Exercicios: Unid. 9. - Xunta de Galicia

EPAPU-OURENSE Curso 2008/09
LINGUA E LITERATURA I
UNIDADE 9. HISTORIA DA LINGUA (2): SÉCULOS IX A XIX.
SOLUCIÓNS ÁS ACTIVIDADES:
Cuestións iniciais (páxs. 191, 194):
1. (páx. 191) Nunha primeira aproximación ao texto, pódense identificar as seguintes:
.-Gráficas: emprego das letras ‘ç’, ‘lh’, ‘ã’ , imagem (imaxe), protege (protexe), traz (trae), árvores (árbores);
en xeral, a acentuación portuguesa difire bastante da galega: melodia, etérea, névoa, céu...
.-Léxicas: emprego de longínquo que significa “remoto, distante” e rouxiñol, “reiseñor”.
2. (páx. 194) Nunha primeira aproximación ao texto, pódense identificar os seguintes.
.-Grafía: emprego do ‘j’ (sejornar, jazer, jantar…); emprego de “ç” en alçar; aparecen grafadas con ‘lh’ as
formas olhos, lh´, trabalh´, filhe…; aparecen grafadas con “nh”: vezinhos, senhor…; emprego da marca de
nasalidade nas vogais.
.-Fonoloxía: apócope da vogal átona final (lh´, traj´, ost´…).
.-Morfosintaxe: emprego da conxunción antiga Ora; forma arcaica do demostrativo aquest´ (este); emprego
da locución arcaizante tornan-s´en correr; forma do posesivo sa (súa).
3. (páx. 198) Algunhas características do GALEGO MEDIO:
Grafía: emprego da letra ‘ñ’ para representar o fonema nasal palatal sonoro (poña); utilización
da letra ‘ç’ (preço); emprego do grafema ‘j’ (cujo).
Fonoloxía: alteracións do vocalismo átono (ágoas, trebuto, piadade) e mesmo do tónico (irgue); confusión
entre os fonemas líquidos /l/ e /r/ (merancoría, pranta, groria, tempro, enxempro). Morfosintaxe: utilización
do posesivo sen artigo (seu trebuto, súa groria, túa gadaña, nosa montaña); non se realiza, polo menos non
se representa, a contracción da preposición e o artigo (en os); formas castelanizantes (sin, mentras, si);
segunda persoa do pronome persoal tónico suxeito ‘tu’; segunda persoa de singular do perfecto en ‘-che’
(viche, perdiche). Léxico: castelanismos (luto, fruto, humildá, virtud[e], novidad); vulgarismos (humildá,
enxempro); pseudoevolucións (colúa < columna).
5. (páx. 203) Algunhas características do GALEGO DO SÉCULO XIX:
O trazo máis característico do fragmento que serve para identificar o galego do dezanove é o seu
popularismo, que se manifesta na adopción de formas e solucións dialectalizantes, vulgarizantes e
castelanizantes. Entre as primeiras cabe clasificar o uso do seseo (Prosisión, Constitusón) e o plural de –ón en
-ós (Prosisiós). Entre as segundas pódense incluír o uso de *próbe por pobre e *Auntamento por Concello.
Reflexo da presión do castelán resulta ser o emprego das partículas *si e *sólo; dos substantivos *Canónegos
e *Auntamento e mais das formas verbais *soupera, *vaya, *iban, *sallan, *iba e *sea. Tamén son
salientables certos aspectos gráficos, que afectan ao uso de apóstrofos e guións para representar as
contraccións (po-la, d’ela) e ao emprego do acento agudo para indicar, nalgún caso, o timbre medio aberto
das vogais de grao medio (próbe, Crégos).
Solución ás actividades da sección inicial (páx. 204 e 205):
1. O trazo máis característico da historia do galego no período medieval é o monolingüismo e a situación de
normalidade lingüística que se dá en Galicia entre os séculos IX e XV. O galego é a única lingua que se
emprega nos usos orais en todo o territorio da antiga Gallaecia deixando axiña, ademais, testemuños escritos
e acadando un salientable cultivo literario, nomeadamente no xénero lírico. Politicamente, non obstante, o
reino de Galicia tivo unha existencia efémera e pasou moi logo a depender de León, primeiro, e de Castela,
despois.
O auxe das peregrinacións xacobeas facilitou o contacto cultural directo con Europa e posibilitou o
desenvolvemento da Escola Lírica Galego-portuguesa, momento dourado da historia medieval das nosas
letras. O galego convértese daquela en lingua de moda para o cultivo de certa poesía lírica de xeito que
moitos trobadores non galegos utilizan a nosa lingua para escribir as súas cantigas. A independencia de
Portugal en 1128 terá graves consecuencias para o futuro do noso idioma: a quebra da unidade cultural e
1

lingüística galego-portuguesa e o comezo do afastamento das dúas modalidades idiomáticas. Ao longo do
século XIV, coincidindo coa perda de peso político de Galicia no conxunto dos reinos peninsulares, a
literatura en galego tende ao esgotamento; cando no século seguinte a nobreza galega sexa substituída por
outra castelá, a presenza do castelán farase asoballadora e abafante e o galego ficará reducido ao ámbito do
uso cotián por parte das clases populares, completamente arredado dos usos prestixiosos da cultura e da
administración.
