FM - Statsbygg

Gulating lagmannsrettGulatings plass 1, BergenNybyggNr 702/2011

Ferdigmelding nr. 702/2011Prosjektnr. 99002INNHaLDStatsbygg ................................ 3Historikk ................................. 4Gangen i byggjesaka ................ 8Bygningsbeskriving .................. 10Landskap ................................ 20Kunstprosjektet ....................... 22Byggjeteknikk .......................... 24VVS-tekniske anlegg ................. 26Elektrotekniske anlegg ............. 28Prosjektadministrasjon............. 31fakta om prosjektetKostnadsramme: kr 502 900 000Areal: 7 450 m 202Ferdigmelding nr. 702/2011

StatsbyggStatsbygg er den sentrale rådgivaren til staten i byggje- og eigedomssaker, byggherre, eigedomsforvaltar og eigedomsutviklar. Statsbygg er ei forvaltningsbedrift underlagt Fornyings-, administrasjons- og kyrkjedepartementetsom er organisert med eit hovudkontor i Oslo og regionkontor i Oslo, Porsgrunn, Bergen, Trondheim og Tromsø.Statsbygg er den sentrale rådgivaren til staten i byggje- og eigedomssaker,byggherre, eigedomsforvaltar og eigedomsutviklar.Statsbygg er ei forvaltningsbedrift underlagt Fornyings-, administrasjons-og kyrkjedepartementet som er organisert med eit hovudkontori Oslo og regionkontor i Oslo, Porsgrunn, Bergen,Trondheim og Tromsø.Statsbygg hjelper departement og andre sivile statlege organ nårdei har endra eller nye behov for lokale. Lokalbehova skal dekkjastpå ein kostnadseffektiv måte. I verksemda til Statsbygg er omsynettil dei totale interessene til staten overordna eigne forretningsinteresser.Statsbygg skal vere ein aktiv reiskap for å gjennomførepolitiske målsetjingar innanfor miljø, arkitektur, estetikk, nyskapandebrukarløysingar og helse, miljø og tryggleik på arbeidsplassar,med bakgrunn i departementa sine prioriteringar.Rådgiving og byggherreverksemdBehovet staten har for lokale kan dekkjast ved innleige, kjøp ellernybygg. Statsbygg gir råd til statlege etatar ved innleige i den privatemarknaden eller tilbyr leige i Statsbygg sine eigne lokale. I deitilfella lokalbehovet krev nybygg, er Statsbygg rådgivar for statlegeleigetakarar når bygga blir reiste i privat regi, eller utøvande byggherrefor departementa når staten sjølv skal eige nybygget.EigedomsforvaltningTotalt forvaltar Statsbygg cirka to millionar kvadratmeter i inn- ogutland. Eigedomsmassen består av sentrale kontorbygningar, høgskolar,spesialbygningar og nasjonaleigedommar over heile landet,i tillegg til ambassadar og bustader i utlandet. Statsbyggs eigedomsforvaltningskal medverke til at brukarane våre heile tida har funksjonellelokale tilpassa behova sine. Statsbygg legg vekt på å ta varepå verdien bygningane har, gjennom eit høgt vedlikehaldsnivå.Samtidig skal Statsbygg ta vare på det kulturelle særpreget og denarkitektoniske verdien til dei historiske bygningane.UtviklingsprosjektStatsbygg skal spele ei aktiv rolle i samordninga av statlege interesserinnanfor eigedomsutvikling og byplanlegging. Avklaring avstatlege premissar skal leggje til rette for eit godt samspel medlokale styresmakter i slike saker. Arbeidet omfattar planlegging forny bruk av statlege eigedommar som blir flytte frå. For å nå deimiljøpolitiske måla skal Statsbygg gjere ein omfattande innsatsinnanfor forsking og utvikling (FoU). FoU-verksemda omfattaròg prosjekt som har som formål å betre gjeldande standardar, forskrifterog regelverk i byggje-, anleggs- og eigedomsbransjen.

historikkDomstolane våre har røtene sine i dei tinga som blei skipa før rikssamlinga kring år 900. Dei var ei form for allmøtesom hadde både lovgivande og dømmande makt. Innanfor dette systemet hadde ein lokale bygdeting, organisertesom allting, og regionale ting eller lagting. Ganske tidleg blei det skipa fem slike lagting, og Gulating var eitt avdesse. I samband med dette voks det fram ei ordning med rettskunnige tillitsmenn, kalla lagmenn, som hadde tiloppgåve å forklare tingmennene korleis lova var å forstå.Slik varde ordninga med lagting fram til 1797, då ho blei avløystav ei ordning med fire stiftsoverrettar. Den eine av desse var Bergenstiftsoverrett, som behandla appellsaker, ikkje berre frå dei tre vestlandsfylka,men òg frå Agderfylka og delar av Telemark. Ved straffeprosesslovaav 1887 blei lagretteordninga innført i Noreg.Straffesakene blei deretter behandla av seks nyskipa lagmannsrettar,anten som ankesaker eller i første instans.Gulating lagmannsrett var etter dette, frå straffeprosesslova tro ikraft i 1890, ein domstol for straffesaker. Lagdømmet omfattalagsokna Stavanger, Bergen, Bergenhus og Romsdal. Domstolenhadde berre éin fagdommar, som var felles med Frostating, og somstort sett hadde fast bustad i Trondheim.I 1915 blei det vedteke ei ny prosessordning, som tro i kraft frå1936. Bergen overrett og Gulating lagmannsrett blei ved dennereforma slått saman under namnet Gulating lagmannsrett.Embetskrinsen omfatta dei tre vestlandsfylka, slik tilfellet er i dagòg. Den første lagmannen etter samanslåinga var A. E. Soelseth,og domstolen fekk i tillegg tre faste dommarar og ein hjelpedommar.Domstolsleiarar i Gulating (frå 1986 med tittel førstelagmann)har frå 1936 vore:A. E. Soelseth 1936–46E. T. Eftestøl 1946–69H. F. Marthinussen 1969–88E. A. Foss 1988–96Magnus Matningsdal 1996–97Arne Fanebust 1997–2004Rune Fjeld 2004–2007Bjørn Solbakken 2008–Nærmare om GulatingGulating lagmannsrett er den nest største ankedomstolen i Noregmed 34 dommarar, administrasjonssjef og 20 saksbehandlarar.Lagmannsretten har sete i Bergen, i nytt bygg på Gulatings plass 1.Lagdømmet omfattar vestlandsfylka Rogaland, Hordaland og Sognog Fjordane. Domstolen behandlar mellom anna ankar i sivilesaker, straffesaker og overskjønn. I straffesaker frå Rogaland er04Ferdigmelding nr. 702/2011

