14.04.2013 Views

Comparação entre os jazigos de ouro do tipo orogénico (ou ...

Comparação entre os jazigos de ouro do tipo orogénico (ou ...

Comparação entre os jazigos de ouro do tipo orogénico (ou ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Ca<strong>de</strong>rn<strong>os</strong> Lab. Xeolóxico <strong>de</strong> Laxe<br />

Coruña. 2011. Vol. 36, pp. 99 - 156 ISSN: 0213-4497<br />

<strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong><br />

(<strong>ou</strong> mesotermais) e <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a<br />

intrusão. Algumas extrapolações para Portugal<br />

Comparison between orogenic (or mesothermal) gold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its and intrusion-related gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Some<br />

1, 2<br />

INVERNO, C. M. C.<br />

extrapolation to Portugal<br />

(1) Laboratório <strong>de</strong> Geologia e Minas, Laboratório Nacional <strong>de</strong> Energia e Geologia (LNEG), Estrada<br />

da Portela-Zambujal, 2721-866 Alfragi<strong>de</strong>; carl<strong>os</strong>_inverno@lneg.pt<br />

(2) CREMINER, Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lisboa, Edifício C6, Campo Gran<strong>de</strong>, 1749-016 Lisboa.<br />

Recibi<strong>do</strong>: 13/12/2010 Revisa<strong>do</strong>: 2/02/2011 Acepta<strong>do</strong>: 1/03/2011<br />

Abstract<br />

A comparison is ma<strong>de</strong> between orogenic (or mesothermal) gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its and intrusion-related gold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. It starts with the general features of each of the two <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it types, namely metallic content<br />

and world distribution, age, geotectonic environment, geological-structural setting/ h<strong>os</strong>t rocks, metamorphic<br />

gra<strong>de</strong>, ore morphology, alteration related to mineralization, timing of mineralization, mineralogy,<br />

geochemical association, metallic zoning, genesis (with correlative mo<strong>de</strong>ls), mineralizing<br />

fluids and P-T <strong>de</strong>p<strong>os</strong>itional conditions, and gold transport and <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ition. Some of the contrasting<br />

characteristics of these two <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it types are then enhanced. Finally, the orogenic (or mesothermal)<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its and intrusion-related gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its classification is applied to a few (shortly <strong>de</strong>scribed)<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its and occurrences in Portugal, or at least tentatively applied in other cases therein.


100 Inverno<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Key words: Gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its; orogenic (mesothermal); intrusion-related; world importance; a few<br />

examples in Portugal.


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 101<br />

1. PREÂMBULO<br />

O <strong><strong>ou</strong>ro</strong> é extraí<strong>do</strong> d<strong>os</strong> gran<strong>de</strong>s tip<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> aurífer<strong>os</strong> que compreen<strong>de</strong>m <strong>os</strong><br />

paleoplacers e placers <strong>de</strong> Au, <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> (<strong>ou</strong> mesotermais), <strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au epitermais (e a sua variante<br />

d<strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong> em rochas sedimentares)<br />

e <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão,<br />

e ainda como subproduto d<strong>os</strong> pórfir<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Cu, d<strong>os</strong> skarns <strong>de</strong> Cu-Au (e como produto<br />

principal d<strong>os</strong> skarns <strong>de</strong> Au), d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

vulcanogénic<strong>os</strong> <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong> maciç<strong>os</strong>, d<strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong> magmátic<strong>os</strong> <strong>de</strong> Ni-Cu,<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> U <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> discordância, e <strong>de</strong><br />

<strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong>, alguns <strong>de</strong> <strong>tipo</strong> incerto.<br />

Entre <strong>os</strong> gran<strong>de</strong>s tip<strong>os</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>,<br />

nem sempre tem si<strong>do</strong> simples diferenciar <strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> (<strong>ou</strong> mesotermais)<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão,<br />

<strong>tipo</strong> que só foi formalmente <strong>de</strong>fini<strong>do</strong><br />

enquanto tal há p<strong>ou</strong>co mais <strong>de</strong> uma década.<br />

2. JAZIGOS DE OURO DO TIPO ORO-<br />

GÉNICO (OU MESOTERMAIS)<br />

2.1. Introdução<br />

Lindgren (1933) <strong>de</strong>finiu originariamente<br />

<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais como aqueles<br />

que se formavam a 1- 4.5 km da superfície<br />

topográfica (pressão mo<strong>de</strong>rada) e a temperaturas<br />

<strong>de</strong> 200-300ºC, ten<strong>do</strong> um conjunto<br />

<strong>de</strong> características <strong>de</strong> estilo <strong>de</strong> mineralização,<br />

alteração e <strong>ou</strong>tras bem <strong>de</strong>finidas. Mais tar<strong>de</strong><br />

reconheceu-se que <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

com idênticas características se podiam<br />

formar em interval<strong>os</strong> <strong>de</strong> temperatura e <strong>de</strong><br />

profundida<strong>de</strong> (até cerca <strong>de</strong> 20 km; Groves et<br />

al., 1998) bem mais lat<strong>os</strong>, pelo que o termo<br />

“mesotermais” se tornava impreciso (Bierlein<br />

and Crowe, 2000). De facto, verific<strong>ou</strong>-<br />

se que, apesar <strong>de</strong> mais abundantes na fácies<br />

<strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s, podiam ocorrer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />

fácies da prenite-pumpeleite (sub-xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s)<br />

até à fácies granulítica, com <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição a<br />

150-700ºC (para a maioria a 200 - 450ºC), a<br />

pressões <strong>de</strong> 0.5 - 6 kbar, a uma profundida<strong>de</strong><br />

até 12 - 20 km (Fig. 1). Isto lev<strong>ou</strong> a propor<br />

uma <strong>ou</strong>tra classificação para tod<strong>os</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais, quer <strong>do</strong> Arcaico<br />

(<strong>os</strong> mais abundantes) quer <strong>do</strong> Proterozóico<br />

<strong>ou</strong> Fanerozóico, que <strong>os</strong> divi<strong>de</strong> em epizonais<br />

(<strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição a £ 6 km <strong>de</strong> profundida<strong>de</strong>; 150 -<br />

300°C), mesozonais (6 -12 km; 300 - 475°C)<br />

e hipozonais (>12 até cerca <strong>de</strong> 20 km; ><br />

475°C) [Gebre-Mariam et al., 1985; Groves<br />

et al., 1998; Goldfarb et al., 2005].<br />

Fig. 1. Profundida<strong>de</strong> <strong>de</strong> formação e ambiente estrutural<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais (<strong>ou</strong> orogénic<strong>os</strong>),<br />

formad<strong>os</strong> nas margens <strong>de</strong> placas convergentes<br />

(<strong>de</strong> Groves et al., 1998).


102 Inverno<br />

Outr<strong>os</strong> term<strong>os</strong> anglo-saxónic<strong>os</strong> que têm<br />

si<strong>do</strong> empregues para <strong>de</strong>signar <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais são “greenstone-h<strong>os</strong>ted”<br />

e “turbidite-h<strong>os</strong>ted (lo<strong>de</strong>) gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its”,<br />

consoante o pre<strong>do</strong>mínio dumas <strong>ou</strong> <strong>do</strong>utras<br />

rochas encaixantes, mas também “slate belth<strong>os</strong>ted<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its” e “gold-only <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its”,<br />

<strong>entre</strong> <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong>. Recentemente, Groves et<br />

al. (1998), inspiran<strong>do</strong>-se em Bohlke (1982),<br />

propôs que <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais<br />

passassem a ter a <strong>de</strong>signação, talvez men<strong>os</strong><br />

conflitu<strong>os</strong>a, <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong>,<br />

dada a sua génese em zonas <strong>de</strong> placas<br />

convergentes.<br />

2.2. Características gerais<br />

Conteú<strong>do</strong> metálico e distribuição mundial<br />

Este <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> ocupa o segun<strong>do</strong> lugar<br />

na produção mundial <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, logo atrás<br />

d<strong>os</strong> paleoplacers <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> (que têm >50% da<br />

produção mundial). Só <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

mesotermais <strong>do</strong> Arcaico são responsáveis<br />

por quase 20% <strong>de</strong>ssa produção mundial<br />

(Hagemann and Cassidy, 2000).<br />

Entre <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> mesotermais <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>,<br />

<strong>de</strong>stacam-se <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> gigantes ( > 250 toneladas<br />

[t] <strong>de</strong> Au) e <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> dimensão<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

mundial (>100 t Au), <strong>os</strong> últim<strong>os</strong> ocorrentes<br />

em mais <strong>de</strong> 20 das 75 províncias metalogenéticas<br />

mundiais que contêm jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste<br />

<strong>tipo</strong>. Entre <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> gigantes po<strong>de</strong>m citarse,<br />

por or<strong>de</strong>m <strong>de</strong>crescente <strong>de</strong> dimensão,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2000 até 280 t : Ashanti, Gana; Gol<strong>de</strong>n<br />

Mile, Kalgoorlie, Austrália Oci<strong>de</strong>ntal;<br />

Homestake, S<strong>ou</strong>th Dakota, E.U.A.; McIntyre<br />

- Hollinger, Timmins, Ontário, Canadá;<br />

Kolar, Índia; Kirkland Lake, Ontário,<br />

Canadá; Berezovsk, Rússia; Mother Lo<strong>de</strong>,<br />

Califórnia, E.U.A.; Morro Velho, Minas<br />

Gerais, Brasil; Ballarat-Bendigo, Victoria,<br />

Austrália; Dome Mine, Ontário, Canadá;<br />

Kerr Addison, Ontário, Canada; Alaska-<br />

Juneau, Alasca, E.U.A. (Fig. 2; Goldfarb et<br />

al., 2001, 2005; Groves et al., 2003). A maioria<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> têm<br />

teores <strong>entre</strong> 4 e 21 g/t Au, com pre<strong>do</strong>minância<br />

<strong>de</strong> 7-12 g/t Au, especialmente <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

gigantes. Entre <strong>os</strong> últim<strong>os</strong> as excepções<br />

são: Ballarat-Bendigo, 13 g/t Au; Kirkland<br />

Lake, Kolar e Bulyanhulu (Tanzânia), 14 -15<br />

g/t Au; Mother Lo<strong>de</strong> (Grass Valley – Nevada<br />

City), 17 g/t Au; Campbell - Red Lake<br />

(E.U:A.), 21g/t Au (Hagemann and Cassidy,<br />

2000; Goldfarb et al., 2005). Historicamente<br />

<strong>os</strong> teores foram <strong>de</strong> 5 – 30 g/t Au (Groves et<br />

al., 1998).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 103<br />

Fig. 2. Distribuição geográfica <strong>de</strong> alguns d<strong>os</strong> maiores jazig<strong>os</strong> mesotermais <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> (<strong>de</strong> Hutchinson, 1987).<br />

Ida<strong>de</strong><br />

A maioria d<strong>os</strong> e <strong>os</strong> maiores distrit<strong>os</strong><br />

mineir<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> são <strong>do</strong> Arcaico,<br />

principalmente <strong>do</strong> Arcaico Superior,<br />

com ida<strong>de</strong>s pre<strong>do</strong>minantemente <strong>de</strong> 2800 –<br />

2550 Ma (quase tod<strong>os</strong> <strong>os</strong> acima citad<strong>os</strong>)<br />

[Fig. 3]. No Proterozóico Inferior há alguns<br />

pequen<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> e o jazigo gigante<br />

<strong>de</strong> Homestake, haven<strong>do</strong> ausência <strong>de</strong>ste<br />

<strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> no Proterozóico Médio,<br />

só tornan<strong>do</strong> a surgir na parte terminal <strong>do</strong><br />

Proterozóico Superior e <strong>de</strong>pois em to<strong>do</strong> o<br />

Fanerozóico (Fig. 3), <strong>de</strong> que são exempl<strong>os</strong><br />

significativ<strong>os</strong> Ballarat-Bendigo, no esta<strong>do</strong><br />

<strong>de</strong> Victoria, Austrália, <strong>de</strong> ida<strong>de</strong> or<strong>do</strong>vícica,<br />

Mother Lo<strong>de</strong>, na Califórnia, E.U.A.,<br />

<strong>do</strong> Jurássico – Cretácico Inf. e Alaska-<br />

Juneau, no Alasca, E.U.A., <strong>do</strong> Eocénico,<br />

não sen<strong>do</strong> conhecid<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> significativ<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> n<strong>os</strong> últim<strong>os</strong> 50 Ma (Hutchinson,<br />

1993; Goldfarb et al., 2001, 2005; Groves<br />

et al., 2003).


104 Inverno<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Fig. 3. Distribuição da produção <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> a partir <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> e jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a<br />

intrusão, formad<strong>os</strong> ao longo d<strong>os</strong> temp<strong>os</strong> geológic<strong>os</strong> (<strong>de</strong> Groves et al., 2003).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 105<br />

Ambiente geotectónico<br />

Estes jazig<strong>os</strong> formam-se ao longo <strong>de</strong><br />

margens convergentes, na junção arco-f<strong>os</strong>sa,<br />

durante a instalação <strong>de</strong> terren<strong>os</strong> acrescid<strong>os</strong><br />

<strong>do</strong> la<strong>do</strong> <strong>do</strong> mar em relação às margens<br />

cratónicas antigas <strong>ou</strong> aquan<strong>do</strong> da colisão<br />

continente-continente (Fig. 4; Hodgson,<br />

1993; Groves et al., 1998, 2003). Complementarmente,<br />

ambientes <strong>de</strong> variação <strong>do</strong> movimento<br />

das placas, tais como <strong>de</strong> mudança<br />

<strong>de</strong> velocida<strong>de</strong> relativa <strong>de</strong> placas e <strong>de</strong> ângul<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> convergência das mesmas favorecem a<br />

formação <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> (Goldfarb et<br />

al., 2001).<br />

Fig. 4. Diagrama esquemático <strong>do</strong> ambiente geotectónico <strong>de</strong> vári<strong>os</strong> tip<strong>os</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, incluin<strong>do</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> e <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão (<strong>de</strong> Groves et al., 2005).<br />

Ambiente geológico-estrutural / Rochas encaixantes<br />

No Arcaico e em parte no Proterozóico<br />

as associações litológicas enquadran<strong>do</strong> este<br />

<strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> são as próprias das cinturas<br />

<strong>de</strong> rochas ver<strong>de</strong>s (“greenstone belts”) n<strong>os</strong><br />

cratões, e n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> mais mo<strong>de</strong>rn<strong>os</strong> são associações<br />

parcialmente semelhantes. Aque-<br />

las são constituídas por pilhas <strong>de</strong> komatiit<strong>os</strong><br />

na base, basalt<strong>os</strong> toleític<strong>os</strong> (que encaixam<br />

<strong>os</strong> maiores jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong>) e rochas vulcânicas<br />

ácidas a topo. Lateralmente à pilha<br />

vulcânica ocorrem sucessões <strong>de</strong> grauvaques<br />

e xist<strong>os</strong>, incluin<strong>do</strong> xist<strong>os</strong> carbon<strong>os</strong><strong>os</strong>, grafit<strong>os</strong><strong>os</strong><br />

e pirit<strong>os</strong><strong>os</strong>, e ainda conglomerad<strong>os</strong> polimíctic<strong>os</strong><br />

e formações ferríferas exalativas.<br />

(Fig. 5A; Hutchinson, 1993).


106 Inverno<br />

Os jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> po<strong>de</strong>m ocorrer em<br />

qualquer p<strong>os</strong>ição das sequências vulcânica<br />

<strong>ou</strong> sedimentar, e fazem-no geralmente na<br />

proximida<strong>de</strong> (<strong>ou</strong> no interior) dum stock<br />

intrusivo <strong>de</strong> rocha ácida porfirítica e dum<br />

nível p<strong>ou</strong>co espesso <strong>de</strong> rocha vulcaniclástica<br />

ácida. O minério encontra-se ainda<br />

geralmente na interface vertical <strong>ou</strong> lateral<br />

<strong>de</strong> rocha vulcânica e sedimentar, muitas<br />

vezes sublinhada por um alinhamento, falha<br />

<strong>ou</strong> zona <strong>de</strong> cisalhamento regional (Fig.<br />

5B), geralmente paralelo <strong>ou</strong> subparalelo à<br />

estratificação n<strong>os</strong> terren<strong>os</strong> vulcânic<strong>os</strong> <strong>do</strong><br />

Pré-câmbrico <strong>ou</strong> às margens d<strong>os</strong> terren<strong>os</strong><br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

acrescid<strong>os</strong> no Paleozóico, estan<strong>do</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> em zonas <strong>de</strong> falhas <strong>ou</strong> cisalhament<strong>os</strong><br />

secundári<strong>os</strong> (Hutchinson, 1993;<br />

Hodgson, 1993; Goldfarb et al., 2005). A<br />

estes aci<strong>de</strong>ntes estão também muitas vezes<br />

associad<strong>os</strong> não só <strong>os</strong> stocks félsic<strong>os</strong> acima<br />

referid<strong>os</strong>, mas também diques <strong>de</strong> lamprófir<strong>os</strong><br />

(Hodgson, 1993; Groves et al., 1995).<br />

Intrusões mais abundantes <strong>de</strong> granitói<strong>de</strong>s<br />

po<strong>de</strong>m também ocorrer nestas províncias<br />

auríferas, como consequência d<strong>os</strong> process<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> colisão – acreção nas margens convergentes<br />

(Goldfarb et al., 2001; Groves et<br />

al., 2003).<br />

Fig. 5. A) Distribuição d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> e <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> em: (A) Pilha (meta)vulcano-sedimentar esquemática<br />

das cinturas <strong>de</strong> rochas ver<strong>de</strong>s (“greenstone belts”) <strong>do</strong> Arcaico (<strong>de</strong> Hutchinson, 1993).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 107<br />

Fig. 5. B) Distribuição d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> e <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> em: (B) Subprovíncia <strong>de</strong> Abitibi da província<br />

Superior <strong>do</strong> Canadá, m<strong>os</strong>tran<strong>do</strong> a relação d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> (c/ círcul<strong>os</strong> negr<strong>os</strong>, ≥ 100 ton. <strong><strong>ou</strong>ro</strong>;<br />

c/ círcul<strong>os</strong> branc<strong>os</strong>, < 100 ton. <strong><strong>ou</strong>ro</strong>) com as gran<strong>de</strong>s zonas <strong>de</strong> falha (<strong>de</strong> Hagemann and Cassidy, 2000).<br />

Grau metamórfico<br />

Tod<strong>os</strong> <strong>os</strong> tip<strong>os</strong> <strong>de</strong> rochas acima referid<strong>os</strong><br />

sofreram invariavelmente o efeito <strong>do</strong> metamorfismo<br />

regional, estan<strong>do</strong> estes jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> na maioria d<strong>os</strong> cas<strong>os</strong><br />

(que incluem <strong>os</strong> <strong>de</strong> maiores dimensões) associad<strong>os</strong><br />

a terren<strong>os</strong> na fácies <strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s e<br />

fácies anfibolítica superior (transição para a<br />

A)<br />

B)<br />

fácies <strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s) [Fig. 6A], mas po<strong>de</strong>n<strong>do</strong><br />

ocorrer em terren<strong>os</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a fácies da<br />

prenite-pumpeleite (ex.: Wiluna, no cratão<br />

<strong>de</strong> Yilgarn, Austrália Oci<strong>de</strong>ntal) até à fácies<br />

granulítica (ex.: Griffins Find, Austrália<br />

Oci<strong>de</strong>ntal) [Gebre-Mariam et al., 1995; Hagemann<br />

and Cassidy, 2000; Goldfarb et al.,<br />

2001, 2005; Groves et al., 2003; Gauthier et<br />

al., 2007].<br />

Fig. 6. A) Reconstrução esquemática dum hipotético sistema hidrotermal contínuo, em diferentes níveis (e<br />

respectivas fácies metamórficas) da crusta, esten<strong>de</strong>n<strong>do</strong>-se até 25 km <strong>de</strong> profundida<strong>de</strong>, m<strong>os</strong>tran<strong>do</strong>: (A) fluid<strong>os</strong><br />

potenciais e origem (setas) d<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> mineraliza<strong>do</strong>res d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> (<strong>de</strong> Groves, 1993). B)<br />

estil<strong>os</strong> tectónic<strong>os</strong> e d<strong>os</strong> filões <strong>de</strong> quartzo aurífer<strong>os</strong> n<strong>os</strong> diferentes níveis da crusta (<strong>de</strong> Groves et al., 1995)


108 Inverno<br />

Morfologia <strong>do</strong> minério<br />

O minério apresenta uma morfologia<br />

muito variada: estratiforme; filões “estratiformes”<br />

(paralel<strong>os</strong> à estratificação); filões e<br />

vei<strong>os</strong> transgressiv<strong>os</strong>; stockworks; corp<strong>os</strong> paralel<strong>os</strong><br />

à charneira duma <strong>do</strong>bra (“saddle reefs”);<br />

corpo <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong> maciç<strong>os</strong>; sistema <strong>de</strong><br />

vei<strong>os</strong> estratói<strong>de</strong>s. Os vei<strong>os</strong> e filões, frequentemente<br />

brechificad<strong>os</strong> e com texturas crustiformes<br />

n<strong>os</strong> ric<strong>os</strong> em carbonat<strong>os</strong> (não no<br />

quartzo), po<strong>de</strong>m variar <strong>de</strong> men<strong>os</strong> <strong>de</strong> 1 mm<br />

a vári<strong>os</strong> metr<strong>os</strong> <strong>de</strong> p<strong>os</strong>sança e têm extensões<br />

na vertical e horizontal até pelo men<strong>os</strong> várias<br />

centenas <strong>de</strong> metr<strong>os</strong>, mas po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> atingir<br />

bem mais <strong>de</strong> 1 km (Hutchinson, 1993;<br />

Hodgson, 1993; Bierlein and Crowe, 2000;<br />

Goldfarb et al., 2005).<br />

Alteração relacionada com a mineralização<br />

A carbonatização é a mais expressiva alteração,<br />

na forma <strong>de</strong>: <strong>do</strong>lomite ferrífera (<strong>ou</strong><br />

si<strong>de</strong>rite), singenética (?) e/<strong>ou</strong> epigenética, penetrativa<br />

<strong>ou</strong> em vei<strong>os</strong>, em terren<strong>os</strong> na fácies<br />

<strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s; e <strong>de</strong> calcite em terren<strong>os</strong> na<br />

fácies anfibolítica. Outras formas <strong>de</strong> alteração<br />

são a cloritização, sericitização, fuchsitização<br />

(geração <strong>de</strong> m<strong>os</strong>covite com Cr), silicificação<br />

através d<strong>os</strong> vei<strong>os</strong> <strong>de</strong> quartzo, e em rar<strong>os</strong><br />

cas<strong>os</strong> alteração potássica (feldspato K) a<br />

muro da mineralização (ex.: Hemlo, Ontário,<br />

Canadá). A extensão <strong>do</strong> halo <strong>de</strong> alteração à<br />

volta dum veio/filão po<strong>de</strong> variar dalguns centímetr<strong>os</strong><br />

a vári<strong>os</strong> quilómetr<strong>os</strong> (Berger, 1986;<br />

Hutchinson, 1993; Hodgson, 1993; Groves et<br />

al., 1995; Goldfarb et al., 2005).<br />

Tempo da mineralização<br />

Estes jazig<strong>os</strong> formam-se numa fase tardia<br />

<strong>de</strong> cada orogénese, po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> ser para o<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Arcaico <strong>de</strong> 20 a 100 Ma após a <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição<br />

das rochas metavulcano-sedimentares encaixantes<br />

(Groves et al., 2003). Em muit<strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> em ambiente <strong>de</strong> fácies <strong>de</strong> grau metamórfico<br />

baixo a mo<strong>de</strong>ra<strong>do</strong>, a respectiva formação<br />

é p<strong>os</strong>terior ao pico <strong>de</strong> metamorfismo<br />

regional, enquanto que muit<strong>os</strong> <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

em terren<strong>os</strong> <strong>de</strong> alto grau metamórfico<br />

são contemporâne<strong>os</strong> <strong>de</strong> tal metamorfismo<br />

(Hodgson, 1993; Groves et al., 1995; Bierlein<br />

and Crowe, 2000).<br />

Do Arcaico ao Fanerozóico raramente<br />

há sincronismo <strong>entre</strong> a <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

e a instalação <strong>de</strong> intrusões granitói<strong>de</strong>s adjacentes,<br />

que quer mais comummente prece<strong>de</strong>m,<br />

por vezes <strong>de</strong>zenas (muito raramente<br />

centenas) <strong>de</strong> Ma, a mineralização <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>,<br />

quer lhe são p<strong>os</strong>teriores (Hodgson, 1993;<br />

Goldfarb et al., 2001; Groves et al., 2003),<br />

apesar <strong>de</strong> nalguns cas<strong>os</strong>, como na área da<br />

mina canadiana <strong>de</strong> Kerr Addison <strong>do</strong> Arcaico<br />

serem contemporâneas (Hodgson,<br />

1993). Nalguns terren<strong>os</strong> mais mo<strong>de</strong>rn<strong>os</strong>, o<br />

sincronismo foi também estabeleci<strong>do</strong>, como<br />

no caso d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> eocénic<strong>os</strong> <strong>do</strong> Alaska-Juneau<br />

em relação a<strong>os</strong> granitói<strong>de</strong>s a 10 km <strong>de</strong><br />

distância d<strong>os</strong> mesm<strong>os</strong> (Groves et al., 2003).<br />

Mineralogia<br />

O minério, para além <strong>do</strong> quartzo (70<br />

- 95% <strong>do</strong> volume total), carbonat<strong>os</strong>, feldspato<br />

alcalino (geralmente albite), “sericite”<br />

e clorite, contém electrum e <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nativo,<br />

fino e gr<strong>os</strong>seiro, por vezes visível a olho<br />

nu, po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> ser <strong><strong>ou</strong>ro</strong> livre, e ainda pirite<br />

e pirrotite, sen<strong>do</strong> a arsenopirite variável e,<br />

estan<strong>do</strong> presente, po<strong>de</strong>r ter <strong>os</strong> valores mais<br />

alt<strong>os</strong> em Au <strong>ou</strong> ser estéril. Outr<strong>os</strong> minerais<br />

que po<strong>de</strong>m estar presentes em menor quantida<strong>de</strong><br />

no minério são <strong>os</strong> teluret<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au-<br />

Ag (quan<strong>do</strong> existem intrusões alcalinas),


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 109<br />

a calcopirite, esfalerite e galena, <strong>os</strong> <strong>do</strong>is<br />

últim<strong>os</strong> por vezes um p<strong>ou</strong>co abundantes, a<br />

magnetite, realgar e auripigmento, antimonite,<br />

cinábrio, molib<strong>de</strong>nite, bismutinite, loelingite,<br />

tetraedrite e scheelite. Os sulfuret<strong>os</strong><br />

constituem globalmente 3 a 5% (po<strong>de</strong>n<strong>do</strong><br />

ser ainda um valor superior) <strong>do</strong> minério<br />

na maioria <strong>de</strong>stes jazig<strong>os</strong>. Outr<strong>os</strong> minerais<br />

associad<strong>os</strong> na paragénese são a turmalina<br />

A)<br />

B)<br />

(geralmente escorlo e dravite), barita e m<strong>os</strong>covites<br />

ricas em Cr, V <strong>ou</strong> Ba (fuchsite, marip<strong>os</strong>ite;<br />

r<strong>os</strong>colite; oelacherite) [Tabela 1A,B;<br />

Fig. 7]. Também são comuns hidrocarbonet<strong>os</strong><br />

e <strong>ou</strong>tra matéria carbon<strong>os</strong>a (Berger,<br />

1986; Hutchinson, 1993; Hodgson, 1993;<br />

Hagemann and Cassidy, 2000; Goldfarb et<br />

al., 2005; V<strong>os</strong> et al., 2005; V<strong>os</strong> and Bierlein,<br />

2006).<br />

Tabela 1. Características (A) mineralógicas<br />

e (B) geoquímicas d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais (<strong>ou</strong> orogénic<strong>os</strong>),<br />

essencialmente quan<strong>do</strong> <strong>do</strong> Arcaico (<strong>de</strong><br />

Hutchinson, 1987, 1993).


