14.07.2013 Views

pdf 288KB - Ita Nia Rai

pdf 288KB - Ita Nia Rai

pdf 288KB - Ita Nia Rai

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS! EDISAUN N’14<br />

EDITORIAL BA EDISAUN No.14<br />

Maluk sani na’in sira, ita hasoru malu fali iha<br />

buletin “<strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> Lian” ba edisaun 14. Iha<br />

Edisaun ida ne’e ita sei ko’alia kona-ba;<br />

1.programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> halao enkontru<br />

negosiasaun ho lider komunitariu no lider<br />

tradisionais sira husi Distritu Ainaro<br />

2 Direcção Nacional de Terras, Propriedades<br />

e Serviços Cadastrais(DNTPSC) rezolve rai<br />

desputa liu husi Mediasaun.<br />

3.Programa <strong>Ita</strong> NIa <strong>Rai</strong> halao workshop<br />

jeneru ba komunidade Distritu Lautem no<br />

Oecussee<br />

4.Membrus NGO Nasional BELUN sai<br />

fasilitador mediasaun ba programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong><br />

<strong>Rai</strong>. Atu hatene informasaun liu tan mai ita<br />

hamutuk iha buletin “<strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> Lian” ho<br />

informasaun hanesan tuir mai ne’e:!<br />

Distritu TOTAL<br />

Deklarasaun<br />

<strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> Lian<br />

Parcela rai ne’ebe deklara to’o 28 Junu 2010<br />

Deklarasaun<br />

feto mesak<br />

PROGRAMA ITA NIA RAI HALAO ENKONTRU NEGOSIASAUN HO<br />

LIDER KOMUNITARIU NO LIDER TRADISIONAIS HUSI DISTRITU<br />

AINARO.<br />

Photo By: Duarte da Silva, INR<br />

Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> (INR) halao enkontru negosiasaun ho lider<br />

komunitariu no lider tradisionais sira husi Distritu Ainaro, ho<br />

objetivu oin sa buka solusaun hodi rezolve ba impedementu<br />

husi Xefe – Suku Ainaro, Sub- distritu Ainaro, Distritu Ainaro<br />

ne’ebe la autoriza atu implementa programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> iha<br />

Distritu refere, ba inkontru refere halao iha edifisiu<br />

administrasaun Distritu Ainaro, 9 Junu 2010.<br />

kontinua ba Paj.02<br />

Deklarasaun<br />

mane mesak<br />

Deklarasaun<br />

Kaben<br />

Deklaras<br />

aun Seluk<br />

Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> ho<br />

DNTPSC husi Nasional<br />

halao enkontru<br />

negosiasaun ho lider<br />

komunitariu no lider<br />

tradisionais sira husi<br />

Distritu Ainaro,<br />

enkontru refere halao<br />

iha edifisiu<br />

administrasaun Distritu<br />

Ainaro, 09 Junu 2010.<br />

Deklarasa<br />

un Estadu<br />

Aileu 1039 8.08% 24.54% 24.83% 10.59% 30.70% 1.25%<br />

Baucau 1670 15.15% 45.87% 22.22% 7.49% 6.65% 2.63%<br />

Bobonaro 2877 30.90% 45.32% 14.22% 4% 3.48% 2.09%<br />

Dili 5359 25.06% 40.25% 25.36% 6.21% 2.44% 0.67%<br />

Liquica 2086 12.32% 32.65% 19.94% 3.74% 22.05% 9.30%<br />

Lautem 455 28.79% 53.41% 10.33% 2.20% 3.52% 1.76%<br />

Manatuto 1441 41.08% 32.20% 7.49% 10.96% 6.73% 1.53%<br />

Oecusse 2443 13.02% 42.33% 9.91% 1.60% 31.56% 1.60%<br />

TOTAL 17370 22.26% 39.75% 18.48% 5.57% 11.54% 2.39%<br />

Dekl.<br />

Entidade<br />

Seluk<br />

REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.1


DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS EDISAUN N’ 14<br />

“Razaun ba impedementu refere Xefe-suku Ainaro husu ba Ministeriu da Justica atu rezolve uluk asuntu importante<br />