Stavanger rettsstad, men når det er tenleg, kan lagmannsrettensetje rett andre stader.I sivile saker er dei faste rettsstadene for kvart lagsokn:Hordaland, Sogn og Fjordane: Bergen, Florø og NordfjordeidRogaland: Stavanger og HaugesundSivile saker blir likevel gjerne lagde til andre stader i distriktet nårdet er praktisk, ofte etter ønske frå partane.Mange av sakene i Rogaland går føre seg i Stavanger, der lagmannsrettenhar eigne kontor og tre rettssalar i tredje etasje i Stavangertinghus. Det er tilsett ein kontormedarbeidar i Stavanger for mellomanna å yte betre tenester for dei som nyttar domstolen og deitilsette.Lagmannsrettane – om gjeremål og kompetanseLagmannsretten tek stilling til ankar over avgjerder frå tingrettenbåde i sivile saker og straffesaker. Medan tingrettar blir kalla domstolari første instans, er lagmannsrettane altså domstolar i andreinstans. Ved rettsleg overprøving av avgjerder frå Trygderetten erlagmannsretten første instans. Lagmannsretten behandlar òg overskjønnog er i nokre høve ankeinstans for avgjerder frå jordskifterettane.Kvar lagmannsrett har sitt eige område som blir kalla lagdømme.Lagmannsretten i kvart lagdømme skal behandle ankesaker fråførsteinstansdomstolane i dette lagdømmet. Landet er delt inn iseks lagdømme:Borgarting, med sete i Oslo, dekkjer fylka Oslo, Buskerud, Østfoldog sørlege delar av Akershus.Eidsivating, med sete på Hamar, dekkjer fylka Hedmark, Opplandog nordlege delar av Akershus.Agder, med sete i Skien, dekkjer fylka Vestfold, Telemark, Aust-Agder og Vest-Agder.Gulating, med sete i Bergen, dekkjer fylka Hordaland, Sogn ogFjordane og Rogaland.Frostating, med sete i Trondheim, dekkjer fylka Møre og Romsdal,Sør-Trøndelag og Nord-Trøndelag.Hålogaland, med sete i Tromsø, dekkjer fylka Nordland, Tromsog Finnmark.StraffesakerI straffesaker vil lagmannsretten ofte prøve bevisvurderinga underskuldspørsmålet. Det vil seia at retten tek stilling til om tiltalte hargjort det han er tiltalt for å ha gjort eller ikkje. Retten prøver allesider av saka, straffutmålinga òg.I dei tilfella strafferamma er inntil seks års fengsel, er lagmannsrettensett saman som meddomsrett med tre fagdommarar og firemeddommarar. Meddommarane skal vere to kvinner og to menn,

som blir trekte tilfeldig frå utvalet av meddommarar som er valdeav kommunane. Fagdommarane og meddommarane er saman omalle avgjerder med lik røysterett.I saker der strafferamma er seks år eller meir, skal skuldspørsmåletsom hovudregel avgjerast av lagretten (juryen). Lagretten er samansettav ti personar og skal, dersom mogleg, setjast saman av femkvinner og fem menn. I kvar sak blir medlemmene trekte frå utvaletav lagrettemedlemmer. Retten er då sett saman av tre fagdommarar,som mellom anna tek stilling til prosessuelle spørsmål (detvil seie spørsmål om saksbehandlinga i retten) som oppstår undervegsi saka. Dersom lagretten finn den tiltalte skuldig, deltek fireav lagrettemedlemmene ved straffutmålinga saman med dei trefagdommarane.Dersom retten berre skal behandle straffutmålinga for forhold derstrafferamma er fengsel inntil seks år, blir saka avgjord av tre fagdommarar.Ved behandling av straffutmålingsankar for lovbrot derstrafferamma er seks års fengsel eller meir, blir lagmannsretten settmed tre fagdommarar og fire meddommarar.I dei tilfella retten skal ta stilling til lovbruken eller saksbehandlingatil tingretten, det vil seie at lagmannsretten berre skal tastilling til om tingretten har nytta lova rett eller har gjort feil isaksbehandlinga, blir retten sett med tre fagdommarar.Sivile sakerEi sivil ankesak blir som regel behandla av tre fagdommarar. Dettegjeld òg ankar over dommar frå jordskifteretten. I nokre sakstyparskal det alltid vere meddommarar. Partane kan òg krevje at det blirinnkalla to meddommarar i andre saker. I dei tilfella det blir kravdsærleg kunnskap om eit saksområde, kan retten nemne opp fagkunnigemeddommarar. Som i straffesakene er alle dommaranejamstilte ved røystinga.Lagmannsretten tilbyr òg rettsmekling i sivile tvistar. Ved rettsmeklingfår partane hjelp av domstolen til å søkje ei minnelegløysing.OverskjønnSkjønn er ei særleg form for rettargang der målet er å fastsetjeverdien av eigedom eller rettar i fast eigedom. I dei tilfella lagmannsrettenskal overprøve tingretten si avgjerd i slike saker, blirretten sett med ein fagdommar og fire skjønnsmedlemmer.FørsteinstanssakerTrygderetten er ikkje ein domstol, men eit domstolsliknande forvaltningsorgan.Dersom Trygderetten sine avgjerder blir bringainn for rettsleg prøving, blir desse behandla av lagmannsretten somførste instans. I desse sakene er lagmannsretten sett saman som iandre sivile saker.06Ferdigmelding nr. 702/2011