110 Inverno<br />

Associação geoquímica<br />

Au - Fe - As - B ± Sb ± Bi ± Hg ± Cu ± Pb ±<br />

Zn ± Te ± W ± Mo ± Ag é a associação geoquímica<br />

(Tabela 1A,B). A razão Au/Ag po<strong>de</strong> chegar<br />

a 9:1, implican<strong>do</strong> uma finura (“fineness”) <strong>do</strong><br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong> 600-940, <strong>do</strong>minan<strong>do</strong> <strong>os</strong> valores mais alt<strong>os</strong><br />

(Berger, 1986; Hutchinson, 1993; Cox, 2000;<br />

Groves et al., 2003; Goldfarb et al., 2005).<br />

Zonagem metálica<br />

Uma das características d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> é terem uma gran-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Fig. 7. Sequência paragenética genérica d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> <strong>do</strong> Fanerozóico (<strong>de</strong> Bierlein and<br />

Crowe, 2000).<br />

<strong>de</strong> continuida<strong>de</strong> vertical (ex.: 1- 2 km) quase<br />

sem variação na mineralogia e no teor em<br />

Au, o que <strong>os</strong> permite contrastar por exemplo<br />

com <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> epitermais. Apesar<br />

disso, alguns m<strong>os</strong>tram uma zonagem<br />

metálica lateral e nalguns cas<strong>os</strong> há alguma<br />

zonagem vertical da largura d<strong>os</strong> envelopes<br />

(zonas) <strong>de</strong> alteração e d<strong>os</strong> minerais e razões<br />

metálicas (Hodgson, 1993; Groves et al.,<br />

1998, 2003).<br />

Boa parte das características até agora<br />

apontadas estão sintetizadas na Tabela 2.


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 111<br />

Tabela. 2. <strong>Comparação</strong> das características d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> (<strong>ou</strong> mesotermais) e d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão (<strong>de</strong> Groves et al., 2003).


112 Inverno<br />

Génese<br />

Inúmeras hipóteses genéticas têm si<strong>do</strong><br />

avançadas para explicar a formação d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais (Pirajno, 1992;<br />

Kerrich, 1993; Groves et al., 1995; Ridley<br />

and Diamond, 2000; Goldfarb et al., 2005;<br />

Pitcairn et al., 2006; Elmer et al., 2007):<br />

a) Mo<strong>de</strong>lo metamórfico: as rochas vulcânicas<br />

e sedimentares, nas condições <strong>de</strong><br />

metamorfismo da fácies anfibolítica <strong>ou</strong> da<br />

transição da fácies <strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s para a<br />

fácies anfibolítica, sofreriam <strong>de</strong>svolatilização<br />

das águas durante a fase prógrada <strong>de</strong> tal<br />

metamorfismo, com lixiviação <strong>do</strong> Au, Si e<br />

<strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> element<strong>os</strong> da sucessão vulcano-sedimentar<br />

e <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> conteú<strong>do</strong> <strong>de</strong> tais fluid<strong>os</strong><br />

em zonas estruturalmente preparadas,<br />

cisalhadas e brechificadas, forman<strong>do</strong> quer<br />

zonas mineralizadas (“lo<strong>de</strong>s”) concordantes,<br />

quer discordantes, tais com filões e vei<strong>os</strong><br />

transgressiv<strong>os</strong>. Nalguns cas<strong>os</strong> a mineralização<br />

ter-se-á forma<strong>do</strong> a temperaturas mais<br />

baixas, em 60 – 120°C, <strong>do</strong> que a temperatura<br />

<strong>do</strong> pico <strong>do</strong> metamorfismo (Elmer et al.,<br />

2007)<br />

b) Mo<strong>de</strong>lo magmático: quer o flui<strong>do</strong> mineraliza<strong>do</strong><br />

quer o próprio Au <strong>de</strong>rivariam <strong>de</strong><br />

granitói<strong>de</strong>s <strong>ou</strong> sienit<strong>os</strong> porfíritic<strong>os</strong> associad<strong>os</strong><br />

com estes jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>.<br />

c) Mo<strong>de</strong>lo d<strong>os</strong> lamprófir<strong>os</strong>: a instalação<br />

<strong>de</strong> diques <strong>de</strong> lamprófir<strong>os</strong> calco-alcalin<strong>os</strong>,<br />

muitas vezes associad<strong>os</strong> a este <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, promoveria a circulação hidrotermal,<br />

com lixiviação <strong>do</strong> Au, S e CO 2 d<strong>os</strong><br />

própri<strong>os</strong> lamprófir<strong>os</strong> e incorporação num<br />

flui<strong>do</strong> hidrotermal que se misturaria com <strong>os</strong><br />

fluid<strong>os</strong> gerad<strong>os</strong> durante o metamorfismo regional.<br />

Este mo<strong>de</strong>lo combina assim <strong>os</strong> <strong>do</strong>is<br />

mo<strong>de</strong>l<strong>os</strong> anteriores.<br />

d) Mo<strong>de</strong>lo da <strong>de</strong>sgasificação <strong>do</strong> manto<br />

e granulitização: segun<strong>do</strong> este mo<strong>de</strong>lo, só<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

aplicável a jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais,<br />

quan<strong>do</strong> <strong>do</strong> Arcaico, as rochas da crusta<br />

inferior sofreriam granulitização durante o<br />

Arcaico tardio, enquanto <strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> hidrotermais<br />

transportan<strong>do</strong> Au e CO 2 proviriam<br />

dum reservatório <strong>do</strong> manto, tornan<strong>do</strong>-se a<br />

<strong>de</strong>sgasificação <strong>de</strong> CO 2 <strong>do</strong> manto a principal<br />

causa da importância da carbonatização<br />

na alteração <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong>. Por <strong>ou</strong>tro<br />

la<strong>do</strong>, a pobreza d<strong>os</strong> granulit<strong>os</strong> arcaic<strong>os</strong><br />

tonalític<strong>os</strong> em element<strong>os</strong> litófil<strong>os</strong> seria explicada<br />

pelo enriquecimento <strong>de</strong>stes mesm<strong>os</strong><br />

element<strong>os</strong> n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> mesotermais <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>,<br />

contemporâne<strong>os</strong> <strong>de</strong>sses granulit<strong>os</strong>.<br />

e) Mo<strong>de</strong>lo singenético-epigenético: a circulação<br />

convectiva da água <strong>do</strong> mar com lixiviação<br />

<strong>do</strong> basalto toleítico marinho levaria à<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição dum exaleto chértico (± argil<strong>os</strong>o,<br />

carbon<strong>os</strong>o; Wood and Large, 2007), estratiforme,<br />

pirit<strong>os</strong>o e aurífero (com cerca <strong>de</strong> 1 g/t<br />

Au) no fun<strong>do</strong> <strong>do</strong> mar. Durante a diagénese e<br />

compactação <strong>de</strong>ste nível, formar-se-iam nele<br />

vei<strong>os</strong> transgressiv<strong>os</strong>, assim como a p<strong>os</strong>terior<br />

<strong>de</strong>formação, instalação <strong>de</strong> rochas intrusivas<br />

e metamorfismo <strong>de</strong>senvolveria sucessiv<strong>os</strong><br />

sistemas hidrotermais que lixiviariam Au <strong>do</strong><br />

exaleto primitivo e formariam filões e vei<strong>os</strong><br />

discordantes mais enriquecid<strong>os</strong> em Au (Fig.<br />

8; Hutchinson, 1993).<br />

f) Mo<strong>de</strong>lo meteórico: águas meteóricas<br />

circulariam até gran<strong>de</strong>s profundida<strong>de</strong>s na<br />

crusta, vin<strong>do</strong> a constitutir o flui<strong>do</strong> hidrotermal<br />

mineraliza<strong>do</strong>r que <strong>de</strong>p<strong>os</strong>itaria o <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

neste <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong>.<br />

g) Mo<strong>de</strong>lo contínuo da crusta: basea<strong>do</strong><br />

no mo<strong>de</strong>lo metamórfico, o mo<strong>de</strong>lo contínuo<br />

da crusta (Groves, 1993; Groves et al., 1995),<br />

que é aquele que tem hoje maior aceitação,<br />

constata a existência <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong><br />

<strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> em terren<strong>os</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a fácies<br />

metamórfica da prenite-pumpeleite, passan<strong>do</strong><br />

pelas fácies <strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s e anfibolítica,


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 113<br />

até à fácies granulítica, com alguma variação<br />

mineralógica <strong>de</strong> fácies para fácies quer<br />

no próprio minério quer na alteração das<br />

rochas encaixantes (Fig. 6A). A <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição<br />

<strong>do</strong> minério seria feita em estruturas que variam<br />

<strong>de</strong> vei<strong>os</strong> em fendas <strong>de</strong> tracção e brechas<br />

n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> na fácies da prenite-pumpeleite,<br />

passan<strong>do</strong> por zonas <strong>de</strong> cisalhamento e/<strong>ou</strong><br />

vei<strong>os</strong> associad<strong>os</strong> n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> nas fácies intermédias,<br />

até zonas <strong>de</strong> cisalhamento dúcteis<br />

largas e vei<strong>os</strong> associad<strong>os</strong> n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Fluid<strong>os</strong> mineraliza<strong>do</strong>res e condições P-T <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição<br />

Os fluid<strong>os</strong> hidrotermais mineraliza<strong>do</strong>res<br />

são <strong>de</strong> baixa salinida<strong>de</strong> (em regra 1-15, <strong>do</strong>-<br />

a fácies anfibolítica intermédia até à fácies<br />

granulítica (Fig. 6B). A <strong>de</strong>rivação <strong>do</strong> Au seria<br />

p<strong>os</strong>sivelmente crustal, quer magmática,<br />

quer metamórfica, <strong>ou</strong> ainda a partir <strong>do</strong> próprio<br />

manto (Fig. 6A).<br />

Este contínuo <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> mesotermais <strong>de</strong><br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong>, <strong>do</strong>cumenta<strong>do</strong> n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> mais antig<strong>os</strong>,<br />

não tem si<strong>do</strong>, no entanto, abertamente<br />

reconheci<strong>do</strong> nas fácies metamórficas <strong>de</strong><br />

grau mais alto d<strong>os</strong> terren<strong>os</strong> <strong>do</strong> Fanerozóico<br />

(Groves et al., 1998).<br />

Fig. 8. Ilustração esquemática <strong>de</strong> diferentes<br />

tip<strong>os</strong> <strong>de</strong> morfologias d<strong>os</strong> “lo<strong>de</strong>s” (filões,<br />

etc.) aurífer<strong>os</strong> e <strong>de</strong> estádi<strong>os</strong> mineraliza<strong>do</strong>res<br />

na génese d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais<br />

(orogénic<strong>os</strong>), segun<strong>do</strong> o mo<strong>de</strong>lo singenéticoepigenético<br />

(<strong>de</strong> Hutchinson and Burlington,<br />

1984; Hutchinson, 1993).<br />

minantemente 3 -7 wt % NaCl equiv.), neutr<strong>os</strong><br />

a levemente alcalin<strong>os</strong>, reduzid<strong>os</strong>, <strong>de</strong> alto<br />

CO 2 (±CH 4 ± N 2 ) [Xco 2 = 0.05 – 0.25], com<br />

valores <strong>de</strong> б 18 O flui<strong>do</strong> <strong>de</strong> 6 -11‰ n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>do</strong><br />

Pré-Câmbrico e 7-11‰ n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>do</strong> Fa-


114 Inverno<br />

nerozóico, e <strong>de</strong> бD flui<strong>do</strong> <strong>de</strong> -80 a -5‰ (Fig.<br />

9; Mikucki, 1998; Ridley and Diamond,<br />

2000; Bierlein and Crowe, 2000; Groves et<br />

al., 2003; Goldfarb et al., 2005). A maior<br />

parte d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> têm sulfuret<strong>os</strong><br />

com б 34 S <strong>de</strong> 0 a +10‰ (mas po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> chegar<br />

a -20‰ e a +25‰) e carbonat<strong>os</strong> com valores<br />

<strong>de</strong> б 13 C pre<strong>do</strong>minantemente <strong>de</strong> 0 a -10‰<br />

(Goldfarb et al., 2005).<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Como foi avança<strong>do</strong> na introdução, estes<br />

jazig<strong>os</strong> formam-se <strong>entre</strong> 150 e 700°C, apesar<br />

da maioria se gerar a 200 - 450°C, a pressões<br />

<strong>entre</strong> 0.5 e 6 kbar (consoante a fácies<br />

metamórfica em que se enquadram), que<br />

correspon<strong>de</strong>m a profundida<strong>de</strong>s até 12 - 20<br />

km (Gebre-Mariam et al., 1995; Groves et<br />

al., 2003).<br />

Fig. 9. Comp<strong>os</strong>ições isotópicas <strong>de</strong> oxigénio e hidrogénio d<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> mineraliza<strong>do</strong>res d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

orogénic<strong>os</strong> <strong>do</strong> Fanerozóico, comparadas com as da água <strong>do</strong> mar, água meteórica, água magmática e água<br />

metamórfica (<strong>de</strong> Bierlein and Crowe, 2000).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 115<br />

Transporte e <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

Cálcul<strong>os</strong> termodinâmic<strong>os</strong> e estud<strong>os</strong> experimentais<br />

indicam que a solubilida<strong>de</strong> e<br />

transporte <strong>do</strong> Au que origina <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

mesotermais <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> é feita essencialmente<br />

através <strong>do</strong> ião complexo bissulfureto <strong>de</strong><br />

- <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, Au(HS) , até uma temperatura <strong>de</strong><br />

2<br />

550°C (Fig. 10A) – apesar <strong>do</strong> ião AuHS0 também o fazer a < 400°C e pressão baixa<br />

(Evans et al., 2006) -, abrangen<strong>do</strong> a maior<br />

parte d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong>. Para <strong>os</strong><br />

cas<strong>os</strong> em que <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> mesotermais se formem<br />

acima <strong>de</strong> 550°C, o ião complexo que<br />

A) B)<br />

transporta Au passa a ser essencialmente<br />

- AuCl (Seward, 1991; Hutchinson, 1993;<br />

2<br />

Mikucki, 1998; Large, 2000). No primeiro<br />

caso, mais comum, abaixo d<strong>os</strong> 550°C, a<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> neste <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> vai<br />

ocorrer perto <strong>do</strong> limite <strong>entre</strong> <strong>os</strong> camp<strong>os</strong> das<br />

espécies iónicas <strong>de</strong> S reduzidas e <strong>os</strong> camp<strong>os</strong><br />

das oxidadas, mas <strong>do</strong> la<strong>do</strong> das reduzidas, e<br />

perto <strong>do</strong> limite <strong>entre</strong> o campo <strong>de</strong> estabilida<strong>de</strong><br />

da pirite (com pirrotite na parte superior<br />

<strong>do</strong> intervalo até 550°C) e o da magnetite (<strong>ou</strong><br />

hematite) [Fig. 10B; Hodgson, 1993; Mikucki;<br />

1998; Large, 2000; Dugdale et al., 2006].<br />

Fig. 10. Transporte e solubilida<strong>de</strong> <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>: (A) Distribuição d<strong>os</strong> iões complex<strong>os</strong> transporta<strong>do</strong>res <strong>de</strong> Au<br />

(abaixo <strong>de</strong> 550°C) em função da temperatura e <strong>de</strong> a H2S . Campo d<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> aurífer<strong>os</strong> orogénic<strong>os</strong> (arcaic<strong>os</strong>)<br />

indica<strong>do</strong> a cinzento; (B) Isolinhas (a traceja<strong>do</strong>) <strong>de</strong> solubilida<strong>de</strong> <strong>do</strong> Au em função da temperatura e <strong>de</strong> a H2S .<br />

Os cálcul<strong>os</strong> assumem um flui<strong>do</strong> aurífero (<strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong>) médio, com CO 2 /CH 4 = 10, pH = 5.5 e P = 2 kbar.<br />

Camp<strong>os</strong> <strong>de</strong> estabilida<strong>de</strong> da magnetite (mt), pirrotite (po) e pirite (py) limitad<strong>os</strong> por linhas a cheio. Campo d<strong>os</strong><br />

fluid<strong>os</strong> aurífer<strong>os</strong> orogénic<strong>os</strong> (arcaic<strong>os</strong>) indica<strong>do</strong> a cinzento (<strong>de</strong> Mikucki, 1998).<br />

Os mecanism<strong>os</strong> mais importantes <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> neste <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> são<br />

diversificad<strong>os</strong> (Fig. 11; Hodgson, 1993; Mikucki;<br />

1998; Hagemann and Cassidy, 2000;<br />

V<strong>os</strong> et al., 2005; Goldfarb et al., 2005):<br />

- interacção flui<strong>do</strong> – rocha encaixante<br />

(sulfuretização): este parece ser o único<br />

mecanismo <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição comum a to<strong>do</strong> o<br />

espectro <strong>de</strong> P-T <strong>de</strong> formação d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong>. Envolve essencialmente<br />

a sulfuretização d<strong>os</strong> minerais conten<strong>do</strong> Fe<br />

nas rochas encaixantes por efeito <strong>do</strong> flui<strong>do</strong><br />

mineraliza<strong>do</strong>r rico em S, o que leva à <strong>de</strong>ses-<br />

- tabilização <strong>do</strong> ião Au(HS) no flui<strong>do</strong> e <strong>de</strong>-<br />

2<br />

p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>;<br />

- interacção flui<strong>do</strong> – rocha encaixante<br />

(acidificação): este mecanismo é aplicável<br />

apenas a<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> formação mais super-


116 Inverno<br />

ficial, <strong>de</strong> fácies sub-anfibolítica e somente no<br />

caso das rochas encaixantes serem ultramáficas;<br />

o metassomatismo intenso <strong>de</strong> CO 2 e<br />

Ca nestas rochas po<strong>de</strong> provocar a acidificação<br />

<strong>do</strong> flui<strong>do</strong> mineraliza<strong>do</strong>r, favorecen<strong>do</strong> a<br />

precipitação <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>;<br />

- separação <strong>de</strong> fases: este é também<br />

um mecanismo <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição importante,<br />

aplicável n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as fácies metamórficas<br />

<strong>de</strong> menor temperatura até à fácies<br />

anfibolítica, ao longo da qual vai per<strong>de</strong>n<strong>do</strong><br />

importância; rápidas flutuações na pressão<br />

levam à separação <strong>de</strong> fases, com ebulição<br />

(<strong>ou</strong> efervescência) <strong>de</strong> CO 2 /CH 4 , causan<strong>do</strong><br />

a separação <strong>de</strong> H 2 S para a fase <strong>de</strong> vapor e,<br />

consequentemente, <strong>de</strong>sestabilizan<strong>do</strong> o ião<br />

Au(HS) 2 ` , com <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>;<br />

- arrefecimento: este mecanismo só parece<br />

ser <strong>de</strong>terminante n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> formad<strong>os</strong><br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

acima <strong>de</strong> 550°C, em que o <strong>de</strong>créscimo <strong>de</strong><br />

temperatura provoca a <strong>de</strong>sestabilização <strong>do</strong><br />

- ião AuCl e a precipitação <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, e ainda<br />

2<br />

n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> formad<strong>os</strong> na fácies <strong>de</strong> sub-xist<strong>os</strong><br />

ver<strong>de</strong>s, em que as isolinhas <strong>de</strong> solubilida<strong>de</strong><br />

- para Au(HS) [Fig. 10B] são mais incli-<br />

2<br />

nadas que as d<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> conten<strong>do</strong> Au d<strong>os</strong><br />

sistemas <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> (arcaic<strong>os</strong>) mesotermais (estas<br />

paralelas ao limite <strong>entre</strong> <strong>os</strong> camp<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

- estabilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> H S e HSO ) , favorecen<strong>do</strong> a<br />

2 4<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> por arrefecimento;<br />

- mistura <strong>de</strong> fluid<strong>os</strong>; é invoca<strong>do</strong> para<br />

alguns jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> na fácies<br />

<strong>de</strong> sub-xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s que a mistura <strong>de</strong> águas<br />

superficiais (meteóricas, marinhas e fluid<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> bacias continentais) com águas profundas,<br />

quer metamórficas quer magmáticas,<br />

promoveria a precipitação <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>.<br />

Fig. 11. Importância relativa d<strong>os</strong> vári<strong>os</strong> mecanism<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong><br />

(arcaic<strong>os</strong>) [<strong>de</strong> Mikucki, 1998].


