikke synderlig vel begavet,prediket dog ganske oppbyggelig, er fra Overhalla (der han kom fråtil Nesset) vant til å disiplinere sterkt, som hans nærværende menighetikke så vel vil finne seg i.»Slik prestestrid møter vi i andre bygder og, i Grytten og i Aukrat. d. (sjå nedanfor). Prestan~ er lite elastiske, og bygdefolket er rettsjølvrådig ofte. Difor var det ikkje å venta at denne embetsstyringagjekk utan friksjon. Likevel gjekk det no fint mellom prest og folki Nesset i fleire mannsaldrar. heilt til kring 1850, då Peder Bjørnsonvart ein mykje omstridd mann. Ein skjønar såleis at det var ikkjeberre folket som hadde skulda for ufred og tretter.HARDTIDER FOR ROMSDALSBØNDENE, SERLEGOMKRING 1740.Skattane var alltid tunge for folket, men når det og slo til meduår attåt, vart det ravgale. Ofte fylgde så ei eller anna sotta uåra,og då var det ikkje til å halda ut. I midten av det attande hundreåreter det ei heil rekkje uår. Dei hardaste var i åra 1739- 43.Gale hadde det og vori fleire gonger i siste helvta av førre hundreåret1673-75, 1685-87 og i 1691-97 så nær som i 1694. bet gjekkendå på ei vis når fisket, iser sildefisket, ikkje samstundes vart mislukka.Men vart det også «uår på sjøen», slik som i 1691- 93, kunneden reine sveltedauden råka bygdene våre. Men det vert og nemntmange g 0 d e år, såleis i 1670- 72, 1676-- 78, 1688--1690 og 1698--1700. Den framifrå dugande stathaldaren i Noreg i tida 1664- -1699, Ulrich Predrik G y I d e n l ø v e, gjorde kongen merksam påvanskane i naudåra, og heldt fram at det var naudsynt å betra kåratil bøndene. «B 0 n d e n s vel s t a n d e r h 0 ved s a k e n, r 0-ten og fundamentet til det ganske rike Norgesk 0 n s e r vas j 0 n». Og med stor varme og samhug seier han omnordmennene: «Hvor finnes sådant et folk, som ska~ter og skylderav ytterste evne, underholder og derhos går sjøl for soldater, fremgirtil kongens tjeneste og landsens defens.jon (forsvar) både tillands og til vanns deres kjøtt og blod, deres sønner, brødre, slektog venner uten å nyte derfor det aller ringeste?» Han held derettersterkt fram at det lyt eit systematisk arbeid til å betre bondc-

216kåra og få sett ned tollen på framandt korn. Ymse inngrep frakongen si side lyt og til mot dei store jordherrane og futane. Endelegville han ha n e d alle skattane og få vekk den militære inndrivningaav dei. Han vart sjølv sett som formann i ein kommisjontil å ta seg av saka. Han fekk då og gjort noko, og kongen gjekkmed på ein skattelette, men ikkje så mykje som Gyldenløve meinte.Då så uåra kom på i 1695, steig nauda til det uhyggelege. futen iHardanger melder såleis frå i april dette året at 400 menneskeberre i hans futedøme hadde lidi sveltedauden. Det såg reint galeFrå sydeilden av Eikesdalsvatnet. Biletet er teki frå Horne (Osen).I denne fjellheimen kring- vatnet har det jamt vori det rikasteveideliv ; iser har reinsjakta spela ei stor rolle for folket her.ut i 1696. Då fastsette kongen at det skulle kjøpast inn t 3 000 tUIlnerhavre, bygg og rug. Noko skulle lagrast og nyttast til såkorn,då dei var redde for at markene skulle verta liggjande usådde såille også året før hadde vori; resten av kornet skulle delast ut tildei som sat verst i det. Om sumaren er stathaldaren på inspeksjonsreis.Han for over filefjell-Lærdal til Bergen, og så nordovertil Romsdal og attende over Gudbrandsdalen. I breva sine til kongenseier han at tilhøva er sers mørke. I Trøndelag og vestanfjellser det mange stader den reine hungernaud, og dessutan herjar sottog pest blant folket. Ungdomen forlet landet flokkevis, seier han,så det er mest uråd å finna mannskap nok til å fylla la ndkompania.Denne siste opplysninga er mykje forvitneleg då ho fortel oss at militæreførebuingar er eit hovudmål i denne tida for styringa. Inter- -essant er det og å høyra om korleis norsk ungdom fer til sjøsatt;han går helst i utanlandsk tenest, serleg inn i den hollandske han-

217Jelsflåten. 1 ) Noko Amerika å fara til fanst nok ikkje den tid. Gyldenløvefinn at det einaste som kan råda bot på utvandringa, er åfå ned skattane. I byane er ikkje vilkåra så låke i desse åra, då.handelstilhøva var gode, noko som ein stundom kunne merka pabygdene og.Om vanskane under lI-års krigen (1709-20) har vi alt fortalt(s. 198 fg.). I slutten av 1730-åra tok den reine hardæva til, som ('lgvarer ved utover 1740-åra; av eldre romsdøler vert desse åra rettog slett kalla h u n g e r å r a. Gale var det og fleire stader ute iEuropa. Etter ein kald sumar med ei måteleg avling for bøndene i1739 kom ein ovende hard vinter; våren etter var mild og våtmed veldige flaumar, men sumaren kald og hausten reint mislukka.Den velkjende grunnleggjaren av vår P 0 n t 0 p il i d a n­religion, Bergens-bispen den gongen, skriv såleis: «Det varliks01l1solens glans, varme og vederkvegende kraft hadde tapt noe merkelig,og at jordens avgrøde stod og kvinet uten å komme rettavsted; skogene fikk knapt sin sedvanlige grønnhet; det var liteeller intet skudd på grenene.» Liknande var det dei to neste åra.1 1742 såg det ikkje så verst ut til å byrja med, men nattfrost alt iaugust somme stader, og åt og ormar i andre landsluter, øydela omlag heilt avlinga for det året og. Høyavlinga slo og feil, og ei mengdhusdyr svalt i hel, endå det vart freista på alle vis å livberga bølingane.I dei ymse bygdene tok så sveltedauden til å herja mellomfolk.Somme freista livberga seg med å draga til byane i von om arbeid,men vart gåande der gjerandlause og svelta. Mange andreutvegar til å berga seg på vart nytta: Purubork, røter, selje- ogospeblad og anna mask vart samla saman, tørka og mali til matmjøl.Likevel døydde mange den reine hungerdauden. Skort påmat og ring levemåte førde til at ymse smitteførande og farlegesjukdomar tok til å fengja i bygd etter bygd. Hungertyfus (flekkfeber)og blodsott (dysenteri) herja fælast; lækjarhjelp vanta deiheilt. Alt i 1740 døydde det fleire i landet enn som vart "fødde. Idei 2 åra 1741 og 1742 skal nokre og tretti tusen fleire menneske1) A v slike utvandrarar som slo seg fram der ute, var Cort Adelaer, som berresom 15 års gut kom frå Breivik til Horn i Holland. Som kjent enda hansom admiral over den dansk-norske flåten. Ein annan ein var CorneliusCreutz, opphavleg Nils Olsen, frå ein fattigheim i Stavanger. Han fekk einfin plass til slutt i admiralitet i Amsterdam og vart i 1697 kjend med Peterden store, russekeisaren, gjekk i hans teneste OR" vart viseadmiral i Russland.

218ha døydd enn dei som vart fødde. 1 Etter tala frå Sunnmøre, somvi har greie på, kan vi slutta oss NI tilhøva i Romsdal. I 1741 føddestberre 318, men døydde 430, i 1742 var det noko likare, 504mot 541. Olafsen har undersøkt tilhøva i det noverande V e øyherad. I 1741 døydde 60 menneske, i 1742 65 menneske og i 1743 39,tils. på 3 år 164 dødsfall, elles var talet av døde frå 5-12 om året,eit medeltal kring 9-10. På desse 3 åra døyr såleis om lag det ,5-eller 6-dobbelte av det vanlege. Det er sjølvsagt ingen svartedaude,det er så, men det er ein hard stogg eller attendegang midti ein tidbolk då folkeauken i det heile er sterk. K r s t i a n 6. skalærast for at då det vart alvor, gjorde han dei: han kunne for ålindra og råda bot på dei verste fylgjene. Den meiningslause kornlovenfrå 1735, at Noreg, dvs. landet sønnanfjells, skulle ta alt kornetsItt frå Danmark, vart sett ut av \T~rk for ei Ud (avteken forgodt fyrst i 1788), og han forbaud utførsle av korn til andre landenn til Noreg frå D a n m a r k. B r e n n e v i n s-b r e n n i n g a, somhadde auka reint til det uhyggelege, sette styringa og ein stopp:ufor; fleire tusen brennevinskjelar vart kversette. Danskane freistahjelpa med å ta opp kollekt i kyrkjene og samla 'pengar andre stader.Det vart ikkje så mykje, berre 14000 rd., men kongen syttefor at ei mengd korn vart innkjøpt og sendt til Noreg. Romsdalfekk såleis 3000 tunne r av dette kornet, 500 tunne r bygg og 2500tunne r havre. Dette var ikkje så lite når ein tenkjer på det folkc:­tal fylket hadde då. Ein kan difor skjøna at stoda var svært kritiskogså i våre bygder.Når det likevel ikkje vart verre i Romsdal enn det vart, så haddedet mest sin grunn i at fisket jamnast slo overlag godt til no, serlegtorskefisket og vårsild-fisket. I 1736 høyrer vi om at vårsildasøkte inn mot Romsdalskysten i store mengder. SunnmørsprestenS t r ø m fortel om dette: «En ubeskrivelig mengde kval og vårsildså man komme inn fra havet og opfylle alle fjorder og havbukter;det var ganske nytt og usedv'anlig å se silda i så stor overflødighetog i følgeskap med så mange kvaler, hvorfor også noen avtle første.ar gikk bort, innen man lærte rett å fange den og å tilvirke den tilkjøpmannsgods. Dog tjente den mangfoldige mennesker både herog annet steds til føde og underholdning, s å a t G u d r e t t å p­n e t e t s p i s e k a m m e r i h a vet, m e n s h a n t i Il u k k e t1) Prof. Johnsen reknar noko mindre i N. ti., B. V., s. 243, 9000 i «dødsoverskot»i 1741 Ol!: 16000 i 1742.

219e t a n n e t p å l a n d e t.»1 Fisken og silda har berga mangt eitmenneskeliv i Romsdal gjennom tidene. Trass i alle vanskane forfolket i Romsdal var det såleis mange stader mykje verre, slik sompå Lesja ogi andre innlandsbygder t. d .. Ei anna fylgje av alle desse råe åra med regnsumrar var ei mengdstygge jordskred som gjekk mange stader, både i Romsdal og ellesi landet. Såleis gjekk det den 5. desember 1743 store skred påMittet, slik gardane Dale, Staurset og Indre Mittet leid så stor skadeat dei måtte få ein større skatte-lette. Etter denne utida kring1740 vart så åringane gode lenge utover, heilt til 1770, endå einsomtid kan høyra klagemål. Martge stader vestanfjells er det ikkjebra på grunn av at kornimporten frå Danmark var for .liten. Dethende og at det vart for lite fOr, serleg når våren vart noko.i sei- ·naste laget; men folk v-is-ste då som seinare å nytta s k a v ogb e i t, eller b r ø t, som det helst heitte i Romsdal (å dra på brøtskogengjer dei endå somme stader i Romsdal, knip det omvårane). Einast i året 1760 ser det ut til å ha vori beint fram eitelendig kornår, for Strøm fortel at dei då på Sunnmøte kjøpte kornfor ei 40-50 000 rd.Likare var vel heller ikkje stoda i Romsdal. Til vanleg greiddedei der å avla om lag det kornet dei trong på gardane. Men detvar noko anna som kom på i 1760-åra, som var mest likså illesom uår - det var elles i denne tida så opp og ned med fisket og-- og det er dei vidgjetne omframskattane.OMFRAMSKA TTEN 1762-72.Romsdalingar på herierd i Holstein.I 1762 gjorde styringa vedtak om å leggja på folket einny tung omframskatt. Det var låkt stell med den dansk-norskestatskassa i desse åra. Riksskulda hadde i 1746 då Fredrik 5. vartkonge, berre vori på 3 mill. riksdalar; 17 år etter, i 1763, hadde homeir enn 6-dobla seg, til 20 mill. rd. Det var mykje det meinings-1) Strøm fortel om veret i desse åra - eller om "den uorden som på den tidhersket i luften»: «Den bestod deri at kutcfen tidlig ved foråret tiltok, nården ellers pleier avla de. Hele sommeren lå landet bedekt med tåke, somkom av havet. Denne hindret solens varme og førte kalde nordenvindermed seg til hinder for fruktbarheten, hvorimot man hele vinteren igjennomhadde milde sønnenvinder Og stormende vær av vesten.»

220laust øydslesame hoffhaldet til denne kongen som gjorde det. Menendå meir kravdest det til dei store herbuingane som laut til medanden prøyssiske sjuårskrigen stod på (1756-63). Serleg då hertugenav liolstein-Gottorp i 1762 vart keisar i Russland og gjorde krav påHolstein av danekongen, såg det speleg ut. Denne krigen, som såmange andre som vart førde i dansketida, var oss nordmenn uvedkomande;at vi likevel fekk vera med å bera børene, skal vi strakssjå. I dei 4 åra 1758 til 1762 låg det ei herdeild der sør ved liolstein-grensapå 13500 mann berre frå Noreg. Attåt utskrivinganekom så skattane. Av desse «holsteinkarane», som dei vanleg seinarehar vorti kalla i Noreg, også i Romsdal, har nok ikkje så fåvori frå våre bygder. Det går segner om desse i fleire av bygdenevåre, slik A. S k e i d s v 0 Il fortel om frå Tresfjorden (j R. Sogclagsårskr. for 1924, s. 61). Skeidsvoll skriv m. a.: «Dei fortel omhan Torkjell på D a l a (0vstedaI) at han 'lærde å sjå dei som burunder jorda medan han var dernede. Og han hadde med seg heimeit rosa blekkhus, som endå finst etter han. Ein som heitte NilsS æ t r e var og i liolstein. Dei kalla han liolsteintamburen. Desseliolsteinkarane var stridshuga menn. Ingen torde bera opp mot dei,etter dei kom heim. «Me hev sett det raude runne,» bruka dei seia.Det var og dei (han Torkjell har det vori sagt), som kom med deifyrste p ,0 t e t e n e til bygda.»!)Eit par kostelege folkeminne fortel mykje både om karane, tidaog tilhøva og korleis dei tok seg ut for folk heime og ute. Alt lærar1. Brovold (f. 1823) skrei~ ned denne om han Nils, liolsteintamburen(Rekdal, s. 182):«lian Nils Setre (Tresfjord) var utkommandert til liolstein medliolsteinkrigen var. Men på tilbaketuren låg han lenge i Kjøpenhamnsom vaktmann. lian var tambur, og ein groveleg sterk kar. -­Ein gong hadde han funne på å lage skinn på tromma si tå hundeskinn- det skal vere fårleg sterkt til trommeskinn. Men då slohan så sterkt på tromma når dei marsjerte gjennom gatene i Kjøpenhamn,at glasrutene røste der han for forbi. So blei det klaga påhan då, og tromma hans blei visitert. Men då haddE;, han Nils byttom att trommeskinn, og han slapp med di. Men sidan gjekk hander nede under namnet «Den kjempesterke norske trommeslager».Sidan han var heimkomen og hadde slege seg til som gardbrukarl) Sjå seinare om potetdyrkinga. Det er ei sers forvitneleg melding dette fråTresfjorden om liolstein- (eller liolste-)karane. Er det nokon som kjennertil såvorne seg-ner frå andre byg-der, så send melding- om det til meg, om deter aldri så lite ein veit.

221på Setre, gjekk han ein julaftan på vegom oppfor Setre og slo påtromma - og då høyrde dei tromma hans over Villafjellet og heilttil Reistad på Vågstranda.Han var morsk mann når han blei sint, men elles snill, og hjelpsammed grannorn sine. Han hadde såleis utan vederlag overlateeit stykke oppå råket til hamnehage åt ei gamal fattig grannekone.Dette lasta sonen hans han for ein gong dei var i lag og slo der oppe.Men då svinga gamlekaren stuttorvet og sette ti:«Tei du de ikkje no, ska haue gå!»»Reint festleg er denne forteljinga, nedskriven av Ola Hola, omhan Romsdals-Bersvein og generaldottera (Rekdal, s. 29):«Han gofa tala om etter far sin, honom Gaml-e-Bersvein, frå dentida karane var nedi Holstein og skulle hjelpe gamlekongen jageutu landa hans noko russ, som begynte gjere seg oppstanasigåt 'nå.-So var det ein søndagskveld, dei hadde 'kje noko vidare å gjere.Og då skull karann få leike seg ei stund. Kongen sjølv og eit parherrar med 'nå gjekk rundt der og såg på dei. Elles var der vonsmeir fornemme, både kar og kvinnfolk, som var huga sjå på leikane.Romsdalingane heldt seg for seg sjølv, dei. Først tok dei tak, ogsomme gjorde kast eller dansa halling, akkurat som dei bruka heime.So fann dei på dei skull marsere, og tok so'n Bersv'ein te kondere(kommandere). Han skull vere ein sløykkjar te di, sa dei. Sidanha'n no fullkomeleg sopass bein i nasen og kvast oppsyn han somgeneralen sjølv og mykje greimæltar var 'n, sa dei --- so danskanetordest ikkje klå seg attpå honom.Ja, han Bersvein konderte, og Romsdalingane marserte fram ogtebakers på plassen, stramme og rette, som dei ha' vore trødd påei snor. Takta høyrdest langan leid, og dei fornerne tordest ikkjeanna enn dra seg utu veia for dei. So kom kongen sjølv bortåt dei- han hadde heile tida stått fylgt med dei - og so spurde han 'enBersvein kva karar dette var.«Dettan e Romsdalsgutann de» - svara'n Bersvein.«la de va de I kunn sjøne» - sa kongen. Og han tala med dei t;ilang stund og let vel.Det var grøtekg mykje kar der den gonga, og Romsdalinganevart mykje omtala attpå detta. -Når dei hadde dans på p'lassen, vilde dei fornemste taus,enebesleg (endeleg) danse med Romsdalsgutom. Dei mest slost om deiender og gong. Detta lika 'kje danskane, kan du vite. Mep. so nyttadet no ikkje danskom å setje seg opp i visinn (bartane)-på dessekarbm - va-de-likt! -Ein kveld seinare dansa'n Bersvein med dotter åt generalen. Sovar der ein dansk offiser som vikka åt 'nå. Han Bersvein forstodvel kva'n ville. Men han våtta ikkje dansken ei dumme, berre dansa

222med tausa so det kost etter. Men då det leid på ei stund, var 'kjedansken god te halde seg, han, anna han kom og tok ti handa påtausa. Men håkedel då vart ho viskja (ivrig) leI:«Veit du kvann du he før de? - spurde ho - Veit du at'n Bersveine Romsdaling, å at I e døtter åt jenerala?»Han tok kuten då, dansken.Sidan den kvelden var det utruleg tyskapmillom 'nå Bersveinog generaldottera, heile tida med han var der. Ho var brennandehogga på'n, og vilde besleg at'n skulde slå seg til der i Holstein.Men 'en Bersvein vilde heim, han, når'n vart ferdig, og vilde ikkjesleppe ho for mykje innpå seg hell - for han tvilte på ho kundebli nærå stortørtau (stortørftig, som treng mykje) om han tok homed seg heim te kjerring.»Riksstyringa såg ingen annan utveg enn ein omfram skatt til ågreia alle utlogene i denne vande tida. Og det vart ein skatt somkom til å svi. Han skulle vera eins for alle, både rike og fattige.K var t m e n n e s k e 0 ver t 0 rI v å r, skulle leggja 8 skill~ngmånaden, dvs. 1 riksdalar om året, ved sida av dei faste skattane.Husbonden skulle stå til ansvar for kona; borna, og tenestefolka.Og var nokon for fattig til å betala, skulle skatten hans liknast Htpå dei andre i same sokna. Berre Finnmark, Island og Færøyaneslapp fri denne omframskatten. At denne skatten måtte tyngjahardt, er greitt å skjøna, serleg når vi hugsar at den årlege lønat. d. for ei tenestgjente på denne tida var berre frå 4 mark til ldalar (6 mark), og for ein dreng var det i høgda 1 t dalar. EH kuverdevar endå berre om lag 3 rd., og verdien av ein hest berreei 4- 5 rd. Tenkjer vi oss så til at ein mann hadde kone og t. d. 5born over 12 år (ein må hugsa at bøndene jamnast hadde mangeborn i denne tida), så skulle han ut med 7 dalar. Hadde han sådreng og taus ved sida av, er han med ein gong oppe i 9 - såleisom lag 3 kuverde å betala årleg i skatt utanom den faste og ordinære.Dessutan laut han vera med å bera det som dei f a t t i g ei sokna ikkje makta. Det er greitt at dette måtte føra til øsing ogoppreist frå landsende til landsende. Denne omframskatten var dåstørre enn alle andre skattane tilsaman. Skatten måtte ikkje berrevera utoleleg, men umogleg å gæia. Ingen ting fej

223nedslegen, ved bønskriv og sendeferder til kongen. Og det endadå og med nokon lette. Alt i januar i 1764 vart det vedteki at leiglendingar,husmenn og busetar (

224at embetsmennene for reint vilkårleg fram, og helst stakk penganei sine eigne lommer. Det har alltid vori vanskeleg å skaffa kontantepengar for dei norske bøndene, og vi skjønar at dei lett måtte bliståande til rest med skatten, så dryg han var. Så sende futen lensmenneneut på panting. Dei for og så ymse fram. Somme av deitok større pantepengar enn dei hadde lov til, og dei ribba jamvelfattigstakkarar for alt dei hadde å livnæra seg med, «den siste kuapå båsen og einaste dyna i senga, båten og jorlbruksreiskapane,gryter og skjerdingar, gangklede og anna slikt», som Koht seier det.Ingen stad får ein eit vissare syn på korleis alt var enn i ei dagbokein Voldabonde, R a s m u s Vas s b 0 t n, førde. Han fortel detteom innkrevjinga av ekstraskattane i grannebygdene våre: «Nårlensmannen med 2 menn hadde eksekvert og utpa.ntet, så l~nge dekunne få noe, ble en underoffiser med 2 soldater sendt ut for åinndrive de utpressede panter; men folk var så utarmet at ingenkunne innløse hverken sine egne eller andres pantegods. Da de iUlstein sogn ikke kunne få mere, hverken pant .eller penger, bestiltesder til tinget 20 soldater med skarpe skudd tor å tvinge folk me.Ømakt til å betale ekstraskatten. - Da soldatene var kommet til Ulsteinviktil tinget, ble de oppstilt i gevær og fyrte noen skudd for åforskrekke almuen, hvilket var lett, da mange ikke hadde sett enbevæpnet soldat. De ble da så forskrekte at de tok av seg hattenfor en soldat, som for en offiser, især da de hørte den tale som amtmannC 0 Il i n holdt til soldatene, da han sa at når de ble kommanderttil å skyte, skulle de sikte så at de kunne treffe folkene vedknærne.» - Dette var 'såleis måten å driva inn skattane på. Det erord av vår eigen amtmann C 0 Il i n. Prå Sunnmøre vart endå såseint som i 1773 5 menn frå Vannylven sende til 5 års slaveri iTrondheim for desse skattesakene. Då dei kom dit, fekk dei klagasaka ·si for generalen og slapp fri etter t år, men då var alt 2 dødeav den medferda dei hadde fått. Puten deira, Alsing på Vestnes,berga berre så vidt livet i striden med dei oppøste Sunnmørsbøndenepå tinga. 1) ~1) Vas s b 0 t n fortel og ymse anna i dagboka si, såleis: « 1762 påkom ekstraskatten,en utålelig byrde for landet, ia, sværere enn mange var i stand tilå bære, besynderligen de første år og siden også, da landet ble alltid mereog' mere utarmet formedelst den usedvanlige lengde den stod på, som var i10 samfulle år. Dog' var det første år det sværeste, da alle mennesker, somvar 12 år Og derover, måtte leg'g'e 1 rd. hver, enten han var fattig eller rik,men siden ble de fattigste forskånet, og de som noe mere formådde, måttebetale Jor dem, hvortil ble i n n s a t t r 0 t e m e n n i h ver t sog n, som

225Uro og øsing var det sjølvsagt og i alle bygdene våre, men detser ut til at tilhøva på Nordmøre og folk derifrå i nokon mon harvori med og kvest og kveikt stridsviljen. På tinga for Nordmøre i1764 klaga bøndene over dei tunge skattane og sa frå at dei ikkiegreidde å betala dei, og bad i minsto om utsetjing ei tid. Om sumaren1765 var det komi så vidt at dei freista å døyva uroa med eitkongeleg forbod mot å halda offentlege møte. Dette hjelpte mindreenn tenkt. I fosna var det serleg ein skomakar, A r n t 0 l s e n,som eggja almugen. I Tingvoll var føraren N i l s R a n e m. liansende ut b 0 d s t i k k a til samling av bøndene, men futen tok segav honom, og han fekk 1 års arbeid i «jarn», «andre til atvarsel ogskrekk».På 'hausttinget for V å g e å t t i n g den 23. okt. 1764 steig bondenN i l s li 0 l fram og sa frå at det var komi ei kunngjering omat omframskatten ikkje skulle betalast. Då futen Jakob Andreas Eegspurde kva meininga var med dette, svara bøndene honom, «at deihadde mann for seg». Den autoriteten bøndene viste til, var einsvenske, li e n r i k W e r l i n g, som på denne tida budde i r'osna.lian var fødd i Stockholm i 1714, faren var generalmajor, men gutenvar tidleg komen på videvank. lian hadde m. a. vori sjømann, deretterei tid lakei hjå ein general i Bergen. Så styrde han ein skuleder ei tid, kom seinare til Trondheim, -der han gifte seg,1>g hadde såendeleg hamna i fosna. Der dreiv han og som skulelærar. Underforhøyret om honom seinare fortel han at det kom 6 mann til ho- ·norn for å spyrja korleis i røynda samanhengen var med detteskattepålegget. lian gjekk så med dei til byfuten og fekk av honomutlånt eit eksemplar av skatteforordninga frå januar i 1764. liansa at han tok ei avskrift av henne, og etter denne skulle bøndene pålandet og dei fattige vera fritekne for skatten. Seinare kom detendå fleire bønder til honom for å få greie på skattekravet. Einkan og sjå at han hadde reist rundt i ymse Nordmørsbygder ogvisseleg vori med og 'skapt røret der. Bøndene trudde fullt og fastpå Werling. - føre 'hausttinget på Vågøy hadde jamvel 4 mannvori nordover til fosna og henta både Werling og kona hans til tinget.Og i samsvar med hans syn på saka nekta dei såleis å betalas k u 11 e p å k j e n n e 0 5?; t a k s e r e h v a e n h ver f 0 r m å d d e .å l e g-5?; e - - og den som ikke var i stand til å betale det ham påkjent til bestemttid, hvilket var a l t f 0 r m a n g e, han måtte s r a k s ven t e e k­s e k u sjo n f 0 r d ø r e n. »Romsdals Soga - 15

226~katten, som dei meinte kongen no hadde friteki dei for. Ja, detgjekk endåtil ord om at futen fekk 5'0 rd. av omframskatten, skrivaren50 rd., medan amtmannen og stiftamtmannen bytte restenseg i mellom. Puten såg seg ingen annan utveg enn å fengsla Werlingog baud lensmannen ta han. Men då greidde ikkje bøndenestyra seg lenger; dei tok Werling med makt or hendene på lensmannenog sette så inn på futen pg truga honom på livet så han lautrøma tinget.Det heiter jamvel at ein forgreip seg på futen. Men iuten tenkteikkje gjeva seg med dette. I ei snarvending fekk han ein del avfolka sine til Molde etter militærhjelp. Då tinget vart sett på E i s­k r e m 2 dagar etter, var løytnant Jung-Hans komen med ein flokksoldatar, som vart stelte opp ved ting-stova. Både Werling og konahans vart snart fanga og førde til fengsel i Molde. Bøndene stodatt hjelpelause utan føraren sin. Men futen var klok og tala rolegog alvorsamt til almugen; han lova endåtil bøndene at han personlegskulle innestå for dei med all si eige for dei tap dei leid vedomframskatten, dersom han ikkje var pålagd med rette. Dette roadei ikkje så lite.Men saka var dermed ikkje ute or verda. Aret etter, den 16.april 1765, vart det haldi eit omframting på Moldegård til endelegå greia opp i oppstyret. Her var desse 4 bøndene frå uroa på Vågøyinnkalla til å gjera greie for seg: Elling E l g e n e s, Elling R. øs 0 k, .. Lars H a r il e s og Hans N a k k e n. Desse skulle vera hovudmennenei «det opprør som bøndene i Våge og Sunds åttinger sist avviktehøstting» hadde gjort mot futen. Men det var og inne stemntmange andre bønder. Endskapen vart, ved lagUngsdom, at 3 avhovudmennene vart dømde «på slaveriet» i 4 år, og 15 av deira medskuldigefekk 6 månader. Domen over dei 3 fyrste vart stadfestav kongen, men dei 15 fekk ettergjevi straffa, då dei møtte til utsoningav henne, «av hensyn til den nød og elendighet deres familieville komme i». Det faktiske var at regjeringa i Kjøpenhamn haddevorti fælande oppskræmd ved desse hendingane i Noreg" og ho sen.:.de ein kommisjon til å røkja etter tilhøva - og samstundes 2 krigsskipog 5 kompani soldatar. Ingen stad gjekk «retten» så hardt tilverkssom i Bergen, mot dei som hadde vori førarar i Strilekrigen,og i R.omsdal. Til «atvarsel og skrekk» slo styringa berre ned pånokre få og orsaka almugen fordi det var handla «av m i sfo l'­s t å e l s e og i k k e i 0 p p r ø r s k å n d». Det fanst endå så my-

227kje sjølvræde og sjølvstyreånd - og sjølvkjensle med -- i den norskebonden, at danekongen fann det klokast å bøya av istaden for återga dei meir. 1 røynda var ikkje desse oppreistane b e r r e resultatav det økonomiske presset; det var likså mykje gamalr e t t s k j e n s l e som dreiv; det er lett å sjå at bøndene hert r u d d e p å s i n r e t t. - Sjølvsagt var det og misnøye i deiindre Romsdalsbygdene, endå om det ikkje gjekk så hardt til somutansunds. På hausttinget for R ø d ven åtting 6. nov. 1764, oppmodafuten folket å greia skatten. Bøndene svara at det makta dei ikkje.I tingboka er det ført inn at berre enkjefru friis på frisvoll haddebetalt det ho skulle. Den rolege og verdige måten futen for frampå, gjorde visstnok mest til at det gjekk såpass stillsleg for seg. Båep ~ rtane hadde lært seg større varsemd ette uroa månaden før iVåge åtting. Og her kom det då til ei rimeleg ordning utan nemnandebråk.Mange stader i Noreg heldt uroa seg og åra etter 1764-65, serlegvestanfjells. Hovudgrunnane til dette var at det fanst lite pengarmellom folk, og det var dårleg fiske og uår, serleg i 1770, ogstigande kornprisar. Dessutan gjorde det sitt at i desse to stridsåravar det komi opp ikkje så liten motsetnad mellom bøndene påden eine sida og embetsmennene og rike borgarar på den andre.Klager kom inn tn riksstyret i Kjøpenhamn frå alle kantar, og ga1dtnett desse samfunnsklassane. Offiserane kravde fri skyss i motloven og let seg samstundes muta ved soldatutskrivingane, slik :ltmange av dei som sat best i det, slapp militærtenesta:«I striden husmannssonen lautog fekk kje vera lat.Men gardemannen gav eit naut,og son hans heime sat.»(Vinje).Dette har vi og døme på i Romsdal diverre. Og prestane vartskulda for at dei tok for høg betaHng for sine kyrkjelege handlingar,sorenskrivarane kravde inn for høge sportlar, futane ·fekk skulda foralle slag over grip. Denne vesle soga om «S j U d a l s f u t e n» fortelikkje så lit~ (Rekdal, s. 179):«Gjermanes var herresete det før, og det hev budd fleire embetsmennder. Dei hadde ein høg skigard omkring tunet, so det varil\kje lett å kome inn.So var det ein tå 'sa futom der som hadde ordna det slik at når

228Ein bondeg-ard i Romsdal frå 1700-talet. (tiamarvollstua).det var nokon som gjorde noko gale, so fekk dei bøte seg opp attmed ei ku. Dei kom oftaste med kyrne om natta, for å dylje at deihadde fått straff. Og so batt dei dei utfor· porten. Der kunne deidå stå i 'kva ver som var og slite ilt - og raute.Men te slutt so blei det so gale at det rauta kyr utfor portender både dag og natt, om det meir stod kyr der eller ei.Då laut futen forandre det slik at'n sidan tok sju dalar i bot i stadenfor ei ku. Og såleis . blei'n h~itande Sjudalsfuten».Og alle var dei partiske, «lyttet mest til hva de store sa», somdet heitte. Styringa freista råda bot på dei verste klagemåla medforordningar frå 1767 og 1769. Ho forbaud såleis å nytta militærved inndrivingane av s~attane og fastsette at gards- og fiskereisb.­par, kyr og hestar!· omnar, sengklede, gangklede og kjøkensakerikkje kunne takast om nokon stod til atters med skatten. Desse vedtakagjorde mykje til å roa bondehugane att. Samstundes, noko somer mykje forvitneleg, fekk dei ymse embetsmennene ei skrape fordidei så dårleg hadde sett bøndene inn i dei verkelege tilhøva nårdet galdt omframskatten. Denne vart fyrst avteken av Struenseei 1772. ~FUTEN OLE ALSINO 00 BØNDENE.Sunnmørsfuten Ole Alsing har vi alt nemnt eit par gonger. Vihugsa «Halsingjinn» og like eins bondeuroa på Sunnmøre, der hanfor hardt fram og heldt sjølv på å bli reint ille medfaren av alm ll -

229gen (s. 187). Det som gjorde at han fekk noko å seia i Romsdal,var at han tok bustad der, på Vestnes, og vart ein veldig godseigari bygdene våre; så søkkende rik som han var, fekk han umåtelegmykje å seia. Vestnesgodset, som han gav 38 000 rd. for i 1757,var på 169 gardar. Dertil kom eiga til kyrkjene i Veøy, Vestnes,Sylte, Bolsøy og Kleive. Romsdal har knapt hatt ein slik rikekakse;fleire hundre bønder sat som leiglendingane hans utover alle bygdene.Og han var såmenn ingen nådig herre~ ha~~ ettmæle vartderetter. O. 0 l a f s e n seier med rette at han var den verste tyrannenRomsdalsbøndene nokon gong har hatt over seg. lian erikkje berre ein streng og hard mann, miskunnlaus og utan hjartelag;han er beint fram ein von d mann, som synest å finna gledei å pina og plåga andre. Jamvel om han ingen føremon har av detsjølv, heller tap, så freistar han å setja seg i mot alle rette og rimelegekrav og held fram med å plåga dei ulukkelege bøndene hanhar under seg - og andre med. 1)lian tok til straks han flutte til Vestnes, å forby Sunnmørsbøndeneå reisa til Romsdal å kjøpa' seg trevyrke. Kom dei, så ja~ahan dei heim att og tok frå dei trelasten. Dette var sjølvsagt lovlausferd, den reine valdsferd. Men han fekk bøndene straffa; deifekk opp til 15 års festningsarbeid, medan han · sjølv gjekk fri. lianskulda dei for at dei ville stela trevarene frå honom, og at dei oppmodaRomsdalsbøndene til å nekta å brenna kol til honom og ymseanna. Dette ol berre fram harme og uvilje.Kolet trong han til 0 s e n jarnverk inne i Fanefjorden; dettegrunnla han i 1757. Malmen tok han fyrst frå Fiskå gruver på Sunnmøre;sidan frå Norvik og Straume i Eid, ein stad som heiter Oksen.Ein del fekk han og frå garden Nesje i Veøy. Kring smeltehytta iOsen var det ingen malmgruver. All denne malmen var berrewring kvalitet.Dette verket kom elles til å øydeleggja honom økonomisk tilslutt, og det førde og til den aller heitaste fiendskapen med bøndene.lian bygde ein masomn, ein stangjarnhamar, ·.dammar o. y. a.som trongst til eit såvore verk; alt i alt kosta det 63000 rd-. Osenlåg framifrå til såleis at det var gildt med skog der omkring ~)åalle kantar.I 1763 fekk Alsing c i r c u m f e r e n s e i Romsdal, dvs. rett til1) Ein kan finna det rikaste stoffet om han i Sunnmøre historielags tidskrift,5. årgang.

230j 4 mils fråstand frå verket å hogga ut skogen og nytta ut bøndeneså å seia som han lysta, fyrst og fremst til kolbrenning og annanaudsynt arbeid for verket. Med ein slik arbeidsherre som Alsinglaut dette verta det reine trælearbeid for folk. Dei tok difor snarttil å syna seg uviljuge og vrange. Mange nekta såleis å brennakol til honom; dei skulda på at dei kjende ikkje framgangsmåten.A v dette ' voks det fram mykje vondt, strid og prosessar og klagertil riksstyringa. Men Alsing var ikkje den mannen at han gav seg.lian fekk og medhald i at bøndene s k u Il e levera kol. Då deiikkje greidde dette slik han ville, la han på dei det tvidobbelte ogkravde attåt 40 rd. av kvar mann for det tapet dei påførde honommed å slå seg så range. Vi har ei liste over kor mykje kol kvareinskild bonde skulle skaffa, serleg frå Bolsøy- og Veøy-bygdene,som låg nærast kring jarnverket og såleis var mest lJtsette for jarnhandahans. To bønder på Sot n a k k e n skulle levera mest 60lester kvar, dvs. 72.0 tunner! Det er greitt at dette var det u m 0 6-l e g å greia for dei. Elles var det for dei fleste kring 15- 20 lester,noko som og var urimeleg mykje. Og for all denne tvangsbrenningaav kol fekk dei berre 16 skilling (1 mark) for lesten, levert vedverket. O. Olafsen nemner at jamvel bøndene så langt inne i fjordensom på S ø l s n e s skulle levera 6 lester kvar. Det måtte då verareint umogleg for desse å få kolet fram til Osen, så veglaust somher var. Tjørebrenning av spikrøter og stubbar, som hadde voriheller vanleg i dei ymse bygder, forbaud han; for det hindra kolbrenninga.Den bergverkskommisjonen som hadde gjevi Alsing retttil å iara fram slik, visste tvillaust lite om korleis tilhøva verkelegvar. Og jamvel om embetsmennene, serleg amtmannen, tok til åhjelpa bøndene til slutt, så var Alsing ein farleg motmann med alle~ine pengar. Med desse visste han både den eine og andre gongenå få «retten» på si side. Den siste utvegen var at bøndene valde tomann til å fara til sjølve kongens Kjøpenhamn for dei; og dei haddemed brev frå sjølve amtmannen. Heile endskapen vart at det komkongeleg påbod om å leggja ned jarnverket, og seinare, i 1783; vartdet i det heile teki forbodi å skipa jarnverk i Romsdal. Då var altAlsing død (1780); enkja sat att i stor gjeld. ,Alt i 1772 hadde Alsing mått selja mesteparten av Vestnes-godset(til Meinckes arvingar), og· kyrkjene vart selde til bøndene i 17~0-1782.