Kort om byggjesakaGulating lagmannsrett har sidan 1933 halde til i Bergen tinghuspå Tårnplass. Mot slutten av 1990-talet var det klart at Bergentinghus ikkje var stort nok til å dekkje rombehovet for dei domstolanesom er lokaliserte i Bergen.Justisdepartementet avgjorde i første halvår i 1998 at Gulatinglagmannsrett skulle flyttast til eit nytt og tenleg bygg. Statsbyggfekk oppdraget. For byggjesaka til Gulating lagmannsrett oppnemndedepartementet vidare eit brukarutval som fekk til oppgåveå arbeide fram utkast til romprogram og hjelpe til med å skaffe eitenleg tomt for nybygget. Lagmann Steinar Trovåg har vore leiarfor Brukarutvalet.I 2001 fekk staten opsjonsavtale med Bergen kommune om kjøpav ei tomt ved sida av Bergen rådhus. Framlegget frå Brukarutvaletom romprogram for det nye bygget blei godkjent av departementetom lag samtidig. Sidan den gongen har Brukarutvalet voreein aktiv medspelar i byggjeprosessen. Det same gjeld brukardefinerteinnkjøp til bygget.I åra som følgde fram til 2006, blei det arbeidd med prosjekteringav bygget i samsvar med dei retningslinjene som Statsbygg arbeideretter. Byggjesaka blei stoppa i 2006 på grunn av manglande løyvingarover statsbudsjettet. Løyve til nybygget blei gitt i statsbudsjettetfor 2009, og sidan den gongen har det vore kontinuerlegarbeid med å fullføre prosjektet.Det er ei stor hending for oss å kunne flytte inn i eit moderne byggsom gir ei meir effektiv og rasjonell drift av arbeidet vårt. Eit trivelegbygg har mykje å seie for å skape eit godt arbeidsmiljø fordei tilsette. Brukarane elles vil òg dra nytte av å arbeide i eit effektivtbygg.Vi vil rette ei varm takk til alle som har gjort sitt til at vi no harkunna flytt inn i eit flott bygg!Internasjonal arkitekttevling blei halden i 2003. Vinnar bleiarkitektfirmaet Østgaard v/arkitekt Terje Grønmo med utkastet«Mekling».

Gangen i byggjesakaI november 1999 fekk Statsbygg i oppdrag frå Justisdepartementet å rekne ut kostnadsrammer for ein ny lagmannsretti Bergen.I løpet av år 2000 blei kostnadsramma rekna ut, og Statsbyggbegynte å sjå etter ei eigna tomt sentralt i Bergen. I samarbeid medBergen kommune blei det avgjort at nye Gulating lagmannsrettkunne få tomta ved sida av Bergen rådhus, men at tomta tidlegastkunne fristillast i første kvartal 2005.Statsbygg heldt ein open plan- og designkonkurranse i 2003 derØstgaard Arkitekter AS (no Terje Grønmo Arkitekter AS) blei kårasom vinnar.Romprogram m/funksjonsanalyse november 1999Byggjeprogram m/romprogram mars 2003Skisseprosjekt desember 2003Forprosjekt april 2004Detaljprosjekt oktober 2006Prosjektet hadde eit opphald i prosjekteringsfasen og eit opphaldmellom ferdig detaljprosjekt og byggjestart, fordi prosjektet måttevente på vidare løyvingar.Statsbygg fekk løyve for vidareføring av prosjektet i statsbudsjettet2009.På nyåret/våren 2009 lyste Statsbygg ut og kontraherte entreprenørfor grunnarbeida, samtidig som Bergen kommune reiv den opphavlegebygningsmassen på tomta. I mai–juni 2009 inngjekkStatsbygg kontrakt med Rivenes AS, og grunnarbeida kunnestarte. Dei øvste laga blei gravne ut under overvaking av Riksantikvaren/NIKU.Det blei ikkje registrert nokon særskilte kulturminne.Grunnarbeida bestod i hovudsak av fjerning av forureina massar,graving, sprenging og spunting av byggjetomta.08Ferdigmelding nr. 702/2011

28. august 2009 blei grunnsteinen for nybygget lagd ned avjustisminister Knut Storberget.Samtidig med at grunnentreprisen blei kontrahert, blei detaljprosjekteringasluttført med påfølgjande tilbodskonkurranse sommaren2009. Entreprenørar for bygg, røyr, ventilasjon, elektro og heisblei kontraherte hausten 2009, med påfølgjande byggjestart årsskiftet2009/2010.Samtidig med at byggjearbeida var i gang, planla og prosjekterteStatsbygg i samarbeid med Bergen kommune ved Grøn etat uteområdarundt nye Gulating lagmannsrett. Entreprenør for landskapsarbeidablei kontrahert hausten 2010. Opparbeiding avplassen starta med masseutskifting under overvaking av Riksantikvaren/NIKU.I denne fasen blei det registrert nokre fortidsminnei grunnen, mellom anna nokre element frå ein kai mot Kaigaten.Bygningsarbeid for hovudkonstruksjonen, betong og stål, var igang i heile 2010. Hovudtyngda av innvendige arbeid og tekniskeanlegg blei i hovudsak gjennomført i 2011.I august 2011 kunne Gulating lagmannsrett flytte inn og ta i brukkontora sine i tredje og fjerde etasje.Publikumsareal og rettssalar i første og andre etasje og areal forpoliti og arrest blei tekne i bruk i oktober 2011. Femte og sjetteetasje vil bli utleigde til Arbeidstilsynet, som flytter inn i desember2011.Statsbygg eig og forvaltar bygningen på vegner av staten og leigerut til Domstoladministrasjonen med Gulating lagmannsrett sombrukar. Statsbygg opparbeider offentlege areal rundt bygningen.Desse areala blir overleverte til Bergen kommune etter ferdigstilling,og kommunen vil stå som eigar.

