You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS! EDISAUN N’14<br />
EDITORIAL BA EDISAUN No.14<br />
Maluk sani na’in sira, ita hasoru malu fali iha<br />
buletin “<strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> Lian” ba edisaun 14. Iha<br />
Edisaun ida ne’e ita sei ko’alia kona-ba;<br />
1.programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> halao enkontru<br />
negosiasaun ho lider komunitariu no lider<br />
tradisionais sira husi Distritu Ainaro<br />
2 Direcção Nacional de Terras, Propriedades<br />
e Serviços Cadastrais(DNTPSC) rezolve rai<br />
desputa liu husi Mediasaun.<br />
3.Programa <strong>Ita</strong> NIa <strong>Rai</strong> halao workshop<br />
jeneru ba komunidade Distritu Lautem no<br />
Oecussee<br />
4.Membrus NGO Nasional BELUN sai<br />
fasilitador mediasaun ba programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong><br />
<strong>Rai</strong>. Atu hatene informasaun liu tan mai ita<br />
hamutuk iha buletin “<strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> Lian” ho<br />
informasaun hanesan tuir mai ne’e:!<br />
Distritu TOTAL<br />
Deklarasaun<br />
<strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> Lian<br />
Parcela rai ne’ebe deklara to’o 28 Junu 2010<br />
Deklarasaun<br />
feto mesak<br />
PROGRAMA ITA NIA RAI HALAO ENKONTRU NEGOSIASAUN HO<br />
LIDER KOMUNITARIU NO LIDER TRADISIONAIS HUSI DISTRITU<br />
AINARO.<br />
Photo By: Duarte da Silva, INR<br />
Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> (INR) halao enkontru negosiasaun ho lider<br />
komunitariu no lider tradisionais sira husi Distritu Ainaro, ho<br />
objetivu oin sa buka solusaun hodi rezolve ba impedementu<br />
husi Xefe – Suku Ainaro, Sub- distritu Ainaro, Distritu Ainaro<br />
ne’ebe la autoriza atu implementa programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> iha<br />
Distritu refere, ba inkontru refere halao iha edifisiu<br />
administrasaun Distritu Ainaro, 9 Junu 2010.<br />
kontinua ba Paj.02<br />
Deklarasaun<br />
mane mesak<br />
Deklarasaun<br />
Kaben<br />
Deklaras<br />
aun Seluk<br />
Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> ho<br />
DNTPSC husi Nasional<br />
halao enkontru<br />
negosiasaun ho lider<br />
komunitariu no lider<br />
tradisionais sira husi<br />
Distritu Ainaro,<br />
enkontru refere halao<br />
iha edifisiu<br />
administrasaun Distritu<br />
Ainaro, 09 Junu 2010.<br />
Deklarasa<br />
un Estadu<br />
Aileu 1039 8.08% 24.54% 24.83% 10.59% 30.70% 1.25%<br />
Baucau 1670 15.15% 45.87% 22.22% 7.49% 6.65% 2.63%<br />
Bobonaro 2877 30.90% 45.32% 14.22% 4% 3.48% 2.09%<br />
Dili 5359 25.06% 40.25% 25.36% 6.21% 2.44% 0.67%<br />
Liquica 2086 12.32% 32.65% 19.94% 3.74% 22.05% 9.30%<br />
Lautem 455 28.79% 53.41% 10.33% 2.20% 3.52% 1.76%<br />
Manatuto 1441 41.08% 32.20% 7.49% 10.96% 6.73% 1.53%<br />
Oecusse 2443 13.02% 42.33% 9.91% 1.60% 31.56% 1.60%<br />
TOTAL 17370 22.26% 39.75% 18.48% 5.57% 11.54% 2.39%<br />
Dekl.<br />
Entidade<br />
Seluk<br />
REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.1
DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS EDISAUN N’ 14<br />
“Razaun ba impedementu refere Xefe-suku Ainaro husu ba Ministeriu da Justica atu rezolve uluk asuntu importante<br />
3 hanesan;1. Deslokadu husi 1975 – 1999 husi suku seluk ne’ebe oukupa area Suku Ainaro nian. 2.Husu ba Governu<br />
liu husi Ministeriu da Justica atu estabelese uluk Lei devizaun teritoriu foin bele sukat rai 3.Husu ba Governu liu husi<br />
Ministeriu da Justica atu establese uluk mapa kada suku molok sukat rai ka foti dadus konaba rai.” lian hirak ne’e<br />
hato’o husi Jerenti Rezulusaun konflitus ba Mediasaun no desputa, Sr. Jaimitu C. da Costa husi Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong>.<br />
Jaimitu hateten, “ho nesisidade hirak ne’e, programa INR hetan preokupasaun hodi halo aproximasaun ho Xefe<br />