231HUNOERÅR 00 SJUKDOM I SISTE HELVTA A V 1700-T ALET00 FRAM TIL 1814.Ole Alsings tid var såleis ei stor trengsle-tid for store luter avRomsdalsbøndene. Men det var andre ulukker og - og som råkaalle: uåra - og med dei fylgde sjukdomar av alle slag.Mot slutten av denne tida får vi framifrå kunnskap om tilhøva iRomsdal, om sjukdom og åringar og klima (hos L Brovold i 'hans«Vestnes beskrivelse»). Der får vi vita korleis kvart einaste årvar heilt frå 1772 og fram til 1900. Serleg var åra 1772 og 1773store uår og folk måtte ty til borkebrødet att. Også dei neste åravar låke, somme reine grønår. Mange døydde av farsotter, ogikkje så få lei sveltedauden. Serleg var det ille for slike som komfrå Lesja og Dovre, der tilhøva var endå verre. fisket slo hellerikkje rett godt til i desse åra, men likevel så hadde då bygdenevåre der ei trygg hjelp til kvar tid. I 1775 var det kanskje verst.frå 1780 er åra nokså skiftande, med tørrår, våtår og frostår. Dei4 åra 1789-92 er gode år, som retta på mykje. 1793 og 94 varlemenår, og avlingane var små. 1795 var det reine grønåret att.Resten av åra omkring 1800 var ikkje så verst, så nær som 1802og 1807, som var frostår i Romsdal. I 1811 og 1812 har vi eit par avdei hardaste uåra att, frostår. Åra 1808 og 1809, som og er reknamellom grønåra i landet elles, ser ikkje .ut til å ha vori så verst-i Romsdal. Det var elles då verst på Sørlandet og Austlandet, sommedan Napoleonskrigane og fastlandsstenginga i 1807-1809 stodpå, ikkje fekk den vanlege kornimporten frå Danmark. Nord-Noreggreidde seg best, då dei der hadde bra fiske og fekk korn frå Russlandover Arkangelsk.At det stundom var reint uhyggeleg harde tider, ser vi tmlegbest av dette: På tinget i Eidsvågen 27. juni i 1816 var det avsoknepresten i Bolsøy, S t e e n b u c h, ved futen, reist tiltale motein bonde på garden S t e i n l ø y s a fordi han i åra 1813-14 haddehoggi ned ei mengd småtoller i skogen og flådd av dei borken forå bruka han til mat. Det same var og gjort på fleire andre gardar,kom det fram under forhøyret. Kven det var som I-i'adde gjort det,vart det ikkje opplyst om. Men dette syner betre enn mange ordat folket i bygdene våre har hatt mang ein tung gang å gå ned igjennom tidene. Ser ein igjennom rettsprotokollane frå tida, finnein nemleg at dette er ikkje e i n a s t e gongen at fattigfolk, og ofte

232andre med, har mått greia seg såleis. Ein må elles rekna med ;ltdet er sers sjeldan at s l i k e ting vert dregne fram for retten. Dåmå det ha vori r a v g a l e. Dei fleste sat då på eigen grunn oggard og spurde ingen om dei flekte borken av ei småtolle.Som vi har nemnt, fylgde det jamnast mykje sjukdom med slikeuår. At reine svartedaudpestar og har herja i Romsdal etter digerdauden1349- 50, er rimeleg; men vi har ikkje noka opplysning omdet; for folk kalla a Il e sjukdomar sot t og k j ø l d, og var detikkje nokon av desse sjukdomane, ja, då var det d a u d e n somvar ute. Seinare tok d·ei meir til å skilja mellom dei ymse sjukdomane.Dei skjøna at spillsykja, koppane, tyfus- eller nervefeber,som det heiter den dag i dag - og kanskje og difteri - var ulikesjukdomar. Tæring derimot er ,ein ukjend sjukdom, korleis det nohar seg. Spillsykja har tvillaust ikkje vori så lite spreidd i bygdene,sidan vi alt i 1713 fekk R. e k n e s hos p i t a l for spillsjuke.At det ikkje var verre med denne sjukdomen, heng kanskjesaman med at dei stakkarne som fekk denne sjukdomen, var folksvært redde, noko som ikkje var ' vanleg når det galdt dei flesteandre. Og Rekneshospita1.et gjorde snart mykje til å betra tilhøva.K 0 p p a ne er nemnde i kyrkjebøkene i dei ymse bygder fråomkring 1770. Det var ei stygg og smittsam drepsott, som serlegfor ~ardt fram med born og ungdom. Dei eldre slapp jamnast fråd~i. Olafsen fortel at barnekoppane serleg herja fælt i hungerårautover frå 1772--,-1780 i Romsdal. Dei slo ned for fote. Og deisom slapp frå dei med livet, vart skjemde for alltid med dei styggeara i andletet. Det ser og ut til at difteri gjorde store innhoggsomtid, men denne sykja hadde dei mindre greie på. Lækjar vardet sjølvsagt ikkje å sjå i bygdene. Var sjukdomen der - ja, dåvar det ikkje noko å gjera med det. Det var så laga. Med reinsemndavar det truleg og berre så som så dei fleste stader; ,det kanjamvel ha vori ille nok med henne heilt fram mot vår tid på sineplassar.TJELLEFONNA, ULUKKA I LANGFJORDEN I 1756.Eit hende av eit serskilt slag, som og fell inn i denne hardævafor Romsdalsbygdene kring midten av det 18. hundreåret, er detveldige fjellraset på Tjelle, Tjellefonna, som gjekk 22. mars 1756.Det er det sværaste raset vi veit om frå bygdene våre. Det varein veldig fjell-hamar som gleid ut. Og det som ikkje li gg att i

233Tjelleurda til syn for allesom reiser Langfjorden, d~tgjekk på sjøen og sette fjordeni ein slik ofseleg bylgjegangat fIodbylgjene gjekklangt inn over land og øydelabåde hus og gardar; :32menneske ntåtte og lata ~ivet.Rektor Schøning, somreiste i Romsdalen berre -: 7år seinare og tala med mangeom hendinga og sjølv studerte«på åstaden», veit åfortelja mest om denneulukka. Før har vi teki dettefor noko overdrivi, men Loenulukkeneog Tafjordulul\:­ka - dette var nett eiav same slaget - har lærtoss at det mest utrule .~ekan henda ved ein slik til··gang. Og dessutan må einhugsa at Schøning er einsvært nøktern og pålitelegmann. Difor vil vi ta medTieIlefonna. (foto frå 1941).det meste ordrett etter han:_ «Fallets høyde skal være Va mil, men bredden av fallet 1 12 mll.Bemeldte fall rakte like opp til den øverste kant av fjellsida, der enstor flat, men moradsig markstrekning lå, på hvilken gården Tjellesbeboere ei alene hadde deres høyslætte, men også deres sæter, ')gderfor her en del sæterhus stående, hvilke ved fallet, for den størstedel, ble bortrevne. Man beretter, at her oven fjellet skal i noenår være merket en sprekke i jorden, som årlig tiltok. Og førenn fai··let skjedde, regnet det bestandig i 8 dager og netter etter hinannen.Vannet må da, ved underjoo-diske renner, ved å bortskylle etterhåndenden sand, mold og leir, på hvilken de her sammendYllgedesteiner hvilte, ha forårsaket fallet, der skjedde med en nesten utrolig'heftighet, hvorved den hele fjord, som fra det innerste av Eidsvågentil det ytterste er 2% mil eller vel 3 norske mil lang, og der

234fallet skjedde, omtrent );2 mil brei, ble s'att i den heftigste bevegelse.fjorden skal i alminnelighet være 100 favner dyp, på mange stederer bunn ei å finne, og utenfor det sted hvor fallet skjedde,et dyp av 60 favner. Men dog ble denne store og dype fjord dervedsåledes opprørt fra bunnen av, at vannet i den neste dag deretterså ut som det tykkest sammenrørte leirvann. Vannet skal påsine steder være drevet 50 skritt i høyden over dets sedvanligeoverflate. Det bortrev ei alene jordskorpen av klipp'ene med påståendetrær langs strandkanten på begge sider av Langfjorden ,)gEresfjorden til noen favners høyde, men borttok også en mengdefartøyer, båter og hus, enn også dem, som stod på bakker og tem-:­melig høye steder, henved 200 skritt fra stranden. Atskillige slagsfisker, so~ holder seg på bunnen av havet, så-som langer, kveitereller helleflyndre, torsk osv, fantes up:pkastede lOG til 200 skritthøyt opp på landet, og på gården Sandnes, beliggende nesten likeoverfor fallet, på hin side fjorden, ble sild kastet inn igjennom huscnesvinduer, skjønt disse stå henimot 200 skritt fra vannet på :.-ttemmelig høyt beliggende sted, og fjorden er en halv mill over.Uten for landet sammesteds lå den tid en jakt eller en stor båt,en så kalt b 0 m s e i l e r, for anker, hvilken ble så sønderknust,at ikke det minste derav var til overs. Men til alle lykke varingen av folkene som førte den, da om borde, så de alle ble i behold.På stranden ved Nesset prestegård, som ligger );2 mil frafallet, ble av havet en stor stein oppkastet, så stor som et lite hus.Og et tiendestabbur eller stolpebu presten tilhørende, som da varL 0 r e n t z -v 0 n S c h n i t l e r, en temmelig stor og høy bygning,ble oppløftet fra sitt sted og kastet 150 skritt høyere' opp på landet.Enn også på Ve øy, beliggende 2);2 mil omtrent fra fallet, gikk vannet20 skritt høyere opp på land enn sedvanlig ved høyeste flod,nedrev der et gjerde og oppkastet en hop sand, tang og skjell. Ogved gården Gjermanes, som ligger 114 mil fra Veøy, lenger hen motvest, var floden usedvanlig -stor.Foruten den skade, som ellers skjedde' ved, bemeldte fall og/ oversvømmelse,på båter, sjø-, fe- og husmannshus ,~sær, på jorde ogmarker, måtte derved 32 mennesker tilsette livet. Men tvendeblepå en besynderlig måte reddet. Ved følelsen av den heftige rystelsesom bergfallet forårsakte, grep de til i en hast og holdt seg fastved veggene i huset hvori de var. Ved den første sjøstyrtning, somiallet forårsakte i fjorden, ble huset eller stuen tillike med denj,

235bortført og kastet ut på sjøen. Men de ble, ved den annen, kortetter påfølgende sjøstyrtning kastet opp på land igjen. tier grep de,igjennom vinduet eller døra på stua, fatt på en del hosstående busker.Ved dem holdt de seg fast, da ved den 3. sjøstyrtning husetpå nytt ble kastet ut på sjøen og ei mere funnet. Og på den måtereddet de livet.»Endå så omstendeleg denne skildringa er, har nok ikkje Schøningtått med på langt nær alle opplysningane om den skaden som vartgjort; såleis nemner han ikkje ein gong G a u p r ø r, som kanskjevar den garden som leid største tapet. Denne garden' ligg og påandre sida av Langfjorden, berre eit par km frå Nesset prestegard.Etter ein avfellingsprotokoll (

236NÆRINGSLIVET I BYGDENE VÅRE1660-1814JO~DB~UKET.Jordbruket har sjølvsagt gjennom alle tider vori hovudnæringsvegeni fylket, men det er fyrst i denne tidbolken at vi tek til åfå så mange opplysningar om dette, at vi kan ta til å gjera ossopp ei meining om det. Det er serleg G. S c h ø n i n g s skildringfrå ferda hans i Romsdal i 1173 og P r a m s melding om si reisfrå 1804 og Kraft: «Romsdalt Amt», frå 1831, som har dei likasteopplysningane om dette. Men og fortel t. d. storleiken på korntiendaog krøterteljingane frå dei ymse bygder til dei ulike tider ikkjeså lite.. Både i skildringa av «Opplysningstida i Romsdal» og i bolkane nedanforom rektor Schønings og Christian Prams reiser i bygdenevåre finn ein ei mengd opplysningar om jordbruket og anna næringslivi Romsdal den tida, som vi såleis ikkje kan ta med her. Vinemner no berre at det var ei rad med embetsmenn og andre «kondisjonerte»,som: gjekk i brodden for nye tiltak og framsteg. Fremstav alle står dei to futane på G j e r m a n e s, Børge og Jakob AndreasEeg (far og son), som i den lange futetida deira, tils. frå '1707-1787, dreiv fram Gjermanesgarden til den fremste i futedømetog gjorde han til det reine m ø n s t e r b r u k e t (s. 197). Dessutanvar det i og omkring Molde, iser innover F a n e s t r a n d a,mange menn som med skiftande hell sette i gang nye jordbrukstiltak.Vi har nemnt amtmann N 0 b e l, som i 1705 vart eigar avM 0 l d e g å r d, bygde nye -hus og dyrka mykje ny jord der. Deineste eigarane av garden, amtmann Erik M u s t, kanselliråd ti 0 l s t,løytnant M ø Il e r, Abraham S c h i e l d e r u p og frå 1789 ti a n sT h i i s M ø 11 e r freista føra vidare dei gode tradisjonane fråNobels dagar. Andre gardar på Fanestranda, som er kjende frå dentida og seinare er: E i n e n, som vart rudd og bygd av byfut ø w r e;N ø y som h e t, oppbygd av dr. G 0 l d t; L u b b e n e s, som kjøpmannT å r v i k åtte og L e i r g r 0 v i k, som høyrde til kjøpmannS t e p h a n son. På A a r ø y budde kaptein K l i n g e n b. e r g ogpå Å r ø y n e s skapte amtmann E ven ti a m m e r~ sin vakre heimog velstelte gard. R e k n e s g a r d e n kom i 1175 i hendene pågeneralauditør P. F. K 0 r e n, som vart ein svært drivande jord-

237Amtmann Erik Must Og frue. f. Nobel (sjå s. 198).brukar. Alt i 1778 fekk han Det kgl. danske landshush.selskapsstore sylvmedalje for at han hadde «latt i vannfulle egne oppta1476 favner grøfter, av dem 203 favner hullveiter, foruten mangeandre rosverdige forbedringer.»Og medan vi er inne på påskjøningar og dette framstegs-aristokratieti og om kring Molde, skal vi og med det same ta med:«S c h i e I d r u p, madame til Moldegård i Romsdalens amt, ' somav selv tillaget engelske fårs ull har spunnet, farget og vevd etsmukt stykke brunt stoff, samt opplært og undervist mange fruentimmeri spinning, veving og farging, og dessuten er bekjent f'Jrbesynderlig husflit og hagedyrking, tillegges for sin berømmelig;evinnskipelighet selskapets (Det kgl. danske) lste sølvmedalje.» Detteer forvitnelege ord ikkje berre om dugleik, men og om god samfunnsåand,om nye husdyrsla~ (

238Både jordslaget og klimaet i Romsdal må vel seiast å vera retthøveleg til bygg og havre, som var dei vanl'ege kornslaga dei dyrkafrå gamal tid. fyrst i tidbolken, i 1665, hadde havren heilt overtaket,slik at det berre vart avla l hl bygg for kvar 30 hl havre.I 1723, 58 år seinare, har bygget fått ein breiare plass: det vertberre avla 16 hl havre for kvar hl bygg. Meddi jorda er så mykjetørrare i dei fleste fjordbygder og sumarvarmen der gjer seg sterkaregjeldande, så treng dei ymse kornslaga ikkje så lang tid tilå mognas her som ute ved kysten, der den råare havlufta har såmykje betre tak. Serleg er Eikesdalen vidgjeten for den stutte mogningstidadei ymse jordbruksplantane treng der. Bygget greier segsåleis med 8-9 veker. I 1894 vert det såleis fortalt at folket påein av ga rdane i bygda åt graut den 17. juli av årsens byggavling.Kraft seier elles at Eid-sokna (i midtre Romsdal) er den bygdasom er best kjend for å ha dei likaste kornavlingane. Elles er Eresfjord-Eikesdalog andre fjordbygder med si fine tørre sandmoldjordframifrå kornbygder. Schøning rosar serleg jordbruket i T r e s­f j 0 r d e n i 177O-åra (sjå nedanfor). 60 år seinare gjev også Krafttresfjordingane lovord for jordbruket sitt.Det var gjerne dei same plassane som vart nytta til åkrarar etter år, og med sine mykje uvande ardar og plogar (jarnslegnetn~plogar) og trehorver, (horva er nemnd fyrste gongen i landsloven1276), så vart no jorda berre så måteleg gjennomarbeidd. Likevel ser det ikkje ut til at Romsdalsbøndene i det attande hundreåretfekk så verst avlingar. Til vanleg brødfødde dei seg sjølve.Dette heng visst mest saman med at dei var gilde til å gjødslajorda og arbeidde bra med å halda ugraset ute. På mange staderdreiv dei reint rasjonell gjødselproduksjon, slik vi kjenner -det fråvår tid. Verst var det å få nytta skikkeleg ut gjødsla etter ku oghest, då dei ikkje hadde gjødselkjellarar, men greidde seg meddyngjer, som låg ute, utsette for ver og vind. Derimot brukte deimykje tørr torvblanding under sau, geit, gris og kalvar, desse somgjekk i gardar eller serskilde hus og laga «talle». Såleis les viom hjå S t r ø m korleis dei let torva liggja ei tid for å tørkast og"bli «mere bekvem» til å syg a i seg gjødsla; «siden 'Jørtes den inni fårestien og lagd es i tynne lag; når den av fårenes og gjetenesurin og møkk er vel gjennomtrukken, tas den ut igjen, og et nyttlag bringes; hermed fortsettes til våren, da den kjøres ut på åkrene.»K r a f t seier, og det gjeld visseleg tida føre 1814 og: «Gjød-

239selen formeres meget ved en betydelig mengde myrjord, der innkjøresom sommeren, hvilken gjødsel-formerelse synes fortrinligå passe til den her, for en stor del av sand bestående jordbunn.»Der jorda var skarpast, slik som i Eresfjord t. d., kunne det lett blitørke. då som no; dessutan kunne frosten vera lei i dei bygdenesom var mest myrlendte, i Nesset og i Fræna t. d. Frosten kunneog vera plagsam på gardar som låg nære elvane inne i fjordbygdene.Det var vanleg å så bygget i åker som var godt gjødsla; året ettertok dei så denne til havreåker, utan gjødsling. Etter at det var gåttnokre år, ei 3-4, så skifte dei såkorn, dvs. at dei fekk seg korn fråein annan gard, då dei heldt på at kornet snart vart ringt ved åbruka det oppatt og oppatt på same garden.Schøning seier (1773) at bygget i Romsdal gav frå 6-12 foll oghavren 5-7. På denne tida sådde dei mindre med bygg enn føratt, fordi bygget kravde så mykje gjødsel, og bygghalmen var ringaretil krøterf6r enn havrehalmen. l) Elles er det fortalt at det varikkje alle stader dei skjøna kor viktig det var med gjødslinga; såleisskulle dei på S m ø I a kasta gjødsla på sjøen! S t r ø m, sombudde på Sunnmøre, men hadde foreldre som ein kan rekna forromsdøler (Budpresten Strøm, sjå «Sjustjerna» ) og hadde god kjennskaptil tilhøva, seier at folket på hans tid (om lag i 1750-60-åra)dreiv si åkerdyrking «med flid og forstand». Det var store framsteg,berre i hans tid. Så lenge som skogen rokk til, dreiv bøndenemed skogshogster og let jorda liggja. Då det var ute medskogen, gjekk dei laus på røtene og brente tjøre, men med dei dårlegetjøreprisane kunne tjørebrenninga ikkje bera utgiftene til kornkjøphos framande. Med røtene minka det og. Så tok dei då tilå dyrka jorda og l æ r d e a t h 0 g a v d e t tr y g g a s t eg r u n n l a g e t, seier han, slik ei mengd andre føregangsmennogså forkynner på denne tida. Elles var sameiga og teigblandin~a- utskiftning var ikkje vanleg enno - ein fiende av all framgangi jordbruket. Reiskapane var jamt over heller ikkje rare; Plogenog arden var mest like eins som i vikingtida.Som ein hugsar, betalte bøndene tiend av jorda ,si. Somtid finnvi lister over all denne tienda, somtid har vi berre prestetienda, somvar ein tridje del av den heile. 0 l a f s e n har (i Ve øy I, s. 127 fg.)gått i gjennom ymse tiendelister. Vi skulle tru at dei utrekninganel) Det er ein utruleSI: morosam tinSl: den gamle trua at havren somtid vart tilbySl:SI: i åkeren.

240han gjer, er noko låge, då det ikkje var så få, såleis husmennene,som slapp tienda; og like eins lyt ein gå ut frå at bøndene ikkjebetalte tiend for såkornet, slik og Olafsen nemner. Han finn ~. tkornavlinga for det noverande Veøy herad i 1610 berre var 1400tunner; det er visseleg for lite. I 1664 kjem han til at kornavlingavar 2600 tunner. Dette er og i minste laget, skulle vi tru; men herhar ein noko sikrare å halda seg til. - I samband med dette fortelhan at den samla korntienda på Veøypresten var om lag 230 tunner,som etter verdetilhøva då skulle svara til ei 6-7000 kr. førfyrste verdskrigen. Det var mann som sat godt i det, Veøypresten,for han hadde mange innkome r utanom korntienda, sjølvsagt. I1723. ser vi at kornavlinga for Veøy er rundt ei 3000 tunne r havreog vel 300 tunner blanda-korn og litt bygg og rug. Desse tala forVeøy illustrerer godt utviklinga i det heile i Romsdalsbygdene.Framgangen i dei andre bygdene har vori nokolunde parallell.Og f r a m g a n g s e r v i a t d e t e r. Dette heng og mykjesaman med at ei mengd nye gardar vart rudde i denne tidbolken,serleg av desse som har gardsnamn som endar på bunden form(sjå Romsdals Soga, I s. 129). I dette rudningsarbeidet spela husmenneneei hovudrolle. . Talet på husmannsheimar auka veldig idenne tida, då utvandring og bysamfunn ikkje noko nemnande drogtil seg folket frå -bygdene. Men endå større framgang fekk kornavleni det neste hundreåret.I tiende-lista frå 1664 finn vi og ein annan nytteplante, som ikkjevar så lite dyrka i gamal tid i Romsdal, men som det har voriringt med i dei seinare tider: l i n p l a n t e n. Vi har fleire vitnemålalt attende i førhistorisk tid (Unset-namna t. d., eller omtalen avlinty av ymse slag i historiske kjelder) om korleis lin, og hamp med,vart dyrka i sogetida rundt om i bygdene. l ) Folk brukte nemlegsers mykje linty før, og dei likaste linbygdene hadde ei god avsetnadsvaretil byar og bygder, der linet ikkje rett ville til. I Romsdaldreiv serleg folk i Sira-sokna (fyrst og fremst i E i k e s d a l,der og ein gard bar namnet L i n s e t) og i G r y t t e n-sokna linavl.Båe desse soknene betalar i 1664 l våg lin i tiend, altså densamla tiend-avlinga har vori på om lag 10 våger k\:ar stad. Dernestkjem Voll-sokna med veIS våger, og Hen-sokna med 3 våger,Eid, Rødven, Veøy, Rød og Bolsøy med om lag 2 våger kvar. Vistl)I Olav den heilage si soge, kap. 253, er det nemnt at kvar husfrue skullegjeva kongen til julegåve ein tott hekla lin.

241dal har berre 1, og Vestnes og Tresfjord er ikkje oppførde med tiendfor lin og hamp, så lindyrkinga har nok vori lita der. Og det crvel grunn til å tru at ute i Bud og fræna og på Aukra har det voriendå mindre, då sjøbygdene sjeldan avla lin nokon stad i landet.Vi har ingen oppgaver derifrå heller. At det har vori eit stort tapfor bygdene våre at det gjekk ut med lindyrkinga i denne tida, ergreitt å skjøna. Det er å vona at no då interessa for heimeorka heldpå og veks fram att, må det og koma nytt liv i linavlen.POTETDYRKINGA.I midten av dette hundreåret, vi skulle tru i 1750-åra, kjem deifyrste p 0 t e t e r til Romsdal. for oss i vår tid, som meir ennnokon veit kor vikt!g poteta er og kor viljug denne planten er tilå veksa, er det reint uskjønleg korleis ættene har greitt seg ned igjennom tidene utan denne næringsrike og billege maten sompoteta er. Det er ofte potetavlinga slår til om det vert ringt år elles,så vi kan skjøna at hardåra og naudåra før dei fekk poteta, måttefalla endå tyngre enn vi vanleg tenkjer oss.Kven som i røynda fyrst har ført denne velsigna planten heim tilbygdene våre - ho er opphaveleg komen frå Sør-Amerika (Peru),der ho voks vill - det er det ikkje så godt å seia for visst. Denfyrste gongen ' poteta er nemnd i Romsdal, er i tollrekmiskapane,irå 1760. Ein Molde-skipper hadde med 6 tunner frå Newcastle.Det går ymse segner rundt i bygdene våre om kven som f y r s tdyrka poteter i bygda. Men vi skulle tru at det ,er noko rett i detSkeidsvoll (s. 220) fortel om liolsteinkaren Torkjell på Dala i Tresfjorden,at han hadde med seg poteter heim frå vakthaldet sitt vedliolsteingrensa. 1 ) Det ei haldi fram av fleire at potetdyrkinga ikkjevar kjend nordanfjells i det heile før «liolsteinkarane» kom heimatt. Men i 1770-åra høyrer vi om større potetimport til byaneMolde og Kristiansund frå engelske og skotske handelsmenn, ogSchøning nemner alt i 1773 fleire embetsmenn på Nordmøre somdyrka poteter og selde til Kristiansund. Då er alt romsdølene komnemed. Ein ser såleis at Det kgl. danske landhu~haldningsselskap,skipa i 1769, alt ved premieutdelinga si i 1774 gjev den «mindre»1) Hans S t r ø m, som gav ut si skildring av Sunnmøre fyrst i 1760-åra. fortelom potetåkrar hjå eit par mann i N 0 r d d a l e n på Sunnmøre. Poteta vartkjend i Europa kring 1600, men fyrst dyrka i åkrar etter 1700 - somme seierfyrst i 1728. Det var ei hageplante før den tida.Romsdals Soga - 16

242sylvmedaljen til S ø r e n f i e t z e n t z på Reknes for «20 tønnerskartoffelavl». Og i 1776 får ein bonde, John B r a n d t på li u s t a li,arveprins fredriks medalje for «Vindskibelighed», det vil i dette høveseia fordi han var en framifrå jorddyrkar, og serleg fordi han var denfyrste som hadde «plantet og avlet e n a n s e I i g m e n g d e p 0 t e­t e s i d e n n e e g n». (Sjå seinare om amtmann liammer). Alt i 1'774var det oppsett ein premi på 5 rd. for den som avla mest poteter ifylket. Det er greitt at når denne bonden hadde drivi det så langtsom til å vinna slik ålmenn påskjøning, så hadde han nok alt dyrkapoteter i fleire år, og vori h e p p e n med potetdyrkinga si, detmange langt frå var frå fyrsten. I indre Romsdal er bonden K n u tSol h j e Il i Eresfjord ein før,egangsmann. lian får i 1777 5 rd. avDet kgl. danske landhush.selskap for å ha dyrka lOt t. poteter. folkvisste ikkje rett korleis dei skulle stella poteta for å få skikkelegavling, og dei visste heller ikkje korleis dei på beste måten skullegøyma på ho og hindra ho frå rot om vinteren. Det var dårleg medkjellarar på gardane på denne tida; mange stader var det ingen.Etter kvart lærde dei då å byggja serlege jordkjellarar til poteta.Også i Romsdal har ymse «kondisjonerte», prestar, futar, offiserarog byborgarar, gått i brodden når det gjeld potetdyrkinga. futenJak. Eeg på Gjermanes og presten Erik Røring på Veøy, båe tokarar som dreiv gardane sine med interesse, høyrer såleis til desse. l )Like veIer det ei kjensgjerning at bøndene flest lenge såg med mistrupå denne nye planten; sogene om potet epla og kor beiske dei var,er velkjende. Det ser ut til at i dei fleste bygdene tek ikkje potetdyrkinganoka fart før etter 1800, mange 'stader fyrst etter 1814.Kraft rosar såleis mykje sokneprest J 0 n a s f ros t i Nesset (frå1804-25) fordi han «gjorde seg meget fortjent av potetes-avlingensutbredelse» i sitt gjeld. Og i 1830-åra «drives den overalt (dvs. ihans prestegjeld) med hell». frost kom til Nesset frå Orkdal, derjordbruket, såleis og potetdyrkinga, truleg stod noko lenger frammedå, så mange framskotne «kondisjonerte» - dei gjekk jamt i brodden- som då buq,de i dette dalføret. Denne presten var i det heileteki ein interessert og dugande jordbrukar. At potetdyrkinga ikkjevar komen serleg langt på Vestlandet endå ved 1800-talet, ser viog av at det i åra 1798- 1802 vert innført over Bergen om lag 8000tunner poteter årleg. Men serleg etter at loven i 1816 gav frib r e n n e v i n s b r e n n i n g a, tok potetdyrkinga fart over heile1) SchøninJ! fortel i 1773 at Røring dyrka poteter i Veøy.

243landet. Det var reint utruleg kor fort kunsten å laga brennevin elVpotetene spreidde seg. I 1827 var det 11000 brennevinskjelar berrepå landsbygdene. Så denne nye matplanten vart ikkje berre av detgode for folket vårt. Romsdal var slett ikkje noko unnatak. Deter serleg i 1820-åra brenninga breier seg. I 1829 var det 541 brennevinskjelari futedømet. Dei tok tilsaman 36584% potte. Brennevinsavgiftafor dei var då 853 spd. og 47 skilling. Serleg var folk iGrytten, Ve øy og Nesset ihuga brennevinsbrennarar. Dei brendeikkje så lite til sal. Fremst stod sjølve R 0 m s d a I e n i Gryttengjeld. Der hadde dei 131 kjelar på tils. 10124 potter i 1829, og deibetale åleine 274Vs spd. i brennevinsavgift. Brennevinsbrenningaer den viktigaste «industrien» i landet vårt på denne tida! Ein reknarmed ein produksjon på 12 l. for kvart menneske, stort og smått.Gjennom brennevinsbrenninga heldt såleis potetdyrkinga på å blitil ein rein f 0 l k e f a r e. Til jamføring kan nemnast at forbruket110 (1941) er 2 l. for kvart menneske.FEHALD.Det bør seiast med ein gong at fehaldet har frå gamalt spela eimykje større rolle i bygdene våre enn åkerbruket. Dette hengatter saman med dei framifrå fjellbeita som finst i dei fleste Roms-'dalsbygdene, og det at det i alle bygder fanst ei mengd utslåttar,markaslåttar og fjellslåttar, eller kva ein vil kalla dei. Desse haddeovende mykje å seia for husdyrhaldet på gardane. Kultureng ivår tyding fanst ikkje då. Høyavlingane var alle stader sers småetter den store buskapen bøndene i alle bygder sette på; og i dennetida var svelteforing eit hovudprinsipp i gardsdrifta. Det skjønarvi best når vi ser at t. d. garden V å g s æ t e r i Veøy i 1724 fødde5 kyr, 3 ungkrøter, 9 sauer og 1 hest og avla berre 18 lass høy!S e k k e n e s fødde 12 kyr, 6 ungkrøter, 30 sauer og 2 hestar med50 lass høy. Og ein må her rekna med s l e d e l ass. Slik kan eingå igjennom matrikkelen frå 1724 og sjå det er i bygd etter bygd.At ein laut finna ymse anna til buskapen, er greitt: lyng, lauv, beit(brøt) og skav av så ymse treslag. I Eikesdal spela serleg a l m e nei stor rolle. Dessutan Vqr sjølvsagt h a I m e n ein viktig forplante.Det var berre eit einaste hovudføremål gjennom vinteren: å haldaliv i buskapen til dei kunne fara til støls med bølingen om sumraneog feita han opp på dei gode fjellbeita, og så om hausten selja

244det ein ville av med, til slakt. S æ t e r h a I d e t eller s t ø I s­b r u k e t har alt frå førhistorisk tid hatt mykje å seia, og er i deiHeste Romsdalsbygdene også i vår tid av stort verde. Det finstenno store dalføre, fjelldalar, der det ligg støl i støl, ogsåleis har det og vori attende i tidene. I heile Romsdal vardet i 1907 1368 sætra r. Nesset prestegjeld t. d. hadde åleine265 sætrar, alle visseleg utgamle. Men trass i denne gode ogfrie sumartida med rikeleg mat til alle husdyra så dei om haustenkunne setjast på bås glinsande feite, måtte den fælslege utpinin;.;aSætrar i Mittetdalen.og svelteforinga om vintrane arma ut og i det heile teki føra til eittuslut og ringt krøterslag i alle bygder. Vi las i eit blad for ei 12-15år sidan om ei svelteforingssak frå bygdene våre då, om ein mannsom fekk ei 1000 krone~-bot for framferda si i mot bølingen sin.Vi fann alle at det var rett og tykte at dyrlækjaren si skildring avbuskapen var fælsleg; vi gleder oss mykje no over at det er sjeldan~åvoren dyrplåging vert driven i Romsdal. Men om. lag så gale somdet vi las om då, var det visst jamt over på denne tida. Forfedranevåre har mang ei synd på samvitet når det gjeld haqdsaminga avhusdyra ned gjennom hundre-åra. Det einaste dyret som kom segnokolunde frå det, var geita. lio er småturftig. Ein kunne jaga hout jamvel ved midtvinterstid, eller køyra ~heim ymse matfang fråskogen til 'henne, t. d. kvist og bar. lio kunne eta mest kva som helst,

245så henne stod det ikkje så mykje på. - At grisehaldet auka pådenne tida, har vi peika på før.Om p r i s a n e i dette hundreåret på det bonden hadde å selja,fortel Olafsen (i Ve øy I, s. 154). Ein hest vart vanleg betalt med3- 4 rd., ei god ku med kring 3 rd., ein vaksen sau kosta 24 skilling,eit lam om hausten 16 skilling. Kornet var sers dyrt. :Ei tunne byggstod jamnast kring 2 rd., ei tunne rug 3 rd. og ei tunne havre kostakring 1 rd.SKOGSDRIfT OG TJØREBRENNING.Sko g b r u k e t har vi vori enne på fleire gonger (s. 108 fg.). lierskal vi gje eit meir samla oversyn. Noko kjem vi og attende tildette i bolken om M 0 l d e som k j ø p s t a d, i samband medvareomsetnaden i fylket.Tida 1600-1700 er i røynda den likaste tida for utførsla av trelasti frå bygdene våre, men det er ei hard tid for skogen. Alt i1597 hadde fylket 26 flaumsager, som skar bord til utskiping. Dessutanvar det ei mengd b e k k e s a g e r, som skar 'det som trongstav trevarer i bygdene. Det kan vera på sin plass her å nemna deifyrste flaumsager; for stort sett er det vel desse same som står fortrelastskurden både i det 17. og 18. hundreåret.Dei gjev oss og den beste greia på i kva bygder skogsdrifta bådedå og seinare spela noka nemnande rolle. Minst 17 av desse sageneer knytte til Romsdalshalvøya, serleg til bygdene kring P a n c­f j 0 r d e n, slik ein kan venta det etter som skogen står no (lg(tala etterpå gjeld kor mange tylfter bord kvar hadde rett å skjeraårleg); R e k n e s 38, M 0 l d e 60, P u g l s e t 40, L ø n s e t 49,B r 0 k s t a d 27-!, M j e l v a 4-!, li j e Il s e t 24, li j e 11 s e t 30, E i­d e 20, S k a Il e 50, K l e i v e 20, Å r ø y 20, T 0 Il å s 27, Sol e m­d a 142, R ø v i kIS, 0 u s j å s 12. Dessutan hadde futane Jakob Pederssønnpå Vestnes og Bernt Schrøder på Våge kvar si sag der,den fyrste truleg inne i Oselva og den andre på Panestranda. Desseto sagene var dei største og hadde rett til å skjera 150 tylfter bordkvar. Storparten av Osmarkane var ved denne ti~a visstnok seddpå som kongeleg ålmenningsskog, og dei to futane har visseleg visstå nytta ut denne. Etter desse kom altså Moldesaga med 60 ' tylfterbord. Dei rekna med at desse tala kunne ymsa noko frå tid tiltid for dei ulike flaumsagene. I Rødven åtting var det i 1597 flaum-

246sager på S l e m m a 37, S t r a u m e 50, f r i s v 0 Il 56, li a u k e­b e r g 37 og T vei t 36. Til Eresfjords åtting høyrde berre G u­. s j å s-saga (no i Bolsøy). I Romsdals åtting var det flaumsag påM a n sås 40, i Voll åtting på B ø i Innfjorden 52. I Vestnes åttingskjer saga på S æ t e r 40 t., 6 år etter er det nemnt 36 sager i alti alt i lenet. Då trelastutførsla er på det likaste, kring 1630, ka.nein sjå at Veøy åleine har 12 sagbruk, fleire enn både før og seinare.Liknande vokster har det visseleg vori i 'dei andre skogbygdene,sidan utførsla auka så sterkt (sjå tabellen s. 172). Det var alt annaenn greitt å kontrollera at kvar sag berre skar det dei skulle, ellerom ikkje også bekkesagene skar til utførsle. Det var som regelembetsmennene, ikkje minst prestane, som åtte desse sagene, ogjamvel dei heldt seg ikkje for gode til å gå over det fastsette kvantumnår hugen var der. Eller dei fekk smugla ut ein og annanlasten tollfritt og i det heile ukontroHert (s. 109). Alt i 1661 ser detut til at den likaste tida er ute for skogen i Romsdal. I «en betenkning»i dette året frå ein serskild kommisjon ser vi at skogane iRomsdal skulle vera heilt uthogne «som deres bord aven håndsbreddeutviser, og mange allerede klager for mangel av bygningstømmertil deres gårder å holde vedlike». Dette er kanskje n 0 k 0sterkt iteki, men at ein skadehogster for alle tider var gjord påskogen, er visst.På 1700-talet har trelastutførsla såleis vori mykje mindre enn ihundreåret før, og det har vori færre sager.Vi ser a v ei skjøns- og takstforretning frå 1757 at Ve øy har behe4 flaumsager i gang då: li 0 r s g å r d, li e r j e, Ve s t a d og R e i­s t a d. Denne siste åtte futen Alsing. lierjesaga er størst og er sett,til 2000 bord, av dei er berre 300 til utskiping. Og at det fylgde einstørre attendegang for sagbruka kring fanefjorden, heng samanhåde med skogsnøydinga frå før og den siste harde hand futenlAlsing la på skogen for å skaffa kol til jarnverket sitt. Om skogbruketi den siste luten av tidbolken tek vi dette etter K.r a f t:«De produkter, skogene leverte til salg, er bord og planker, somfornemmelig fra Bolsøy prestegjeld, men til dels også fra Gryttens,Ve øy og Nesset prestegjeld avhendes til Molde og i den senere,tid også til Kristiansund, såvelsom bygningstømmer til de ved sjøkantenliggende sogne. Av sager var her i året'- 1815 34, hvoravde 13 hadde bevilling til å skjære utskipningsbord. for nærværendetid (1831) er her 37 sager, som er skattlagt til en skjørsel av 368

247tylfter tømmer. A v disse er 11 i B 0 l s ø y og 9 i N ess e t prestegjeld.A v fururøtter brennes en del tjære, mest i Bolsøy, Aukra(sjå seinare) og Ve øy prestegjeld, dog langt fra ikke nå i den mengde,.som i fortiden, da tjære'brenning var en meget utbredd og tillikemeget innbringende næringsvei, og da der fra Molde i den nordamerikanskerevolusjonskrigs periodes senere år (om lag 1780) utførtesenkelte år inntil 3000 tønner tjære, og i året 1800, 2618 tønner.»- Desse opplysningane er sers forvitnelege, og ikkje minstdet at Nesset no har så mange sager (i 1597 berre 1). Då Schøningfor i Nesset i 1773, var der 8 sager, så der er berre ei meir 50-60år seinare. Det er og visseleg nytt for dei fleste at t j ø r e b r e 11-fl i n g reint har vori ein næringsveg i Romsdal. Dei hadde nokmange utvegar til å greia seg på då og. «A v løvskogen gjør man segmangestedt god fordel», held Kraft fram, «derav leveres tønneband,bandstaker m. m. - - Tønnestaver og tønner avsettes fra Gry t­tens og Nesset prestegjeld».Dei båtane som trengst i fylket til fiske og ferdsel, er oftast bygdeav romsdalingane sjølve og av eige vyrke. Serleg på Vågøy drivdei båtbygging, «især de større eller åttringer ,der' brukes til haviiskeriet».I Veøy driv og somme båtbygging. Desse båtane gjekkfor å vera betre enn dei som kom frå Volda og Tingvoll, der deiog dreiv mykje med båtbygging. Elles hadde dei i dei fleste bygdanok tømmer til det vedlikehaldet gardane til kvar tid kravde.JAKT.At jakt enno hadde mykje å seia, er greitt nok. Ein veit ombjørnejegrar i Romsdal i det 19. hundreåret, som har lagt ned 30--50bjørnar, så vi kan gå ut i frå at det i dei fleste bygder var bra medvilt av dei ymse dyreslaga. Rein, rev, hare, gaupe, mår, røyskatt,hjort, ulv og bjørn kan ein ofte finna nemnde i dei ymse kjeldenefrå hundreåret (1700-1800). Serleg bjørn, gaupe, ulv og rev var eistor plage og drap ned kvart år ei mengd husdyr, jamvel om gjetararjamt laut fylgja bølingane. A v ø r n var det og store mengder,serleg ute ved kysten. Den som fekk drep i dei , fleste bjørnar ogu1var i Romsdal vart jamt premierte av det nyskipa Romsdalspraktiske landhush.selskap frå 1776. Ei mengde fekk slike premiar.Ola E. Barstein i Nesset fekk t. d. i 1791 av Romsdals pr.land'hush.selskap ein premi på 10 rd. for å ha skoti 5 vaksne bjørnar

248same året i utmarka på Barstein. I 1794 skaut han 5 til, men fekk cUlberre 4 rd. Same året fekk Rasmus Iijellen i Voll 6 rd. for 5 vaksnebjørnar, 3 år etter, i 1797, 8-! rd. for 5 bjørnar til, 2 vaksne og 3 ungar.I tingbøkene finn ein og ofte nemnde menn frå dei ymse herada,serleg frå fjordbygdene og Romsdalshalvøya, som har vori og syntfram ein bjørnepels for å få skotpremien for han «far sjølv» i skogen.Såleis Torstein li 0 I m i 1753, Tore E. N e s j e i 1793, OlaEriksson B a r s t e i n (Nesset) 1791, Peder M 0 r k e n i 1797. Inkjenoko villdyr har sett folkehugen slik i sving i Romsdal som bjørnen,og taUause er sogene og segnene som er knytte til bjørneveidinga.Denne veidinga gjekk lenge for seg med dei gamle flintbyrsene,og det var ikkje alltid utan fare å koma i kast med bjørnen, jamvel,om ein hadde børsa i orden. I mange bygder går det segner omnærkamp, på tomannshand, der labb og tenner, neve og kniv gjordeutslaget, og mang ein vei da r kunne få flekt av skinnet på store:iuter av kroppen eller få sliti håret av hovudet, slik det er fortalti Eresfjord t. d. om han Per Meringdal, ein av storskyttarane idei indre bygdene. Endå så seint som i 1849 vart det kravt minst4 bjørnar e'ller 8 ulvar for å få premi, 10 spd., frå Romsdals pr. landhus.selskap.Vitskapsselskapet i TrondheirnI) gav og premiar tilmange.Elles er det grunn til å tru at veidinga av rein på høgfjellet haddemest å seia for Nesset og Grytten prestegjeld. Ute i fjordane vardet ikkje så lite av hjort i dette hundreåret, så folk nytta sjølvsagthøvet til å få seg eit dyr innimellom. Elg var heller sjeldan i Romsdal.PISKET. -NYE PANGSTMATAR.Det vart drivi mykje fiske no som i førre tidbolken, serleg torskeogsildefiske utansunds, sild- og seifiske inne i fjordane og laksfiskei elvane: i Rauma, Isfjordselva, Mittetelva, Vistdalselva, Eira-Aura(og i Eikesdalsvatnet), Gusjåselva, Tresfjordselva, Måna, Igna, Farstadelvaog truleg i fleire andre. I mange vatn var det ikkje så liteav aure og røyr, og av desse fiskeslaga vart det teki mykje meir igamle dagar enn i vår tid. Når det galdt fisket i sjøen, så haddereiskapane i det store og heile vori dei same gjennom lange tider.1) Ingen ting fortel vel meir om villdyr- Og veideliv på denne tida enn at SurndalsbondenTølløv Pedersson Folldal i 1772 fekk 30 rd. av Vitskapsselskapeti Trondheim for å ha drepi 103 bjørnar og 11 ulvar. Det var mykje påe i n mann.

249tIer vart det ein stor snunad ved 1700-talet. På den tid skal bådet 0 r s k e g a r n, s i l d e g a r n og torskefiske med I i n e ha komii bruk. Om desse var vanlege i Romsdal føre om lag 1750, er nouvisst. Den fyrste som fiska torsk med line, skal (etter Strøm),vera bonden Rasmus M 0 l d n e s på Vigra, som levde omkr. 1700-talet. Denne fiskemåten vart visstnok snart vanleg, då h:mførde med seg mange føremoner. - Så lett gjekk det ikkje med innføringaov torske- og sildegarna. Den fyrste i amtet, seier Strøm,~om nytta torskegarn, var handelsmann Claus N i e I s e n på Slin-Jekt. fjøringsfar og åttring frå ca. 1750. (Etter Strøm).ninga i Borgund, ein gong i 1680-åra. Andre handelsmenn fylgJeetter, men bøndene sterra i mot og sa at det var eit s k a d e l e gp å f u n n, som berre ville skræma bort fisken. Det var ikkje berredei som såg det slik. I byvedtektene for Stavanger frå 1641 erdet f 0 r b 0 d i å nytta torskegarn, «fordi de forårsaker megen vantroog Guds fortørnelse».Sildegarn er nemnde fyrste gongen i Romsdal i året 1709 undersildefisket i Osen i Fanefjorden. Den 15. okt. det året vart det haldi·ein ekstrarett på Mjelva, samankalla av amtmannen, for å døma iein strid som var komen opp om sildefisket mellom noteigaranekring fjorden (frå Molde, tIjellset, Kleive o. a. stader), og nokregarnfiskarar frå Nordmøre. Dei fyrste hadde sendt inn søknad tiIamtmannen om vern for si lovlege næring mot nordmøringane, somla seg i vegen for dei med garna sine. Det heiter at desse var komnetil 0 s e n med sildegarn og hadde brukt og ville bruka desse «dennemog den ganske åttings almue til stor præjudice (skade), s k j ø n t

250s å d a n t n 0 e a 1 d r i t i 1 f 0 r n h a d d e v æ r t i b r u k h e r.»Dei saksøkte laut gjera greie for seg. Dei var komne dit med Ltlsilde garn og hadde fått 3 tunne r sild. Men romsdalingane, som oågamal vis freista stengja silda inne i Osen med nøtene sine, vartharme og tok garna og silda frå dei. Og dei fekk retten på si side.Garnfisket av sild skulle vera forbodi, då det var til skade for noteigaraneog ibuarane i Fane åtting. Amtmannen lova å skriva tilkongen og landsstyringa og freista få lovfest forbodet mot garnfisketog såleis skapa fred og ro. Men nordmøringane ville ikkjegje seg og kom att året etter. På nytt lag stemnde noteigarane deifor retten og heldt fram at garnfisket var . til «fordervelse for denalminnelige mann» og «til fortørnelse både for Gud og kongen»; fordesse garnfiskarane heldt «hverken sabbaten eller bededagen hellig'Og herøvde både kongen, kirkene og prestene deres tiende. Detvar å befrykte at g a r n f i s k e t v i 11 e a 1 d e 1 e s ø d e 1 e g g eh e 1 e å t t i n g e n.» - Noko liknande finn ein er framme i E r e s­f j 0 r d s åtting i 1711. Striden om å nytta sildegarn ser ut til åfengja i alle Romsdalsbygdene, for dei fleste stader var det godesilde vågar eller fangstplassar. På dette møtet var og ei heil mengdfolk møtte fram, både notfiskarar og garnfiskarar. Mange v)tne,som vart førde fram, fortalde kor skadeleg garnfisket var. Det varbeint fram øydeleggjande for notfisket; ja, sidan garnfisket tok til,var fisken komen heilt bort, ingen fekk nokon! Garnfiskarane heldtiram at det var ingenting i loven som forbaud dei å fiska; sjøen varfri for alle. Kor stor øsinga var på dette møtet, kan ein skjøna avdet at almugen truga sorenskrivaren (domaren) med at vart ikkjegarnfisket forbodi, ville dei bruka «klubba» på honom. - Ein sersåleis at her, som så ofte elles, har ei framgangssak mått vinna segveg gjennom fordomar og miskjenning.Når det gjeld å n y t t a u t fisken, er det og ei viktig framgangstid.Alt ved 1660-åra tok dei til å nytta fiskerogna og torskelevra.Eksport av rogn er nemnd fyrste gongen i 1577-78; denne sendingagår frå Bergen til Tyskland. Men det et fyrst vel eit halvhundreårseinare at rogn vert ei verkeleg handelsvare. Å laga lyse avlever er kjend nok frå sogetida, men dei nytta 'ikkje torskelevra,som dei berre kasta bort. Det var av spekket av kval og se,l ogav levra til brugde og hå dei laga lyse. Det var amtmannen i Nordland,P r e b e n v 0 n A h n e n, far til amtmann Iver von Ahneni Romsdal (1691-1700), som skal vera opphavsmannen til å laga

251t r a n a v t 0 r s k e l e v r a. Tran vart etter kvart ei viktig handelsvare.I 1664 fekk eit serskilt selskap einerett på tran- og rognhandelenog kvalfangsten i dei 4 sjølena, m. a. i Romsdal. Endåviktigare var det at dei lærde å nytta ut fisken på ein betre mate.Det var t l a g a k l e p p f i s k a v h a n. Før hadde dei helst lagatørrfisk eller rundfisk av han, eller han vart nedsalta tunnevis ogeksportert. Men straks føre år 1700 ser vi at kleppfisk er kjend.Ein liten last vert då utførd frå Bergen. Men dei som fyrst tok tilå handsama fisken på denne måten i større mengder, var engelskeog skotske kjøpmenn, som dreiv handel på Molde og Litle-Fosna.Den som skal ha gjort mest til å fremja kleppfisktilverknaden, er einav dei fyrste borgarane i Fosna på denne tida, J 0 h n R a m s a y;l)etter namnet å døma må han opphaveleg ha vori skotte. FutenJ a k. E eg var ein føregangsmann for kleppfiskti'lverknaden iRomsdal.Kleppfisktilverknaden skaper nye og større innkomer for fiskaranei futedømet vårt, som helst får avsetnad på denne vara påMolde.Etter S t r ø m var fisket så ringt i åra 1714-15 at bøndene seldereiskapane sine og slutta med fisket. Men frå 1718--33 slo, fisketrikt til i Romsdal, serleg i 1731; åra 1733-35 var ikkje gode påSunnmøre; men dei og var visstnok bra for Romsdalsfiskarane. I1736 tek det til ei heilt uvanleg god tid for fiskarane, og ho vardeved i heile amtet fram til 1770. Det skal vera dei rikaste fiskeårasom er kjende i Romsdals soge. Serleg i åra frå 1740---1757 vardet mektige sildeinnseg i alle fjordane våre, og det kom serleg godtmed i naudåra 1740- 43. Vi har fleire vitnemål om dette. Vi kanberre nemna at sildeutførsla i Fosna i 1750-åra var ei 60 000 - 70 000tunner årleg, medan ho i 1757 dumpa ned i 15000 tunner. Noko liknandevar det i Romsdal. Då bøndene for heim frå kyrkja nyårsdagen1743 ute på Aukra,stod R a k v å g e n full av kval ogspringarar, som jaga silda inn gjennom eit trongt sund, som knaptvar 20 alner breitt 'Og inn i ein trong våg, 114 mil i rundrnål. Dersamla fiskarane seg, og frå nyår til påske vart det" fiska her avmange hundre, ja, av tusen båtar. Torsk og sei gjekk i mengdevisinn i alle vikar, og fisken vart ståande uvanleg lenge i fjordane. Ser:'1) Då fisket no fekk meir å seia, freista dei ymse kjøpmenn å slå under segfiskeværa. Såleis var John Ramsay eigar av Grip, det likaste av dei allekring 1750.