BygningsbeskrivingEit utfordrande byrom mellom rådhushøgblokka og gamle bygningar med stor antikvarisk og byhistorisk verdi, somtidlegare hovudbrannstasjon og Bergen gamle fengsel, utgjer tomta til nybygget for Gulating lagmannsrett. Ei sentralutfordring ved plasseringa av det nye tinghuset har i dette biletet vore å skape ein meklar i møtet mellom grunnleggjandeforskjellige tidsuttrykk og skala.Tomta gir bygningen ein front mot Kaigaten samtidig som ho skaldanne ei avslutting på utløpet av Rådhusgaten. Dette er gjort vedat begge retningane er innførte i prosjektet. Kaigaten gir hovudretningabåde i fasade og plassdanning mens avtrappande volum,gesimslinje og formelement på plassen tek opp retninga tilRådhusgaten.Reguleringsføringane, mellom anna med avtrappande høgd fråseks til tre etasjar, dannar grunnlag for den asymmetriske hovudkomposisjonentil bygningen. Ei roleg takavslutting mot vest girspelerom for tårnet på brannstasjonen, mens ei tårnoppbygging iseks etasjar mot aust dannar samband med det store bygningsvolumettil rådhuset.Hovudinngangen på tinghuset knyt seg til det høgreiste tårnet ogblir ramma inn av eit utstikkande tak med understøttande søylesom grip inn i plassrommet og vender seg mot både Kaigaten ogmot Rådhusgaten.Under ein samlande gesims blir rettssalane i plassfasaden artikulertesom avtrappande volum i samhøyrsle med dei mindre bygninganesom ligg attmed. Rettssalsvoluma er forsynte med utkragaglasprisme som forsterkar det at bygningen vender seg mot plassen,og synleggjer verksemda i bygget.Byplanløysinga for tomta inneber ei nyopning av tidlegare smaupå sørsida av den gamle brannstasjonen – Rådstusmuget. Gulatingsfasade mot smauet er søkt aktivisert gjennom opning avpublikumsområdet mot gata og fasadestrekk med vertikaleglasstavar opplyste bakfrå.PlandisposisjonDen spesielle funksjonen bygningen har, stiller store krav til tryggleikog sonedeling mellom dei ulike aktørgruppene. Dei ulikefunksjonane i den indre sona i bygningen er i hovudsak fordelteetasjevis:KjellarArrestantmottak og venteceller er plasserte i kjellaren, med nedkøyringsrampefrå Rådhusgata og vertikalt samband til rettssalanei første og andre etasje. I kjellaren er det i tillegg plassert tekniskerom, lager og andre servicefunksjonar.010Ferdigmelding nr. 702/2011

1. og 2. etasjeI alt sju rettssalar med tilleggsrom er samla i dei to nedste etasjanemed lett tilgang for besøkjande frå ope publikumsareal i den ytresona. Desse etasjane er med bakgrunn i rettssals-funksjonen gittstørre etasjehøgd.Hovudtilkomsten med vestibyle, infoskranke og venteareal er etablertvendt mot plassen som eit luftig ope areal over dei to rettssalsetasjane.I tillegg er det ventesoner ved dei største rettssalanemed nærleik til publikumstoalett. Samla framstår dette som eitsentralrom med god oversikt for nye besøkjande. Dei indre områdafår dagslys frå ein overliggjande lysgard som òg gir dagslys til deiindre areala i kontoretasjane.Mot Rådhusgaten er det sett av eit mindre område til kafé medmoglegheit for uavhengig opningstid.Inngangen for tilsette og besøkjande er lagd til Rådhusgaten medeit trappesystem i den ytre sona. Derfrå er det tilgangskontroll ikvar etasje.I tilknyting til rettssalane er det i den indre sona plassert to trapperog heisar. Desse gir direkte samband til kontorareala i tredje ogfjerde etasje og til kjellaren som ein transportveg for arrestantar tilog frå ventecellene.Publikum, advokatar, vitne og andre aktørar som kjem frå den ytresona, har tilgang til rettssalane frå det opne vestibyleområdet heiltuavhengig av dei to vertikale sambandslinjene i den indre sona.Ved dette oppnår ein korte og greie kommunikasjonslinjer mellomdei sentrale aktørane og rettssalane, med minimal blanding avaktørgruppene.Dei sju rettssalane varierer i størrelse frå cirka 50 til 170 m 2 . To avsalane er innreidde som jurysalar med tolkerom. Aktørborda erutførte som samanhengande bordplater med skrankar mellom deiulike aktørane. Dette gir ei ryddig løysing og ei fleksibel utnyttingav kapasiteten utan behov for å måtte flytte møblar, med nødvendigkabeltilkopling. Bordplatene er elles konsekvent gitte ei krumutforming for å gi best mogleg visuell kontakt mellom aktørane.Talepult med heve-/senkeløysing og utstyr for dokumentkameraer samla i vitneboksen.

3. etasjeDommarkontor, møterom og bibliotek er i hovudsak plasserte itredje etasje med kort veg ned til rettssalane.4. etasjeEkspedisjonen med administrasjonen er plassert i fjerde etasje medpublikumstilkomst frå eiga trapp og heis i den ytre sona. Her finstòg matrommet til dei tilsette med tilgang til takterrasse.5. og 6. etasjeDesse to etasjane representerer eit ekspansjonsareal for Gulatinglagmannsrett og er inntil vidare framleis utleigde.MaterialbrukFasademateriale er valde for å støtte bygningssamanhengen i området.Naturstein i kombinasjon med innrammande avslutningar irustfritt stål er tenkt å gi fasaden ein fargesamanheng med Bergenrådhus samtidig som den kontrasterande materialkarakteren mellomstål og stein gir ei lettheit i uttrykket som understrekar dengenerelt opne karakteren til bygningen.Glas er eit sentralt materiale i fasadane med dei mange moglegheitenefor transparente og halvtransparente flater. Innfarga glas itette felt inngår òg som del av ei samla fargesetjing av bygningen.Rustfritt stål er elles eit gjennomgangsmateriale i alt metalluttrykki fasadane. Dette gjeld beslagdetaljar, utvendige himlingar og andreelement i fasaden.I interiøra er materiala og fargeuttrykket til bygningen òg i storutstrekning knytte til eigenkarakteren til naturmateriala meddempa fargeskala. Hovudmateriala er lys granitt, lyslasert ask oglys, innfarga betong. Denne varmedempa grunntonen blir kontrastertved utstrekt bruk av glas og metalliske uttrykk.Tilførte fargar på måla vegger framstår i hovudsak som framhevingav interiørelement for tydeleggjering av den indre romløysinga. Ihovudområdet, sentralrommet, utgjer ei stor planlagd veggutsmykkingdet einaste klare fargeinnslaget i rommet. I kontorområda erfargar tilførte som ein visuell kontrast som skaper variasjon ogidentitet utan nokon programmatisk formel.YtterveggerMassive yttervegger er utførte som plasstøypte vegger, delvis i innfargalys betong. Veggene er utvendig isolerte og har lufta kledningi grå granitt.Store fasadeparti er utførte som veggsystem i glas og metall somgir gode dagslysforhold til arbeidsplassane og skaper eit luftig”ope” bygg. Delar av glasflatene har solskjerming. I tillegg til solreflekterandeglas er både utvendige persienner og fastmonterteskjermings- element brukte.Utvendige underordna fasadekomponentar som takutstikk, karnapp,persiennekassar osv. er utførte anten grålakkerte eller i rustfrittstål.12Ferdigmelding nr. 702/2011