Suku Ainaro iha dia 29 Abril 2010. Tuir Xefe do Suku, presiza fasilita reuniaun jeral ida ho autoridade no<br />
komunidade, hodi rona diretamente saida maka sira nia hakarak atu simu programa INR ka lae, bazeia ba<br />
rekomendasaun ne’é Projeitu INR hamutuk ho DTPSC Distrito Ainaro organiza enkontru jeral 28 Maiu 2010 iha aula<br />
Sub-distrito Ainaro, partisipa husi ema nain 64, maibe la hetan solusaun.”<br />
“ ikus mai Administrador Distrito hamosu sujestaun entrega ba Lider Tradisionais, Xefe Suku sira no Autoridade<br />
Local organiza enkontru internal ida hodi buka solusaun ba problema rai iha Ainaro, Inkontru Internal neé kordena<br />
diretamente husi Sr. Manuel Pereira (Administrador Distrtito Ainaro) hodi konvida Strutura Tradisionais hanesan<br />
Liurai husi Tais Metan, Tais Mutin, Oan Feto hat no Mane hat, Xefe Suku 7, Lia Nain, Xefe Aldeia no PNTL Distrito<br />
Ainaro, observa mos husi DNTPSC no programa INR. Enkontru refere realiza iha dia 9 Junu 2010, abertura ba<br />
inkontru Ne’e husi Administrador Distrito rasik, hafoin entrega ba Lider tradisionais ho Administrador Sub-distrito<br />
Ainaro hodi lidera. Ikus mai iha solusaun, lider tradisionais, lider komunitariu sira aseita bele implementa programa<br />
INR iha Distritu refere no sei halao lansamentu ba programa ne’e 23 Junu 2010, iha Salaun Paroquial Ainaro.” Katak<br />
Jaimitu<br />
DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E<br />
SERVIÇOS<br />
CADASTRAIS<br />
(DNTPSC)<br />
REZOLVE RAI<br />
DESPUTA LIU<br />
HUSI<br />
MEDIASAUN<br />
Photo By: Cris Belo,INR<br />
Direcção Nacional de Terras, Propriedades e Serviços<br />
Cadastrais (DNTPSC) durante ne’e uza meus<br />
mediasaun hodi rezolve rai ne’ebe hetan problema ka<br />
hetan desputa, meus refere DNTPSC uza hahu husi<br />
Janeiru 2008 to’o agora.<br />
Emelita Fatima Martins hanesan teknika professional<br />
disputa de Terras ba DNTPSC, hahu halao nia kna’ar<br />
hanesan Mediador iha 2000 to’o agora.<br />
Tuir Martins katak’ “Meus ne’ebe nia uja hodi rezolve<br />
rai desputa maka hanesan meus mediasaun, dahuluk<br />
halo introdusaun ba vantajen no disvantajen kona-ba<br />
rezolve kazu liu husi Mediasaun ka lori kazu ba<br />
tribunal, nia vantajen ho disvantazen maka saida,<br />
depois analiza kazu no esplika lei de terras ba<br />
desputantes sira, (Lei No.1/2003) lei Beins imoveis<br />
Emelita<br />
Fatima<br />
Martins,<br />
hanesan<br />
Mediado<br />
ra ba rai<br />
desputa.<br />
Liu husi esplikasaun hirak ne’e halo desputantes<br />
sira fasil atu kompriende no sira rasik husu hakarak<br />
rezolve liu husi mediasaun.”<br />
“Durante ne’e hau uza meus ida ne’e bele ajuda hau<br />
rezolve rai desputa hamutuk 10, husi desputa 10<br />
ne’e rai eransa 8 no rai estadu 2 maioria mai husi<br />
rai abandonadu.” Martins kasu lia hirak ne’e iha<br />
nia servisu fatin Bebora, Dili, 10 Junu 2010.<br />
Martins salenta liu tan katak; agora dadaun ne’e<br />
kazu barak liu maka rai privadu abandonadu, husi<br />
individu ho individu, individu ho grupu no individu<br />
ho estadu, kazu hirak ne’e susar atu rezolve ho<br />
razaun katak tamba lei seidauk devini lolos.<br />
Photo By: Cris Belo<br />
Martins<br />
esplika<br />
hela<br />
prosesu<br />
mediasaun<br />
ba<br />
desputante.<br />
REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.2
DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS! EDISAUN N’14<br />
PROGRAMA ITA NIA RAI HALAO WORKSHOP JENERU<br />
BA KOMUNIDADE DISTRITU LAUTEM NO O-ECUSSE.<br />
Photo By: Santina Fernandes,INR<br />
Komunidade husi Distritu Oecusse partisipa workshop Jeneru no<br />
halo diskusaun kona-ba asuntu baze legal ba problema feto ho rai<br />
no prosedementu oin sa bele garante feto nia direitu, ne’ebe<br />
fasilita husi programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong>, DTPSC O-ecusse no Regional<br />
