12.07.2015 Views

Medicina tradicional sikuani

Medicina tradicional sikuani

Medicina tradicional sikuani

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Medicina</strong> <strong>tradicional</strong> <strong>sikuani</strong>Comunidad Tsamani; resguardo Caño Mochuelo, Casanare


<strong>Medicina</strong> <strong>tradicional</strong> <strong>sikuani</strong>Comunidad Tsamani; resguardo Caño Mochuelo, CasanareFormación en gestión ambiental y cadenas productivas sosteniblesConvenio SENA-TropenbosTabla de contenidoAutor (Idioma <strong>sikuani</strong> y castellano)© Efraín Rodríguez GaitánFotografías© Efraín Rodríguez Gaitán© Feliciano QuiteveCentro Agroindustrial y de Fortalecimiento Empresarial del CasanareSENA, Regional CasanareCoordinación del proyectoLuis Carlos Roncancio B.Equipo de trabajo Convenio SENA-TropenbosMaría Clara van der HammenDaniela PinillaJavier FernándezMaría Patricia NavarreteMauricio GarcíaNorma Constanza ZamoraSandra FrieriIntroducción Pakatsi paebatsi taja liwaisi 7Plantas 91. Paila/ Zarzaparrilla 92. Thübü oninae/ Hortencia 113. Ajiji/ Jijimbre 1310. Sawatsinae/ Brusca 2511. Papaünae/ algodón 2612. Ajiji bakabo 2713. E ma thaito 2814. Tununae 29Asesores Tropenbos Internacional ColombiaHans VellemaCarlos A. RodríguezCoordinación del proyecto editorialCatalina Vargas TovarAsistente editorialAdriana Tobón BoteroCorrección de estiloNorma Constanza Zamora4. Papononae/ Bototo 155. Waliapanae/ Guayabo sabanero 176. Weleke/ Nakono 197. Wele Nae/ Cedro macho 208. Nanaibo/ Caña flota 219. Mimisinae/ Romadizo 2315. Paila nae 3016. Unu pijawanawana/Guanábana de monte 3117. Mako nae/ Mango 3218. Vela nae/ Aceite 33DiseñoCarlos CastilloDiagramaciónAlejandro Mancera ObandoImpresiónXpress Studio GráficoBogotá D.C., 2012


IntroducciónPakatsi paebatsitaja liwaisiPaja irayota resguardo caño mochuelo, pewünü anijatomarabeje. Hato Corozal y Paz de Ariporo, pa , tomarapanakora ena, departamento de Casanare, 8 pawiriapajinono pena, kae wiria kaejume pexainaewi, tomaraxitaena vitso manero romaebabiaba, kanuakaewi pewaü peyapútaebi bajaya pataja monae ba waüba soya naematakonatapebokoto perujunüxi ba wewere kupona, soya üpaxunü soyaapo peyapütaewi nakopatopona.Bajara xua pataxuaban haekonoxae apo wewere kaetsanenexata metha 6 pa kartiyabeje naexanaena.Vajayata pina pakujinae nakua tajujioba ajibe pina domaetsipaji pinu daxita saya ve diosob.El resguardo Caño Mochuelo está ubicado entre elmunicipio de Hato Corozal y el de Paz de Ariporo,en el departamento de Casanare, en este pequeñoterritorio viven y se conjugan la integración de ocho (8)comunidades de diferentes etnias, con su propio idioma,cultura y costumbres.El Comité de Salud del Resguardo, vio la necesidad deinvestigar algunas plantas medicinales que anteriormentemanejaban los indígenas. De igual manera, ahora seestá investigando, antes de que se nos terminen algunossabedores y ancianos de las comunidades, quienes conocende las plantas medicinales caseras y silvestres.7


2. Thübü oninae/ Hortencia¿Bajarapamonae itsa xuanexa xanepana?¿Para qué sirve esa planta?¿Itsa xuabeje apaena kaematakabi?Anija posiyobeje apa kaematakabi.¿Itsa pakujinae weretsiana?Akueyebi pajuametobeje ba apa.¿De dónde es la planta?Unu pijinae o wayafopijinae10 11