Eit lyfta platå i tilknyting til inngangar til bygningen og uteområdeved kafeen vidarefører materialbruken frå bygningen og er utførtmed golv og støttemurar i same natursteinen.InnerveggerI vestibyleareala er det til ein viss grad brukt natursteinsmaterialefrå fasadane for å vidareføre preget av offentleg areal. I dei sentraledelane i første og andre etasje framstår elles konstruktive vegger ilys, innfarga betong. Akustiske flater på vegger i publikumsarealog rettssalar er utførte hovudsakleg i perforerte trespongipsplaterkledde med ask.Mykje glas i innervegger gir interiøra eit ope, transparent uttrykkmed god visuell kontakt. Ein kombinasjon av transparent, frostaog tett glas gir eit spel til desse flatene og nødvendig skjerming.GolvGolvet i publikumsområda er gitte karakter av offentleg areal medslitesterk overflate av store slipte natursteinsplater. Fargekarakterenskifter frå generelt lys granitt som er i slekt med den lyse innfargabetongen i interiøra, til mørk grå granitt i dei ytre områda som girsamanheng med det utvendige plassgolvet.I rettssalar, møterom og matrom er det brukt lamellparkett i ask.I rettssalane utgjer golv, akustisk veggpanel og himling ein materialheilskapi interiøret.Elles er det lagt linoleum i kontorareala og andre bruksareal. PåWC er det lagt fliser.HimlingarHimlingsflater er for det meste akustisk dempande flater delvissom trespilehimling i dei mest sentrale områda og elles som perforerteplater i natureloksert aluminium. Ein del område har òghimling av mineralull.Det har elles i prosjektet vore arbeidd med å redusere omfanget avnedfôra himling for å dra nytte av den varmeregulerande evna tildei tunge konstruksjonane og oppnå betre romhøgd. I cellekontorer det med dette som utgangspunkt valt ei løysing med direktemontertemineralullplater.YttertakTakflatene er generelt papptekte. Overlyskonstruksjonen er kleddmed bandtekt sink. Terrassedekket er utført som oppfôra trelemmerav sibirsk lerk.TrapperAlle trappene er utførte som plasstøypte trapper og har fått gummibelegg.Rekkverk består av perforert lakkert stål med rustfriehandløparar.

TegningER: Terje Grønmo ArkitekterMÅLESTOKK: 10 meter:Plan 1. etasje1 Resepsjon22 Kafe3 Rettssal4 Hovedinngang35 Opplæring316 Presserom37 Vitne8 Advokater9 Åpent ned10 Bibliotek11 Møterom12 Kontor413 Post14 Spiserom15 TakterrassePlan 2. etasje5887 999633339

Plan 3. etasje12121111 1191210912Plan 4. etasje121291291311514

Plan 5. etasje121 Resepsjon122 Kafe3 Rettssal4 Hovedinngang5 Opplæring119166 Presserom7 Vitne8 Advokater129 Åpent ned10 Bibliotek11 Møterom12 Kontor13 Post14 Spiserom15 TakterrassePlan 6. etasje12141291112

Fasade mot vestFasade mot sør

LandskapNybygget og rådhuset ligg på eit platå, heva over Kaigaten, Rådhushagen og Byparken. Mot vest og nord er platåetforankra til stigande terreng langs Christies gate og Rådhusgaten.Nye Gulating opnar seg mot sør og det store landskapsrommetrundt Lille Lungegårdsvann. Saman med rådhuset er nybygget eindel av den romavgrensande busetnaden langs Kaigaten. Bygningener derimot trekt tilbake for å opne diagonalen mot Rådhusgatenvidare vestover. Samtidig opna dette for etablering av ein fellesplass framfor Nye Gulating og rådhuset.Plassen dannar basis for så vel nybygget som rådhuset. Det tilnærmahorisontale platået hevar seg med rause trappeløp og murarover Kaigaten. Den første etasjen, med inngangsplatå og kaféterrasse,er heva ytterlegare fem trinn over plassen.Eit stort tre i hjørnet mot Kaigaten / Christies gate måtte fjernastog er erstatta av ein lund med tempeltre (Ginko biloba) og labyrintiskebøkehekkar.Ferdsel og opphaldDet er venta minimal køyretrafikk på plassen i det Rådhusgatenendar i ein vendehammar ved enden av rådhuset.HC-plassar for tilsette er reserverte i kjellaren. Sykkelparkering erlaga langs bøkehekken i vestre hjørnet på plassen.Smauet, som ligg mellom nybygget og fengselet, er belagt medgjenbrukt smågatestein, i slekt med bergensk tradisjon. Dette ogtilpassingskvalitetane til gatesteinen er prioriterte framfor universellutforming.Plassen og trappene er lagde til rette for opphald, gangferdsel ogsyklistar knytte til gangstrøket i byen. Alt plassbelegg har overflatertilpassa universell utforming. Prioriterte ganglinjer er markertemed retningsindikator i belegget. Universelt utforma rampar bindplassen saman med første etasje. I påvente av kommuneplananefor Rådhusplassen og Rådhushagen er det etablert ein førebelsrampe som bind plassen saman med Kaigaten. Mot Christies gatei vest og Rådhusgaten i nord er det trinnlause gangsamband.Trappetrinna er lagde vekselvis med lyse og mørke trinn, og varselindikatorer nedfelt i belegget bak det øvste trinnet. Lyssetjingog massive granittklossar medverkar òg til å markere platåkanten.Den austre delen av platåkanten er utforma med sitjetrinn i mørkgranitt, tilsvarande nemnde granittklossar.Materiale og utstyrPlassen og terrassane er belagde med 15 cm tjukke, mørke granitthellerG654, lagde i korning over to lag drensasfalt på total20Ferdigmelding nr. 702/2011