252leg godt fiskeår var og 1745. Frå 1770 vert det klaga over at fiskettek av, serleg frå f j 0 r d a IT e høyrer vi dette. Folk sa no (lg :'ltdet var g a r n b r u k e t som hadde skulda. Inngangen til sunuavart sperra av desse, så fisken fekk ikkje koma inn på dei gamiegyteplassane, heitte det. Kom det så storm, sokk ofte garna medheile fengda som rotna opp og øydela sjøbotnen, slik fisken ikkjekom att seinare, meinte dei. Då garna og var dyre, gjorde detmykje til at mange var i mot dei. Alle åra etter 1770 er ikkje likelåke, men dei siste åra av hundreåret, frå 1795 var sers ringe. Bådepå Nordmøre og i Romsdal la dei då skulda på tangoskebrenninga,ein ny næringsveg, som no var komen opp (sjå seinare om Pramsferd i Romsdal i 1804).Så lite greie vi personleg har på fisket og så stor rolle det harspela i næringslivet i Romsdal, finn vi det tryggast å lata einutansunding sjølv, M a d s li u k k e I b e r g, fortelja oss litt omdette: 1 )«Torskefisket, her kalt vårfiske etterdi dette fiskeri foregår i tidenmellom kyndelsmess og somrnffmål, eller i tidligere tider mellom20de-helg og vårfrumesse, har vært drevet av befolkningen herutemed forskjellige slags redskaper fra uminnelige tider tilbake. Sidentorskegarnet ble oppfunnet og kom i bruk omkring år 1640,2) hardette hovedsakelig vært benyttet her utenfor Romsdalskysten. Doghar torskefisket også foregått med line og røkk, især av folk innefra fjordene, der lå til huse ute i fiskeværene Ona, BjørnsunCl ogBud. Men line- og rykkefiske begynte ikke før i slutten av februareller i begynnelsen av mars, da fisken var kommet til Onadypet.Derimot begynte garnfisket ute på Lanmebakken i midten av januar.Man laget selv sine redskaper; de kjøpte hamp og spant sjøl trådenog bandt garna, og spant sitt taug (å spinne tau g kaltes «å lug4etaug» ). Tråden i et torskegarn veide ca. 8 mark. Garnets lengde ·var 20 favner, dybde 2'0--24 masker, maskens størrelse 7 å H omfarpr. alen. Til en garnløt regnet en fra 16 til 2'0 garn.En garnlenke bestod som regel så lenge fisker~iet foregikk påLanmebakken av 12 garn; men senere på vinteren, når fiskerietbegynte ute på dypet, kunne de bruke inntil 14-15 garn i lenken.1) Siå årsskr. til R. Sogelag 1925, s. 64: "Om torskefisket i gamle dager påGossen ».2) Etter det som er opplyst før, er torskegarn k j e n d e på denne tida i landet,men knapt vori nytta i Romsdal før i tida 1700- 1750.

253Hans Thiis Møller på Moldegård med frue og born.Hver båt brukte 2 sådanne lenker. Istedenfor som nå å bruke glasskulerpå garna, brukte man før i tiden trekavler (trestykker ca. enhalv alen lang og It tomme i tverrmål, av selje) festet. til garnetsoverkant med ca. en alens mellomrom. Til hver lenke benyttedeskun en ile, og istedenfor som nå å bruke store glasskuler brukte manfør vakere (treler) av seljetre. Garna og trelene var merkt medbumerke, hvorav hver gård hadde sitt.Fiskerbåten var sunnmøringsåttringen, hvilke ble bygd i VolØ-a påSunnmøre samt i Fræna. De båter som ble bygd i' Fræna, ble holdtfor å være sterkere samt bedre seilere enn de fra. Sunnmøre. Båtenvar ca. 20 cl 21 alner lang, 5 alner brei, med 5 rom foruten forskottog bakskott. I forskotten var en tofte som kaltes sagtofte,og rommet kaltes sagrommet, men i dette rom er ingen keiper; manbenyttet dette rom til å trekke garna i. Det forFeste bemannede rom

254er kjemperommet, dernest rommet (andøverrommet), så storseghmog litIseglen og hamlen. - Mannskapet bestod i regelen av 8 mann,hvorav 2 ikjemperommet, 2 i rommet, 2 i storseglen, 1 ilitlseglenog styrmannen i hamlen. Båten ble bemannet når man reiste til vinterfisket(vårfisket) og hver plass besatt med sin mann, hvilkenplass ' vedkommende beholdt til fiskets slutt. li-ver mann hadde sittvisse arbeid å utføre både under seilas og fiskeri. Mennene i kjemperommetkaltes kjempemenn og ' var som regel de kraftigste ogbeste på båten, da deres arbeid også var det tyngste; de måtteunder seilas peinte seilet samt passe både storblokken og litlblokken,hviIket var et arbeid som både krevde oppmerksomhet og kraft,da den minste uaktsomhet fra deres side kunne forårsake en ulykke.Mennene i rommet hadde hver sin dag andoven; den dag han ikkeandøvte, hadde han å stoppe (å holde igjen slik at ikke det somble innhalt, gikk ut igjen av garna og ilen). Under seilas hadde denene å ause (å pøse ut den sjø som seiltes inn i båten, hvilket oftevar et hårdt arbeid), mens den andre 'hadde med å legge opp ogregulere seglsteinen. Mennene i storseglen hadde under fiskeriet åhjelpe til å trekke garna og under seilas den ene å passe draget,og den andre å hjelpe til å holde båten lens (å ause). Mannen i litlseglenhadde å andøve, om det behøvdes, sammen med rormannen,men i motsatt tilfelle å hjelpe til å trekke garna og ta ut fisken tåtine), under seilas å passe skjøtet.liamlen var styrmann ens plass. lian hadde å hjelpe til å trekkegarna, men under seilas å styre båten og føre den hele ordning ugkommando. På ham berodde det hele. Det minste feilgrep fra hansside kunne volde alles død. lians kommandoordre ble øyeblikkeligetterkommet, liksom der under seilas alles oppmerksomhet varhenvendt på ham. Der måtte under ingen omstendighet foretasdet minste ved seilregulering o. 1. uten hans ordre. Å beskrive åttringeni enkelthetene vil her ta for stor plass. - Jeg skal istedet ikorte trekk fortelle litt om fiskemerkene og havleierne her utenforGossa:Landmebakken er en havstrekning, de innerste fiskeplasser, hvortorsken trekker til først på vinteren. Den er som man kaller heren breidd (=bakke), der omtrent er sammenhengende fra liarøyiii Stemme t på få unntagelser nær. Den kalles lengst sør utenforHarøy, liarøylandmeen, lengere nord Onalandmeen, så Gossalandmeen, 0yalandmeen (= Bjørnsundlandmeen) osv. Denne ha vstrek-

255ning er som det fremgår av navnene, omtrent fordelt mellom deforskjellige steder etter navnet. Gossalandmeen tar sin begynnelsenoenlunde rett ut for havfallet Finnen, dog er det 2 fiskerne lengernord, som tidligere har vært benyttet av folk fra Gossa, men disseer nå regnet å tilhøre Bjørnsund. Disse fiskerne (eller rora, som dekalles) er Skredukjinj og Siruphålet.Landmebakjinj var igjen fordelt mellom de forskjellige gårder ')gfolk. Denne fordeling ble respektert fullt ut i tidligere tider; og omnoen enkelt kunne forgripe seg og komme på en annen ror enn denhan tidligere hadde brukt, ansåes det for en skam, og ble dennemann lite aktet; dog hendte det ofte at garna ved strøm o. 1. kunnekomme isammen på de nærmeste hinnannen liggende rora, og hvorder da under trekningene kunne vanke ukvemsord imellom styrmennene,men disse stakk aldri så dypt at de ikke glemtes straksen kom på landjorda.Disse som tidligere hadde bruk på rora, anså seg omtrent someiere av samme, da det forekommer flere ganger at det ble påførtbygselsetlene til husmannen at disse ikke hadde lov å bruke på denog den ror - - altså der hvor oppsitteren brukte. Den vestreste ror,som tilhører Gossalandmeen, heter Grønhaurorn. Merkene for denneror er Julneset på Kråka og Skorå på Heia (Husøyheia); på denneror brukte en båt frå Småge. Dernest kommer Horremsmarka, merkeSkorå i Kalven og Søegga på Åmunj. Her brukte Horremsbåteneog noen av Småge. Så kommer Grynjsætå, merke Søeggen på Saltsteinen,Harøybure på Fyren (Onafyren). Her brukte Røabuktinger,buktinger og en fra Oterøy, der lå til hus i Rinderøy. Så Klaksegga,merke Søegga på Langskjeret og Horleggen på fyrhuset (Onafyren).Her brukte Røabuktinger, Rinderøyinger og Oterøyinger, som lå tilhus (losjerte) i Rinderøy. Hammarn, merke Nogvamulinj på Heia,Julnesset på Kråkå. Sammen med denne ror går en ror der heterLangskjerrorn, med samme merke vest, men i syd Julnesset påLangskjeret. Her brukte Røabuktinger, Gjertvikinger og Tanginger.Kråkeroren; merke Kråkå i Båsen, Nogvamulinj på Rambjøra. Herbrukte Løvikan. Så er det Finsonganj, som er nordre roren på Go :~salandmeen,merke Julnesset på Finjå, NogvamLllinj på Oterholmen.Her brukte Sporsemene, Sætrene og Eikremene.'-Fiskeriet på Landmebakken foregikk som regel fra midten avjanuar til først i mars. Fisken som ble fisket på Landmebakken, varstørre og feitere enn den fisk som ble fisket ute på dypet (Ona-

256-dypet) senere på vinteren. Landmebakkfisken var hovedsakeligrognefisk, mot den som fiskedes senere og som hovedsakelig varisilfisk (= hanfisk, isill= mjølke).Når fiskeriet foregikk ute på dypet, ble der ikke benyttet hversine bestemte plasser, men de valte sin plass når garna skullesettes ettersom en sjøl fant for godt, dog påså en nøye at en såvidt mulig unngikk å komme isammen med andres redskaper oghindre andres fangst. Dog var der som alminneligst en grense forhvor langt øst og vest en kunne komme for ikke å komme inn påde plasser 'hvor Bjørnsundfolk og Onafolk fisket; man hadde storrespekt for ikke å hindre hverandre, h e l s t g j 0 r d e m a n s i t tt i l a t d e f l e s t e f i k k m e s t m u l i g f i s k.Leiene, som man seilte ut og inn her fra Gossa, var den vestresteK r å k å s u n d e t, som Horremsbåter og Smågebåter seilte. Merkefor leia er Søegga på Åmunden. Dernest S a l t s t e i n l e i a, somRøabuktinger seilte. Merke Søegga på Saltsteinen. L a n g s k j e T­l e i a, som Rinderøy- og Rødbuktbåtene seilte. Merke Julneset påLangskjerhaue, - men her kan ikke styres etter merke; for nåren kommer inn fra havet etter dette merke, vil en først treffe Gossaklakjinjog Tølkjinj, så Langfluin, Håflua og Kvitingsfalla, og såhar en på styrbord Oiddanj og Oiddeflua. E r t n ess k j e r l e i a,-der Løviker, Sporsemer og Sætringer seilte. Merls:e Julneset påErtnesskjeret, eller Storertnesskjeret midt i Leigda, (Leigda er enfjellfortoning der danner seg derutefra imellom Gjendemstoppen ogEiskrem-ramfloget). Her treffer en flere store undervannsbåer; en,passerer imellom Pinja og Tølkja, imellom Jøla og Langfluene,imellom Stortaren og Håfallene, holder da bare øst til en passererStore Ertnesskjer om styrbord.»Det er eit heilt sjeldan kulturbilete av det gamle fisket i dei ytreRbmsdalsbygdene Mads Hukkelberg . her gjev ettertida .Ikkje så lite om dei ymse slag fiska, i elv og vatn, på fjorden ()gute i havgarden, får vi greie på hjå S c h ø n i n g i ·1773 og hjå Krafti, 1831. Den fyrste fortel såleis om folket i det gamle Grytten prestegjeld(sjølve Romsdal, IsU., InnO., Måndal og Eid): «På f i s k c­r i e n e legger man her ennu temmelig vinn, især på sildefiskeriet.-S i l d fiskes her med not i Isfjord, i Jnnfjord på', Nordvik-bukten ogi Rødvenfjord, hvorhen kommer jekter endog fra Bergen, for å iaalmuen her fiske for seg, og siden bringe den nedsaltede sild t;]Bergen. Almuen i Grøttens gjeld farer og med sine s i l d e g a r n

257til Nesset, Bolsøens og Agerøens gjelde for å fiske. Den fiskedeog nedsaltede sild selges for det meste til de Opplandske, noe ogsåtil Molde kjøpstad, og dette gir bøndene, især i Grøttens sogn, anledningtil en h a n d e l å drive med de Opplandske, som visst 2raltfor vidløftig, og burde drives ved kjøpmenn. Ti for det førstereiser endel like ut til fiskeværene, til B u d især, 5 til 6 mil fraderes hjem, for å oppkjøp e fiskevarer, og disse bringer de sidenpå vinterføret, dels til Lesja i Gudbrandsdalen, dels også til lied~marken,til Biri og Vardal (Gjøvikbygdene), hvilken reise frem ogtilbake, utgjør ei mindre enn 60 til 70 norske mil. Om dette kanvære vår Romsdalske bonde nyttig, må andre dømme, men det trorjeg at for å fremme den innenlandske handel, ville det være megettjenlig at et lille handelssted ble anlagt på Veblungsnes, eller påDevoll, hvor visse handlende kunne feste bopel for å drive bemeldteog annen desslige handtering.»Desse tankane til Schøning om fiskehandelen til romsdalinganeog hans plan om ein ny by i Romsdal, - ein slik ein som nett 110i våre dagar held på og veks fram på Åndalsnes i samband medRaumabana -, er på mange vis forvitneleg. Det fortel oss iserom Schønings store interesse for land og folk, men det fortel ossog at han ser nokså t e 0 r e t i s k på tilhøva, som livet og naturensjølv hadde skapt. Slik som han her fortel at det var, det var nokden høvelegaste form for og den mest praktiske måten å greia dentids varebyte på.Dei viktigaste fiska som vart drivne i denne tida, var v å r t 0 r­S k e f i s k e t, som i dei likaste åra kunne bli drivi jamvel inne ifjordane, såleis i Veøy-gjeldet. Men det var, sjølvsagt, fyrst ogfremst knytt til havgarden og øyane, i A li k r a og B u d prestegjeld,der 0 n a, 0 r t a, B j ø r n s u n d, B u d, D r å g e n, li u s ø yog V i k a n e var dei likaste fiskeværa. Dit drog j~mt i fisketidabønder frå alle prestegjelda i Romsdal, så nær som frå Nesset, såleisfrå G r y t t e n, B 0 l s ø y og Ve ø y, slik både Schøning og Kraftfortel. :Frå fyrsten av vart torsken helst laga til saltfisk, seinarevart tørrfisk og kleppfisk meir vanleg. S e i fisket vart drivi nokoinne i fjordane, men serleg utansunds. Seien vart helst nytta tilt ø r r f i s k, og dessutan gav han mykje t r a n. K vei t e- og lo TIge fisket vart drivi om sumaren i åttringsbåtar på Sto re g g a.Til dette fisket nytta dei s n ø r e og måtte gjerne ut på 150 famnerdjupt vatn. Kveita vart nedsalta og nytta innanlands, «den sel-Romsdals Soga - 17

258ges eller borttuskes på Romsdals marked tilOpplendingerne.» (Kraft).Longa vart helst laga til kleppfisk. B r u g d e fisket tok fyrst tilkring 1800 (s. 295), og vart serleg drivi på seinsumaren ute på Storegga.Dei måtte nytta harpunar ved veidinga av brugda. Det variser for t r a n laginga si skuld dei dreiv etter henne. M a k r e ; 1vart det og til sine tider fiska mykje av; såleis vart det utført fråRomsdal (Molde) i 1759 489t tunner, og året etter jamvel 740 tunnermakrell. Etter 1800 tok makrellfiskinga ikkje så lite av. tI il m­m a r vart det ikkje fiska noko vidare av. Derimot vart det fiskaein god del l a k s både i fjordane og elvane. I sjøen tok dei laksenmed garn om sumaren og om hausten med not. Desse reiskapane,saman med lyster, teiner og sløder, vart og brukte i elvane og i deivatna der laksen gjekk, såleis i Eikesdalsvatnet. Rauma og Eira vardei rikaste lakseelvane. I Eira var det vanskeleg å få nokon laksfør ut på haustkanten, frå august av, då ho gjerne i juni og juli varfor vassrik, slik ho enno er det. Av ferskvassfisk vart des dessutanteki ikkje så lite a u r e, r ø y r og å l (serleg i Ora og Gjersetvatneti Eid). I nokre vatn i Aukra og Bud fiska dei og g j e d d e. Vihar greie på at i 1736 sette eigarane av N e d r e F r i s voll ut 27småaurar på ei fingerlengd i 0 r a vatnet, der det ikkje var aurefør. 7 år etter tok dei aurar der som var kring ,ei aln lange. Dettenemner Schøning som døme på godt og gagnleg samfunnsarbeid.Og slik nyttig gjerning har vori gjord gjennom alle tider. Ein bautasteini Gausdal fortel at bonden Eiliv Alk bar fisk i I~audsjøenomkring år 1000. - Ora-vatnet vart seinare tomt att for aure.Samanhengen skulle vera at i ein storflaum drog auren til havs.Dette treng ikkje vera forklåringa. Likevel hadde sildefisketmest å seia. Vi har før nemnt vårsildfisket, som serleg var rikti 1750-åra; men og sumarsildfisket i juli og august kunne slå uvanleggodt til i dei ymse fjordar og vågar i alle prestegjelda, ikkje minsti Fanefjorden. Denne sumar- eller haustsilda var serleg feit og fin.Schøning nemner at folket inne i fjordane fiska nok til husbruk avb r i s l i n g, m i1. k r e Il, s e i, l y r, s m å t 0 r s k, g u Il f i s k, lo 11-g c, b ros m e, h y s e, b l e i k e, k vei t e, f l u n d r e, s k a t e,s v i n r y t, s 111 e l t, u r, a u r e, s t r a n d k a r u s s'a r o. a.Vi skjønar såleis at bonden hadde ein god ven i sjøen om åringog avling slo feil, slik det så ofte hende.

259«Moldeg-aards Prøve», på 29. kommereeIester (etter akvarell frå 1794).Denne brig-g-en vart byg-d på Moldegård i 1794 av tI. Thiis Møller.Alle materiala i den er hogne i Moldegård-skogen. Byen hadde då 5brig-g-ar til, størst var «Admiral Tordenskiold» på 70 kommereeIester.(1 kommercelest = 2500 kg som skipsmåI).NOKO OM KVA SCHØNING OG ANDRE FORTELOM FOLK OG TILHØVE I ROMSDAL.NESSET PRESTEGJELD.Når ein har greie på sjølve livsgrunnlaget, næringslivet i bygdene,så veit ein og mykje om folket. Di betre det nyttar ut deinaturlege rikdomane i bygdene sine, di høgre kan ein skjøna detstår på alle vis. Og romsdalingane kan ikkje ha vori så verstsåleis, etter det vi har sett. Tiltaksevne 'har det vori, men og stridshugnår nokon ville freista kua dei. Dette er og rektor Schøningsdom om romsdalingane frå si forvitnelege reis i 1773: «I n n b y g­g e r n e i N ess e t-g j e l d e t, s å vel som i R 0 m s d a l i a i­m i n n e l i g h e t, e r h u r t i g e, d r i f t i g e, f e r m e, m e n t i l­I i k e g e m e n l i g e n n 0 e h a r d e 0 g s t i v e. D e t f 0 r e­k 0 m m e g, som f 0 r s k j e Il m e 110m a n s i k t e r, 0 p p f ø r­s e l, d r i f t 0 g h u r t i g h e t p å d e n v e s t r e 0 g ø s t r e s i d ea v T i l t e r e i d e t (dvs. på Nordmøre og i Romsdal) var t e m­m e l i g k j e n n e l i g e.» - Denne domen er etter vårt skjøn rett

260råkande om romsdalingane jamvel i dag; og nett fordi Schøninghar studert folk og tilhøve så godt i Romsdalsbygdene, vil vi, no vihar eit større oversyn, fylgja hans ferd noko nøgnare frå deneine Romsdalsbygda til den andre, for ingen orienterer oss så godtsom han. Saman med bispen G u n n e r u s, som fer på visitasreisei Romsdal, kjem han over Tiltareidet frå Nordmøre, og «jeg så megalle vegne om etter hva. merkverdig her kunne være å forefinne ».l)Det fyrste han merka seg' er «en tilforn temmelig smukk og vel innrettet»hage på prestegarden, Nesset. tier var «en hob frukttrær.såsom k i r s e b æ r-, p lom m e- og e p l e t r æ r, foruten r i p s­og s t i k k e l s b æ r». - No han fer der, er diverre hagen mykjeforfallen, og han kjem med sterke lastord over dei prestane somhar lati forfarast det føremenn i embetet har grunnlagt så godt. «Porsådanne burde straff være, liksom belønninger er for de flittige ogduelige.» Langsmed hagegjerdet fann han v i 11 h u m l e, og utanfor-det«en skjønn furuskog». tIan nemner og at på eit par plassar,på Ranvik og Tjelle, veks gran, noko som er uvanleg i Romsdal ogpå Nordmøre. tIan skjøna ho må helst vera planta der ein gong.Elles nemner han at furuskogane i gjeldet «nå er meget tynne og uthogde».Ved prestegarden stod og «en del anseelig store piletrær,som ellers her tillands ere meget rare, samt selje-trær».Dessutan nemner han dei treslaga som veks vilt der, t. d. a s kog a l m. Om almen heiter det: «Dette slags trær vokser overaither i gjeldet, og er innbyggerne til stor nytte. Dets b a r k er,såvel ellers ofte, som især i sist innfallende dyre tider, år 1170-72,blitt 'meget brukt til b r ø d, især til å blande blant f u r u-m e l e t,for å gjøre den derav eltede deig sammenhengende, hvortil almetreetsgrener og kunne brukes, når de blir søndermalte. Por restener melet av alme-bark og alme~kvister meget tjenlig til f 6 r forhester og kjør; de første blir derved i en hast feite, og de siste melker'Overflødig deretter» .- Mykje forvitneleg er desse opplys:p.inganeom alm- og furumjølet dei laut nytta i naudåra. Endå deifleste gardane i Nesset-gjeldet er små, finst det då alle stader«skjønne gressganger til fjells, og derved leilighet, til en hop k r e a­t u r e r å holde, og til feite-varer å avle. I n n b y g g e r n e e ro g så · g 0 d e h u s h 0 l d e r e, at de, framfor andre i Romsdalen,av deres avling kunne selge, såvel en temmelig del av bemeldtel) Vi går ut i frå at dei fleste som les Romsdals Soga, er såpass kjende meddei naturlege tilhøva i Romsdal at vi hefter oss ikkje så mykje med det somer "n a t u r e n s» verk. .

261feite-varer, som slakte-kveg, fornemmelig til M 0 l d e k j ø p s t a d. »Jorda ber bra grøde, havren gjev 7-8 foll, bygg både 12 og 14 foll.Bøndene avlar og litt av eit kornslag han kallar «h i m m e l-k 0 r n»,dessutan eit grann r u g. «På noen steder i dette gjeldet har manendog begynt med h vet e-a v l i n g, ei uten framgang, hvortiljordarten ei synes ubekvem.» Elles nemner han at jorda er oftastmager, slik at gjødsla berre sit i eitt år. Men ein kan retta på dettemed å køyra myrjord utover sandjorda, «tyimere på den hvite, tykkerepå den røde sand (aur).» Så skal ein lata ho liggja over vinterenminst, deretter slår ein ho godt sund, gjødslar bra ovanpå ogsår så i dette. Slik åker skal ha gjevi 18-20 foll bygg og 9~ 12foll havre. Om det gamle jordbruketjinn ein vidare: «Myrer, etterå være g r ø f t e t, og har henligget et par år, kunne behandles påsamme måte, og siden med fordel brukes, dog med større fordeltil engbunn enn til åker. Myrjord kan også med fordel føres påmose-grodde enger om foråret, og om høsten besåes med v i n t e r­r u g, da bunnen derved renses og bærer siden overflødig gress.»I gjeldet avlar bøndene elles «h a m p, h u m l e og l i n til hus-fornødenhet».Dei som er av «fornemmere stand», legg mykje vinnpå å dyrka hagevokstrar, såleis «skjønn b l 0 m- som h v i t h 0-ved k å l.» Dette synest han er gildt, «et godt eksempel for dengemene almue, som vil finne en stor fordel ved samme handtering,især ved kål og røtter». Somme stader veks det ville eple, somer framifrå til mat når dei vert koka, og «dessuten overalt en storhop hassel-trær, der gir en sådan mengde hassel-nøtter, at dermeden liten handel blir drevet.»På N a u s t e i Eresfjord «ligger en smukk og anselig stor jordstrekning,hvor derfor det 2. trondhjemske regiment til fots holdergeneralmønstring». Som ein ser, har det vori ein gamal ekserplassher. I E i k e s d a l voks det serleg mykje alm og hassel. Ingenstad i fylket før dei etter måten så mange g r i s e r som i dennebygda, og bøndene har der den føremonen at dei treng ikkje ågjøda dei, då dei feiter seg i netskogane om hausten. «Det eikesdalskeflesk er derfor særdeles godt og velsmakende». Kraft nemnerog dette om det store grisehaldet der, som let seg -gjennomførapå grunn av all hasselskogen. Han fortel og og neteksporten derifråi denne tida hadde mykje å seia. Det var einskildmenn som i godeår kunne selja ov,er 30. tunner neter. Avsetnaden var god, då «deeikesdalske nøtter er bekjente overalt i det nordenfjelske, som de

Eira-elva, Eresfjord.262iortrinligste av alle».Schøning slår fast detvi før har nemnt omkrøterhaldet: Medlauv, skav og kvisterav alm, bjørk og rogn«underholdes her ogsåkveget for det mestevinteren over,hvorimot høyet fornemmeligbrukes tilfOr for h e s t e rhvorav hver bondegelllenlig før 4 eller 5 på sin stall, hvilke selges til fremmede, isærtil opplendingene». At dette er rett, slår Kraft fast 60 år seinare:«I Eikesdalen er hesteavlen temmelig betydelig, men fra T r e s­f j 0 r d e n skal de beste hester i fogderiet fåes. liestebruket ,;:rfor øvrig i de fleste egner ubetydelig, og hestene selv små og ringe".- Geitehaldet er og stort i Eresfjord- Eikesdal, «endog for detmeste om vinteren nærer de seg godt i fjellene uten å fores inne».Når aet gjeld s a u e h a I d e t, ser ein at somme stader, t. d. påVestnes gard og hjå sokneprest f ros t på Nesset, tek dei til mednye rasar, serleg engelsk smale (jfr. 237). Desse gj,ekk gjerneute både sumar og vinter. (Kraft). I Eikesdal «er y p p e r I i g eg r ess g a n g e r, man holder d e r f 0 r e n m e n g d e k r e a t u­r er, hvorfor herfra også selges såv'el en god del derav, som .lYfeitevarer. Dessuten drives. kornavlingen ei uten fordel. .- - Detmeste, som her såes, er bygg». .Det er fleire vatn i Nesset-gjeldet, og av desse er somme fiskerike.Det «største og fornemste» er Eikesdalsvatnet, «hvori fiskesvår og etterhøst, såvel med kaste-not som med garn, l a k s, ø l­r e t, r ø r og annen små fisk».Schøning gjev oss og god greie på folketalet der i 1773. I Rødsoknavar det om lag 70 bønder, I Eresfjordsokna 80 \~ (av dei 12 iEikesdal) og i Vistdal 47, tilsaman 197, bytt på 104 gardar, «blantdem 8 øde». Samla skyld var 235 våger, 2 pund og 22 merker fisk.Korntienda i gjeldet var på 330 tunneT, altså ein samla produksjonpå vel 3000 t., kanskje bort imot 4000 når ein tek med såkornetog det av avlen, som ikkje var tiendepliktig. Når ein veit at

263folketalet i 1769 var 1507, kan vi rekna oss til at det i 1773 har voriei 1600. Såleis har det vori ei avling på om lag 2i tunne korn pakvart menneske. Om folketalet i 1801 og 1815 kan vi sjå av dennetabellen:... ....I ...«l"ti«l Takst-- v l:! ... 1:"0o~ "0 .... «l c ...(;i_ (;i lOa. ...«l«l~~o.o vO summen på.!=O ._ c""0Soknene Veo "tir;; .... 0.0 . iiiE'- gardane'"v ·-:- :- v, > • "0- ... a. "'"00 0 «l- ..... ca.::s Q)Gi 1802 ogu.. u.. i-as0 I 7j~ :I: EE'1812Rød hovudsokn __ I 745 / 799 47 / 79 i 58 j 21 I 63 111,230 spd.IVistdal .... .. ' . 380 1 424 21 I 45 40 5 1 27 6,770"Eresfjord ...... . 746 803 36 74 1 60 I 14 46 113,125"Heile gjeldet .... j 1871 12026 1 1041 198j 158 1 40 1 136131,125 spd.Fordelinga av sjølveigarar, leiglendingar og husmenn er etterfolketeljinga frå 1825, då det 'samla folketalet i gjeldet var vaksi til2275, så ein lyt ut frå desse tala slutta ei grann attende til 1815,men skilnaden kan· ikkje bli så serleg stor. Talet på husmennenekring 1800 er, slik vi ser det her, svært stort. Det bør seiast at deii denne tida gjer eit storarbeid til å rydja landet, skapa nye gardarog heimar - eller utvida dei gamle. Det arbeidet som denne sam-.funnsklassa i det heile har sett inn i vårt lands utvikling, er det velfå som i det heile har tenkt seg eller skjøna på. Elles er det mestforvitneleg å sjå korl-eis utviklinga her i bygdene våre fylgjer framvokstereni landet elles når det gjeld bøndene sin overgang fråleiglendingskap og ufridom til sjølvstyre på eigen gard. Ved 1660var det om lag 3 gonger så mange leiglendingar (400.00) i landet somsjølveigande bønder (13-14000). Husmannstalet var då ca. 1000'0.I 1825 var det i heile landet om lag dobbelt så mange bønder påeigen gard (59 000) som leiglendingar., (31 '000). Talet på husmennhadde om lag 5-dobla seg (jfr. s. 192)." net har visseleg det tilsvarandetalet gjort i 1825 i Romsdal og, men talet på s j ø l vei g a r a rer i N ess e t 4 g 0 n g e r sås t 0 r t som t a l e' t p å l e i g l e u­d i n g a r (158 mot 40), 0 g d e t e r m e s t 3 g 0 n g e r sås t 0 r t·f 0 r h e i l e f y l k e t, 1025 m 0 t 377, så det er full grunn. ut frådette til å slutta at f 0 l k e t s a t i b e t r e i d e t ø k 0 n 0 m i s ko g var n å t t l e n g e r i R 0 m s d a l e n n d e i f l e s t e s t a­d e r i l a n d e t e Il e s. Vi kan herre sjå på tilhøva på Sunn-

264Stabbur frå Eidsbygda, bygd om!. 1770. No på Romsdalsmuseet i Molde.møre og Nordmøre for å verta klåre over dette. På same tid haddedet fyrste fylket berre 1116 sjølveigarar mot 2186 leiglendingar,altså reint omsnudt av tilhøva i Romsdal.Derimot hadde heile Sunnmøre berre 553 husmenn med jord mot851 i Romsdal. Dette heng vd saman med all leiglendingsjorda påSunnmøre. På Nordmøre svara tilhøva meir til medeltalet for heilelandet; der er det 1147 sjølveigarar mot 677 leiglendingar, men taletpå husmenn med jord er her uvanleg stort, - 1193. Korleis detteheng saman, kan vi dessvene ikkje svara nærare på, men dennestatistikken syner då at dei sosiale· og økonomiske tilhøva må jamtover vera betre i Romsdal - så sant det då er nol\on føremon forbonden å sitja på eigen gard. Og d e t ,er det då grunn til å gå uti frå. I «Norsk Bonde.reising» kan ein sjå Koht mæler bonden siøkonomiske evne mykje etter om han er kar til å kjøpa att den jorda

265i bygdene, som gjoennom så mange hundreår hadde' vori ute av hanshender.Den samla matrikkelskulda for Romsdal var i 1814 1751våger, 1 pund og 13 merker. Av dette var vel 4 våger kongensjord, utan bygsel, vel 157 våger kyrkjejord, 140 våger låg til presteborda(mensaljord), vel 52 våger høyrde til Reknes hospital, om lag380 våger er proprietærjord, og vel 1023 våger er sjølveigarjord.Sjølveigarjorda i Nesset-gjeldet er på 159 våger og 9 merker og :lVbenifisert jord (embetsjord) er det 48 våger og 2 merker, så det kanikkje vera noko vidare proprietærjord der.VEØV PRESTEGJELD.På Ve øy, på sjølve øya, fortel Schøning at det var ein størreskogbrand i 1766, som og heldt på og skulle gjera det av medkyrkja og prestegardshusa. lier er ikkje meir dyrka jord enn densom Veøykaupangen stod på før (sjå R. S., I, s. 186) og som noutgjer prestegardsbøane. Denne jorda var «tilforn» så slett . dyrkaat dei berre kunne så ei 2-3 tunner korn der, og dei hadde ikkjefleire enn 6 mjølkekyr; «men stedets nåværende sokneprest, herrprost R ø r i n g (prest der frå 1741-1789, visstnok i lenger tid ennnokon annan Veøyprest) har således forbedret ,eng og åker, at hernå kunne såes 12 til 14 tønner, holdes 20 melke-kyr, foruten småttkveg og tvende hester». lian finn at her ,er fyrsteklasses jord, ogserleg «himmelbygg» gjev rikeleg grøde, 14---15 foll. Men endåmeir mon finn han i h a g e s t e Il e t på Veøy: «lier er tvende hager,en rar ting her til lands, i det minst'e hva forrige tider angår.Den ene er en f r u .k t-, den annen en k j ø k ke n- og b l 0 m­s t e r h a g e». Forutan kirsebærtre og epletre er det og p l o­m e t r e i pr,estehagen. To av epletrea hadde stundom gjevi 12---':14tunne r eple. «Av røtter og maturter så jeg her skjønne, store p e p­p e r r 0 t å vokse, a s p a r g e s, r ø d b e t e r og andre gjengs'ehageurter». Av blomar var det n e 11 i k a r, ros e r og y. a. Vidarefanst her st i k k el s b ,æ r, fo·a u·d og k v i t ri ps m. tr1~«samt h y l d e t r æ r, som her til lands ei er meget gjengse ogsjelden bære modne bær, hvilket dog skjedde, i året 177,3 især,såvel her som i Trondheim. B r 0 m b æ r-busker vokser her påVeøy likeledes ville, men bærer sjelden modne bær, dessuten enmengde av n y p e r eller ville roser, hv,is bær .er særdeles skjønne

266og store. - - De med p 0 t a tos her gjorde forsøk er skjeddemed fordel, og foruten dem vokser her et slags ville jord-nøtter.»Dette er vel fyrste gongen vi med visse veit om potetdyrking iRomsdal (jfr. s. 241 fg.). A vandre vokstrar eller tre nemner hank a p r i f 0 l i u m, som veks vill, h a g t 0 r n og l ø n n. På S e k­k e n es , har og «tilforn en smukk hage vært anlagt, og denne besattmed atskillige frukttrær. A v dem er ennå en del epletrær tilovers,som bærer en mengde epler, samt val n ø t t-trær, som o:tebærer modne nøtter». Denne hagen er frå den tida Sekkenes varf u t e g a r d (s. 151). På Ve s t a d, som også ligg på øya Sekken,var det. og ,i det 18. hundreåret ein gamal hage. Vestad var i langtid embetsgard. lier budde såleis sorenskrivar J. T h u e, som.døydde i 1711. Seinare åtte Ludvig Iverssønn M u n t h e, tollar iRomsdal, og løytnant M e l d a l garden. Det var jamnast slikek 0 n d i sjo n e r t e som førde 'hagebruket inn i dei ymse bygdenevåre.På øya ~ekken «oppholder seg ennå en temmelig del hjorte, samt,en mengde, harer». Schøning nemner og li a n g h 0 l m e n nærVeøy, «som skal være brukt til rettersted for tyve».I 1589 var den korntienda som fall på presten 80 tunner i Veøygjeldet(det omfata då og Nesset og Bolsøy). Den samla korntiendvar altså då 240 tunner (80 X3), mogleg 320 (80 X 4) og heile kornproduksjonentruleg kring 3000--4000 t. Om kornavlen i 1724 bnein sjå s. 240. I 1773 er korntienda (samla) berre frå Veøy-gjeldct(Bolsøy og Nesset frårekna) 600 tunner, heile kornavlinga trulegkring 7000 tunne r, så ein kan rekna med ein fin framgang for korn-' .dyrkinga i desse bygdene i det 18. hundreåret. «De beste jordbrukereer innbyggerne av T r e s f j 0 r d e n, hvilke såvelsom de iVestnes sogn, også drive heste-prangeriet temmelig sterkt, medhe'ster som de dels selv oppføder, dels kjøper fra Sunnmøre». Omf 0 l k Qg b u s e t n a d får vi vita at i året 1773 var det 63 gardar(av deli 3 øydegardar) med 1 iT bønder i Veøysokna. I Rødvensokilavar det 24 gardar og 51 bønder, i Vestnes. sokn 46 garder' (2 .øydegardar)og 100 bønder, i Tresfjord sokn 33 gardar (1 øydegard) og86 bønder, tilsaman 166 gardar og 354 bønder. Dessutan var det 48husmenn med jord og 29 strandsitjarar eller busetar (

267er det 68 i Veøy sokn, 53 iVestnes, 36 i Tresfjord og 10i Rødven, tilsaman 167. Avdette kan vi sjå at i heiledenne tidbolken er husmannsklassai Veøy (ogRomsdaJ), som i landet elles,i sterk stiging. Dette hengsaman med, slik vi før harnemnt, den ålmenne økonomiskeframgangen og at folketmå finna seg rom på bygdeneog i heimlandet. «Amerika-utflytting»er det ikkjeenno, og byane dreg og ettermåten berre få til seg. Dessutanvert høvet mellom husbondeog husmann greitt ogtydeleg lovfest med forordningarfrå 1750 og 1752 og ei Erik Røring, sokneprest i Veøy 1741-89.anna frå 1792, så husmennenei det heile kan sitja så nokolunde trygge på plassane sine. Alt i 1750-åra vart det slegi fast at dei husmennene, som sjølve åtte husa på plassane,skulle få betaling for desse etter lovleg takst når dei flytte fråplassen eller døydde. Vidare heiter det at plassar som vart rudde i utmarkeller av «S t e n h a u g e r, t ø r r e r a b b e r og m y r s I e t­t e r» skulle vera sikra husmannen og enkja hans slik at dei ikkje kunneseiast opp når dei elles fylte sine plikter. Slike plassar skuHe ()gvera f r i t e k n e f 0 r s k a t t, noko som vart medteki fordi styremaktenealt då skjøna på det arbeid husmennene landet rundt haddesett inn - og sette inn - når det galdt nyrudningsarbeidet. I forordningafrå 1792 står det m. a.: «På det at de n 0 r s k e h u s­m e n n, h v i s f I i d s å m e g e t h a r b i d r a d d t i l å 0 p p­d y r k e I a n d e t, kan beskjerrnes mot undertrykkeiser - - blirherved alvorligen innskjerpet, ikke alene de bud (eldre vedtak) - -­men det befales enn videre at uaktet det 'heretter som hittH skalvære overlatt til vedkommende jorddrotte'rved frivillige foreningermed sine husmenn, der nedsetter seg innen gårdens innhegninger,å fastsette sådanne vilkår, som på begge sider finnes tjenligst,

268så skal dog husbonden være villig til under' sin hånd å meddele enhverav disse husmenn en s e d d e l, hvori de vilkår, ved hvilkenplassen er ham overdragen, nøyaktigen fastsettes - --. forsømmernoen jordeier å etterkomme dette, da skal han i tilfelle av rettergangstrette skulle reise seg mellom dem angående dennes besittelsesrett,ansees å ha leid husmannen plassen på hans og enkenslevetid». Dette påbodet var naudsynt; for husmennene hadde gjennomtidene jamt over lidi mykje urett og vori utsette for så ymseovergrep av jordherren eller bonden.Vi kan ikkje i dette arbeidet gå noko' vidare inn på husmennene sistode i bygdene våre, men når soga om dei vert skriven, som hoverk'eleg bør bli, så vil mang ei l i d i n g s sog e møta oss frafolk i denne samfunnsklassa ned gjennom tidene; samstundes vil vidå rett kunna få s k j ø n f 0 r k van e t t d e n n e k l ass a hargjort av samfunnsgagnleg arbeid gjennom hundreåra både i R.omsdalog i landet elles.Eit oversyn over folketalet o. a. på denne tida i desse bygde 'lefår ein av denne tabellen:Q;I- ... ::;--~ ~ 1:: «l «lcu .. .. Takst-«l I:

269sete». Og han gjev «de østlige og sydlige vinde, som man her kallerRaumevind», skulda. Serleg var sjølve prestegarden utsett.Likevel «så man også her en smukk have», som presten I. I.S c h a n k e, som var pr,est der i 1740-åra (sjå seinare), hadde arbeidtmykje med. I denne fanst det «foruten de sedvanlige kjøkkenurter,og foruten en temmelig del frukttrær», såleis eple-, plome- og kirsebærtre,og ei mengd bærbuskar, og ymse meire sjeldne treslag,m. a. «en temmelig del smukke asketrær, her plantet av velbemeldteHr. Schanke». Furuskogen er u t h 0 g g e n i dalen (s. 147), elleser det berre øvst i bygda at det har vori noko vidare av honom og.På garden Sletta veks og nokre få graner. Då det i det heile er liteskog i denne dalen, «så setter man ei her kornet på de ellers brukeligekornstaur, men i små traver (trevar=24 kornband) på åkrenefor å tørres». Schønings interessante opplysningar om Romsdalsmarknadenhar vi fortalt om s. 162 fg.Den 24. sept. dreg Schøning frå Grytten og utover til futen J. E e gpå Gjermanes. På attendeferda fortel han m. a. frå Innfjorden at deroppe i dalen straks etter 1600 gjekk eH veldig steinras, ein heil hamargleid ut «og fylte således den hele dal med stene og sten-urer,at nå er veien derover nesten ei å passere». Raset øydela ein heilgard; av folket berga berre kona seg og eit lite barn. Vi nemnerdette, utan vi har hatt høve til å kontrollera om tid og tilgang errett. Folket i M å n d a l e n har gjort eit rett godt inntrykk påhonom: «Innbyggerne i dette sogn fortjener megen ros for deresf l i t t i g h e t og a r b e i ds 0 m h e t og ei mindre for deress k i k k e l i g e 0 p p f ø r s e l og r e d e l i g h e t. » Så snart somvåronna er over, reiser den største flokken av mennene i bygda«bort til Trondhjem (dvs. Trøndelag) og andre steder, hvor de larseg leie til arbeid, især til å u t s k j æ r e g r ø f t e r, d i k e l,van n l e d n i n g e r og d a m m e r, hvori de til dels er ei mino"eb e h e n d i g .enn h u r t i g e; de blir borte fra deres hjem inntilhøyslått en skal gå for seg.» Måndal er siste bygda som høyrertil Grytten prestegjeld. .Schøning finn at «åkerdyrkinga og kornavlinga i gjeldet a,nselighar tiltatt, tillike med folkemengda,» sidan 1589; for då var prestetiendaav korn berre 2.0 tunner, men i 1773 var ho ·:«etter en medalmuen sluttet accord» på 150 tunner. Den gamle korntienda vartsåleis 150 t. X3=450 tunner, og heile avlinga noko over 10 gongerså mykje, om lag 5'000 tunne r. Jorda finn han var «temmelig frukt-

270bar, så at bygget gir 6, 8, 10 til 12 foll, havren 5- 6 til 7 foll. Men ~lOvert det sått mindre med bygg enn før av den grunn «at dennesæd utfordrer mere gjødsel enn havren, og at dens halm er ei sågod til for for kreaturene som havrens, ei heller den møkk, deretter den faller, så god som etter havrehalm. Hertil legger manennå en annen årsak, nemlig at hvor kun 1 tønne bygg kan såes,kunne 2 til 3 tønner havre såes, hvilken årsak synes å være temmeligpå steder, hvor kun lite åkerland gis. På rød mold brukerman å gjødsle med t a n g, men hvormed må bestandig fortfares; påsandjord og rød aur med m y r, som er vel tørret og blandet medlitt møkk.» I gjeldet har dei elles drivi det så vidt med korndyrkingaat i nokolunde gode år har bøndene kunna selja litt korn tilandre bygder. «Men åkerdyrkingens fremgang hindres her, som påen del andre steder, meget ved den frykt eller innbilling at medgårdens forbedring deres sky l d skulle forhøyes.» Dette er einmykje forvitneleg merknad; folk var då som no livredde skattane;dei vart fastsette etter skylda på gardane - og bøndene let såleisvera å driva og dyrka dei som dei burde.Gardane i Grytten-gjeldet er jamt over små. Den største erN e d r e-F r i s v 0 I l i Eid,l) der det kan avlast 80 tunner korn, hanhar 3-4 hestar, «henved 24 klavebundne eller store kveghoveder'>,20 geiter og om lag 30 sauer. Dei fleste bøndene er odels- ellersjølveigarbønder. Jordgodset i heile gjeldet er på 413 våger og 10merker. På somme stader, såleis i Isfjorden og Eid, har almugeningen ting anna å driva med enn jordbruk, og dei driv det såpassat dei kan selja så ymse, somtid og korn. «Av hver gård i gjeldetselges gemenlig hvert år 1 par b u k k e r og 1 par f å r, 1 til 2 fjerdingers m ø r, noe t a I g, men av 0 s t nesten intet, hvilken bondenselv fortærer; få selge et slakte-naut, noen et svin, som slaktes ogbringes til M 0 I d e, R ø ros og. F 0 Il d a l s ver k e t.» Ein skjønarat det var berre så som så med avsetnadsvilkåra for romsdalinganenår dei skulle heil, til Røros og Folldalen med griseslaktasine!«Tilforn har man her lagt megen vinn på l i n- eller h ø r- ogh u m l e-avlinger. Men nå er linsæden ganske nedlagt, dels forfare, som man foregir av ildebrann, hvilken dog lett kunne forebygges,dels og fornemmelig, fordi man nå synes å kunne, med min­.dre umake og arbeid, få så vel det fornødne lin på Romsdalsmar-1) lian er på 6 våger eller 3 spann.

