Cur i lÁthair Powerpoint

CEACHT 1:
CÉRBH IAD NA CEILTIGH?

CÉRBH IAD NA CEILTIGH?
Bhí na luathCheiltigh ar cheann de na
treibheanna ársa is ceannasaí san Eoraip.
Bhí cónaí ar na Ceiltigh i dtreibheanna
aonaracha agus bhí cultúr agus teanga
i gcoiteann acu.
Pobal bródúil agus onórach a bhí iontu agus
bhí clú agus cáil orthu mar ghríobha nó
laochra fíochmhara.
I ndiaidh dóibh forbairt in Alpa na hEorpa láir,
leathnaigh na Ceiltigh a gcultúr trasna na Gearmáine
agus na Fraince an lae inniu agus a fhad leis an Tuirc.
Bhain siad an Bhreatain agus Éire amach timpeall
500 RCh agus taobh istigh de chúpla céad bliain, bhí
cultúr na Cré-Umhaoise in Éirinn scriosta ar éigean,
agus bhí cultúr na gCeilteach i réim ar fud an oileáin
iomláin.

Uaireanta tugtar CEILTIGH
NA HIARANNAOISE ar na
luathCheiltigh.
Mhair an Iarannaois ó
thart faoi 700 RCh go dtí
AD 43. Tugtar an Iarannaois
ar an tréimhse seo mar gur
sin an ré nuair a thosaigh
daoine ar rudaí a dhéanamh
as iarann, amhail céachtaí
faoi choinne feirmeoireachta,
clogaid agus boinn airgid.
Thug ceannaithe na Gréige
'KELTOI’ ar na Ceiltigh nuair
a bhuail siad leo den chéad
uair sa séú haois RCh.
Is dócha gur tháinig an focal
‘KELTOI’ ón fhocal Ceiltise
‘ceilt’ a chiallaíonn rúnda,
ceilte, clúdaithe.
Tá an focal ar chulaith
náisiúnta na hAlban - ‘kilt’ -
bunaithe ar an fhocal chéanna.
Ba mhór an luach a chuir na Ceiltigh i bhfilíocht,
i gceol agus in aithriseoireacht na seanscéalta
gaisciúlachta ó bhéal.
Bhí Cú Chulainn, Cú Uladh, ar cheann de na
laochra Gaelacha is finscéalaí, a raibh i ndán dó
a bheith ar an laoch is mó ar fud na hÉireann.

Bhí clú ar na Ceiltigh chomh maith
as an ealaín LA TÈNE dá gcuid.
Ó thart faoi 500 RCh, ba iad
dearaí álainn, casta agus
patrúin shnaidhme na gnéithe
a dhealraigh an tréimhse
La Tène.
Maireann an cultúr acu sa teanga, sa cheol, sna hamhráin, san ealaín,
sa scéalaíocht agus sna damhsaí. Tá 3.5 milliún duine ar a laghad a bhfuil
teanga Cheilteach mar an teanga dúchas acu.
Sa lá ata inniu ann, is iad seo na teangacha Ceilteacha:
GAEILGE NA HÉIREANN;
GAEILGE NA HALBAN;
BREATNAIS (a labhraítear sa Bhreatain Bheag);
BRIOTÁINIS (a labhraítear sa Bhriotáin, ar chósta thiar thuaidh
na Fraince);
GAEILGE MHANANN (ar Oileán Mhanann);
AGUS COIRNIS (i gCorn na Breataine, ceann tíre thiar theas na Sasana).
Labhraítear Gaeilge na gCeilteach chomh maith i Meiriceá thuaidh
ar Oileán Cape Breton, díreach ar an taobh thuaidh de Nova Scotia
ar chósta thoir Cheanada.

ÉADAÍ NA GCEILTEACH
Ba iad na 3 phíosa éadaigh
ba ghnách leis na Ceiltigh
a chaitheamh ná:
LÉINTE glún ruaimnithe agus
bróidnithe le dathanna geala
agus crios plátáilte le hór nó
le hairgead thart orthu
Briste ar a dtugadh 'BRACAE'
CLÓCAÍ stríocacha OLLA a
bhí ceangailte le DEALG.