masseutskifta grunn. Mørke trappetrinn er i tilsvarande granitt,mens dei lyse trinna er granitt G358. Massive murar/kantar/kantsteini granitt G654 har fundament og bakmur i betong. Alt belegger fuga med ekspanderande og drenerande fugemasse i full fugedjupn.Rådhusgaten, mellom rådhuset og nybygget, er belagd med tilsvarandemørk granitt. For å definere statusen gata har som tillatenkøyregate, har granitten eit mindre format, tilnærma tradisjonellstorgatestein, 14 x 20 x 14 cm. Med mørk kantstein på beggesidene av gata har ein på avgrensa vis tilpassa ferdselen.Generell lyssetjing med Bega 8977, enkel 4,6 meter høg mast.Langs trapper er det brukt tilsvarande doble master BEGA 8978.Det er brukt LED-lyd, fargetemperatur 3000–3200 kelvin. Ismauet er det brukt vegghengt armatur.Det er montert seks spottar under dei tre trea og tilsvarande seksspottar under skulpturen. Alle spottar er med 4000 kelvin, somgir kvitare lys enn den generelle plasslysetjinga.Plasseringa av skulpturen er tilpassa ferdselen på plassen.Platået fell svakt mot den horisontale platåkanten der det er lagatil ei spalterenne bak det øvre trappetrinnet. Overvatnet i Rådhusgatenmellom nybygget og Rådhuset blir avvatna til renne medrist langs austre kantsteinslinje.Sykkelstativ: Type Publicus, total høgd 950 mm RAL 7024Det er montert doble handlister i rustfritt stål i aksen mot hovudinngangenog enklare doble handlister langs ytterkantane påtrappa.

KunstprosjektetUnder grunnsteinsnedlegginga for nye Gulating 28. august 2009 la justisminister Knut Storberget vekt på ord som”tilgjenge” og ”openheit”. Og nye Gulating er blitt eit signalbygg med låg terskel og opne rom som tydeleggjermoderniseringa og endringane innanfor domstolen. Desse endringane blir òg synlege i to omfattande kunstprosjektutførte av to sentrale kvinnelege kunstnarar, britisk-amerikanske Sarah Morris og norske Marte Johnslien.På Gulatingplassen, framfor det nye bygget, har Marte Johnslien(f. 1977) utforma ein frittståande skulptur med spesiell tanke påfunksjonen til bygget, arkitekturen og korleis plassen er plassert ibyrommet. Utgangspunktet for skulpturen Blindfold er Justisia,den romerske gudinna med augebind som gjerne representereridealet om ei objektiv rettferd. Johnsliens intensjon med prosjekteter å vende lys mot og materialisere kompleksiteten i funksjonenGulating lagmannsrett har. Assosiasjonane til augebindet og evnavår til å sjå kan vi slik ane i dei opna og lukka flatene til skulpturen.Skulpturen er sett saman av 15 trekantar som vrir seg rundt sineigen akse. Samla utgjer lengda 15,5 meter, og høgda på dei ståandetrekantane er 2 meter. Tre av trekantane har plater i børstastål, tre har tovegs spegel, men dei ni siste trekantane er opnerammer. Slik endrar verket uttrykk etter som betraktaren bevegerseg over plassen og rundt dei opne og lukka arkitektoniske strukturanetil skulpturen.Gjennom eit breitt sett av kunstnariske strategiar er Johnslienoppteken av å utforske historia og forståinga vi har av erfaringarfrå fortida i ulike samfunnskontekstar. Referansane til den minimalistiskeestetikken i etterkrigstida er mange, eksempelvis glaspaviljonganetil Dan Graham og metallskulpturane til RichardSerra.Den internasjonalt anerkjende kunstnaren Sarah Morris (f. 1965)har sidan slutten av 1990-talet utvikla stadspesifikke veggarbeidog filminstallasjonar for fleire internasjonale kunstinstitusjonar,men dette er det første kunstprosjekt hennar i Noreg. VeggmålerietJudicial-Non-Tesselation er utvikla spesielt for den sentrale fondveggeni vrimlehallen og vil møte besøkjande så snart dei er inne iGulating-bygningen. Måleriet er 31 meter langt og strekkjer segfrå kaféområdet ut mot Rådhuset og inn mot rettssalane i motsettende, gjennom dei opne og meir lukka sonene i bygget. Som tittelenymtar om, er det konseptuelle utgangspunktet til Morrishenta frå endringane i funksjonen bygget har som dømmandeinstans. Ifølgje Morris viser fargane og formene til Gulating-bygningensom stad for motstridande psykologiar, nærmare bestemtdei motstridande eller til tider samanfallande interessene til partane.Det fargesprakande og glansfulle måleriet tilfører det monumentalebygget ein leiken og tvitydig energi som blir forsterkagjennom det dynamiske samspelet i dei abstrakte formene. Slikminner kunstverket oss om at ingenting er statisk og eintydig, meni konstant rørsle og endring.Den kunstnariske metoden til Morris er kjenneteikna av kompleksegeometriske abstraksjonar som blir bilete på maktstrukturar,gøymde under overflata i dei kvardagslege og urbane omgivnadenetil mennesket. Gjennom ei medviten vektlegging av fargeintensitetenog den glossy overflata i måleria blir ei urban oppleving derein uendeleg straum av teikn og symbol treffer oss i korte glimt,kommunisert.22Ferdigmelding nr. 702/2011

Kunstverk: Judicial-Non-Tesseltion av Sarah Morris.ProsjektadministrasjonKUNSTprosjektetKunst i offentliege rom(KORO)Bo Christer Wallstrøm(2009–2010)Trude Iversen (2010–2011)Therese Veier (2011)KunstutvaletKunstkonsulentKari J. Brantzæg (leiar)KunstkonsulentOle John AandalByggherreTorgeir HøiemBrukarrepresentantLinda MoenKunstverkJudicial-Non-Tesselation(veggmåleri)Sarah MorrisBlindfold (skulptur)Marte JohnslienArkitektTerje Grønmo