271Abraham Schielderup, ei~ar av Moldegård frå 1767 til han døydde 1788. Sjå omfru Karen Schielderup s. 237. Dei var barnlause, men ei adoptivdotter vart giftmed Hans Thiis Møller, som fekk Moldegård i arv.ked, som hampen, hvis avling derover også for det meste er nedlagt.Likeså skjer med h u m l e n, som her med fordel kunne frembringes,men innkjøpes nå,» serleg frå Hedmark. Og så kjem dessehjartelege sanningsorda frå den store fedrelandsvenen, ord somkling aktuelle som dei skulle ha: vori sende ut i dag: «E n s l e t th u s h 0 I d n i n g a v b 0 n d e n å g i p e n g e r li t f 0 r d e t,som h a n s e l v m e d f 0 r d e l k u n n e a v I e, 0 g t i l f 0 r ITh a r a v l e t.»Som alt nemnt var «skogbruket i Grytten gjeld nå av ingen betydelighet».Den som er att «behandles med sparsomhet». På gardenSko r g a har likevel til det siste vori 2 sager «hvorhen tilforner brakt tømmer også fra Lesja, 6 til 7 mil nedad R.omsdals elv(Rauma)>>. Desse var visstnok nedlagde no, for «den siste somdrev derpå, var Nils Pedersen, kjøpmann i Molde». I Korssokna crKleivesaga, i Henssokna er Henssaga og KolflåttsaJ;a, og i Eidssoknaei sag i Hamreelva. Ved · sida av tolle veks det f Eid og ei mengda l m og b j ø r k. Bjørka vert helst nytta til ved, «som føres her-. fra, liksom også fra Rødven-fjord, fornemmelig til Molde. Dit henbringes også en del tønner. Halvtønner og fjerdinger fra Romsdals-

272gjeld, og her virkes tillike l e r r e t e r, d r e i l e r (tjukt mønstralinty), vad m e l, s t r ø' m p e r, van t e r, r ø d t u Il e n t t ø y,det meste alene til husfornødenheter, når man unntar vadmel, hvoravendel selges til andre». H e i m e 0 r k a ser såleis ut til å hattein heller brei plass i bygdene, inlkje minst når det gjeld kvinnfolkarbeid.Heilt 'slutt med linlaginga kan det då heller ikkje ha vori enno.Som vi veit, er det lite av jarnrnairnar i Romsdalsfjella. DåAlsing dreiv 0 s e n jarnverk, fekk han malmen til dette frå Sunnmøre.MenSchøning fortel oss at på Mjøneset på garden S t r a u­m e i Eid, vart det 'broti ut «en temmelig del j e r n e r t s og noglejakteladninger derfra førte til Osen jernverk,. hvor samme blesmeltet, men denne erts befantes å være ringe, og derfor ble intetmere derav opparbeidd.» Schøning fortel og ymse om fiske i elvog vatn, fjordfiske og havfiske (s,. 258).Ein annan ferdamann (Sneedorf, s. 276), som reiser i Romsdal stutttid etter; er i røynda den verkelege oppdagaren av den herle-ge Romsdalsnaturen(jfr. s. 206). Endå han ingen elskar var av sjøen, var honomturen inn til Grytten «så behagelig og ,egnen omkring så smukk,så majestetisk, at det forsonet meg med ocean et. for en reisende kan ·jntet herligere og mere majestetisk prospekt tenkes enn denne dal -rundt omkring de himmelhøge fjell, belagt med evig snø».Om folketal og busetnad i gjeldet får ein vita dette:Heile gjeldet er på 5 sokner. folkemengda har her, som i dei andrebygdene, auka mykje i dei siste hundreåra. I 1589 var det berre150 bønder i heile gjeldet (sjå s. 56). Men no er det i Eidsokna17 gardar (ein øydegard) og 28 bønder, i I s f j 0 r d e n er27 gardar (4 øydegardar) og 44 bønder, i hovudsokna G r y t t e n,er 35 gardar (3 øydegardar) og 50 bønder, i K 0 r s s 0 k n a er det25 gardar (3 øydegardar) og 33 bønder og i V 0 Il s 0 k n a 31 gardar(ingen øyde'gard) og 80 hønder, tilsaman 135 gar

~ .273- - - .. .. ~1::.... Takst-~ ... 4JQ,/ ....cuQ> cu_ '".... ;'"c~U") - '" bl!'bl! '" Q,/ summen på-", -0SokneneQ,/- ::l-o :.=' '""'r-..:.: .~ . 5~oo.... 'u;'(jj El gardane::- =~ Eb'n>c- o.. ....J 'g0 0::l '" i 1802 og0.. ~Ll... Ll... Ll...~::E '" 0 (j):c 1812Grytten h.sokn l) .. 630 615 33 51 42 1 9 45 12,815 spd.Voll anneks . ... .. 556 644 589 32 71 65 6 41 11,510Eid". ' . 260 305 296 17 29 25 4 24 6,560Hen """ .....} 498 493 27 61 54 7 60 9,300Kors . ..1158"352 453 27 41 41 0139 6,775""Tils .. .. 11974!2429124461136 1253 1227 ! 26 i 209 146,960 spd.1) Grytten er med i talet for Hen OR' Kors sokn. Her har vi eit godt høve til åkontrollera SchøninR'. Han seier at folketalet i 1773 er om lag 2000. Det måhøva R'odt når talet 4 år før. etter folkerekninga. er 1974.Det er fleire ting som undrar' ein her, fyrst og fremst at folketalethar gått ikkje så lite attende i alle soknene frå 1801-1815, så nærsom i Korssokna, der det er ein forunderleg framgang - på 101menneske. Vi skal snart sjå at det er endå verre i A u k r a prestegjeld,der det samla er ein attendegang på 71 menneske i desselO-åra. I Grytten er det då ein framgang alt til samanlagt, menberre på 17 menneske. Det må vel helst vera dei låke naudårafrå og med 1802, verst i 1807, 1811 og 1812, som har vori årsak tildette. Dessutan kom så krigen 1807-1814. Påkjenninga . er tydelegå sjå av folketalet i bygdene. Mykje underleg, ja, reint uskjønleg,er folkevoksteren i Korssokna. Andre forvitnelege ting tabellensyner, er at det er så mange sjølveigarar og husmenn og så få leiglendingar.I Korssokna er jamvel a Il e bønder sjølveigarar.. Isomme bygder, såleis i Isfjorden og i Korssokna, er talet på husmenneneberre 1 og 2 færre enn på oppSItjarar. Når vi ser dette,kan vi setja oss lettare inn i kva husmannsskipnaden i det heile harvori i landet vårt. Elles må vi som nemnt, hugsa at talet på husmennog gardbrukarar er frå folketiljinga 1825. - Den samla skyldi gjeldet er 396 våger; 303 våger er sjølveigarjord, 57 våger er benefisertjord, og rest~n er proprietærjord. .G j e r m a n e s, der no futen J. Eeg budde, har både som sætefor futane og som storgard og føregangsgard i fylket når det gjeldjordbr:uket, hatt så mykje å seia at vi vil og ta med noko av detSchøning fortel om denne garden: «Den er ennå en av de største .Romsdals Soga - 18

274Gg beste gårder i RGmsdal, på hvis dyrkelse nysnevnte fogd (J. Eeg,jfr. ·s. 197 fg., det som er fGrtalt Gm faren, Børge Eeg) har anvendtmegen flid Gg bekostning. Der er nå en f r u k t-, en b l G m s t e 1-Gg en k j ø k k e n-hage. lier vokser a p r i k G S e r, men som sjeldenblir rett modne - det skjedde dGg i 1773, da de ble temmelig. modne -, k e i s e r i n n e r, p e r g e m u t t e r Gg andre slagsp æ r e r, her vGkser likeledes k a v i Il e r og en hop andree p l e r, dessuten p u n d-k i r s c h e n, m a i-k i r s c h e n, h v i t eGg sp a n s k e k i r s e b 'æ r GSV. En skjønn høy hekk så jeg herav' h ass e l-t r æ r. Lystkvarterene i blGmster-hagen var Gmsattmed b u k s b 0 m, Gg navnetrekk derav gjGrte; der stGd og tvendestGre runde kuler, Gg andre små trær av samme. Man har herfrembrakt m e lon e r, SGm har veid 8 mark. FGgden Eeg harholdt gartnere og derved brakt det her så vidt; nå bruker handertil en b G n d e k a r l, som han av hine har latt Gpplære. FGgdenhar ellers i andre måter meget forbedret sin gård. lian kanpå den nå holde 10 a 12 hester, 50 melkekjør Gg derGver, så JOtønner og høste deretter 200 og 250 tønner (korn). Under gården.er en holme, på hvilken en mengde m å k e r legger egg og unger;derved gjødes hGlmen, som nå bærer nGen lass høy. - Fra gårdenned til sjøhusene, et temmelig langt stykke, er her en a Ile, avask, bjørk Gg piletrær.». Dette er ei sers fGrvitneleg skildring av hagebruk i Romsdal forsnart 200 år sidan.Frå Gjermanes går ferda til Vest n e s, «SGm tilforn har værtt G Il s t e d, også en tidlang etterat Molde var blitt ladested». Vihar alt synt at MGlde alt frå Gm lag 1600 var tollplassen i RGm

275forfallen hage, hvor a t s k i l­I i g e f r u k t t r æ r, isærkirsebærtrær av 7 sorter.Ingensteds har jeg setts t ø r r e kirsebærtrær ennher, blant dem ett især, hvisnederste stamme var vel lalen i diameter. lier stodogså eple- og pæretrær. liervokste også skjønn k å l,h 0 d e-, b l 0 m-, s a v 0 y­og r 0 t k å l, den siste avusedvanlig størrelse». Ymseopplysningar Schøninggjev om Molde, skal vi komaattende til i bolken «Moldekjøpstad». Om f 0 l k e t a­l e t får vi vita at i Bolsøyhovudsokn, som og Moldeby fell inn under, er det 57gardar og 96 bønder ellertiendepliktige. Byen har ei frå fanestrandvegen (Angvik- Molde).800 «sjeler» bytt på · 200 hus.I 1796 hadde byen 896 menneske, i 1807 803, i 1825 berre 750, einikkje liten attendegang. Kleive anneks har 52 gardar og 75 bønder,tils. 109 gardar og 171 bønder omfram husmenn og strandsitjarar.Av øydegardar var det i 1773 6 i Bolsøy og l i Kleive.Denne tabellen gjev eit oversyn over folketal og tilhøve i gjeldetkring 1800-talet:l- l-ti ti ti ~0:1 :Il ... C Takst· ...J "'-0 C '" = i 1802 og0:1 0..u- u-~u- ~:E 0 iii':r: 1812Soknene ]~ 0:;- =-0bliBolsøy h.sokn') . . 11 138 .1 8921 9221 57 1101 I 79 1 2283 20,990 spd.KleIve anneks .. . ( I 712 750 52 1 82 60 I 22. 63 9,315Tils .. . . 1138411604116721 109 i 183 1139 i 44 1146 130,305 spd.--------------~l)Molde er ikkie medteken her.I"

276Her må ein og hugsa at talet på oppsitjarar (gardbrukarar) oghusmenn er frå folke rekninga i 1825. Talet på h u s m e n n er hersom i Grytten etter måten mykje større enn i noko anna gjeld iRomsdal. Den samla matrikkelskylda er på 182 våger. 94 av dessefell på sjølveigarane, heller lite etter tallet på dei, 46 våger erbenefisert jord, resten er proprietærjord.Fredrik S n e e d 0 r f, professor i historie og statistikk ved universiteteti Kjøpenhamn, gjev frå ei reis gjennom Bolsøy til Moldei 1790 ein liten gløtt inn i tilhøva i dette gjeldet; han kjem frå Nordmøreover Angvika, det er i juni, men reine griseveret. 4 mannhadde rott han over fjorden: «Fra Angvik til Molde er 5 mil og 5skyss-skifter. Veien går meget like uten kroker, noe som er sjeldeni Norge. Men den er særdeles steinet, noe som er dobbelt hardtfor ensom reiser med vogn og har ennå hundre mil å re,ise ;)ådenne måte. Hvert puff angrep både sjel og legeme. M e g e tg j e s t f r i e og g 0 d l i d e n d e f 0 l k. 0 ver a l t r ø y k s t u e r.På Heggem kom vi inn og bad om noe å spise. Skorsteinen (gruv ~ t)var midt i stua. Omkring den noen raske, reine, voksne og rødmussetedrenger og piker. Kona i huset løp ut, kom inn med en korgog en serviett, brakte flatbrød og kaker, smør, ost og melk. Men jegmå rent ut tilstå, at så gjerne jeg de fleste steder kunne leve med denorske bønder, så var dog dette fladbrød og denne kake her megganske uspiselig, og en dansk skofte (det grøvste brød av rugeller blandingskorn, som serleg vert nytta til hestane) ville ha smaktmeg bedre enn denne kake».Ein ser at dette er ein heller fin dom om folk og tilhøve. At hanikkje likte brødet, treng ikkje seia så mykje. fyrste gongen einet annan mat, enn den ein er van med, fører ein ofte til å fella domarein sidan finn urette. På Molde vart Sneedorf motteken av dr.o 0 l d t, som var hospitallækjar og gamal studiekamerat frå Kjøpenhamn,og dei hadde eit par gode dagar saman der før Sneedorfdro vidare til Grytten og opp gjennom Romsdal. I Grytten var hangjest hjå soknepresten Wilse, var med i eit bryllaup der og likteseg framifrå. På Molde vitja han bl. a. Reknes hospital, der det dålåg 32 sjuke, dei fleste hadde spillesykja (var spedalske). 'Vi får vita av Sneedorf at Romsdal na hadde eit par vegar, derein kunne koma fram med v 0 g n: opp Romsdalen og mellom Moldeog Angvik. Deri siste var iallfall nylaga, og var truleg den beste iRomsdals amt. P 0 s t r u t a mellom Bergen og Trondheim gjekk

277no her og vidare gjennom Surnadal nordetter; søretter gjekk hofrå Molde med båt til Vestnes. Det var liannibal Sehested somfreista organisera det fyrste poststellet i landet, i 1640-åra. Menruta over Osmarkane er ny. - Frå 1665 hadde det vori to vegmeistrari Noreg, den eine for landet nordan Dovre. Generalvegmeisterennordanfjells seier i ei melding frå så seint som 1740 atden rette k 0 n g e veg e n (jamfør om kongevitjingane) førde fråOrkdal over Surnadal, Stangvik, Tingvoll og til Romsdal over T i I­t a r e i d e t, og frå Nesset med båt til Vestnes. Gjennom SunnmørefOr dei så skiftevis med båt og vogn eller ridehestar - over Vatneeidet,Syvdeeidet og Mannseidet. Over dette siste eidet var deti minsto ikkje køyreveg i 1733 då kong-'Kristian 6. for der. For detheiter at det vart laga

278nordfarerjakt» og døydde i 1704, etter å ha vori prest i over 50 årog prost i 43 år. Han vart personell-kapellan i Aukra i 1652, sokneprestder i 1654 og prost i Romsdals prosti i 1656. for si tid varhan, slik vi alt har fortalt noko om, ein interessert og svært drivandejordbrukar, truleg den som har størst æra for den store framgangeni gardsdrifta på Aukra prestegard. Og han fekk bøndene til å taetter. I samtida vart han kalla for «Romsdalens Columella» -- etterLucius Columella, ein kjend romersk jordbruksforfattar, som levdei fyrste hundreåret etter Kristus. Breyer skal og ha vori ein dugandesjømann. Når han skulle ut i anneksa, styrde han gjerne sjølvbåten. Embetet sitt styrde han og med sjeldan dugleik, og det gårord Gm han endå kor snill og gjevmild han var mot dei fattige.Han skulle såleis jamt ha ståande mat i borgstova for folk somkom til prestgarden. Lenge hekk det portrett både av han .og konai Aukra kyrkje, men dei er no bortkomne. Han var då ein eldremann «med snøhvitt hår og skjegg». Under stod ei latinsk innskrift,som - etter Parelius - lydde: «I 1688 tre og seksti år g~mmel.Den som setter sin lit Ul Gud, beskjemmes aldri». Under biletetav fru Ramus-Breyer stod m. a.: «Tvende ganger lykkelig reddet avilden». - Kapellan Jens C h r i s t e n s s ø n 11 i Aukra (1669-1706)«var i stort utrop for sin kunnskap og ferdighet i å m a n e djevelen».Schøning fortel vidare at det har vori mykje skog på Aukra før,det syner furustokkane og spikrøtene nede i myra. Det vert sagt,held han fram, «at skogen der er avbrent, fordi sjørøvere derhadde deres tilhold». Dette er ikkje berr laus segn, -vi viser tilR. S., I, s. 34 fg. - «På prestegårdens mark så .jeg 3 store furutrær,og hos dem en del små å opprinne». Ein skjønar at der varikkje rart med skog der no i allfall. «R ø y k s t u e r har tilfornvært over alt i bruk, men a v l e g g ~ s n å m e g e 1», i ser paHarøya. Bøndene i Aukra «pleide tilfoxn å regne deres alder fraSkotte-året, 1612, noen fra den tid da de svenske hadde Trondhe-im».Aukra-sokna har etter matrikkelen i 1773 71 gardar, 1 øydegardog 168 bønder; i Vågøy 65 gardar, 5 øydegardar og 145 bønder, tils.136 gardar og 313 bønder. Vi får vita at på 0 n a \rar det attendegangi fGlketal i denne tidbolken (det hadde i 1589 20 bønder, medanSandøy då berre hadde 8) slik at kapellet i 1708 vart flutt tilS a n d ø y, der ' det i lang tid inga kyrkje hadde .vori, endå folketalethadde auka så sterkt der. Til nærare orientering nyttar viatter ein tabell:

279--- -- - - -- -.- -~ - ~ t:: ...Cl)Takst-

280hvor 400 til 500 båter har ligget for å fiske », (jfr. s. 157). Bud haddeein liten prestegard; dei sådde der berre eit par tunner korn ogfødde 6-7 kyr. Den største garden i gjeldet var H u s t a d, dengamle kongsgarden (sjå R. S., I, s. 172 fg.). Omkring 1600-1664 varH u s t a d adeleg sætegard (jfi. s. 196). I den fyrste tida var Jak)bRos e n k r a n d s eigar, til han døydde i 1618. Den holsteinskeadelsmannen Claus von T h i e n e n hadde så garden til 1624. Etterhonom kom Hustad gard og gods i hendene på stathaldar KristofferU r n e, som døydde i 1664. Sonen K r i s t i a n U r n e seldeåret etter eigedomen til Johan f r i m a n n, forvaltar over Halsnøykloster i Sunnhordland. frimann dødde i 1706, og gard og godsvart spreidde. Sjølve Hustad og ymse gardar (20) i Vågøy tinglag(56 våger tils.) vart selde til Johan T e s t m a n d, som hadde dei iåra 1707-10. Deretter fekk stefaren hans, amtmann Hans N 0 b e J,ei tid tak på Hustadgodset, men selde det alt i 1711 til soknepresteni Borgund, Knud M a n n (s. 195), som i 1713 overlet det heiletil Reknes hospital (s. 196). Ennå den rauste gjevaren «lyser sinforbannelse, dersom noen av skjødesløshet lar dette de spedalskesgods forminskes», fann styret for Reknes hospital at det etter kvartlaut avhenda all denne jorda. Sjølve Hustad gard hadde det til1846, då garden vart bondeeige, bytt på 26 småbruk. Det heitte

281men så snart ein kom over til Lesja var dei ringare. Såleis fortelFredrik S n e e d 0 r f (s. 276) i 1790: «Brude er den siste gård;.;ni Romsdal eller i det nordenfjelske på denne side. Straks i det s ø r.­n e n f j e l s k e forandres veiene og blir så slette, at vi måtte la4 karle med oss, da det uten deres hjelp var umulig å komme fram».Etter kvart som Molde meir og meir vart det sjølvsagde sentrumfor det økonomiske livet i bygdene, gjekk det attende med B u df j s k e v æ r både i folketal og i økonomisk makt, noko $om kjemtydeleg fram når Schøning fortel korleis det var «tilforn». Og «hvasom n å fiskes i B u d, virkes for det meste ei av bøndene selv,men selges straks til kjøpmenn og andre, som lar fisken virke». Ellesfår vi vita at i «Bud såvel som i Akerø gjeld fanges en temmeliggod del ø s t e r S».3 år etter Schøning var i Bud, vitja ein. tysk naturgranskar, professori Kiel, J. F a b r i c i u s, Romsdalskysten, og han fortel m. ;l.dette: Bud er ein liten fiskarlandsby ytst ute i Romsdal. Medvårfisket dette året var folk lite nøgde, og alle stader høyrde einklager over at silda ikkje hadde sigi inn mot land. Likevel såg vider mykJe fisk opphengd til tørkings, serleg longe og torsk - -.Landskapet kring Bud er visstnok bergLendt, men likevel g r ø d e­r i k a r e enn vi elles har sett det på kysten.Dei hadde berre små jordlappar både til åker og eng. Kornetstod alle stader kring Bud svært dårleg. Dette kjem ikkje så mykjeav veret som av det dårlege såkornet. Året før var nemleg serskaldt. Vinteren kom tidlegare enn elles, slik at kornet vart ikkjemoge, men for det meste skori grønt. Hjå dei som hadde visst flfå seg skikkeleg såkorn, stod åkeren rett fin. Dei andre leid dohbelttap. Åkrane deira var elendige, så dei fleste får ikkje att detdei sådde ein gong. - Av sjøplantar finst det utruleg mykje uteved desse bergfulle kystane, og det undrar meg at folk ikkje nyttardesse meir enn dei gjer. Det er nok så at dei bruker noko til k r o­t e r f 0 r, men dette er ein småting når ein ser på rikdomen avdesse plantane. For stutt tid attende tok dei til å brenna eit grannpottaske av taren, slik dei gjer det i Skottland, men -det er enno serslite. Mange plantar kunne visst og nyttast til menneskeføde. I eitland der det finst så lite matgrønt, burde ein sjå til å nytta dessenoko meir. Mange, · serleg u l val, kan ein gode eta.»Om fiske og åring herute fortel Schøning dette: «Fra 1731 begyntevår-fiskeriet her å bli meget overflødig. Tilforn måtte man

282søke skreien (torsken) mange mil ute i havet, men nå kom den tettunder landet, endog inn i lulsundet. Årene 1739- 41 var dettefiskeri så overflødig at dertil ei kunne fås fartøyer nok. I 1741 drev .en mengde h val heile sildeberg mot land, så en kunne fange denpå tørt, likeledes s e i u f sen. 1742 ennå større fiskeri. I B j ø r n­s u n d tok man så meget en ville; men 1743 var det største, især iR a k v å ge n (s. 251). Silda stod så tykk ved B e r s e t, nordenforBud,at dens braken forårsakte hundenes gjøen. 1 1744 og 45også stort fiskeri. D a b e g y n t e m a n d e r m e d 0 g p å M 0 l­d e. År 1745 og 46 så man h v i t e h val e r på Hustadvika». Menpå land var det u å r samstundes i 3 år på rad (1740-42). folkvanta for og folk korn. «I 1741 var sommeren nesten som en vinter.! august hadde havren ei skutt aks. -- År 1742 likså hardt.» 10-11ort for ei tunne havre. Kongen sende eit skip med kornvarer tilRomsdal, «men kornet ble underveis fordervet, så det var til litennytte. >; (Jfr. s. 218).I B u ds 0 k n a er det etter matrikkelen 12 gardar, 3 øydegardarog 16 bønder, i H u s t a d sokn 19 gardar, ein øydegard og 53bønder, tilsaman 31 gardar og 69 bønder. Dessutan kjem husmenn(16) og strandsitjarar. Sjå elles tabellen nedanfor om folketalet ogandre tilhøve kring 1800:.... 2 .. .. .-..Q) 1:i'" '" .. ...J "C enc

283OPPLYSNINGSTIDA I ROMSDAL.AMTMANN EVEN HAMMER. ·Det er kan henda somme som vil undra seg ved ei slik overskrift:Opplysningstida i Romsdal. folk flest har lesi om opplysningstida iPreussen og Austerrike og Russland, og er såleis velkjende medopplysningsfyrstar som fredrik den store, Josef den andre og Katarinaden andre. Kanskje hugsar dei og den dansk-norske statsmannenStruensee som ein av same slaget. Men å føra ein norskamtmann Even Hammer med opplysningsarbeidet hans i Romsdalog heile Møre inn i eit såvore selskap - det må vel lite høva.Det får våga seg.I røynda skulle ein viktig historisk tidbolk som ikkje berre gripinn i staten sine ytre styreformer, men trengjer djupt ned i folkstenkjemåte og tilvære i alle landsens bygder, ha større interessefor oss nordmenn enn kva som samstundes går for seg i sud russiskebygder t. d. Men merkeleg nok: Den fint dana og ferdrelandshuganorske embetsmannen Even Hammer, som i slutten av dd18. hundreåret «regjerte Romsdals Amb>,.-.han kjenner knapt nokonnamnet på, medan ein Potemkin t. d., vidgjeten som politisk ukjureog elskar til Katarina den andre, han må i minsto kvar norsk studentkjenna noko til! Potemkin hadde alltid opplysningsmannes fasadei orden og var med i ymse av dei arbeid som tid:t og ånda dåkravde det. Men vi kjenner sogene om fusket og fanteskapenhans - såleis ved kolonisasjonen i Sør-RlJssland. lian var SDlTI einkunne venta det av ein halvkultivert barbar, av ein sivilisert russar,av ein omsynslaus politikar og brutal elskar. Ein Even liammerderimot var ærleg og ekte, ein opplysninsmann større enn dei fles lestore, ein mann med høg europeisk kunnskap og kultur. lian skjønajamvel det store sosial lyftet for bondesamfunnet som fysiokratismen,det nye økonomiske synet, bar i seg. (Sjå i ein leksikon omfysiokratismen). Difor hans usløkkjande brennhug for bonden ogjorda, difor hans fulle skjøn av samfunnsrett og menneskeverde . -det som så mykje berre var talemåtar for mange. - liammer harog sitt vesle kjærleikseventyr, men utan ein Potemkins nytesjuke.Han syner ei sjølvtøyming så stor at visste ein det ikkje betre,laut ein stempla det for uverkeleg romantikk reint.Det er to ting eg gjerne skulle ynskja kom ut av denne vesleskildringa av Hammer og opplysningstida, for det fyrste: å :å

284auka kunnskapen om den såkalla opplysningstida, syna at ho ('lgi vårt land var ein veldig realitet, som greip mykje djupare og vidarened i folkelivet vårt enn vår grunne og spreidde historieles.:.nad har lært oss. Por det andre ved å læra slike personlegdomar åkjenna som ein Even Hammer t. d. vil vår ungdom og vårt folk idet heile få mykje rikare og verdfullare kunnskap enn når fantasienskal tvingast inn i Katarinas og Potemkins forunderlege budoarluft.Som dei fleste veit, blir dei siste 50 åra av det 18. hundreåretvanleg kalla opplysningstida, ikkje berre i europeisk, men og inorsk historie. Voltaire, den store franske diktaren, er den eldfulleprofeten for denne tida. Slagordet var kunnskap, opplysning. Nårfolka vart opplyste nok, skulle det bli samfunnsrettferd, ålmenn velstandog folkelukke. Dette med opplysning vart reine religionenfor mange, for åndsmenn av dei ymse slag, for fyrstar og statsmenn- vi har alt nemnt nokre av dei - og ikkje minst: for dei ymseembetsmenn, verdslege og geistlege.Denne stemmeleia gjev seg fyrst og fremst praktiske utslag.Dette ser vi tydeleg nok når vi hugsar Struensees to tusen reformerpå vel eit års tid. Men fyrst når vi tek til å sjå korleis dei lægreog høgre embetsmenn utover alt riket tek til å kappast om å veranoko og gjera noko for folket, fyrst då fyllest vi av den forunderlegekjensla at opplysningstida var noko uvanleg stort og verdfullt iframmarsjen åt menneskeætta mot betre livshøve og større herr~veldeover både seg sjølv og naturen. Berre ein kjenner soga tilvår vesle avkrok av verda, Romsdal, vil ein skjøna både noko avånda og arbeidet. Berre i dette vesle distriktet er det mange, bådeprestar og verdslege styresmenn, som har sett seg varige minne. Deilever lukkeleg i den store ideen sin at dei er kalla til føregangsmennfor folket. Og når ein lærer deira arbeid nærare å kjenna,skjønar ein fyrst kor urettvis han er den domen som haugianarar vgmisjonsfolk av ymse slag i ettertida har velt or seg over «rasjona­!istprestane» og «potetprestane» eller kva utnemne dei no fekk. Detverkelege er: Dei var store og gode menn ofte,4et vitnar deiragjerningar best om.Prå Romsdal kan vi namna ein sokneprest J 0 n a s P ros t iNesset, sokneprest E r i k R ø r i n g i Veøy og sokneprest W i Il ei Grytten. Kva gjorde ikkje desse t. d. til å hjelpa fram jordbruket- anten det galdt nydyrking, åkerbruk, driftsmåtar, reiskapar,

285nye husdyrslag, nye kulturvokstrar, ikkje minst framhjelpa av potetdyrkinga?Korleis vitnar ikkje gamle hageanlegg den dag i dag iRomsdalsbygdene om deira interesse for frukt- og grønsakdyrking?Og kva kan ein ikkje finna av vitnemål - på så ymis vis -­om korleis dei arbeidde for skulestellet og folkeopplysninga i d~theile? Serleg Erik Røring var skuleinteressert, men og den lærdepresten Wille, som budde i Trondheim dei siste leveåra, der hanog var sekretær i Vitskapsselskapet. Og korleis levde ikkje sameånd og tankar i slike verdslege styresmenn som futane Eeg (farog son) eller tollkasseraren og bygdemålsdiktaren 0 l e C h r i , ­t i a n B u Il? Eller i byfut hadde vori P e t e r F r e d r i k K 0 r e npå Reknes ? Koren hadde kjøpt Reknes i 1774. Han hadde sluttasom byfut i Kristiansund i 1769, embetet hans der hadde systersonenJ 0 h a n K 0 r e n C h r i s t i e fått, far til Eidsvollsmannen. P. j-

286«tolk for mitt kjære fedreland, det arme Norge, der i så lang tidsynes å ha vært stedbarn.» tIer bar han fram mange norske krav.Dette skriftet skal ha gjort at Struensee fekk augo på honom, såhan kom inn i statstenesta og alt i 1773 fekk eit av dei høgare embeta,då han vart amtmann i Romsdal og no retteleg fekk høve tilå leggja seg i selen for både det eine og det andre norske kravet,Årøvnes på fanestranda.både utetter, mot Danmark, og innetter, i sitt arbeid for bygdene.tIan budde fyrst i Molde, men kjøpte snart garden Å r ø y n e s påden vakre f a n e s t r a nd a, der han seinare budde, serleg omsumaren. tIer tok han til som drivande jordbrukar eig fylgde såleisbåde «sin personlige smak og tidsalderens svermeri for landvesen,rydning og planting!» som ein historikar seier om han (J. A.Schneider). Lensmann og bonde Sivert Årflot i Volda vart så oppgløddfor dette arbeidet hans på Årøynes at han sende amtmanneneit hyllingsdikt hausten 1798.Diktet var i alt på 14 ven; vi tek med desse 4:En dag da himlen blank og blidtillot Auroram') å forgylle,og med sitt smil Romsdalen fylle,bak fruktrik høst (som årets tid)jeg med min lille båt henstevnerSOI11 første gang til Molde by -et y ndig sted, hvor mange havner,men jeg litt reisende på ny. - - -l) Gudinna for morgonroden = Eos.Nevll Å r ø y n e s, det mønster herhvo r Norden kan foredlet bliveog opp 1110 t danske-sletter skrive.Det sted hvor slik en landmann erSOIl1 freder, dyrker og omdanner -a v ørken får et Kanaan.Hvor lokkende er slike planer.Herr, landmann, se! Se, hva T kan!

287Nest at jodbunnen jevnet erså at man fritt kan ljåen svinge,har man med flid søkt å bortbringedet kalde vann som skadet her.for jor lens sumpighet å tørrepå skrå dens dype veiter går.Dess fetere og meget størreenn før hver sommer engen står.Romsdalske høvding, sku din lyst.Hell ønskes deg a v tvende Møre!I søndre egner av det søreseg hever dette vanne bryst. med hjertets språk på andakts vinger :Smil himmel til Herr Etats-råd.Alt vel ham skje - og ekko klinger:Alt vel skal skje Herr Etats-råd.I svaret sitt på dette he}ld han fram at j 0 r d b r u k e t e r d e tt r y g g a s t e ø k 0 n 0 m i s k e g r u n n l a g e t f 0 r e i n s t a t,og det er «en hederlig syssel og en velgjørende kilde til mangfoldigefornødne og nyttige håndteringer».Det fyrste vi elles veit Hammer fekk gjennomført, var at forboddmot «tilvirkning av . rundfisb, som var komi i 1753 for Romsdalog Sunnmøre, vart avteki. Utførsla av fisken hadde før denne. tidahatt mykje å seia for fylket; han gjekk serleg til Holland. Ved forbodethadde denne marknaden vorti øydelagd for dei, og dei vantakapital til å handla på andre land. Por å fremja denne saka hjåriksstyret ser vi at i 1775 hadde Hammer jamvel fått vitnemål frå12 større Amsterdamfirma om at Romsdalsrundfisken endå til stodover Nordlandsfisken i kvalitet. Og same året vart det gjevi «Kgl.Commissorium» (fullmakt) til amtmann Hammer, futen Jakob Eegog sorenskrivar M. Palck til saman med 2 mann frå Molde og 2mann frå Bergen å gje ei utgreiing og tilråding om saka. Og deigjorde så godt eit arbeid at det alt straks (1775) kom lempingar iforbodet ; men heilt bortteki vart det ikkje før i 1781. Under drøftinganeom dette kom det fram korleis dette forbodet var komi ODP- ved fusk og fanteskap frå konkurrerande bergenskjøpmenn; i eitbrev får vi såleis vita at ein som var førar av ein båt med fisk tilBergen, ved eit slumphøve hadde vorti vitne til korleis bergensaranehadde fari åt for å få stathaldaren Benzon til å tru at Romsdalsfiskenvar så ring. Dei hadde hoggi over ein fisk som var tekenav utskotsfisken og bedi den vyrde stathaldaren å lukta på. Tilsamanlikning hadde dei så synt fram Nordlandsfisk frå eit parti somvar godt.Prå den fyrste embetstida til Hammer har vi og skipinga av «Detromsdalske praktisk'e landhusholdningsselskap». Innbydinga til åskipa dette er frå 1. november 1775, underskriven av Hammer.I innbydingsskrivet sitt seier Hammer m. a. desse typiske orda

288for den store idealitet og sterke samfunnsånd som rådde ikkjeberre hos han sjølv, men hos alle dei førande menn i opplysningstida:«Som medlemmer av staten må vi være bekymret og følende overandres viderverdigheter, etterdi samme i en viss grad anrøreross selv. Vår egen sanne lykksalighets befordring bør ha nesteni følge med seg. Uten hin kan denne ikke være til eller bestå.» -­Iser gjeld det om «å bestrebe oss for å sette såvel en del blantoss ørkesløs e og dovne, dog arbeidsføre hender i virksomhet»som å «undervise, understøtte 'øg oppmuntre de strevsomme å iletil fullkommenhets mål». Fyrst og fremst må ein få sving i j 0 r J­b r u k e t, «da nu jorddyrkinga er den viktigste kunst eller retterevitenskap som den menneskelige fornuft har utfunnet.» Det skaffaross ikkje berre det daglege brød til livsens opphelde, mener hovudgrunnlaget for at ein kan få alt det «som utfordres til flgjøre livet bekvemt og lykksalig». Det er og det tryggaste økonomiskeunderlag for staten. Velsta'nd blant bøndene «gir liv og styrkeiil handelen såvel som til studeringer. livor åkerdyrkinga ei blomstrer,der visner både kunster og vitenskaper, levnetsmidlene blirdyre, strevsomhet taper seg og vinnskipelighet faller i avmakt.»Fylgja må då sjølvsagt bli «at vi etter evne og med felles nidkjærhet»gjer alt det vi kan for «å opphjelpe en for staten så fornøden,fordelaktig, uskyldig og edel vitenskap som åkerdyrkingaer. »Dette er hovudmålet til dette laget som verkeleg ' kom tili gjerning å svara til namn og oppgaver, det vi skal sjå i nestebandet. Men om jordbruket slik «blir selskapets fornemste gjenstand»,så skal det heller ikkje forsøma andre næringar eller oppgåver.Det skal såleis «befordre fiskerienes bedre drift, skog e­nes oppelskning og ~kadelige rovdyrs utryddelse, liksom det oger ~litt samtykt at hva nytti&~ o·g på eg~n erfaring grunne;t~. oppdageLSeri landvesenet, som en eller annen av selskapets ITl'.edlemmermåtte utfinne, blir med oppfinnerens gitte tillatelse trykt på:selskapets bekostning og gratis utdelt til den romsdalske bonde.» -­.«! .øvrig vil selskapet gjøre ;det til, hellig plikt ,ei alene å strebeved menneskevennlighet og beskjedenhet, som forskaffer kjærlighetog yndest, og ved tydelige og grundige foresUflinger, som forskafferoverbevisning og tillit, å utrydde de hos de fleste romsdalskebønder inngrodde skadelige fordommer, vaner og vedtekter,hvorved deres eget beste øyensynlig lider og landets øko no-

289miske forbedringer hindres.» Det er så mangt som kan gjerast lilå betra vilkåra til bøndene «og gjøre bondestanden aktbar oglykksalig.» Hammer er optimst, slik opplysningsmennene var det,og slik ane må vera det som vil tena framgangen. Det finst då somtgodt hos bøndene som laget kan byggja på og: «Da det innenforRomsdals grenser finnes tillike i blant bøndene gledende eksemplerpå dyd, vinnskipelighet og vittighet (sans for åndlege ting),så· har man videre besluttet at når noen bonde heretter utmerkerseg ved edelmodighet og vittig hets gjerninger: såsom å overlatepå visse år og på billige vilkår et uoppdyrket stykke jord til C:lhusmann eller annen bonde, som samme vil dyrke og hevde, ellersom rekker sin velgjørende hånd til en fattig og strevsom man:1for å sette ham i næringsvei, eller somutfinner lettvinte plogogsæderedskaper og desIige maskiner, å belønne en sånn veltenkendemann med en sølvmedalje, forsynt med passende avbildningerog denne inskripsjon: T i l d e n vel f 0 r t j e n t c,og istedet for korresponderende medlem, å gjøre ham til selskapetskonsulent.»Elles er det mange ting laget skal ta seg av. Det samla m ilsom selskapet «helligen har forbundet seg til, er å u t b r e K 0 n­g e n s æ r e, b e f 0 r d r e l a n d e t sop p k 0 m sto g b æ r een pliktrnessig omsorg for medbor g eres vel.»Desse 43 fylgde kallinga til Hammer - i fyrste omgang er alleembetsmenn og andre kondisjonerte, då årspengane, 2 rd., va ralt for mykje for folk flest:Oeneralauditør P. f. Koren på Reknes, prost A. Meyer, apotekarC. de Resch, kaptein Hauch, hospitalstyrar 0wre, tollmann Aschenberg,kontrollør Lyche, monsieur Abr. Schielderup, postmeisterP. Omsen, hospitalskirurg O. f. Lange, skipper Paust, E. Hind,0. Iversen, kjøpmann W. O. Allan, byfut P. Jalles, kjøpmann P.Møller, vegar og målar B. friis, I. T. Bomberg, Peder Leth 0wre,kjøpmann Nils Bang, kjøpmann S. Bugge-Harboe, Heinrich Lyche,A. Nordløff, prost Erik Røring, major N. Lossius, J. Orach, futenJ. Eeg, Lars Bar'hau Eeg, kammerråd Alsing, J. C. Kltiver, Jensvon Hadelen, H. P. Schnitler, Johan Myhlenport, A. B. Wessel. L. M.Lesse, kjøpmann John Ord, kaptein Klingenberg, Chr. L. Lossius,kjøpmann Wingård, Claus L. Stephensen, 0rgens, fr. Vo .~ tSchielderup, sokneprest r. D. fyrstenberg. Storparten av desse medlemeneer Moldeborgarar, resten embetsmenn utover bygdene.Romsdals Soga - 19

