Descargar Capítulo - Edicións do Cumio

ailabén
Edith Cotilla Quintela|Gustavo Couto Rodríguez
MANUAL DE APRENDIZAXE
DO BAILE TRADICIONAL GALEGO
cumio

Edición a cargo de Francisco Villegas Belmonte
Primeira edición, febreiro 2010
© dos autores: Edith Cotilla Quintela, Gustavo Couto Rodríguez
Fotografías: Gustavo Couto Rodríguez
Vídeo e secuencias fotográficas: Mr Misto Films
Edición das secuencias fotográficas: María Lado, Cándido Meixide
Vestiario: Carriola-Tutú Danza
Corrección lingüística: María Lado, Avelino Hermida
Maquetación: Rosa Escalante Castro
© da edición:
Edicións do Cumio, S. A.
A Ramalleira, 5
36140 Vilaboa (Pontevedra)
Tel.: 986 679 035
cumio@cumio.com / www.cumio.com
© Reservados todos os dereitos.
Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta
obra só pode ser realizada coa autorización dos titulares, salvo excepción prevista pola lei.
Diríxanse a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográficos, www.cedro.org) se precisan
fotocopiar, escanear ou facer copias dixitais dalgún fragmento desta obra.
ISBN: 978-84-8289-316-7
Depósito legal: VG 100-2010
Impresión: Gráficas Varona
Impreso en España
Colabora:
Á nosa familia,
en especial á nosa sobriña Cristina

Índ Ic e
Int ro d u c Ió n ...................................................................... 9
XustIfIcacIón .................................................................... 10
obs e rva c Ió n ...................................................................... 11
ExE r c i c i o s dE qu E c E m E n to
Estiradas ............................................................................ 13
Estirando de forma regular, conseguiremos ........... 13
Como estirarse ............................................................ 13
Como non estirarse .................................................... 13
Respiración durante as estiradas .............................. 13
Algunhas estiradas .......................................................... 14
Nocello .......................................................................... 14
Xeonllo .......................................................................... 14
Abdutores ..................................................................... 14
Lombo ........................................................................... 14
Xemelgo ........................................................................ 15
Cuadríceps e xeonllo .................................................. 15
Ombro ........................................................................... 15
ExE r c i c i o s dE ri t m o
Camiñar a ritmo .............................................................. 16
Abrir e pechar ................................................................. 16
Tacón-punta ...................................................................... 17
Tres saltos ......................................................................... 17
ExE r c i c i o s dE Equilibrio
Abaixo-arriba ................................................................... 18
Pata coxa........................................................................... 18
Cruce de pernas por detrás ......................................... 18
Cortes por diante ........................................................... 19
Colocación dos brazos .................................................. 19
Brazos nos puntos ....................................................... 21
Brazos nos paseos ....................................................... 21
Pas o s
muiñEira 1
Picado por detrás ou pas de vals .................................. 22
Mestura de exercicios de ritmo e de equilibrio ........ 22
Paseos básicos ................................................................. 23
Paseo da patada ........................................................... 23
Paseo do salto .............................................................. 23
Baile 1: Paseo e punto n.º 1 ........................................... 24
Baile 2: Paseo e punto n.º 2 ........................................... 25
Adiante-atrás ou trinta e tres ....................................... 26
muiñEira 2
Adiante-atrás mais tacón-punta .................................... 27
Adiante-atrás mais cortes .............................................. 28
Adiante-atrás mais pata coxa ........................................ 28
Arrastrados ...................................................................... 29
Adiante-atrás mais arrastrados ................................. 29
Cruce de perna no aire por diante e atrás ................ 30
muiñEira 3
Adiante-atrás mais cruce ao aire .................................. 31
Cruce de pernas por diante tocando o chan ............ 31
| 5