2. Decadencia política e marxinación lingüística:
• Fernando III (1230-1252)
– Comezo da dependencia de Castela.
– Chegada dos primeiros dirixentes forasteiros.
– Deterioro das institucións populares de vilas e cidades.
– Procura de aliados entre a aristocracia civil e eclesiástica.
– Redacción de leis e documentos da Corte en castelán.
• Afonso X (1252-1284)
– Continúa a desfiguración das institucións galegas.
– Dependencia da Igrexa compostelá da de Castela.
– Convocatoria conxunta das Cortes dos reinos de Galicia, León e Castela.
Chegada da aristocracia estranxeira e castelanización cultural e administrativa:
• 1366-1369: Guerra de sucesión entre Pedro I e Henrique de Trastámara (Henrique II, 1369-1379)
– Incorporación dunha nova aristocracia, desgaleguización da nobreza, da igrexa, da administración e da
xustiza.
– Ruptura do monolingüismo.
Disolución da burguesía urbana e desenvolvemento da fidalguía rural:
• Guerras Irmandiñas (1431, 1466-69).
• Cuestión sucesoria entre Isabel de Castela e Xoana a ‘Beltraneja’(1475-79).
Colonización política e lingüística:
• Reis Católicos (1474-1516)
– Creación da ‘Santa Hermandad’.
– Control da Universidade, fin da autonomía dos mosteiros.
– Castelanización política, xudicial, eclesiástica ... toponímica, gremial.
– Dialectalización e vulgarización do galego.
– Renuncia á propia cultura das clases altas galegas.
5. O período histórico do noso idioma coñecido como «galego moderno» (séculos XIX e XX) ten como
trazos máis destacados a recuperación do cultivo da escrita, literaria e non literaria, e o Rexurdimento e
consolidación do galego entre as linguas de cultura contemporáneas.
Os primeiros textos modernos escritos en galego aparecen en xornais ou en follas soltas e están relacionados
coa defensa fronte ás tropas napoleónicas e coa propaganda política, sobre todo das ideas liberais.
A aparición nos anos corenta do primeiro movemento galeguista (provincialismo) facilitou a toma de
conciencia por parte de certos sectores da sociedade galega da situación de marxinación social, cultural,
económica e política que vivía o país. Serían os provincialistas os que nas dúas décadas seguintes levarían a
cabo o rexurdir da nosa literatura: X. M. Pintos publica en 1853 A gaita gallega, libro co que comeza a
literatura galega contemporánea; en 1861 celébranse os primeiros Xogos Florais modernos na Coruña; a obra
Cantares gallegos de Rosalía, publicada en 1863, marca o inicio do Rexurdimento pleno.
A literatura galega desta etapa acada un altísimo nivel na poesía lírica con Rosalía de Castro, Curros Enríquez
e Pondal; ademais, tamén comeza a despuntar a prosa e o teatro en galego e aparecen os primeiros xornais
integramente escritos en galego (“O tío marcos da Portela”, “A Monteira”...). O interese pola nosa lingua non
só se reflicte na recuperación do seu uso culto, senón tamén na preocupación que esperta como obxecto de
investigación gramatical e léxica.
A constitución da Real Academia Galega (1906) é o primeiro acontecemento destacado do século XX. Este é
tamén o século no que a toma de conciencia galeguista prende en amplos sectores da sociedade,
principalmente no período anterior á Guerra Civil mercé ao labor desenvolvido polas Irmandades da Fala
desde 1916 e polo Partido Galeguista desde 1931. Outro fito importante ha de ser a aparición da revista
2

“Nós” (Ourense 1920), unha das máis brillantes empresas culturais que se teñan abordado nunca desde
Galicia e en galego; con ela, cómpre destacar a creación do Seminario de Estudos Galegos (1923) no seo da
Universidade, centrado na investigación do fenómeno cultural e da realidade de Galicia.
A Guerra Civil marca unha paréntese tráxica na historia da nosa cultura, que se verá obrigada a exiliarse.