Coordinator O-ecusse husi NGO BELUN iha salaun Administrador<br />
Distrital O-ecusse, 09 Junu 2010.<br />
Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> halao workshop Jeneru ba<br />
komunidade Distritu Lautem no Oecusse, ho objetivu,<br />
atu hasae ema nia konsensia katak feto ho mane iha<br />
direitu hanesan hodi asesu ba rai ne’ebe garante ona<br />
iha konstituisaun RDTL (artigu 17) no mos sidadaun<br />
hotu iha direitu ba propiedade privadu (artigo 54).<br />
Fo oportunidade ba feto atu hetan informasaun konaba<br />
baze legal saida maka garante feto nia direitu iha<br />
kontekstu Nasaun Timor – Leste. Fahe informasaun no<br />
asuntu sistema administrasaun rai no levantamentu<br />
foti dadus husi distritu manatutu ne’ebe adopta<br />
sistema Matrilineal.<br />
Workshop refere halao iha edifisiu Ministeriu da<br />
edukasaun Distrital Lautem, iha 19 Maiu 2010<br />
partisipantes 51 Feto 23 mane 28, ba eventu hanesan<br />
halao mos iha Distritu Oecusse, 09 Junu 2010, iha<br />
salaun Administrador Distrital partisipantes 84 Feto<br />
27, mane 57 kompostu husi Institusaun policia,<br />
Diresaun Agrikultura, Diresaun Terras e propiedades,<br />
sosiedade sivil, lider komunitariu, polisia, relijioso,<br />
juventude no komunidade.<br />
Iha worshop ne’e Dr. Henrique hanesan legal<br />
espesialista hateten katak, “IhaTimor – Leste ita<br />
kontente tamba ita nia governo ratifika ona<br />
konvensaun internasional barak-barak inklui mos<br />
konvensaun Eliminasaun Formas diskriminasaun<br />
hotu hasoru feto ne’ebe durante ne’e hanaran<br />
Cedaw. Konvensaun ne’e rasik hateten klaru iha<br />
artigo: 16 katak garante nafatin Fen ho Laen iha<br />
direitu hanesan atu sai nain ba propriadade,<br />
hetan jere, administra, aproveita, no transfere<br />
propriedade. Maibe nu’udar nasaun foun ita rasik<br />
mos iha ita nia konstituisaun hanesan lei inan ba<br />
sidadaun Timor oan hotu, ne’ebe klaru hateten<br />
iha artigo: 17 katak Konstituisaun RDTL garantia<br />
direitu ne’ebe igual ba feto ho mane, no mos iha<br />
artigo: 54 katak ba sidadaun Timor oan hotu iha<br />
direitu ba propriadade privadu.”<br />
Husi orador diferente Sra. Regina Gender Vokal<br />
Point husi Lospalos hatetetn, “Hau husu ba feto<br />
maluk ne’ebe mak mai partisipa iha momentu ida<br />
ne’e, atu ita bele fahe informasaun nafatin ba ita<br />
nia feto maluk sira ne’ebe la mai partisipa. no<br />
husu mos ba ita nia feto maluk sira seluk, hodi<br />
garante ita feto nia direitu iha prosesu<br />
levantamentu de dadus.<br />
Tempu to’o ona ita atu fo mos ita nia deklarasaun<br />
rai tamba rai ne’e importante tebes ba ita nia<br />
moris lor-loron , no husu ba feto sira atu koalia<br />
bebeik tamba iha tempu naruk feto la hetan<br />
oportunidade atu iha direitu ne’ebe mak hanesan<br />
ho mane, tamba deit ita nia sistema patriakal<br />
ne’ebe husi uluk kedas.<br />
Tamba deit kaer ba kultura entaun mane sira<br />
dehan feto laiha direitu atu sai nai ba rai, maibe<br />
wainhira iha familia ida nebe iha oan feto deit<br />
entaun buat hotu sobre rikusoin konserteza sei<br />
fo ba nia oan feto, maske lei tradisional la fo<br />
fatin ba feto maibe ita nia konstituisaun RDTL fo<br />
poder ba feto sira atu fo nia deklarasaun hanesan<br />
mos mane, buat hirak ne’e nu’udar sidadaun iha<br />
TL no mos konvensaun ne’ebe governu ratifika<br />
iha 2002 konvensaun Cedaw. Wainhira lei<br />
tradisional iha nia lalaok lakontra no la<br />
diskrimininativu maka lei ne’e sei refleta nafatin<br />
kultura no identidade Timor oan tomak.”<br />
Sr. Geraldo Gomes hanesan Coordenador Regional<br />
Leste husi Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> sai mos orador<br />
ba workshop refere fahe esperensia no halo<br />
komparasaun distritu ne’ebe adopta sistema<br />
REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.3
DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS! EDISAUN N’14<br />
