16.04.2013 Views

plantas nativas e exóticas na paisagem urbana da cidade do rio de ...

plantas nativas e exóticas na paisagem urbana da cidade do rio de ...

plantas nativas e exóticas na paisagem urbana da cidade do rio de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

PLANTAS NATIVAS E EXÓTICAS NA PAISAGEM URBANA DA CIDADE<br />

DO RIO DE JANEIRO, BRASIL<br />

Adilson R. Santos 1 , Hele<strong>na</strong> Go<strong>do</strong>y Bergallo 2 & Carlos Fre<strong>de</strong>rico D. Rocha 2 .<br />

INTRODUÇÃO<br />

As espécies invasoras ocorrem em to<strong>do</strong>s gran<strong>de</strong>s grupos taxonômicos. Talvez mais<br />

<strong>de</strong> 10% <strong>da</strong>s 300.000 <strong>plantas</strong> vasculares <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>, têm o potencial <strong>de</strong> invadir<br />

outros ecossistemas e afetar a biota <strong>na</strong>tiva <strong>de</strong> forma direta ou indireta (Rejmánek<br />

et al., 2000). As espécies invasoras po<strong>de</strong>m transformar a estrutura e a composição<br />

<strong>de</strong> ecossistemas por reprimir ou excluir espécies <strong><strong>na</strong>tivas</strong>, tanto diretamente por<br />

competição por recursos, quanto indiretamente por mu<strong>da</strong>nças no caminho <strong>do</strong>s<br />

nutrientes que são cicla<strong>do</strong>s através <strong>do</strong> sistema, muitas vezes aumentan<strong>do</strong> a<br />

erosão, o fogo e as enchentes (Mack & Occhipinti, 1999).<br />

À época <strong>da</strong> colonização, diversas espécies <strong>de</strong> <strong>plantas</strong> or<strong>na</strong>mentais foram<br />

introduzi<strong>da</strong>s em distintas partes <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>, com o intuito <strong>de</strong> tor<strong>na</strong>r familiar a nova<br />

<strong>paisagem</strong> para os coloniza<strong>do</strong>res europeus. No Brasil, a gramínea africa<strong>na</strong> Brachiaria<br />

<strong>do</strong>mi<strong>na</strong> o estrato herbáceo em reservas <strong>do</strong> Cerra<strong>do</strong>, tor<strong>na</strong>n<strong>do</strong> um problema para a<br />

sustentabili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> espécies arbóreas <strong><strong>na</strong>tivas</strong> <strong>de</strong>vi<strong>do</strong> à competição com plântulas<br />

(Pivello et al., 1999). Contu<strong>do</strong>, não somente <strong>plantas</strong> or<strong>na</strong>mentais e gramíneas, mas<br />

as árvores também têm si<strong>do</strong> introduzi<strong>da</strong>s para a silvicultura, para o controle <strong>de</strong><br />

erosão ou para o paisagismo. Com o passar <strong>do</strong> tempo e com a crescente<br />

dissemi<strong>na</strong>ção, o potencial <strong>de</strong> espécies lenhosas invasoras, como pinheiros,<br />

eucaliptos e leguminosas tornou-se visível.<br />

Na tradição paisagística brasileira que iniciou ao fi<strong>na</strong>l <strong>do</strong> século XVIII, duas<br />

principais influências européias – francesa e inglesa - confluíram no senti<strong>do</strong> <strong>de</strong><br />

fornecer o repertó<strong>rio</strong> <strong>de</strong> elementos <strong>na</strong> composição <strong>de</strong> nossos jardins e <strong>da</strong><br />

arborização urba<strong>na</strong>. Durante o perío<strong>do</strong> <strong>de</strong> Auguste Glaziou, paisagista <strong>de</strong> muitos<br />

projetos <strong>de</strong> jardins públicos no Brasil, iniciou-se o processo mais intenso <strong>de</strong> plantio<br />

urbano, com as influências acima aponta<strong>da</strong>s. Porém, com Burle Marx esse quadro<br />

se alterou, surgin<strong>do</strong> então uma arquitetura paisagística que po<strong>de</strong>ria se consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> brasileira, embora ain<strong>da</strong> fosse encontra<strong>da</strong> utilização maciça <strong>de</strong><br />

vegetação exótica e que <strong>do</strong>mi<strong>na</strong>m até hoje o paisagismo urbano brasileiro.<br />