6 |
Adiante-atrás mais cruce por diante ........................... 32
Picado por diante ou paso de vasco............................ 33
Patadas cara a diante ...................................................... 34
Adiante-atrás mais patadas ............................................ 34
muiñEira 4
Patadas cara a atrás e adiante ....................................... 35
Adiante-atrás mais patada cara a atrás e adiante ...... 36
Adiante-atrás mais patada mais picado ....................... 37
Volta do trinta e tres ...................................................... 38
Punto das patadas con volta ......................................... 39
Parada en flexión sobre unha perna ............................ 39
muiñEira 5
Adiante-atrás mais flexión ............................................. 40
Adiante-atrás mais volta con flexión ........................... 41
xo ta 1
Picado por detrás e picado por diante de xota ........ 42
Adiante-atrás valseado ................................................... 43
Valseado mais picado por atrás .................................... 43
Cortes por diante e atrás ao aire ................................ 44
Cortes mais picado ......................................................... 45
xo ta 2
Valseado mais cortes por diante e atrás .................... 46
Paseos de xota: con patada e con arrastrado ............ 47
Punto de xota .................................................................. 48
Punto de xota mais corte e picado ............................. 49
Adiante-atrás de xota ..................................................... 50
Cambio de pé no adiante-atrás .................................... 51
xo ta 3
Punto de xota mais tres pasos ..................................... 52
Paseo básico de xota ...................................................... 53
Paseo, punto e volta I ..................................................... 54
Paseo, punto e volta II .................................................... 55
co n c l u s Ió n....................................................................... 57
bIblIografÍa co n s u lta da .................................................. 57
agradecementos ............................................................... 57

Serxio Duro Iglesias
Int ro d u c Ió n
Seguindo as definicións da UNESCO, por inmateriais enténdense
os empregos, representacións, expresións, coñecementos
e técnicas –xunto cos instrumentos, obxectos,
artefactos e espazos asociados a esas prácticas– que as comunidades,
os grupos e, nalgúns casos, os individuos recoñezan
como parte integrante do seu patrimonio cultural. Polo
tanto, o Patrimonio Cultural Inmaterial (PCI) é o conxunto
de elementos, prácticas, procesos e representacións aos que
se aplica o patrimonio inmaterial. Este PCI transmítese de
xeración en xeración, sendo recreado constantemente polas
comunidades e grupos en función do medio en que se
desenvolve, a súa interacción coa natureza e a súa historia,
infundíndolles un sentimento de identidade e continuidade e
contribuíndo, deste xeito, a promover o respecto da diversidade
cultural e da creatividade humana.
Dentro do PCI galego e tomando nota das definicións da
UNESCO, encóntrase o noso baile e a nosa música.
Decidimos achegar algo novo ao baile tradicional coa
creación deste manual, dirixido principalmente a mestres
de ensino primario e secundario que queren introducir esta
disciplina popular nos ámbitos da música e da expresión corporal.
Tamén, como non, a todos aqueles mestres de baile tradicional
que queiran seguir a nosa sinxela liña didáctica, ata
tal punto que podería servir de sistema de aprendizaxe para
calquera idade. O que pretendemos é cubrir o baleiro que
existe en canto a material didáctico de baile tradicional se
refire, ou polo menos dar un primeiro paso para encher ese
oco, e proporcionarlles aos mestres de primaria e secundaria
unha ferramenta de axuda nas súas aulas para que así poidan
dar a coñecer unha parte moi importante do noso patrimonio
inmaterial a todos os nenos e nenas que asisten a elas.
Ademais este traballo pretende darlle resposta a unha serie
de obxectivos recollidos na Lei orgánica de educación
(LOE) 2/2006, do 3 de maio, para educación primaria.
Sobre esta lei, debemos destacar o Real decreto 130/2007,
publicado no DOG do 28 de xuño, polo que se establece o
currículo da educación primaria na Comunidade Autónoma
de Galicia.
Faremos referencia en primeiro lugar ao anexo I, «Competencias
básicas», onde das oito competencias que se citan
lle prestamos atención á número 6. Esta competencia, que é
a cultural e artística, supón «coñecer, comprender, apreciar
e valorar criticamente diferentes manifestacións culturais,
artísticas e deportivas, utilizalas como fonte de enriquecemento
e goce e consideralas como parte do patrimonio dos
pobos».
No anexo II, e máis concretamente no bloque 5, baixo o
rótulo «O paso do tempo» recollemos o seguinte: «Recoñecer
algunhas manifestacións culturais presentes no ámbito
escolar, local e galego, valorando a súa diversidade e
riqueza».
Seguindo neste anexo, pero dentro da área de música, podemos
ler no bloque 2: «Interpretación e creación musical,
iniciación á interpretación de danzas e de cancións tradicionais
galegas».
E dentro da área de educación física que se divide en bloques
de contidos faremos referencia ao bloque 3, «Actividades
físicas artístico-expresivas», no que lemos: «Abrangue
aspectos relacionados coa expresividade e coa comunicación
utilizando o propio corpo a través do movemento». Aquí
englóbanse o ritmo, os bailes e danzas, a expresión, a imitación,
a representación e a dramatización. O ritmo mellora a
percepción temporal, polo que se relaciona co primeiro bloque
de contidos. Desenvolverase a través de actividades con
música, bailes, danzas ou coreografías en función da idade do
alumnado.
Un dos obxectivos que se perseguen no anexo II é «coñecer
e practicar xogos, deportes e/ou bailes tradicionais
8 | | 9