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 117<br />

3. JAZIGOS DE OURO ASSOCIADOS<br />

A INTRUSÃO<br />

3.1. Introdução<br />

A associação comum <strong>de</strong> alguns jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> com intrusões granitói<strong>de</strong>s,<br />

distinta da d<strong>os</strong> pórfir<strong>os</strong> <strong>de</strong> (Cu-)Au e <strong>de</strong><br />

<strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> metais (concentrações altas <strong>de</strong> Cu,<br />

Mo, W <strong>ou</strong> Sn), é conhecida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> há muito.<br />

R<strong>ou</strong>thier (1963), seguin<strong>do</strong> autores anteriores,<br />

consi<strong>de</strong>r<strong>ou</strong> uma zonagem periplutónica,<br />

com zonas metálicas <strong>de</strong> estanho, volfrâmio,<br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong> e <strong>ou</strong>tras, sucessivamente, à volta e cada<br />

vez mais distantes duma cúpula granitói<strong>de</strong>,<br />

mas reconheceu que parte <strong>de</strong>las podia também<br />

ocorrer no próprio en<strong>do</strong>contacto <strong>do</strong><br />

granitói<strong>de</strong>.<br />

Os jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> para que tal análise<br />

apontava foram, no entanto, subsequentemente<br />

subvalorizad<strong>os</strong> na literatura da especialida<strong>de</strong><br />

quase até ao final <strong>do</strong> século XX.<br />

O reconhecimento duma classe <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> estava em parte imp<strong>os</strong>sibilitada<br />

pela crença generalizada <strong>de</strong> que a<br />

maioria d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> encaixad<strong>os</strong> nas<br />

próprias intrusões granitói<strong>de</strong>s não estariam<br />

geneticamente relacionad<strong>os</strong> com tais intrusões,<br />

como dad<strong>os</strong> geológic<strong>os</strong> e radiométric<strong>os</strong><br />

confirmam para alguns cas<strong>os</strong> conhecid<strong>os</strong>,<br />

mas não corroboram para muit<strong>os</strong> <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong><br />

(Thompson and Newberry, 2000). Na<br />

verda<strong>de</strong>, só recentemente se torn<strong>ou</strong> a dar<br />

ênfase e verda<strong>de</strong>ira importância a tais jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, caracteristicamente associad<strong>os</strong><br />

com províncias <strong>de</strong> W e/<strong>ou</strong> (men<strong>os</strong> consistentemente)<br />

<strong>de</strong> Sn, e espacial e temporalmente<br />

relacionad<strong>os</strong> com intrusões <strong>de</strong> granitói<strong>de</strong>s,<br />

no interior <strong>ou</strong> exocontacto das mesmas,<br />

ten<strong>do</strong> passa<strong>do</strong> a ser <strong>de</strong>signad<strong>os</strong> por jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão (“intrusionrelated,<br />

reduced intrusion-related, plutonic-<br />

related or intrinsic gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its”) [Sillitoe,<br />

1991; McCoy et al., 1997; Thompson et<br />

al., 1999; Lang et al., 2000; Thompson and<br />

Newberry, 2000; Baker and Lang, 2001;<br />

Groves et al., 2003; Goldfarb et al., 2005].<br />

3.2. Características gerais<br />

Algumas das características d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão [“intrinsic Au<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its”] são parcialmente semelhantes<br />

às d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong><br />

(<strong>ou</strong> mesotermais) [“extrinsic Au <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its”;<br />

Goldfarb et al., 2005] e <strong>de</strong> <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> tip<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, mas muitas <strong>ou</strong>tras são<br />

distintas (Tabela 2).<br />

Conteú<strong>do</strong> metálico e distribuição mundial<br />

Um largo número <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

associad<strong>os</strong> a intrusão contém um total não<br />

inferior a 30 toneladas (t) <strong>de</strong> Au, apesar <strong>do</strong><br />

leque significativo ir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 3 a 345 t Au. Os<br />

maiores <strong>de</strong>stes jazig<strong>os</strong> (Fig. 12) são: Donlin<br />

Creek (345 t Au), Fort Knox (215 t Au),<br />

Pogo – Liese Zone (160 t Au), True North<br />

(40 t Au), Gol<strong>de</strong>n Zone (39 t Au), Shotgun<br />

(31 t Au), tod<strong>os</strong> na província cretácica <strong>de</strong><br />

Tintina, no Alasca, E.U.A., e no la<strong>do</strong> leste<br />

da mesma província, Dublin Gulch (47 t Au)<br />

e Brewery Creek (40 t Au), em Yukon, Canadá,<br />

caben<strong>do</strong> a esta província <strong>de</strong> Tintina no<br />

seu conjunto um total superior a 1000 t Au,<br />

apesar da produção histórica ter si<strong>do</strong> apenas<br />

<strong>de</strong> 3 t Au; Zarmitan, Uzbequistão (315<br />

t Au); Vasilkovskoe, Casaquistão (300 t Au);<br />

Kori Kollo, Bolívia (160 t Au), Kidston,<br />

Queensland, Austrália (140 t Au); Mokrsko,<br />

República Checa (129 t Au); Salave,<br />

Astúrias, Espanha (30 t Au). Estes jazig<strong>os</strong><br />

têm teores <strong>entre</strong> 1 e 4 g/t Au, com excepção<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Zarmitan, no Uzbequistão,


118 Inverno<br />

com 9.8 g/t Au e <strong>de</strong> Pogo, no Alasca, com 16<br />

g/t Au (Thompson et al., 1999; Smith et al.,<br />

1999; Thompson and Newberry, 2000; Lang<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

and Baker, 2001; Baker et al., 2005; Mair et<br />

al., 2006; Abzalov, 2007).<br />

Fig. 12. Distribuição geográfica d<strong>os</strong> maiores jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão (<strong>de</strong> Lang and Baker;<br />

EUROZINC, 2004).<br />

Ida<strong>de</strong><br />

Sen<strong>do</strong> na maior parte d<strong>os</strong> cas<strong>os</strong> conhecidas<br />

as ida<strong>de</strong>s <strong>do</strong> jazigo e da intrusão<br />

correspon<strong>de</strong>nte, semelhantes, a maioria d<strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> são <strong>do</strong> Fanerozóico, ten<strong>do</strong><br />

si<strong>do</strong> reconhecid<strong>os</strong> também alguns <strong>do</strong> Proterozóico<br />

e rar<strong>os</strong> <strong>do</strong> Arcaico tardio (Fig. 3).<br />

As ida<strong>de</strong>s <strong>entre</strong> <strong>os</strong> mais conhecid<strong>os</strong> <strong>do</strong> Fanerozóico<br />

variam <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o Or<strong>do</strong>vícico Superior<br />

(Vasilkovskoe, Casaquistão), passan<strong>do</strong> pelo<br />

Devónico Médio - Superior (Leven Star, Victoria,<br />

Austrália), pela da orogenia hercínica<br />

(Mokrsko, República Checa; Salave, Espanha),<br />

Carbónico (Kidston, Queensland,<br />

Austrália), Permo -Triásico (Timbarra, New<br />

S<strong>ou</strong>th Wales, Austrália), Jurássico Superior<br />

(Bald M<strong>ou</strong>ntain, Nevada, E.U.A.), Cretácico<br />

Inferior (tardio) a Superior (província<br />

metalogenética <strong>de</strong> Tintina, Alasca – Yukon,<br />

E.U.A.-Canadá, e Miocénico (Kori Kollo,<br />

Bolívia) [Thompson et al., 1999; Smith et<br />

al., 1999; Thompson and Newberry, 2000;<br />

Groves et al., 2003; Mair et al., 2006; Whittman<br />

et al., 2006; Nutt and Hofstra, 2007].<br />

Ambiente geotectónico<br />

Os jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão<br />

ocorrem em províncias <strong>de</strong> W e/<strong>ou</strong> Sn, distais<br />

<strong>de</strong> margens convergentes, situad<strong>os</strong> nas margens<br />

cratónicas em p<strong>os</strong>ição para o interior<br />

<strong>do</strong> continente relativamente a<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

pórfiro <strong>de</strong> Cu-Au-Mo e epitermais <strong>de</strong> Au <strong>ou</strong><br />

em “back-arc” (Fig. 4); po<strong>de</strong>m ainda, nalguns<br />

cas<strong>os</strong>, ocorrer em ambiente <strong>de</strong> colisão<br />

continental, associad<strong>os</strong> a intrusões a p<strong>ou</strong>cas<br />

centenas <strong>de</strong> quilómetr<strong>os</strong> da zona <strong>de</strong> subducção<br />

(Thompson et al., 1999; Lang et al., 2000;<br />

Lang and Baker; 2001; Groves et al., 2003).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 119<br />

Ambiente geológico-estrutural / Rochas encaixantes<br />

Os jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> estão encaixad<strong>os</strong><br />

quer na própria intrusão, quer no exocontacto<br />

imediato (jazig<strong>os</strong> proximais), <strong>ou</strong><br />

po<strong>de</strong>m ainda ser mais distais relativamente à<br />

intrusão (a 0.5 - 3 km), encaixad<strong>os</strong> geralmente<br />

em xist<strong>os</strong> <strong>ou</strong> rochas vulcânicas (jazig<strong>os</strong><br />

distais) [Fig. 13B]. As intrusões, que po<strong>de</strong>m<br />

ser múltiplas, são <strong>de</strong> comp<strong>os</strong>ição granítica<br />

a granodiorítica (raramente mais básica),<br />

constituin<strong>do</strong> gran<strong>de</strong>s batólit<strong>os</strong> e pequen<strong>os</strong><br />

plutões, mas po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> também ser pequen<strong>os</strong><br />

A)<br />

stocks e <strong>do</strong>mas porfirític<strong>os</strong>, e diques e filõescamada.<br />

As rochas constituintes d<strong>os</strong> plutões<br />

são pre<strong>do</strong>minantemente metalumin<strong>os</strong>as a<br />

ligeiramente peralumin<strong>os</strong>as, calco-alcalinas<br />

<strong>ou</strong> subalcalinas. São reduzidas, sen<strong>do</strong> da série<br />

da ilmenite <strong>ou</strong> da transição <strong>entre</strong> a série<br />

da ilmenite e a da magnetite, a que acresce<br />

serem <strong>os</strong> granitói<strong>de</strong>s geralmente classificad<strong>os</strong><br />

como <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> I (raramente <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> S, em<br />

plutões com fases muito evoluídas) [Thompson<br />

et al., 1999; Lang et al., 2000; Thompson<br />

and Newberry, 2000; Lang and Baker, 2001;<br />

Groves et al., 2003; Baker et al., 2005; Nutt<br />

and Hofstra, 2007].<br />

Fig. 13. Diagramas esquemátic<strong>os</strong> da geologia e <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>l<strong>os</strong> <strong>de</strong> pr<strong>os</strong>pecção para <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a<br />

intrusão: (A) Variação n<strong>os</strong> estil<strong>os</strong> d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong> na intrusão, passan<strong>do</strong> pel<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> proximais<br />

e até a<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> distais.


120 Inverno<br />

B)<br />

A baixa fo 2 <strong>de</strong>stas intrusões é traduzida<br />

pela sua rara magnetite primária, baixa susceptibilida<strong>de</strong><br />

magnética (10 -4 a 10 –2 unida<strong>de</strong>s<br />

S.I.), baixa razão Fe 2 O 3 / FeO (< 0.2) e razão<br />

Fe/Mg relativamente alta na biotite (≥ 2:1).<br />

As fases mais félsicas <strong>de</strong>stes plutões, que estão<br />

enriquecidas em Au relativamente a um<br />

granito normal, apresentam evidências <strong>de</strong><br />

saturação <strong>de</strong> fluid<strong>os</strong> como o m<strong>os</strong>tra a presença<br />

<strong>de</strong> pegmatit<strong>os</strong>, aplit<strong>os</strong>, cavida<strong>de</strong>s miarolíticas<br />

e texturas <strong>de</strong> solidificação unidirec-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Fig. 13. (B) Variação vertical e lateral n<strong>os</strong> estil<strong>os</strong> d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong>, características d<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> e assinaturas metálicas<br />

(<strong>de</strong> Lang and Baker, 2001).<br />

cionais (Shannon et al., 1982) nas mesmas<br />

(Thompson and Newberry, 2000; Nutt and<br />

Hofstra, 2007).<br />

São comuns nas áreas d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste<br />

<strong>tipo</strong> falhas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> transpressivas, cavalgantes,<br />

a <strong>de</strong> <strong>de</strong>sligamento, sen<strong>do</strong> ainda <strong>de</strong><br />

assinalar que na sequência magmática <strong>de</strong><br />

Tombstone, Yukon, <strong>de</strong>ntro da província<br />

metalogenética <strong>de</strong> Tintina, a orientação d<strong>os</strong><br />

vei<strong>os</strong> mineralizad<strong>os</strong> (pre<strong>do</strong>minantemente<br />

em fendas <strong>de</strong> tracção) concomitantes com


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 121<br />

as intrusões, mantem-se em vári<strong>os</strong> plutões,<br />

sugerin<strong>do</strong> o controlo da sua orientação por<br />

tensões regionais compatíveis com a orientação<br />

daquelas falhas (McCoy et al., 1997;<br />

Thompson and Newberry, 2000; Lang and<br />

Baker, 2001; Mair et al., 2006; Whittman et<br />

al., 2006; Abzalov, 2007)<br />

Grau metamórfico<br />

Os jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong> estão situad<strong>os</strong> em<br />

terren<strong>os</strong> afectad<strong>os</strong> por metamorfismo regional,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a fácies <strong>de</strong> sub-xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s até<br />

à fácies anfibolítica. As intrusões, por efeito<br />

<strong>do</strong> metamorfismo <strong>de</strong> contacto nas rochas<br />

encaixantes, estão ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> corneanas,<br />

geralmente alumin<strong>os</strong>as, e por uma auréola<br />

<strong>de</strong> xist<strong>os</strong>, comummente na zona da biotite,<br />

até 3 - 4 km <strong>de</strong> distância d<strong>os</strong> plutões (Bakke,<br />

1995; McCoy et al., 1997; Baker and Lang,<br />

2001; Maloof et al., 2001; Mair et al., 2006;<br />

Whittman et al., 2006; Abzalov, 2007).<br />

Morfologia <strong>do</strong> minério<br />

Os jazig<strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong> nas próprias intrusões<br />

(Fig. 13B) têm mais comummente a<br />

forma <strong>de</strong> vei<strong>os</strong> (filões e filonetes) <strong>de</strong> quartzo<br />

em folhas [“sheeted vein(let)s”], e mais raramente<br />

<strong>de</strong> vei<strong>os</strong> em stockwork, amb<strong>os</strong> <strong>os</strong> tip<strong>os</strong><br />

com texturas <strong>de</strong> preenchimento <strong>de</strong> espaço<br />

aberto. Os vei<strong>os</strong> têm em geral p<strong>os</strong>sanças<br />

<strong>de</strong> 0.5 -10 cm, e quan<strong>do</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> em folhas<br />

(“sheeted veins”) apresentam espaçament<strong>os</strong><br />

comuns <strong>de</strong> 5 - >10 m (McCoy et al., 1997;<br />

Mair et al., 2006). São vei<strong>os</strong> quer instalad<strong>os</strong><br />

em intrusões a pequena profundida<strong>de</strong> (


122 Inverno<br />

gílica avançada hipogénicas são conhecidas<br />

apenas na parte superior <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong><br />

em intrusão <strong>de</strong> baixa profundida<strong>de</strong><br />

(ex.: Kori Kollo, Bolívia); n<strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> cas<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

alteração argílica na parte superior <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong><br />

mais profund<strong>os</strong> (ex.: província metalogenética<br />

<strong>de</strong> Tintina, Alasca e Yukon; Bald<br />

M<strong>ou</strong>ntain, Nevada, E.U.A.), ela tem características<br />

<strong>de</strong> supergénica. Alteração <strong>do</strong> <strong>tipo</strong><br />

calco-silicata<strong>do</strong> está associada a<strong>os</strong> skarns<br />

no contacto da intrusão e alteração <strong>do</strong> <strong>tipo</strong><br />

quartzo -“sericite”(±carbonato) ocorre em<br />

zonas <strong>de</strong> cisalhamento e vei<strong>os</strong> associad<strong>os</strong><br />

n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> distais. É à alteração sericítica,<br />

tardia, que está mais comummente associa<strong>do</strong><br />

o <strong><strong>ou</strong>ro</strong> (McCoy et al., 1997; Thompson<br />

et al., 1999; Thompson and Newberry, 2000;<br />

Lang and Baker, 2001; Nutt and Hofstra,<br />

2007).<br />

Tempo da mineralização<br />

Na maior parte d<strong>os</strong> cas<strong>os</strong> a mineralização<br />

é aproximadamente contemporânea<br />

das intrusões. Quer a molib<strong>de</strong>nite e micas<br />

hidrotermais d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> da província metalogenética<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong> Tintina, no Alasca<br />

-Yukon, quer as “sericites” hidrotermais <strong>do</strong><br />

jazigo <strong>de</strong> Bald M<strong>ou</strong>ntain (Nevada, E.U.A.)<br />

são apenas 1- 2 Ma mais recentes que as<br />

respectivas intrusões cretácicas e jurássica,<br />

respectivamente, a mesma relação, aqui um<br />

p<strong>ou</strong>co mais lata (~ 6 Ma), verifica-se <strong>entre</strong> a<br />

molib<strong>de</strong>nite <strong>do</strong> jazigo <strong>de</strong> Petrackhova hora<br />

no Maciço Boémio e o respectivo granodiorito<br />

carbónico encaixante (McCoy et al.,<br />

1997; Groves et al., 2003; Nutt and Hofstra,<br />

2007), e constata-se ainda haver total sincronismo<br />

<strong>entre</strong> a m<strong>os</strong>covite hidrotermal <strong>do</strong> jazigo<br />

<strong>de</strong> Leven Star (Austrália) e <strong>os</strong> batólit<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> granitói<strong>de</strong>s <strong>de</strong>vónic<strong>os</strong> junto a<strong>os</strong> quais se<br />

situa (Whittman et al., 2006), ten<strong>do</strong> em to-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

d<strong>os</strong> estes cas<strong>os</strong> si<strong>do</strong> utilizad<strong>os</strong> vári<strong>os</strong> métod<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> datação, Ar/Ar, U/Pb e Re/Os.<br />

Por <strong>ou</strong>tro la<strong>do</strong>, a mineralização é gerada<br />

num estádio tardio da orogénese, da<strong>do</strong> que<br />

transecta o “fabric” das rochas encaixantes<br />

n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> proximais e distais, e as intrusões<br />

associadas transectam as rochas encaixantes<br />

muito <strong>de</strong>formadas, nisso contrastan<strong>do</strong> com<br />

<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais em cujo<br />

ambiente geológico ocorrem intrusões sintectónicas.<br />

A mineralização forma-se ainda<br />

após o pico <strong>do</strong> metamorfismo regional<br />

(Groves et al., 2003).<br />

Mineralogia<br />

O minério, com quartzo <strong>do</strong>minante,<br />

contém apenas até 3% <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong> quan<strong>do</strong><br />

encaixa<strong>do</strong> na intrusão (excepção: Kori<br />

Kollo, > 20%), e até 5% (raramente 10%)<br />

n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> distais, estan<strong>do</strong> a magnetite e<br />

hematite caracteristicamente ausentes da<br />

associação mineralógica reduzida <strong>do</strong> minério.<br />

Neste contexto, <strong>os</strong> sulfuret<strong>os</strong> são principalmente<br />

a pirite e a arsenopirite, sen<strong>do</strong> a<br />

antimonite (mais frequente n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> gerad<strong>os</strong><br />

a baixa profundida<strong>de</strong>) e a pirrotite por<br />

vezes comuns; algum <strong><strong>ou</strong>ro</strong> (< 50 µm) é forma<strong>do</strong><br />

com esta associação. Gerad<strong>os</strong> numa<br />

fase tardia da sucessão paragenética são <strong>os</strong><br />

sulf<strong>os</strong>sais <strong>de</strong> Bi-Pb-Sb, a bismutinite e sulfuret<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> Bi-Au, assim como <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nativo,<br />

o último quer em grã<strong>os</strong> isolad<strong>os</strong> (< 8 mm<br />

<strong>de</strong> diâmetro) n<strong>os</strong> minerais <strong>de</strong> Bi <strong>ou</strong> <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong>,<br />

quer em inclusões <strong>de</strong> microns <strong>ou</strong> submicrons<br />

na arsenopirite e pirite rica em As, sen<strong>do</strong> o<br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong> livre muito raro (McCoy et al., 1997),<br />

nisso contrastan<strong>do</strong> com <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

mesotermais.<br />

Alguns jazig<strong>os</strong> têm molib<strong>de</strong>nite e scheelite<br />

significativas, mas mais raramente volframite<br />

e cassiterite. Outr<strong>os</strong> minerais traço


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 123<br />

são a loelingite, mal<strong>do</strong>nite (Au 2 Bi), bismuto<br />

nativo, acantite, tetraedrite, freibergite<br />

e sulf<strong>os</strong>sais <strong>de</strong> Ag. Os minerais opac<strong>os</strong> são<br />

acompanhad<strong>os</strong>, para além <strong>do</strong> quartzo, <strong>de</strong><br />

feldspato K, albite, m<strong>os</strong>covite, “sericite”,<br />

calcite, <strong>do</strong>lomite, <strong>do</strong>lomite ferrífera, turmalina<br />

e fluorite (McCoy et al., 1997; Smith et<br />

al., 1999; Thompson et al., 1999; Thompson<br />

and Newberry, 2000; Lang et al., 2000; Lang<br />

and Baker, 2001; Mustard, 2001; Maloof et<br />

al., 2001; Whittman et al., 2006; Nutt and<br />

Hofstra, 2007).<br />

Associação geoquímica<br />

Au – Bi – As – W- Mo – Te – Sb ± Sn<br />

±(Pb, Zn, Ag, Hg distais) é a associação<br />

geoquímica. A melhor correlação <strong>do</strong> Au é<br />

com o Bi (razão Bi/Au varia <strong>de</strong> 25:1 a 5:1,<br />

sen<strong>do</strong> a correlação Te-Au igualmente alta.<br />

Os element<strong>os</strong> W, Sn e Mo ocorrem, mas<br />

não se correlacionam com o Au; o W e Mo<br />

po<strong>de</strong>m aumentar em profundida<strong>de</strong> e ocorrer<br />

em zonas separadas das <strong>do</strong> Au. A prata<br />

po<strong>de</strong> ser abundante <strong>ou</strong> escassa, e a finura<br />

(“fineness”) <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> é <strong>de</strong> 825 – ≥ 960. A associação<br />

geoquímica indicada é parcialmente<br />

litófila (através <strong>do</strong> W, Sn), contrastan<strong>do</strong><br />

com a associação exclusivamente calcófila<br />

d<strong>os</strong> pórfir<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>ou</strong> Cu-Au (Thompson et<br />

al., 1999; Thompson and Newberry, 2000;<br />

Lang and Baker, 2001; Groves et al., 2003;<br />

Abzalov, 2007).<br />

Zonagem metálica<br />

Verifica-se haver uma zonagem lateral<br />

d<strong>os</strong> metais pre<strong>do</strong>minantes consoante o <strong>tipo</strong><br />

<strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> (Fig. 13A): <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong><br />

na intrusão contêm Au – Bi – Te – W ± (Mo,<br />

As, Pb); <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> proximais contêm Au<br />

– As ± (Sn, W, Sb, Cu, Pb, Zn); <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

distais contêm Au – As – Sb – Hg ± (Ag, Pb,<br />

Zn) [Thompson and Newberry, 2000; Lang<br />

et al., 2000; Nutt and Hofstra, 2007].<br />

Quanto à zonagem vertical (Fig. 13B), e<br />

consi<strong>de</strong>ran<strong>do</strong> que estes jazig<strong>os</strong> se po<strong>de</strong>m gerar<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong>


124 Inverno<br />

parte litófila) é o seu baixo grau <strong>de</strong> oxidação<br />

(mo<strong>de</strong>radamente reduzidas), sen<strong>do</strong> característicamente<br />

da série da ilmenite <strong>ou</strong> da transição<br />

<strong>entre</strong> as séries da ilmenite e da magnetite<br />

(Fig. 14), o que as faz associar, para além<br />

<strong>do</strong> Au, a<strong>os</strong> magmas que geram jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> W,<br />

e as distinguem d<strong>os</strong> magmas mais oxidad<strong>os</strong><br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

que geram <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> pórfiro <strong>de</strong> Cu(-Mo)<br />

e/<strong>ou</strong> Au, com uma associação calcófila, e <strong>de</strong><br />

magmas ainda mais reduzid<strong>os</strong> que geram<br />

mineralizações <strong>de</strong> estanho, com associação<br />

litófila (McCoy et al., 1997; Thompson et<br />

al., 1999; Thompson and Newberry, 2000;<br />

Lang and Baker, 2001).<br />

Fig. 14. Representação esquemática da relação <strong>entre</strong> grau <strong>de</strong> fraccionamento e esta<strong>do</strong> <strong>de</strong> oxidação para magmas<br />

associad<strong>os</strong> com mineralizações magmático-hidrotermais <strong>de</strong> Cu, Cu-Mo, Mo, W e Sn. Indicada a traceja<strong>do</strong><br />

gr<strong>os</strong>so a p<strong>os</strong>ição d<strong>os</strong> sistemas com Au associad<strong>os</strong> a intrusão, com a sua associação <strong>de</strong> W(-Sn) [parcialmente<br />

litófila] em comparação com a p<strong>os</strong>ição d<strong>os</strong> sistemas <strong>de</strong> Cu-Au porfírico (associação calcófila). Limite <strong>entre</strong><br />

<strong>os</strong> magmas da série da ilmenite e da série da magnetite indica<strong>do</strong> a pontea<strong>do</strong> fino (<strong>de</strong> Thompson et al., 1999).<br />