Bhí gruaig fhada ag fir agus
mná araon.
Ba mhaisiúchán tábhachtach
é an torc a chaith na
Ceiltigh. Fáinne muiníl a
rinneadh as slat mhiotail
(casta in amanna) a bhí ann
agus é déanta de chré-umha
nó d’ór ag brath ar mhaoin
an duine a bhí á chaitheamh.
Bhí dhá cheann ar an torc
nach raibh ach spás beag
eatarthu.

SEODRA NA GCEILTEACH
Bhí seodra á gcaitheamh ag
fir agus mná araon. Chuir sé
an mhaoin acu in iúl.
TORC
ÓIR DE CHUID TAISCE
BRÚ ÍOCHTAIR, (50 RCh)
A FUARTHAS AG BRÚ ÍOCHTAIR,
CONTAE DHOIRE.

Bhí rudaí deasa
cosúil leis an dealg
neasfháinneach seo
praiticiúil le clóca
a cheangal.
Gabhailíní gruaige
Is ceangal
clóca é seo

COIRP PHORTAIGH
Is é atá i gceist le seandálaíocht ná
staidéar ar dhéantáin agus ar ithir lena
fhoghlaim faoi chultúr na ndaoine san am
a chuaigh thart. Is minic a aimsítear
fionnachtana seandálaíochta de thimpiste,
mar shampla nuair atá feirmeoirí ag baint
móna.
FEAR
CHRUACHÁIN
350-175 RCH
A FUARTHAS I GCONTAE
UIBH FHAILÍ
IN 2003
Cuireann easpa ocsaigine agus aigéid sa
phortach cosc ar ábhair ar leith a mheath,
amhail leathar, adhmad, cnámh agus
teicstílí agus míníonn sé seo an fáth
a bhfanann siad i riocht fíormhaith.
Fágann an flúirse ábhar a tugadh slán
ó phortaigh in Éirinn gur féidir saol
na ndaoine a bhí ina gcónaí ar chaoráin
nó in aice leo a imscrúdú agus scéal
faoina gcuid lonnaíochta agus faoina
slí bheatha a chumadh.
Tá ‘Coirp Phortaigh’ ar chuid de na
fionnachtana is mó as an ghnách a
aimsíodh i bportaigh.
Is dhá chorp portaigh iad ón Iarannaois
a fuarthas in Éirinn Fear Chruacháin agus
Fear Chluain Uí Chaomháin. De ghnáth,
níor chuir na Ceiltigh a gcorp sa talamh,
créamadh iad de ghnáth. Cuireann sé seo
in iúl dúinn go raibh bás neamhghnách,
is dócha, ag na coirp phortaigh seo.
Is corpán portaigh tipiciúil ón Iarannaois é Fear Chruacháin.
Bhí bás uafásach aige, é ag fulaint i rith an ama. Sular
cuireadh sa phortach é, gearradh a chorp ina phíosaí.
Bhí Fear Chruacháin sna fichidí nuair a fuair sé bás.
Léiríonn a chabhail, an t-aon chuid de a bhí fágtha,
go raibh sé fíor-ard don tréimhse úd, timpeall 6 throigh
agus 6 orlach ar airde.
Bhí lámh-mhaisiú den chéad scoth aige a léirigh nach raibh
lá oibre déanta aige ina shaol.
Bhí aiste bia aige a bhí lán d'fheoil, ach bhí bláthach
agus arbhar ina ghoile nuair a fuarthas é, bia a tugadh
do dhuine mar bhéile deireanach sula ndearnadh íobairt
de do na déithe.

FEAR CHLUAIN
UÍ CHAOMHÁIN
392 - 201 RCH A FUARTHAS
I GCLUAIN UÍ CHAOMHÁIN,
CONTAE NA MÍ,
IN 2003
Fuarthas Fear Chluain Uí Chaomháin in inneall bainte
móna, agus sin an fáth ar gearradh an chuid íochtar
dá chorp de.
Bhí gruaig ar stíl Mohican aige, a coinníodh in áit le
glóthach a tháinig isteach sa tír ón Fhrainc nó ón
Spáinn.
Sula bhfuair sé bás bhí aiste bia lán de ghlasraí aige.