propios da cultura galega, amosando interese pola indagación
neste eido a pola súa difusión e valorando as repercusións
que teñen na nosa sociedade».
Por todas estas apreciacións que aparecen na LOE, pensamos
que é necesaria a aparición de novos materiais didácticos
no campo do baile e da cultura galega en xeral. Por iso
XustIfIcacIón
Levamos algo máis de seis anos dedicándonos á ensinanza
do baile galego e, desde que comezamos, todos os nosos
alumnos, sen eles sabelo, foron aprendendo a bailar seguindo
este manual; non só iso, senón que eles mesmos tamén son
autores directos deste traballo, xa que foi con eles cos que
fomos desenvolvendo e pulindo este método, ata chegar ao
que agora presentamos.
Non sempre foi tal e como agora ve a luz. Fomos engadíndolle
pasos, tamén quitándollos, co fin de facer a aprendizaxe do
baile o máis amena e sinxela posible. Puxemos en práctica este
sistema con persoas de moi diferentes idades, desde nenos a
decidimos contribuír á existencia de materiais coa creación
deste traballo.
Outra das nosas intencións ao escribir este libro é a de
conseguir que o baile tradicional estea próximo a calquera
persoa interesada nel, e poida usar este manual como ferramenta
de autoaprendizaxe.
partir de tres anos a adultos de trinta en diante, e podemos
dicir que funcionou con todos, de mellor ou peor maneira,
pero todos eles aprenderon a botar uns puntos cando soa
unha muiñeira ou unha xota.
Moitas foron as discusións entre as xentes do baile tradicional
para intentar crear unha nomenclatura común. Nós
con esta publicación non pretendemos solucionar este proplema,
simplemente lles chamamos aos pasos como adoitamos
facer nas clases, do xeito máis sinxelo posible, de forma
que os cativos relacionen facilmente as palabras que lles dicimos
co paso que denominan.
obs e rva c Ió n
O material gráfico que estades a ver pretende ser un guión
para utilizar nas clases, pois os impulsos, as cadencias e a rítmica
só poden ser apreciados no visionado do DVD.
Edith Cotilla Quintela
Así mesmo, a descrición fotográfica detallada nos primeiros
pasos de baile abreviarase a medida que comecemos a
combinalos entre eles.
10 | | 11