Fluid<strong>os</strong> mineraliza<strong>do</strong>res e condições <strong>de</strong> P-T<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição<br />

Os fluid<strong>os</strong> mineraliza<strong>do</strong>res <strong>do</strong>minantes<br />

são <strong>de</strong> baixa salinida<strong>de</strong> (geralmente 0 –12<br />

wt % NaCl equiv.) e aquo-carbónic<strong>os</strong> (H 2 O<br />

– CO 2 ± CH 4 ± N 2 ; intervalo comum <strong>de</strong> 7-<br />

22 mole % CO 2 ), com aumento <strong>de</strong> X H2O para<br />

níveis mais superficiais da intrusão e para<br />

o seu exterior (Figs. 13B e 15; McCoy et<br />

al., 1997; Thompson et al., 1999; Lang and<br />

Baker, 2001; Baker and Lang, 2001; Baker,<br />

2002; Groves et al., 2003: Whittman et al.,<br />

2006).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 125<br />

Fig. 15. Mo<strong>de</strong>lo geológico esquemático m<strong>os</strong>tran<strong>do</strong>, para jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a (e encaixad<strong>os</strong> em) intrusão,<br />

a relação <strong>entre</strong> estil<strong>os</strong> <strong>de</strong> mineralização, paleoprofundida<strong>de</strong> e tip<strong>os</strong> <strong>de</strong> fluid<strong>os</strong> hidrotermais, com equivalência<br />

<strong>de</strong> ambiente (plutónico, <strong>de</strong> pórfiro e epitermal) a<strong>os</strong> vári<strong>os</strong> níveis (<strong>de</strong> Baker, 2002).<br />

N<strong>os</strong> sistemas d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong> em<br />

intrusão mais profund<strong>os</strong> (> 5 km) ocorrem<br />

abundantes fluid<strong>os</strong> aqu<strong>os</strong><strong>os</strong>, ric<strong>os</strong> em CO 2<br />

( 99 mole % CO 2 ; Thompson et al.,<br />

1999), <strong>de</strong> baixa salinida<strong>de</strong> (geralmente < 10<br />

wt % NaCl equiv.), que nalguns jazig<strong>os</strong> são<br />

sucedid<strong>os</strong> por fluid<strong>os</strong> <strong>de</strong> salinida<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rada<br />

a alta (10 – 65 wt % NaCl equiv.) [Fig. 15;<br />

Baker, 2002], como sejam <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> da província<br />

metalogenética <strong>de</strong> Tintina, quer no<br />

Alasca (McCoy et al., 1997) quer em Yukon<br />

(Baker and Lang, 2001). N<strong>os</strong> sistemas d<strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong> em intrusão men<strong>os</strong> profund<strong>os</strong><br />

(< 5 km) ocorrem fluid<strong>os</strong> da alta<br />

temperatura (> 350°C), salin<strong>os</strong> (>30 – >40<br />

wt % NaCl equiv.), imiscíveis em relação a<br />

um vapor com CO 2 , <strong>de</strong> baixa salinida<strong>de</strong> (< 5<br />

wt % NaCl equiv.) [Fig. 3], como é por exemplo<br />

o jazigo <strong>de</strong> Kidston, na Austrália (Baker,<br />

2002). CH 4 e N 2 tornam-se mais abundantes<br />

em jazig<strong>os</strong> encaixad<strong>os</strong> na intrusão, quan<strong>do</strong><br />

formad<strong>os</strong> a pressões altas, e n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> proximais<br />

e distais (Lang and Baker, 2001).<br />

Duma forma global, <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> associad<strong>os</strong><br />

a intrusão formam-se a temperaturas<br />

geralmente <strong>de</strong> 200 - 400°C, apesar <strong>de</strong> se<br />

conhecerem temperaturas <strong>de</strong> homogeneização<br />

<strong>entre</strong> 140 e 600°C; o <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ita-se<br />

comummente a 300 - 350°C. As condições<br />

<strong>de</strong> pressão são <strong>de</strong> < 0.5 a > 3 kbar, mas são<br />

aqueles que se formam a < 0.5 – 1.5 kbar em<br />

que têm importância <strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> aquo-salin<strong>os</strong><br />

(McCoy et al., 1997; Lang et al., 2000; Lang<br />

and Baker, 2001; Groves et al., 2003). Tais


126 Inverno<br />

valores são consistentes com <strong>os</strong> obtid<strong>os</strong> por<br />

geotermometria da arsenopirite com <strong>os</strong> produt<strong>os</strong><br />

da alteração potássica (a 400 - 480°C)<br />

e da alteração sericítica (a 300 - 350°C) d<strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>do</strong> Alasca (McCoy et al., 1997), toman<strong>do</strong><br />

em linha <strong>de</strong> conta que a arsenopirite<br />

se forma geralmente no fim <strong>de</strong> <strong>ou</strong> após a<br />

fase inicial <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong> element<strong>os</strong> litófil<strong>os</strong><br />

(na volframite, cassiterite e scheelite) e<br />

é concomitante <strong>ou</strong> prece<strong>de</strong> a <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong><br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong> (Whittman, 2006).<br />

Os dad<strong>os</strong> globais para estes fluid<strong>os</strong><br />

apontam para uma origem claramente<br />

magmática(-hidrotermal), tanto para o CO 2<br />

como para <strong>os</strong> líquid<strong>os</strong> aqu<strong>os</strong><strong>os</strong> salin<strong>os</strong> existentes<br />

n<strong>os</strong> sistemas <strong>de</strong>stes jazig<strong>os</strong>, apesar<br />

<strong>de</strong> n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> distais e proximais, com algum<br />

conteú<strong>do</strong> <strong>de</strong> CH 4 e N 2 n<strong>os</strong> respectiv<strong>os</strong><br />

fluid<strong>os</strong>, se po<strong>de</strong>r admitir algum contributo<br />

<strong>de</strong> fluid<strong>os</strong> metamórfic<strong>os</strong> <strong>ou</strong> meteóric<strong>os</strong><br />

em equilíbrio com as rochas encaixantes,<br />

principalmente quan<strong>do</strong> metassedimentares<br />

(Thompson and Newberry, 2000; Baker and<br />

Lang, 2001). A presença <strong>de</strong> fluid<strong>os</strong> aquocarbónic<strong>os</strong><br />

aqui <strong>de</strong>scrita para este <strong>tipo</strong> <strong>de</strong><br />

jazig<strong>os</strong> lev<strong>ou</strong> alguns autores a consi<strong>de</strong>rar o<br />

seu CO 2 como metamorfogénico, já que fluid<strong>os</strong><br />

semelhantes são característic<strong>os</strong> d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong>. No entanto,<br />

fluid<strong>os</strong> ric<strong>os</strong> em CO 2 são também conhecid<strong>os</strong><br />

n<strong>os</strong> sistemas <strong>do</strong>utr<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> igualmente<br />

relacionad<strong>os</strong> com intrusões, como sejam<br />

<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> volfrâmio peri-plutónic<strong>os</strong><br />

(Thompson and Newberry, 2000).<br />

Por <strong>ou</strong>tro la<strong>do</strong>, dad<strong>os</strong> <strong>de</strong> isótop<strong>os</strong> estáveis<br />

para <strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> mineraliza<strong>do</strong>res corroboram<br />

a sua origem magmática: d 13 C, -9 a<br />

–10‰, d 18 O, 5 a 10‰ e dD, -47 a –100‰<br />

para o flui<strong>do</strong> mineraliza<strong>do</strong>r e d 18 O <strong>de</strong> 11.5 a<br />

17.5‰ para o minério na província metalogenética<br />

<strong>de</strong> Tintina (Alasca e Yukon), assim<br />

como d 18 O <strong>de</strong> 11.7 a 12.0‰ para quartzo e<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

бD <strong>de</strong> -46 a –57‰ para “sericite” hidrotermal<br />

<strong>do</strong> jazigo <strong>de</strong> Bald M<strong>ou</strong>ntain (Nevada,<br />

E.U.A.), indicam <strong>de</strong>svolatilização <strong>do</strong> magma.<br />

Acresce ainda que <strong>os</strong> valores obtid<strong>os</strong><br />

para <strong>os</strong> isótop<strong>os</strong> <strong>de</strong> Pb e S (d 34 S = 0 ± 5‰)<br />

n<strong>os</strong> sulfuret<strong>os</strong> d<strong>os</strong> minéri<strong>os</strong> da mesma província<br />

são semelhantes a<strong>os</strong> valores d<strong>os</strong> mesm<strong>os</strong><br />

isótop<strong>os</strong> n<strong>os</strong> feldspat<strong>os</strong> das respectivas<br />

intrusões, e distint<strong>os</strong> d<strong>os</strong> valores n<strong>ou</strong>tr<strong>os</strong><br />

tip<strong>os</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> n<strong>os</strong> mesm<strong>os</strong> terren<strong>os</strong>, corroboran<strong>do</strong><br />

também a origem magmática-hidrotermal<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão<br />

nesta província (McCoy et al., 1997;<br />

Smith et al., 1999; Thompson and Newberry,<br />

2000; Nutt and Hofstra, 2007).<br />

Transporte e <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

O estu<strong>do</strong> d<strong>os</strong> iões complex<strong>os</strong> que transportam<br />

e levam à <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> neste<br />

<strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> está ainda na sua infância,<br />

existin<strong>do</strong> por ora rar<strong>os</strong> estud<strong>os</strong> experimentais.<br />

Os dad<strong>os</strong> existentes, incluin<strong>do</strong> o baixo<br />

esta<strong>do</strong> <strong>de</strong> oxidação da intrusão, apontam<br />

para: o transporte <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> no ião bissul-<br />

- fureto <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, Au(HS) , n<strong>os</strong> sistemas mais<br />

2<br />

profund<strong>os</strong> que originam jazig<strong>os</strong> com vei<strong>os</strong><br />

em folhas (“sheeted veins”) <strong>ou</strong> disseminações,<br />

e que nem sempre contêm componente<br />

salina nas inclusões fluidas <strong>do</strong> seu minério;<br />

o transporte <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> no ião cloreto <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>,<br />

- AuCl - mas também provavelmente <strong>do</strong> ião<br />

2<br />

bissulfureto <strong>de</strong> Au na fase <strong>de</strong> vapor (Baker,<br />

2002; Baker et al., 2005) - para <strong>os</strong> sistemas<br />

men<strong>os</strong> profund<strong>os</strong> (Ex.; Kori Kollo, Bolívia,<br />

Kidston, Austrália; Figs. 13B e 15). Dada<br />

ainda a muito forte correlação <strong>entre</strong> Bi e Au<br />

neste <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong>, tem si<strong>do</strong> apontada a<br />

associação <strong>entre</strong> <strong>os</strong> <strong>do</strong>is, eventualmente na<br />

forma dum ião complexo misto, também<br />

como forma <strong>de</strong> transporte <strong>do</strong> Au, n<strong>os</strong> sistemas<br />

<strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> profund<strong>os</strong> e superficiais


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 127<br />

encaixad<strong>os</strong> na intrusão, principalmente n<strong>os</strong><br />

ambientes com razão flui<strong>do</strong>/rocha baixa<br />

(Baker, 2002; Groves et al., 2003; Baker et<br />

al., 2005).<br />

Quanto a<strong>os</strong> mecanism<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong><br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong>, apenas se conhece que a separação por<br />

imiscibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> fluid<strong>os</strong>, a partir dum flui<strong>do</strong><br />

inicial mo<strong>de</strong>radamente salino, originan<strong>do</strong><br />

um flui<strong>do</strong> aquo-cloreta<strong>do</strong> fortemente salino<br />

e um vapor aqu<strong>os</strong>o com CO 2 , <strong>de</strong> baixa salinida<strong>de</strong>,<br />

tem si<strong>do</strong> aponta<strong>do</strong> para jazig<strong>os</strong> que<br />

se formam a


128 Inverno<br />

ferrífera (e si<strong>de</strong>rite) naqueles que estão em<br />

terren<strong>os</strong> <strong>de</strong> grau metamórfico até à fácies <strong>de</strong><br />

xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s, que são <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong>ste <strong>tipo</strong><br />

largamente pre<strong>do</strong>minantes.<br />

- A alteração potássica (feldspato K) é<br />

expressiva n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au encaixad<strong>os</strong> na<br />

intrusão, enquanto que é rara n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Au mesotermais.<br />

- A <strong>de</strong>rivação essencialmente magmática<br />

<strong>do</strong> CO 2 n<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> que geram jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au<br />

associad<strong>os</strong> a intrusão relativamente a uma<br />

<strong>de</strong>rivação essencialmente metamórfica <strong>do</strong><br />

CO 2 n<strong>os</strong> d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong><br />

é corroborada pela assinatura magmática<br />

revelada pel<strong>os</strong> dad<strong>os</strong> isotópic<strong>os</strong> (quan<strong>do</strong><br />

existentes) mesmo d<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> <strong>de</strong> baixa salinida<strong>de</strong><br />

d<strong>os</strong> primeir<strong>os</strong>, o que não suce<strong>de</strong> para<br />

o segun<strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au.<br />

- Apesar <strong>de</strong> amb<strong>os</strong> <strong>os</strong> tip<strong>os</strong> se formarem<br />

em margens convergentes, <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au<br />

associad<strong>os</strong> a intrusão geram-se mais para o<br />

interior <strong>do</strong> continente (algumas centenas <strong>de</strong><br />

quilómetr<strong>os</strong>) relativamente à zona <strong>de</strong> subducção<br />

<strong>do</strong> que <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong>,<br />

localizad<strong>os</strong> na própria margem continental.<br />

5. ALGUMAS EXTRAPOLAÇÕES PARA<br />

PORTUGAL<br />

A classificação pel<strong>os</strong> divers<strong>os</strong> autores<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> primári<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au em Portugal foi<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

feita, na generalida<strong>de</strong> d<strong>os</strong> cas<strong>os</strong>, antes <strong>do</strong> estabelecimento<br />

firme a nível mundial da nova<br />

classe <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, a d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au<br />

associad<strong>os</strong> a intrusão.<br />

5.1. Exempl<strong>os</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong><br />

(<strong>ou</strong> mesotermais) no país<br />

No contexto referi<strong>do</strong>, merecem <strong>de</strong>staque<br />

como característic<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> e jazidas <strong>de</strong> Au<br />

<strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> <strong>os</strong> da área <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Esc<strong>ou</strong>ral, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> SE a SW <strong>de</strong> Montemor-o-<br />

Novo e <strong>os</strong> da área <strong>de</strong> Portalegre, com duas<br />

sub-áreas, a <strong>de</strong> S. Martinho (Alter <strong>do</strong> Chão) e<br />

a <strong>de</strong> Algueireiras – Nave <strong>de</strong> Gr<strong>ou</strong> – M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong><br />

(Arronches), tod<strong>os</strong> na Zona <strong>de</strong> Ossa Morena.<br />

5.1.1. Santiago <strong>do</strong> Esc<strong>ou</strong>ral (Montemor-o-<br />

Novo)<br />

Na área <strong>entre</strong> Santiago <strong>do</strong> Esc<strong>ou</strong>ral e<br />

Montemor-o-Novo, <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong>, jazidas e<br />

ocorrências <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermal situam-se<br />

<strong>de</strong>ntro da chamada zona <strong>de</strong> cisalhamento<br />

<strong>de</strong> Montemor-o-Novo (Fig. 16), <strong>de</strong> direcção<br />

NW-SE a WNW-ESE, que é uma zona <strong>de</strong><br />

cisalhamento dúctil sinistrógira, com 30 km<br />

<strong>de</strong> comprimento (<strong>de</strong> leste <strong>de</strong> Cabrela a Boa<br />

Fé), limitada a norte pela falha da Boa Fé e<br />

a sul pel<strong>os</strong> gnaisses félsic<strong>os</strong> milonitizad<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Alcáçovas (Pereira et al., 2002).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 129<br />

Fig. 16. Zona <strong>de</strong> cisalhamento <strong>de</strong> Montemor-o-Novo e área adjacente a norte (<strong>de</strong> Pereira et al., 2002).<br />

As mineralizações <strong>de</strong> Au ocorrem na<br />

Série Negra <strong>do</strong> Proterozóico Superior, que<br />

sofreram <strong>de</strong>formação e metamorfismo regional<br />

ca<strong>do</strong>miano (pelo men<strong>os</strong> a <strong>de</strong>formação)<br />

e hercínico na fácies anfibolítica. Tais<br />

mineralizacões ocorrem na transição <strong>entre</strong><br />

rochas metassedimentares e rochas metavul-<br />

cãnicas, em regra xisto biotítico e quartzito<br />

(metacherte), por um la<strong>do</strong>, e anfibolito e<br />

anfibolito banda<strong>do</strong> (xisto anfibólico), por<br />

<strong>ou</strong>tro (Fig. 17). Nalgumas zonas mineralizadas,<br />

diques tardi<strong>os</strong> <strong>de</strong> granito e/<strong>ou</strong> aplito<br />

também ocorrem. São ainda conhecidas<br />

pequenas intrusões <strong>de</strong> rochas ácidas porfi-


130 Inverno<br />

ríticas perto da mineralização <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nalgumas<br />

zonas. Zonas <strong>de</strong> cisalhamento foram<br />

<strong>de</strong>tectadas localmente nalgumas áreas, na<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

proximida<strong>de</strong> da mineralização <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> (Inverno,<br />

1997, 2002).<br />

Fig. 17. Jazidas e jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénic<strong>os</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Esc<strong>ou</strong>ral e respectivo enquadramento geológico;<br />

<strong>de</strong>lineadas as anomalias <strong>de</strong> sol<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au e As na área (modifica<strong>do</strong> <strong>de</strong> RTZ Mining and Exploration, 1991).<br />

A alteração relacionada com a mineralização<br />

compreen<strong>de</strong> a silicificação, na forma<br />

<strong>de</strong> vei<strong>os</strong> e massas <strong>de</strong> quartzo, e por vezes<br />

penetrativa, maciça n<strong>os</strong> própri<strong>os</strong> xist<strong>os</strong>, a<br />

cloritização, sericitização e carbonatização,<br />

a última na forma <strong>de</strong> calcite, com excepção<br />

<strong>do</strong> jazigo <strong>de</strong> Braç<strong>os</strong> on<strong>de</strong> também ocorre<br />

<strong>do</strong>lomite ferrífera alteran<strong>do</strong> rochas vulcaniclásticas<br />

ácidas. O minério apresenta-se<br />

em filões, filonetes e stockworks <strong>de</strong> quartzo,<br />

com pirite, arsenopirite, que se torna<br />

relevante nalgumas zonas mineralizadas, e<br />

alguma pirrotite. Ainda ocorrem loelingite,<br />

calcopirite, <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nativo (às vezes <strong><strong>ou</strong>ro</strong> livre)<br />

geralmente em grã<strong>os</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> p<strong>ou</strong>c<strong>os</strong> até 50<br />

micrómetr<strong>os</strong>, mas por vezes visível a olho<br />

nu, e electrum. A turmalina e barita também<br />

fazem parte da associação paragenética (Inverno,<br />

1997, 2002).<br />

O <strong><strong>ou</strong>ro</strong> ter-se-á <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ita<strong>do</strong> essencialmente<br />

num estádio tardio da mineralização,<br />

da<strong>do</strong> ocorrer muitas vezes em microfissuras<br />

da primeira <strong>de</strong> duas gerações <strong>de</strong> arsenopirite,<br />

estan<strong>do</strong> também nelas reportada a<br />

existência <strong>de</strong> grã<strong>os</strong> <strong>de</strong> mal<strong>do</strong>nite (Au 2 Bi),<br />

inferin<strong>do</strong>-se da presença <strong>do</strong> metal bismuto<br />

temperaturas altas <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição (Ribeiro,<br />

1994).<br />

Para <strong>os</strong> três jazig<strong>os</strong> mais importantes,<br />

Chaminé, Casa Novas e Braç<strong>os</strong> (Fig. 17),


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 131<br />

conjuntamente com treze <strong>ou</strong>tras jazidas<br />

mais <strong>ou</strong> men<strong>os</strong> próximas, foi <strong>de</strong>fini<strong>do</strong> um<br />

recurso total (46% indica<strong>do</strong> + 45% inferi<strong>do</strong><br />

+ 9% potencial) <strong>de</strong> 4.45 milhões <strong>de</strong> toneladas<br />

<strong>de</strong> minério, com uma média <strong>de</strong> 2.81 g/t<br />

Au, a que equivalem 12.5 toneladas <strong>de</strong> Au,<br />

das quais 60% correspon<strong>de</strong>m àqueles três<br />

jazig<strong>os</strong> (PORTUGLOBAL, 1999). Tais recurs<strong>os</strong><br />

e as altas cotações actuais <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

levam a empresa que <strong>de</strong>tém actualmente <strong>os</strong><br />

direit<strong>os</strong> <strong>de</strong> pr<strong>os</strong>pecção e pesquisa da área,<br />

Iberian Res<strong>ou</strong>rces, a planear pôr em exploração<br />

(a céu aberto), a breve prazo, <strong>os</strong> três<br />

jazig<strong>os</strong> referid<strong>os</strong>, para <strong>os</strong> quais obteve, assim<br />

como para as jazidas satélites, um ligeiro<br />

acréscimo em relação a<strong>os</strong> recurs<strong>os</strong> e reservas<br />

aurífer<strong>os</strong> acima referid<strong>os</strong>.<br />

5.1.2. S. Martinho (Alter <strong>do</strong> Chão) e Algueireiras<br />

– Nave <strong>de</strong> Gr<strong>ou</strong> – M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong> (Arronches)<br />

Ambiente geológico-estrutural / Rochas<br />

encaixantes: As jazidas <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> mesotermais<br />

da região <strong>de</strong> Portalegre, S. Martinho<br />

(Alter <strong>do</strong> Chão) e Algueireiras – Nave <strong>de</strong><br />

Gr<strong>ou</strong> – M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong> (Arronches) [Fig. 18],<br />

ocorrem 4 km a sul e 0.5 km a norte, respectivamente,<br />

da Faixa Blastomilonítica (s.r.)<br />

Tomar - Cór<strong>do</strong>va, <strong>de</strong> direcção WNW-ESE<br />

e 0.2 –10 km <strong>de</strong> largura, que inclui, <strong>de</strong> ida<strong>de</strong><br />

proterozóica, orto- e paragnaisses, anfibolit<strong>os</strong>,<br />

intercalações <strong>de</strong> granulit<strong>os</strong> (eclogit<strong>os</strong>),<br />

bandas blastomilonitizadas, e intrusões <strong>do</strong><br />

Or<strong>do</strong>vícico Sup. <strong>de</strong> granit<strong>os</strong> e sienit<strong>os</strong> gnaissificad<strong>os</strong><br />

(Ribeiro et al., 1979; Oliveira et<br />

al., 1991). A norte e sul da Faixa Blastomilonítica,<br />

situada quase no extremo norte da<br />

Zona <strong>de</strong> Ossa Morena, ocorrem as formações<br />

<strong>de</strong> Moren<strong>os</strong> e, a topo, <strong>de</strong> M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong>, <strong>do</strong><br />

Proterozóico Sup., que constituem a Série<br />

Negra, que compreen<strong>de</strong> anfibolit<strong>os</strong> e anfibolit<strong>os</strong><br />

bandad<strong>os</strong> (xist<strong>os</strong> anfibólic<strong>os</strong>), a que<br />

geralmente se sobrepõem xist<strong>os</strong> biotític<strong>os</strong> e<br />

quartzit<strong>os</strong> (metachertes) negr<strong>os</strong> (mais raramente<br />

branc<strong>os</strong>) e grauvaques, estan<strong>do</strong> tais<br />

rochas metassedimentares espacialmente<br />

correlacionadas com rochas metavulcânicas<br />

ácidas (Oliveira et al., 1991). A <strong>de</strong>formação<br />

e metamorfismo hercínico sobrepuseram-se<br />

a event<strong>os</strong> anteriores, <strong>de</strong>senvolven<strong>do</strong>-se no<br />

Hercínico uma estrutura em leque assimétrica,<br />

com vergência para o exterior, mais <strong>ou</strong><br />

men<strong>os</strong> centrada na Faixa Blastomilonítica<br />

(s.r.) [Pereira, 1999], uma faixa transpressiva<br />

que constitui uma zona <strong>de</strong> cisalhamento<br />

sinistrógira e cavalgante sobre as suas margens<br />

(Ribeiro et al., 1979).