BLEACHTAIRE PORTAIGH
CUIR I GCÉILL GUR SEANDÁLAÍ TÚ. CAD É IS FÉIDIR LEIS NA COIRP PHORTAIGH
A INSINT DÚINN FAOIN SAOL IN AIMSIR NA HIARANNAOISE?
DÉAN STAIDÉAR AR AN FHIANAISE MAIDIR LE FEAR CHRUACHÁIN AGUS LE FEAR
CHLUAIN UÍ CHAOMHÁIN, ANSIN FREAGAIR NA CEISTEANNA. MÍNIGH DO
FHREAGRAÍ BUNAITHE AR AN FHIANAISE ATÁ AR FÁIL.
Cad é a bhí
neamhghnách faoi
mo bhás? Cad chuige
ar tharla sé,
dar leat?
FEAR CHRUACHÁIN
FEAR CHLUAIN UÍ CHAOMHÁIN
An raibh mé
saibhir nó
bocht?
Cén sórt duine
a bhí ionam, dar leat,
tuathánach bocht nó
fear saibhir
le giollaí?
An dóigh leat
go bhfuair mé bás
sa gheimhreadh nó
sa samhradh?

FEAR AN PHORTAIGH
A ATHDHÉANAMH
GNÍOMHAÍOCHT
Tarraing léaráid ar an chuma a bheadh
ar Fhear Chluain Uí Chaomháin nó ar
Fhear Chruacháin nuair a bhí siad beo.
Is féidir le seandálaithe buille
faoi thuairim a thabhairt ar an chuma
a bheadh ar dhuine bunaithe ar an fhianaise
sna hiarsmaí a fuarthas agus ar an eolas
atá acu faoi chultúr na tréimhse sin,
mar shampla an dóigh a raibh
daoine gléasta.
Ainm fhear an phortaigh:
Scríobh do chuid nótaí thíos
An déanamh atá air (ard, beag, trom, tanaí, matánach, caol):
Stíl agus dath na gruaige (fada, gairid, trilseáin, pónaí, mohican, bearrtha):
Éadaí:
Seodra/airm srl. (banda cinn, coróin, torc, dealg, bráisléid nó cufaí, claíomh, sciath, sleá):

CEACHT 2:
SETANTA - LEANBH NA NDÉITHE

CREIDEAMH NA GCEILTEACH
Bhí os cionn 400 dia agus bandia ag Ceiltigh
na hIarannaoise.
Chreid siad go raibh dia beag ina chónaí
i ngach crann, i ngach bláth, i ngach abhainn,
beagnach i ngach rud.
Bhí cuid de na déithe agus na bandéithe
fíorchumhachtach. Ach den chuid is mó,
miondéithe nó mion-bhandéithe a bhí iontu.
Níor thug na Ceiltigh ársa adhradh dá ndéithe. Níor fhreastail siad ar theach
an phobail. Ina áit sin, d’fhág siad ofrálacha beaga ar fud na háite. Cheangail
siad bronntanais nó teachtaireachtaí áirithe de chrainn, nó chaith siad isteach
i dtoibreacha nó i bhfuaráin iad, rud a tharlaíonn go fóill sa lá atá inniu ann.

DÉITHE AGUS BANDÉITHE
Is iad seo a leanas cuid de na déithe agus
na bandéithe Ceilteacha is mó cáil: DAGDA,
DANÚ, BRÍD, LIR agus MANANNAN,
LUGH agus AN MORRÍGHAN.
Tugadh adhradh i bhfoirm trí-aonta (i dtrí ghné)
do chuid mhór de na déithe Ceilteacha. Seasann na
gnéithe seo do 3 rud dhifriúla. Ba í Bríd, mar shampla,
bandia na filíochta, an leighis agus cheird an ghabha.
Is féidir leis an Morríghan an cruth d’fhiach dubh,
de chailleach nó de mhaighdean óg a ghlacadh.
Ghlac an Chríostaíocht leis seo ina dteagasc ar an
Tríonóid Naofa, an tAthair, an Mac agus an Spiorad
Naomh. D’úsáid Naomh Pádraig píosa seamróige leis seo
a mhíniú do na chéad daoine a d’iompaigh ina gCríostaithe.
CHREID
NA CEILTIGH GO RAIBH
SAOL EILE I NDIAIDH AN TSAOIL
SEO AG ANAM AN DUINE, MAR SIN,
NUAIR A FUAIR SIAD BÁS, CUIREADH
RUDAÍ ÚSÁIDEACHA AMHAIL CLOGAD,
CLAÍOMH AGUS SCIATH SAN
UAIGH LEO.
Bhí na Ceiltigh ag brath ar na sagairt a bhí acu,
na draoithe, lena gcoinneáil saor ó thrioblóid.
Bhí freagracht na ndeasghnáth reiligiúnach go léir
ar na draoithe mar ba é an draoi an t-aon duine
a raibh cead aige labhairt le dia.