Iria Portos Conde
eX e r c I c I o s de q u e c e m e n t o
12 | Quecemento| 13
Estiradas
A realización dunha serie de estiradas sinxelas, prestando
maior atención ás pernas, sérvenos para quentar os músculos
e así non sufrir agarrotamentos ou lesións. Deberanse
realizar antes e despois do baile.
Estirando de forma regular, conseguiremos:
• Aumentar a flexibilidade.
• Evitar lesións comúns.
• Reducir a tensión muscular e relaxar o corpo.
• Mellorar a coordinación de movementos.
• Mellorar o coñecemento do corpo.
• Mellorar e axilizar a circulación.
• Obter unha sensación agradable.
Estas estiradas son sinxelas, pero se non se fan adecuadamente
poden producir danos. Por iso é esencial saber como
realizalas.
Como estirarse:
• O xeito correcto é unha tensión suave e mantida.
• Hai que lle poñer atención aos músculos que están a ser
estirados.
• Adaptar os exercicios á estrutura muscular, á flexibilidade
e ao grao de tensión de cada persoa.
Como non estirarse:
• Non estirar con rebotes.
• Non estirar o músculo ata sentir dor.
• Non pasarse. Se a estirada é excesiva podemos provocar
unha contractura.
• Non aguantar a respiración durante a estirada.
Respiración durante as estiradas:
• Debe ser lenta e rítmica.
• Non se pode cortar a respiración mentres temos o
músculo en tensión.
• Se a posición na que nos encontramos durante a estirada
nos impide respirar con naturalidade, quere dicir que
non estamos relaxados. Polo tanto, debemos diminuír
a tensión do músculo, ata que poidamos respirar con
naturalidade.

Algunhas estiradas
Nocello
Poñemos o pé en punta, e faremos un movemento
circular co pé, sen mover a punta
do chan.
Xeonllo
Xuntamos os xeonllos e poñemos as mans
enriba deles. Faremos un movemento circular
á vez que os flexionamos lentamente,
comezando cara a un lado e despois cara ao
outro.
Abdutores
Sentados, coas pernas flexionadas e unidas
polas plantas dos pés, tentamos manter as
pernas o máis abertas posible; podémonos
axudar coas mans para imprimir forza cara
ao chan, pero moi lixeiramente. Faremos entre
dúas e tres repeticións de 20 segundos
cada unha.
Lombo
Sentados coas pernas cruzadas, amarraremos
coas mans os xeonllos e estiraremos
o lombo. Estaremos o máis erguidos
posible durante 15 ou 20 segundos. Inmediatamente
despois, baixa remos lentamente os
ombros cos brazos estirados.
Xemelgo
Separamos lixeiramente as pernas e adiantamos
unha delas para collela coa man correspondente.
Podemos flexionar o xeonllo
lixeiramente. Faremos este exercicio uns 15
segundos con cada perna.
Cuadríceps e xeonllo
Para estirar os cuadríceps e o xeonllo,
suxeitaremos a parte posterior dun pé coa
man do brazo correspondente á perna, tirando
del lentamente cara ao cu. Este exercicio
é recomendable facelo entre 20 e 30 segundos
con cada pé.
Ombro
Estiramos o brazo cara a diante recollendo
pola parte exterior, tiramos cara a nós e
mantemos presionado pero sen forzar uns 8
segundos.
14 | Quecemento
Quecemento| 15