Recentemente, o município <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro iniciou a utilização <strong>de</strong> espécies <strong><strong>na</strong>tivas</strong><br />

no tratamento paisagístico <strong>do</strong>s logra<strong>do</strong>uros <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong>. Porém a abundância <strong>de</strong><br />

espécies <strong>exóticas</strong> e <strong><strong>na</strong>tivas</strong> <strong>na</strong> <strong>paisagem</strong> urba<strong>na</strong> <strong>do</strong> município <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro não<br />

é ain<strong>da</strong> conheci<strong>do</strong>. Nesse estu<strong>do</strong>, nós a<strong>na</strong>lisamos a composição e freqüência <strong>da</strong>s<br />

<strong>plantas</strong> <strong><strong>na</strong>tivas</strong> e <strong>exóticas</strong> no município <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro.<br />

METODOLOGIA<br />

A<strong>na</strong>lisamos a composição e freqüência <strong>da</strong>s <strong>plantas</strong> <strong><strong>na</strong>tivas</strong> e <strong>exóticas</strong>, com base <strong>na</strong><br />

análise <strong>de</strong> freqüências em ca<strong>da</strong> bairro (N=159) <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong>. Amostramos 10% <strong>da</strong>s<br />

ruas existentes (N=1701) <strong>na</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro. Em ca<strong>da</strong> rua amostra<strong>da</strong><br />

foram realiza<strong>do</strong>s três transectos <strong>de</strong> 100 m <strong>de</strong> extensão, alter<strong>na</strong><strong>da</strong>mente. Em ca<strong>da</strong><br />

1. Diretoria <strong>de</strong> Projetos <strong>da</strong> Fun<strong>da</strong>ção Parques e Jardins, Praça <strong>da</strong> República s.no., Campo <strong>de</strong><br />

Santa<strong>na</strong>, 20211-350, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: arsantos@<strong>rio</strong>.rj.gov.br<br />

2. Departamento <strong>de</strong> Ecologia, IBRAG, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, Rua São<br />

Francisco Xavier 524, 200559-900, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: bergallo@uerj.br,<br />

cfdrocha@uerj.br


transecto registramos as espécies arbóreas e arbustivas presentes, bem como suas<br />

respectivas abundãncias.<br />

RESULTADOS<br />

Como resulta<strong>do</strong> <strong>de</strong>ste levantamento, encontramos 3310 indivíduos arbóreos <strong>de</strong> 60<br />

espécies, <strong>da</strong>s quais 33,3 % eram <strong><strong>na</strong>tivas</strong> e 66,7% eram <strong>exóticas</strong> (Tabela 1). A<br />

espécie <strong>do</strong>mi<strong>na</strong>nte foi a exótica amen<strong>do</strong>eira (Termi<strong>na</strong>lia catappa) com 30,1% <strong>de</strong><br />

indivíduos amostra<strong>do</strong>s, segui<strong>da</strong> <strong>do</strong> oiti (Licania tomentosa) com 13,2%. Entre as<br />

<strong><strong>na</strong>tivas</strong>, o ipê-roxo (Tabebuia impetiginosa) e a sibipiru<strong>na</strong> (Caesalpinia<br />

pelthoporoi<strong>de</strong>s) foram as <strong>do</strong>mi<strong>na</strong>ntes com, respectivamente, 6,5% e 1,5% <strong>de</strong> to<strong>do</strong>s<br />

os indivíduos amostra<strong>do</strong>s (Figura 1).<br />

DISCUSSÃO<br />

Os <strong>da</strong><strong>do</strong>s indicam que o paisagismo urbano <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro é fortemente<br />

<strong>do</strong>mi<strong>na</strong><strong>do</strong> por <strong>plantas</strong> <strong>exóticas</strong> e, muitas <strong>de</strong>las são reconheci<strong>da</strong>mente invasoras em<br />

outras áreas. O caso mais emblemático é o <strong>da</strong> jaqueira (Artocarpus heterophylla)<br />

<strong>na</strong> Floresta <strong>da</strong> Tijuca, que está <strong>do</strong>mi<strong>na</strong>n<strong>do</strong> a <strong>paisagem</strong>, inclusive <strong>da</strong>s florestas<br />

urba<strong>na</strong>s <strong>do</strong> município. Para evitar que outras espécies possam vir a se tor<strong>na</strong>r<br />

invasoras em áreas floresta<strong>da</strong>s <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, é fun<strong>da</strong>mental que sejam a<strong>do</strong>ta<strong>da</strong>s<br />

políticas públicas não ape<strong>na</strong>s <strong>de</strong> plantio, mas também, no longo prazo, <strong>de</strong> substituir<br />

as espécies <strong>exóticas</strong> por <strong><strong>na</strong>tivas</strong>. Contu<strong>do</strong>, o provimento <strong>de</strong> mu<strong>da</strong>s <strong>de</strong> espécies<br />

