O MACHUCO OU MAZO HIDRÁULICO - Concello de Ferrol

O MACHUCO OU MAZO HIDRÁULICO
Na historia da civilización o ferro transformouse moi
axiña nun dos materiais máis importantes; non só polas
súas propiedades mecánicas, senón tamén por ter o seu
mineral dispoñible en grandes cantidades. Os pobos que
viñeron do norte (os indoeuropeos e os celtas) foron os
primeiros introductores que, xunto co propio material,
trouxeron as técnicas de transformación e elaboración.
O traballo do ferro
A primeira tarefa consistía en
transformar o mineral de ferro en
ferro metálico. Isto facíase nas
ferrerías. Eran estructuras sinxelas
situadas en lugares próximos á mina
da que se sacaba o mineral; axiña
descubriron a importancia da auga
como elemento enerxético e levaron
as estructuras de transformación do
mineral ás beiras dos ríos. En Galicia
temos moitos lugares co nome de
Ferrería ou Ferreirúa que nos
lembran o pasado siderúrxico. O
mineral transformábase primeiro
nunha masa esponxosa, zamarra,
que contiña co ferro unha grande
cantidade de elementos nocivos.
Logo era necesario forxalo para
estraer del todos os elementos
inútiles. A enerxía da auga tiña nas
ferrerías unha dobre utilización;
primeiro para obter o aire que
necesitaba o lume e logo como
axuda no traballo da forxa. Xa no
século XVIII a metalurxia do ferro
que denominamos siderurxia
modificou o seu proceso. Eran os
denominados fornos altos os
encargados da transformación, e
xurdiu o mazo coma o lugar no que
os ferreiros elaboraban as
ferramentas que a vida doméstica e
o campo necesitaba: raños, fouces,
tixolas... A forxa do ferro non é outra
cousa que deformar o material
golpeándoo ata obter as formas e
os utensilios desexados;
normalmente esta operación facíase
en quente co fin de facilitarlle o
traballo ao ferreiro.

O MACHUCO OU MAZO HIDRÁULICO
A estructura
O mazo, dependendo do seu uso,
vai ter unha estructura moi diferente.
As ferrerías son espacios amplos
con almacéns para o mineral e para
o carbón, zona de traballo, e só
nalgúns caso espacio para viviren
os traballadores. O mazo ou
machuco ten unha estructura máis
sinxela, pero sempre moi superior
aos tradicionais muíños. O sistema
de derivación, transmisión e
Ingre
Masa
Nada ten que ver o trebello en
estudio cos xa coñecidos. Consta de
dous mecanismos totalmente
diferenciados. O primeiro é o
transformador da enerxía hidráulica
en enerxía mecánica de xiro, igual
ca no muíño, só que agora o eixo da
roda está en posición horizontal e a
auga cae batendo directamente nas
pas. A roda hidráulica, a bruia, é
moito máis elemental có rodicio do
muíño, pero máis grande e robusta.
Este eixo ou árbore ten catro
elementos importantes: os dous
apoios, a roda transformadora da
enerxía hidráulica e as levas ou
saíntes que van accionar o martelo
ou mazo encargado de facer a forxa.
O mazo é o segundo mecanismo.
Fai a función que realiza o brazo
cando nós collemos o martelo;
érguese e cae co seu peso sobre o
material sometido á forxa,
provocando a deformación
necesaria. É unha peza de carballo
que se articula como vemos na figura
e que na súa cabeza ou parte
anterior ten unha maza coa que bate
almacenamento da auga mantén
características xa coñecidas: presa,
canle e banzado incrementaron as
súas dimensións; se antes pasaban
desapercibidas, agora son facilmente
visibles. Compórtanse baixo os
mesmos principios de recoller a auga
uns centros de metros máis arriba e
non deixar que perda altura ata
almacenala na presa do mazo, onde
imos proceder á súa transformación
Mazo
Lamia de ferro que evita o desgaste
A máquina que chaman de auga
Ponte
Malumbreiro
no ferro. As levas da árbore empurran
a parte posterior obrigándoo a subir
a cabeza; cando a leva perde
contacto co mazo este cae coa forza
do seu peso sobre a peza a traballar,
deformándoa á vontade do ferreiro.
O que temos aquí é unha nova
transformación de enerxía. A enerxía
mecánica de xiro que ten o eixo e
recibiu da roda invístese en elevar
a maza do martelo incrementando a
Eixo
Pé sobre a que percute o mazo
en enerxía mecánica. A estructura
do banzado é un dos elementos
característicos, pois se sitúa un
pouco retirado. Á altura do tellado e
na súa vertical, mesmamente
debaixo, temos unha grande roda
da que sae un eixo de madeira que
entra no recinto pechado do mazo.
Non sempre toma a mesma forma,
pero sempre están visibles os
elementos descritos.
súa enerxía potencial gravitatoria.
Esta enerxía é a que vai absorber a
peza sometida á forxa.
O conxunto formado pola roda-árbore
e o mazo é acompañado por outros
mecanismos menores pero non
menos interesantes: uns adicados a
regular o caudal de auga que caía
sobre a roda, outros que movían os
barquíns que alimentaban de aire a
forxa.
Dificilmente poderiamos atopar unha imaxe mellor para ver a máquina de auga que emprega o ferreiro no seu traballo.