3 hanesan;1. Deslokadu husi 1975 – 1999 husi suku seluk ne’ebe oukupa area Suku Ainaro nian. 2.Husu ba Governu<br />

liu husi Ministeriu da Justica atu estabelese uluk Lei devizaun teritoriu foin bele sukat rai 3.Husu ba Governu liu husi<br />

Ministeriu da Justica atu establese uluk mapa kada suku molok sukat rai ka foti dadus konaba rai.” lian hirak ne’e<br />

hato’o husi Jerenti Rezulusaun konflitus ba Mediasaun no desputa, Sr. Jaimitu C. da Costa husi Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong>.<br />

Jaimitu hateten, “ho nesisidade hirak ne’e, programa INR hetan preokupasaun hodi halo aproximasaun ho Xefe<br />

Suku Ainaro iha dia 29 Abril 2010. Tuir Xefe do Suku, presiza fasilita reuniaun jeral ida ho autoridade no<br />

komunidade, hodi rona diretamente saida maka sira nia hakarak atu simu programa INR ka lae, bazeia ba<br />

rekomendasaun ne’é Projeitu INR hamutuk ho DTPSC Distrito Ainaro organiza enkontru jeral 28 Maiu 2010 iha aula<br />

Sub-distrito Ainaro, partisipa husi ema nain 64, maibe la hetan solusaun.”<br />

“ ikus mai Administrador Distrito hamosu sujestaun entrega ba Lider Tradisionais, Xefe Suku sira no Autoridade<br />

Local organiza enkontru internal ida hodi buka solusaun ba problema rai iha Ainaro, Inkontru Internal neé kordena<br />

diretamente husi Sr. Manuel Pereira (Administrador Distrtito Ainaro) hodi konvida Strutura Tradisionais hanesan<br />

Liurai husi Tais Metan, Tais Mutin, Oan Feto hat no Mane hat, Xefe Suku 7, Lia Nain, Xefe Aldeia no PNTL Distrito<br />

Ainaro, observa mos husi DNTPSC no programa INR. Enkontru refere realiza iha dia 9 Junu 2010, abertura ba<br />

inkontru Ne’e husi Administrador Distrito rasik, hafoin entrega ba Lider tradisionais ho Administrador Sub-distrito<br />

Ainaro hodi lidera. Ikus mai iha solusaun, lider tradisionais, lider komunitariu sira aseita bele implementa programa<br />

INR iha Distritu refere no sei halao lansamentu ba programa ne’e 23 Junu 2010, iha Salaun Paroquial Ainaro.” Katak<br />