<strong><strong>na</strong>tivas</strong> ape<strong>na</strong>s para resolver o déficit <strong>de</strong> árvores <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, é muito além <strong>do</strong> que os<br />

hortos municipais produzem. Adicio<strong>na</strong>lmente, tem-se o agravante <strong>da</strong> per<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />

variabili<strong>da</strong><strong>de</strong> pela utilização <strong>de</strong> indivíduos provenientes <strong>de</strong> uma mesma matriz.<br />

Assim, as sementes <strong>de</strong> uma <strong>de</strong>termi<strong>na</strong><strong>da</strong> espécie, <strong>de</strong>vem ser provenientes <strong>de</strong><br />

matrizes diferentes para se evitar os problemas <strong>de</strong>correntes <strong>da</strong> per<strong>da</strong> <strong>de</strong> variação<br />

genética. Tal per<strong>da</strong> <strong>de</strong> variação genética em árvores utiliza<strong>da</strong>s no paisagismo <strong>do</strong><br />

município tem si<strong>do</strong> observa<strong>da</strong> e, seus resulta<strong>do</strong>s são visíveis, por exemplo, no<br />

sombreiro (Clitoria fairchildia<strong>na</strong>) e no ipê-roxo (Tabebuia impetiginosa), espécies as<br />

quais quase to<strong>do</strong>s os indivíduos <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong> estão <strong>do</strong>entes.<br />

As espécies utiliza<strong>da</strong>s <strong>na</strong> <strong>paisagem</strong> urba<strong>na</strong> são fontes <strong>de</strong> propágulos para áreas<br />

floresta<strong>da</strong>s existentes no município. Por isso, a relevância <strong>de</strong> se proce<strong>de</strong>r a uma<br />

mu<strong>da</strong>nça <strong>do</strong> atual quadro <strong>de</strong> <strong>do</strong>minância <strong>da</strong>s <strong>plantas</strong> <strong>exóticas</strong> para um mo<strong>de</strong>lo<br />

essencialmente <strong>de</strong> espécies <strong><strong>na</strong>tivas</strong> no município Rio <strong>de</strong> Janeiro, é fun<strong>da</strong>mental.<br />

AGRADECIMENTOS<br />

Agra<strong>de</strong>cemos à Fun<strong>da</strong>ção Parques e Jardins <strong>da</strong> Prefeitura <strong>do</strong> Município <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong><br />

Janeiro pelo apoio logístico e ao CNPq pelo suporte através <strong>do</strong>s auxílios e bolsas <strong>de</strong><br />

produtivi<strong>da</strong><strong>de</strong> em pesquisa (Processos nos. 462003/00-0 para HGB e 307653/2003-<br />

0 e 477981/2003-8 para CFDR).<br />

1. Diretoria <strong>de</strong> Projetos <strong>da</strong> Fun<strong>da</strong>ção Parques e Jardins, Praça <strong>da</strong> República s.no., Campo <strong>de</strong><br />

Santa<strong>na</strong>, 20211-350, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: arsantos@<strong>rio</strong>.rj.gov.br<br />

2. Departamento <strong>de</strong> Ecologia, IBRAG, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, Rua São<br />

Francisco Xavier 524, 200559-900, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: bergallo@uerj.br,<br />

cfdrocha@uerj.br


REFERÊNCIAS<br />

Mack, R.N. & Occhipinti, 1999. Assessing the extent, status and dy<strong>na</strong>mism of plant<br />

invasions: current and emerging approaches. In: H.A. Mooney and H.A. Hobbs<br />

(eds). Invasive species in a changing world. Island Press, Washington D.C.<br />

Pivello, V.R.; Shil<strong>da</strong>, C.N. & Meireles, S.T. 1999. Alien grasses in Brazilian<br />

savan<strong>na</strong>s: a threat to the biodiversity and conservation. Biodiversity and<br />