290Sjølve namna gjev oss eit kraftig bilete av korleis det er innflyttarættersom dominerer i Romsdal på denne tida. Men dei flesteer ætter som kjenner seg norske, har slegi rot i folket og er fyltav patriotisme. Etter namna å døma er einast formannen, Hammeropphaveleg av fullnorsk ætt. Mor hans ber og eit norsk gardsellerbygdenamn, Meldal. Den fremste hjelpesmannen til Hammeri det nye laget var P. f. K 0 r e n på Reknes; han vart sekretær.2? januar 1776 er sjølve skipingsdagen, fødedagen ti1 kongen.Laget har i dei vel 150 åra som er gått sidan, på så ymis vis vorimed og bori fram næringslivet i fylket. Alt i 1773 hadde Sunnmørefått skipa sitt lag, det fyrste av dette slaget i heile landet.Amtmann Hammer gjekk inn i dette ifrå han kom til amtet. Deileiande menn ved skipinga av det var prosten P e d e r N e r e 111og presten og forfattaren H a n s S t r ø m. Peder Nerem, bondegutfrå Nerheim i Tresfjorden, såleis romsdøl, var fyrste formanneneller preses i laget, såleis og den fyrste formann i det heile inoko norsk jordbrukslag. Det kan nemnast at kona hans varAnna. fødd Engelhart, dotter av Nesset- og Veøypresten NikolaiEngelhart, ein av sjustjerneprestane. (Sjå seinare om Nerem).Sunnmørslaget kom elles ikkje til å gå så godt som Romsdalslaget.Det tok si fyrste kvild alt frå 1779- 1805. Så gjekk det til 1816 att,då det slutta for godt. Romsdalslaget med den drivande formannenHammer heldt seg betre. I 1795 hadde det 56 medlemmer, somkvar framleis betalte ein årleg kontingent på 2 rd., så vi skjønariaget berre måtte vera for storkarar. Hovudføremålet vai· framleies,etter § 1 i loven, å byta ut premiar til dugande romsdalsbønderfor «Åkerdyrking, skoges oppelskning, fiskerienes forbedring,skadelige rov,dyrs ' og fugl es ødeleggelse, berømmelige ogvittighetsgjerninger» (åndsbragder). Desse premieutdelingane gjekkfor seg kvar 29. januar, skipingsdagen, og enda alltid med selskapelegsamvære hjå formannen.Ei handling som ~r nære knytt til dette arbeidet til Hammer, skalvi her fortelja noko nærare om, då ho fører ass så levande inn itilhøva i opplysningstida: Den 27. mai, andre pinsedag 1776, gjekkdet føre seg i Hustadkyrkja reint sjeldsynte ting. Det var amtmannHammer som overgav arveprins fredhks nye medalje, etter oppdragav Vitskapsselskapet i Trondheim, til bonden J 0 h a n B r a n d tpå Breivik (innflyttar i bygda) for det dugande arbeidet han haddeJagt ned som jordbrukar, og s e r I e g f 0 r d i h a n var d e n

291fyrste der ute som hadde dyrka poteter i nokus t ø r r e m e n g d. At Hammer hadde valt ein slik høgtidsd 'i~til denne handlinga og dessutan gjorde det i kyrkja, viser bestmed kva alvor han og interesserte menn elles i tida tok dette opplysningsarbeidetsitt. Av den · talen som amtmannen heldt veddette høvet - han er prenta i Kjøpenhamn og har til titel: «Vinnskipelighetshøye fornødenhet og ærefulle lønn» - skal vi herberre ta nokre utdrag. J. A. Schneider har (i «Molde og Romsdalen»)gjevi denne karakteristiske skildringa av talen, serleg fyrstehelvta, som vi spring over : «Et praktstykke av veltalenhet i datidensånd: Religion og moral, arveundersåttlig lojalitet og fedrelandskjærlighet,svermeri for nyttig virksomhet og særlig forlandbruket sammenspinnes til et hele der er likså karakteristiskfor tiden som for taleren, hvis åndelige billede ingensteds trer såklart fram for oss som i denne hjerteutgytelse, der uten tvil hargjort sin virkning, om enn de former hvori talerens klassiske lærdomundertiden beveger seg, må ha forekommet tilhørerne littdunkle.» Med rette kunne ein samtidig (professor Jacob Baden,den store latinaren) i si melding av den prenta talen seia «atRomsdals almue visst har gjort store øyne da den hørte om Cæsar,den første romerske keiser, der oppofret en million mennesker i50 feltslag; en Sokrates der måtte ta forgift, en Abdalonimus ogAlexander» - men han legg og til at «talen tross dette må hagjort en ypperlig virkning hos en ikke aldeles fordervet almue».,Elles kan ein skjøna av talen at Brandt har som så mange føregangsmenn,vorti møtt både med mistru og hæding den fyrstetida - til folk sjølv fekk sjå resultata av gardsdrifta hans. JohnBrandt er og nemnd i M a Il i n g s «Sto.re og gode Handlinger»som ein av dei li'kaste jordbrukarane i landet.Heile talen til amtmannen er ein veldig apell til forsamlingasamstundes som det er ei hylling til Brandt, slik ein vil sjå avdesse hermingane frå siste luten:«En ordentlig og vel avpasset arbeidsomhet er og en legedombåde for sjel og legeme, en oppmuntring for hin og en bestyrkeisefor dette. - Ved arbeidssomhet vennes den flitt1~ge og edrueligebonde til hårdhet og manndom, uten å få smak på kjelenskap,vellyst og overdådighet, som svekker både sinns og legems krefter.Og I min gode og aktbare J 0 h n B r a n d t! er herpå etovertydende eksempel. - Hva er det ik~e Eder en ære og meg

292en glede at jeg med fullkommen visshet og overbevisning kanvitne for denne tallrike forsamling at I har forvandlet Breviksnedråtnede og falleferdige hus NI nette og ordentlige, ja, zirligebygninger, og ei alene forandret dens stenrike marker, mange 06vidløftige myrer til fruktbringende åkrer og enger, men endoginnhegnet disse med smukke og sterke gjerder? -- livilken ærefor Eder og hvilken bebreidelse for Eders naboer (vel fritalande '?)at forsynet just har måttet bruke eder, som fremmed i soknet,til å lære dem hva man kan utrette med flid og vinnskipelighet.- Min gode og ærverdige John Brandt! Vedbli fremdeles somhittil og iaktta en god borgers plikter, lev lenge og vær velsignet».Så vender liammer seg i talen til forsamlinga elles:«I har hørt og sett, mine venner! med hva ære og anseelse denneeders medborger er blitt utmerket endog fra de høyeste stederi rikene. Veien til ære og belønning står åpen for eder alle. - -­Kan ikke kjærlighet til eders fødestavn, som ,dere dog er så uendeligforbundne, kan ikke eders egen trang og de mange udyrketemarker her i soknet, der liksom roper på eders hjelp og strevsommehender, for å omdannes til fruktbare åkrer, oppmuntreeder til en alvorlig flid og arbeidssomhet, så vær ikke så troløsemot fedrelandet, det fattige og kjære Norge - - -. Begynnerderfor fra nå av med et muntert sinn å utøve gode borgeres plikterved å ta inn det forsømte, og ved å utrydde de hos eder inngroddeskadelige fordommer og vaner, der til denne Ud har kvaltden fremvekst, hvori åkerdyrkinga her i landet for lengst burdeha vært. --La derfor jordens og skogens forbedring, den sikreste velstandskjelde, være og bli eders hovedsak! La ikke havet alltid væreeders kjæreste element, hvortil dere, mine venner, uten forskjellog uten hensikt til deres bopels nær eller langt fraliggende, alt forofte og alt for ubetenksomt i tide og utide betro eders liv og Velferd,Jordbruket er ikke så bekostelig og mindre usikkert. Jordener takknemlig, og en veldyrket åker og eng innbringer visserenter.o g n å r d e r e a r b e i d e r p å j 0 r d e n s u t b e d r i n g,a r b e i d e r d e r e f 0 r k 0 m m e n d e s l e k t e r, 0 g d es k u Il e vel s i g n e e d e r s m i n n e. Streber_ derfor å danne.deres sønner til gode jordbrukere, og lærer dem især å kjennede derav flytende fotdeler. På denne måte skulle dere uformerkt

293innprente dem kjærlighet til deres fødestavn i særdeleshet og tilfedrelandet i alminnelighet.» - Kyrkje og skule har til fyrste pliktå lære både unge og gamle «at ingen titel, rang eller ære kanliknes med den:å være og kalles en rettskaffen patriot.Kjærlighet til fedrelandet føder menneskekjærlighet av seg. Menneskekjærlighetredelighet, redelighet lykke i handel og vandel!Den fornyer den eldgamle troskap og tapperhet og gjør at vi ogvåre seneste etterkommere må alltid tenke og handle, leve og døsom rettskafne patrioter og trofaste nordmenn!» - Det er ein fedrelandskjærleikså sterk at vi kanskje fyrst i vår tid har vilkår til åskjøna han.At det har vori ei stor stund ute i Hustad kyrkje for dei romsdalsbøndenesom var til stades der den dagen, såleis ikkje berrefor Brandt, er visst nok; men ein har og all grunn til å tru at det vardei mellom bøndene som hadde sine eigne tankar om Hammers synpå jordbruk og fiske. At tida n 0 er komen dit at ein lyt samla segsterkare om det eine, skal det verta til noko, er ei sak for seg; menat tilhøva d å kravde at Romsdalsbonden nytta ut alle dei naturlegevilkåra som låg for handa, skulle han greia det daglege tilværetberre, det er og visst. I det meir primitive samfunnet hadde det)l1eir å seia kva naturen baud folket av livsens godar enn kva einskildmannenkunne driva det ti'l - på trass av naturen, kan ein me:-;tseia når ein tenkjer på Hammets ord til folket der ute i havgarden.Mange hundre års røynsle hadde lært bonden og fiskarenkorleis livsvilkåra best låg til rette for dei, og vi ser då ikkje hellerat det vert noko brigde - slik at folket der ute dreiv mindresjøbruk sidan.Vi har ei liste frå 1809, der det er oppsett alt i aH 28 gjerningarRomsdals praktiske landhusholdningsselskap gjev premiar for, frå4 til 15 rd.: Por bygging av steinfjøs og låve, for eldhus med muraskorstein og steingolv, for nyrydjing og jorddyrking, for steingardar,for humledyrking, for funn av mineral, for sjeldne dyr ogplantar, for innsamling av dun og freding av ærfugl, for sildefangstmed ~torsildgarn, for hagedyrking, for å overlata til husmann ellerbonde billeg jord til nyrydjing og oppfinning av lettvinte jordbruksreiskapar,for lang og tru tenest, for treskjearbeid, for avskaffingav geiter og innføring av engelsk smale, for funn av nye fiskebankar,for oppløysing av sameige utah rettens hjelp, for treplan-

294ting, for dugleik ved eldsvåde, for bygging av dekksbåtar til Storegg-fisket,for fisketilførsle til Molde by, for tilråding av humarteiner,for utrydjing av kråker (4 sko for st.), for forsvarleg foringog røkt av 6-8 kyr, for heimeorke og opplæring av borna til ådriva ho, for tilverking av ullty, for salflaging (av sjøvatn ellertang).1)Når ein les igjennom dette, ser ein at det er mange framifrå godeføremål laget har sett seg. Det er elles nye folk som no styrer, amtmannSommerfelt og byfut og sorenskrivar Motzfeldt, men i sameånd som før. At det minkar så sterkt som det gjer med geitehaldeti denne Uda til bate for sauehaldet (

295kvadrataln jord til åker. 55 000 steinlass var bortkøyrde, og det~'ar gravi og steinsett over 8000 alner veiter. 290000 kvadratalnergamal åker var attIagde til eng. Det var serleg i Aukra, Bolsøy 19Nesset nydyrkinga vart driven. Potetdyrkinga var komen i fullsving, og ein del bønder hadde fått premi for urte- og humlehagar.I året 1797 bygde selskapet ei stampemylne. Utrydding av rovdyrvar og ein viktig post, har vi sett. Her er det opplyst at det vardrepi 62 bjørnar, 5 ulvar, over 500 ørnar, vel 250 ramnar og ;::a.4000 kråker, som det var gjevi premie for. I 1799-1801 var detfanga 15 brugder.Dette er eit imponerande vitnemål om det arbeidet Hammersette i gang i dette laget, der han sjølv heile tida hadde vori formann.Eit anna interessant verk av Hammer er den «Unnsetningskassenfor etterlatte nølidende av forulykkede fiskere i Romsdals fo~deri»som han fekk skipa ved kongebrev fra 12 januar 1783. Detteer vel ei avdei fyrste .« pensjonskassene», om ein kan kalla det så, ilandet vårt. 10- 12 fiskar-enkjer fekk årleg hjelp av denne «kassa»utgjennom det 19. hundreåret. Dersom inntektene tillet det, skulledireksjonen ~- amtmannen skulle styra kassa som «permanent ulønnetdirektør» - ha høve til å dela ut premiar til den som b e f.\~aandre i havsnaud. - Dette vart og eit varig verk. Ein innsendar iRomsdals Budstikke i 1853 skriv om Hammer og nemner dette, «denedle hedengangnes milde verk» - «det vedblir den dag i dag flutbre sine velsignelser til mange, hvem livets gleder ellers bli få ), .- «Kjærlige hender har siden fredet og pleid den edle spire, dernå er vokset til et tre under hvilket mange mødige og trette, i livetsstrid prøvede, finne skygge og ly, og det ennskjønt mangeav dem ikke en gang vite at en amtmann ):ven Hammer har levd. ))Om den sosiale lovgjevinga i dei siste åra med så ymse slag trysding- for ulukker og sjukdom ser'leg - har gjort henne uturvande,veit vi ikkje, men ho står no enno ved lag.I «Heimem) (tidskrift for bygde- og byhistorie) for 1939 har magisterA r n e 0 d d J 0 h ns e n ei sympatisk skildring av amtmannHammer (s. 177-197). Her fortel han bl. a. om ein oppreistfiskarane i Bud og næraste bygder gjer i 1799 mot Moldeborgarane.Eg kjenner ikkje til dette andre stader frå og gjev att det Johnsenskriv om dette:«I sitt virke støtte nok Hammer ikke sjelden på overtro, skadeli~efordommer og vaner hos befolkningen i sitt distrikt. Som den OPP-

296lysningsmann han var, bød alt av denne art ham hjertelig imot. Ihans amtmannstid brøt det blant almuen engang ut en hel oppstandsom for en stor del hadde sin årsak i overtro.Først på året 1799 gikk ca. 100' mann av kystens fiskerbefolkningigang med å samle de styrmenne som førte båter på havfiskeri forMolde-borgerne, i Ole Dales hus på Bud fiskevær. De ble samletbåde med lempe og vold, noen ble mot sin vilje ført dit ut lang vei ibåt. Under trusler på livet forbød fiskerne her borgernes styrmennå styre eller seile noen havbåt for kjøpmenn i Molde. Det ble ogsådelt ut forbudssedler til styrmennene. Denne seddelens tekst fortelleross at det var en ren almueoppstand og at sinnene var alvorlig i kok.Seddelens litt ubehjelpelige tekst lyder: «Var Idag d. 16. Februari IBue for Samlet til at forbyde at Engen maatte Holde baad ude tilnogen Kjøbmand paa Molde, Skulde Nogen fordreste sig at giøreImod dene vor Giorte for Eneg Saa' Er Vi hær samlet væl lOD Mand.Men da skal vi blive samlet 3 hundre Ja 4 hundre Mænd, Og da faarden Skyldige Paa tage det som Paabæres. Om Nogen Vil Eske Mandshænder under dette skrift Skal de finde Os Naar dem Vil Giøre detsom Vi har forbydet.»Dette var det rene opprør og en ytterst alvorlig affære både foralmuen og myndighetene. Av bestemte grunner hadde nå deri vanligefriksjonen mellom den fattige fiskerbefolkningen og byborgerneslått ut i lys lue, og fiskerne hadde i sin ukyndighet og i øyeblikketshete våget seg langt lenger enn de med rette og rimelighet kunne 'lgburde. For havet var jo fritt, der hadde fisker og borger like rett tilå hente sin næring. ' Moldes eligerte menn Henrich Øvre og JacobSchultz Møller henvendte seg derfor øyeblikkelig til amtmann Hammerog innberettet almuens ulovlige oppstand. Amtmannen grepinn med fornuftig måtehold, refset og rettledet almuen som en påsamme tid snill og streng far. I sin ordre til fogden Kahrs skrevHammer bl. a.: «Men da hverken i loven ei heller ved amtet finnesnoen anordning der forbyr, enten de handlende i Molde, eller noenannen utenfor bondestanden, å drive havfiske, så kan dette almuensforhold ikke annerledes anses enn aldeles lovstrid'ig. Herr fogedville derfor uoppholdelig foranstalte plakater utferdiget, som riVlensmennene bør offentlig oppslåes og op'pleses i samtlige fiskeværi Romsdals fogderi. I disse plakater vil herr foged betyde almuenat de hørsommeligst etterkommer lovens bydende uti 1. B. 1. kap.3. art. at ingen må ta seg selv rett, men enhver skal tale og dele

297seg til rette, samt advare

298liovudbygninga på Reknes gard, bygd ca. 1780 av P. F. Koren (s. 285).og måtehold, kunne det hele ha tatt en lei vending.En må ikke tro at almuens forklaring på de mislykte fiskerier idette tilfelle var noe enestående. fiskerne hadde fra alders tid levdl den forestilling at det var Herren som ga eller Herren som tok n.hdet gjaldt fisk som alt annet. Og uteble fisken, trodde de som regelat de selv hadde skylden, at Gud straffet dem for synder de haddebegått og bud de hadde brutt. I Hammers siste amtmannstid fantiiskerne en ny årsak til at fiskeriene slo feil. De skyldte på tan .~brenningen.I de siste årtiene av 1700-tallet hadde det j Romsdalog på Nordmøre oppstått en stor og ny eksportnæring. først f,)gfremst ved general-auditør Korens initiativ ble det satt igang tan.\!.;­brenning i større stil, og tangasken ble i store mengder solt bådeinnen- og utenlands, særlig til England».!)Det ein veit om privatmannen Hammer, fyller så godt ut det biletetein får av honom frå hans offentlege v:erksemd. Han levde allsin dag som ungkar. Han fridde ein gong, det v.i veit, til dotter tilbyfuten Jalles i Molde; men ho hadde alt huglag('Peder Leth ·0wre.Så heilstøypt var Hammer at han likevel hjelpte denne medtevl::trensin, fyrst til å verta byfut i Molde og seinare til å bli sorenskri-1) Sjå om striden kring tangbrenninga seinare.

299var i Romsdal. Og i testamentet sitt gjev han kvar av borna deira100 rd. Det finst og enno att ei sukkerause av sylv med innskrift:«Venns'kapsminne til fru sorenskriver 0wre fra E. Hammer». Dentrufaste tenaren hans gjennom mange år fekk garden Årøynes,taksert til 878 rd. då, så det kunne ikkje vera så klen ein gard. Eistor sylvkanne til ein verdi av 102 rd., som Molde borgarskap haddegjevi honom for hans dugande arbeid til framhjelp både for byenog bygdene, gav han til brorson sin «at han av den på sølvkannen.stående inskripsjøn kan se at rettskaffenhet blir påskjønnet og belønnetog derav lære at den sanne aktelse ene og alene kan erhol­J.es ved dydens utøvelse». Ein lyt sanna at han var ein forunderlegmann, fylt av den høgaste fedrelandshug til det siste. Til Vitskapsselskapeti Trondheim gav han 30 rd. «til nyttige bøkers innkjøp». Athan og var vyrd utetter, syner den lista over førande menn i landetsom Gustav 3. i Sverike hadde sett opp då han på det hardastedreiv med å få nordmennene til å gjera svenskar av seg i 1770-åra.Hammer er «val kand for adel sjal och stora kunnskapar.»Hammer døydde i Molde i 1800 og vart gravlagd i Molde kyrkj~;men då ho vart ombygd i 1840, vart kista flutt ut og jordsett utanmerke, og gravstaden hans er såleis bortkomen, noko som er bådeskammeleg og ille, for til heider for den mannen burde Romsdalsungdomenha reist ein bautastein. «Hvo av oss var ikke vidne tildenne sjels blidhet, den ungdoms ild innenfor et nesten uttærdlegeme, når denne vårt romsdalske Erechteus øynet nye prøverpå åkerdyrkingens tilvekst og bondestandens forbedring i dennedalstrekning?» seier prost Stenbuch m. a. i si minnetale over Hammer.Desse få orda berre og samanlikninga med den greske segnheltenErechteus, vilgjeten for si store rettferdskjensle, gjev einlysande blenk inn i kva Hammer i det heile teki var og ville forbygdene våre.Når ein les Keilhaus band av «Det norske folks liv og historie»{)m denne tida, så får ein den kjensla at det er mykje svart og ufysei Noreg utover bygdene ved 1800-talet. Serleg er det ille langs medkysten. Det er mogleg at det er n 0 k 0 n nedgang somme staderi tida 1810---20 mellom bøndene, men det resultatet eg har komi tilved ymse etterrøkingar om Romsdals'bygdene, er at tilhøva erutruleg mykje likare enn det Keilhau held fram 'som normalt forsjøbygdene. Dette kjem fram mange stader i dette arbeidet, og:det kan understrekast at jamvel ein som har lesi eit grann norsk

Futen Og bygdemålsdiktarenOle Chr. Bull.300soge, kan få uventa glede mang ein gong ved å finna at næringslivog økonomi kring 1800 og folkeliv og folkedaning var såpa-sssom ein finn det. Almugen er på god veg bort frå mykjeav den ufysa ein les om i vedkomande band - på god veg til åstiga fram som kulturfolk. Ein kan berre tenkja på det Schøningskriv om Romsdal frå ferda si 1770-åra eller meldinga til ChrisknPram frå 1804 t. d. Det er jamt over vellæte over folk og tilhøve.D~( er opplysningsmennene si gjerning som ber rik grøde. Korleismåtte ikkje føredøme og rettleidinga til desse hjelpa? Når bøndenet. d. i Vestnes og Tresfjord-bygdene kom innom futegarden til Eeg,til Ojermanes, og såg denne, måtte dei få nyttig lærdom (s. 273 fg).Det er forunderleg å lesa om så voren gardsdrift . for ei 170 {lrsidan. Og Prams ord om hans ferd over Fanestranda til Moldeseier ikkje mindre: «- en ordentlig og meget fortreffelig landevei».Og «kulturens makt til å forvandle ørkenen til fruktbart land er herganske synderlig«. Og då han nærmar seg Molde: «10 hyppigereblir synet av oppdyrkede og i skjønn vekst stående åkrer, smukkeegner, nette bondegårder og noen landhuse». lier ser han «desmukkeste åkrer, de fruktbareste hager, hvor en mengde kjelnetrær og vekster når fullkommenhet». Og vi hugsar at han her såg­«selv større kartoffelåkrer enn jeg så noensteds - og mange avdem».Ein må spyrja seg sjølv: Høyrest det ikkje reint forunderleg utmed slike ord om jordbruk og stell i Romsdalsbygdene kring 1750- 1800? Det er eit svar: Opplysningstidahar vori ein realiteti Romsdal og. Dei siste ordaom «nette bondegarder» og storeog mange potetåkrar er då fråbygda kring amtmann Hammerseigen gard, Arøynes. Og kvaskriv ikkje opplysningsmannenOle Chr. B U Il i eit brudlaupsdikttil Moldegårdsmannen i1811: «Men ein slik ein plasssom mor åt brura he, me kjehusmannsplass kan kalla. Hohe hest på stallen derte møkkjefe, so ein dyktig skokk med

301smala. Der veks konn og gras, potates og rotkål, kisbær, gulrot,~okkererter mangt eit mål. Gjære e tå stein. liuse bygd med grein.Om løsøre me kje tala».Eller diktet hans til generalvegmeister Krohg frå 1812, der hanseier m. a.:Så gjorde han vegje frå fjell å te strand.lian vassmyran utgrov, med grus dei planera,han bergkollan utskaut å jamna med sandso dei kan no køyrast med hest kor ikj nokonfø rut kunne gå - mindre åka seg fram.Romsdalen hadde såleis også si opplysningstid. Bygdene vårevar berre ein liten krok i eit stort Europa og hadde ingen fredrikden store. Men dei hadde sin Even liammer m. a. lian som jamvelstuderte i Paris den tida striden stod på det heitaste kring Voltaireog Rousseau. Og dei hadde ein slik norsk embetsmann somOle Bull - or den same ætta som den namngjetne musikaren seinare.lian skreiv ikkje så lite. Men berre bygd e m å l s d i k t ahans lever att. l ). Embetsmennene si interesse for bonden på andrevis førde og til interesse for målet hans, noko som elles er velkjentfrå andre landsluter enn frå Romsdal.Opplysningstida i det heile var ei stor tid for Noreg og. Ei tidsom atter vil bli dømd for det ho verkeleg var.STRIDEN OM TANGBRENNINGA.CHRISTEN PRAMS FERD I ROMSDAL I 1804.Christen Pram, «Medlem af det Kgl. General-Landøkonomi- ogCommerce-Collegium»2) i Kjøpenhamn, vart i 1804 send til NoregJ'or å studera dei økonomiske tilhøva her. Pram er presteson fråLesja, men kom til å leva storluten av si· tid i Danmark, der hanspela ei heller stor rolle, ikkje minst som d i k t a r, endå han avfag nærast var statsøkonom. lian var uvanleg ~ lad i Noreg~ · oghan skreiv verdfulle, stoffrike dagbøker om korfe is han såg tilhøvapå reisene sine her i åra 1804- 06. Eit hovudspørsmål hanfekk å greia i Romsdal og Nordmøre var om t a n gos k e b r e )1-1) Sjå om Ole Bull Og bygdemålsdikta hans i «Syn og Segn» 1902. s. 97.2) Commerce-Collegium = handelsdepartement nærast.

302Il i n g a, som no hadde vorti ein heil næringsveg i desse distrikta(jfr. s. 298). Men røyken fr å tanggruvene var så fæl at då fisketreint slo feil i desse åra, fekk tarebrenninga skulda. K I i m a e tvar også låkt, og noko anna enn tarebrenninga og den fælsl ege luk !asom fylgde med, kunne det ikkje vera som var årsaka både til detdårlege veret og fisket, meinte folk flest. Jamvel ein så klok ogkunnig mann som sokneprest Andreas H ø y e m kunne skriva omdette i skildringa si av Aukra prestegjeld (sjå om H. nedanfor) såseint som i 1818:«De dødes antall var langt over de fødtes i de år tangbrenninga,som overalt her i gjeldet var i bruk, var tillatt og de neste år deretter.})Han har lenge meint, noko som hans «sanser og erfaringbekrefter}), når det gjeld tangrøyken, «at lufta ved den ble fordervet,som da måtte ha en skadelig virkning både på seden og frukttrærne.Den vemmelige stank som røken medfører, skadelig bådetor mennesker og fe, tilkjennegir dens usunnhet og forderveligenatur, som må skade både jordens og trærnes vekster. Stetse harden tykke skodde, som om sommeren ligger ute på havet, vært avtangrøken dradd -til landet, hvilke derpå sammenblandede har utgytten kold regn på jorden, hva våre sanser i behørlig tilstandenstemmig stadfester. - Tangbrenneriet er endog skadelig for vannetsinnvånere, ikke alene fordi røkens stank er ufordragelig foralle levende, men især for den små fiskeyngel, som oppholder segi vannets overflate og hvis fine sanseorganer ennå mindre kantåle røkens motbydelighet og derfor ,dør. Men også fordi tangen,fiskeyngelens hjem og bolig og forrådskammer, beskjæres. At desmå fisker har deres opphold i tangen, det har naturiakttakere bekrefteti fra gamle tider av}) . - Etter han så har greidd ut dettegrundig og omstendeleg, sluttar han med desse orda: «Den sterkeknitren som tangbrenninga avgir, jager o:;så de små fisker frastranden, ti ved stranden blir tanggruvene alltid anlagt. I de år ihvilke tangbrenneriet var fritt og uinnskrenket tillatt, så man storedynger av død fiskeyngel, som her også kalle~s røåt, liggende irader ved stranden}).Når s l i k e menn tok eit såvore standpunkt til tangbrenninga,var det ikke underleg at det kom til øsing og uro blant bønder ogfiskarar. Det reiste seg snart ein hardsett og heit strid mellomfiskarane og tarebrennarane, som førebels enda med, i 1804, (ltamtma,pnen forbaud tarebrenning i Romsdal, men ikkje på Nord-

303møre. Pram tok saka alvorleg og høyrde både på den eine fj g­andre parten. lian for fyrst over Dovre til Trondheim. På heilevegen alt frå G u d b r a n d s d a l e n fekk han høyra lovord OVerregjeringa som hadde sendt honom for å få bort tarebrenninga, slikdei vona, og som førebels hadde stogga brenninga i ymse strok f )gsåleis «gjengitt landet det i noen år i den beste årstid savnede godevær og håp om en velsignet høst». Og dei bed honom ikkje festairu til utsegnene til , dei «som midt i den alminnelige nød beriketseg ved tarebrenning». lio var «en ufeilbarlig medvirkende årsa,ktil, at himmelen i de sildigere åringer sommeren over var uopphørligdekt med skyer». I Trondheim trudde jamvel prestane ogandre embetsmennene og kjøpmennene, a Il e, «at erfaringen noksomhadde bevist at fiskeriet ikke bestod med tarebrenningen». -Den 13. september 1804 var Pram komen til Molde, der ein deputasjonpå fem mann frå 0 n a, under føra:rskapen til 80-åringen 0 l eK n u d s e n, «anmeldte som deres første og viktigste ærende, dtde hadde i eget og samtlige landsmenns navn å pålegge meg(Pram) å frembringe deres takksigelse til regjeringen for å ha fordet første for inneværende år reddet dem for hunger og nød, somi siste avvikte år, ved å sette dem etter de mange forløpne årigjen i stand til å fiske, da deres fiskeri i sommer var mange gangerstørre og mere velsignet enn forhen i mange år, og påla megpå grunn derav å anrope med dem om at dog den nå således stansteødeleggelse for framtida aldeles måtte være hemmet».Etter samråd med ymse embetsmenn, såleis amtmann Sommerfelt,kom han til at han ville tilråda at tarebrenning førebels benevart driven i månadene oktober-februar, og i dei i n d r e fjordbygderkanskje noko sumarstider og. Det kom ein kongeleg resolusjoni samsvar med dette for dei fyrste åra framover. Men detvar mange som kritiserte Pram for at han - utan han sjølv truddepå det - gjekk med på denne «overtrua» til folket. Ein tyskar(von Buch), som på denne tid reiste i landet, seier såleis at «tarebrenningavart forboden fordi ein d i k t a r let seg innbilla avfiskarane at røyken dreiv fisken bort frå kystane»!Elles har vi mange verdfulle opplysningar om Rqmsdal frå Pram.lian kom frå Nordmøre over Osmarkane til Molde: «lier er ogstraks en ordentlig og meget fortreffelig landevei». Når han fårsjå Romsdalsfjella, talar han om «Nordsiden av de klipper somtilhope utgjør Dovrefjell og som her fremstår i deres fryktelige.

304skikkelser». Det er såleis ikkje rart med natursynet hans; men sliksåg om lag mest alle det i tida: Berre det n y t t i g e, det grøderikelandet og den fiskerike sjøen t. d. var vakker. At amtmann Hammersog andre gode menns arbeid for næringslivet hadde bori rikefrukter, kan vi sjå av dette: «Jorden på nordre side (av Fanefjorden)sees meget fruktbar og stod nå i full grøde», men like ved sidaav «skjønne kornåkrer og engstykker» låg det mykje vassfu!l,udyrka jord. «Kulturens makt til å forvandle ørkenen til fruktbartland, er her ganske synderlig fremlysende». At ikkje m e i r avuenne jorda er dyrka, må ha sin grunn i «at her er en fjord, somofte gir rikt sildefiske ri, og dertil har stor bekvemhet, der avdragerdens bredders beboere fra markarbeidet, for å passe det så oftehkere og straks lønnende fiskeri, hvorved dog disse, når de slårfeil, som det dog så ofte gjør, har intet, men mangler siden kraftog evne, som også jordarbeidet krever». Vi kan merka korleis synethans her fell saman med det Hammer heldt fram i Hustad-talen sini 1776 om jordbruk og fiske. Etter kvart som han nærmar seg Molde,«dess hyppigere blir synet av oppdyrkede og i skjønn vekst ståendeåkrer, smukke egne, netto bondegårder og noen landhus (sumarbustaderfor byfolket!)>>. Like til tett ved Molde by «ser manved siden av de smukkeste åkrer, de fruktbareste hager, hvorpærer, Reine-Clauder og en mengde andre kjelne trær og veksternår fullkommenhet - -. Adgangen til Molde fra landsiden er megetskjønn». Han fortel så litt om M 0 l d e g å r d, som han finn liknarein av dei gamle danske herregardane med sine lundar av høgelindar og kastanjetre og den store vyrdelege alleen som fører nedtil byen. - Om tilhøva elles i bygdene fortel han m. a. at å k e [­d y r k i n g a er i verkeleg framgang, endå dei låke åra i det sistehar vori til mykje skade. l1avren er hovudsædet, men i sommebygder sår dei ikkje så lite bygg. Rug er det mindre med.«Kartoffel-(potet-)avlen har i de sildigere tider også her - mantror her endog framfor noe annet sted i Norge - meget utbreddseg. J e g sås e l v h e r s t ø r r e k a r t 0 f f e l å k r e r e n nj e g s å n 0 e n s t e d s, og m a n g e av dem». rIan fortel at deter vanleg i Romsdal ei tid før poteta har fått sin fulle vokster,

305av potetplanten. «Man anser denne gressets benyttelse for en ;:tVhovedfordelene ved kartoffelavlen». - - At amtmann Hammer ogRomsdals jordbrukslag frå 1776 har stor æ re for at romsdølenevar komne så langt her, er greitt.Pram synest det er ille at folket har slutta å dyrka l i n ogII a m p. - «K ve g holder man av alminnelig rase - - . Man forsynerseg selv med kjøttvarer, men utfører intet; tvertimot forsynesvel sjøbygdene for en del med kjøtt . fra Gudbrandsdalen.Hudene forbrukes for det meste heime. H e s t e r avler man

306kommen i en bondes eie». Alle gardane kring Molde har hagar,«hvis produkt synes å motsi klimaet under 63° bredde. D e n n eh a g e d y r k i n g v i s e r k u n h vad e r k a n g j ø r e s i d i s­s e e g n e r. Almen mann nyter ingen grønnsaker».Men sko g e n vert ille medfaren: «S k 0 g k u l t u r har manintet begrep om. - - Mange familier bruk,er her årlig en til tohundre favner brenne; dessuten til hus av runde stokker, og debruker millioner gjerdestaver, og utallige unge trær avhogges i"ilbeit! En favn bjørkebrenne kjøpes ennå for 72 sko Transport,en er24 sk., altså i Molde 1 rdlr. favnen.»Ymse om hus og heimeorke veit og Pram å fortelja. «li u s f lIde n sysselsetter seg her som ov,eralt med å forferdige alt hvaman kjenner av fornødenheter i henseender til drakt og kledningpå ganske lite pynt nær. Så her er ingen som lever aven tilfullelært kunst eller handverk». Ikkje berre lintyet dei bruker, lagar deisjølve, men også alt ulltyet «på hvilket det da, mens enkelte isærhendige fruentimmer saktens gjør det rett vakkert, spilles av denikke hendige mengde en stor del materialer på å frembringe etslett fabrikat». Men verre er det for Pram at «denne industri» er ivegen for «en god og rettskaffen produksjon», dvs. verkeleg fagleghandverksarbeid. Ein må hug'sa Pram er statsøkonom og teoretikarsom dei fleste slike. Såleis skjønar han ikkje korleis dette «sjølvforsyningshushaldet»er tvingande naudsynt i eit fattig bondesamfunn.Men når bøndene driv det slik, så finn dei «den slettest e 'lllgod nok til de tøyer, man derav kari gjøre; man elsker derfor desmå grå ullne får, skjønt i alle henseender slettere og mindre svarenderegning enn de bedre, som kan bære bedre ull. Dog dette angårlikså fullt de fleste andre bygder som denne. En forandringheri vil ved stigende kultur komme en gang, men krever tid. Nåmanufakturer fruentimmene, og mannfolkene tømrer, smir, snekrerog garver og syr skor og seletøy og alt. M e n a l t d e t t e a l­b e i d g j ø r e s cl e r e t t e r (alså ikkje handverksfagleg; meirkan ein vel ikkje (eggja i denne domen). - Blant de mange somfusker, er der vel noen, som får leilighet å vtse hendighet og utvikleen art av talent, men i det hele er denne vinnskipelighet nokingenlunde hva der skulle ønskes. Landmannen blir visst aldri landmann,og ingep det han s k u Il e v æ r e, til g a g n s, førennhan blir det ganske». - Det er dei fyrste krav om verkeleg faglegspesialisering vi møter her hos Pram; og framtida gav honom på

307mange vis rett. Endå heimeorka no er i velten att som ingengong før. - Om mat og drykk fortel Pram dette: «Kveg holderman av alminnelig rase, og dets produkter, især av melk, ost ogsmør er hovedsaken av hva her spises, da fiskespiser, unntatt sild,her som allevegne ikke er hva almuen uten ugjerne nyter. Ostvallen(myse eller syre) er den alminnelige drikk; øl brukes kun tilhøytid. Man forsyner seg sjøl med kjøttvarer, men utfører ikkenoe.» Tvertimot kjem det ein del kjøt frå Gudbrandsdal til sjøbygdene.Han kjem og inn på b r e n n e v i n s d r i k k i n g a. Han finnat det stort sett er bra i bygdene; Molde har berre liten avsetnad.«D r i k k f e l d i g b e sky l d e s e i h e Il e r R 0 m s d a l e n f 0 rå v æ r e. Imid1ertider de ca. 100 td. i Molde innført brennevin nokmeget langt fra, hva der i Romsdalen herav forbrukes. Foruten hvaogså her innføres, men ei gjennom Molde, fabrikeres derav her, somcj.e fleste steder oppe i landet, kun ei av fjellbøndene, en mengde avalmuen selv, forbudet uaktet.» Pram held fram at det har syntseg at det nyttar lite med brennevinsforbod i Noreg, og tilråder åta bort forbodet, noko som fyrst vart gjort i 1816. Det heimbrentenorske brennevinet er betre og sterkare enn det kraftlause og vanvyrdeFlensborg-brennevinet, seier han.Den tyske naturgranskar en Johan Christian Fabricius, som fori Bud i 1770-åra (tre år etter Schøning), kjem ('>g inn på roms.dalinganeog brennevinet: «B r e n n e v i n s d r i k k e n e r p å d e [[­n e kys t m i n d r e a l m i n n e l i g e n n j e g h a d d e f 0 r m o­d e t. S j e l d e n h a r e n, f i s k e r n 0 e m e d s e g p å s j ø e Il,og; _ e n n å s j e l d n e r e d r i k k e r h a n n 0 e h e i m e.» Ett :!rhans syn er dette underleg, då det «dog i disse egner virkelig (~rmere nødvendig enn i alle andre. Ikke alene den bestandige fuktighetog kulde, hvori de oppholder seg på sjøen, men også næringenav utelukkende feite fisker eller iallfall med lite brød, krever sterkdrikk for ikke å forårsake sykdommer. H e r ville måskje detellers skadelige brennevin være et nyttig middel til å vedlikeholdeinnvånernes. sunnhet»(!).Vi høyrer av Pram at r ø y k sto ver er vanleg enno alle stader,endå dei var· forbodne ved kgl. reskript frå 16. sept. 1776,som fyrst vart avteki att 28. mai 1802. Dei var '~usunne og eldsiarIege,og Pram meiner det var den reinaste villfaring at forbodetvart avteki att. Ein burde heller setja opp premiar (jfr. s. 293) tildei som «utfeier røkgrua og i stedet innfører en klokere, renligere,

308bedre varme- og kokeovn». Både dette og elles premIermga fnljordbrukslaget Hammer fekk skipa, hjelpte lite. folk heldt trufastpå røykstovene både ein og to mannsaldrar enno.Pram fann elles at folk brukte lite luksusvarer, og vel s t a n d e nvar i det heile bra, endå uåra straks før hadde sett sine merke.Eit vitnemål om ein reint ålmenn velstand såg han i det at ei mengdgamal sylvmynt var komen for dagen under uåra, slike som førhadde vori gøymde vel på kistebotnen. Tilhøva då tvinga dei ~i lå nytta pengane til kornkjøp. Han vil at det skal gjevast meldingom fiske og prisar til Bergens- og Trondheimsavisene, slik folk ikkjeskulle vera uvitande om vareprisane tit dei ymse tider. Pram harlankane med seg og studerer tilhøva godt. Vi ser at det han forteli det heile høver med det vi elles veit frå tida. Trass i amtmannHammers premiering for at folk skulle slutta å halda geiter og istaden innføra engelsk smale, ser vi at geitehaldet held seg; d e tl ø n e r s e g f 0 r b ø n d e n e. Slik et l i vet så ofte sterkare .enn teoriane. Grisehaldet ser vi har auka mykje mot før. Det Pramseier om stellet av skogen, er tvillaust rett, endå det er vandt åtru for oss at folk brukte s å m y k j e ved som han fortel. Menvi lyt hugsa at dette vedforbruket i heiqlane galdt i ei tid då røykstoveneendå rådde i bygdene. Dei slukte veldige vedmengder oghøvde mindre godt i skogfattige bygder.Pram for attende same vegen som han kom ~ innover fanefjorden,der han såg mannskapet til Moldekjøpmennene med sine sildenøter«ennå engsteligen vente på den sild man i mange uker haddesett på havet utenfor, og hvorav der lengere sydpå var gjort betydeligenotkast». I samband med si ferd over Osmarkane fortelhan om at b j ø r n e n var 'så ofte ute her, men ein jamtlendinghadde for 10 år attende lært romsdalingane å fanga ubeistet medsnare! - Og dette hadde ført til at det vart mindre av honom.Dette minner oss om noko S t r ø m fortel: U l var var ukjendepå Sunnmøre tHi 1715, men då kom dei flokkevis og i store mell};­der nordanfrå, og dei gjorde på stutt tid av med ei mengd krøter,og fleire fjellgardar, der folk stort sett levde av fehald, laut leggjastned. Dette prakket med ulvebeista heldt ved i nokre år, men så fekkdei høyra at i Romsdalen drap dei ulven med u I vern 0 S e (Iich~nvulpinus); eit 'par romsdøler kom og baud seg til å reinsa Sunnmørefor ulv mot ei betaling av 8 skilling frå kvar mann. På nordre Sunnmøre,der ulveplåga var verst, gjekk dei med på dette, og utryd-

309jingsarbeidet til dei to romsdølene lukkast så godt at sidan harSunnmøre vori lite plåga av ulv.Vi nemnde ovanfor den store kjærleik Pram hadde til Noreg. Dåsambandet rakna i 1814, baud Pram seg til å gå i norsk tenest, oghan kjende seg mykje krenkt og såra over at nordmennene ikkjesette så mykje pris på honom at dei møtte honom med opne hender.Han døydde i 1821 - som dansk tollinspektør i Vest-IncUa.MOLDE VERT KJØPSTAD I 1742. DRAG AV BYSOGA TIL 1814.Det er ei arm tid på mange vis for Molde ladestad dei nærmasteåra føre og kring 1700. Alle dei banda som bergensarar og Trond-_ heimsborgarar la på handelen og næringslivet til denne nye økonomiskemidstaden i fylket vårt, heldt heilt på å gjera det av medhonom. Ein skjønar det best når ein hugsar at folketalet i 1660-åravar kring 600 i Molde, medan folketeljinga i 1701 syner at i heile«byen» var det berre 133 personar av mannkjønn. I høgda kunne Jådet samla folketal vera 300, ein reduksjon til det halve på ei 45 år.')Det er sjølvsagt nedgangen i trelasthandelen som gjer dette. MeniPredrik 4. si tid (1699-1730) vart det noko betre for ladestaden.Som vi hugsar, hadde denne kongen sjølv fari gjennom Romsdalsbygdeneog s'ett korleis det stod til; dessutan var d å sjølve amtmannN 0 b e l med i landstyringa. Ein skulle tru det var dette,som førd'e til at Molde, slik som også Posna, vart gjeven ymishande'lslette. I 1704 fekk såleis båe ladestadene rett til å føra innkarn beinveges frå utlandet, og ikkje berre frå Danmark som før;dessutan fekk dei rett til utførsle av distrikta sine eigne produktutan at omsetnaden skulle gå over Bergen eller Trondheim, slikKristian 5. hadde tvinga fram. Pramgangen ser vi best av tollinntektene:I 1708 var tollen berre 119 rd., i 1716 var han 688 rd., i1720 1146 rd. og i 1722 var han nådd opp til 2023 rd. Men så gjekkdet noko ned att - til 1591 rd. i 1730; og utover i 1730-åra vartdet ein stor nedgang. Dette heng mykje saman med at den nyekongen, Kristian 6., i samråd med stiftamtmannen B e n t z 0 n, somsiridde for Trondheims-interessene alt det han kunne, gjennomførdedei meiningslause forboda att frå 1670-1690-åra. Rett nokskulle t. d. kjøpmennene få lov til å bu i Molde, m'en dei vart nøydde1) I Aschehougs Norsk konversasjonsleksikon - kvar det no er frå - står detat byen i 1702 hadde 500 ibuarar, noko eg har vandt for å tru.