3. Ajiji/ Jijimbre¿Bajarapamonae itsa xuanexa xanepana?¿Para qué sirve esa planta?Tofirapejawapabi wau, domae bitso pekapunaebitsi –batabuwauta.¿Itsa pakoyeneta exana pewaubi nexa?¿Cómo se prepara?Ba seta meratapetabutopa nepe itsa xaina pexaikakuenejeya yajaba.Ajena matakabi tsiana kae tasa ba apa.¿Itsa pa domae yajaba wauba¿Qué enfermedades cura con esa planta?Itsa pewaxi ba bitso afaetabi-saya perujubi barajuata.¿Itsa xuabeje apaena kaematakabi?¿Cuántas veces se puede tomar al día?Be apa anija posiyobeje kae matakabi itsa jitsipa 4xuabeje apaejitsipa.¿Itsa pakoyeneta exana pe-apaenexa?¿Cómo se aplica o toma?12 13


4. Papononae/ Bototo¿Itsa pariaweje? Anija wiriabeje petsorowato, pebitonu¿Bajaraponae itsaxuanexu xanepana?¿Para qué sirve?Pejiopaebi ba mata tawane petabutopa ba rajuxapiapaenexa. Pejana tabutopa va xane.Itsa pa domae yajaba wauba?¿Qué enfermedades cura con esa planta?Itsa pewaxi ba jiopena. Itsa petupaebi ba tanebajaraporata ba matawaneItsa pakoyeneta exana pewaubinexa?¿Cómo se prepara?Pebokoto merata eta pjebokotota pematawaenexa. Itsamonae ba apa.¿Itsa pakoyoneta exana pe apaenexa?¿Cómo se aplica o toma?Pjebokotota menia eta pebokotope apaenexa. Itsa rayotaba matawane.¿Itsa xuabeje apaena kaematakabi?¿Cuántas veces se puede tomar al día?Xuabeje jitsipa kae matakabi apaejitsipa 3 o 4 xuabeje.14 15


5. Waliapanae/ Guayabo sabanero¿Itsa pawiriabeje?Anija. pawiriabeje. Unu pijanae wayafo pijanae¿Bajaraponae itsa xuanexa xanepana?¿Para qué sirve esa planta?Itsa pewaxi ba suliabatsi wau.¿Itsa pakoyeneta exana pewaubinexa?¿Cómo se prepara?Petabutopa ba seta merata.¿Itsa pakoyeneta exana pe apaenexa?¿Cómo se aplica o toma?Pesetsi kujinae bitso rajutabapone kaematakabi.¿Itsa xuabeje apaena kaemakabi?¿Cuántas veces se puede tomar al día?Akueyebibeje o 4 xuabeje. Itsa jitsipa pona. Rajutaponaena.Foto original desenfocada16 17


La foto en Word no es la misma del archivo,pero parece la misma especie6. Weleke/ Nakono¿Bajarapamonae Itsa xuanexa xanepana?¿Para qué sirve esa planta?Bajarapamaka. Abeje. Itsa jayabatsi. Saya pina apomajitsi.¿Itsa pa domae yajaba wauba?¿Qué otra enfermedad puede curar?Apo waunaemaka. Saya pe abeje axanae kuene nexa.Petiriwa, pebi ata.¿Itsa pakoyeneta exana pewaubi nexa?¿Cómo se prepara?Wanewaetsia bajayabatsi saya itsa bijiata jayabatsi sayanaka upa.¿Itsa pakoyenetaexana pe apaenexa?¿Cómo se aplica o toma?Saya va ya jayata.¿Itsa xuabeje apaena kaemata kabi?¿Cuántas veces puede tomar?Saya kaeta ya ayata.18 19