Conservation, 8: 1281-1294.<br />

Rejmánek, M.; Richardson, D.M.; Higgins, S.I.& Piccairn, M. 2000. Ecology of<br />

invasive plants: State of the art. In: J.A. MacNeely; Great Reshuffling: Human<br />

Dimensions of Invasive Alien Species, IUCN.<br />

1. Diretoria <strong>de</strong> Projetos <strong>da</strong> Fun<strong>da</strong>ção Parques e Jardins, Praça <strong>da</strong> República s.no., Campo <strong>de</strong><br />

Santa<strong>na</strong>, 20211-350, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: arsantos@<strong>rio</strong>.rj.gov.br<br />

2. Departamento <strong>de</strong> Ecologia, IBRAG, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, Rua São<br />

Francisco Xavier 524, 200559-900, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: bergallo@uerj.br,<br />

cfdrocha@uerj.br


Tabela 1 – Freqüência <strong>da</strong>s espécies arbóreas e arbustivas encontra<strong>da</strong>s <strong>na</strong><br />

arborização <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro. Consi<strong>de</strong>ramos espécies <strong><strong>na</strong>tivas</strong>, ape<strong>na</strong>s<br />

aquelas com ocorrência <strong>na</strong> Mata Atlântica <strong>do</strong> Esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro.<br />

Espécies Família Frequência Abreviatura<br />

NATIVAS<br />

Tabebuia impetiginosa Bignoniaceae 215 Timp<br />

Caesalpinia peltophoroi<strong>de</strong>s Leguminosae 51 Cape<br />

Tabebuia chrysotricha Bignoniaceae 48 Tach<br />

Schinus terebinthifolia A<strong>na</strong>cardiaceae 40 Ster<br />

Caesalpinia ferrea Leguminosae 34 Cafe<br />

Tabebuia avellane<strong>da</strong>e Bignoniaceae 23 Tave<br />

Lafoensia glyptocarpa Lythraceae 20 Lgli<br />

Hybiscus per<strong>na</strong>mbucensis Malvaceae 10 Hype<br />

Syagrus romanzoffia<strong>na</strong> Palmae 9 Arom<br />

Ptecolobium tortum Leguminosae 7 Ptor<br />

Peltophorum dubium Leguminosae 6 Pdub<br />

Tabebuia granulosa Bignoniaceae 6 Tgra<br />

Chorisia speciosa Bombacaceae 5 Cspe<br />

Caesalpinia echi<strong>na</strong>ta Leguminosae 4 Cech<br />

Bauhinia forficata Leguminosae 4 Bfor<br />

Eugenia uniflora Myrtaceae 4 Euun<br />

Tabebuia roseo-alba Bignoniaceae 3 Tral<br />

Ficus tomentela Moraceae 2 Ftom<br />

Lecythis pisonis Lecythi<strong>da</strong>ceae 2 Lepi<br />

Erythri<strong>na</strong> veluti<strong>na</strong> Leguminosae 1 Evel<br />

EXÓTICAS<br />

Termi<strong>na</strong>lia catappa Combretaceae 996 Teca<br />

Licania tomentosa Chrysobala<strong>na</strong>ceae 438 Ltom<br />

Pachira aquatica Bombacaceae 250 Paqu<br />

Sen<strong>na</strong> siamea Leguminosae 232 Acsi<br />

Delonix regia Leguminosae 159 Dreg<br />

Bauhinia blackia<strong>na</strong> Leguminosae 139 Bbla<br />

Ficus benjami<strong>na</strong> Moraceae 138 Fiben<br />

Clitoria fairchildia<strong>na</strong> Leguminosae 44 Cfai<br />

Albizia lebeck Leguminosae 42 Aleb<br />

Hibiscus tiliaceus Malvaceae 41 Htil<br />

Lingustrum japonico Oleaceae 38 Ljap<br />

Ficus microcarpa Moraceae 34 Fmic<br />

Casuari<strong>na</strong> equisetifolia Casuari<strong>na</strong>ceae 34 Caeq<br />

Cassia grandis Leguminosa 28 Cgra<br />

Mangifera indica A<strong>na</strong>cardiaceae 26 Mind<br />

Tecoma stan Bignoniaceae 22 Tsta<br />

Ficus lyrata Moraceae 16 Flyr<br />

Triplares caracasa<strong>na</strong> Polygo<strong>na</strong>ceae 15 Tcar<br />