310til å få seg borgarbrev att i Trondheim og betala s k a t t der!Molde ladestad måtte ikkje lossa korn anna enn frå sjølve Danmark,ikkje frå Slesvik og Holstein ein gong! Og borgarane kunne berreføra ut trelast og tjøre. Feitevarer, skinn, fisk og sild skulle ilOsom føre 1700 førast til Trondheim og skipast ut derifrå. Og kormykje verre dette måtte verka no enn før, skjønar vi av det at dethadde minka sers mykje med trelastutførsla, medan f i ske' thadde teki seg mykje opp.. Serrettane til Trondheims-borgaranevart ståande, endå borgarane i Fosna - det galdt jamnast dei samereglar for desse to ladestadene - på kongeferda i 1733 (sjå s. 206)freista på det beste å hylla og helsa kong Kristian 6., m. a. med eitdikt, som tek til såleis:«.En Dag for andre, da Kong Christian den sietteTil Nordske Klipper kom . og Romsdals Amt indtrædte,Indprentes skal i Steen og læses udaf Stiil,Mens Nordmørs Fyrtræ groer og Romsdalshorn er' til.»Dette er kongegjøling som seier seks, endå det er berre småtingmot anna som kjem seinare i diktet! Like lite nytta det, då Trondheims-kjøpmennenehadde flinke folk til å bera fram sine ynskefor dei kongelege øyro støtt. .Einast den nye stiftamtmannen, N i s­s e n, freista i 1736 med eit innlegg for desse to ladestadene. Fyrstfortel han at på M 0 l d e og i Fosna (Fosund!) «har innsatt seg endel kjøpmenn, hvis handel er bleven, ved Tronhiems bys konfirmeredeprivilegier av anno 1731, restringert (avgrensa) til alene å utføretrelast og tjære, som de kunne tilhandle seg fra R 0 m s d a re nog N 0 r d m ø r e, så og å handle med danske kornvarer». Måleter slett,!) men amtmannen får då fram det han vil. Han imøtegårsterkt det «Magistraten i T h r u n h i e m i sin erklæring har anført»,dvs . . eit klagemål over stor tollsvik på ladestadene - nokosom sjølvsagt heng saman med u v i l j e n frå Trondheims-kjøpmennene..Elles finn Nissen det er ikkje så underleg om det kunnegå litt ulovleg for seg der: «M 0 l d e s handling (handel) er temmelignok innskrenket, siden at T r 0 n d h i e m s· bys innvånere ervervetderes seneste privilegier i 1731». Og han finn det ikkje mindregagnleg at handelen på «F 0 s u n d (Fosna) '~() g M 0 l d e stederv 0 r d e r i a k t t a g e n 0 g ved l i k e h 0 l d t, som i T r 0 n-l) Leg-g- såleis merke til tre ulike former på Trondheim i same skrivet!

311frå Molde.h i e m og p å a n d r e s t e d e r; ti å nedlegge handel og næringpå ett sted for mange innvånere og innbyggere, samt omliggendemangfoldige bønder, for å hjelpe og understøtte et annet sted, somallikevel ogdessforuten kan ernære seg, det ser jeg ikke i allerunderdanigstbetraktning det alminnelig beste enten å være HansM~jest. eller undersåttene gagnlig». Dette er så menn ikkje nokoririgt innlegg, men etter han hadde budd i Trondheim ei stund,Nissen og, såg han alt med Trondheims-borgarane sine augo. Detser vi av ei ny «betenkning» året etter. Det var fyrst naudåra 1741og 1742 som nøydde kongen til å g j e h a n d e l e n f r i 0 g g j e­i"a ladestadene til kjøpstader; serleg tilførsla av kornutanfrå kravde det. Då kongen endeleg kom til dette resultatet,bad det danske kanselliet stiftamtmann Nissen om ymse opplysningarom ladestaden, og han skulle koma med framlegg til byvåpeno. a. Vi får der høyra at det er berre «omtrent»}·5 mann i Moldesom har teki borgarskap i Trondheim, og «ganske få er i stand tilå drive noen betydelig handel. Resten er mestendelen fattige forarmedefolk og strandsittere». - Til byvåpen for Mo'lde gjer Nissenframlegg om «en vannsprutendes hvalfisk, som driver en tønneforan seg, e t t e r d i s a m ill e i n n j a g e r s i l d 0 g a n n e n

312f i s k, h v 0 r a v d er ess t ø r s t e n æ r i n g b e s t å r, eller ogen h a v f r u». Vi veit det vart kvalen med tunna framfor seg somvart byvåpenet for Molde, og er det enno. - Men elles har ikkjeNissen hug til å gå med på kjøpstadrettane for desse to ladestadene(Molde-Fosna). ltan finn at dersom dei får «S t ø r r e (merkelegnok med stor S!-) .handelsfriheter enn hitinntil, man da må befrykteat derved såvel T-r u n d h i e m som B e r g e n heretter ville finnestor avbrekk uti deres hitinntil hadde negotie (hande!)>>. lian kan ikkjeha vori så lit.en lell denne handelen, sidan stiftamtmannen, visselegetter påtrykk frå Trondheim, snaIYkar om det «store avbrekk» iTro ndheims-handelen som kjøpstadretten ville føra med seg.K j ø ps t a Cl b r e vet er både for Molde og heile Romsdal eitså verdfulltctokument at vi skal ta det med i heilo - og ordrettn 0 t i l 200 å r s j u b i I e e t M 0 I d e h a r 29. j u n i 1942: « V~Christian den Sjette, af Guds Naade Konge til Danmark og Norg ~~de Venders og Gothers, liertug udi Slesvig, liolsten, Stormarn ogDitmarsken; Greve udi Oldenborg og Delmenhorst, gjøre Alle vitterligt:at Vi efter herom allerunderdanigst gjorte Ansøgning ogBegjering, allernaadigst have forundt og givet, saa og herved forundeog give Indvaanerne paa Molde i Trondhjems Stift udi vort. Rige Norge, K j ø b s t e d s F r 'i he d, saa at de følgeligen maalosse og lade alle Slags Va're samt med Indenlandske og Fremmedehandle og negocere, som de bedst og tjenligst finde, hvorimod Indvaanerneskal være pligtige, Told og Consumption (forbruksskatt),lige med andre Kjøbsteder, af alle in d- . og udgaaende Varer,efter vores Told-Rulle og andre allernaadigste Anordninger,at betale; og skal dette Sted, Molde, føre et Vaaben, udi hviliketforestilles en vandsprudende livalfisk, som driver en Tønde for sig,ligesom Vi ogsaa allernaadigst ville at den Sorenskriver, underhvilken bemeldte Molde sorterer, skal der paa Stedet, baade somDommer og Skriver, afhandle de der forefaldende Processer imellemsine Tingreiser, hvortil 5 a 6 Gange Byting om Aaret paa denførste Dag i Ugen skal holdes, da det ellers med Processernes Indstævningog Paakjendeise efter Loven skal forh 9,ldes; forbydenueAlle og Enhver herimod, eftersom foreskrevet staar, at hindre ellerudi nogen Maade Forfang at gjøre, under Vor liyldest og Naade.G i vet p a a li i r s c h h 0 I m s Slo t d e n 29 J u n i 1742.Under vor Kongelige liaand og SignetChristian R.l. liolstein.

313Leia frå havet innover Romsdalsfjorden mot Molde.Moldeborgarane har vel knapt nokosinne hatt ein større dag enndå dei fekk denne meldinga om kjøpstadrett, d. v. altså seia f u Il- h a n d e l s f r i d 0 m, for nett 200 år sidan. Det hadde vori einlang og låk kamp med Bergen og sist med Trondheim om i det heileå få lov til å eksistera. At desse to byane framleies gjorde freistnaderpå å meinka Moldeborgarane i deiFa --handel, er greitt, men mestverre var det at det kom opp strid mellom b ø n d e n e i fylket ogbymennene i Molde; serleg såg dei siste med skeive augo på Lesjrlhandelentil bøndene inne i Romsdalen (Grytten); sjølve marknadslivetpå Devoll lærde opp mang ein mann der til større tiltak. Så,­leis er serleg Andreas M 0 n sås og Ole Ellingsson A a n d a lnemnde i striden med Moldeborgarane, som ville hindra dei i åkjøpa sild, fisk, tjøre, tran og bord o. a. av bøndene i fylket og seljatil Lesja og Gudbrandsdal. Men desse to, som var såpass karar eltdei henta korn frå Bergen på eigne jekter, fekk stønad for handelensin både av lesjaværingane, bøndene i Grytten og stiftamtmannen.Det kongelege skriv om dette frå 1743 seier: «Bøndene av Grøttensog Læssø prestegjeld må fremdeles beholde deres imellom hinannenhitinntil hatte bondehandel ubehindret av Molde borgere.samt ha frihet å selge den såkalte b 0 n d e s i Id (sild kjøpt i fjordane)som ikke til kjøpmannsgods blir virket. Og hva O. E. A a n d a lang~r, da må han heretter liksom i foregående å~inger, ubehindretav Molde kjøpstads borgere, om sommeren med sin jekt hente provisjonav kornvarer fra Bergen eller Trondhjem, hvor prisen kanfalle billigst, og om vinteren innkjøpe og til opplendingene selge bon-

314desild -». - Endå så seint som i 1748 freista Trondheims-borgaranemed ei klage til styresmaktene om å få den gamle skipnad istand att, det er ei reint hysterisk klage. Ein får høyra om dei tonye byane at dei «ligger i gapet for de fremmede skipene» - altsåi vegen for Trondheims-handelen. Ein får og vita «at der av disseved havbredden på klipper og øyer langt ute fra det faste landliggende samt hist og her atspredte våninger, hvorav deres byerbestår, aldri blir noen ordentlige kjøpstæder enten til defensjon,tilflukt, nytte eller prydelse for riket i alminnelighet eller for dettestift i særdeleshet!» Og borgarane i Molde og ' f'osna får vita at«deres forfedre alene er opp runnet av Trondhjems derholdte tjenereog -.kjøpmenns svenner.» - Johannes N i d e ros, som i 1716 varkonstituert sorenskrivar i Romsdal og i 1740-50-åra er nemnd som«veier og måler» på Molde, høyrer kan hende til slike!Med kjøpstadrettane kom det ei rik oppgangstid for Molde by,~ om sjølvsagt og kom Romsdals-bygdene til gode. Elles heng denneframgangen mykje saman med ein ålmenn vokster på alle omkvervei heile landet, ein vokst.er som både har sin grunn i at dei ymsevarene Noreg (og Romsdal) har til utførsle, stig i pris ute i Europa(konjunkturoppgang) og at folket har fått ein sterkare arbeidsogtiltakskveik i seg.Tollinnkomene ved R 0 m s d a l sto Il s t a d (det var det vanlegastenamnet gjennom heile denne tidbolken på Molde når detgaldt tollstellet) fortel tydelegare enn noko anna om denne framgangen.Vi hugsar at i 1730 var tollen 1591 rd. Under den nyekongen vart det reint ille til byen fekk kjøpstad rett. Denne tolltabellenfor 20-åra 1734- 1753 syner skiftet:1734: 602 rd. 1739: 600 rd. 1744: 1408 rd. 1749: 6604 rd.j1735: 659 « 1740: 804 « 1745: 2471 « 1750: 4795 «1736: 671 « 1741: 1086 « 1746: 3648 « 1751: 7593({1737: 612 « 1742: 1726 « 1747: 3903 « 1752: 5531 ' «1738: 656 « 1743: 2429 « 1748: 3022 « 1753: 6708

315å føre ut neter. Difor hadde Moldetollaren Behrentz, som visselegville hjelpa fram eksporten av denne vara, lata henne fortolla somtrelast! Han orsaka seg med då det vart revisjonsmerknad til dette:«Nøtter er uti mine ringe tanker også en sort og dependant (nokosom heng ned) av tre, og dersom disse kjøpmenn (på Molde) eihadde resolvert å betinge samme av bøndene på R 0 m s d a l sM a r k e d, var de aldri engang blitt avplukket og var så kommeningen til nytte».Det var alltid utveg til å finna eit brukande forsvar!At byen enn'O ikkje har skip til u t a n r i k s f a r t, ser vi av detat borgarane i 1743 søkjer 'Om å kunna få seg s a l t «på annenhånd»-: «Mens som dette sted Molde, som en fattig ny kjøpstad,ikke selv har skip å la hitføre saltet av alle slags fra første hånd,ei heller er her ingen innenriks skip å få på frakt», til å henta saltetbeinveges frå utlandet, slik ein kjøpstad etter loven skulle, så beddei om å få nytta mellommenn, det vil .fyrst og fremst seia: å kjøpadette frå framande skip, noko som stort sett vart tillati etter 1745;«for landet måtte krepere, siden de fleste folk og borgere her Leverav fiskeriene og dertil uomgjengelig behøver saltet». Alt i 1744kjøpte eit par Moldeborgarar (H. Holst og J. A. Eeg) det fyrsteskipet som gjekk i utanriks fart.Korleis det var med kommunikasjonar og postgonga i tida, kan 'viskjøna av at futerekneskapane frå Ojermanes i 1743 vart avsendederifrå 11. februar, men kom fyrst fram - over Trondheim - tilrentekammeret i Kjøpenhamn 30. mai, altså over 3t mdr. trong dei!Dette var ei høvesp'Ostsending, slik som det var vanleg å sendaoffentlege brev og skriv i det heile. Alt var avhengig av om detvar nokon som fOr - og at ein kunne lita på denne eller desse. Rentekammerettykte nok at rekneskapane tok vel lang tid før dei komfram, og gjorde denne merknaden: «Det er bekjent at brev til ogfra Romsdalen og Kristiansund ikke blir så betidelig befordret somfor de øvrige kjøp-steder». P'Ostruta som no var fast mellom Moldeog Bergen, tok 8 dagar. Av tollrekneskapane ser vi og kven Moldehar .samband med i utlandet. Det er sl}:ottar, engelskmenn og irarfyrst 'Og fremst. Dei kjem jamna-st med korn og lastar trelast ogfisk. Trelasten går helst til Skottland o,g fisken til. England. Så erdet nederlendingar som kjem med kol'Onialvarer «og ellers alle til Etsivilisert livs fornødenheter» og fører ut fisk og sild, noko til Nederland,men meir til Mellomhavslanda. Danskar og flensborgarar

316kom jamnast med k 0 r n og henta fisk og sild. Også s ven s k eskip var stundom innom Molde.Det kan vera av litt større interesse å sjå noko nærare på deivarer som serleg går inn og ut i fylket med Molde som midstadfor import og eksport - som nemnt før var det elles ymse handelsmenni Grytten som tok varer direkte frå Bergen -: I ård1743 var det serleg stor k 0 r n i m p 0 r t, sjølvsagt, som fylgje avdei harde uåra då, såleis 8574 tunner bygg, 1142 t. havre, 258 t.havremjøl, 48 t. kveite og kveitemjøl og 504 t. rug. Dessutanvart det innført det året 1778 t. malt. Berre ·av dette skjønar viat -romsdølene måtte ha ikkje så lite eller få varer til u t f ø r s l e,elles laut fylket sin økonomi snart bli ille. J. A. S c h n e i d e rhar rekna ut medeltalet for 10 åra 1753-1762 for nokre av deiviktigste utførsleprodukta våre. Vi skal ta med dette, då det meirenn noko fortel om næringslivet i by og bygd - vi tek og medh ø g s t e t a l e t for varene .og kva år det fell på:Medeltalet Iiøgstetalet År.Sagbord ....... . ... 28239 56463 1759Kleppfisk ......... . 1162 skpd. 3022 skpd. 1759Råskjer ........... 577 « 1251 « 1754Rundfisk ... ....... ;;60 « 1337 « 1755Longe ............ 116 « 36"5 « 1762TøniJsk ........... 2316 « 5418 « 1761'Seiufs ........ .... . 23 « 111 « 1753Sild ............... 3981 tunne r 14082 tunner 1755Salta torsk ........ 1321 « 4772 « 1757Rogn . ... .......... 1106 « 1580 « 1755Tjøre .. . .. . ..... .. . 882 . « 1655 « 1760Tran ...... ........ 456 « 1020 « 1755Vi ser at serleg året 1755 må ha vori svært godt, då 4 av maksimumstalafell på dette året. Det året har det gjennomsnittleg kvaryrkedag vori utekspederte 60 tunner med fisk, sild, rogn og tranpå Molde, og det må seiast å vera bra. Etter S t r ø m skal det vera«Commerceråd» H. Holtermann som fekk kleppfiskhandelen i gang.Han budde på Molde til 175,0. A vandre utførslevarer kan nemnast:B a n d s t a k a r - berre i 1746 gjekk det 18 OOQ stk. til Trondheim,j a r n (frå Osen og Lesja), b u k k e s k i n n, 111 deger (111 X 10)i 1763, salta og røykt la k s, a n sjo s, ø s t e r s (fiska på Molde..,fjorden), såleis 62 små fat til Danmark i 1762, n e t e r (ofte ei 200

317Molde gamle rådhus, bygd 1748-50 etter tiltak av futen J. A. Eeg, somdå var ein av dei to elegerte borgarar i Molde. Eigar i 1940 Solemdal.- 300 "tunner), b j ø r k e v e d (120 famner i 1761), r e k l i n g,TI a k k a r, f l u n d r e, r ø y k t t 0 r s k, r ø y k t b u k k e k j ø t,ost, t y t e b æ r - ja, endå til f l a t b r ø d. Ein av dei som i midtenav hundreåret spela ei hovudrolle i handelslivet på Molde, varH a n s H 0 l st på Moldegård, nemnd av oss ymse gonger før.lian fekk seg det største handelsskipet i Molde, «Moldegård», på24 lester. Det var bygt i England. Ein annan solid storhandlar varli 0 l t e r m a n n, som vi nett nemnde. Men han flutte til Sunnmørealt i 1750, då han kjøpte Oiskegodset. Vidare bør nemnastJ. A. E e g (Eeg og Ord), som var forretningsmann til han vart fut,skotten W i l i a m A Il a n og P e t t e r M ø Il e r frå Sør-Jylland.Elles viser kjøpmannsnamn som Jacob D a r g a t z, CarstenArentz die Boer, Jørgen Rennie,Adam de Chezeaux,Daniel S t e p h e n s e n og ei mengd andre at det. ,er i k k j e romsdøler-men visstnok bra nok folk for det -- som fører det storeord i handels- og borgarlivet i Molde. I det heile er det og i dettehundreåret, likså vel som i det førre, eit svært tilsig av folk utanfråtil dei ymse norske byane . . At dette jamt over var dugandefolk i det praktiske livet, har vi mange døme på. Men dei var i høg

318grad med og sette nye kulturgjerde mellem by og land, slik vi kjennerdet den dag i dag. Ved sida av borgarane kom embetsmennog «funksjonærar» til å få ein brei plass i det vesle bysamfunnet.Alt ved 1740-åra bur her amtmann, skrivar og byfut, 2 ober;;tar, 1kapt'ein, 2 løytnantar, ein tollar, ein tollkontrollør, hospitalsforstandar,ein hospitalkirurg og frå 1764 ein fast apotekar. Då Bolsøy ' ogMolde i 1740 vart utskilde frå Veøy som eige prestegjeld, tok ogB 0 I s ø y p r e s t e n fast bustad i Molde (frå 1743). Dessutanbudde den lærde Hans H a g e r u p, ei tid konfektor ved katedralskuleni Trondheim, generalkrigskommissær og amtmann seinare, iMolde. Hagerup var Holbergelskar og den fyrste som sette omN i l s K I i m frå latin til dansk. frå 1743-1767 var han amtmanni Nordland med rett til å bu på-Molde, då Bodøy, amtmannsgardender nord, var så forfallen. Sidan vart han stiftamtmann i Kristiansand,og vart til slutt adla med namnet 0 y l d e n p a l m. Endelegvil vi nemna den første byfuten som budde i Molde, Peder J a Il e s,som vart sorenskrivar i Romsdal seinare, frå 1752. Jalles var eindrivande kar og vart sers rik; såleis fortel skiftet då han døydde i1795 at han åtte desse gardane i fylket: Vestad, Øvre og Nedre Tornes,Slutås, falstad, Ukkelberg, Hestad, Kvalnes, Sporsem, ØvreLøvik, Hoset, Hollingsæter, Matberget, fangholt, Kalvsgren, YtreMisund, Horrem, Harnes, Eikrem, Øvre Mork, Høvik, Steinsvoll,Leirvoll, Eidsvåg, Alfarnes, Strand, Krogset, Ytre Sandnes, Seijevoll,Ytre Holmem, Talset, Vølstad, Oterholm og Venås, tilsamanverdsette til 6520 riksdalar. Det er slik jord vi i boka har kallaproprietærjord, jord på einskildmanns hender, driven av leiglendingar.Den økonomiske framgangen i Molde nådde toppen i 1761, dåtollinntektene frå Molde var ov,er 9000 rd., ei inntekt byen fyrstfekk att i 1806. Nedgangen kom brått, kan vi skjøna, då tollinnkomenealt i 1769 var komne ned i berre 2044 rd.; så kom ei litastiging att - til 2783 rd. i 1772. Byen hadde i dei gode åra jamtvori vitja av ei 30-40 f r a m a n d e handelsskip, i 1772 er det herre14, og av dei er 7 frå Skottland og 6 frå Danmar:J5 og, hertugdøma.Og med Moldes eigen «skipsflåte» gjekk det og attende, såleis vart«Moldegård» seld til ein Trondheims-borgar. SerIeg vert det sluttpå kleppfiskutførsla, og såleis vart og nederlendingane borte, deisom hadde greitt med fraktinga av denne fisken til Mellomhavslanda.Det er så fortvila tilhøve for byen at Schøning, då han kjem

319til Molde i 1773, finn at «handelen ligger nesten i siste åndedrett".Om Molde seier Schøning m. a. - han kjem frå Vestnes: «14 milnordenfor Gjermanes ligger kjøpstaden Molde, og et kort stykkeder østenfor Moldegård. Sistbemeldte er bygd av amtmann Nobd.Den stod tilforn på en annen tomt, litt lengere mot vest og varbebodd av bønder, men bemeldte amtmann satte den på en bergknoll,i hvilken han lot utminerede skjønne kjellere som nå er undergården. Samme amtmann fikk seg av kongen forært den Vestnesgods tilhørende leding. Etter N 0 b e l fikk amtmann M u s tgården, og etter ham kanselliråd H 0 l s t den, av hvilken den · blesolt til løytnant M ø Il e r, men etter hans død ble kjøpt av S c h e l­d e r u p, tilforn proviantskriver ved Kvikne kopper-verk». Om deigamle bygningane på Mo'ldegård og hagen har vi fortalt før (s. 195).Byen «ligger på· en slette, på en noe mot sjøen hellende strand, påiøromtalte Moldegård, som ligger mot øst, og Reknes gård, somligger mot vest, deres grunn, hvorover til disse gårdes eiere svaresgrunnleie av de fleste stadens hus. Midt igjennom staden løperen liten elv, der driver en del møllehus og en sag (før to sager).Stadens gårder beløper seg til omtrent 200; den inneholder omtrentlikså mange familier og 800 sjeler. D e n h a r i f 0 r r i g e t i d e rh a t t e n t e m me l i g g 0 d h a n d e l, m e n n å h a r d e n, 0 g­m e d d e n s t e d e t s r ø r e l s e 0 g v It l s t a n d, m e g e t a "J ­t at 1». At byen verkeleg hadde gått attende, har vi nett synt medtollrekneskapstala. Dei siste lO-åra føre 1773 hadde talet på matrikulertehus minka frå 211 til 198, og branntaksten var gått nedfrå 37 920 til 32620 riksdalar. Dette fortel korleis Schøning ser medsikkert auga. «Staden eier nå kun tvende skip på 50 og 4.0 lesters.størrelse, hvilke seiler på Frankrike, Holland og østersjøen. Avfremmede skip såes tilforn en temmelig del, nå kun få, blant demen del skotske skip, som handler trelast og tjære. Tilforn har stadeneid omtrent 20 jekter, hvormed innbyggerne brakte deres varertil Bergen, men nå finner man sin regning ved å utskipe- selv sinevarer til utenrikske steder, men handelen ligger nesten i siste årtdedrett.Her bor nå kun 7 a 8 kjøpmenn, og dessuten et halvt snes.'lndre handlende, samt henimot et halvt snes h

320fortel han: «Stiftelsen har en temmelig anselig bygning, hvori tillike,er kirke, en forstander, en chirurgus, som nyter 70 rdlr. i lønn, enrådskone og 16 a 17 lemmer. Byens prest nyter av kongens kassefor der å, holde prekener, årlig 50 rdlr., og foruten bemeldte jordegods(liustad) eier hospitalet nå en kapital av 8000 rdlr. I den vestredel av byen, som vender mot hospitalet, er de fleste anselige gårder,og der tillike et a p 0 t e k, som holdes av fullmektig for apotekereni Kristiansund. Byens kirke er en temmelig anselig trebygning,smukt malt og siret innvendig, med et temmelig høyt spir.Den ligger ovenfor byen på en temmelig høy bakke. Den er egentligannekskirke til Bolsøy hovedsogn; men sognepresten bor nå ibyen». I det store og heile var det ikkje så mykje ved Molde somminte om by i v å r meining av ordet. «Gatene» var så smale at deivar mest ikkje farande; og rundt ikring dei små byhusa låg det eimengd av dei ymse slag uthus, og desse, var jamnast mykje tarvelege.G r is e h a l d e r t. d. speila enno 'ei ikkje lita rolle i byen,.og grisehus hadde såleis dei Neste borgarane; grisen høyrde difor,ofte med i sjølve gatebiletet. Vassverk, renovasjonsstell o. l. varsjølvsagt og ringt. .Ein kan og møta ymse frå tida 1770- 1814 somvitnar om dette, endå det no unekteleg er noko framgang att i'Molde, serleg frå 1780. At handelen var «i siste åndedrett», fortel,og nokre ord av professor S n e e d 0 r f f (s. 276), som seier i sambandmed omtalen av Romsdals-marknaden: «lier (j Grytten) handlesmed alle ting, også papir, som man ikke kan kjøpe i M 0 I d e,d e n u s l e s t e k j ø p s t a d i N 0 r g e». .Ein fransk adelsmann vgemigrantoffiser, d e L a t 0 c k n a y e, som fer gjennom Romsdal i1798-99, skriv m. a.: 1 ) «Denne vesle byen (Molde) er eldre ennKristiansund, m e n h a n d e l e n i b yen l i g g h e i I t n e d e».Den mannen som ved 1800-talet dominerte sterkast i handelsliveti Molde, var Hans Thiis M,ø Il e r på Moldegård. lian var giftmed dotter av Schielderup (s. 271). Thiis Møller hadde fleire skip ihandel på utlandet og ' dreiv teglverk med ikkje så liten vinst (produksjonenvel 30000 takste,in og murstein i 1790). I krigsåra 1807- 1811 (han døydde dette siste året) t 0 k h a n v å g n a d e n m e dk 0 r n i m p 0 r t f r å D a n m a r k t i I R 0 m s d a l. Like eins fekk1Ian ført ei ca. 20000 våger kleppfisk på småbåtar som smatt segf ram langsmed kysten, NI Austlandet, der folk sat reint ille i det.l) Voyage en Suede et en Norvege (1799).

321frå den eldste delen av Molde. Ei gamal sjøbu frå 1700-talet; det forte1st at hervar fyrste skodeplassen for Bjørnson i skuledagane hans på Molde i 1840-åra.H. Th. Møller var og ein større jord- og skogherre. Han åtte gardari fleire bygder, såleis Bjørset, Årøynes, Eikrem, 2 bruk på Hovdenak,2 bruk på Løvik (Gossa), Draget, Drågen, fiskeværet Vikan enord for Bud og endå nokre gardar til i Bud.Utførslevarene er i desse siste åra av tidbolken stort sett deisame som før, berre det ymsar nokså mykje frå år til år med varemengda.Ei ny vare,som fekk serleg mykje å seia i denne tida, vartango ska (til soda- og glasproduksjonen). fyrste gongen tangoskaer nemnd som utførslevare, var i 1776, då Molde skipa ut 22 270pund. Ved 1800 var utførsla av denne vara komen opp i 1 milli:.mpund til eit samla verde av om lag 6000 rd. Byen hadde elles ved1800-talet . eitt teglbrenneri, ein pottoskefabrikk (største utførsle10 000 pund på eitt år), ein pottemakarverkstad, ei «feldberederstampe»,eitt garveri, eitt sagbruk, og ei kornmylne. fiskevareneer no likevel dei verdfullaste utførsleartiklane. futen B u Il har isi bok om Moldel) rekna ut at utførsla berre av kleppfisk, tørrfisk,l) Dette arbeidet, «Adskilligt om Kjøbstaden Molde», er skrivi i 1799, men fyrstprenta i «Topografisk-statistiske samlinger», utgjevi av Selskapet for NorgesVel, i 1807.Romsdals Soga - 21

322longe og tran i 1793 hadde ein verdi av 65644 riksdalar. Det ersanneleg .ikkje så li te!Handelsmenn og embetsmenn hadde mest å seia i byen, men der• . I~va"r heller ikkje så få handverkarar a~ dei mest ulike slag: Gull-'smed, skihnfeldmakar, parykkmakar, slaktar, bakar, knappemakar,:glasmakar, kyrkjebyggjar, murmeister, oilethoggar, koparslagar,tJlålar, sagmeister o. fl. - nemningar som er vanleg til ei mengd'fornamn på Moldeborgarar. Serleg finn ein ofte nemnt parykkmakar!; .Eit interessant drag om den patriotiske ånda i tida er den bo r­;g a r v æ p n i n g a Molde freistar få ' seg i 1801, slik som ymse,andre byar alt hadde ho. Borgarane skulle få øving i å nytta:«Rør-Gewehr», men det kom ikkje så mykje ut av denne, endå det'ser ut til at tanken frå fyrst av møtte mykje samhug. Ho vart!mest ståande på papiret.Før vi ' sluttar bolken om Molde, vil vi sjå litt på kva P r a ITlmeiner om byen etter sitt opphald der i 1804. Han gjev oss eimengd opplysningar. Vi får vita at kjøpmennene Hans Thiis Møllerog Steffensen er «vurderte» til 50000 rd. kvar og ei 3-4 andretil ei 15-20000 rd., så det var då somme borgarar der som satg 0 d t i det. Men i det store og heile så deler han Sneedorffs syn- ja, ser heller svartare på tilhøva i Molde, endå så gjestmildtog storfelt han vart motteken av alle «kondisjonerte». - Pramhar så mykje natursans at han finn a.t «adgangen til Molde fra landsidener meget skjønn», og han rosar mykje Moldegård, gard ogdrift. Men når ein er ferdig med den vakre Moldegård-alleen, «kommerman i en gate, der neppe er bred nok til å kjøre med en vogn;de fleste steder er det umulig at to kunne kjøre hinannen forbi.Den løper labyrintisk i alle mulige retninger. Der er noen bigater,men disse er så smale, at der aldeles ikke kan kjøres. Av huseneer kjøpmann Steffensens, ett der tilhører amtmannen, meget velog måskje ennå tre-fire temmelig velbygde. D e ø v r i g e a Il es l e t t e, f 0 r f a l n e 0 g g a m l e, f 0 r e n d e l y t t e r s t u sle.Havn er her ikke. Reden er, sa man meg, mere enn man etterbeliggenheten skulle vente, trygg og fri for svær sjøgang. Dogkunne kun små fartøyer legge like inn til bryggene.... Byensinnbygger-antctll stiger etter tellingen 1801 kun til 80h. Etter eiutgreiing om næringsliv, handel og handelsmenn serleg, samlar hansitt syn på byen såleis: «Ved den løseste betraktning synes heller

323intet synderligere enn en kjøpstads anlegg der, hvor Molde er lagt.Den ligger på et av de minst tillokkende stederi h e l e R 0 m s d a l.e fl n å r d e t i k k e s k u Il e v æ r e u t e id e t v i Il e h a vell e r . i e n u t i l g j e n g e l i g f j e Il k r 0 k(!)Der er ingen havn. Det. er så langt inne fra havet,at det ei som iKristiansund går an i en hast for . en storm eller med ha vari ismette herinn. Uaktet byen ligger på det faste land, og der hit garen f 0 r t r e f f e 1 i g l a n d e vei, så er den dog like vanskelig åkomme til som havbyen Kristiansund, da man skal på denne vei 2ganger over sjøen, den ene gang over en av de ver s t e ')gf a r l i g s t e fjorder; den har på sitt faste land kun en meget smallandstrimrnei å forsyne eller hente forsyning fra; og inn til d e te g e n t l i g e 0 p p 1 a n d, det indre Romsdal, er der 4 mil av denf a r l i g s t e 0 g ver s t e sjøvei. Det er intet under, at en såledesbeliggende by, der har det så meget beleiligere Kristiansund,med denne bys fortreffelige havn, kun åtte mil borte, b l i rstedse i sin opprinnelige middelmådigheL»Men Pram gjev seg ikkje med dette. H a n v i l h a b y e nf l u t t - til Romsdals-marknaden: «Qpplandets handel har etterdens natur og skaffet seg et annet sentrum, det . er R 0 m s d a l sm a r k e d - hvor omsetningen er b e t y d e l i g». Han gjev deretternoko greie på denne handelen og held så fram: «Uaktet det tildet nærmeste av Gudbrandsdalen har hit (til Molde) kun 6-8 milermot henved 30 . Ul Kristiania og sirka 20 mil høyst besværlig vei tilTrondhjem, så har dog dølene med Molde såre liten omsetning».Så kjem atter orda om den f æ l e sjøen «som se.Jv for den tilvanteer både ubehagelig og farlig». Korleis skal ei sjøferd dåikkje vera for Lesja-bøndene? Dessutan vert ei ferd til Molde «forlal)dmannen, som farer med sine egne hester og er ytterst sparsommelig,alt for kostbar. M a r k e d e t blir derfor dessmere besøkt.Her samles de som besørger landhandelen fra hele Gudbrandsdalen,især de nordre egner, og hele Romsdals amt. Dette markedbesøkes av folk ei alene fra nordre Bergenhus amt, men også avde handlende fra Trondhjemsfjordens østlige egner, L e van g e r,og fra Trondhjem selv. At denne forsyning skjer på et inarkeden gang om året, ei i en kjøpstad, hvor landmannen stedse kunnefinne hva han behøver, stedse avsette sitt produkt, har den storeuleilighet, at han, ei formuende nok til på en gang å forsyne segfor et helt år eller til å hengjemme de varer, han har å avsette,

324like så lenge må overlate seg til landkremmeren eller handelskarlene,D: prangere, hvilke naturligvis utretter omsetningen så megettil deres og så lite til bondens fordel som mulig. Fordelen vedprangeriet forleder også en uforholdsmessig stor del av de e d l ed a l e b 0 e r e t i l å f 0 r l a't e d e r e s h e d e r l i g e f j e Il b 0 n­d e l i v for å streife landet om på denne handel, blir derved eiblott spilte for deres egns næring og' arbeid, m e n h e n t e r f r ad e t va g a b o,n d e l i v s e d e r h j e m m e d s e g, som i n­g e n l u n d e e r f'O r e d l e nd e». Vi tek med dette så utførleg,slik at kvar kan sjå kor alvorleg denne regjeringssendemannen toksi oppg-åve. Alt er visseleg i god meining når det gjeld framhjelpav næringslivet i bygdene. At Romsdals-marknaden, som no somfør hadde mykje å seia, førde honom inn på desse tankane, er ikkjeså rart. Fargreiene i fylket var lite utvikla, og her var ei utgamalog sers verdfull hovudvegline. Likevel er det underleg å sjå korleisp r a m vev saman økonomiske grunnar, bonderomantikk beintfram og jamvel 'reint moralske synsmåtar som agitasjonsgrunnlagfor ' å flytta Molde til Grytten! Innlegget hans er reint utspekulertnår det gjeld å grava grunnen under Molde. Og han gjev seg ikkjebetre med dette. Han driv det så vidt i sitt innlegg for å syna ~1.tMolde ingen eksistensrett har, at han jamvel fortel at dette synethans er i samsvar med ei ålmenn folkemeining! «1 eg hører aldelese n s t e m m i g ytre det ønske, hvis oppfyllelse da ansees som etvesentlig skritt til beste for den hele vide omegn, at den romsdalskekjøpstad måtte forlegges til et b e k vern m e r e, eller daMolde ligger aldeles i k k e bekvemt, p å e t m in d r e u b e­k vern t, men til øyemedet passende sted. For et sådant anserman, om ei selve Veblungsnesset, så en av de mange der i nærhetenbeliggende havner, hvorhen man fra Opplandet kunne kommeenten likefrem til lands, eller dog etter blott å settes over et sikkertog ubetydelig sund». Han bed kollegiet serleg å ta seg av dennesaka utan å bry seg om s k r i k e t frå dei få som ser sine interesserlida ved flyttinga. - Ein skjønar at det er ikkje så reint «enstem':'mig» meining om flyttinga likevel! Han viser til at det er stor framgangpå Nordmøre, noko som heng saman med ,den rike utviklingaa v Fosna. Romsdalen meiner han skulle ha endå betre utviklingsvilkårenn grannefylket mot nord. «Dette er uten tvil et av de anliggender,som sæ rlig fortjener det kgl. kollegiums alvorligste oppmerksomhetog undersøkelse» .

325At Pram ser slik som han gjer på stillinga for byen, heng visselegmykje saman med at framgangen for 'byen i tida 1780- 1800atter vart avløyst av ein attendegang i neste tiårsbolken. Polketalet,som i 1796 hadde vori om lag 900, det høgste folketal byen idet heile nokon gong hadde før 1840-åra, var alt i 18'01, hugsar vi,berre 801, såleis om lag 100 menneske færre. Pisket slo atter feil,og folk la seg på skogen att; serleg i 1806 - då var konjunkturanegode - var trelastutførsla større enn noko anna år før den tid, alti alt 200 000 bord, utskipa på 29 skip. Til samanlikning kan nemnastat igrønåret 1812 var utførsla berre 40000 bord på 6 skip. Og attendegangeni det økonomiske livet heldt ved - også i dei nærastelO-å'Fa etter 1814. Endå i 1825 var folketalet berre 750.I 1805 hadde byen 6 briggar, med eit mannskap på 49 mann. Dertilkom 11 jekter og 30 båtar. Dette året vart det teki opp liste overalle dei båtane, både i byen og bygdene, som kunne nyttast, visselegmed tanke på krig - til transport av varer og mannskap. Dådesse tala også fortel mykje om kva rolle f i s k e t spela i deiymse bygder, skal vi ta dei med her, i samband med desse OPP­IYsningau~, fr~ Molde. , Bolsøy (Panne) ,åtting hadde 155 båtar, attestertav Ole 'B ø e på Årøynes (Hammers tenar hadde vori), Eresfjordsåtting 75 (a. av P. S i r a), Mittet distrikt 38 (a. av JakobF r i s v 0 11), Voll distrikt 32 (a. av Jørgen P r i s v 0 l 1), Vestnesdistrikt 90 (a. av Anders Syl t e), Bud, Drågen, Vikane og Bjørnsund40 (?) (a. av Sæmund H a n s e n, Bud), Vågøy 267 (a. av E. 8.L i n s e t), Sund 270 (a. av Nils E i s k r e m) og Romsdal åtting berre5 (a. av C. P. M ø Il e r u p); tilsaman 1002. Talet er knapt heiltpåliteleg, - det er mykje avhengig av dei som har rekna båtane.Serleg høyrest det urimeleg ut med berre 40 båtar i Bud, Bjørnsund,på Drågen og i Vikane. Lite er talet på Molde og i Romsdal(Grytten) og, serleg når ein jamfører med båttalet i Eresfjordsåtting. - Folk i alle Romsdalsbygdene laut elles nytta robåten somviktigaste fargreia både når dei skulle til Molde og andre stader.Så ein kan ikkje døma noko absolutt om fisket ut frå dette. talet påbåtane i dei ulike bygdene.Om det var ymse framande som tykte det berre var smått stellpå Molde, så syntest visseleg Moldebuen sjølv a~ alt stod vel og bratil. Vi skal nemna eit einskilt drag berre som tyder på det. I 1811fekk Noreg sitt eige u n i ver s i t e t, dvs. det kom ikkje i gang før1813. Dei kondisjonerte, embetsmennene og dei fremste borgarane

326i Molde, høgtida då og på høveleg vis denne hendinga i 1811 ogsynte såleis dei levde med i det som var oppe av interesser ogåndeleg liv i landet. I dei fyrste åra etter Universitetet var komii gang, var det ikkje så lite tale om å flytta det frå den dyre «storbyen»Oslo, til ein meir billeg og idyllisk plass - få skapt ein ·stud.entby i landet, t. d. som det gamle Uppsala. Kongsberg varsåleis mykje på tale. I «I

327ler ikkje på givnad korkje i den eine eller andre leia. Men det erei tid då det er vanskeleg, ja, å seia umogleg, for vanlege folk åvinna fram til vidare utdaning og større kunnskap. Eit unnan taker bondegutenPEDER NEREM.Peder Nerem er fødd 18. desember 1714 på garden Nerem iTresfjorden. foreldra var bonde Lars PederssonNerem og koneMarte Hansdotter. Han gjekk Trondheim Katedfalskule og vartdimittert derifrå 1736 og tok så teologisk eksamen 1739. Han varfyrst huslærar ei tid, men vart så i 1742 personellkapellan i Meldalog i 1751 sokneprest i Hjørundfjord og i 1767 prost over Sunnmøre;Han døydde 1783. Han var gift med Anne Engelhart, dotter avNesset-Veøypresten Nikolai Engelhart (

328hjå slike enn hos menn som heHe sitt liv lever sterkt stadbundne.Og det skal i sanning s,eiast om embetsmennene i denne tidbolkenat dei var fedrelandskjære menn. Ein slik ein varANDERS IVERSSØNN (BORCH ~son til den rike Gjermanesfuten , Iver Anderssønn(s. 142). Mora var som nemntbispedottera Anna M u n t h e; AndersBorch var såleis frende til Ludvig Hol,berg, og han åtte vel og fyrst og fremstMuntheætta sine rike evner. På farssidavar han tremenning av Petter Dass, såher var god arv frå mange kantar. Borcher fødd på Gjermanes 4. januar 1664 ogvart dimittert frå Trondheim Katedralskulei 1681, og han vart så send til Kjøpenhamn,der han fekk den vidgje'tneOlaus Borch til lærar. 1 ) Han budde bglang tid i heimen til Borch og vart sågodt omtykt av denne lærde professorenat han gav Ander~ Iverssønn namnet sitt«til anminneIse», ein skikk som ikkje var. Anders BOl1ch. så uvanleg i denne tida. Anders Borch, somalt i 1687 vart viserektor i Trondheim hos verfaren sin, rektorS. Hof, tok magistergraden 1688 og vart i 1693 Hofs ettermann somrektor ved Trondheim Katedralskule. Han var då berre 29 år gamal,og han vart verande rektor i Trondheim tii han døydde i 1709 - ­så altfor ung, 45 år berre. Han var sers dugande både som rektorog lærar, ja, «den lærdeste filolog og kanskje den dueligste lærerher til lands i det 17. århundre», seier, rektor Erichsen i TrondhjemKatedralskoles Historie. Borch fekk nytt liv i denne skulen, somsl~k som så, mange andre skular på denne tida, hadde vori drivenslett og avla berre åndeleg daudkjøt. Han vax og ein mann medstor praktisk sans og meinte kvar laut finna de~ yrket han mc

329og 4 bispar, kom til å gå ut frå skul'en i rektortida hans. T 0 r d e lisk j 0 l d var truleg også eleven hans. Anders B 0 r c h var einav dei lærdaste latinarane i tidbolken, også velkjend blant euro ~peiske lærde; han har skrivi fleire verdfulle vitskaplege arbeid.lian såg si største oppgåve som vitskapsmann i å reinsa latinenfor «barbarismar». Alt i studenttida gjorde han seg mykje gjeldanue- vart alt 18 år gamal kjend for sine disputasar om hebraisk filologi.Borch var og veldig interessert i naturfaga, iser i botanikk;«botanisk apostel i Norge» vart han stundom kalla. Det var heittblod i karen; det kunne ein iser merka i hans lærde stridsinnlegg;då «behandlet han i blant små bagateller med en sånn lidenskap atjesuitterne ei verre gikk løs på Lutherum», heiter det om honom eirrstad. Endå så seint som i 1734 kunne den store danske sogelærdeHans G r a m seia at Anders Borch var den einaste nordmannensom hadde vekt «noenslags attention (åtgaum) hos e x t e r 0 s(ut ~l.endingar) til å dømme honorifice (på ærefull vis) om _nasjonerti hen ~seende til erudition (kunnskapar! og daTling)>>. FranCis B u Il seierat det «lar seg ikke bestride at Anders Borch var den b e t y d e­l i g s t e norske representant for det tidsrom som man kaller detlærde».Slektningen Ludvig H 0 l b e r g var alt i 25 årsalderen då Borchdøydde, og vart endå betre kjend.Av andre som spela ei viss rolle i tida sitt åndsliv, er dei to brøflleJONAS og MELCHIOR RAM US.søner av Aukrapresten Daniel Ramus (Reirns), som i 1654 døyddefrå ei ung kone og 7 små born. Likeeins som Borch var Ramusbrørneknytte til Romsdal gjennom fleire ættleder, for også bestefardeira, Jon E s k Il d s son G r e e n, var prest i Romsdal gjennomheile si embetstid, frå 1606 til han døydde i 1625. Han varfødd i 1580 og var såleis berre 26 år då han vart utnemnd til soknepresti Grytten. Det høyrest nokså underleg ut for oss at sonenhans latiniserte Green-namnet til Ramus (= grein), då Green var eigamal norsk adelsætt med stor vyrdnad i båe rika - Jon Eskildssonvar såleis frende av Anders Green til Sundby på Romerike,som var rikskanslar i Noreg ei tid under Kristian 4. (1602-14).Det var stor strid om Grytten-kallet den gongen, og utan stønadj den gjæve ætta si hadde han vel knapt fått dette kallet så ung hanvar. Det var ikkje småting å sitja prest i Grytten den gongen, --