O MACHUCO OU MAZO HIDRÁULICO
Os nosos machucos
Podes mirar no mapa da nosa
comarca os lugares que teñen os
topónimos de ferrería, mazo ou
machuco. E fácil que se trate de
lugares onde antigos artesáns
elaboraban e traballaban o ferro.
Afortunadamente aínda podemos
ver preto de nós a súa fermosa
estructura. No lugar do Mazo, na
parroquia de Cabalar (concello das
Pontes), nun pequeno rego que
entrega as súas augas ó río Belelle
tedes un bo exemplo. E preto da
Fervenza no río Vao que vén de Anca
e da Louxeira, había outro machuco
no lugar que leva o seu nome. Xa
en terras do concello das Somozas
atoparás unha rica variedade desta
peculiar estructura: o machuco dos
Freire, orixe da actual Megasa, ou o
machuco da Queira, onde a familia
Pita facía as súas tixolas. Pero o
lugar galego máis representativo
atópase xa próximo a Asturias, en
Riotorto; alí a auga transfórmase en
compañeira e amiga de artesáns de
mans laboriosas e andares
pausados. E se chegades ata
Asturias, anque en zona de fala
galega (Taramundi), atoparedes un
rico mostrario e o entusiasmo
daquelas xentes pola súa historia e
os seus artesáns.
Sabías que…
Algúns machucos obtiñan o aire que necesitaban para alimentar a forxa, da
auga. Chámano Trompa de auga. Os martelos pneumáticos traballan con
aire comprimido. As forxas necesitaban aire en grandes cantidades, e de
novo a técnica parece contradictoria, pois coa axuda da auga podemos obter
aire a presión. En realidade parte do invento utilízalo cada día. Baséase no
mesmo principio có pulverizador, pois ao pasar unha corrente de aire rozando
un orificio provoca sobre éste unha succión. Se o orificio está en contacto
cun recipiente de colonia, absorbe parte desta. É o que se denomina efecto
Venturi. Fagamos pasar auga por un conducto no que con anterioridade
fixemos un buraco. A auga succiona aire que mestura coas súas partículas.
Pero ¿cómo separar o aire absorbido da auga? Para iso temos que preparar
un asento e un desaugadoiro. Primeiro a auga ao caer golpea no asento,
separando as partículas dun e doutro elemento, a auga baixa pola saída
inferior o tempo que a tapona, polo que o aire só pode saír polo conducto
que leva á forxa.
Vista lateral do mazo de San Pedro de Bogo na Pontenova. O banzado ou presa sitúase na parte superior,
de onde sae a auga cara á roda ou cara á trompa que alimentará de aire a forxa.
Bibliografía
RIAL SÁNCHEZ, Antonio e
outros (1993). Tecnoloxía 1.
Ed. Xerais Vigo
TURVEY, Peter (1993).
Inventos -Inventores e ideas
xeniais. Biblioteca Compás,
Ed. Xerais. Vigo