132 Inverno<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Fig. 18. Faixa blastomilonítica (s. r.) [zona <strong>de</strong> cisalhamento Tomar – Cór<strong>do</strong>va] e regiões adjacentes, com<br />

localização na primeira das jazidas <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> orogénicas <strong>de</strong> S. Martinho e <strong>de</strong> Algueireiras – Nave <strong>de</strong> Gr<strong>ou</strong> –<br />

M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong> (<strong>de</strong> Oliveira et al., 2007).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 133<br />

A mineralização primária <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> ocorre<br />

nas duas sub-áreas na transição <strong>entre</strong> rochas<br />

metassedimentares e metavulcânicas<br />

da Série Negra, particularmente on<strong>de</strong> elas<br />

são mais interdigitadas. Em S. Martinho<br />

(SM), na fácies anfibolítica, elas são xist<strong>os</strong><br />

quartzo-biotític<strong>os</strong> (e rar<strong>os</strong> quartzit<strong>os</strong>) e, por<br />

<strong>ou</strong>tro la<strong>do</strong>, anfibolit<strong>os</strong> e anfibolit<strong>os</strong> bandad<strong>os</strong>,<br />

assim como alguns diques e lavas <strong>de</strong><br />

rocha ácida. Ocorre ainda geralmente rocha<br />

metavulcaniclástica ácida-intermédia p<strong>ou</strong>co<br />

espessa na proximida<strong>de</strong> da mineralização,<br />

no interior <strong>ou</strong> mais distante da qual po<strong>de</strong>m<br />

existir diques <strong>de</strong> aplito. Em Algueireiras –<br />

Nave <strong>de</strong> Gr<strong>ou</strong> – M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong> (A-NG-M), na<br />

fácies <strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s, as rochas encaixantes<br />

da mineralização são xisto biotítico, geralmente<br />

grafit<strong>os</strong>o, e rocha metavulcaniclástica<br />

(e rara meta-lava) ácida, amb<strong>os</strong> por vezes<br />

brechificad<strong>os</strong>. Em ambas as sub-áreas ocorrem<br />

localmente diques e rochas extrusivas<br />

básicas metamorfizadas (Inverno, 1995,<br />

1997, 2002).<br />

Alteração relacionada com a mineralização:<br />

A alteração relacionada com a mineralização<br />

consiste em: silicificação, através<br />

<strong>de</strong> vei<strong>os</strong>, massas e stockworks <strong>de</strong> quartzo;<br />

cloritização, penetrativa em SM e através<br />

<strong>de</strong> microfilonetes e matriz das brechas em<br />

A-NG-M; carbonatização; e localmente<br />

m<strong>os</strong>covitização - sericitização, que no caso<br />

<strong>de</strong> A-NG-M se expressa por abundante<br />

m<strong>os</strong>covite cromífera (0.81-1.00% Cr 2 O 3 ; fuchsite),<br />

principalmente nas rochas metavulcaniclásticas<br />

ácidas mas também no quartzo<br />

filoniano. Quanto á carbonatização, <strong>os</strong> seus<br />

produt<strong>os</strong> são filonetes e disseminações <strong>de</strong><br />

calcite em SM; em A-NG-M consistem em<br />

filonetes <strong>de</strong> <strong>do</strong>lomite nas rochas encaixantes<br />

<strong>ou</strong> então <strong>do</strong>lomite ferrífera, penetrativa,<br />

maciça essencialmente nas rochas metavulcaniclásticas<br />

ácidas, quer epigenética quer<br />

nalguns pont<strong>os</strong> po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> ser eventualmente<br />

singenética, quan<strong>do</strong> milimetricamente afectan<strong>do</strong><br />

apenas <strong>os</strong> leit<strong>os</strong> da rocha metavulcaniclástica<br />

ácida sem abranger minimamente<br />

o xisto biotítico alternante. No caso <strong>de</strong> Algueireiras,<br />

esta alternância <strong>de</strong> xisto biotítico<br />

e rocha metavulcaniclástica ácida carbonatizada<br />

(Fe-<strong>do</strong>lomite) <strong>de</strong>sce <strong>do</strong> nível métrico<br />

e <strong>de</strong>cimétrico para o centimétrico e milimétrico<br />

ao longo <strong>de</strong> interval<strong>os</strong> com <strong>de</strong>zenas <strong>de</strong><br />

metr<strong>os</strong> (Inverno, 1995, 1997; Inverno et al.,<br />

1995).<br />

Mineralização: Plan<strong>os</strong> <strong>de</strong> cisalhamento,<br />

muitas vezes com clorite, ocorrem em<br />

algumas zonas mineralizadas das duas subáreas.<br />

A mineralização aurífera ocorre nas<br />

duas na forma <strong>de</strong> disseminações nas rochas<br />

encaixantes e <strong>de</strong> filonetes, filões (até 40 cm<br />

<strong>de</strong> p<strong>os</strong>sança), massas e bandas <strong>de</strong> quartzo,<br />

geralmente branco, mas também cinzento<br />

claro a negro, e ainda po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> a mineralização<br />

ser estratói<strong>de</strong>(?). No minério, <strong>os</strong><br />

principais minerais opac<strong>os</strong> são a pirite e a<br />

pirrotite, estan<strong>do</strong> a arsenopirite também<br />

em abundância <strong>ou</strong> ausente. (Inverno et al.,<br />

1995; Inverno, 1997).<br />

Em SM, o minério tem teor médio <strong>de</strong> 1 -<br />

2.5 g/t Au, mas com troç<strong>os</strong> <strong>de</strong> alguns metr<strong>os</strong><br />

até 6 –7 g/t Au. A mineralização ter-se-á gera<strong>do</strong><br />

n<strong>os</strong> últim<strong>os</strong> estádi<strong>os</strong> e um p<strong>ou</strong>co após<br />

o pico metamórfico regional, ten<strong>do</strong> ocorri<strong>do</strong><br />

<strong>do</strong>is episódi<strong>os</strong> <strong>de</strong> mineralização aurífera<br />

(Fig. 19A), antecedid<strong>os</strong> <strong>do</strong> <strong>de</strong>senvolvimento<br />

<strong>de</strong> abundantes disseminações (por vezes estiradas<br />

segun<strong>do</strong> a xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong>) <strong>de</strong> pirrotite I<br />

sin-metamórfica nas rochas anfibolíticas. O<br />

primeiro episódio <strong>de</strong> mineralização aurífera,<br />

em anfibolit<strong>os</strong> e xist<strong>os</strong> quartzo-biotític<strong>os</strong>,<br />

respeita a filonetes <strong>de</strong> quartzo (Q1) paralel<strong>os</strong><br />

<strong>ou</strong> subparalel<strong>os</strong> à xist<strong>os</strong>oda<strong>de</strong> regional,<br />

e compreen<strong>de</strong> pirite I e II + arsenopirite I<br />

+ calcopirite I + <strong><strong>ou</strong>ro</strong> I, sen<strong>do</strong> este <strong><strong>ou</strong>ro</strong> I


134 Inverno<br />

geralmente muito fino, da or<strong>de</strong>m d<strong>os</strong> 2 mm,<br />

e associa<strong>do</strong> à pirite II <strong>ou</strong> arsenopirite I, a<br />

última geralmente estirada no plano da xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong>.<br />

O segun<strong>do</strong> episódio, em xist<strong>os</strong><br />

biotític<strong>os</strong>, sempre na proximida<strong>de</strong> <strong>de</strong> rochas<br />

anfibolíticas, associa-se a vei<strong>os</strong> (filonetes e<br />

filões) <strong>de</strong> quartzo (Q2) que transectam a xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong><br />

regional, conten<strong>do</strong> mineralização,<br />

A)<br />

B)<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

semi-maciça <strong>ou</strong> quase maciça por estreit<strong>os</strong><br />

interval<strong>os</strong>, que inclui arsenopirite II + pirrotite<br />

II + pirite III + calcopirite II + loelingite<br />

+ <strong><strong>ou</strong>ro</strong> II, sen<strong>do</strong> este <strong><strong>ou</strong>ro</strong> II mais gr<strong>os</strong>seiro<br />

(geralmente <strong>de</strong> 20 mm) que o anterior e<br />

mesmo por vezes visível a olho nu (Oliveira,<br />

2001, Oliveira et al., 2003, 2004, 2007).<br />

Fig. 19. Sequência paragenética<br />

d<strong>os</strong> minerais <strong>do</strong><br />

minério, ganga e alteração<br />

em: (A) S. Martinho. Porção<br />

sombreada representa<br />

provável perío<strong>do</strong> <strong>de</strong> tectonismo<br />

activo; (B) Algueireiras<br />

– Nave <strong>de</strong> Gr<strong>ou</strong> – M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong><br />

(<strong>de</strong> Oliveira et al., 2007).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 135<br />

A finura (“fineness”) <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>de</strong> SM é <strong>de</strong><br />

820-920, e associad<strong>os</strong> à mineralização também<br />

aparecem nalguns pont<strong>os</strong> como minerais<br />

traço a fluorite, realgar e barita (Inverno,<br />

1997), a última em consonância com as<br />

anomalias <strong>de</strong> Ba (além das <strong>de</strong> As e Ni) que<br />

com frequência acompanham as anomalias<br />

<strong>de</strong> sol<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au nesta sub-área (Oliveira et<br />

al., 1995). Algum <strong><strong>ou</strong>ro</strong> primário <strong>de</strong> SM foi<br />

erodi<strong>do</strong> e incorpora<strong>do</strong> num <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ito paleogénico<br />

<strong>de</strong> 19 km 2 <strong>de</strong> superfície e 1.5 m <strong>de</strong><br />

espessura, com teor <strong>de</strong> 256 mg Au/ m 2 , não<br />

económico, que cobre parte da zona (Oliveira,<br />

2001).<br />

Em A-NG-M a mineralização tem um<br />

teor médio <strong>de</strong> 1 g/t Au, e atinge máxim<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

1.8 e 1.9 g/t Au em Algueireiras e M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong>,<br />

respectivamente. Ocorre sob a forma <strong>de</strong><br />

agregad<strong>os</strong> <strong>de</strong> pirite (Fig. 19B), <strong>de</strong> 550°C e pressões<br />

mínimas <strong>de</strong> 0.1- 0.2 kbar, isto é, com características<br />

<strong>de</strong> flui<strong>do</strong> magmático, associável a<br />

granitói<strong>de</strong>s varisc<strong>os</strong> tardi- a pós-tectónic<strong>os</strong>,<br />

e que terá pelo men<strong>os</strong> parcialmente remobiliza<strong>do</strong><br />

a mineralização <strong>do</strong> estádio anterior<br />

(Oliveira, 2001; Oliveira et al., 2001; 2004,<br />

2007).


136 Inverno<br />

Conclusão<br />

As características apontadas para as<br />

jazidas <strong>de</strong> Au <strong>de</strong> Esc<strong>ou</strong>ral (Montemor-o-<br />

Novo), S. Martinho (Alter <strong>do</strong> Chão) e Algueireiras<br />

– Nave <strong>de</strong> Gr<strong>ou</strong> – M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong> (Arronches)<br />

são pre<strong>do</strong>minantemente próprias<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong> (<strong>ou</strong><br />

mesotermais) [Inverno. 1995, 1997, 2002;<br />

Inverno et al., 1995; Oliveira, 2001; Oliveira<br />

et al., 2003, 2004, 2007], atrás <strong>de</strong>scrit<strong>os</strong> na<br />

generalida<strong>de</strong>.<br />

5.2. Exempl<strong>os</strong> <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong><br />

a intrusão no país<br />

Tanto na Zona Centro-Ibérica como na<br />

Zona <strong>de</strong> Galiza – Trás – <strong>os</strong> – Montes são<br />

conhecid<strong>os</strong> vári<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> e ocorrências<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> primário, a maioria no en<strong>do</strong>- <strong>ou</strong><br />

exocontacto <strong>de</strong> granitói<strong>de</strong>s hercínic<strong>os</strong> que<br />

intruíram <strong>os</strong> Xist<strong>os</strong> das Beiras ante – or<strong>do</strong>vícic<strong>os</strong><br />

e as rochas pre<strong>do</strong>minantemen-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

Tabela 3 – Resultad<strong>os</strong> microtermométric<strong>os</strong> obtid<strong>os</strong> para as inclusões fluidas em quartzo em S. Martinho 1 (<strong>de</strong><br />

Oliveira et al., 2003).<br />

1 Temperaturas expressas em intervalo e média (<strong>entre</strong> parênteses); n = número <strong>de</strong> inclusões<br />

* Não incluíd<strong>os</strong> 22 valores > 550°C<br />

te xistentas <strong>do</strong> Silúrico (mais raramente o<br />

Or<strong>do</strong>vícico), e localizad<strong>os</strong> em distrit<strong>os</strong> <strong>ou</strong><br />

áreas com jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> W e/<strong>ou</strong> Sn. Apesar <strong>de</strong><br />

precocemente Cerveira (1952) ter acentua<strong>do</strong><br />

a zonagem externa, relativamente a<strong>os</strong> granitói<strong>de</strong>s<br />

das duas zonas tectónicas, com jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> W envolvid<strong>os</strong> por jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au mais<br />

afastad<strong>os</strong> da intrusão, e <strong>de</strong> Almeida e Noronha<br />

(1988) terem menciona<strong>do</strong> a mesma zonagem<br />

peri-granítica na área <strong>de</strong> Miran<strong>de</strong>la,<br />

com jazidas <strong>de</strong> W mais proximais (Pedra da<br />

Luz e Lombo da Veiga) e a jazida <strong>de</strong> Au <strong>de</strong><br />

Freixeda mais afastada da intrusão, não foi<br />

dada continuida<strong>de</strong> à investigação da ligação<br />

genética, incluin<strong>do</strong> a d<strong>os</strong> própri<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong>,<br />

<strong>entre</strong> <strong>os</strong> granitói<strong>de</strong>s e <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> com<br />

eles espacialmente relacionad<strong>os</strong>.<br />

Após a implantação a nível mundial<br />

da nova classe <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> associad<strong>os</strong> a<br />

intrusão, foi prop<strong>os</strong>to que pertenceriam a<br />

este <strong>tipo</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Jales, Vila P<strong>ou</strong>ca <strong>de</strong><br />

Aguiar (R<strong>os</strong>a, 2001; R<strong>os</strong>a and Romberger,<br />

2003) e também tentativamente sugeri<strong>do</strong> o


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 137<br />

mesmo para o pr<strong>os</strong>pecto <strong>de</strong> Bigorne, Castro<br />

Daire (Caessa et al., 1998).<br />

5.2.1. Distrito aurífero <strong>de</strong> Jales (Vila P<strong>ou</strong>ca<br />

<strong>de</strong> Aguiar)<br />

Ambiente geológico-estrutural / Rochas<br />

encaixantes: Neste distrito ocorrem três jazig<strong>os</strong>/<br />

jazidas principais, Campo, Gralheira<br />

e Três Minas (Fig. 20). O filão <strong>de</strong> Campo,<br />

orienta<strong>do</strong> N30E, 70-80 W, encaixa-se ao<br />

longo <strong>de</strong> 2.5 km no granito hercínico sin- a<br />

tardi-tectónico, ligeira a francamente porfi-<br />

rítico, <strong>de</strong> grão médio a gr<strong>os</strong>seiro, <strong>de</strong> duas micas<br />

(ida<strong>de</strong> Rb/Sr, rocha total, 308.5 ± 2 Ma;<br />

Neiva et al., 1995), no qual existem rest<strong>os</strong><br />

dum granito hercínico anterior, ante- a sintectónico,<br />

<strong>de</strong> grão fino e duas micas (ida<strong>de</strong><br />

Rb/Sr, pares m<strong>os</strong>covite-rocha, 320 ± 6 Ma;<br />

Neiva et al., 1995), constituin<strong>do</strong> amb<strong>os</strong> o<br />

Maciço <strong>de</strong> Jales. A 8 km a oeste <strong>de</strong> Campo<br />

ocorrem <strong>os</strong> granit<strong>os</strong> hercínic<strong>os</strong> pós-tectónic<strong>os</strong>,<br />

porfirític<strong>os</strong>, <strong>de</strong> grão médio a gr<strong>os</strong>seiro,<br />

biotític<strong>os</strong> <strong>do</strong> Maciço <strong>de</strong> Vila P<strong>ou</strong>ca<br />

<strong>de</strong> Aguiar (Noronha et al., 1998; R<strong>os</strong>a and<br />

Romberger, 2003).<br />

Fig. 20. Mapa geológico simplifica<strong>do</strong> <strong>do</strong> distrito mineiro <strong>de</strong> Jales, m<strong>os</strong>tran<strong>do</strong> a área d<strong>os</strong> três jazig<strong>os</strong>/ jazidas<br />

aurífer<strong>os</strong>, Campo, Gralheira e Três Minas (<strong>de</strong> R<strong>os</strong>a and Romberger, 2003).


138 Inverno<br />

Os granit<strong>os</strong> <strong>do</strong> Maciço <strong>de</strong> Jales são peralumin<strong>os</strong><strong>os</strong>,<br />

relativamente reduzid<strong>os</strong>, com<br />

Fe 2 O 3 / FeO baixo, conten<strong>do</strong> ilmenite e sem<br />

magnetite, logo da série da ilmenite, surgin<strong>do</strong><br />

como sin-colisionais em diagramas <strong>de</strong><br />

discriminação tectónica, enquanto <strong>os</strong> <strong>do</strong><br />

Maciço <strong>de</strong> Vila P<strong>ou</strong>ca <strong>de</strong> Aguiar se representam<br />

como <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> placa (”within<br />

- plate”) [R<strong>os</strong>a, 2001; R<strong>os</strong>a and Romberger,<br />

2003].<br />

Nas imediações <strong>do</strong> filão <strong>do</strong> Campo são<br />

frequentes filões pegmatític<strong>os</strong> com microclina,<br />

quartzo, m<strong>os</strong>covite e turmalina que ora<br />

acompanham ora são cortad<strong>os</strong> por ele (Ferreira,<br />

1971). O filão <strong>do</strong> Campo e <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> adjacentes<br />

instalaram-se em fendas <strong>de</strong> tracção<br />

formadas durante D 3 hercínica, que p<strong>os</strong>teriormente<br />

adquiriram uma componente <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sligamento esquer<strong>do</strong> (Pereira et al., 1993).<br />

Na ponta NE, o filão <strong>do</strong> Campo sai <strong>do</strong><br />

granito ao atingir uma faixa WNW-ESE<br />

<strong>de</strong> 1 km <strong>de</strong> largura d<strong>os</strong> Xist<strong>os</strong> das Beiras,<br />

sofren<strong>do</strong> uma torção e fican<strong>do</strong> progressivamente<br />

concordante com a xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong><br />

regional (N75W,70NE), estreitan<strong>do</strong> e <strong>de</strong>saparecen<strong>do</strong><br />

<strong>de</strong>pois (Ferreira, 1971). Na parte<br />

norte daquela faixa existe uma fimbria <strong>de</strong><br />

< 100 m <strong>de</strong> largura <strong>de</strong> micaxist<strong>os</strong> silici<strong>os</strong><strong>os</strong><br />

e quartzit<strong>os</strong> or<strong>do</strong>vícic<strong>os</strong>, n<strong>os</strong> quais ocorre<br />

uma zona <strong>de</strong> cisalhamento <strong>de</strong>xtrógiro, <strong>de</strong><br />

direcção WNW-ESE, que encaixa o jazigo<br />

da Gralheira, ao longo <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 2 km. A<br />

5 km a NE da Gralheira situa-se a jazida<br />

<strong>de</strong> Três Minas, encaixada em zona <strong>de</strong> cisalhamento<br />

<strong>de</strong>xtrógiro, com orientação semelhante<br />

à anterior, n<strong>os</strong> xist<strong>os</strong> <strong>do</strong> Silúrico e<br />

Devónico. Nas zonas da Gralheira e <strong>de</strong> Três<br />

Minas o metamorfismo regional é da fácies<br />

<strong>de</strong> xist<strong>os</strong> ver<strong>de</strong>s. (Noronha et al., 1998; R<strong>os</strong>a<br />

and Romberger, 2003).<br />

Conteú<strong>do</strong> metálico: Do filão <strong>do</strong> Campo<br />

e <strong>do</strong>utr<strong>os</strong> filões men<strong>os</strong> extens<strong>os</strong> adjacentes<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

(Desvio, etc.), a pequeno ângulo daquele,<br />

foram extraídas <strong>de</strong> 1933 a 1993 (fecho da<br />

mina) 25 ton. <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> e 100 ton. <strong>de</strong> prata,<br />

<strong>de</strong> minério com um teor médio <strong>de</strong> 14 g/t Au<br />

(Ferreira, 1971), sen<strong>do</strong> a razão Ag / Au <strong>de</strong><br />

3(-4):1.<br />

Mineralização e alteração hidrotermal:<br />

O filão <strong>do</strong> Campo tem uma p<strong>os</strong>sança média<br />

<strong>de</strong> 25 cm, mas po<strong>de</strong> atingir 1 m. Em muit<strong>os</strong><br />

troç<strong>os</strong>, em vez <strong>do</strong> filão propriamente dito<br />

ocorre um sistema <strong>de</strong> filonetes <strong>de</strong> quartzo<br />

mineraliza<strong>do</strong> paralel<strong>os</strong> (Ferreira, 1971). A<br />

alteração hidrotermal não atingiu mais <strong>de</strong><br />

1- 2 metr<strong>os</strong> n<strong>os</strong> enc<strong>os</strong>t<strong>os</strong> granític<strong>os</strong> <strong>do</strong> filão.<br />

Consistiu na <strong>de</strong>scoloração da biotite (m<strong>os</strong>covitização),<br />

microclinização e albitização<br />

da plagioclase, turmalinização, silicificação,<br />

cloritização, carbonatização, e ainda caulinização<br />

(da microclina) [Ferreira, 1971]. A<br />

m<strong>os</strong>covite hidrotermal é praticamente sincrónica<br />

(datações R/Sr <strong>de</strong> m<strong>os</strong>covite e biotite<br />

e Ar/Ar <strong>de</strong> m<strong>os</strong>covite) com o granito<br />

encaixante, não <strong>de</strong>ven<strong>do</strong> a mineralização<br />

ser mais <strong>de</strong> 2–4 Ma mais recente <strong>do</strong> que a<br />

instalação <strong>de</strong>sse granito (Neiva et al., 1995).<br />

A mineralização ger<strong>ou</strong>-se em <strong>do</strong>is estádi<strong>os</strong><br />

principais (Fig. 21A). No primeiro<br />

forma-se quartzo cinzento, conjuntamenrte<br />

com loelingite, arsenopirite, pirite, escassa<br />

pirrotite, localmente adulária e apatite, e<br />

rara scheelite e marcassite (R<strong>os</strong>a and Romberger,<br />

2003), e algum <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, muitas vezes na<br />

forma <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> livre no quartzo. No segun<strong>do</strong><br />

estádio dá-se a recristalização <strong>do</strong> quartzo ao<br />

longo <strong>de</strong> fracturas, com <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição nas mesmas<br />

e na matriz <strong>de</strong> brechas <strong>de</strong> pirite, calcopirite,<br />

esfalerite (mo<strong>de</strong>radamente rica em Fe;<br />

Ram<strong>os</strong>, 1983; Neiva, 1994), galena, electrum<br />

e clorite ver<strong>de</strong> escura, que substitui a m<strong>os</strong>covite,<br />

estan<strong>do</strong> ainda associad<strong>os</strong> a este estádio<br />

a tetraedrite, freibergite, marcassite, bismuto<br />

nativo (R<strong>os</strong>a and Romberger, 2003), b<strong>ou</strong>r-


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 139<br />

nonite e jamesonite (Brink, 1960). O electrum<br />

associa-se à galena, calcopirite, arsenopirite<br />

<strong>ou</strong> pirite. Após estes <strong>do</strong>is estádi<strong>os</strong>,<br />

ainda ocorre a <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong> quartzo estéril<br />

com textura em pente, <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>de</strong> parcas<br />

calcite, si<strong>de</strong>rite e ilite ao longo <strong>de</strong> fracturas<br />

e, como consequência da alteração supergénica,<br />

formação <strong>de</strong> covelite e escorodite<br />

A)<br />

(Brink, 1960; R<strong>os</strong>a and Romberger, 2003).<br />

Outr<strong>os</strong> minerais opac<strong>os</strong> rar<strong>os</strong> a muito rar<strong>os</strong><br />

na paragénese <strong>do</strong> filão <strong>do</strong> Campo são a bismutinite,<br />

cassiterite, volframite, magnetite,<br />

gers<strong>do</strong>rfite, tenantite, argentite, poliargirite<br />

e pearcite; <strong>os</strong> grã<strong>os</strong> <strong>de</strong> electrum e <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nativo<br />

me<strong>de</strong>m 1 - 340 mm (Neiva e Neiva, 1990).<br />

Fig. 21. Sequência<br />

paragenética genérica<br />

(com largura das<br />

barras proporcional<br />

à abundância <strong>do</strong><br />

mineral) em: (A)<br />

Campo e Gralheira.