eX e r c I c I o s de r It m o
Este apartado é especialmente importante,
xa que a base do baile é o ritmo, e con
estes exercicios conseguiranse estupendos
resultados cos nenos, facendo que consigan
desenvolver este sentido.
Comezaremos facendo estes exercicios a
ritmo de muiñeira:
Camiñar a ritmo
A intención deste apartado é formar a base
rítmica do alumno. Este exercicio tan sinxelo
podémolo combinar de diferentes xeitos,
por exemplo, andando a ritmo cara a diante
e cara a atrás, dando palmadas á vez que se
camiña etc.
Abrir e pechar
A práctica deste exercicio é común en
moitos dos bailes peninsulares. Serve para
que os nenos empecen a coordinar movementos
con dous pés á vez, xa que cando
abrimos e pechamos farémolo cos dous pés
a un tempo. Comezando cos pés xuntos, e
seguindo ao ritmo da música, primeiro abrimos
e despois pechamos. Podemos facer
este movemento abrindo e pechando nun só
tempo da musica, ou abrindo nun tempo e
pechando noutro.
Tacón-punta
É tamén un paso xeneralizado noutros
bailes da Península. Con isto trátase de que
os rapaces acaden mobilidade no pé, dando
lixeiros toques no chan co tacón e a punta.
Adóitanse realizar catro toques con cada pé
para despois, dun pequeno salto, cambiar de
pé. Por exemplo: pé dereito, tacón-punta-tacón-punta
e salto cos dous pés. E despois co
pé esquerdo, tacón-punta-tacón-punta e salto
de parada.
Tres saltos
Cos pés xuntos realizaremos tres saltos
a ritmo. Faremos os tres saltos dentro dun
compás da música, estes saltos podémolos
acompañar con palmas.
Tacón dereito Punta
Salto Parada Tacón esquerdo
Punta Salto Parada
16 | Ritmo
Ritmo| 17
Salto

eX e r c I c I o s de eq u Il Ib r Io
É importante realizar estes pasos, tanto a
ritmo de muiñeira como a ritmo de xota. Cos
exercicios aos que nos referimos a continuación
melloraremos o sentido do equilibrio e
ademais seguiremos traballando a nosa base
rítmica.
Abaixo-arriba
Simplemente consiste en anicarnos flexionando
os xeonllos e despois levantarnos,
sempre sen dobrar o lombo. Faremos os
dous movementos nos golpes fortes da
música.
Pata coxa
Neste exercicio daremos tres saltos igual
ca no exercicio de ritmo pero desta volta só
sobre unha perna. O movemento que faremos
neste paso é o mesmo que facemos na
pata coxa: levantando o pé dereito á altura
do xeonllo esquerdo, damos dous saltiños co
pé base (esquerdo, neste caso que estamos a
tratar) e no terceiro tempo temos os dous
pés xuntos no chan.
Cruce de pernas por detrás
Para o cruzamento de pernas por detrás
faremos o mesmo movemento que facemos
ao correr, pero con base rítmica. Daremos
tres saltos alternando a perna de apoio, e a
outra desprazarémola cara a atrás coma se
estivésemos correndo. O primeiro destes
exercicios farémolo cunha parada logo de
tres saltos. O segundo farémolo sen parada.
Flexionamos Estiramos
Salto Salto Parada
Salto Salto Parada
Cortes por diante
Recibe este nome porque na acción deste
paso os pés dan un golpe seco no chan a
modo de corte, para despois erguer un deles
á altura do xeonllo contrario, alternando os
cortes e o alzamento dos pés.
Colocación dos brazos
Estas indicacións son para que os nenos se
afagan a levar os brazos erguidos no baile.
Non se trata de conseguir xa ao principio
unha óptima colocación dos brazos, só facer
que os poñan o máis alto que poidan. Se son
nenos duns cinco anos, conseguir que teñan
os brazos erguidos durante un minuto de
baile é un logro. Isto serve para que saiban
que no baile tradicional galego os brazos van
ergueitos.
A partir de aquí, ímoslle prestar máis atención
á postura destes; e comezaremos a diferenciar
entre a posición dos brazos das
mulleres e a dos brazos dos homes.
Os brazos dos homes colócanse dunha forma
moi similar á quinta posición da Escola Bolera,
pero un pouco máis abertos ca nesta.
Mentres que os brazos das mulleres se colocan
un pouco máis abaixo ca os dos homes,
cos pulsos á altura dos ollos.
Os brazos móvense cos ombros, nunca cos
pulsos, e menos cos cóbados pechados. Hai algunha
excepción, xa que en bailes dalgunha zona
de Galicia os brazos non van en quinta posición,
e outros requiren que se pechen un pouco os
cóbados, aínda que nisto non imos afondar.
Os brazos deben acompañar sempre os
movementos dos pés dun xeito harmónico.
Corte co pé dereito Arriba Parada
Corte co pé esquerdo Arriba Parada
Quinta posición de home Detalle da quinta posición de home Perfil da quinta posición de muller
Á altura dos ollos Estendemos Quinta posición de muller
18 | eQuilibRio
eQuilibRio| 19