Spato<strong>de</strong>a sp Bignoniaceae 15 Spat<br />

Plumeria rubra Apocy<strong>na</strong>ceae 12 Prub<br />

Syzygium cumini Myrtaceae 11 Sycu<br />

Leocae<strong>na</strong> leococephala Leguminosae 11 Lele<br />

Ficus elastica Moraceae 9 Fela<br />

Psidium guajava Myrtaceae 8 Pgua<br />

1. Diretoria <strong>de</strong> Projetos <strong>da</strong> Fun<strong>da</strong>ção Parques e Jardins, Praça <strong>da</strong> República s.no., Campo <strong>de</strong><br />

Santa<strong>na</strong>, 20211-350, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: arsantos@<strong>rio</strong>.rj.gov.br<br />

2. Departamento <strong>de</strong> Ecologia, IBRAG, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, Rua São<br />

Francisco Xavier 524, 200559-900, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: bergallo@uerj.br,<br />

cfdrocha@uerj.br


Diphis lutescens Palmae 7 Dlut<br />

Sen<strong>na</strong> javanica Leguminosae 6 Sjav<br />

Tamarindus indica Leguminosae 6 Tain<br />

Sterculea faeti<strong>da</strong> Sterculeaceae 5 Sfae<br />

Ficus uvipara Moraceae 5 Fiuv<br />

Artocarpus heterophylla Moraceae 4 Arhe<br />

Plumeria alba Apocy<strong>na</strong>ceae 4 Palb<br />

Morus sp Moraceae 4 Amor<br />

Persea gratissima Lauraceae 4 Pgra<br />

Tibouchi<strong>na</strong> sp Melastomatacea 3 Tibo<br />

Sheflera brassaia Araliaceae 3 Sbra<br />

Camelia japonica Lilicaceae 2 Caja<br />

Cassia mangium Leguminosae 2 Cama<br />

A<strong>na</strong><strong>de</strong><strong>na</strong>nthera pavonia<strong>na</strong> Leguminosae 1 Apav<br />

Ficus retusa Moraceae 1 Fire<br />

Cassia fistula Leguminosae 1 Cafi<br />

1. Diretoria <strong>de</strong> Projetos <strong>da</strong> Fun<strong>da</strong>ção Parques e Jardins, Praça <strong>da</strong> República s.no., Campo <strong>de</strong><br />

Santa<strong>na</strong>, 20211-350, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: arsantos@<strong>rio</strong>.rj.gov.br<br />

2. Departamento <strong>de</strong> Ecologia, IBRAG, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, Rua São<br />

Francisco Xavier 524, 200559-900, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: bergallo@uerj.br,<br />

cfdrocha@uerj.br


A B U N D A N C IA<br />

A B U N D A N C IA<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

T eca<br />

Ltom<br />

P aquA csi<br />

D reg<br />

B bla<br />

F ben C fai<br />

A le bH til<br />

Ljap<br />

C aeq<br />

F m ic<br />

C gra<br />

M ind<br />

T staF lyr<br />

Tcar<br />

S pat<br />

P rub<br />

S ycuLe le<br />

F ela<br />

P guaD lut<br />

T im p<br />

C ape<br />

T ach<br />

S ter<br />

C afe<br />

T ave<br />

Lgli<br />

H ype<br />

A rom<br />

T ainC javF iuv<br />

S fae<br />

P alb<br />

A rhe<br />

A m or<br />

P graT ibo<br />

S bra<br />

C aja<br />

C am a F ire<br />

A pavC afi<br />

1. Diretoria <strong>de</strong> Projetos <strong>da</strong> Fun<strong>da</strong>ção Parques e Jardins, Praça <strong>da</strong> República s.no., Campo <strong>de</strong><br />

Santa<strong>na</strong>, 20211-350, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: arsantos@<strong>rio</strong>.rj.gov.br<br />

2. Departamento <strong>de</strong> Ecologia, IBRAG, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>do</strong> Esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, Rua São<br />

Francisco Xavier 524, 200559-900, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brazil. E-mail: bergallo@uerj.br,<br />

cfdrocha@uerj.br<br />

P tor<br />

ESPÉCIES<br />

Exóticas<br />

Nativas<br />

P dub<br />

T gra<br />

C spe<br />

B for<br />

E uun<br />

C ech<br />

T ral<br />

F tom<br />

Lepi<br />

E vel<br />

Figura 1 – Abundância <strong>de</strong> espécies <strong><strong>na</strong>tivas</strong> e <strong>exóticas</strong> no município<br />

<strong>do</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!