140 Inverno<br />

B)<br />

Fig. 21. (B) Três Minas (<strong>de</strong> R<strong>os</strong>a and Romberger, 2003).<br />

Sen<strong>do</strong> o filão <strong>do</strong> Campo conheci<strong>do</strong> até<br />

uma profundida<strong>de</strong> <strong>de</strong> 620 m abaixo da superfície,<br />

constata-se: uma zonagem vertical<br />

expressa na presença <strong>de</strong> pirrotite, albite, si<strong>de</strong>rite<br />

e fluorite apenas n<strong>os</strong> pis<strong>os</strong> mais profund<strong>os</strong>,<br />

e na maior abundância <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong><br />

e sulf<strong>os</strong>sais n<strong>os</strong> pis<strong>os</strong> mais profund<strong>os</strong> da<br />

parte SW <strong>do</strong> filão; uma zonagem horizontal<br />

traduzida pela maior frequência da mineralização<br />

<strong>do</strong> segun<strong>do</strong> estádio principal referi<strong>do</strong>,<br />

na parte NE, que é a mais rica em Au<br />

(Brink, 1960; Ferreira, 1971).<br />

Na Gralheira, a mineralização ocorre<br />

em filonetes e filões verticais, <strong>de</strong> 1- 20 cm <strong>de</strong><br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

p<strong>os</strong>sança (um p<strong>ou</strong>co mais espess<strong>os</strong> na parte<br />

leste), com um espaçamento centimétrico a<br />

<strong>de</strong>cimétrico, subconcordantes com a xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong><br />

regional, e associad<strong>os</strong> a uma zona <strong>de</strong><br />

cisalhamento <strong>de</strong>xtrógiro WNW-ESE, tardi–D<br />

3 hercínica, n<strong>os</strong> micaxist<strong>os</strong> silici<strong>os</strong><strong>os</strong> <strong>do</strong><br />

Or<strong>do</strong>vícico. A mineralização é semelhante<br />

à d<strong>os</strong> <strong>do</strong>is estádi<strong>os</strong> principais mencionad<strong>os</strong><br />

para o filão <strong>do</strong> Campo, apesar <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nativo<br />

e electrum terem menores dimensões (1-<br />

70 mm).<br />

Em Três Minas, a mineralização está encaixada<br />

em quartzit<strong>os</strong> escur<strong>os</strong> (com matéria<br />

carbon<strong>os</strong>a disseminada) e, em menor escala,


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 141<br />

em quartzofilit<strong>os</strong> <strong>do</strong> Silúrico Sup./ Devónico,<br />

numa zona <strong>de</strong> cisalhamento <strong>de</strong>xtrógiro<br />

com a mesma orientação da da Gralheira.<br />

A mineralização ocorre sob a forma <strong>de</strong> disseminações<br />

essencialmente no quartzito,<br />

raramente se <strong>de</strong>scortinan<strong>do</strong> a olho nu um<br />

veio propriamente dito, que no entanto se<br />

corporiza à escala micr<strong>os</strong>cópica na forma<br />

<strong>de</strong> fissuras e microcisalhament<strong>os</strong> anastom<strong>os</strong>ad<strong>os</strong><br />

[chegan<strong>do</strong> a formar (micro)brecha],<br />

preenchid<strong>os</strong> por quartzo, m<strong>os</strong>covite,<br />

sulfuret<strong>os</strong> e <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, sen<strong>do</strong> aqui a quantida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong> (


142 Inverno<br />

and Oliveira, 1990). Vale a pena reportar<br />

que as temperaturas e pressões <strong>de</strong> formação<br />

<strong>de</strong>duzidas para as m<strong>os</strong>covites hidrotermais<br />

(a partir das suas comp<strong>os</strong>ições) <strong>do</strong> granito<br />

encaixante <strong>de</strong> Campo foram <strong>de</strong> 400 - 200°C<br />

e 4 - 2 kb (Neiva, 1992).<br />

Com a diminuição <strong>de</strong> temperatura (presumível<br />

evoluir d<strong>os</strong> sistemas), CH (mais<br />

4<br />

relevante na Gralheira) e/<strong>ou</strong> N tornam-se<br />

2<br />

men<strong>os</strong> ric<strong>os</strong> n<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong>, aumentan<strong>do</strong> <strong>de</strong>pois<br />

a sua componente aqu<strong>os</strong>a, e as salinida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>scem no Campo (diluição por água meteórica?),<br />

mas sobem na Gralheira (<strong>de</strong>sgasificação/<br />

ebulição, concentran<strong>do</strong> sais residuais),<br />

on<strong>de</strong> <strong>os</strong> fluid<strong>os</strong> se tornam mais ric<strong>os</strong><br />

naqueles sais (Martins, 1987).<br />

Em Três Minas, fluid<strong>os</strong> <strong>de</strong> H O – CO 2 2<br />

– CH - N , men<strong>os</strong> salin<strong>os</strong> que <strong>os</strong> <strong>de</strong> Cam-<br />

4 2<br />

po, evoluíram durante o metamorfismo, por<br />

trocas com as rochas encaixantes, <strong>de</strong> flui<strong>do</strong><br />

rico em CO para flui<strong>do</strong> rico em CH , com<br />

2 4<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição d<strong>os</strong> primeir<strong>os</strong> sulfuret<strong>os</strong> a temperaturas<br />

inferiores a 400°C e pressões <strong>de</strong> 2<br />

– 4 kbar (Sheperd and Oliveira, 1990; Noronha<br />

et al., 2000). Seguir-se-ia a <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição<br />

<strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, num regime tardi-tectónico, frágil,<br />

a partir <strong>de</strong> fluid<strong>os</strong> aqu<strong>os</strong><strong>os</strong> <strong>de</strong> baixa salinida<strong>de</strong>,<br />

a cerca <strong>de</strong> 320°C e men<strong>os</strong> <strong>de</strong> 1 kbar<br />

(Noronha et al., 2000).<br />

O transporte <strong>do</strong> Au no flui<strong>do</strong> mineraliza<strong>do</strong>r<br />

terá si<strong>do</strong> feito em Três Minas pelo ião<br />

- complexo Au(HS) , e a <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong><br />

2<br />

nativo terá ocorri<strong>do</strong> como resulta<strong>do</strong> da oxidação<br />

durante o primeiro estádio <strong>de</strong> mineralização,<br />

enquanto a Ag e <strong>os</strong> metais base<br />

estariam presentes no flui<strong>do</strong> como complex<strong>os</strong><br />

cloretad<strong>os</strong>, não afectad<strong>os</strong> pela oxidação.<br />

No Campo e Gralheira, com oxidação reduzida<br />

durante o primeiro estádio, o Au trans-<br />

- porta<strong>do</strong> pelo mesmo ião Au(HS) só veio a<br />

2<br />

precipitar no segun<strong>do</strong> estádio <strong>de</strong> mineralização,<br />

como consequência <strong>do</strong> <strong>de</strong>créscimo da<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

activida<strong>de</strong> <strong>de</strong> H 2 S (resulta<strong>do</strong> da efervescência<br />

<strong>ou</strong> da <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição prévia <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong>) e<br />

<strong>do</strong> arrefecimento. O mesmo arrefecimento<br />

terá também <strong>de</strong>sestabiliza<strong>do</strong> <strong>os</strong> complex<strong>os</strong><br />

cloretad<strong>os</strong> <strong>de</strong> metais básic<strong>os</strong> e o complexo<br />

sulfureta<strong>do</strong> <strong>de</strong> Ag, levan<strong>do</strong> à <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição <strong>do</strong>minante<br />

<strong>de</strong> electrum, em vez <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nativo,<br />

e ainda <strong>de</strong> quantida<strong>de</strong> significativa <strong>de</strong><br />

sulfuret<strong>os</strong> <strong>de</strong> metais básic<strong>os</strong> no Campo e na<br />

Gralheira (R<strong>os</strong>a, 2001; R<strong>os</strong>a and Romberger,<br />

2003).<br />

Dad<strong>os</strong> isotópic<strong>os</strong> <strong>de</strong> S <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong> da<br />

mineralização <strong>de</strong> Campo, Gralheira e Três<br />

Minas, б 34 S = 0 ± 5‰, apontam para uma<br />

origem pre<strong>do</strong>minantemente magmática para<br />

o enxofre. No mesmo senti<strong>do</strong> concorrem<br />

análises químicas <strong>de</strong> m<strong>os</strong>covite hidrotermal,<br />

clorite <strong>do</strong> segun<strong>do</strong> estádio <strong>de</strong> mineralização,<br />

e turmalina d<strong>os</strong> três <strong>de</strong>pósit<strong>os</strong>, com comp<strong>os</strong>ições<br />

pre<strong>do</strong>minantemente semelhantes<br />

às d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão<br />

(R<strong>os</strong>a, 2001; R<strong>os</strong>a and Romberger, 2003).<br />

Para aí já apontavam Neiva e Neiva (1990)<br />

que, ao <strong>de</strong>tectarem concentrações anomalamente<br />

altas em Au no granito encaixante <strong>de</strong><br />

Campo e em aplit<strong>os</strong> e pegmatit<strong>os</strong>, conjuntamente<br />

com valores baix<strong>os</strong> em Au n<strong>os</strong> Xist<strong>os</strong><br />

das Beiras, concluíram que o <strong><strong>ou</strong>ro</strong> na região<br />

estava intrinsecamente relaciona<strong>do</strong> com tal<br />

granito.<br />

Conclusão: P<strong>os</strong>ta <strong>de</strong> la<strong>do</strong> a hipótese <strong>de</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> epitermais, além <strong>do</strong> mais por<br />

não serem comuns jazig<strong>os</strong> epitermais <strong>de</strong> Au<br />

encaixad<strong>os</strong> em batólit<strong>os</strong> granític<strong>os</strong>, como<br />

suce<strong>de</strong> no Campo, e ainda por a Gralheira<br />

e Três Minas não terem as características <strong>de</strong><br />

jazig<strong>os</strong> epitermais <strong>de</strong> Au na sua variante <strong>de</strong><br />

encaixad<strong>os</strong> em rochas sedimentares (Pirajno,<br />

1992), chega-se à formulação <strong>de</strong> R<strong>os</strong>a<br />

(2001) e R<strong>os</strong>a e Romberger (2003) que, com<br />

base em gran<strong>de</strong> parte das características<br />

atrás apontadas, propuseram que Campo,


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 143<br />

Gralheira e Três Minas seriam <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>de</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão.<br />

Para Campo e Gralheira, tal classificação<br />

parece ser apropriada, apesar <strong>do</strong> jazigo<br />

<strong>do</strong> Campo ter uma quantida<strong>de</strong> <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> metais básic<strong>os</strong> superior à comum n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão, quan<strong>do</strong><br />

encaixad<strong>os</strong> nela. Para Três Minas ficam algumas<br />

reservas quanto àquela classificação,<br />

já que se trata duma mineralização muito<br />

invulgar e exótica, para a qual já se propuseram<br />

também géneses tão díspares como<br />

exalativa sin-sedimentar e <strong>de</strong> paleoplacer<br />

aurífero.<br />

5.2.2. Bigorne (Castro Daire – Cinfães – Resen<strong>de</strong>)<br />

A)<br />

Fig. 23. Área <strong>de</strong> Bigorne: (A) Mapa geológico<br />

Neste pr<strong>os</strong>pecto, situa<strong>do</strong> na Serra <strong>de</strong><br />

Bigorne, ocorrem granit<strong>os</strong> tardi- a pós-tectónic<strong>os</strong><br />

relativamente a D 3 hercínica, G1,<br />

G2 e G3 (Fig. 23A), tod<strong>os</strong> monzonític<strong>os</strong>,<br />

porfirói<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> duas micas, mas sen<strong>do</strong> G1<br />

um granito <strong>de</strong> grão fino, ligeiramente porfirói<strong>de</strong>,<br />

pre<strong>do</strong>minantemente biotítico, com<br />

andaluzite e silimanite, G2 (que intrui G1),<br />

semelhante a G1, mas <strong>de</strong> grão gr<strong>os</strong>seiro e<br />

mais porfirói<strong>de</strong>, com foliação (N60W) bem<br />

<strong>de</strong>finida, e com xenólit<strong>os</strong> <strong>de</strong> rochas metassedimentares<br />

e rochas básicas cornificadas,<br />

e G3 que se distingue <strong>de</strong> G2 por ser muito<br />

gr<strong>os</strong>seiro, com megacristais <strong>de</strong> feldspato <strong>de</strong><br />

5 –10 cm. Na região são conhecidas ocorrências<br />

<strong>de</strong> cassiterite e volframite <strong>ou</strong> scheelite<br />

(Caessa et al., 1998).


144 Inverno<br />

B)<br />

Localmente, numa área <strong>de</strong> 5 x 3 km,<br />

ocorrem fendas paralelas, tidas como <strong>de</strong> cisalhamento,<br />

orientadas N5-30E, a recortar<br />

G1 e G2, mas penetran<strong>do</strong> p<strong>ou</strong>co em G3.<br />

São preenchidas por vei<strong>os</strong> (mineralizad<strong>os</strong>)<br />

em folha (“sheeted veins”), com um espaçamento<br />

comum <strong>de</strong> 1- 2 vei<strong>os</strong> por metro, mas<br />

po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> atingir mais <strong>de</strong> 15 vei<strong>os</strong> por metro<br />

(Fig. 23B). Numa área mineralizada principal,<br />

com 2 km <strong>de</strong> comprimento e até 50 m <strong>de</strong><br />

largura, observa-se que <strong>os</strong> vei<strong>os</strong> provocam<br />

a greisenização d<strong>os</strong> enc<strong>os</strong>t<strong>os</strong> granitic<strong>os</strong> encaixantes<br />

por distâncias milimétricas (mais<br />

raramente centimétricas), com <strong>de</strong>senvolvimento<br />

<strong>de</strong> vénul<strong>os</strong> <strong>de</strong> arsenopirite (e arsenat<strong>os</strong>),<br />

pirite, calcopirite (e covelite supergénica)<br />

e <strong><strong>ou</strong>ro</strong> nessas pare<strong>de</strong>s greisenizadas, que<br />

também contêm quartzo, m<strong>os</strong>covite, biotite<br />

(alterada para clorite) e po<strong>de</strong>n<strong>do</strong> igualmente<br />

conter nódul<strong>os</strong> <strong>de</strong> scheelite. N<strong>os</strong> própri<strong>os</strong><br />

vei<strong>os</strong>, para além <strong>do</strong> quartzo, ocorre a arsenopirite,<br />

pirite, calcopirite, minerais <strong>de</strong> Bi e<br />

Te e <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, quer fino ( 40 mm), forman<strong>do</strong>-se ainda por supergénese<br />

a escorodite, covelite e neodigenite. O<br />

teor médio é <strong>de</strong> 1- 2 g/t Au, ten<strong>do</strong> si<strong>do</strong> <strong>de</strong>fi-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

ni<strong>do</strong> um recurso com um mínimo <strong>de</strong> 1.8 ton.<br />

<strong>de</strong> Au (Caessa et al., 1998).<br />

Esta jazida aurífera tem as características<br />

d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> associad<strong>os</strong> a intrusão,<br />

quan<strong>do</strong> nela encaixad<strong>os</strong>, como já era<br />

embrionariamente sugeri<strong>do</strong> pel<strong>os</strong> autores<br />

acima indicad<strong>os</strong>.<br />

5.3. A qual d<strong>os</strong> <strong>do</strong>is tip<strong>os</strong> atribuir <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong>/<br />

jazidas <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> primári<strong>os</strong> no país?<br />

5.3.1. Generalida<strong>de</strong>s<br />

Fig. 23. (B) Afloramento com<br />

filões (mineralizad<strong>os</strong>) em folha,<br />

paralel<strong>os</strong> (“sheeted veins”) [<strong>de</strong><br />

Caessa et al., 1998].<br />

Boiron et al. (1996), Murphy e Roberts<br />

(1997) e Noronha et al. (2000) não encontraram<br />

elo genético <strong>entre</strong> <strong>os</strong> granit<strong>os</strong> hercínic<strong>os</strong><br />

<strong>do</strong> Oeste da Península Ibérica e <strong>de</strong> Portugal<br />

e <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> e ocorrências <strong>de</strong> Au neles<br />

situad<strong>os</strong> <strong>ou</strong> nas rochas metassedimentares<br />

encaixantes próximas, admitin<strong>do</strong> que quan<strong>do</strong><br />

muito a intrusão d<strong>os</strong> granit<strong>os</strong> serviria<br />

apenas <strong>de</strong> fonte <strong>de</strong> calor para a circulação<br />

d<strong>os</strong> fluid<strong>os</strong>. A partir d<strong>os</strong> estud<strong>os</strong> <strong>de</strong> inclusões<br />

fluidas, <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>ram que a <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição<br />

das associações paragenéticas seria <strong>de</strong>vida a<br />

fluid<strong>os</strong> aquo-carbónic<strong>os</strong> metamorfogénic<strong>os</strong>,


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 145<br />

com uma fase final <strong>de</strong>vida ao influxo <strong>de</strong> fluid<strong>os</strong><br />

meteóric<strong>os</strong> e que seria a mais enriquecida<br />

em <strong><strong>ou</strong>ro</strong>. Segun<strong>do</strong> estes autores, não haveria<br />

lugar à intervenção <strong>de</strong> qualquer flui<strong>do</strong><br />

magmático significativo na formação <strong>de</strong>stes<br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au (Inverno, 2002).<br />

Admitin<strong>do</strong> esta génese essencialmente<br />

mesotermal, <strong>de</strong>paramo-n<strong>os</strong> com algumas<br />

aparentes inconsistências nas características<br />

<strong>de</strong>stes jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au em Portugal em relação<br />

a<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au mesotermais. Assim, a associação<br />

metálica das jazidas intra-graníticas<br />

<strong>de</strong> Pene<strong>do</strong>no (a N. <strong>de</strong> Viseu) é As – Au<br />

– Bi – W (S<strong>ou</strong>sa e Ram<strong>os</strong>, 1991), semelhante<br />

à d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão e<br />

encaixad<strong>os</strong> nela; no norte <strong>de</strong> Portugal, Noronha<br />

e Ram<strong>os</strong> (1993) reconheceram haver<br />

jazidas e ocorrências <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> com a associação<br />

As – Fe – Bi – Au – Ag(-W – Mo – Sn<br />

– Cu – Pb – Zn) e <strong>ou</strong>tras com a associação<br />

As – Fe – Pb – Zn – Cu – Au – Ag(– Sb –<br />

Cd), que são semelhantes às d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Au associad<strong>os</strong> a intrusão, encaixad<strong>os</strong> nela e/<br />

<strong>ou</strong> proximais e às d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong><br />

a intrusão, distais, respectivamente.<br />

Os sulfuret<strong>os</strong> mais importantes em tod<strong>os</strong> <strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au primári<strong>os</strong> no país são a pirite<br />

e a arsenopirite, ten<strong>do</strong> a pirrotite pequena<br />

expressão, tal como suce<strong>de</strong> n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Au associad<strong>os</strong> a intrusão e ao contrário <strong>de</strong><br />

muit<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong>; <strong>os</strong><br />

sulfuret<strong>os</strong> constituem 2.8% na jazida <strong>de</strong> Au<br />

<strong>de</strong> Escádia Gran<strong>de</strong> (Góis) [Cerveira, 1948],<br />

encaixada n<strong>os</strong> Xist<strong>os</strong> das Beiras, valor próximo<br />

das percentagens <strong>de</strong> sulfuret<strong>os</strong> comuns<br />

n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão. A<br />

morfologia da jazida <strong>de</strong> Bigorne, em vei<strong>os</strong><br />

em folha (“sheeted veins”), é também característica<br />

<strong>de</strong>stes últim<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> quan<strong>do</strong> encaixad<strong>os</strong><br />

na intrusão (Inverno, 2002).<br />

Boiron et al. (1996) e Murphy and Roberts<br />

(1997) chamaram a<strong>os</strong> <strong>do</strong>is estádi<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ição e mineralização aurífera atrás<br />

referid<strong>os</strong> <strong>de</strong> mesotermal, primeiro, segui<strong>do</strong><br />

<strong>de</strong> epitermal, este mais enriqueci<strong>do</strong> em <strong><strong>ou</strong>ro</strong>.<br />

Ora suce<strong>de</strong> que <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong><br />

a intrusão são formad<strong>os</strong> a um espectro <strong>de</strong><br />

temperaturas que abrange as gamas correlativas<br />

àqueles <strong>do</strong>is estádi<strong>os</strong> (Inverno, 2002).<br />

Por <strong>ou</strong>tro la<strong>do</strong>, igualmente n<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Au associad<strong>os</strong> a intrusão o CO 2 é relevante<br />

no flui<strong>do</strong> mineraliza<strong>do</strong>r, só que CO 2 <strong>do</strong>minantemente<br />

magmático e não metamórfico.<br />

Justifica-se, pois, que dada a existência<br />

consolidada, a nível mundial, da nova classe<br />

<strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong> a intrusão em<br />

províncias <strong>de</strong> W e/<strong>ou</strong> Sn, se questione, pelo<br />

men<strong>os</strong> nalguns cas<strong>os</strong>, a classificação genética<br />

até agora atribuída à generalida<strong>de</strong> d<strong>os</strong><br />

jazig<strong>os</strong> e ocorrências <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> primári<strong>os</strong> nas<br />

províncias <strong>de</strong> W e/<strong>ou</strong> Sn em Portugal, e que<br />

se equacione a p<strong>os</strong>sibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> ser revista<br />

apenas para <strong>os</strong> cas<strong>os</strong> que o p<strong>os</strong>sam eventualmente<br />

justificar. Trata-se tão somente <strong>de</strong><br />

repensar à luz duma classificação d<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> com um leque <strong>de</strong> opções que<br />

pass<strong>ou</strong> a ser mais lato.<br />

5.3.2. Penamacor<br />

Uma boa oportunida<strong>de</strong> para testar a<br />

atribuição a jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> <strong>orogénico</strong><br />

(<strong>ou</strong> mesotermais) versus jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au associad<strong>os</strong><br />

a intrusão parece surgir com o que<br />

ocorre na zona envolvente <strong>do</strong> maciço granítico<br />

<strong>de</strong> Penamacor, zona essa que regista um<br />

enriquecimento aurífero assinalável, eventualmente<br />

sem paralelo no exocontacto <strong>de</strong><br />

nenhum <strong>ou</strong>tro plutão granítico <strong>do</strong> país.<br />

O maciço granítico zona<strong>do</strong> <strong>de</strong><br />

Penamacor(-Monsanto) [Fig. 24], gr<strong>os</strong>so<br />

mo<strong>do</strong> <strong>de</strong> 20 km <strong>de</strong> comprimento (direcção<br />

NW - SE) por 11 km <strong>de</strong> largura, tardi- a<br />

pós-tectónico relativamente a D 3 hercínica,


146 Inverno<br />

é constituí<strong>do</strong> genericamente por granit<strong>os</strong><br />

monzonític<strong>os</strong> porfirói<strong>de</strong>s segun<strong>do</strong> o mapa<br />

geológico 1:500000 e ro<strong>de</strong>a<strong>do</strong> pel<strong>os</strong> Xist<strong>os</strong><br />

das Beiras ante-or<strong>do</strong>vícic<strong>os</strong>. Apresenta<br />

várias fácies <strong>de</strong> granit<strong>os</strong> hidrotermalmente<br />

alterad<strong>os</strong>, sen<strong>do</strong> as litologias principais<br />

(Neiva e Camp<strong>os</strong>, 1992, 1993), quan<strong>do</strong> não<br />

alteradas, constituídas por: granito biotíti-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

co-m<strong>os</strong>covítico, porfirói<strong>de</strong>, <strong>de</strong> grão gr<strong>os</strong>seiro<br />

a médio (GI), pre<strong>do</strong>minante nas zonas mais<br />

externas <strong>do</strong> plutão; granito m<strong>os</strong>covíticobiotítico,<br />

porfirói<strong>de</strong>, <strong>de</strong> grão gr<strong>os</strong>seiro (GII),<br />

pre<strong>do</strong>minante na parte mais interna <strong>do</strong> plutão,<br />

e p<strong>os</strong>terior a GI; granito biotítico-m<strong>os</strong>covítico,<br />

porfirói<strong>de</strong>, <strong>de</strong> grão médio (GIII),<br />

que intrui <strong>entre</strong> GI e GII.<br />

Fig. 24. Maciço granítico zona<strong>do</strong> <strong>de</strong> Penamacor(-Monsanto): (a) Localização; (b) Mapa geológico: 1 –<br />

complexo xisto-metagrauváquico ante-Or<strong>do</strong>vícico; 2 – Or<strong>do</strong>vícico (principalmente quartzit<strong>os</strong>); 3 – granito<br />

biotítico-m<strong>os</strong>covítico, porfirói<strong>de</strong>, <strong>de</strong> grão gr<strong>os</strong>seiro a médio (GI), principalmente altera<strong>do</strong> para granito m<strong>os</strong>covítico-biotítico<br />

(GIa); 4 - granito m<strong>os</strong>covítico-biotítico, porfirói<strong>de</strong>, <strong>de</strong> grão gr<strong>os</strong>seiro (GII), geralmente altera<strong>do</strong><br />

(GIIa); 5 - granito biotítico-m<strong>os</strong>covítico, porfirói<strong>de</strong>, <strong>de</strong> grão médio (GIII), principalmente altera<strong>do</strong><br />

para granito m<strong>os</strong>covítico-biotítico (GIIIa); 6 – granito GIII evoluí<strong>do</strong> (GIIIFr) que está geralmente altera<strong>do</strong><br />

para granito m<strong>os</strong>covítico-biotítico (GIIIFra); 7 - granito m<strong>os</strong>covítico-biotítico, <strong>de</strong> grão médio a gr<strong>os</strong>seiro<br />

(GIIIFrb); 8 – granito m<strong>os</strong>covítico, porfirói<strong>de</strong>, <strong>de</strong> grão médio a gr<strong>os</strong>seiro (GIIIc); a, b , c indicam acréscimo<br />

progressivo <strong>do</strong> grau <strong>de</strong> alteração; 9 – aplit<strong>os</strong> (sobredimensionad<strong>os</strong>); 10 – filão <strong>de</strong> quartzo explora<strong>do</strong> para f<strong>os</strong>fat<strong>os</strong>;<br />

11 – falha; 12 – direcção e inclinação; 13 – limite <strong>do</strong> metamorfismo <strong>de</strong> contacto; 14 – vila. Levantamento<br />

geológico <strong>de</strong> T. Camp<strong>os</strong> (<strong>de</strong> Neiva and Camp<strong>os</strong>, 1992, 1993).