Da mesma forma que os pés se desprazan
pola superficie, os brazos desprazaranse polo
espazo en harmonía con estes.
O mellor para traballar os brazos é situarse
adiante dun espello.
Neste apartado de colocación dos brazos,
ímonos centrar na primeira, segunda e quinta
posición da Escola Bolera, deixando as outras
posicións para máis adiante.
Estamos cos brazos en primeira posición,
xusto antes de comezar a bailar, mentres
esperamos a coller un paseo ou punto. Esta
posición consiste en ter os brazos abaixo,
pegados ao corpo.
A segunda posición empregarémola en figuras
do baile que non requiran os brazos
erguidos, como por exemplo, os paseos. Cando
estean en segunda, estarán baixos, á altura
das cadeiras, co puño pechado, xuntando o
dedo matapiollos co dedo maior para facer
estalos ou pitos, e moveranse segundo os pés
requiran, pero como dixemos antes, sempre
en harmonía.
Por outro lado, a quinta posición (brazos
erguidos) usarémola para a execución
de case todos os puntos, salvo excepcións,
como dixemos antes. Nesta posición é
moi importante a harmonía cos pés, xa
que podemos considerar os brazos como
parte dos puntos que realizamos cos pés.
Tamén aquí o puño levarémolo pechado,
xuntando o matapiollos e o maior para facer
pitos.
Os brazos formarán unha especie de semicírculo,
que se consegue dobrando moi lixeiramente
os cóbados.
Neno en primeira posición Neno en primeira posición
Segunda posición
Segunda posición
Quinta posición Quinta posición
Brazos nos puntos
Polo xeral, os brazos nos puntos colócanse
como antes explicamos, en quinta posición.
Queremos dicir, ben arriba e formando un
semicírculo. Pero hai tamén algunhas variacións.
Podemos utilizar para facer máis espectaculares
os puntos a cuarta posición, que
consiste en manter un dos brazos en quinta
(arriba) e o outro baixalo ata a segunda posición
(á altura da cadeira). Por exemplo, nun
picado por detrás no que levamos o pé dereito
atrás, baixaremos pois o brazo dereito
mantendo o esquerdo arriba e viceversa.
Brazos nos paseos
Como ben dixemos antes, os paseos sérvennos
de descanso, polo tanto, os brazos
irán nunha posición relaxada. Antes mencionamos
a segunda posición, agora engadiremos
tamén a sexta posición. Esta posición é
moi sinxela, trátase de colocar un brazo por
diante da cadeira e outro por detrás desta,
dobrando un pouco os cóbados. Utilízase
para embelecer algúns paseos. Por exemplo,
un paseo que empecemos co pé dereito cara
á dereita, empezarase co brazo esquerdo
adiante e o dereito atrás; e se se empeza cara
á esquerda, ao revés.
Por último, debemos salientar o movemento
dos pulsos, pois este non debe existir. E
tamén mencionaremos por última vez que os
puños irán pechados, facendo o dedo polgar
e o maior pitos, ao ritmo da música.
20 | eQuilibRio
eQuilibRio| 21
Sexta posición
Quinta posición
Segunda posición Pitos
Mans facendo pitos
Cuarta posición