Jaimitu<br />

DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E<br />

SERVIÇOS<br />

CADASTRAIS<br />

(DNTPSC)<br />

REZOLVE RAI<br />

DESPUTA LIU<br />

HUSI<br />

MEDIASAUN<br />

Photo By: Cris Belo,INR<br />

Direcção Nacional de Terras, Propriedades e Serviços<br />

Cadastrais (DNTPSC) durante ne’e uza meus<br />

mediasaun hodi rezolve rai ne’ebe hetan problema ka<br />

hetan desputa, meus refere DNTPSC uza hahu husi<br />

Janeiru 2008 to’o agora.<br />

Emelita Fatima Martins hanesan teknika professional<br />

disputa de Terras ba DNTPSC, hahu halao nia kna’ar<br />

hanesan Mediador iha 2000 to’o agora.<br />

Tuir Martins katak’ “Meus ne’ebe nia uja hodi rezolve<br />

rai desputa maka hanesan meus mediasaun, dahuluk<br />

halo introdusaun ba vantajen no disvantajen kona-ba<br />

rezolve kazu liu husi Mediasaun ka lori kazu ba<br />

tribunal, nia vantajen ho disvantazen maka saida,<br />

depois analiza kazu no esplika lei de terras ba<br />

desputantes sira, (Lei No.1/2003) lei Beins imoveis<br />

Emelita<br />

Fatima<br />

Martins,<br />

hanesan<br />

Mediado<br />

ra ba rai<br />

desputa.<br />

Liu husi esplikasaun hirak ne’e halo desputantes<br />

sira fasil atu kompriende no sira rasik husu hakarak<br />

rezolve liu husi mediasaun.”<br />

“Durante ne’e hau uza meus ida ne’e bele ajuda hau<br />

rezolve rai desputa hamutuk 10, husi desputa 10<br />

ne’e rai eransa 8 no rai estadu 2 maioria mai husi<br />

rai abandonadu.” Martins kasu lia hirak ne’e iha<br />

nia servisu fatin Bebora, Dili, 10 Junu 2010.<br />

Martins salenta liu tan katak; agora dadaun ne’e<br />

kazu barak liu maka rai privadu abandonadu, husi<br />

individu ho individu, individu ho grupu no individu<br />

ho estadu, kazu hirak ne’e susar atu rezolve ho<br />

razaun katak tamba lei seidauk devini lolos.<br />

Photo By: Cris Belo<br />

Martins<br />

esplika<br />

hela<br />

prosesu<br />

mediasaun<br />

ba<br />

desputante.<br />

REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.2


DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS! EDISAUN N’14<br />

PROGRAMA ITA NIA RAI HALAO WORKSHOP JENERU<br />

BA KOMUNIDADE DISTRITU LAUTEM NO O-ECUSSE.<br />

Photo By: Santina Fernandes,INR<br />

Komunidade husi Distritu Oecusse partisipa workshop Jeneru no<br />

halo diskusaun kona-ba asuntu baze legal ba problema feto ho rai<br />

no prosedementu oin sa bele garante feto nia direitu, ne’ebe<br />

fasilita husi programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong>, DTPSC O-ecusse no Regional<br />

Coordinator O-ecusse husi NGO BELUN iha salaun Administrador<br />

Distrital O-ecusse, 09 Junu 2010.<br />

Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> halao workshop Jeneru ba<br />