330dei fødde såleis over 70 kyrpå prestegarden. Difor tronghan og store beitemarker, Jghan kom snart i ein langstrid med grannane sine omhamneretten til prestegarden(Sjå R.ogne: Grytten pg.Skallsbok, s. 53 fg.). Jon Eskildssonvart prost i R.omsdal .i 1617, og då han var einheiderleg mann som settekr~v både til seg sjølv og andre,fekk han mykje å greiaopp i no -- fleire av embetsbrørnehans levde ikkje nettlytelaust. Ein prosterett somhan såleis kalla saman stutttid etter han var vorten prost,Jonas Ramus.dømde såleis både Aukraprestenlians Aars og kapellanen hans, Kristen Mikkelsen, frå embeta.· Den fyrste vart klaga for at han hadde gått i land på Lauvholmeni Aukra og døypt eit barn med s j ø, og kapellanen avdi hanhadde «slaget sin husbonde og matfader» og elles gjort nokoså ulovleg som å gjeva Jens Snikkar frå Veøy nattverdssakramentet!- Bispen, diktaren Anders Arreboe, og domkapitlet hans stadfestedomen når det galdt kapellanen, då han og hadde fått eit barnmed kona si før bryllaupet, men Aars gjekk fri, då han døypte barneti sjø avdi han trudde det heldt på å andast og hadde ikkje rette«vigdevatnet> i farten.Sonen Daniel R.amus, sokneprest i Aukra ] 643-54 og prost iRomsdalen i 1653, var gift med Anna Bernhoft (1624--1705), somvar dotter av den førre Aukrapresten Christen Bernhoft (1622-43),så denne slekta til-Rasmusbrørne kan ein fullt ut rekna for R.omsdalsættbåde på far- og morsida, og som vi alt har fortalt levde AnnaBernhQft-R.amus Breyer (s. 277) som proste.kone på. Aukra ennå eithalvhundreår etter fyrste mannen døydde. Så her hadde dei heimensin også etter skuletid og studeringar tok tH,_ Tre gutar kom tilTrondheim Katedralskule og vart alle studentar der i 1665. Mestkjend er kanskje den yngste av brørne, Jonas Ramus. lian er fødd

331i 1649, vart student 16 år gamal, sokneprest til Norderhov i 1690 ;i 1698 tok han magistergraden. lian var gift med A n n a C 0 I­b j ø r n s d 0 t t e r, velkjend frå svenskane sitt innfall i Noreg i 1716.Om kona visstnok var klok og modig- denne gongen, så stod detikkje rart til med mannen, som svenskane skrærnde slik at han fekk

332idem», der han freistar syna at Odin og den greske segnheltenOdysseus er den same historiske personen! Slike jamføringar finnvi elles ofte hos lærdare menn i tida. Det er eit »nasjonalt» synRamus her målber, og det er sers interessant å sjå at denne bokakom ut i 4 opplag på få år - endå ho var skriven på J a t i n!MELCHIOR RAM US.Nokre år eldre enn broren Jonas, var M e l c h i 0 r, f. på Aukrai 1646; han vart student samau med dei to brørne sine i 1665 vedTrondheim Katedralskule, som han og vart knytt til etter han haddefullført sitt studium i Kjøpenhamn. Som broren - og som Borch,som han var samtidig med, tok han magistergraden, i 1682 - eralt då nemnd viseIektor og kannik i Trondheim. Men i 1683 fekkhan den viktige lektorstillinga ved skulen og hadde denne til handøydde i 1693 - same året Borch rykte opp frå viserektor til rektor.lian vart · såleis heller ingen gamal mann - berre 47 år.«Melchior Rasmus var», skreiv ein samtidig av honom, «en uniqueog kostelig lærd mann i alle fakulteter». Og i soga om TrondheimKatedralskule skriv rektor A. E. Erichsen: «Trondhjems skolekunne ved år 1690 være stolt av å besitte N 0 r g e s d e n g a n gl æ r d e s t e m e n n, r e k t 0 r B 0 r c h og I e k t 0 r R a m u ~.Disse to romsdøler kastet en viss glans over skolen,· som dog dessverreble meget kortvarig; de bortreves begge aven tidlig død. lmotsetning til den produktive Borch gjorde Melchior Ramus liteav seg som forfatter; der nevnes kun to små latinske avhandlingerIra hans hånd, og deres største merkelighet er visstnok den at dekom ut allerede i hans 21de år. Ikke desto mindre vant han samtidensog ettertidens udelte ros. Det nye ved ham var, at han, forutenå være, som så mange andre, den grundige teolog og filosof,tillike hadde arbeidet mer enn noen annen her til lands i naturvitenskap,geografi og matematikk. lian er egentlig den første hos osssom med innsikt og framgang tok seg for å k a r t l e g g e l a Ilde 1». På etter måten stutt tid laga M. Ramusei mengd kart avNoreg - Schøning som fortel mest om Ramus - har sjølv sett einkopi av det store Noregskartet han laga. Men elle.s laga han fleireframifrå landslutkart, for han «besad en ypperlig og sær forfarenheti fedrelandets geografi». Ein del kom til Danmark, for statsstyringavart til slutt sterkt interessert i arbeidet hans, så h:mfekk ikkje berre kongeleg stønad, men og kongeleg pålegg om å

333laga desse kartverka. Fleire av dei strauk med i ein brann i Trondheimi 1699. Schøning fortel og at det truleg er Melchior som eigenleghar skrivi den «Norrigs Beskrivelse» broren Jonas gav ut.Melchior Augustinussønn (s. 205) fortel om M. Ramus då handøydde: «En åre sprang opp i hans liv, som ei kunne stilles; dervedblødde han seg i hjel; var ellers lenge innvortes svak». lianvart gravlagd i koret i domkyrkja, der og Borch vart gravlagd 16ar seinare, «under golvet i søndre kors».«Melch'ior Ramus var», seier Augustinussønn vidare, «en mannav mere sjelden lærdom og begavelse, idet han ikke befattet segmed det sedvanlige, men med det ualminnelige og særegne. lianvar en god astronom, bedre geometriker, best teolog. I hans omgangfant de som var sammen med ham, en medfødt elskverdighet,) .Kona hans, Anna Kyhn, var dotter av kommandanten på Munkholmenden tid 0 r i f f e n f e l d t sat der. Då han vart fri til slutt,budde han det siste året hos fru Ramus, som då var enkje. Derdøydde han og.Dei tre sønene til Melchior Ramus var svært evnerike: KristianRamus enda som bisp på Fyn i Danmark, Joakim fredrik R. vartkjend professor i matematikk i Kjøpenhamn (død 1769 - - såleis samtidigmed liolberg) og Johan Daniel R. enda som jesuitt og bibliotekarhos biskopen a v Cølln.Ein fjorde romsdøl som i denne tida vann seg ord over båe rika varPEDER ASCANIUS,fødd 24. mai 1724 (1723?) på N e sos e t prestegard. lian og høyrertil ei gamal presteslekt. Faren. Mentz Ascanius, høyrde til «Sjustjerna»(sjå seinare) og vart på Thomas von Westen si serlege forbøn«visepastor» i Nesset i 1716, der han vart verande til i 1729,då han flytte til Aure, der far hans og hadde vori prest. PederA s c a n i u s fekk såleis berre sine 5- 6 fyrste guteår i Romsdal.Han 'og kom inn på Trondheim Katedralskule og vart dimittert derifråi 1742. lian studerte vidare og vart snart ein læ rd herre, ikk.iei språk og historie eller teologi, som dei fleste slike heldt seg til.Det var n a t u r f a g a som intresserte honom ,serleg botanikk 'Jgzoologi. Linne, den kjende svenske naturgranskaren, vart hansstore læremeister. Alt i 1759 vart Ascanius professor i zoologi ogI) I Vitskapsselskapets forhandlinger ror 1938, s. 48, finst ein stutt biografiav A. a 'l prof. Th. VOgt. Jfr. Biografisk leksikon.

334mineral'ogi ved det økonomisk-naturhistor.iskeinstituttet i Kjøpenhamn. I åra 1768-70 gjordehan ei ferd langsmed den norske kystenog samla tilfang til det store illustrerte hovuuverketsitt «kones rerum naturalium». frå1776-1788 var han elles berghauptmann iNoreg. Han døydde i 1803. 1 ) Vitskapsselskapeti Trondheim heidra han med ein minnemedaljong i 1938.Utan å vilja annekteraHANS STRØM (1726-1797)frå sunnmøringane, så synest vi at han likevel bør nemnast her, dåfaren, «ein lærd og flittig mann», var pr.est i Bud i 15 år og høyrdetil «Sjustjerna», og mora og er knytt mykje til våre bygder, bådesom prestekone i Bud og som syster til ein annan «sjustjerne»-prest,Borchs elev, Eiler H a g e r u p, som til slutt vart bisp i Trondheim.Hans Strøm er både oppvaksen og har levt storluten av si prestetiJpå Sunnmøre - i 28 år. Dei siste 18 åra var han prest på Eikerog hadde då professornamn og. Hans Strøm var og Linnes elev,interesserte seg serleg for naturfag, og nådde i si tid eit namn somvar kjend meHom alle naturgranskarar i heile Nord-Europa. Hanhar skrivi ei mengd avhandlingar om emne frå botanikken, zoologien,medisinen, mineralogien og meteorologien, og dei fleste vartstraks omsette til ymse framande mål. Ein framifrå innsats har hangjort når det gjeld havgranskinga. Det notida elles best kjennerhonom frå, er hans klassiske bygdeskildringsarbeid (topografiskearbeid) frå Sunnmøre og Eiker. Ingen av dei mange topografiskeverka frå denne tida når opp mot Strøms arbeid. Vi har, som lesarenvisesleg har merkt seg, ofte nytta opplysningar om bygdenefrå Strøm i dette arbeidet, då han fleire gonger er inne på tilhøvai RomSdaL - Borgund prestegjeld, der han er oppvaksen og varprest frå 1750-64, grensa då heilt nord til Romsdal. Strøm haddeog to brør, 0 l e og J e n s H e n r i k Strøm, som hadde både vitskapelegeevner og interesser; dei nådde likew~l ikkje så langtsom broren Hans.*Av menn utanfrå som har representert ein lærdom over det vanlege,har vi alt nemnt amtmannen Hammer og Hans Hagerup (sjå

335s. 283 fg. og s. 318), likeeins presten Wille i Grytten. Vi skal nedanforkoma attende til dei to Veøyprestane T h 0 m a s v 0 n We s t e nog E r i k R ø r i n g, som båe var menn over det vanlege. Ellesvar det fleire av prestane i denne tida som sat inne med både lærdomog kultur. . Nessetpresten Christen Augustinussøn (t 1686) varsåleis ein lærd og fin mann (s. 205).SJUSTJERNA.Med Luther-læra fylgde det med same eit friskt religiøst liv,men dette dovna snart heilt av att, og i heile det 17. hundreåret erdet l æ r a som er hovudsaka, og med l i vet er det berre så måteleg.Teologane slost om ordet; det er den tørre rett-trunaden sområr. Men med 1700-talet kjem det ein frisk religiøs kveik att inn ikyrkjelivet her heime og. Det vert kravt eit varmt og kristeleghjartelag s.om kan gjera dei fine læresetningane om til sant l i 'v.Det er p i e t i s m e n, som har sitt opphav hos dei to tyskarane S p e­n e r og P r a n k e. lier heime vert ein ung prest, Trondheimsgut elles,Thoma·s v. We s t e n, førarenfor denne stemna. lian varfødd i 1682. Som alt nemntvar han Borchs elev frå Ka- .tedralskulen. I 1709 vart hanutnemnd til sokneprest iVeøy, men overtok elles kalletfyrst ved årsskiftet 171O- 11. lian var ikkje så liteav eit føraremne, og hansamla snart omkring seg einheil flokk av prestar fråRomsdal .og Nordmøre ogtok til med eit ihuga arbeIdfor å fremja Guds rike i1åjorda - slik han såg det då.At både han og dei andremeiner det godt, er visst, menelles er dei, serleg då vnnWesten sjølv, snare til .både ådøma og fordørna. Noko van-Thomas von Westen. den kjende «siustiernepresten»i Veøy (1709- 1715).

336leg 1

337eit stort tap,då den skuta som førde bøkene og møblane hans, gjekki kav. Ei dotter av kona hans drukna og då.f'yrst på nyåret 1711 tek så Thomas v. Westens presteverksemdi Veøy til. At her var nok å gjera for ein arbeidshuga kar og einHerrens tenar, var visst, endå tilhøva visseleg ikkje var, så låkesom både «Sjustjerneprestane» sjølve og ymse forfattarar, som harskrivi om dei, fortel. Det var vel i Veøy som i dei fleste andre byg-4er i landet. korkje vene eller betre. Presten li a m m 0 n d, somhar skrivi om von Westen, seier: «Mørkhetens rike fant ntiherr von "Vesten den ivrigste motstander; han gjorde anfall allevegne,begynnende først hos sin egen menighet; uorden, liderlighetog andre herskende synder skulle utryddes; dette stod i landetslov - -. Barn, ja, endog gamle folk, der hadde 0 d e l på vankundighet,skulle opplyses. lian vanærte de voksne med tvil omderes kristendom og ville ikke anta disse døpte hedninger til natt- 'verden. Endelig kom han til hjertet, ingen forhen hadde rørt, .0.'1;at det skulle renses formedelst troen og kraften av forsoningensblod. Dette var en ny lære». Orda er sterke, det er visst; men deikarakteriserer v. Westen framifrå: Varm og nyomvend, bråfus, striog rådriken. Det låg ikkje for honom å gå fram med mildskap ogspaklynde. 'Den som ikkje vil, han s k a l, høver på hans omvendingsarbeid.Syndarane skulle brytast inn i Guds rike.Det er greitt at slik framferd skapte , motstand; det vart sendtklager både til bisp og konge; var det uår, ulukke eller fisket slofeil, fekk presten skulda. Men då vart den unge presten endå meirpågåande og såg seg sjølv reint som martyr for Herrens sak. Sommeslutta seg til honom, men dei fleste var imot honom, serleg i fyrstninga.I det heile kan ein sjå at «Sjustjerna», det vil då seia \'.Westen, streva med mangt, men fruktene vart visst berre små. Ei tvitnemål om arbeidet til desse prestane skulle vera at dei fekk kjøptinn og spreidt 1000 biblar, noko det var smått stell med før. Slik fortelliammonddet. Det verkelege var at Thomas v. Westen bad styringaom 600 biblar, men han seier sjølv at han fekk ing~n. Menlik'evel var det truleg arbeidet til Westen som gjorde at prisen påbiblane straks etter vart sett ned frå 10 rd. til 1 rd. 10 rd. var nestaei kapellangasje, har vi høyrt, og gjorde det umQgleg for vanlegefolk å skaffa seg ein bibel. At sjustjerneprestane ville ha bort sliktsom soldateksisen ved kyrkjene ,om sundagane, var rimeleg nok, slikdenne eksisen drog folks interesse bort frå gudstenesta.Romsdals Soga - 22

338Serleg forvitneleg når det gjeld å rettleia om ånda og arbeidettil desse 7, er eit klageskrift frå dei til kongen frå april 1714, der deigjer greie for tilhøva i bygdene sine og vil ha nedsett ein kongelegkommisjon til å «anhøre våre besværeiser og forslag til .den netlfalne kristendoms opprettelse». Der får vi m. a. høyra at «lionsveier ligger ganske øde i Eder.s rike Norge; der er ingen kirkedisiplinmere i Eders land. - - ...:....- Predikestolen mestendels fruktesløs.Skriftestolen mere til satans rikes befordring enn til syndersavskaffelse. Horeri har så tatt overhånd at Herrens profeter medgråt hvert øyeblikk må frykte for ild over dette Sodoma. Drukkenskaper ikke synd mer. Trette og avind er blitt en mote, falsk målog vekt ansett for lovlig profitt, vankundighet uti sin salighetssakholdt for god tro, banning og eder er alminnelig tungemål; sabbatensskjendige bryteise for et adiaforal), nattehold, dugnade!",samlag, søndags reiser har tatt ganske overhånd osb.».At dette er ei veldig overdriving, er visst - slik ein kan ventadet av så einsynte menn. Dette er og i strid med opplysningar fråandre samtidige forfattarar; romsdølene får jamt over ros bådefordi dei er strevsame og lev-er eit sømeleg liv. At det har vori deisom har gått over streken, då som seinare, er rimeleg nok; menetter dette klagehylet skuUe ein tru at romsdalingane og nordmøringanevar serleg lastefulle. I dette skrivet og ymse tilleggskriv fråsame året kjem «Sjustjerna» med ein del framlegg til å betra tilhøva.Kyrkjetukta må s~erpast, det må verta meir vanleg med prestevit­.Hngar i heimane og katekisa'sjonar, brigde i presteutdaninga, slikho vert lagd i meir praktisk lei, tilsetjing av betre klokkarar ogskulemeistrar (minst ein i kvart sokn), spreiing av biblar og andaktsbøker,fastsetjing av faste straffer for openberre lastar, avskaffingav «umoralske» folkeskikkar, juledrikking osb. Ja, dei gjekkendåtil laus på dei gamle likferdskikkane, og dei ville ha straff fordei som ikkje gjekk til kyrkje - slik det og va rt ei 15 år seinare,under Kristian 6., den store pietistkongen, som til slutt la ned forbodmot all skuldlaus moro og let folk setja i gapestokken når deisynte den minste ulydnad. I hans styretid vart det ei motesak åvera pietist; hoffet gjekk føre; det vart ikkje måte på lygn, tilskapingog hykling, ikkje minst i dei høgre samfJ nnslaga. -Alle desse tilrådingane og framlegga til «Sjustjerna» vart i detstore og. heile mottekne vel på høgste hald, men likevel så kom1) «En Iikelt"yldilt" tinlt", hvis moralske berettigelse er avhengig av ens sinnelag».

339det ingen ting ut av det heile. Men vi kan då sjå at von West enfreista å gjennomføra noko av desse synsmåtane på eiga hand, serlegnår det galdt å straffa. :Eit døme: Den 30. aug. 1714 vart dethaldi prosterett på prestegarden i Grytten. Retten var samansettav magister Anders Lem, prost i Romsdal, Nikolai :Engelhart, residerandeprest i Nesset og Kjeld Stub, hjelpeprest i Grytten. Forretten var 'innstemnd av soknepresten Thomas von Westen i VeøyRagnhild Olsdotter Nerås for å svara «for sitt forargerlige forhoidden 9de · søndag etter trefold., da hun gikk til alters uten i forveienå ha innfunnet seg til skrifte». Vidare var innstemnde medhjelparenPeder Helland «for sin forsømmelse, at han ikke hadde lagtmerke hertil», like-eins - av same grunn - kapellanen herr OttoJakobsen og klokkaren Kristen Knutsson. Då dei spurde RagnhildNerås kvifor ho hadde gjort dette, svara ho at ho hadde vori redd .for at presten skulle ha vilja overhøyra henne og at ho då ikkjehadde kunna gjera gæie for seg. Kapellanen orsaka seg med at han ·hadde · gjort sitt beste Og kunne ikkje meir; klokkaæn meinte detsame og la til at han måtte overhøyra dei unge medan skriftemåletstod på, og hadde såleis ikkje kunna vera til stades. Verre var detmed medhjelparen, som ikkje eingong hadde vori i kyrkja og såleisreint forsømt si plikt. Han freista orsaka seg med at han hadde voripå Molde om laurdagen og kom heim fyrst om kvelden. Om sundagsmorgonenhadde han kj.end seg «svak» og hadde bedi kona siseia det til presten. Men ho hadde vori så blyg at ho ikkje haddevåga å venda seg til honom, - ein skjønar kva for ein alvorsmannl'homas v. Westen var! - Klokkar og kapellan vart frikjende.Medhjelparen derimot laut vedgå si store forsøminig og be om orsakingog lova at slikt skulle aldri henda meir. Stakkars RagnhildNerås slapp ikkje så lett. Ho .var så redd at ho skalv berre ho sågpresten og fekk for si «store synd» og «fryktelige forbrytelse» dendom «at hun til sin eg-en omvendelse, forfremmelse og satisfaction(rettferdiggjering) for den kristne menighet bør stå åpenbar skrifte,dog at hun først et halvt år fra denne tid holdes fra alterens sakramenteog ikke dertil annammes førenn hun har bevist tilbørlig forfremmelsei den saliggjørende kunnskap». Så skulle ho nokre sundagarstå utanfor kyrkjedøra for å verta tiltala a'v presten etterpr-eika! Såleis vart denne gjenta utsett for spott og spe for heilebygda og i Guds namn, endå ho inkje gale hadde gjort.Det kunne ha vori ymse å leggja til om Th. v. Westens verksemd

340i dei 5-6 åra han var i Veøy, men vi har alt eit bilete av mannenog tida. At han var gj

341Det var og Thomas v. Westen som fekk honom flytt til Nesset etterEngelhart. Nesset prestegard spela i det heHe i desse åra ei ikkjelita rolle som samlingsstad for desse pietistprestane. Dei freistaag å halda oppe tradisjonane etter Th. v. Westen var faren, mendesse sammøta fekk snart ein ende. Pleire andre for sin veg ag;,såleis Budpresten Peder S t r ø m. Den ung'e kapellanen Eilerli a g e r u p slo seg seinare visseleg mykje fram ved det gode orddenne presteringen i Romsdal hadde - eller fekk -- i pietisttida1730-46. lian vart til slutt dr. teol. og frå 1731 til 1743 var hanbisp i bispedømet, såleis ag vår bisp. Det ser ut til at denne karenetter kvart han steig i makt og vyrdnad, kolna i sin pietistiskevarme. Som bisp synte han seg å vera ein myndig og streng statskyrkje-prelat.Av andre prestar skal nemnast Erik R ø r i n g i Veøy (1741-1789)(s. 267 og 343) og Jonas S c h a n k e i Grytten (I743-75). Dei haddemykje same synet som «Sjustjerneprestane» og verka gjennom eilang prestetid i same lei. Schanke skulle vera ein lærd og snillmann, endå han levde mykje i strid med grannar og bygdefolkKONFIRMASJON OG SKULESTELL.Ei reform som fekk sers mykje å seia og som sprang beint frantor den pietistiske stemna i 1730-åra, var k 0 n f i r m a sjo n e n.Verdfullast var kanskje likevel ikkje dei religiøse verde han komiiI å gje; mange ser det viktigaste ved innføringa av konfirmasjoneni at han førde til eit organisert s k u l e s t e Il i bygd og by. Alti 1734 hadde bispen li e r s l e b - etter tysk førebilete - fått innførtkonfirmasjonen i Akershus stift, og då dei i 1736 høgtida 200-årsminnet for Lutherlæra, vart det fastsett at han skulle innførasti båe rika. Ved konfirmasjonen skulle barnet ta oppatt dåpslovnadensin føre den fyrste altargangen. Por folkeopplysninga fekk detså. mykje å seia at dette vart knytt til ein eksaminasjon av konfirmantanei kyrkja medan kyrkjelyden høyrde på. Ved ei slik offentlegprøve, som no skulle avløysa den meir private overhøyring,i,som jamnast hadde vori heime hos presten før, ville dei tryggjaseg at ikkje noko barn gjekk over i den vaksne alder utan ein 'viss sum med kristendomskunnskap. . .r.:Alt frå tidleg katolsk tid var det eit vedtak om at ungdomen jkyrkjelydane - helst i samband med gudstenesta ) skulle ha ei

342viss religionsundervisning, det klokkaren (eller dekn en) skulle sytafor. Ungdomen skulle såleis få læra «fadervår», artiklane og bønatil Jomfru Maria. Ingen vart «fermt» som ikkje kunne desse.Kvar gjente og gut skulle møta til denne undervisninga heilt til deivart gifte eller til dei fylte 30 år. Dette er såleis ein s'lags konfirmasjonsom den katolske kyrkja hadde. Ei liknande undervisningheldt fram då reformasjonen vart innførd. rramleies var det helstklokkaren som underviste. Klokkaren måtte framfor prest og medhjelparanei kyrkja gjera ein høgtideleg klokkareid, som gjekk ut. på at han «med all gudelig flid ville lære ungdommen dr. MartinLuthers lille katekismus udi sine ord og forklaring liksom det megbefalet vorder og Hans kongl. Majestets lov meg tilholder». Vidare:«Jeg vil være på mitt embete innen og uten kirken udi en sann gudfryktighetmed bønn og påkallelse, og således mitt liv og levnetfremdrage, at ingen, ved Guds bistand, skal ta forargelse av meg,eller ha årsak til å tale ille om denne orden for min skyld». Eidenslutta med full lydnad framfor prest, prost og bisp «i alt dets0111kristelig og rett er».Alt i sjølve vedtaket om konfirmasjonen vart det haldi fram knrnaudsynt det var at borna fekk ei brukande religionsundervisning,men eit ålment krav om at alle skulle læra lesa, kom fyrst ved eitkongebrev frå 23. januar 1739: «Om skolene på landet i Norge».Alt før hadde Kristian 6. fått hoff-presten sin, Erik Pontoppidan, :ilå skriva ei høveleg lærebok for religionsundervisninga, - «Sannhedtil Gudfrygtighed» heitte ho og kom i 1738. ror det meste var ddberre eit ordrag frå katekisma til den tyske pietisten Spener, ogboka vart påboden innførd i ·alle norske og danske skular og kyrkjer.Då det var tanken at Pontoppidans forklaring skulle lærast utanåt,er det greitt at spørsmålet om at alle kunne få opplæring i å l e s a,iort vart aktuelt. Og kongebrevet frå 1739 freista då få i gang eitorganisert skulestell med skuletvang sett til 6-7 timar dagen iminst 3 månader årleg. Prestane skulle sjølvsagt ha overtilsynetmed skulen, og dei gamle klokkarane kunne ikkje lenger greia meddenne undervisninga. Meininga var at kvart sokn skulle få sin fastelærar; og der det let seg gjennomføra, i meir tetJbygde strok, skulledet bli f a s t e skular; elles laut ein greia seg med omgangsskular.Her var det sjølvsagt ikkje tale om «verdslege» fag, ikkje ein gongom skriving og rekning. Det som skulle lærast, var katekisme, forklaringog salmar. Men alle skulle læra lesa, var meininga.Eit godt grunnlag vart lagt - teoretisk.

343Noko vandare var det å få sett det heile ut i livet. Det vartpålagt bispane og stiftamtmennene å gjennomføra skulevedtaket ogskaffa dei naudsynte «skoleholdere» i embetsdistrikta sine. Ogbøndene og borgarane skulle sjølv byggja dei skulehusa som trongst.Der det ikkje let seg ordna, fekk ein førebels nytta bondegardane.Tiltaket er storstila nok. Det verste var at folket mange stader slettlkkje brydde seg så mykje om å få den nye skulen. Og det bar tilmed så mange klager og innvendingar at styringa snart laut gjeravisse attendesteg. Ved eit nytt brev frå 1741 vart det såo ver I a t i k var k y r k j e I y d å s e t j a d e n n y e s k u I e­s k i p n a d e n i ver k i s i n e b y g d e r, slik som dei sjølve fanndet høvelegast. Dette var slett ikkje eit ufarleg vedtak for skulen,~lik tilhøva var den gongen. Eit gode var det likevel at framleiesskulle prestane stå i brodden. Og Romsdal var då så heppen å hafleire skuleinteresserte og viljesterke prestar, som ikkje gav oppftter fyrste taket. Det ser heller ikkje ut til at motstanden i vårebygder var serleg stor ~Iant bøndene. Dei fl este stader rundt i landetvart det å seia til ein ståande stri.d gj:=nnom lange tider omdesse skulespørsmåla. Almugen kvidde seg både for utlegga og. for å senda frå seg ungane. Mange bad jamvel sjølvom å få greiaundervisninga heime av borna sine. Borna trong då ikkje kunnameir enn foreldra! I ser i dei harde naudåra 1741- 43 laut riksstyretvera rimeleg. Men etter kvart skjerpte det atter krava. Ogprestane lærde og å nytta den makta dei hadde til å tvinga framundervisningskravet: Dei nekta såleis ofte å konfirmera borna tilfolk. Dermed kunne til slutt ingen koma framom kravet at dei lautlæra seg å lesa og få seg noko religionskunnskap.Den fremste av Romsdalsprestane i denne tida var Erik R ø r i n gi Veøy, og det var han som fekk å gjennomføra konfirmasjonen ogdet nye skulestellet der. I 48 år, frå 1741- 1789, var Røring presti dette same gjeldet ,og han la ned eit ~rbeid for desse bygdene 0gvann seg eit rom i bygdefolket sine tankar som knapt nokon presther har fått korkje før eller sidan. Gjeldet var no elles mykjemindre enn før, sidan Bolsøy og Nesset nett hadde vorti utskilde(1741). Røring var og pietistprest. lian dreiv iherdig med «husbesøk»,som elles var vanleg i tida, og han tok seg mykje av konfirmantane.lian forte:1 sjølv korleis han sat dag ·etter dag til langtpå kveld med konfirmantane sine. «liusoverhøyringane» tok ogmykje tid. lian seier såIeis ein gong at han nett hadde drivi på ~

344dagar i rad med overhøyringar på Vestnes. Men like sterkt låg~kul 'estellet på henom. lian ville lyfta heile bygdelivet. Og heilehans liv vart ein ustanseleg kamp for dette, mot vankunne, umoralog sedløyse av mange slag. Det var sål-eis mange laushorn i Veøy,og dette ville han og ha ein ende på. Dei som forsynda seg, bådemann og kvinne, laut møta på prestekontoret og gjera grde forseg og ustellet sitt. Og så stor seiest det at hans . autoritet var,at mange møtte jamvel utan serskild oppmoding.Til' å ordna med dei nærare legiane fer den nye skuleskipnadenfkulle ammannen kalla saman prosten, prestane, alle lensmenneneog to utvalde menn frå kvart sokn i Romsdal til eit møte på Molde.Sidan amtmannen var sjuk - og snart døydde - vart møtet fyrsthaldi 4. sept. 1742. Dei samlast i Molde kyrkje til desse drøftingane.Men det ser ut til at prestane i dei ymse gjelda alt var komne igodt gjenge i førevegen. Såleis hadde Grytten gjeld sin fyrste skuledagden 22. februar i 1740. Og dei andre bygdene stod visselegikkje attende. Frammøtet på Melde var då også godt. Vi skal etterforhandlingsprotokellen gjeva att namna på dei som var tilstades --­det var eit historisk møte:Konstituert amtmann Bø'rge Eeg, Romsdalsprosten Jakob Lund,som var sokneprest i Aukra, sokneprest Anders lieiberg i Grytten,sokneprest Johan Morsin i Nesset, sokneprest Erik Røring frå Veøyog sokneprest Peter Angell i Bolsøy. Desse lensmenn og bøndervar tilstades - i ·den rekkjefylgjadei står i protokollen: Lars LarssonSylte, Ola Knutsson Bø, Knut Larsson Langset, J. Eriksson Eikrem,Jakob Eriksson Frisvoll, Knut Lasse'son Nes, Søren MortenssonMoiset (Mauset), Arne Olsson lstad, Lars Ivarsson Ødegård,Peder Pedersson Kjellbetn, Ola Olsson Flate, Ola Ivars'Son IndreSandnes, Ola Olsson Landre, Frans Pedersson Bjerke, Jakob TorsteinssonRøbekk, Tore Olsson Moen, Ola Toreson Grønfeten, EinarOlsson Devik, Ola Gunnarssen Berset, Erik Toreson Nauste, PederOlsson Slemen, Knut Knutsson Myklebostad, Peder Ivarsson liung-­nes, Hans Ellingssen Åk, Amund Eriksson Myrabø, Knut LarssonHein, Ivar Larssen Sæbø, Einar Pedersson Skjelbostad, Anders AilderssonUndhjem og EUing Pedersson liatie .. Resultatet av drøftingane vart «etter grundigste betenkninger ogoverslag såvel av pre'Stene i bemeldte prestegjeld '~ om deres medhavendesoknemenn, at udi disse 4 prestegjeld (Aukra er ikkje med,kva ne grunnen kan vera) kan ei flere faste skoler til neen nytte

345oppbygges og innrettes enn en på M 0 l d e l a d e s t e d. Por detøvrige vil overalt i di'sse prestegjeld omgående skolemestre. soma 'lI e r e d e b e g y n t e r, brukes til å undervise ungdommen.nemlig i Oryttens gjeld 3 skolemestre, i Nesset 2, i Veøy 4 og lBolsøy og Kleive 2». Deretter gjorde dei vedtak i 8 punkt om «enalminnelig regel og rettesnor, som disse prestegjelds almuer, iiideres ungdoms undervisning og skolegang, heretter holder seg etterrettelig».Vi høyrer her at desse sorri var møtte til å drøfta skulestellet iseptember 1742, ikkje finn at Molde har ordna skulen sin så godtsom den bør vera. Men «fra de på stedet boende offiserer, kgl.betjenter og fornemste borgere» var det komi eit framlegg ombygging og innreiding av ein skule. Det ser ikkje ut til at det h::trvorti noko meir ut av dette med det same, for eit års tid etter serein amtmann Tønder er ute med trugsmål på eit nytt møte av Moldeborgarane:Anten lyt dei no friviljug greia kostnaden til skulen,eller så må han ta seg Ul utan vidare å byta utlegga på dei ymseborgarane. lian fekk stønad i dette av soknepresten i Bolsøy (ogMolde) Peder Angell, som iser heldt fram kor naudsynt skulen varfor fattigfolks born (velstandsfolket sytte sjølvsagt sjølv for dennaudsynte undervisning til borna sine). Presten heldt elles fram atklokkaren, Severin Løeg, skulle vera vel 'skikka til «skoleholder»,det og resten av forsamlinga var samd i - «på prosten Lunds forespørsel».Men framleies ser det ut til å gå berre smått med gjennomføringa.Av eit brev frå 1745, der 13 av dei fornemste borgaranevender seg til stiftamtmann og bisp, ser vi at dei rosar Løegfor hans dugleik i rekning og skriving, men samstundes klagar deiover at dei fleste borgarane i byen ikkje vil betala det som kjempå dei av utlegga. Læraren får såleis ikkje løna si. Aret etter er detsmåborgarane som er ute og klagar: Dei · set så ringt i det at ddikkje greier å betala for å få undervisning ,til borna sine. Dessutanlaut gutane hjelpa fedrane sine på fiske og anna, og gjentene lautut på bygdene og gjæta; - det var anna å vera byfrøken på Moldeden gongen enn no! Og dei held fram at dei i mørketida om vinterensjølve kan læra borna sine å lesa og elles det som trengst avkristendomsførebuing. Skriving og rekning hadde dei ikkje · brukfor. - Denne skulestriden fører til at alt same hausten kjem sjølvestiftamtmarm Christian de Sto c k f l e t h til Molde for å greia oppbåde i denne saka og i andre ting. Det var og klager over Løeg

346som lærar. Det enda med at han framleies skulle vera klokkar,.og han. skulle skaffa eit høveleg lokale til skulerom mot å få utbetalt25 rd. til å løna ein medlærar. Dei som ville nytta Løeg som lærari skriving og rekning, skulle betala honom ekstra, frå 2-12 rd. -­«liksom i den forrige skoleholders liysings tid». Det synest såleisil. ha v.ori vandare å få i gang skulen etter nyskipnaden på Moldeenn i Romsdalsbygdene. Men så var det då også her spørsmål omein f a s t s k u l e med det same. ,Por folk nest ,er det dei økonomiske offer dei laut ut med, somgjorde dei uviljuge mot skulen. Men det var og andre ting somskapte vanskar for at den nye skuleskipnaden skulle bli vellukka,lærarspørsmålet. Var det vanskeleg på Molde, var det sjølvsagtmykje verre utover bygdene. Ingenstad var det skular som gavlærarutdaning; ein laut nøya seg med den fyrste og den beste sombaud seg til, berre han kunne lesa og skriva og helst rekna litt.. Det er så typisk det lærar L. K. W i i g skriv om ein av fyrste læraranei Voll sokn (Innfjorden), Lars Koldevand. lian kom dit somd r e n g frå Volda på Sunnmøre,. «og da han hadde litt boklig kunnskap,så ble han ansatt som skolelærer omtrent 1740. lian ble kaltKalvass-Lars (jfr. KoldevandO. lian sluttet skolen 1763». At detskulle fylgja nokon kultur og større kunnskap med slike, det varikkje å venta. Dei høyrde til ei sosial underklasse, og var langtringare lønte enn dei fleste handverkarane. Løna i Romsdal varføre 1800 ei 15- 20 rd., dvs. større løn enn dei fleste andre stader.Pør dei vart godkjende, var lærarane gjerne underviste og prøvalitt av presten, stundom og av prosten, og så tok dei utan vidaretil med skulearbeidet sitt. Dei skulle haldq 30 veker skule for åretjamnast. Det var ei vekes omgangsskuLe hos kvar mann utan omsyntil om garden var stor eller liten - ei ordninig som varde vedheilt til skuleloven i 1827. Det gjekk ofte 2- 3 år før skulen haddegreidd rundturen til alle. 1) ,Men sjølve skuleforordninga hadde då1ike vel vist vegen - .også når det galdt krava til læraren: «athan ikke uten tvingende omstendigheter skulle være yngre enn 32å r (det han svært ofte var), at han hadde gode testimonia om etulastelig forhold, og i særdeleshet at han ei banher, ei lyver, ei ergenemt til drukkenskap, liderlighet eller usedelighet, at han skriverog regner vel, eller s å g 0 d t som i h a n s sko I e b e h ø v e s,1) Sjå bl. .a. L. K. Wiigs opplysningar i R. Sogelags årsskrift 1923 frå Voll.Wiig er fødd i 1798 Og d. 1879.

347og kan deri informere, samt at han skriver ortografisk d a n s b ..Etter forordninga skulle kvar skulemeister på skulekassa si rekningvera forsynt med 1 bibel, 1 huspostill, 1 blekkhus og 1 lineal. Kvartbarn skulle ha katekisme, forklaring og salmebok, og d'ermed harvi nemnt heile det lovfeste skulemateriellet.Etter dei gjevne instruksane skulle det vera to bord i skulestova,eit for gutane og eit for gjentene. Helst skulle det vera serskilt romtil undervisninga, men det vanlege vart at skulen vart halden idaglegstova, der husens folk greidde sitt vanlege arbeid samstundes.f'orutan røykomn eller grue fanst det gjerne ei seng ellerto her, og rokk og vevstol, som ' jamnast var i verksemd også iundervisningstida. Den daglege skuletida var lang. f'rå påske tilmikkeisdag varde ho frå 7- 11 om føremiddagen og frå 14- 18om ettermiddagen, men frå mikkeisdag til påske frå kl. 9- 12 ogfrå 13-16 «for de børn som ei hadde så lang vei at de før måtte gå».I instruksen for lærarane heitte det at dei kvar morgon skalbyrja med bøn etter at morgonsalmen fyrst er sungen. Deretterskal det lesast ei kap. or Bibelen og «endelig synges en pønitenses(botsalme) eller en annen åndelig salme». Og medan morgonbønavert lesen, «skal alle tilstedeværende børn ligge på deres kne, ogbør læreren vel se til at de med andakt synge salmene, bede bønnenog høre Guds hellige ord lese». På same vis går det for segnår skulen .sluttar om dagen. «Dog tas herved i akt at etter værer.sbeskaffenhet om vinteren når det er ondt vær, da ikkun syngeet par vers aven salme, på det børnene ved lyse aften kunnehjemkomme og ei ved sne og uti mørker kommer til skade».Men også utanom den fastsette skuletida var lærarane pliktigetil, dersom ein eller fleire bønder kravde det, å undervisa utailfordet vanlege skulehald ei 6- 8 veker og det utan serskild betaling,men med rett til fritt opphald hos dei som kravde skule.Men dermed var det heller ikkje nok: «Skolemestrene bør ogsåpå predikedagene, når. ingen gudstjeneste i anneksene holdes, ·isamme annekser eller ide bygder hvor de ere, holde bønn medalmuen, med å synge de forordnede eller andre åndelige salmermed den og !lese for den noe av Bibelen, helst: det ny testamente,samt deres katekisme og en prediken i en gou huspostille så ogkristelige og oppbygelige bønner, alt etter den undervisning, somansporer den ved hvert steds prost eller sokneprest skal la øve».I skulestyret eller

348fest formann. Medlemer elles var lensmann og medhjelparane tilpresten. Utlegga til skulen vart utlikna etter visse reglar på folketi bygda; «skuiletollen» heitte denne skatten.I Romsdals sogelags årskrift for 1922 fortel Knut Fos s frå einvisitas bispen S c h ø n h e y d e r heldt i Grytten i 1799, og deruttala han stort misnøye med skulen som han var og kravde nyetiltak. På eit møte av skulekommisjonen på Grytten prestegardåret etter freistar dei så å fylla krava bispen sette i medhald avforordninga frå 1739 og den kongelege plakaten frå 1741. Fyrstgaldt det å få · orden i rekneskapen slik at både kasserar og ettersynsmenngjorde sine plikter, noko som synest å ha valda vanskarl fleire bygder ~ fyrstninga. Og så vart dei samde om å skipa einy 'lærarstilling, då distrikta til dei tre skulemeistrane som haddevori sidan 1740, var alt for store. Det skulle såleis bli 4 no, og«soknepresten, herr Heide, ble derpå anmodet om å utsøke etduelig subjekt til skolemester». Men for å greia dei nye utleg .~asom fylgde med dette, vart det «,j medhold av forordningen av23. januar 1739 dens 33 § besluttet:At håndverkere og løsgjengere skulle pållegges et litt høyerepålegg årlig til skolekassen enn forhen. Og etter omstendighetenekunne dette pålegg ansettes fra 16 till 24 skilling årlig på desligepersoner. Så og ble fastsatt til følge for fremtiden, på grunnav forordningen av 23. januar 1739 den 32 § at ved alle brudevielser,barnedåper og begravelser skulle en tavle ombæres i kirkene,og ved alle ·gjestebud og samkvem en bøsse eller ta'llerkengå omkring i huset til alle nærværende for å samle godv,il1ige gavertil skolekassen. Dette har verten av huset hvor gjestebudetog samkvemmet holdes, å besørge og å stå til ansvar for. Og itilfelle av hans forsømmelse betaler han, nemlig husverten, 16 skillingtil skolekassen.» - Og fordi skule kassa ikkje skulle bli pålestuturvande utlegg, galdt det passa vel på utbetalingane, såleis«at alene ytterst trengende (og det vil seia mykje på den tid~)og hjelpeløse børn kunne vente understøttelse av skolekassen tilklær eller kost i skolen, og det så meget mindre, som det bør væreog visseligen ikke alene foreldres, men enn og, alle fostededresog husfedres plikt å forsyne de børn som er i de'res brød, med defornødne klær og nødtødtig underholdning, likså vel den tid degår i skole, som i den tid de arbeider og er i deres tjeneste. Foraltså nøye å kunne påse oppfyl,lelsen herav forbeholder skolekom-

349miSjonen seg den rett å kunne undersøke og bedømme hvorvidten understøttelse til klær eller til kost i skolen kunne gis til eteller annet trengende barn, hvorfor ingen utgift av dette slag måtteskje uten kommisjonens forutgående samtykke og gitte utgiftsseddel».Men det kunne endå sparast meir; det måtte kontrollerast «atde skolebøker skolemestrene har for å utdele til fattige barn måavlegges riktig regnskap for, og må skolemesteren alltid oppgi ~iJhvem bøkene er gitt; på det kommisjonen kan påskjønne og bedømmeom bøkene er gitt til virkelige trengende og fattige barn, el'lerom bøkene ikke bør betales igjen til kassen, enten av foreldrene,om de er i stand dertil, eller av de folk som barnet tjener hos». --Til slutt handsamar skulekommisjonen forsømingar og skulefråvær,« da det ofte skjer at barna ikke kommer i skolen. Såpå det denne uskikk kan hemmes, ble besluttet:At skolemestrene skulle påminnes om den plikt å melde forpresten og kommisjonen når enten foreldrene, husbonder og matmødreavholder barna fra skolegang, på det . sådanne ondartedemennesker kunne bli tiltalte etter forordning og kongelig reskriptav 24. november 1764».Dette er eit kulturdokument av rang, slik det gjev ein gløtt inni tida og tilhøva frå mange sider. Og skulerekneskapen for Gryttenprestegjeld i tida nærast etter syner at det vert sett inn den størsteenergi på å løysa dei to hovudoppgåvene: samla inn pengarved alle slags samkomer og pina småfolks barn ved å vera mestmogleg knipne med utlegg til mat, klede og bøker.Det var framleies fullt med vanskar for skulen. Verst var detkanskje å få has på forsømingane. Polk ville ha ungane heime ogmed i arbeidet på garden. Eit mindre framsteg fekk vi i 1807. Dåkom det skriv frå bispen som påbaud at kvart skuledistrikt «hvorog såvidt det lokale tillater det» vert delt inn i mindre partar ellerr 0 t e r etter som gardane ligg til, slik at ungdomen i kvar einskildrote samstunges kunne møtast hos skulemeisteren, som ikkjelenger skulle fara frå gard til gard, men frå rote til rote, «hvisjordbrukerne etter riktig omgang mottar ham. Herved vil omgangeni prestegjeldet snarere tilendebringes, og ungdommen qyteoftere undervisning enn tilfom».Vi har i dag vandt for å skjøna kva eit slikt omgangsskulelærar­Hv var. Mykje slit gjennom travle dpgar i eit halvt år i saman-