8. Nanaibo/ Caña flota¿Itsa wiriabeje?7. Wele Nae/ Cedro machoBajaraponae, bayanepona, pakujinaeba,nakakuata, pone, itsa monae pewasiba,matewanepakujinae abaxi, panekuetoyo itsapebi.Pakujinae, ba nakakueta, pewajune ba anopa,peatane, yanibo itsa yaxanewaitsi, apo exanaetsiwaumeta apo kuwunutsi.Kawiria¿Bajaraponae itsa xuabexa xanepana?¿Para qué sirve esa planta?Xanepana waja nawaubinexa wa marautjuto itsa aponaraetsi xania waetsi.¿Itsa pakoyeneta exana pewaibi nexa?¿Cómo se prepara?Setatsi xaniawaetsia waja apaenexa 9pamatakabi beje apae ponatsi.20 21


9. Mimisinae/ Romadizo¿Itsa pawiriabeje?Kaewiria¿Bajaraponae itsaxuanexa xanepana?¿Para qué sirve esa planta?Xanepana waja nawaubinexa domae buxu. Xanepanayawa wanawaubinexa pakuijinae xuxuwatsi¿Itsa pakoyeneta exana pewaubi nexa?¿Cómo se prepara?Setatsi pebaxu merata nawanetsi porarata.22 23


10. Sawatsinae/ Brusca¿Itsa pawiriabeje?Kaewiria¿Bajaraponae itsa xuanexa xanepana?¿Para qué sirve esa planta?Punutane jawa wauna. Pena tarurujutsi jawa, itsajiwiyo petajawa piajanabeje jiwiyo¿Itsa pakoyeneta exana pewaubinexa?¿Cómo se prepara?Seta merata pematono seta petabutopa sulianexa.¿Itsa pakoyeneta exana pe apaenexa?¿Cómo se aplica o toma?Akueyabi patobe itsajota xane pana bajakopata piapaejawa.24 25


Foto de Word, se parece mucho al Ajiji Bakako13. E ma thaitoE ma thaito jawapa waü pewaxi va jawapabatsi, pitiriwayosaya va matejemabatsi itsa waxi bajaraxuata va jawapatsi, ema thaitota va waüba.Bajaraxuata pewaxita apoba namusitsi, itsa monae vamatawajial, dujai bajaraxuata va jawapats14. TununaePakujinae vitso va buxubatsi domaebatsiitsa a müpaebu tane vitso a kuibo tane vitsoxanewaetsia apo najumati pitsi nexata tunutava müpaebü jeba itsa monae va kaüxübakuatapediodico tsimaüpabu jeba va asaü.28 29


15. Paila naePaila nae wajamonaemi va nawaüba pejananakoxitsiba va matawanae petabutopa va jukaseta va apa xua akoto tane pejana nakoxitsivapenakucto kujinae ba akototane nexata bajaraporata ba xanepana apo atsaxara, itsamonae vawayana petabunepeto seta va apa.16. Unu pijawanawana/ Guanábana demonteBajaraponae ba xanepana pakujinae baamatatanetsi bitso. Itsa monae ba xane pepobübajajumaitsi dowathi pemataboco nae.Merata pebaxu ba kuiata xuaba bo mata kuiatavitso ba ma axaebi. Pakujinae amata xaibikopata pemata kuitsijaba.30 31


17. Mako nae/ MangoBajaraponae ba kui xane bebaxu ba waü peponae peboko bawaü.Bajaraponae bojayata wajamonae ba kujunuba domae nazba jai saya pepebüanü baxane.Pebaxu kuiata domae naxapeponae pakujinae ba tinatsi.Kaeto mata kuita itsa domae ajibi baja apo kuiata ponaepitinikue mata pania ajibi ba kopata.18. Vela nae/ AceiteBelo nae vitso ba waenae peboco pamonae batinatsi jeranae, peboco bo ba kübaBajaraponae jera nexa baxanepana petinaedomonae pewayanawi waünae petsabarnaedomae waünae.Pemonae batinatsi peboko ba siba eta maratavawane pemarabene petsabanaebi bakuita sayatseba.Akueyebi xuabeje ba apa anija jababeje banawane kae matacabi.33


ColombiaFormación en gestión ambiental y cadenas productivas sostenibles

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!