komunidade Distritu Lautem no Oecusse, ho objetivu,<br />

atu hasae ema nia konsensia katak feto ho mane iha<br />

direitu hanesan hodi asesu ba rai ne’ebe garante ona<br />

iha konstituisaun RDTL (artigu 17) no mos sidadaun<br />

hotu iha direitu ba propiedade privadu (artigo 54).<br />

Fo oportunidade ba feto atu hetan informasaun konaba<br />

baze legal saida maka garante feto nia direitu iha<br />

kontekstu Nasaun Timor – Leste. Fahe informasaun no<br />

asuntu sistema administrasaun rai no levantamentu<br />

foti dadus husi distritu manatutu ne’ebe adopta<br />

sistema Matrilineal.<br />

Workshop refere halao iha edifisiu Ministeriu da<br />

edukasaun Distrital Lautem, iha 19 Maiu 2010<br />

partisipantes 51 Feto 23 mane 28, ba eventu hanesan<br />

halao mos iha Distritu Oecusse, 09 Junu 2010, iha<br />

salaun Administrador Distrital partisipantes 84 Feto<br />

27, mane 57 kompostu husi Institusaun policia,<br />

Diresaun Agrikultura, Diresaun Terras e propiedades,<br />

sosiedade sivil, lider komunitariu, polisia, relijioso,<br />

juventude no komunidade.<br />

Iha worshop ne’e Dr. Henrique hanesan legal<br />

espesialista hateten katak, “IhaTimor – Leste ita<br />

kontente tamba ita nia governo ratifika ona<br />

konvensaun internasional barak-barak inklui mos<br />

konvensaun Eliminasaun Formas diskriminasaun<br />

hotu hasoru feto ne’ebe durante ne’e hanaran<br />

Cedaw. Konvensaun ne’e rasik hateten klaru iha<br />

artigo: 16 katak garante nafatin Fen ho Laen iha<br />

direitu hanesan atu sai nain ba propriadade,<br />

hetan jere, administra, aproveita, no transfere<br />

propriedade. Maibe nu’udar nasaun foun ita rasik<br />

mos iha ita nia konstituisaun hanesan lei inan ba<br />

sidadaun Timor oan hotu, ne’ebe klaru hateten<br />

iha artigo: 17 katak Konstituisaun RDTL garantia<br />

direitu ne’ebe igual ba feto ho mane, no mos iha<br />

artigo: 54 katak ba sidadaun Timor oan hotu iha<br />

direitu ba propriadade privadu.”<br />

Husi orador diferente Sra. Regina Gender Vokal<br />

Point husi Lospalos hatetetn, “Hau husu ba feto<br />

maluk ne’ebe mak mai partisipa iha momentu ida<br />

ne’e, atu ita bele fahe informasaun nafatin ba ita<br />

nia feto maluk sira ne’ebe la mai partisipa. no<br />

husu mos ba ita nia feto maluk sira seluk, hodi<br />

garante ita feto nia direitu iha prosesu<br />

levantamentu de dadus.<br />

Tempu to’o ona ita atu fo mos ita nia deklarasaun<br />

rai tamba rai ne’e importante tebes ba ita nia<br />

moris lor-loron , no husu ba feto sira atu koalia<br />

bebeik tamba iha tempu naruk feto la hetan<br />

oportunidade atu iha direitu ne’ebe mak hanesan<br />

ho mane, tamba deit ita nia sistema patriakal<br />

ne’ebe husi uluk kedas.<br />

Tamba deit kaer ba kultura entaun mane sira<br />

dehan feto laiha direitu atu sai nai ba rai, maibe<br />

wainhira iha familia ida nebe iha oan feto deit<br />

entaun buat hotu sobre rikusoin konserteza sei<br />

fo ba nia oan feto, maske lei tradisional la fo<br />

fatin ba feto maibe ita nia konstituisaun RDTL fo<br />

poder ba feto sira atu fo nia deklarasaun hanesan<br />

mos mane, buat hirak ne’e nu’udar sidadaun iha<br />

TL no mos konvensaun ne’ebe governu ratifika<br />

iha 2002 konvensaun Cedaw. Wainhira lei<br />

tradisional iha nia lalaok lakontra no la<br />

diskrimininativu maka lei ne’e sei refleta nafatin<br />

kultura no identidade Timor oan tomak.”<br />

Sr. Geraldo Gomes hanesan Coordenador Regional<br />

Leste husi Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> sai mos orador<br />

ba workshop refere fahe esperensia no halo<br />

komparasaun distritu ne’ebe adopta sistema<br />

REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.3


DIRECÇÃO NACIONAL DE TERRAS, PROPRIEDADES E SERVIÇOS CADASTRAIS! EDISAUN N’14<br />

Matrilineal hanesan Distritu Manatutu no<br />

Bobonaro.<br />

Iha workshop ne’e Gomes hateten, “Asunto<br />

igualidade entre feto ho mane jeralmente sempre<br />

hetan obtaklu kona-ba rai, iha fatin hotu iha timor<br />

laran tomak. Haree ba lalaok projeitu INR Iha<br />

esperensia Distritu seluk katak atu atinji 30%<br />

seidauk maksimu no Manatutu deit maka 70%. Iha<br />

Manatuto rasik prosesu administra rai feto sira<br />

maka iha direitu tamba adopta sistema Matrilineal<br />

(kaben tama), maibe iha ikus presiza haree didiak<br />

tamba poder foti desizaun barak liu iha mane,<br />

Benefisiu husi direitu ne’ebe igual ba <strong>Rai</strong> maka<br />

atu Hamenus kiak, Hari dame, Proteje ema<br />

vulneravel.”<br />

Photo By: Geraldo Gomes, INR<br />

Komunidade husi Distritu Lautem partisipa ba workshop Jeneru ho<br />

ativu, workshop refere halao iha edisfisiu ministeriu da edukasaun<br />

distritu Lautem, 19 Maiu 2010. Ne’ebe fasilita husi Programa <strong>Ita</strong><br />

<strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong>,<br />

MEMBRUS NGO NASIONAL BELUN SAI<br />

FASILITADOR MEDIASAUN BA PROGRAMA ITA NIA<br />

RAI.<br />

Palmira soares hanesan fasilitador ba komunidade<br />

iha programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> nu’udar reprezentates<br />

husi NGO Nasional BELUN hateten “prosesu foti<br />

dadus kona-ba rai ne’ebe halao durante ne’e iha<br />

Sub-Distritu Nain Feto no sub- distritu Cristo Rey<br />

nia total desputa hamutuk 179 foin rezolve 2 liu<br />

husi familia, maibe ba dala uluk ekipa halo<br />

aproximasaun hodi hetan hanoin ka hakarak atu<br />

buka solusaun ba sira nia problema.<br />

Alende ne’e iha mos rai desputa 5 ne’ebe hakarak<br />

rezolve liu husi mediasaun, foin ekipa mediasaun<br />

rezolve 4 no iha 1 hetan rezultadu katak rai ne’ebe<br />

desputa, sei administra husi estado RDTL<br />

provisoriomente hodi hein lei kona-ba rai. Maibe 2<br />

refere ba tribunal no 1 seluk sei halo tan mediasaun.”<br />

Relasiona ho disputantes seluk ne’ebe seidauk halo<br />

aproximasaun husi fasilitador sira no mos parseiru sira<br />

husi IOM,MSS sei esforsu - an hodi halo aproximasaun<br />

nafatin ba kazu refere.<br />

Husi total desputa refere, desputa komunidade balun<br />

hasoru estadu, husi ekipa rasik la iha kompetensia atu<br />

rezolve tamba desputantes komunidade sira rezisto<br />

ona kazu ne’e iha tribunal, alende ne’e mos, liu husi<br />

rezultadu aproximasaun desputantes balun mos<br />

hakarak lori kazu ba tribunal no balun hakarak rezolve<br />

liu husi familia, maibe ami fo nafatin tempu semana 2<br />

ba sira atu fo fali informasaun mai ami ekipa<br />

aproximasaun desputa no ekipa mediasaun, hodi hein<br />

hirak ne’ebe maka hakarak rezolve liu husi familia.<br />

Palmira hato’o lian hirak ne’e iha nia servisu fatin<br />

Balide, Dili 09 Junu 2010.<br />

Palmira haktuir katak, “durante ami halo aproximasun<br />

ba desputante sira barak liu hakarak rezolve liu husi<br />

familia entau ekipa fo tempu ba sira durante semana 2<br />

hodi buka malu atu rezolve ba kazu refere, maibe to’o<br />

agora la iha informasaun katak kazu ne’e rezolve ona<br />

no hetan ona solusaun ka lae, maibe desputantes balun<br />

mos sei hein membrus familia husi rai liur. No wainhira<br />

ekipa ba desputantes nia uma sira la iha tamba ba<br />

servisu, obstaklu bot ida ne’e maka ami hasoru iha<br />

terenu durante ne’e, entau ekipa susar atu halo<br />

redusaun ba kazu desputa ne’eba iha agora.”<br />

Ho apoiu husi:<br />

Photo By: Januario da Silva, INR<br />

Palmira Soares hamutuk ekipa mediasaun no fasilitador husi MSS<br />

akompainha hela mediasaun ba desputantes nain rua husi Bidau<br />

Santa Ana, iha edifisiu Programa <strong>Ita</strong> <strong>Nia</strong> <strong>Rai</strong> Balide, Dili, 18 Junu<br />

2010.<br />

REVISTA MENSAL HUSI PROGRAMA ITA NIA RAI BY : CRIS BELO EDISAUN JUNU - JULHU 2010 HP:+670.7304325/7262934 info@sprtl.tl PJ.4

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!