350heng - i onnene måtte sjølvsagt ungane vera mest mogleg frie .Det var til dels veldige avstandar ein slik skulemeister hadde tifara, og det var alt anna enn fest for honom å koma inn på man ,r,egardar, der kvar matbiten gjerne kjendest som det reine nådsensbrød; lærar,en var langt frå alltid velkommen, men laut like velbli. Men kjennskap til folk og tilhøve i gjeldet fekk han betre ennnokon annan, og i mange heimar vart han og motteken med velviljeog ein kjærkomen skjenk. Det var mange av omgangsskulelæraranesom hadde hug på drykken. Ein mann som den fyrsteskulemeisteren i Grytten, Anders Olsson li 0 r g h e i m, er eit godtdøme. Distriktet hans strekte seg over meir enn 50 km, heilt fråVeblungsnes og Åndalsnes til fylkesgrensa mot Oppland (Brøstegardane).I om lag 40 år (1740-1780) var dette arbeidsfeltet hans.Og han var ein dugange og trufast strevar. Det heiter frå eit møtei skulekommisjonen frå 1758 at presten «måtte rosa Anders liorgheimframfor dei andre lærarane». Det var to til. Men han drakkog vart ofte sett tilrette. Såleis vart han i eit møte den 20. juni 1748l efsa «for given forargelse formedelst drukkenskap». Og i detfyrste skulekommisjonsmøtet etter han vart rosa i 1758, heiter det:«Anders liorgheim beklager selv å trettes, fornemmelig formedelstdrikkfeldighet, hvorfor han meget ofte er blitt advart og straffetog liksom nå lovd forbedring.»1) Når ein granskar litt gamle protokollarfrå desse bygdekommisjonane, møter ein ikkje så sjeldan typenAnders liorgheim, endå dei ikkje alltid samstundes får så mykjeros som han.Eit underleg bilete av opplysningsarbeidet og ungdomsopplærin ~~ai bygdene gjev bispen O. B u g g e i sine visitasrneidingar. Menein får då vita litt om kor langt bygdene var komne på dei 65-70åra som var gått sidan loven i 1739 og skuleplakaten i 1741 la grunnlagetfor folkeskulestellet vårt. Bugge var ein brålyndt og ofselegnatur, som vart mest farleg så snart han fekk tak på ei penn. Mensamstundes var han ein rikt utrusta personlegdom med gode kuntl-. skapar - han var jamvel dr. theol., og ein kan ikkje koma frå at·han var ein mann som tok si embetsgjerning med stort alvor. Viskal her gje att nokre døme frå R.omsdalsbygdene (her tekne fråliøverstad: Norsk skulesoga, I.):M 0 l d e: I 1807 er ungdomen «meget vankunqig og det synes,1) Sjå Knut Foss: Skolelærere i Gryttens pg. 1740---1860, R Sogelags årsskrift192& -

351som om presten (Stenbuch) hverken anvender tid eller flid til ;1danne den. I sitt vesen er han framfusende og oppfarende, samtuten tvil innbilsk. - Molde by har en fast skole med to lærere, beggeusle. I skolen var kun få · barn, og disse kunne intet. I skolejournajenhadde skolelæreren ingen ting føri, .·inn siden 1805, hvilket beviserden elendige oppsikt presten har.» På 6Yz -år har skulekommisjonenberre hatt 3 møte. Men på en ny visitasferd i 1819 er detmykje betre, og i 1823 får jamvel presten ros.B u d: 1807. Klokkaren held ikkje skule; dei to lærarane, HansMale i Bud og Søren Reijersen i Hustad, har kvar 16 rd. i løn Jgfår ros, serleg Søren, som har lært mange å skriva og rekna sågodt at dei har vorti butikksveinar i Kristiansund og Molde. Presten(Johan Christopher Lohmann) freistar visst og,«men har neppegaver til å utrette noe klekkelig, da hans egne begreper manglerden klarhet, de trengte til kateketisk å utvikles. - Ungdommen varkun måtelig, som heller ikke. annet kunne ventes, da formannen varen bekjent drukkenbolt». Dei få eldre konfirmantane som kan noku.må ha lærarane å takka for det. I 1819 er ungdomen betre enn sist;men «kun måtelig». Presten (Hans Bull Motzfeldt, 1809-22) kanikkje eksaminera. lian er «en mann av hode, men uten noenerudition (daning og kunnskap). for sitt embete føler han neppevarmt; i hjertet tror jeg han er god. Beskyldes for drikkfeldighet- - prekenen uten varme og kristelig følelse.»A u k r a: Både i 1807, 1819 og 1823 (og endå meir i 1828) fårungdomen ros for kunnskapen sin. Og «mah sporte tydelig prestensflid med den (Andreas liøyem 1798-1823 og Niels Dreyer1823-56). ~ Jeg la merke til at presten omgikk es almuen megetstusslig og svarte den kun kort». I 1819 seier han om liøyemat han "er ein «rik og streng økonom». Bispen finn same året atskulemeistrane «syntes å være temmelig gode, noen endog merenn alminnelig».V e ø y, 1807: «Ungdommen overmåte vankundig, men jeg v:;tikke med visshet om dette ikke bør tilskrives formannens uduelighet».Også i 1819 er ungdomen fåkunnig. «Presten.er en duetigmann, men hypokonder og dorsk. -- - fra prestens side gjøresnok intet til dens dannelse (Jens Stub 1801- 19, føremannenhans var Ove Chr. Krogh 1789-1800). I øvri,g tror jeg prestenikke er ganske fri for auri sacra fames (trå etter pengar, kyrkjeeiga).Lærarane er ikkje «ganske uefne». Den nye presten (10-

352han Christopher Haar Daae 1820-29) er «både i lyst og evnererbarmelig. Ungdommen var som ham.»G r y t t e n, 1807: Her er berre 3 lærarar i 5 sokner, og det ennåden førre bispen hadde kravt ein til (s. 348). No driv Bugge det fram.Presten (Hans Rasmus Astrup 1805-27) er «en såre enfoldig og>. I 1819: «Presten (Jonas Prost 1804-25) preket medmegen hatskhet mot haugianerne. Vankundigheten er nok temmeligstor». I ] 823 er ungdomen noko likare att. Vi høyrer ofteat prestane ligg i strid med bygdefolket sitt, såleis Heltberg iNesset, Høyem i Aukra (difor er han «stutt» i samtalane med dei og,seier Bugge) og Astrup i Grytten .. Ofte gjekk det rett hardt for seg. og gjennom fleire rettar til sjølve det kongelege kanselli i Kjøpenhamn.Der enda t. d. striden mellom Høyem og klokkaren hans, T01"­:stein Sundsbøe, i 1810 ..Då almugen i Grytten i 1811 hadde skjelt ut presten sin, Astrup,klaga han til prosten Stub, han atter. til bispen, som kom opp i mykjeskriving for denne saka både med amtmann og kanselliet. Her kjemdet tydeleg fram at den kyrkjelege og verdslege embetsmaktaikkje alltid dreg så godt saman. Og endå klårare kjem dette frami sokneprest Høy-ems strid med Aukrabøndene, der bispen på einmåte skuldar amtmann Sommerfelt for å ha hjelpt bøndene medklaga over Høyem, og må stå til rette for kanselliet for skuldinga.Det treng ikkje vera skulespørsmål som er opphav til slike motsetnader,tvert i mot er det jamnast reint private ting. Men det ugreitt at når almugen kom i slik motsetnad til presten, som fyrst. og fremst bar fram skulekrava, så var det ålt anna enn lett å drivadei tiltaka i gjennom som trongst. All dyrtida og nåudåra ut gjennom1700-talet og naudåra fyrst på 1800-talet la og tunge vanskari vegen fo r arbeidet med å fremja skulen slik som føresetnaden varog kongebreva frå 1739 og 1741 uttrykte det. .!Dei fyrste freistnadene på å skipa eit velordna skulestell i Romsdalmåtte såleis bli noko vinglande og uvisse - slik i våre bygdersom flestalle stader i landet. Men så rett mange åra · gjekk likevel

353ikkje før folk flest, også ute på bygdene, lærde å lesa; Reint amlfabetarvar dei no heller ikkje før. Ein kan berre lesa det L. K.Wiig skriv om tilhøva i Voll før 1740:«Den som først lærte en del barn å lese her, var en mann pånedre garden på Nederhovde ved navn Bom. lian var ikke ansattsom skolelærer, men de som ville, fikk ham til å lære sine barn,formodentlig for betaling. lian skulle og være den eneste i d~ngrend, der var eier av huspostill, og de andre i Søvik og liovdegikk til ham om søndagene når han leste teksten. Til dem som komfor seint, gav han irettesettelse og sa bl. a.: «Dåkka Gud er dåkkabug».Føregangsmenn av dette slaget har det jamt funnest i alle bygder,slike som av eiga drift og evne har flytt bygdelivet eit stegfram. Dei fleste ligg gløymde, men mange lever enno i friskt minnesom gløgge og hjelpsame menneske.Det gjekk reint utruleg med leSinga. Derimot var det heller tråttmed opplæringa i skriving og rekning. Men serleg sist i tidbolken,i «opplysningstida» frå 1710-åra, er det ikkje få rett skrivekunnL,?;ekvinner og menn i dei fleste bygder. Ein kan ofte gle seg når einles gamle protokollar, over bygdemenn som fører bra stil og ofteei rett flott handskrift. I denne tida tek også folk meir og meir til ålesa annan iitteratur enn den reint religiøse. Somme finn jamvelfram til Snorre-omsetjinga frå 1757 og fyllest av den oppdrift og deitankar som skapte 1814. Og embetsmenn og velstandsborgararkunne ofte ha rett bra boksamlingar og fylgde godt med. Endå såring denne skulen var og så d a n s k han var, gjorde han tydelegsi nasjonale gjerning i vårt folk.I 1792 vart det på Molde skipa eit lag som bar namnet «Troskapsklubben».Det hadde fyrst og fremst selskapeleg føremål, menalt tre år etter fekk det grunnlagt ei lita boksamling, som skulle habøker «passende til hvermanns lesning». Dette lagt heldt og deifleste aviser og tidskrifter som kom ut i landet.-Samla kan ein seia om det opplysningsarbeid som er komi i gang:Den norske almugen er på veg til å bli eit kulturfolk.4RBEIDSLIV OG TILHØVE ELLES I AUKRA PRESTEGJELDKRING 1800.Vi har ovanfor fleire gonger nemnt Andreas liøyem, som eit kvarthundre år (1798-1823) var sokneprest i Aukra. lian var ein vakenRomsdals Soga - 23

354og interessert mann, som vi og har sett at bispen Bugge gjev lovor J.Vi har ei skildring av prestegjeldet frå hans hand (1818), som gjevmange forvitnelege gløtt inn i tilhøva på hans tid i dette øygjeldetute i den norske havgarden. Han er nøktern og realistisk, og nårdet gjeld omtalen av folket, som han låg så mykje i strid med, måhrhan det truleg noko i svartaste laget. Men opplysningane hans fortenerein plass for seg i Romsdalssoga, også av di at det er så sjeldanat vi har slike skildr,ingar eller utgreiingar frå denne tida gjevneav menn som gjennom eit langt liv har personleg røynsle ogkunnskapar om det dei fortel.Høyem byrjar med ei geografisk rettleiing om gjeldet og ei utgreiingom namna Aukra og Gossa som det er uturvande å ta mednoko av her - namnetolkingane hans er alt for fantastiske for oss,slik han finn dei har opphav hos gudar og gamle førhistoriske segnkongar.Av alle hans kyrkjelege opplysningar kan vi heller ikkjeta med noko, då-vi har fortalt det viktigaste før (s. 277 og 204). Omiolkesetnaden fortel han at Sandøy har 12 bønder og ein kongelegtollmann. Orta har 4 bønder, Lyngvær 3 «beboere» og Husøy 2 bønder.Ona, «en klippeøy og et bekjent stort fiskevær, har 20 beboere».Harøy har 20 bønder og nokre husmenn og strandsitjarar.I den søre luten av øya er det 5 bønder som høyrer til Haram pg.på Sunnmøre. I Aukra er det 131 matrikulerte gardar som utgjer419 våger fiskeleige og har 326 oppsitjarar, 60 plassmenn og ~8strandsitjarar. Sa:mla folkemengd i 1801 2721.I Aukra pg. er det ein sokneprest, ein klokkar og 5 omgangsskulelærar.Kvar av desse «skoleholderne får prornte utbetalt vedårets ende 20 rdl. mot å ha holdt 40 ukers skole». Lønsvilkåra erher med det beste - i Nesset var det same løna for 32 veker skule.Skulekassa ståt godt, har tils. 558 rdl. i kontantar og obligasjonar.Fattigkassa greier seg dårlegare. «Til den kommer sjelden annetinn enn de i kirkeblokken gitte kommunikanters små gaver». Dif')fhar ho berre 15 rdl. og nokre skillingar. Gjeldet er bytt i 24 fattiglægder,- ei liknande ordning fanst i alle bygder for fattigstellet.Aukra kaUs benefiserte jordegods er prestegarden og enkjesætetVågøy, tils. på 26 våger fiskeleige. Innkomene til klokkaren ersvært uvisse, »beror mere på almuens velvilje enn på en viss rettesnor».Innkomene til Aukra og Vågøy kyrkjer er den halve lutenav kyrkjetienda, den andre helvta vert betalt til «den lærde skole»

355(Katedralskulen) i Trondheim av alle dei 4 soknene i gjeldet, dess:...utan 10 våger fiskeleige og jordegods.Dei viktigaste innkomene til presten var korntienda «som den harvært ytt i 70 år». Det vart betre då ein tiendekommisjon sette havretunnatil mellom 1 rdl. og 3 ort til 2 rdl., og byggtunna til 3 rdl.og lort. «Etter nærværende priser har jeg ikke den halve del korntiendemot min forma-nn i kallet, av den største del tiendeytere, sombetalte deres tiende for den fastsatte sum».I dei seinare åra har n a u d a lært ibuarane i Aukra «at akerensdyrkelse dog er mere fordelaktig enn det uvisse fiskeri (jfr. s. 292),hvortil de alltid har vært hengivne». Men endå ligg mange, ja, jamvelnokre av dei største gardane utan gjerde og fritt for fefottil kvar tid. folk sår mest havre, berre lite bygg. Dei fleste gardanegreier ikkje fø «de gårdboende familier» lenger enn til jonsoktider.Sidan må dei kjøpa korn eller mjøl til haustavlinga kan nyttast.Mange gardar «gir kun føde for vinteren og noen ennå mindre".Mest alle ibuarane driv fiske, iser i kapellsoknene og fiskevær.l.fiskeværa Ona og Bjørnsund har tils. 40 huslydar, «som intet sårog intet høster»_ Desse strandsitjarane driv liksom og «kapellmenighetene>~forutan det vanlege torskefisket om vinteren sumarfiskepå Storegga, «en langs kysten gående klippegrunn av 100 favnerdybde 12 til 16 mil fra land». Her fiskar dei longe og kveite, avden siste fisken lagar dei «de bekjente ræfog» (reklingar). Reisa , uttil Storegga er ofte farleg i opne båtar, stundom ofte til inga nytte.Jamvel i stilt ver kan r,eisa vera til fånyttes når dei ikkje får· «vaferd»,d. e. når dei råkar bort i den stride straumen som går nordetterog fører med seg snøret med slik makt at det ikkje kan nåbotnen.I dei 4 siste åra har dei og med ihuge lagt seg etter å fangabrugde, og dei har stor vinning av denne farlege ·fangsten, som førvar lite kjend. Berre av levra til ei einaste brugde kan dei få 6- 8lunner tran, og kvar tunne vert betalt med 18-20 rdl. «foTrnede1stfiskerienes utebliven i mange år, hersker nå i prestegjeldet til delsm e g e n s u l t, t r a n g 0 g n ø g e n h e t. I de lykkelige fiskerierstid kunne prestegjeldet regnes iblant de velhavende, nå derimotmå det ansettes i blant de magre og fattige».I Fræna - eller Vågøy sokn - driv dei mykje ,tjørebrenning; meddette kan somme bønder årleg tena ei 4.0-50 r~. Her byggjer deiog båtar på gardar der det finst høveleg skog, serleg åttringar som

356fører 3 lester og meir. Desse åttringane vert brukte til havfiskeog er gode siglarar med breie eller utvida framstamnar og sterkareenn dei so.m vert bygde på Sunnmøre.Åkrane på Aukra gjev lita grøde og treng mykje gjødsel, dåjorda jamnast er skrinn. Og den åkeren som forfedrane har pløgt,pløyer dei framleies kvart år. Sjeldan bryt dei ny jord til åker,og aldri vert åkeren attlagd til å kvHa seg. Sædskifte og jordskifteer her ein mørk tale. Like lite ville dei skjøna at sol og varme ernaudsynt for urter oggrasplantar, og at den jord vert daud ogmindre grornæm som støtt ligg i mørker. I staden for å kunna selja,kjøper dei fleste deira sulvarer frå dei indre prestegjelda og frå Opplandet,i set på Ro.msdals-marknaden. Der er omsetnaden av fisk ogtran og sild, i mot mjøl,- korn,kjøt, flesk og smør, svært levande.Dei fleste bønder har berr'e 6-7 kyr, mange har berre 3-,5. Medein hest pløyer bonden åkeren sin og driv garden elles. Den sandutejorda gjer at enga er elendig og «desformedelst forsømt dyrkelse».I prestegjeldet er det berre få handverkarar. Dei fleste. bønder lagarsjølv det dei treng til gards- og husreiskapar. Ja, sjølve syr deikleda og skorne sine. Innbu og klede er svært tarvelege. ror einsto.r del nøyer folk seg enno med hekter i kleda og med reimari skorne. «Med hensyn til deres pynt er de ennå et halvt hundreår tilbake i sammenlikning med de fleste landsbygder». Våningshusadeira er enno for det meste røykstover. Eller stover utan lottog har kalka omnar med ein skorstein. Derifrå går røyken oppgjennom ei opning i taket som vert kaHa l j 0 r e, som dei let attnår det trengst, med ei s j å. l ) ror ei 20-30 år attende, då det vargode fiskeår, skaffa somme bønder seg loft- og kakkelomnsstover.M en slike kosta ei 100 rd., då alt innbu måtte kjøpast og førast lam!,tundan frå; og framande bygningsmenn frå Nordfjord og Sunnmørelet seg betala godt. - Til utfyHing av Høyems opplysningar om husog heim på Aukra, skal vi her ta med det utskiftningsformann LarsDalset har skrivi om den eldre husforma inne i R ø d ven, slik atein kan sjå heimen i den romsdalske fjordbygda i samanheng medøybygdene. Han seier: Den vanlege måten å byggja på frå 1600og ut

357stova gjekk over heile breidda på ' huset og var på vanlege brukilokså stor. Dette var turvande, då om lag alt innearbeid gjekk forseg der. Så kom ende i ende med stova eit tilbygg -- truleg komdet noko seinare - og det var berre på ein og ein halv etasje; ifyrste høgda var det ein gang og eit kammers. I kove og kammersbrukt dei helst kleberomnar. Ei stove av denne typen stod på nedreHunn es til berre for få år sidan (kring 1920). lio var oppførd i1624. Då dei reiv ho, synte det seg at den gamle stova var bygd paei endå eldre stovetuft. Av denne gamle stovetypen er det no berrefå att» (jfr. s. 228). - Om sjølve røykomnen, som var vanleg i Rom

358gjorde sjølvsagt tak og vegger svarte, heilt kolsvarte, til litt nedfor raftekanten, men noko meir brune lenger nede.Endå om kring 1850 var røykstover vanleg i Romsdal.Om l e v e m å t e n til folket i Aukra har ikkje liøyem så sværtmykje godt å seia, endå han korkje vil «dadle eller rose» den.«Deres nærhet ved kjøpstaden (Molde- det same meinte dei iNesset kring 1850, endå aV-standet til Molde derifrå var 5-10 mil !),deres idelige handel med fisk, deres daglige arbeid med å fange ogdrepe fiskene, deres ferd på de brusende' bølger, deres beleilighettil bytte av vrak og sjøskader, har gjort deres tenkemåte til delsvoldsom og brusende, · til dels .noe egennyttig og rovbegjærlip.;.Deres store nabolager, især i kapellsoknene og fiskeværene, der-14, ja, 20 familier bor sammen, deres daglige isammensyssel påiand og, vann, deres mange ledige stup.der Og ørk~sløse dager, isærnår uvær inntreffer, gir leilighet til oppeggeise og vonde råd, hvorvedsinnet blir gjenstridig, deres atferd overveldende og de.res taleoverfusende. Overhodet er bønder her meget mistenksomme, trorikke meget noen enkelt øvrighetsperson; løper gemenlig fra den enetil den annen med sine spørsmål, og til slutt oftest følgende sin egenaller først fatte de mening. I øvrig kan jeg ikke annet enn tilståat forfatteren i Topografisk Journal for Norge, 8. hefte, · s. 51, ikkeer stridende mot min erfaring når han sier: «lier avviker . folketstenkemåte kjennelig fra opplandsmannen såvel i manndom som igodgjørende egenskaper». Man vil alene merke, at jo nærmere sjøkysten,jo mere viker god tenkemåte fra almuesmannen, som forårsakesaven blanding med fremmede nasjoner».Det . er ei svært velskriven skildring dette, og ho ·.har .mange interessanteting - han held. jamvel på rein rase -, men domen måvera for hard. Bispen Bugge rosar då ungdomen her som noko av detbeste i Romsdal; .og det vi veit om :folket elles der ute frå seinaretider, er at det er vakne, flinke og drivande folk. Somme drag h ;J ilpeikar på hos folket, er like v,elkjende i alle· bygder, hos bøndersom hos folk flest.. ·.liøyem fortel . vidare at det er ei stor lukke for dette gjeldet :ltdei ikkje dreiv med brennevinsbrenning, som alle" stader i landettok .seg så sterkt opp i denne tida, - «dog har ~ange i de godefiskeriers tider skaffet seg, især på utøyene og i fiskeværene, forpenger brennevin i mengde». For dette prestegjeld, der inga øverheithar budd forutan prestane, «hvor innvånerne, som alle henhøre

359til sjø-innrulleringen ikke står under militær tukt, de få unntatt somnå og da utskrives til ti. Majestets sjøtjeneste, har det vært en lykkeat deres sokneprester, nå vitterLigen i over 200 år har vært, litenunntagelse, rettskafne og gudfryktige menn, uten laster, til dels virkeliglærde menn, deres årvåkenhet, eksemplariske liv og duelighethar derfor kvalt en hopen av de mangfoldigen utsådde vondefrø, som ellers her har funnet en meget frodig vekst».Denne domen om Aukraprestane og den gjerning dei har gjort igjeldet sitt gjennom hundreåra, er visseleg stort sett rett. I detheHe spela prestane, i ser i det 18. hundreåret, ei stor og god rollei dei fleste av bygdene våre. Mange var store idealistar og varmhjartamenn og med opne sansar for framgangssakene i tida antendet no galdt åndeleg eller materielle tiltak.- Og tIøyem sjølv høyrde til desse.NASJONALE STEMNINGAR I SLUTTEN A V DANSKETIDA.Ser ein samla på tilhøva i Romsdal ut gjennom dansketida, finnein at framvoksteren i det store og heile svarar til utviklinga i landetelles. Romsdalssoga atterspeglar rett godt sjølve landssoga. Ogdet biletet ein får, er slett ikkje ringt. Det er ein trygg vokster tilstørre økonomisk og nasjonalt sjølvstende; sjølve 1814-frigjeringafrå Danmark kjem mest berre som eit naturleg resultat av dei mangekrefter i folket som i dei siste hundreåra så å seia har dregi iden lei.Det kan vera dei som vil spyrja om ein merkar nokon serleguV!ilje mot danskane eller mot sambandet med Danmark i dennesiste tidbolken før 1814. Det er ikkje så svært mykje å halda segtil. Men det er like vel kanskje så mykje at ein med ein viss rettkan seia at overklassen, dei kondisjonerte, helst syner ikkje berreloyalitet, men jamvel velvilje mot Danmark og kongehuset, medansjølve bondesamfunnet i Romsdal har ei meir antidansk innstilling.Dette kjem rett sterkt fram i s e g n e n e frå dei ymse bygdene.Vi har alt nemnt eit par døme i segnene om «Romsdalingen og generaldottera»og om futen Als:ing (s. 189 o,g 221). Om futen heiterdet såleis: «tIan var no berre som ein h e i d n i n g då, ser du -han skulle vera d a n s b. I ei anna ei,

360heiter det m. a.: «So var det ein gong det var ting på Nauste (iEresfjord). Der var som vanleg samla mykje folk frå heile prestegjeldet.Og om kvelden kom ,dei saman i den store røykstova harisGammal-Ivar. Rundt bordet sat gamlekarane ~ talast med ogdrakk so smått. Og ungdomen leika seg frampå golvet. So var derein som bruka fylgje futen, bar skreppa hans og var som eitslagsverje åt 'nå - ein d a n s k e dei kalla liomann. Denna kroppengjekk der gjorde sprakaiegger og less vere slik grørnme kar. lianville velje ut tå dei likaste tausom te danse med, og ikkje skuldefleire enn hari vilde få kbm'e på golvet hell.Menso ranst det ti 'hå Bjørn tå Langset. lian gjekk og tok fradansken tausa han hadde' krafsa åt seg:'«Du fe smør de mæ ei tå hånkjinn, du - dei hin'e vil me ha sjølve»- sa'n åt 'nå.Dansken tok på bruke kjeft, og meinte på han skulde hente futensjølv, so skulde det bli ei råd med ein slik bonslark. Men han Bjørntok dansken og hiva han ut.Det hadde regnt om dagen, so det stod ei søyle attmed kloppa, ogdet bar nedi den med dansken. lian vart berre møka' all om seg, 30lorten larka tå 'nå, då han kom seg opp att 'og luska seg vekk.Om ei stund kom futen og eit par storkarar med 'nå, og spurdeetter honom Bjørn. . '«lier e'n» - sa'n Bjørn og gjekk frampå golvet.«Du fe vare mæ me du» -sa futen.Men då rei,ste dei seg opp, gamlekarane bortmed bordet, og sa Jtdei vilde bli med dei au då.«liann Bjøynn he ikkje gjort anna so rett va» -- sa dei.lian stussa på då, futen, og sa ikkje meir åt 'nå Bjørn. Og 50gjekk han sin veg.Men ei stund etterpå tinget kom det order åt lensmannen om athan skulde setja han Bjørn i gapstokken på Rø, første søndagen detvar preken der. No var lensmannen og han Bjørn skyld, dei., Ja, søndagsmorgonen, då folket samlast attmed kyrkja, kom lensmannen,og han Bjørn var med. Og då skulde hån setjast i gapstokken.Oapstokken stod på nøre sida med di same ein kom inn kyrkjeporten.Der var det so glust med di at folket gjekk tett attmedden som stod i gapstokken, både når dei gjekk inn og ut, og dei

361' hadde rett til å spytte på'n, når dei gjekk førbi. Men det skuldeikkje vere nokon som vilde nytte den retten.Då lensmannen og han Bjørn kom inn om porten, stod der nokreungdomar eit stykke ifrå. Dei var so ålvorlege, men såg litt lureut. Lensmannen vart ståande reint handfallen og stire - der varingen gapstokk å sjå - berre eit hol 'i jorda der'n hadde stått.«Kors bevars! kor e dettan fatt å rå'e!» sa lensmannen».Det enda med at lensmannen laut sleppa h~m Bjørn fri. Det varikkje berre' at bygdefolket hadde broti ned og hatt bort den gamlegapstokken,men lensmannen fekk heller ikkje ein einaste mann tilfl ·laga nokon ny! Den danske futedrengen hadde sveisa bygdefolketihop.Ei segn som er noko yngre, frå førre hundreåret, fortel om einsamanstøytt mellom han Jo-Pe på Rød og storkarane (Rekdal, s.191). Dei ville gjerne stikka etter han Jo-Pe:«Var din bestefader også bare en bonde, Peder?» spurde ein tådei, liksom han ynka 'nå Pe om so var. Han Pe, som var bådesnartenkt og munn'rapp, sette eit par kvasse augo ti kroppen:«la, gussjeløv! Å gofa hass au,' han gammelgofa,» svara' n Pe.«Då han gammelgofa kom te Kjøpenhamn ein gong, tok han tå seghuåfør 'nå, likso hine danskan, han som sia vart stamfarn din. Hartgjekk der med gølvtvogen å tørka opp att etter hoffnarrå den tia,»la'n til» .Ein finn ei rett sterk og norsk bondesjølvkjensle i desse segnene,og uviljen mot alt som har med dansk å gjera, er tydeleg, såleis ugmotmålet deira - sjå t. d. segna «Dansk og Norsk» hos Rekdal(s. 174). Men uviljen har ikkje noko riks-nasjonalt innhald, kan eintrygt seia. Det er fyrst og fremst h a t m 0 t u n d e r t r y k k a­r a n e, iser futen og tenestekarane hans. Elles står dei fuHe avmistru framfor alle storkarane. Dei er innflyttarar, eller har sittopphav frå slike. Og då dei fleste er danskar, vil lett motviljen fåei meir beinveges adresse. Peder Claussønn Priis fortel jamvel altkring 1600 at det er ikkje noko folk nordmennene likar så ille somr

362Annleis måtte det bli hos overklassen. I ætt og mål og kulturstod dei i eit anna høve til Danmark. :Ein kan berre nemna ein såliten, men mykjeseiande ting som dette: Då Trondheims len ved~oskildefreden i 1658 vart overlati til Sverike, skulle folk herifråsenda borna sine til Uppsala universitet for å studera og ikkje tilKjøpenhamn. Pleire studentar frå Trondheim og Trøndelag drogogså verkeleg til Uppsala, men samstundes stakk eit par romsdølerav til Kjøpenhamns universitet: P r e d e r i c it s G e 0 r g i i G r y­t e n i u s (frå Grytten, seinare visesokneprest i Ve øy) og M (1-t h i a s R i c h a r d i R 0 m s d a l i e n sis, som dei heiter etteruniversitetsmatrikkelen. Banda som knytte N'O,f@)g til Danmark husåleis for desse vori så sterke at dei har teki vågnaden medå komaseg unna det nye svenskestyret, trass i forbodet. Ikkje eingongEven Hammer, som sjølv kallar ~ seg ,Nt>,regsven (Philonorvagus, s.285) i 'skriftet sitt frå omI. 1770, og som og verkeleg var ein sann nordmanni alt sitt arbeid for land og folk, har kraveller synsmåtarå bera fram som på noko vis er retta mot sambandet med Danmark.Han er tvert i mot svært kongetrugen. :Ein kan berre tenkjapå jordbrukslaget han skipa . på sjølve f ø d e d a g e n til kongen,og alle dei selskapeiege årsmøta som vart haldne på Årøynes dendagen gjennom den lange formannstida hans. Viktigaste talane harsikkert alltid vori dei for kongen og kongehuset. Ingen har vel uttrykttydelegare velviljen og kongetruskapen enn bygdemålsdiktaren,futen Ole Chr. Bull (jfr. s. 300):«- - ingjenstas i Vera e der no så brasom i Christians Tvillingr.ikje - -.Kongjen vår e go og Sonhass e slik slag,Gud gje seint må komma den Olykkjes Dag,når ein tå dei måutur Vera gå,Vera ha int' mångje slike.»Og attåt kjem det stundom jamvel ein reint religiøs varme inn i. .~kongehyllinga og dei gode ynska for «fedrelandet», som oHast synestvera «Tvillingriket», nemninga for sjølve den Guldbergske heilstatstanken(jfr. s. 208). Dette er serleg tydeleg i sluttverset til einav selskapssongane til Ole Bull:

363først og fremst vi ønskje oss sjøl fred og Ro,Gud gje ingjen mann må kjivast.Gud gje fisk tå Sjøen, Konn og Gras gje gro,Gud gje Beista vår må trivas !Gud gje Malmen alltid smeltas te Profit,Gud gje Pest og Sjukdom aller koma hit!Gud gje ingjens Hus nåntid bli te Grus -Gud gje Kongjen lengje leva!»Det er ein heilt annan nøgd og fredeleg tone i dette enn t. d. jNQrdal.Bruns velkjende . dikt «POr Norge, Kjæmpers fød~land» frå1770-åra, ein kraftig kampsong retta mot Danmark. Men . ein mårekna med at slike som Hammer, og serIeg Ole Bull, som jamvelvar gamal medlem av «Det norske selskapet» i Kjøpenhamn, pålangt nær ikkje stod framand for ånda i Nordal Bruns eldfulle reisingssong.Vi bør visseleg døma dei meir etter deira handlingar ennetter dei meir eller mindre vanebund'ne ordlaga dei nyttar, slike somhøyrde med til kongelege fødedagarog ved andre liknande høve.l kvardagslivet i minsto såg amtmann Even Hammer den danskestyringa heilt annleis enn når han 29. januar saman med Ole Bullog andre vener song og tala til kongens pris. Ein får ein rett godgløtt av dette t. d. i desse ord'a av prof. Sneedorf frå 1790:«Sesjon holdes på Molde hvert år; · alle over 15 år innskrives tilsjøtjene;ste; de tjener til 36 og er landevernsreserve til 60 år.M a n g. e k TI e p g j ø r e s h e r ved ses j 0 n e r n e. A m t m a n­n e n (Hammer) p å sto d a t 0 m 7t a s f r a d e n 0 r s k e, t a sk u n 1 f jo a d e d a n s k e» (jfr. s. 227).Ein skjønar det var berre så som så med rett og likskap i rika.Det var di·for mykje naturleg at då den rette oppgjerdsstunda kom,stod bønder og embetsmenn samla. Og embetsmennene synte ikkjeberre norsk vilje, men og dugleik og mod i den førarskap dei tokpå seg.

Tillegg l.364Grenseforretnirlg mellom Romsdal, Nordmøre og Sunnmørefrå 27. april 1658.Wii effterschrefne Knud Christophersøn Aremb, Biøren Baarssim Aass, KnlliEinersen Jordfeld, !fu'er Stuebøen, Olluf Sigvardtzen Querneberig, Erich AnderssønTielde, Knud Aslacksen ibm., ' Lauridtz Ericksen Eeg, Oluf Ericksen Neerbø.Olluf Skieldbostad, Kiøstell Eekrimb, Giert Klefve, Erick Eide, Elløf Steenløss,Bendigt Olssøn Mallau, Stephen ibm., !fuer Svendtzøn Farsta,d, Amund tIægdall.Larss Nielsen Sylte, Lasssse Linsset, tIanss Frostad, Anderss Sylte, Olluf Fixdall.Tosten Flade, ,Siml

365som hører Rombssdallen till og ligger unier samme field, kald is finisset, der jfra vdj wæster ofuer fieldenn till Biørneklefven oppe i Rombssdallen, den d høyesteog øverste gaard der oppe nest Guldbran:ltzdallen kal diss Klefuen og Brøistamed deris vnderliggendis eigendomb, der i fra væster till nord midt på dend fieldlmellum Sundrnør og Indfiord till een fund, som kaldis Indfund, Kamen og Brønd;J.lI,den d høyeste gaard som hører Rombsdallen till og ligger nest Sund mør, kaldisBerild, fra Brøndall i wæster till Tressfiordts fieldkamrne, som kaljis Schorcken,siden der i fra j wæster i høyeste Løberssfield tinde, der i fra j wæster i foessaae,som løber i wæster af Querndals axellfield, nock wæster der i fra, syndersti Wær.ge vrssfield, sijen der j fra i væster i Suardtzvadtzhov, saa beent j nordvestofuer høyeste Schaalegs field ned , i een watten kaldis Schaekiønj, nockder i fra nordvæst ofuer høyeste wattenridtz i Schieringfield, der i fra nordvestj Eichehorn field tinde till Rambsvigen, saa der i fra wæster u1 till Røessaach,som er dend. yderste gaard ui till hafuet og ligger j hafskiæren paa Harøen.Dette saalediss af gammel thid at være holden for læhnne skiæll imellum Nordmørog Rombsdallen paa dend noder side, og Rombsdall og Sundmør paa den dsynder side, det sandrueligst os witterligt kunde være, till diss widnissbyd vn1ervoriss zignetter med begier, voriss sorenskrifver det med oss til w itterlighedville forsseigle og vnderskriffue.Datum Wessniss denn 27 aprilis anno 1658.Læhnn schiffte eller by tte breff imellum Rombsdall og Nordmør paa dend een e,og Romsdall og Sundmør paa dend anden side,udeopieret aO 1768 af H. P.Schnitler.Tillegg 2.Det norske dokument frå 28. juni 1658 om Romsdals grensermot Sunnmør og Gudbrandsdalen.Dend stormechtige høybaarne første och herre, her fredrich den tredie, Dannemarkess,Norges, Wendes och Gottess ,konning, hertug vdj Slessvig, Holstein,Stoermaren och Ditmarschen, greffue vdj Oldenborg . och Delmenhorstes, wnderdanigstetroe tiennere, jegh Preben von Ahnen till fossnes, Dønnes och Myndenessgaarder, høyestbemeldte ko. may. befalingsmand offer Norlanden paa mineggene och Reinholt von Hoffuen till Køycke, atter høystbem. te ko. ma. bestalteroberste lieutenant som fuldmegtige paa erlig och welb. mand Peder Wibbe tilGierdrup hanss weigne, vdi erlig och welb. mand Jørgenn Bilche till Hoggeshoimb,ko. ma. befalingsmand offer Brassberig lehn, worriss med commissarj hanssfraverreise, giør witterligt, at efftersom den krig och feide imellem begge ma. ma.:de Nordische konger och potentater i forledne aar war begyndt, nu igien medGudtz naadige' bistannd i dette aar er worden stillet med en euiguaren:le freed,, hvorvdoffr ko. ma. aff Suerrig och hannss ma. successores och Suerriges cronei blant andre provintier Trundhiemb med d.ess vnderligende lehne er \Vodencederit at jncorporeris Suergis crone till ewindelig tied efter dend 6 artichel v ljbemeldte oprettede freedtz pacters indhold, och paa det der kan j widess :onwissheidt, om grenserne imellumb Aggershuuss, Bergenhuss och Romss ialensgrenser dets .skelne .QGh dehle, alt tuist och jringer att forrekomme, da hafuerwj vnderdannigsten effter høyst bemeldte ko. ma. worriss allernaadigste hernss

366och kongess naadigste befaling och fu ldmagt forføyet oss paa samme grenser, den23 juny paa Eegh wed Eghornss feild, och den 26 dito vej Biørnekleffuen ochpaa Biørnelien, at forfate och giøre et richtig schelne och raamerche der imellem,huor wi da paa samme grentzer ehre comparede (sic) vdi den stoermegtigehøybarne første och herre, her Carl Gustaff, Suerigess, Gottess och Wendesskoning, stoerf.ørste til Findland, hertug vdj Schaane, Estland, Carelen, Bremen,Verden, Stetin, Pommeren, Cassuben och Wenden, første til Rygen, herre offr.Ingermaniand och Wismar, saa och paldzgreffue wed Rein i Beyren, til Gulich,Cleve och Bergen hertug, hanss ko. ma. til Suerge høibetroede landzhøffding offr :0ster- och Wester Dallerne, Stoer Kobberbergs, Vesterbergs Laggenss, Nees ochSetters lehn, saa och vdj rygtzenss general bergss coIlegio ·adsessor sampt vedneruerrende tidh fulmegtig kongl. commissarivs offr. Trundhiemb och dess wnderIigendelæhn i Norge, den welborne herre her Lorentz Creytz, fri herre tilCassaritz, herre til Sarwelax och Abborfors, sampt fougderness, sorenschriffuereoch laug rettess menderness af bemte lehne deriss bij och offr werrelse, ocheffter f1igtig randsagriing og erfahring forefunden grentze deelle och raamerckerneat verre och af arrildtz tid werrit haffuer saa som følger: Først at begynde wedhaffuet paa en omfløt øe, kaldess Harøen, som liger alt sammen til Romsdallenvndedagende en gaard synderst paa øen naffnligh Møckelboestad, som hørrer tilBergenhuss lehn, der ifra offuerfiorden syd ost ind paa landet til en gaard kaldessRamssuig och hørrer til RQmssdallen och paa den ytte re side en gaard vednaffn Gangstad, som liger vnder " forschJ ne Bergenhuss lehn, der ifra atter ofr.fjorden til en gaard naffnlig Eege, som liger vnder Egehornss field, den ytterstegaard ehr for Egh, som hørrer Romsdallen til och grentzer ved en anden gaardved naffn Birckeuold, som och liger till Bergenhuss lehn, der ifra øste r till Skierringfield, frembdelless offuer det vand Schadekiøn, saa til Schaalefield, sidentil en trind ""houg, kaldes Kiølen eller Kiøllefield ved" Suarteløgshoug; wider østerder ifra til sydere enden i Warge-Vrss field, der i fra iligemaader i øste r i Querndalssaxelfield, huor aff Forssaae nederløber i synder, noch herfra i øster ihøyeste Løborss fieldtind, saa der fra till Tredtzfiords fieldkamme til det field,som "kaldess Schorken, fra bemte field Schorken midt paa paa (sic) de fjeld em ellemRomssdallen och Sundmør vdi Indfiorden til de funde paa fielden kaJ dessBrøndal, Kammen och Indfund, strekende sig vngeferlig wdj sudost, huilchet atschillerRomssdallen och Sundmør, huor Aggershuus lehn igien vedtager, schellenefrembdelles at gaa fra form Indfund igiennem WerdalsJield til Troldkinnd och saatil Grønhøyen eller Sua aaen, som løber ofr. forsch: De Grønhøyen, och saa i Biørnkleffuen"och 0rstrub, som atschiller Romssdallen och Gulbrandsdallen. Dettesaaledess effter ko. ma. i Danmark woriss aIlernaadigsste herress och kongesnaadigste commission och fuldmagt och paa høyestbem te ko. ma. naadigst"e behag,med hans ko. ma. aff Sueriges fuldmegtige och kongl. commissa~io vel be te velbornefrijherre her Creiitz forretit sOJTl forschrtt staar, deess til wlHerlighed worrisszingeneter och egenhender her neden wnder.Biørnelien den 28 iuny 1658.(L. S.) Preben von Ahnen. (L. S.) Reienholt von fioffn.At dette ehr enn richtig copiæ aff origenalen det bekienderPreben von Ahnen mpp.

367DEI VIKTIGASTE PRENTA KJELDENE TIL ROMSDALS SOGA, Il: .A. J. Schneider: Molde og Romsdalen, I og ILO. Olafsen: Veøy, I og ILA. Helland: Romsdals amt, I og ILO. Rygh: Gårdnavne i Romsdals amt (ved K. Rygh).G. Thesen: Beskrivelse av Romsdals amt (1861).J. E. Kraft: ToPC)grafisk-statistisk beskrivelse over Norge (6 b. frå 1820-35).I. Brovold: Vestnes beskrivelse.Årsskriftet åt Romsdal Sogelag, alle årgangar.G. Schøning: Reise gjennom en del av Norge 1773- 75.L. H. Bing: Beskrivelse over kongeriket Norge.Hans Strøm: Beskrivelse over fogderiet Søndmør.Aslak Bolts jordebok, frå o. 1430-50.Olav Engelbrektssons jordebok, frå o. 1530.Gunnar Solli: Møre Landbruksselskap (Romsdals praktiske landhusholdn.selskap).Ludvig Daae: En krønike om e;kebispene i Nidaros.Yngvar Nielsen: Kampen om Trondhjem 1657- 1660.Norske lierred~gs-Dombøk~r (1\ vsiktsbøker, Stevningsbøker, Supplikkbøker)1578- 166l.M. Rogne: Grytten prestegjelds kallsbok.festskriftet til riksmøtet i Bud, Molde 1933.Skattemanntalet frå 1520.S. Hasund: Ikring den store mannedauden.- «- Det norske landbruks historie.H. Angell: Skottetoget. Et 300-års minne (1912).O. Rekdal: folkeminne frå Romsdal.Asbjørn Øverås: Den eldste busetnaden i Eresfjord- Vistdal og Nesset.Ose. Albert Johnsen: liannibal Sehesteds stattholderskap.- «- Norges Bønder.Halvdan Koht: Bondereising.Jørgen Olafsen Holms historie om Bolsøyer komen sidan manuskriptet mittvar ferdig.Elles har alle større norske historieverk vori nytta meir eller mindre og likeeins ymse blad, tidskrifter og bøker (eldre og nyare), som ein her ikkje kanrekna opp. Eg viser elles til mange kjeldeopplysningar som er nemnde ymsestader i boka. - Arkivsakene for Romsdal finn ein helst i Statsarkivet i Trondheim.Boka har 88 bilete. Diverre er ikkje alle like gode, då det viktigaste biletmaterialetfor Romsdal strauk med ved Moldebranden i 1940. Vi har såleis fleiregonger mått laga nye bilete berre etter gamle bilete i eldre bøker.