ByggjeteknikkBerande konstruksjonar er i hovudsak utførte i plasstøypt betong, med innslag av spennarmerte forskalingselementover dei store rettssalane. Supplerande konstruksjonar, for eksempel utvendige tak og overdekkingar, er utførte istål. Det er totalt brukt cirka 7 000 m3 betong i prosjektet, cirka 520 tonn armeringsjern og cirka 35 tonn konstruksjonsstål.Grunn og fundamentDen gamle brannstasjonen i Bergen stod tidlegare på delar avtomta. Brannstasjonen blei riven før grunnarbeida blei starta.Opphavlege massar på tomta bestod delvis av byfyllmassar. Desseblei sedde på som forureinande massar og leverte til eigna mottaksstad.Bygningen er fundamentert direkte på fjell. Eit spesielt moment isamband med fundamenteringa har vore å førebu ein planlagdtrasé for vegtunnelen Skansentunnelen som er planlagd å passereberre få meter under vestre delen av bygningen. Over det planlagdetunneltverrsnittet er det derfor støypt ei 1,2 meter høg betongplatesom vil fungere som fundament for konstruksjonane over når tunneleneventuelt blir bygd.Under golvet på grunnivå ligg det eit lag av undersprengt, komprimertfjell, kapillærbrytande lag av pukk og dampsperre og isolasjon.BeresystemBeresystemet i bygningen består av søyler, bjelkar og vegger i plasstøyptbetong. Avstivinga av bygningen blir teken vare på av heisogtrappesjakter i plasstøypt betong i kombinasjon medskiveeffekten frå dei plasstøypte dekka.DekkeDekka er generelt laga som tradisjonelle slakkarmerte dekke iplasstøypt betong. Dekka er ei blanding av flatdekke lagde påsøyler, enkelte betongbjelkar og på betongvegger. Dekke overunderetasjen er delvis senka for å gi høgd for eit isolert påstøypmed innstøypte røyr for vassboren varme. Over dei store rettsalanei første, andre og tredje etasje er dekka lagde med spennarmerteforskalingselement (plattendekke) for å sikra dei lange spenna idesse områda.TrapperDei tre hovudtrappene i bygningen er lagde i plasstøypt betong.Interntrappa mellom første og andre etasje er utforma i stål medoppsveisa, berande vangar. Opp- og inntrinn er laga av stålplaterbelagde med granitt.Utvendige overdekkingarTaket over hovudinngangspartiet og vestgåande tak over kafeen erutførte som stålkonstruksjonar i galvanisert og lakkert stål. Denstore takflata som kragar ut frå fjerde etasje, er utført med stålbjelkarinnspente i dekket og lagd opp på to sirkulære stålsøyler fundamentertei første etasje. Desse søylene held fram opp til taketover sjette etasje for å bere overdekkinga der, som òg er utført somei stålramme med hovudbjelkar lagde inne på dekket over sjetteetasje.24Ferdigmelding nr. 702/2011

VVS-tekniske anleggSanitæranleggSanitæranlegget omfattar systema tappevatn, spillvatn, overvatnog sanitærutstyr. Det er installert eit tradisjonelt sanitæranlegg medutstyr i standard kvit porselen for toalett og servantar og rustfrittstål for U-vaskar. Toaletta er vegghengde.Avløpssystemet er utført som separatsystem og sjølvfallsanlegg oger kopla til kommunale leidningar. Drensvatn og spillvassavløp fråkjellaren blir pumpa. Oljehaldig avløp frå garasjen er ført til oljeutskiljar.Behovet for varmt forbruksvatn er dekt frå fjernvarmevekslar.VarmeanleggHeile oppvarmingsbehovet til bygningen er dekt med vassborenvarme. Varmeforsyninga kjem frå fjernvarmevekslar plassert i varmesentrali kjellaren. Frå sentralen blir varmen fordelt via separatekursar til ventilasjon, radiatorar, golvvarme og gatevarme. Dimensjonerandevarmeeffektbehov er på totalt 370 kW.Temperaturnivå i hovudkurs frå vekslar er 70/50 °C. Dimensjonerandetemperaturnivå til kursar er:Radiatorar: 70/50 °CVentilasjonsbatteri: 70/30 °CGolvvarme: 55/30 °CGatevarme: 35/30 °COppvarminga av bygningen er i hovudsak dekt med radiatorar.Det er montert golvvarme i inngangsparti, vrimleareal og venteceller.SprinklaranleggBygningen er fullsprinkla. Kjellaren har OH 2-anlegg. Dei andreetasjane har OH1. På grunn av avstanden til eksisterande brannstasjonog fengsel (som ikkje er sprinkla) er nordfasaden utstyrt medfasadesprinkling. Anlegget er utført som deluge-anlegg med tresoner som blir utløyste ved brann i høvesvis fengsel eller brannstasjon.LuftkjøleanleggDet er montert isvassanlegg for klimakjøling via ventilasjonen.Dette forsyner kjølebatteria i ventilasjonsaggregat for rettsalar ogkontor.LuftbehandlingsanleggDet er montert tre balanserte luftbehandlingsanlegg i tilbygget.Det enkelte anlegget er lagt til rette for CAV, VAV og/eller eiblanding av CAV og VAV.Systemoppdeling og behandla luftmengd er som følgjer:System 360.001- Kontor 26 000 m 3 /hSystem 360.002 - Rettssalar 28 000 m 3 /hSystem 360.003 - Kjellar 6 000 m 3 /hVentilasjonsprinsippet for kontor er omrøringsventilasjon medtilførsel frå tak eller vegg og avtrekk i tak eller vegg. For rettssalarer prinsippet fortrenging med tilførsel i vegg og/eller front avpodium og avtrekk i tak.AutomatikkAlle VVS-tekniske anlegg er kopla til sentralt SD-anlegg.26Ferdigmelding nr. 702/2011