Matrilineal hanesan Distritu Manatutu no<br />
Bobonaro.<br />
Iha workshop ne’e Gomes hateten, “Asunto<br />
igualidade entre feto ho mane jeralmente sempre<br />
hetan obtaklu kona-ba rai, iha fatin hotu iha timor<br />
laran tomak. Haree ba lalaok projeitu INR Iha<br />
esperensia Distritu seluk katak atu atinji 30%<br />
seidauk maksimu no Manatutu deit maka 70%. Iha<br />
Manatuto rasik prosesu administra rai feto sira<br />
maka iha direitu tamba adopta sistema Matrilineal<br />
(kaben tama), maibe iha ikus presiza haree didiak<br />
tamba poder foti desizaun barak liu iha mane,<br />
Benefisiu husi direitu ne’ebe igual ba <strong>Rai</strong> maka<br />
atu Hamenus kiak, Hari dame, Proteje ema<br />
vulneravel.”<br />
Photo By: Geraldo Gomes, INR<br />
Komunidade husi Distritu Lautem partisipa ba workshop Jeneru ho<br />
ativu, workshop refere halao iha edisfisiu ministeriu da edukasaun<br />
distritu Lautem, 19 Maiu 2010. Ne’ebe fasilita husi Programa <strong>Ita</strong><br />
<strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong>,<br />
MEMBRUS NGO NASIONAL BELUN SAI<br />
FASILITADOR MEDIASAUN BA PROGRAMA ITA NIA<br />
RAI.<br />
Palmira soares hanesan fasilitador ba komunidade<br />
iha programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> nu’udar reprezentates<br />
husi NGO Nasional BELUN hateten “prosesu foti<br />
dadus kona-ba rai ne’ebe halao durante ne’e iha<br />
Sub-Distritu Nain Feto no sub- distritu Cristo Rey<br />
nia total desputa hamutuk 179 foin rezolve 2 liu<br />
husi familia, maibe ba dala uluk ekipa halo<br />
aproximasaun hodi hetan hanoin ka hakarak atu<br />
buka solusaun ba sira nia problema.<br />
Alende ne’e iha mos rai desputa 5 ne’ebe hakarak<br />
rezolve liu husi mediasaun, foin ekipa mediasaun<br />
rezolve 4 no iha 1 hetan rezultadu katak rai ne’ebe<br />
desputa, sei administra husi estado RDTL<br />
provisoriomente hodi hein lei kona-ba rai. Maibe 2<br />
refere ba tribunal no 1 seluk sei halo tan mediasaun.”<br />
Relasiona ho disputantes seluk ne’ebe seidauk halo<br />
aproximasaun husi fasilitador sira no mos parseiru sira<br />
husi IOM,MSS sei esforsu - an hodi halo aproximasaun<br />
nafatin ba kazu refere.<br />
Husi total desputa refere, desputa komunidade balun<br />
hasoru estadu, husi ekipa rasik la iha kompetensia atu<br />
rezolve tamba desputantes komunidade sira rezisto<br />
ona kazu ne’e iha tribunal, alende ne’e mos, liu husi<br />
rezultadu aproximasaun desputantes balun mos<br />
hakarak lori kazu ba tribunal no balun hakarak rezolve<br />
liu husi familia, maibe ami fo nafatin tempu semana 2<br />
ba sira atu fo fali informasaun mai ami ekipa<br />
aproximasaun desputa no ekipa mediasaun, hodi hein<br />
hirak ne’ebe maka hakarak rezolve liu husi familia.<br />
Palmira hato’o lian hirak ne’e iha nia servisu fatin<br />
Balide, Dili 09 Junu 2010.<br />
Palmira haktuir katak, “durante ami halo aproximasun<br />
ba desputante sira barak liu hakarak rezolve liu husi<br />
familia entau ekipa fo tempu ba sira durante semana 2<br />
hodi buka malu atu rezolve ba kazu refere, maibe to’o<br />
agora la iha informasaun katak kazu ne’e rezolve ona<br />
no hetan ona solusaun ka lae, maibe desputantes balun<br />
mos sei hein membrus familia husi rai liur. No wainhira<br />
ekipa ba desputantes nia uma sira la iha tamba ba<br />
servisu, obstaklu bot ida ne’e maka ami hasoru iha<br />
terenu durante ne’e, entau ekipa susar atu halo<br />
redusaun ba kazu desputa ne’eba iha agora.”<br />
Ho apoiu husi:<br />
Photo By: Januario da Silva, INR<br />
Palmira Soares hamutuk ekipa mediasaun no fasilitador husi MSS<br />
akompainha hela mediasaun ba desputantes nain rua husi Bidau<br />
Santa Ana, iha edifisiu Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> Balide, Dili, 18 Junu<br />
2010.<br />
REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.4