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 147<br />

GIII, por sua vez, <strong>de</strong>u origem a um granito<br />

mais evoluí<strong>do</strong>, GIIIFr, m<strong>os</strong>covítico-biotítico,<br />

<strong>de</strong> grão médio a gr<strong>os</strong>seiro, que intrui <strong>entre</strong><br />

a margem <strong>de</strong> toda a parte norte <strong>do</strong> plutâo<br />

e o encaixante, e que contém, conjuntamente<br />

com <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> retalh<strong>os</strong> <strong>de</strong> granito m<strong>os</strong>covítico<br />

(GIII hidrotermalmente altera<strong>do</strong>) na parte<br />

sul <strong>do</strong> plutão, cassiterite, abundantes f<strong>os</strong>fat<strong>os</strong><br />

e rar<strong>os</strong> sulfuret<strong>os</strong>. Há ainda espars<strong>os</strong> filões e<br />

massas <strong>de</strong> aplit<strong>os</strong> nas zonas mais externas <strong>do</strong><br />

plutão (Neiva e Camp<strong>os</strong>, 1992, 1993).<br />

Os granit<strong>os</strong> sem alteração hidrotermal<br />

contêm andaluzite, silimanite, monazite,<br />

zircão, ilmenite e rútilo, são peralumin<strong>os</strong><strong>os</strong>,<br />

com Fe 2 O 3/ / FeO baixo, <strong>de</strong> <strong>tipo</strong> sin-colisional,<br />

e diminuem a sua concentração em<br />

∑REE ao longo <strong>do</strong> processo evolutivo <strong>de</strong> GI<br />

até GIIIFr e <strong>de</strong>ste para <strong>os</strong> aplit<strong>os</strong> (Neiva e<br />

Camp<strong>os</strong>, 1992, 1993).<br />

Em marca<strong>do</strong> contraste com o interior<br />

<strong>do</strong> maciço <strong>de</strong> Penamacor, to<strong>do</strong> o seu exocontacto,<br />

toda a zona d<strong>os</strong> Xist<strong>os</strong> das Beiras<br />

envolvente <strong>do</strong> maciço até uma distância <strong>de</strong><br />

3 km, mais pontualmente até 5 km, m<strong>os</strong>tra<br />

um enriquecimento aurífero assinalável<br />

(associação Au – Bi – Hg ± As ± Mo<br />

± Sb), <strong>de</strong>tecta<strong>do</strong> através da geoquímica <strong>de</strong><br />

sediment<strong>os</strong> <strong>de</strong> linhas <strong>de</strong> água, com valores<br />

muito anómal<strong>os</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algumas centenas a<br />

vári<strong>os</strong> milhares <strong>de</strong> ppb <strong>de</strong> Au (Fig. 25), e da<br />

análise à lupa binocular d<strong>os</strong> concentrad<strong>os</strong> à<br />

bateia <strong>de</strong> aluviões (mineralometria), <strong>de</strong>tectan<strong>do</strong><br />

um número eleva<strong>do</strong>, muitas vezes não<br />

inferior a 6 –10 grã<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> por am<strong>os</strong>tra<br />

(<strong>de</strong>zenas <strong>de</strong> grã<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>/ am<strong>os</strong>tra, nas<br />

am<strong>os</strong>tras mais enriquecidas), a que se associa<br />

boa parte das vezes o cinábrio.<br />

Fig. 25. Concentrações <strong>de</strong> Au<br />

n<strong>os</strong> sediment<strong>os</strong> <strong>de</strong> linhas <strong>de</strong><br />

água nas partes central e meridional<br />

<strong>do</strong> maciço granítico <strong>de</strong><br />

Penamacor e exocontacto das<br />

mesmas (modifica<strong>do</strong> <strong>de</strong> Inverno<br />

et al., 2007).


148 Inverno<br />

Estes dad<strong>os</strong> resultaram duma campanha<br />

recente <strong>do</strong> IGM/ INETI <strong>de</strong> inventariação e<br />

pr<strong>os</strong>pecção <strong>do</strong> potencial em Terras Raras e<br />

<strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> element<strong>os</strong> nas regiões fronteiriças da<br />

Beira Baixa e Norte Alentejo (Inverno et al.,<br />

2007) e <strong>do</strong>utras acções prévias <strong>do</strong> Serviço <strong>de</strong><br />

Fomento Mineiro e IGM na região, incluin<strong>do</strong><br />

um projecto (Pinto et al., 2000) leva<strong>do</strong> a<br />

cabo na parte oeste <strong>do</strong> maciço, na zona <strong>de</strong><br />

Pedrógão, que envolveu meto<strong>do</strong>logias semelhantes<br />

às acima apontadas e ainda geoquímica<br />

<strong>de</strong> sol<strong>os</strong> e litogeoquímica. As acções <strong>de</strong><br />

tal projecto não conseguiram no entanto <strong>de</strong>tectar,<br />

nessa zona no exocontacto oeste <strong>do</strong><br />

maciço, filões <strong>de</strong> quartzo <strong>ou</strong> <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> corp<strong>os</strong><br />

mineralizad<strong>os</strong> com teores susceptíveis <strong>de</strong><br />

justificarem o enriquecimento aurífero n<strong>os</strong><br />

sediment<strong>os</strong> <strong>de</strong> linhas <strong>de</strong> água e aluviões da<br />

zona (Pinto et al., 2000). Ainda assim, nesse<br />

mesmo projecto, estud<strong>os</strong> micr<strong>os</strong>cópic<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Sheperd e Na<strong>de</strong>n (2000) concluíram que <strong>os</strong><br />

grã<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> n<strong>os</strong> aluviões da zona tinham<br />

<strong>de</strong>rivação a partir duma fonte primária e<br />

não secundária e que não teriam sofri<strong>do</strong><br />

transporte significativo.<br />

O que se sabe, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> já, após reconhecimento<br />

geológico em volta <strong>do</strong> maciço <strong>de</strong><br />

Penamacor, é que ali ocorrem muit<strong>os</strong> filões<br />

<strong>de</strong> quartzo, geralmente <strong>de</strong> 20 – 40 cm<br />

<strong>de</strong> p<strong>os</strong>sança, paralel<strong>os</strong> <strong>ou</strong> sub-paralel<strong>os</strong> à<br />

xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong> regional d<strong>os</strong> Xist<strong>os</strong> das Beiras,<br />

próxima <strong>de</strong> NW-SE, que contêm rara clorite<br />

e “boxworks” preenchidas por óxid<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Fe hidrata<strong>do</strong>, em substituição <strong>de</strong> pirite (e<br />

<strong>ou</strong>tr<strong>os</strong> sulfuret<strong>os</strong>) que são raramente ainda<br />

visíveis a olho nu. Ocorrem ainda alguns filões/<br />

níveis <strong>de</strong> rocha (meta)riolítica n<strong>os</strong> Xist<strong>os</strong><br />

das Beiras na mesma área.<br />

Na zona a oeste <strong>de</strong> Idanha-a-Velha (na<br />

parte sul <strong>do</strong> maciço), a zona aurífera mais<br />

rica pel<strong>os</strong> dad<strong>os</strong> <strong>de</strong> que dispom<strong>os</strong> (Inverno<br />

et al., 2007), tais filões, manten<strong>do</strong>-se para-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

lel<strong>os</strong> à xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong> regional, têm, no entanto,<br />

uma orientação W – E a WNW – ESE,<br />

diferente da da xist<strong>os</strong>ida<strong>de</strong> regional fora<br />

<strong>de</strong>sta zona. Sintomaticamente, as anomalias<br />

auríferas <strong>de</strong> sediment<strong>os</strong> <strong>de</strong> linhas <strong>de</strong> água<br />

e mineralométricas alinham-se na direcção<br />

W – E por vári<strong>os</strong> quilómetr<strong>os</strong>, engloban<strong>do</strong><br />

tais filões. Consi<strong>de</strong>ran<strong>do</strong> que o maciço granítico<br />

<strong>de</strong> Penamacor é consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong> tardi- a<br />

pós-tectónico relativamente a D 3 hercínica,<br />

<strong>os</strong> filões <strong>de</strong> quartzo <strong>de</strong>tectad<strong>os</strong> nesta zona<br />

po<strong>de</strong>rão estar associad<strong>os</strong> a cisalhamento(s)<br />

W – E p<strong>os</strong>terior(es) a<strong>os</strong> granit<strong>os</strong> <strong>do</strong> maciço,<br />

logo pós- D 3 , como suce<strong>de</strong>, por exemplo,<br />

na região <strong>de</strong> Pene<strong>do</strong>no, com o cisalhamento<br />

Docotim – Santo António – Ourozinho<br />

(Narciso Ferreira, INETI, comunicação<br />

oral, 2006).<br />

Só investigações futuras po<strong>de</strong>rão avaliar<br />

da importância <strong>ou</strong> não <strong>de</strong> tod<strong>os</strong> <strong>os</strong><br />

filões <strong>de</strong> quartzo mencionad<strong>os</strong> <strong>ou</strong> <strong>ou</strong>tr<strong>os</strong><br />

eventuais corp<strong>os</strong> mineralizad<strong>os</strong> aurífer<strong>os</strong><br />

no exocontacto <strong>do</strong> maciço granítico <strong>de</strong><br />

Penamacor e aferir das suas características,<br />

génese – on<strong>de</strong> po<strong>de</strong>rá ser importante<br />

testar a hipótese <strong>de</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au <strong>do</strong> <strong>tipo</strong><br />

<strong>orogénico</strong> (mesotermais) versus jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong><br />

Au associad<strong>os</strong> a intrusão – e eventual importância<br />

económica.<br />

AGRADECIMENTOS<br />

O autor agra<strong>de</strong>ce ao Eng. Augusto Filipe<br />

(LNEG) e a Pedro Falé (LNEG) o apoio presta<strong>do</strong><br />

na melhoria da resolução das figuras.<br />

REFERÊNCIAS<br />

ABZALOV, M. (2007). Zarmitan granitoidh<strong>os</strong>ted<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it, Tian Shan belt, Uzbekistan.<br />

Economic Geology, v. 102: 519<br />

– 532.


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 149<br />

ALMEIDA, A. and NORONHA, F. (1988).<br />

Fluids associated with W and Ag-Au of<br />

the Miran<strong>de</strong>la area, NE Portugal: an<br />

example of peri-granitic zoning. Bulletin<br />

Minéralogique, v. 111: 331-341.<br />

BAKER, T. (2002). Depth emplacement<br />

and carbon dioxi<strong>de</strong>-rich fluid inclusions<br />

in intrusion-related gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Economic<br />

Geology, v. 97: 1111-1117.<br />

BAKER, T. and LANG, J.R. (2001). Fluid<br />

inclusion characteristics of intrusionrelated<br />

gold mineralization, Tombstone-<br />

Tungsten magmatic belt, Yukon territory,<br />

Canada. Mineralium Dep<strong>os</strong>ita, v.<br />

36: 563-582.<br />

BAKER, T., POLLARD, P. J., MUSTARD,<br />

R., MARK, G. and GRAHAM, J. L.<br />

(2005). A comparison of granite-related<br />

tin, tungsten, and gold-bismuth <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its:<br />

Implications for exploration. Society<br />

of Economic Geologists Newsletter, nr.<br />

61: 5-17.<br />

BAKKE, A. A. (1995). The Fort Knox<br />

“porphyry” gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it – Structurally<br />

controlled stockwork and shear quartz<br />

vein, sulfi<strong>de</strong>-poor mineralization h<strong>os</strong>ted<br />

by a Late Cretace<strong>ou</strong>s pluton, eastcentral<br />

Alaska, in Schroe<strong>de</strong>r, T.G., ed.,<br />

Porphyry <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its of the Northwestern<br />

Cordillera: Canadian Institute of Mining,<br />

Metallurgy, and Petroleum, Special Volume<br />

26: 795-802.<br />

BERGER, B. R. (1986). Descriptive mo<strong>de</strong>l of<br />

Homestake Au, in Cox, D.P., and Singer,<br />

D.A., eds., Mineral <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it mo<strong>de</strong>ls. U.S.<br />

Geological Survey Bulletin 1693: 244-247.<br />

BIERLEIN, F. P. and CROWE, D. E.<br />

(2000). Phanerozoic orogenic gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its.<br />

Reviews in Economic Geology, v. 13:<br />

103 -139.<br />

BOHLKE, J. K. (1982). Orogenic (metamorphic-h<strong>os</strong>ted)<br />

gold-quartz veins: U.S.<br />

Geological Survey Open File Report, nr.<br />

795: 70 -76.<br />

BOIRON, M.-C., CATHELINEAU, M.,<br />

BANKS, D. A., YARDLEY, B. W.<br />

D., NORONHA, F. and MILLER,<br />

M. F. (1996). P-T-X conditions of late<br />

Hercynian fluid penetration and the origin<br />

of granite-h<strong>os</strong>ted gold quartz veins in<br />

northwestern Iberia: A multidisciplinary<br />

study of fluid inclusions and their<br />

chemistry. Geochimica et C<strong>os</strong>mochimica<br />

Acta, v. 60: 43-57.<br />

BRINK, A. H. (1960). Petrology and ore<br />

geology of Vila Real – Sabr<strong>os</strong>a – Vila<br />

P<strong>ou</strong>ca <strong>de</strong> Aguiar region, northern Portugal.<br />

Comunicações d<strong>os</strong> Serviç<strong>os</strong> Geológic<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> Portugal, t. 43, 143 p.<br />

CAESSA, P. N. S., OLIVEIRA, D. P. S.<br />

and BARROS, A. F. (1998). Bigorne:<br />

Ocorrência <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> “sheeted vein”<br />

na zona <strong>de</strong> Castro Daire – centro norte<br />

<strong>de</strong> Portugal. Estud<strong>os</strong>, Notas e Trabalh<strong>os</strong>,<br />

Instituto Geológico e Mineiro, v. 40: 71-79.<br />

CERVEIRA, A. (1947). Notas sobre uma<br />

mina <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> da Serra da L<strong>ou</strong>zã. Boletim<br />

da Socieda<strong>de</strong> Geológica <strong>de</strong> Portugal,<br />

v. 6 (III): 245-254.<br />

CERVEIRA, A. (1952), Relações <strong>entre</strong><br />

<strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> hipogénic<strong>os</strong> portugueses <strong>de</strong><br />

<strong><strong>ou</strong>ro</strong> e tungsténio. Boletim da Socieda<strong>de</strong><br />

Geológica <strong>de</strong> Portugal, v. 10 (I-II-III):<br />

133-144.<br />

COX, S. F. (2000). Lo<strong>de</strong> gold systems.<br />

CODES - University of Tasmania<br />

Short C<strong>ou</strong>rse Ore Dep<strong>os</strong>it Mo<strong>de</strong>ls and<br />

Exploration Strategies, Manual Volume<br />

“Breccias, lo<strong>de</strong> gold and skarn <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its”,<br />

Hobart, Tasmania, Jun. 2000, p. 2.7- 2.11.<br />

COX, S. F., SUN, S.-S., ETHERIDGE, M.<br />

A., WALL, V. J. and POTTER, T. F.<br />

(1995). Structural and geochemical controls<br />

on the <strong>de</strong>velopment of turbidite-


150 Inverno<br />

h<strong>os</strong>ted gold quartz vein <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its, Wattle<br />

Gully Mine, Central Victoria, Austrália.<br />

Economic Geology, v. 90: 1722 -1746.<br />

DUGDALE, A. L., WILSON, C. J. L. and<br />

SQUIRE (2006). Hydrothermal alteration<br />

at the Magdala gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it, Stawell,<br />

western Victoria. Australian J<strong>ou</strong>rnal<br />

of Earth Sciences, v. 53: 733-757.<br />

ELMER, F. L., POWELL, R., WHITE, R.<br />

W. and PHILLIPS, G. N., 2007, Timing<br />

of gold mineralization relative to the<br />

peak of metamorphism at Bronzewing,<br />

Western Austrália. Economic Geology, v.<br />

102: 379 - 392.<br />

EUROZINC (2004). Intrusion related gold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Portugal, Eurozinc, Internal<br />

power point report, 26 p.<br />

EVANS, K. A., PHILLIPS, G. N. and<br />

POWELL, R. (2006). Rock-buffering<br />

of aurifer<strong>ou</strong>s fluids associated with<br />

the Gol<strong>de</strong>n Mile-style mineralization,<br />

Kalgoorlie gold field, Western Australia.<br />

Economic Geology, v. 101: 805 - 818.<br />

FERREIRA, M. P. P. (1971). Jazig<strong>os</strong><br />

uranífer<strong>os</strong> portugueses. Jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> Au-Ag e<br />

sulfuret<strong>os</strong> <strong>do</strong> Norte <strong>de</strong> Portugal: Direcção-<br />

Geral <strong>de</strong> Minas e Serviç<strong>os</strong> Geológic<strong>os</strong>,<br />

Livro Guia da Excursão nº 5 <strong>do</strong> I Congresso<br />

Hispano-Luso-Americano <strong>de</strong> Geologia<br />

Económica, Lisboa, Set. 1971, 81 p.<br />

GAUTHIER, M., TRÉPANIER, S. and<br />

GARDOLL, S. (2007). Metamorphic<br />

gradient: A regional-scale area selection<br />

criterion for gold in the northeastern<br />

Superior province, eastern Canadian<br />

shield. Society of Economic Geologists<br />

Newsletter, nr. 69: 1-15.<br />

GEBRE-MARIAM, M., HAGEMANN,<br />

S. G. and GROVES, D. I. (1995). A<br />

classification scheme for epigenetic<br />

Archean lo<strong>de</strong>-gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Mineralium<br />

Dep<strong>os</strong>ita, v. 30: 408 - 410.<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

GOLDFARB, R. J., GROVES, D. I. and<br />

GARDOLL, S. (2001). Orogenic gold<br />

and geologic time: a global synthesis.<br />

Ore Geology Reviews, v. 18: 1-75.<br />

GOLDFARB, R. J., BAKER, T., DUBE,<br />

B., GROVES, D. I., HART, C. J. R. and<br />

GOSSELIN, P. (2005). Distribution,<br />

character, and genesis of gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its in<br />

metamorphic terranes. Economic Geology<br />

100 th Anniversary Volume, p. 407 - 450.<br />

GROVES, D. I. (1993). The crustal continuum<br />

mo<strong>de</strong>l for late-Archean lo<strong>de</strong>-gold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its of the Yilgarn Block, Western<br />

Australia. Mineralium Dep<strong>os</strong>ita, v. 28:<br />

366 - 374.<br />

GROVES, D. I., RIDLEY, J. R., BLOEM,<br />

E. M. J, GEBRE-MARIAM, M., HA-<br />

GEMANN, S. G., HRONSKY, J. M. A.,<br />

KNIGHT, J. T., McNAUGHTON, N.<br />

J., OJALA, J., VIELREICHER, R. M.,<br />

McCUAIG, T. C. and HOLYLAND,<br />

P. W. (1995). Lo<strong>de</strong>-gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its of the<br />

Yilgarn block: products of Late Archean<br />

crustal-scale overpressured hydrothermal<br />

systems, in Coward, M.P., and Ries,<br />

A.C., eds., Early Precambrian Processes.<br />

Geological Society, Lon<strong>do</strong>n, Special Publication<br />

no. 85: 155 -172.<br />

GROVES, D. I., GOLDFARB, R. J., GE-<br />

BRE-MARIAM, M., HAGEMANN,<br />

S. G. and ROBERT, F. (1998). Orogenic<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its: A prop<strong>os</strong>ed classification<br />

in the context of their crustal distribution<br />

and relationship to other gold types.<br />

Ore Geology Reviews, v. 13: 7- 27.<br />

GROVES, D. I., GOLDFARB, R. J., RO-<br />

BERT, F. and CRAIG, J. R. H. (2003).<br />

Gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its in metamorphic belts:<br />

Overview of current un<strong>de</strong>rstanding,<br />

<strong>ou</strong>tstanding problems, future research,<br />

and exploration significance. Economic<br />

Geology, v. 98: 1- 29.


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 151<br />

GROVES, D. I., CONDIE, K. C., GOL-<br />

DFARB, R. J., HRONSKY, J. M. A. and<br />

VIELREICHER, R. M. (2005). Secular<br />

changes in global tectonic processes and<br />

their influence on the temporal distribution<br />

of gold-bearing mineral <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its.<br />

Economic Geology, v. 100: 203-224.<br />

HAGEMANN, S. G. and CASSIDY, K. F.<br />

(2000). Archean orogenic lo<strong>de</strong> gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its.<br />

Reviews in Economic Geology, v.<br />

13: 9 - 68<br />

HODGSON, C. J., 1993, Mesothermal lo<strong>de</strong>gold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its, in Kirkham, R.V., Sinclair,<br />

W.D., Thorpe, R.I., and Duke, J.M., eds.,<br />

Mineral <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it mo<strong>de</strong>lling. Geological<br />

Association of Canada Special Paper 40:<br />

635 - 678.<br />

HUTCHINSON, R. W. (1987). Metallogeny<br />

of Precambrian gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its: Space and<br />

time relationships. Economic Geology, v.<br />

82: 1993 – 2007.<br />

HUTCHINSON, R. W. (1993). A multistage,<br />

multi-process genetic hypothesis<br />

for greenstone-h<strong>os</strong>ted gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Ore<br />

Geology Reviews, v. 8: 349 - 382.<br />

HUTCHINSON, R. W. and BURLING-<br />

TON, J. L. (1984). Some broad characteristics<br />

of greenstone belt gold lo<strong>de</strong>s, in<br />

F<strong>os</strong>ter, R.P., ed., Gold’ 82: The geology,<br />

geochemistry and genesis of gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its:<br />

Proceedings of the Symp<strong>os</strong>ium Gold’ 82,<br />

Univ. of Zimbawe, May 1982, Balkema,<br />

Roterdão, p. 338-371.<br />

INVERNO, C. M. C. (1995). Relatório para<br />

o IGM sobre seis sondagens para <strong><strong>ou</strong>ro</strong> da<br />

Socieda<strong>de</strong> Mineira Rio Artezia Lda. (RI-<br />

OFINEX) na região <strong>de</strong> Alter <strong>do</strong> Chão-<br />

Arronches (Portalegre). Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Ciências, Univ. Lisboa (Relatório interno),<br />

Abril 2005, 26 p.<br />

INVERNO, C. M. C. (1997). A few gold<br />

pr<strong>os</strong>pects in Ossa Morena Zone, Por-<br />

tugal, in Araújo, A.A. e Pereira, M.F.,<br />

eds., Estu<strong>do</strong> sobre a Geologia da Zona <strong>de</strong><br />

Ossa-Morena – Livro <strong>de</strong> Homenagem ao<br />

Prof. Francisco Gonçalves. Universida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Évora, p. 283-292. Texto <strong>de</strong> conferência<br />

no Depto. <strong>de</strong> Geociências da Univ.<br />

<strong>de</strong> Évora, em Maio <strong>de</strong> 1996.<br />

INVERNO, C. M. C. (2002). Primary gold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its in Portugal - “mesothermal” or<br />

epithermal?. Comunicações <strong>do</strong> Instituto<br />

Geológico e Mineiro, t. 89: 53-58.<br />

INVERNO, C. M. C., MARTINS, L. M. P.,<br />

VIEGAS, L. F. S. and OLIVEIRA, D.P.S.<br />

(1995). Euge<strong>os</strong>yncline-type (“mesothermal”)<br />

gold mineralization in Alter <strong>do</strong><br />

Chão - Arronches, NE. Alentejo, Portugal.<br />

Geological Society of America (GSA)<br />

Abstracts with Programs, v. 27, nr. 6: A-66.<br />

Comunicação ao GSA Annual Meeting,<br />

New Orleans, L<strong>ou</strong>isiana, Nov. 1995.<br />

INVERNO, C. M. C., OLIVEIRA,<br />

D. P. S. and RODRIGUES, L. V.<br />

[colabora<strong>do</strong>res: L. Viegas, J. Mat<strong>os</strong>,<br />

R. Salgueiro, J. Lencastre, J. Farinha,<br />

D. R<strong>os</strong>a, M. Chichorro, H. Santana,<br />

V. Oliveira, J. Fernan<strong>de</strong>s, R. Pateiro]<br />

(2007). Inventariação e pr<strong>os</strong>pecção <strong>de</strong><br />

Terras Raras nas regiões fronteiriças<br />

da Beira Baixa e <strong>do</strong> Norte Alentejo”,<br />

2007: Alfragi<strong>de</strong>, INETI - DPMM,<br />

Relatório final <strong>do</strong> Projecto “Valorização<br />

d<strong>os</strong> Recurs<strong>os</strong> Nacionais - Estu<strong>do</strong> e<br />

Inventariação <strong>do</strong> Potencial em Recurs<strong>os</strong><br />

<strong>de</strong> Terras Raras e Caracterização d<strong>os</strong> seus<br />

Metalotect<strong>os</strong>”, Nov. 2007, 2982 p.<br />

KERRICH, R. (1993). Perspectives on genetic<br />

mo<strong>de</strong>ls for lo<strong>de</strong> gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Mineralium<br />

Dep<strong>os</strong>ita, v. 28: 362-365.<br />

LANG, J. R. and BAKER, T. (2001). Intrusion-related<br />

gold systems: the present<br />

level of un<strong>de</strong>rstanding. Mineralium Dep<strong>os</strong>ita,<br />

v. 36: 477-489.