A partir dos anos 50 principiará unha nova xeira na que desempeñará un papel destacado a editorial Galaxia
(1950). Os anos 60 traen consigo un certo despegue económico e un dexergo de apertura política, que dará
lugar á aparición de novas asociacións culturais defensoras do galego (O Facho, O Galo...) e á creación da
cátedra de Lingua e Literatura Galegas na Universidade compostelá. Os grandes escritores de posguerra
(Cunqueiro, Blanco Amor, Fole, Celso Emilio Ferreiro) comezarán a compartir protagonismo coas novas
xeracións de literatos que irrompen con forza desde os últimos 50 e durante a década seguinte (Ferrín,
Casares, Novoneyra...). O galego, aínda que timidamente, volve estar presente nos medios de comunicación
do interior.
Desde a morte de Franco a situación vai mudando substancialmente. O galego acada rango de lingua oficial,
alomenos teoricamente, e intégrase no sistema educativo. A Xunta de Galicia debe velar pola defensa, o
fomento e a conservación do idioma galego e este compromiso debería ser o seu obxectivo cultural
prioritario. Aparecen novas empresas editoriais e a cultura galega acada o recoñecemento xeral. A sociedade
galega parece que vai superando pouco a pouco os seus problemas de autoestima cultural aínda que, a día de
hoxe, a situación do galego dista moito de estar consolidada na normalidade.
6.
a) Uso de guión na representación do n velar (Nunha), grafía separada na asimilación por + a, po la, emprego
do acento grave para indicar a contracción a + o (ò), diferentes regras de acentuación (sinon, dia, sua...),
emprego das letras -y- e -j- (muy, monjen)
b) V. 7 *conocida (coñecida), v. 26 *enseñaba (ensinaba), v. 32 *decia (dicía).
c) Nunha aldea coma calquera outra desta rica e malfadada terra vivía un cura veterano que ademais era boa
persoa. Ocupaba a maior parte do seu tempo estudando e ensinando o Evanxeo, do que predicaba co
exemplo. Tiña na porta da casa un gran letreiro en latín coa seguinte lenda: “Dicite in lumine super tecto”; na
parede da escaleira tiña postos outros fragmentos tirados do Evanxeo de San Mateu e no seu cuarto tiña, nun
fermoso cadro, o capítulo sexto do Libro da sabedoría.
9. Resposta aberta.
Solución ás actividades de Ortografía (páx. 207):
1. Son correctas: querela, selo, talo, chanceler, galopar, campión, lixivia, requirir, espurio.
2. Esborrexer, xorne, xaxún, escusa, graxo, siúx, estendido, extenso, espléndido, xénese, cohesión, enxesar,
bisesto, polisón, torresmo.
3. Lámpada, califato, salgado, manteiga, coala, liberdade, anorak, liderado.
4. Acne, hepatite, holografía, harmónica, elite, hercio, arpón, heptasílabo, hache, úmero, adherente,
hecatombe, habenza, ombro, hernia, prohibición.
Comentario de textos (páx. 209):
Para a mellor comprensión do texto debe terse en conta que se trata dun texto escrito, literario (ensaio de
temática sociolingüística), fragmentario. A tipoloxía textual responde ao modelo expositivo-argumentativo
(combina exposición e argumentación, tenta explicar a situación para analizala, estudar as causas e as
consecuencias).
Na expresión lingüística predomina a modalidade enunciativa e a función representativa.
Mostra un nivel de lingua protoestándar e un rexistro formal. Corresponde a un texto ensaístico galego do
período de posguerra.
O autor tenta poñer en evidencia os graves prexuízos –para o que el denomina a vida espiritual de España–
que se derivaron da imposición do castelán como única lingua oficial nas comunidades españolas que tiñan
unha lingua propia, especialmente en Galiza e Cataluña. Segundo sostén Castelao, o bilingüismo substitutorio
3

crea unha situación de diglosia que tende a cristalizar nun conflito lingüístico manifesto ou larvado. Entre as
consecuencias negativas desta situación apúntanse o esmorecemento da linguaxe, a inhibición e a impotencia
lingüística ou expresiva, que ha de afectar aos falantes da lingua minorizada.
A consecuencia última e máis grave é o silencio colectivo; a mingua na capacidade de expresión lingüística
orixina unha diminución da produción intelectual ata chegar a unha virtual ausencia de creación literaria.
Para avalar os seus xuízos, o autor bota man do argumento de autoridade cando alude aos estudos científicos
e ás conferencias e congresos internacionais en base aos cales se pode chegar a conclusións. Con todo, como
non se especifican cales son eses estudos e que institucións os realiza, o argumento de autoridade ve diluído o
seu poder de convicción.
En canto á lingua, as formas normativas (actividade 3) son:
¿Que vantaxes conseguiu... á ... ás ... linguas españolas? ...producise... iso... lingua... ¿E... que... España...
silencio...? ...lingua castelá... substituír... mingua... España. ... pobo... sente... pobo... nunha lingua... polo...
estraño... á... personalidade afectiva... esmorecemento da linguaxe... pola... pola... ...bilingüismo...
cientificamente... internacionais... baseándonos... na orde biolóxica... factor dunha... explicado... silencio...
4