Elektrotekniske anleggDet overordna målet for prosjekteringa og installasjonen av dei elektrotekniske anlegga har vore å sikre driftsstabilitetpå alle nivå for system som går under fagområdet elektro. Det er søkt utført med passive og aktive løysingar. Valav løysingar er gjorde for å sikre tilsette høg grad av tryggleik i det daglege virket.Elkraftanlegg genereltBygningen blir forsynt frå transformator plassert i rådhuset, somer den nærmaste naboen til bygget.Hovudfordelinga med spenningssystem 400V TN-S er plassert iplan 0 mot Rådhusgaten. Hovudføringane for elkraft i plan 0 gårtil to vertikale sjakter for elkraft ved trapperom 01 og 03. Hovudføringanefor tele går frå inntaksrom for tele- og svakstraumsromtil vertikal sjakt ved trapperom 02 som òg ligg i den indre sona.Vertikale hovudtrasear er utførte som bygningssjakter. Sjaktene eri regelen utførte med vertikale kabelføringar, med skap for underfordelingarplasserte i sjakta.I korridorsoner er det montert separate kabelbruer for sterkstraums-og svakstraumskablar. Frå kabelbruer i korridorsoner erdet brukt røyr og føringskanalar til montasjekanalar langs ytterveggeri kontoretasjane. For uttak i rettsalsområde er det montertgolvboksar eller kabelkanalar på rettssalmøblar for uttak til elkraftog IKT.LyssetjingLysanlegget er basert på lågenergilyskjelder som T5-lysrøyr og PLkompaktlyskjelde.I kontora er det brukt nedhengde lysrøyrarmaturarfor opp- og nedlys med rørsledetektor og dagslyssensor. Ikorridorar er det brukt innfelte downlight med diffus glasskjermingi himlingar og noko LED-effektlyssetjing mot vegger/måleri.I rettssalane er det i hovudsak brukt innfelte opplysarmaturar ihimlingsskjørt og i himlingar generelt innfelte downlight meddiffus glasskjerming og innfelt lysrøyrarmatur i renne overdommarbordet. Alle lysarmaturar i rettssalane kan lysdempast medDALI-lysstyring som er kopla opp mot felles styresystem for lysog AV-anlegg.I alle trappehus er det innstøypte kompaktlysarmaturar monterteved golv/trappetrinn.Utandørs er det montert LED-lys i glastak over inngangar, i veggskiverved rampar, lysmaster i gangsoner og som up-light underkunst på plassen. Lysmaster i gangsoner og up-light under kunstkan lysdempast med DALI-lysstyring som er kopla opp mot fellesstyresystem for utelys i Bergen kommune.Naudlysanlegget er utført som 230 V sentralisert adresserbart tilstandsovervakasystem med batteri. Det er installert markeringslysarmaturarmed LED-teknologi. Leielys er integrerte iallmennlysarmaturar for bygningen.28Ferdigmelding nr. 702/2011

Driftstekniske anleggDet er i hovudsak brukt separate kursar for stikkontaktar tilarbeidsplassar og teknisk utstyr. For reinhaldsutstyr osv. er det ikorridorar og vrimleareal installert stikkontaktar minimum kvar15. meter på eigne kursar.I automasjonsanlegget inngår SD-anlegg for å sikre overvaking ograsjonell drift av tekniske anlegg. Integrert i anlegget er eit energiovervakingssystemsom skal sikre at bygningen oppfyller deienergimåla som er sette for anlegget.Tele- og automatiseringsinstallasjonarIKT-anleggFor tele- og datakommunikasjon er det brukt kategori 6 nett, ogmellom rack er det brukt fiberoptisk og parkablar. For kontorarbeidsplassarog for dommarar og advokatar i rettssalar er det installertfast kopling for uttak til IKT. I rettssalsområde og delar avkontorareal er det installert trådlaust nettverk for IKT.Innbrotsalarm- og tilgangskontrollanleggDet er installert eit omfattande felles adresserbart innbrotsalarmogtilgangskontrollanlegg i bygningen for å sikre tryggleiken fordei tilsette. Alle hendingar blir presenterte på PC-ar for tryggingsvaktarog blir lagra. Vidare har anlegga direkte overføring til vaktsentral.TV-overvakingsanleggDet er installert TV-overvakingsanlegg som omfattar visuell overvakingav nærområda utanfor bygningen og delar av nybyggetinnvendig. Alle hendingar blir presenterte på PC-ar og lagra.HeisBygningen har tre elektrisk wireheis-anlegg for person- og varetransport.Heisane er utførte som maskinromslause, frekvensregulerte,elektriske wireheisar. To av heisane er berre for tilsette ogpoliti i den indre sona i bygningen. Heis i vestibylen for rettssalar/ trapp 01 er ein felles heis for tilsette og besøkjande.BrannalarmanleggDet er montert eit adresserbart automatisk brannalarmanlegg.Brannalarmsentral er plassert i svakstraumsrom i plan 0, vidare erdet montert brannmannspanel med detektororienteringskart itrapp 0 plan 1. På PC for bygningsdriftspersonell er det installertgrafisk visualiseringsprogram med detektorar. For styring av utvendigsprinklaranlegg på fasade mot fengselet er det montert flammedetektorar.Som akustisk varsling er det montert sirener idetektorsoklar. Brannalarmanlegget styrer dører i rømmingsvegar,sprinklarsentralar, røykluker i vestibyle og heis 02, naudlysanlegg,tilgangskontrollanlegg og AV-anlegg. Vidare har anlegget direkteoverføring til brannvesenet.

30Ferdigmelding nr. 702/2011

ProsjektadministrasjonOppdragsgivarDomstolsadministrasjonenByggherreStatsbyggBrukarGulating lagmannsrettBrukarkoordinatorSteinar TrovågProsjektgruppe StatsbyggProsjekteigarLinda Sunde EriksenProsjektleiar forprosjektarnold PedersenProsjektleiar detaljprosjekt ogbyggjefasenOzren LozoAss. prosjektleiartorgeir HøiemProsjektøkonomJon Fløtretove EriksenArkitektfaglegagnes HegrenæsUniversell utforminggunhild Louise SynnesLandskapsarkitektIda GrjotheimByggteknikkterje KarlssonVVS-teknikkLjuba WaltherOlav Jarle SaueElektroteknikkCarl Martin NygaardJuridiskanne Cecilie ÅsendenBygningsøkonomigeir AlexanderKulturminneastrid OppsalEigedomsforvaltningStatsbygg, region vestEigedomsforvaltarbente MathisenDriftsleiarJan David RiiseDriftsleiarOle Bjørn SandahlProsjekteringsgruppeleiarTerje Grønmo Arkitekter AS,LysakerProsjekteringsgruppeArkitektterje GrønmoArkitekter AS, LysakerRådgivande ingeniørar iByggjeteknikkHaug og Blom-Bakke AS,OsloElektroteknikkIngeniør Per RasmussenAS, OsloVVS-teknikk, brann ogakustikkNorconsult AS, SandvikaGeoteknikkMulticonsult AS, NesttunLandskapsarkitekturLink Landskap, OsloByggjeleiing og framdriftskoordinatorSweco Norge AS, BergenSHA-koordinatorOpak AS, BergenEntreprenørarGrunnarbeidRivenes AS, BergenBygningsarbeidSkanska AS, BergenLuftbehandlingsanleggbergen Luftteknikk AS,BergenRøyranleggOras AS, LaksevågElektroteknisk anleggbravida Norge AS, BergenHeisIng. Stein Knutsen AS,BergenAnleggsgartnarSvein Boasson AS, Bergen

Tlf.: 815 55 045www.statsbygg.noMerkur-Trykk AS/Foto: Trond Isaksen