152 Inverno<br />

LANG, J. R., BAKER, T., HART, C. J. R.<br />

and MORTENSEN, J. K. (2000). An<br />

exploration mo<strong>de</strong>l for intrusion-related<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Society of Economic Geologists<br />

Newsletter, nr. 40: 1-25.<br />

LARGE, R. (2000). Hydrothermal transport<br />

and <strong>de</strong>p<strong>os</strong>ition of copper and gold.<br />

CODES - University of Tasmania Short<br />

C<strong>ou</strong>rse Ore Dep<strong>os</strong>it Mo<strong>de</strong>ls and Exploration<br />

Strategies, Manual Volume “Broken<br />

Hill type Pb-Zn-Ag <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its and Proterozoic<br />

Cu-Au <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its”, Hobart, Tasmânia,<br />

Jun. 2000, p. 2.189 - 2.202.<br />

LINDGREN, W. (1933). Mineral <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its,<br />

4 th ed.. New York, McGraw-Hill, 930 p.<br />

MAIR, J. L, GOLDFARB, R. J., Johnson,<br />

C. A., HART, C. J. R. and MARSH,<br />

E. E. (2006). Geochemical constraints<br />

on the genesis of the Scheelite Dome<br />

intrusion-related gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it, Tombstone<br />

gold belt, Yukon, Canada. Economic<br />

Geology, v. 101: 523-553.<br />

MALOOF, T. L., BAKER, T. and THOMP-<br />

SON, J. F. H. (2001). The Dublin Gulch<br />

intrusion-h<strong>os</strong>ted gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>it, Tombstone<br />

plutonic suite, Yukon territory, Canada.<br />

Mineralium Dep<strong>os</strong>ita, v. 36: 583-593.<br />

MARTINS, J. P. (1987). Fluid inclusion<br />

study of the Jales and Gralheira mineralisation.<br />

Capítulo 9 da tese <strong>de</strong> Bachelor<br />

of Science, Imperial College of Science<br />

and Technology, Royal School of Mines,<br />

Lon<strong>do</strong>n, p. 119-153.<br />

MARTINS, L., BORRALHO, V., MOREI-<br />

RA, J., MAGNO, C., INVERNO, C.,<br />

OLIVEIRA, V., TORRES, L., MATOS,<br />

J. and OLIVEIRA, D. (1998). Mineral<br />

potential of Portugal. Lisboa, Instituto<br />

Geológico e Mineiro, 60 p.<br />

McCOY, D., NEWBERRY, R. J., Layer, R.,<br />

DiMARCHI, J. J., BUKKE, A., MAS-<br />

TERMAN, S. and MINEHANE, D. L.,<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

1997, Plutonic-related gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its of<br />

interior Alaska. Economic Geology Monograph<br />

9: 191-241.<br />

MIKUCKI, E. J. (1998). Hydrothermal<br />

transport and <strong>de</strong>p<strong>os</strong>itional processes in<br />

Archean lo<strong>de</strong>-gold systems: A review.<br />

Ore Geology Reviews, v. 13: 307- 321.<br />

MURPHY, P. J. and ROBERTS, S. (1997).<br />

Evolution of a metamorphic fluid and<br />

its role in lo<strong>de</strong> gold mineralization in the<br />

Central Iberian Zone. Mineralium Dep<strong>os</strong>ita,<br />

v. 32: 459-474.<br />

MUSTARD, R. (2001). Granite-h<strong>os</strong>ted<br />

gold mineralization at Timbarra, northern<br />

New S<strong>ou</strong>th Wales, Australia. Mineralium<br />

Dep<strong>os</strong>ita, v. 36: 542-562.<br />

NEIVA, A. M. R. (1992). Chemical distinction<br />

between three p<strong>os</strong>tmagmatic types<br />

of white mica from hydrothermally altered<br />

granites of Jales and Penamacor-<br />

Monsanto, Portugal. Memórias e Notícias,<br />

Publicações <strong>do</strong> Museu e Laboratório<br />

Mineralógico e Geológico, Univ. Coimbra,<br />

no. 113: 75-91.<br />

NEIVA, A. M. R. (1994). Gold-quartz veins<br />

at Gralheira, northern Portugal: mineralogical<br />

and geochemical characteristics.<br />

Transactions of the Institution of Mining<br />

and Metallurgy, Section B (Applied earth<br />

science), v. 103: B188-B196.<br />

NEIVA, A. M. R. and CAMPOS, T. C.<br />

(1992). Genesis of the zoned granitic<br />

pluton of Penamacor-Monsanto, central<br />

Portugal. Memórias e Notícias, Publicações<br />

<strong>do</strong> Museu e Laboratório Mineralógico<br />

e Geológico, Univ. Coimbra, no.<br />

114: 51-68.<br />

NEIVA, A. M. R. and CAMPOS, T. C.<br />

(1993). The zoned granitic pluton of<br />

Penamacor-Monsanto, central Portugal:<br />

Hydrothermal alteration. Memórias e<br />

Notícias, Publicações <strong>do</strong> Museu e Labo-


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 153<br />

ratório Mineralógico e Geológico, Univ.<br />

Coimbra, no. 116: 21-47.<br />

NEIVA, A. M. R. (1992). DODSON, M. H.,<br />

REX, D. C. and GUISE, P. G. (1995).<br />

Radiometric constraints on hydrothermal<br />

circulation in cooling plutons: The<br />

Jales gold-quartz mineralisation, Northern<br />

Portugal. Mineralium Dep<strong>os</strong>ita, v.<br />

30: 460-468.<br />

NEIVA, J. M. C. and NEIVA, A. M. R.<br />

(1990). The gold area of Jales (northern<br />

Portugal). Terra Nova, v. 2: 243-254.<br />

NORONHA, F. and RAMOS, J. M.<br />

F. (1993). Mineralizações auríferas<br />

primárias no norte <strong>de</strong> Portugal. Algumas<br />

reflexões. Cua<strong>de</strong>rn<strong>os</strong> Laboratório<br />

Xeolóxico <strong>de</strong> Laxe, v. 18: 133-146..<br />

NORONHA, F., RIBEIRO, M. A., MAR-<br />

TINS, H. C. and LIMA, J. (1998) Carta<br />

Geológica <strong>de</strong> Portugal, escala 1:50000,<br />

Folha nº 6-D (Vila P<strong>ou</strong>ca <strong>de</strong> Aguiar).<br />

Lisboa, Instituto Geológico e Mineiro.<br />

NORONHA, F., CATHELINEAU,<br />

M., BOIRON, M. C., BANKS, D.<br />

A., DÓRIA, A., RIBEIRO, M. A.,<br />

NOGUEIRA, P. and GUEDES, A.<br />

(2000). A three stage fluid flow mo<strong>de</strong>l for<br />

Variscan gold metallogenesis in northern<br />

Portugal. J<strong>ou</strong>rnal of Geochemical Exploration,<br />

v. 71: 209-224.<br />

NUTT, C. J. and HOFSTRA, A. H. (2007).<br />

Bald M<strong>ou</strong>ntain gold district, Nevada: A<br />

Jurassic reduced intrusion-related gold<br />

system. Economic Geology, v. 102: 1129-<br />

1155.<br />

OLIVEIRA, D. P. S. (2001). The nature and<br />

origin of gold mineralization in the Tomar<br />

Cor<strong>do</strong>ba Shear Zone, Ossa Morena Zone,<br />

east central Portugal. Tese <strong>de</strong> <strong>do</strong>utoramento<br />

(PhD), University of the Witwatersrand,<br />

Joanesburgo, África <strong>do</strong> Sul,<br />

352 p..<br />

OLIVEIRA, D. P. S., MARTINS, L. M. P.<br />

and VIEGAS, L. F. S. (1995). Gold mineralization<br />

occurrences in the Crato –<br />

Campo Maior sector of the Blastomylonitic<br />

Zone (northern Alentejo, Portugal).<br />

Estud<strong>os</strong>, Notas e Trabalh<strong>os</strong>, Instituto<br />

Geológico e Mineiro, t. 37: 113-122.<br />

OLIVEIRA, D. P. S., SHEPERD, T.,<br />

NADEN, J. and YAO, Y. (2001).<br />

Evi<strong>de</strong>nce for a late magmatic gold<br />

remobilising event in a mesothermal<br />

temperature setting at São Martinho,<br />

NE Ossa Morena Zone, Portugal, in<br />

Noronha, F., Dória, A., and Gue<strong>de</strong>s,<br />

A., eds., Abstracts of XVI ECROFI<br />

European Current Research On Fluid<br />

Inclusions, Porto, Maio 2001. Depto.<br />

Geologia, Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciências <strong>do</strong><br />

Porto, Memória nº 7: 349-351.<br />

OLIVEIRA, D. P. S., ROBB, L. J., INVER-<br />

NO, C. M. C., and CHARLESWORTH,<br />

E. G. (2003). Portuguese orogenic lo<strong>de</strong><br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its: the São Martinho pr<strong>os</strong>pect<br />

example, N. Ossa Morena Zone.<br />

Actas <strong>do</strong> VI Congresso Nacional <strong>de</strong> Geologia,<br />

Ciências da Terra (UNL), Volume<br />

Especial V: 81 (CD-ROM, F106-F109).<br />

Comunicação ao VI Congresso Nacional<br />

<strong>de</strong> Geologia, na FCT/UNL, Monte<br />

da Caparica, em Jun. 2003.<br />

OLIVEIRA, D. P. S., ROBB, L. J., INVER-<br />

NO, C. M. C., and CHARLESWORTH,<br />

E. G. (2004). The origin and nature of<br />

lo<strong>de</strong>-gold mineralization in the São Martinho<br />

and M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong> pr<strong>os</strong>pects, Tomar<br />

Cor<strong>do</strong>ba Shear Zone, eastern Portugal.<br />

Joanesburgo, África <strong>do</strong> Sul, Univ. of Witwatersrand,<br />

Economic Geology Research<br />

Institute-Hugh Allsop Laboratory, Information<br />

Circular No. 379, 36 p.<br />

OLIVEIRA, D. P. S., ROBB, L. J., INVER-<br />

NO, C. M. C., and CHARLESWORTH,


154 Inverno<br />

E. G. (2007). Metallogenesis of the São<br />

Martinho and M<strong>os</strong>teir<strong>os</strong> gold pr<strong>os</strong>pects,<br />

Tomar Cor<strong>do</strong>ba Shear Zone, Portugal.<br />

International Geology Review, v. 49(10),<br />

p. 907 – 930.<br />

OLIVEIRA, J. T., OLIVEIRA, V. and<br />

PIÇARRA, J. M. (1991) Traç<strong>os</strong> gerais<br />

da evolução tectono-estratigráfica da<br />

Zona <strong>de</strong> Ossa Morena, em Portugal:<br />

síntese crítica <strong>do</strong> esta<strong>do</strong> actual d<strong>os</strong> conheciment<strong>os</strong>.<br />

Comunicações d<strong>os</strong> Serviç<strong>os</strong><br />

Geológic<strong>os</strong> <strong>de</strong> Portugal, t. 77: 3-26.<br />

PEREIRA, E., RIBEIRO, A. and MEIRE-<br />

LES, C. (1993). Cisalhament<strong>os</strong> hercínic<strong>os</strong><br />

e controlo das mineralizações <strong>de</strong><br />

Sn-W, Au e U na Zona Centro-Ibérica,<br />

em Portugal. Cua<strong>de</strong>rn<strong>os</strong> Laboratório Xeolóxico<br />

<strong>de</strong> Laxe, v. 18: 89-119.<br />

PEREIRA, M. F. (1999). Caracterização da<br />

estrutura d<strong>os</strong> <strong>do</strong>míni<strong>os</strong> setentrionais da<br />

Zona <strong>de</strong> Ossa Morena e seu limite com<br />

a Zona Centro Ibérica, no nor<strong>de</strong>ste alentejano.<br />

Tese <strong>de</strong> <strong>do</strong>utoramento, Univ. <strong>de</strong><br />

Évora, 114 p.<br />

PEREIRA, M. F., SILVA, J. B. and CHI-<br />

CHORRO, M. (2002). Field trip gui<strong>de</strong> to<br />

the CADOMIA 2002 – Field Workshop<br />

“The Ca<strong>do</strong>mian basement of the Ossa-<br />

Morena Zone (Iberian Massif), Northeast<br />

and West Alentejo”. Évora, Univ.<br />

Évora, 50 p.<br />

PINTO, A. F. F., coor<strong>de</strong>na<strong>do</strong>r, 2000, Aspect<strong>os</strong><br />

metalogenétic<strong>os</strong> da região <strong>de</strong> Castelo<br />

Branco: parâmetr<strong>os</strong> controla<strong>do</strong>res das<br />

mineralizações e abordagem d<strong>os</strong> impactes<br />

ambientais associad<strong>os</strong>. Depto. <strong>de</strong> Ciências<br />

da Terra, Fac. Ciências e Tecnologia,<br />

Univ. Coimbra, Relatório final <strong>do</strong> Projecto<br />

PRAXIS XXI nº 2/2.1/CTA/81/94,<br />

193 p. (27 anex<strong>os</strong>).<br />

PITCAIRN, I. K., TEAGLE, D. A. H.,<br />

CRAW, D., OLIVO, G. R., KERRICH,<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

R. and BREWER, T. S. (2006). S<strong>ou</strong>rces<br />

of metals and fluids in orogenic gold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its: Insights from the Otago and<br />

Alpine schists, New Zealand. Economic<br />

Geology, v. 101: 1525 –1546.<br />

PIRAJNO, F. (1992). Hydrothermal mineral<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its. Berlim, Springer-Verlag, 709 p.<br />

PORTUGLOBAL (1999). Relatório final<br />

(para o IGM) <strong>do</strong> contrato <strong>de</strong> pr<strong>os</strong>pecção<br />

e pesquisa (1995-1999) <strong>de</strong> Au-Ag-Pb-Zn-<br />

Cu-Ba para a área <strong>de</strong> Montemor-o-Novo<br />

da Portuglobal – Explorações Mineiras,<br />

Lda.. Lisboa, Portuglobal, Jul. 1999, 63<br />

p. (10 quadr<strong>os</strong> e 8 mapas anex<strong>os</strong>).<br />

RAMOS, J. M. F. (1985). Dad<strong>os</strong> geoquímic<strong>os</strong><br />

sumári<strong>os</strong> sobre as mineralizações <strong>de</strong><br />

Au-Ag <strong>de</strong> Jales. Boletim da Socieda<strong>de</strong><br />

Geológica <strong>de</strong> Portugal, v. 24: 63-72.<br />

RIBEIRO, A., ANTUNES, M. T., FERREI-<br />

RA, M. P., ROCHA, R. B., SOARES, A.<br />

F., ZBYSZEWSKI, G., ALMEIDA, F.<br />

M., CARVALHO, D. and MONTEIRO,<br />

J. H. (1979). Introduction à la géologie<br />

générale du Portugal. Lisboa, Serviç<strong>os</strong><br />

Geológic<strong>os</strong> <strong>de</strong> Portugal, 114 p.<br />

RIBEIRO, C. A. S. (1994). Estu<strong>do</strong> metalogenético<br />

da mineralização aurífera <strong>do</strong> Esc<strong>ou</strong>ral<br />

(Évora). Dissertação no âmbito<br />

das Provas <strong>de</strong> Apreciação da Capacida<strong>de</strong><br />

Pedagógica e Científica, Depto. <strong>de</strong><br />

Geociências, Univ. <strong>de</strong> Évora, 136 p.<br />

RIDLEY, J. R. and DIAMOND, L. W.<br />

(2000). Fluid chemistry of orogenic lo<strong>de</strong><br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its and implications for genetic<br />

mo<strong>de</strong>ls. Reviews in Economic Geology,<br />

v. 13: 141-162.<br />

RIDLEY, J. R., GROVES, D. I. and HAGE-<br />

MANN, S. G. (1995). Exploration and Dep<strong>os</strong>it<br />

Mo<strong>de</strong>ls for Gold Dep<strong>os</strong>its in Amphibolite/<br />

Granulite Facies Terrains. Minerals<br />

and Energy Research Institute of Western<br />

Australia (MERIWA), Report 142, 126 p.


CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011) <strong>Comparação</strong> <strong>entre</strong> <strong>os</strong> jazig<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong> <strong>do</strong> <strong>tipo</strong> 155<br />

ROSA, D. R. N. (2001). Metallogenesis of<br />

the Jales gold district, northern Portugal:<br />

Tese <strong>de</strong> <strong>do</strong>utoramento (PhD), Colora<strong>do</strong><br />

School of Mines, Gol<strong>de</strong>n, E.U.A., 196 p.<br />

ROSA, D. R. N. and ROMBERGER, S. B.<br />

(2003). Fluid evolution in the Jales Au<br />

district, Northern Portugal. International<br />

Geology Review, v. 45: 646-658.<br />

ROUTHIER, P. (1963). Les gisements métallifères<br />

– Géologie et principles <strong>de</strong> recherche.<br />

Paris, Masson et Cie., v. 1, 867 p.<br />

RTZ Mining and Exploration (1991). Projecto<br />

mineiro aurífero <strong>de</strong> Montemor-o-Novo:<br />

Relatório <strong>de</strong>scritivo das jazidas e da sua<br />

pr<strong>os</strong>pecção e pesquisa: Socieda<strong>de</strong> Mineira<br />

Rio Artézia Lda (RTZ Gr<strong>ou</strong>p), Relatório<br />

final para a Direcção-Geral <strong>de</strong> Geologia e<br />

Minas, vol. I, Março 1991, 80 p.<br />

SEWARD, T. M., 1991, The hydrothermal<br />

geochemistry of gold, in F<strong>os</strong>ter, R.P.,<br />

ed., Gold metallogeny and exploration.<br />

Glasgow, Blackie and Son, Ltd., p. 37-<br />

62.<br />

SHANNON, J. R., WALKER, B. M., CAR-<br />

TER, R. B. and GERAGHTY, E. P.<br />

(1982). Unidirectional solidification textures<br />

and their significance in <strong>de</strong>termining<br />

ages of intrusions at the Hen<strong>de</strong>rson<br />

mine, Colora<strong>do</strong>. Geology, v. 10: 293-297.<br />

SHEPERD, T. and NADEN, J. (2000). Geoquímica<br />

e origem d<strong>os</strong> grã<strong>os</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>ou</strong>ro</strong>, in<br />

Pinto, A.F.F., coor<strong>de</strong>na<strong>do</strong>r, Aspect<strong>os</strong><br />

metalogenétic<strong>os</strong> da região <strong>de</strong> Castelo<br />

Branco: parâmetr<strong>os</strong> controla<strong>do</strong>res das<br />

mineralizações e abordagem d<strong>os</strong> impactes<br />

ambientais associad<strong>os</strong>. Depto. <strong>de</strong> Ciências<br />

da Terra, Fac. Ciências e Tecnologia,<br />

Univ. Coimbra, Relatório final <strong>do</strong> Projecto<br />

PRAXIS XXI nº 2/2.1/CTA/81/94,<br />

p. 94-103.<br />

SHEPERD, T. and OLIVEIRA, J. M. S.<br />

(1990). Hydrothermal fluid anomalies: A<br />

new strategy for exploration in Portugal.<br />

Final report of British Geological Survey<br />

- Direcção Geral <strong>de</strong> Geologia e Minas<br />

joint project, 109 p.<br />

SOUSA, M. B. and RAMOS, J. M. F. (1991).<br />

Características geológico-estruturais e<br />

químico-mineralógicas das jazidas auríferas<br />

da região <strong>de</strong> Pene<strong>do</strong>no-Tabuaço<br />

(Viseu, Portugal). Estud<strong>os</strong>, Notas e Trabalh<strong>os</strong>,<br />

Direcção-Geral <strong>de</strong> Geologia e Minas,<br />

v. 33: 71-96.<br />

SILLITOE, R. H. (1991). Intrusion-related<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its, in F<strong>os</strong>ter, R.P., ed., Gold<br />

metallogeny and exploration. Glasgow,<br />

Blackie and Son, Ltd., p. 165-209.<br />

SMITH, R., THOMPSON, J. F. H.,<br />

BRESSLER, J., LAYER, P. J. R.,<br />

MORTENSEN, J. K., ABE, I. and<br />

TAKAOKA, H. (1999). Geology of the<br />

Liese Zone, Pogo property, east-central<br />

Alaska. Society of Economic Geologists<br />

Newsletter, nr. 38: 1-21.<br />

THOMPSON, J. F. H. and NEWBERRY,<br />

R. J. (2000). Gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its related to<br />

reduced granitic intrusions. Reviews in<br />

Economic Geology, v. 13: 377-400.<br />

THOMPSON, J. F. H., SILLITOE, R. H.,<br />

BAKER, T., LANG, J. R. and MOR-<br />

TENSEN, J. K. (1999). Intrusion-related<br />

gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its associated with tungstentin<br />

provinces Mineralium Dep<strong>os</strong>ita, v. 34:<br />

323-334.<br />

TORNOS, F., INVERNO, C. M. C., CAS-<br />

QUET, C., MATEUS, A., ORTIZ, G.<br />

and OLIVEIRA, V. (2004). The metallogenetic<br />

evolution of the Ossa-Morena<br />

Zone. J<strong>ou</strong>rnal of Iberian Geology, v. 30:<br />

143-181.<br />

VOS, I. M. A. and BIERLEIN, F. P. (2006).<br />

Characteristics of orogenic-gold <strong>de</strong>p<strong>os</strong>its<br />

in the Northcote district, Hodgkinson<br />

Province, north Queensland: Implica-


156 Inverno<br />

tions for tectonic evolution. Australian<br />

J<strong>ou</strong>rnal of Earth Sciences, v. 53: 469 - 484.<br />

VOS, I. M. A., BIERLEIN, F. P. and TEA-<br />

LE, G. S. (2005). Genesis of orogenicgold<br />

<strong>de</strong>p<strong>os</strong>its in the Broken River Province,<br />

northeast Queensland. Australian<br />

J<strong>ou</strong>rnal of Earth Sciences, v. 52: 941-<br />

958.<br />

WHITTAM, R. R., BIERLEIN, F. P. and<br />

McKNIGHT, S. (2006). Leven Star <strong>de</strong>-<br />

CAD. LAB. XEOL. LAXE 36 (2011)<br />

p<strong>os</strong>it: an example of Middle to Late Devonian<br />

intrusion-related gold systems in<br />

the western Lachlan Orogen, Victoria.<br />

Australian J<strong>ou</strong>rnal of Earth Sciences, v.<br />

53: 343-362.<br />

WOOD, B. L. and LARGE, R. R. (2007).<br />

Syngenetic gold in western Victoria:<br />

occurrence, age and dimensions.<br />

Australian J<strong>ou</strong>rnal of Earth Sciences, v.<br />

54: 711-732

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!