DÉITHE AGUS BANDÉITHE
NA GCEILTEACH
DAGDA
Ba é Dagda athair-dhia na gCeilteach. Thug siad an
’dia maith’ air mar thug sé cosaint dá gcuid barr.
Bhí coire darbh ainm an ‘Undry’ aige a thug soláthar
bia gan teorainn agus cruit bheo darach aige darbh
ainm ‘Uaithne’ a thug ar na séasúir athrú ina n-ord.
DANÚ
Aithnítear Danú mar an chéad ollmháthair d’Éirinn,
an bandia ónar saolaíodh gach rud beo.
Is bandia na talún í, a bhaineann le torthúlacht,
le fás, le neart, le flúirse, le talmhaíocht,
le saothrú agus le cothú na talún.

BRÍD
Ba í Bríd bandia na torthúlachta. Ba í an
mháthair-dhia nach raibh dia ar bith eile ar
chéim níos airde ná í ach amháin an Dagda.
Is bandia trí-aonta í agus sin an fáth a bhfuil
trí airí aici: banfhile, banlia agus gabha.
LUGH
Ba é Lugh dia an tsolais nó an fhómhair.
Comóradh féile ina onóir i mí lúnasa ar tugadh
LUGHNASA uirthi. Lúnasa an mhí bheannaithe
a bhí aige. Creidtear gurb eisean athair diaga
Chú Chulainn.

LIR
Ba é Lir athair-dhia na mara. Ba é a mhac Manannan
a bhí i gceannas ar na tonnta ina dhiaidh.
I ndiaidh bás a chéad mhná, phós sé Aobh a raibh
na páistí clúiteacha aici ar thiontaigh Aoife, a n-aintín
agus a leasmháthair éadmhar, ina n-ealaí iad.
AN MORRÍGHAN
Ba bhandia na gcogadh, na beatha agus an bháis
í an Morríghan. Ba ghnách léi, mar sin, í féin
a thaispeáint do na laochra móra nuair a bhí
siad i mbaol báis.
Casadh an Morríghan ar Chú Chulainn é féin
i bhfoirmeacha éagsúla. Ba é an préachán
dubh an fhoirm is so-aitheanta a bhí aici.
TRÍ-AONTA ... Ciallaíonn sé trí rud in aon rud amháin, mar atá
an Morríghan agus í ina cailleach, ina maighdean agus ina préachán.

SEALGAIRÍ NA GCLOIGNE DAONNA
Rinne na Ceiltigh a lán dealbh de
chinn daoine i gcloch nó in adhmad.
Chreid siad go raibh cónaí ar an
anam taobh istigh den cheann.
Fuair tú draíocht fíorchumhachtach
as anam duine a ghabháil, dar leo,
agus seo an fáth ar bhailigh siad
cloigne a naimhde a mharaigh siad
i gcathanna.
De réir staraithe na Róimhe,
ghearr na Ceiltigh na cinn dá
sinsear, agus fiú dá naimhde,
agus d’adhair siad na blaoscanna.
Chroch siad na cinn os cionn
doirse a mbothán.
“Go díreach ar an dóigh chéanna
a ndearna sealgairí le blaoscanna
na n-ainmhithe a mharaigh siad,
leasaigh siad cinn a n-íospartach
is airde céim in ola céadrais,
agus choinnigh siad go cúramach
i mboscaí adhmaid iad.”
Le DIODORUS, staraí na Róimhe.

NA SÉASÚIR A CHEILIÚRADH
Rinne na Ceiltigh athrú na séasúr
a cheiliúiradh le féilte móra a
mhaireann i bhfoirmeacha éagsúla
go dtí an lá atá inniu ann.
SAMHAIN
Thosaigh an bhliain Cheilteach le
Samhain, féile a ceiliúradh thart
ar 31ú Deireadh Fómhair.
Am a bhí ann nuair a measadh
go raibh an chaille idir an saol
seo agus an saol eile chomh tanaí
sin gur féidir leis na mairbh teacht
ar ais le hiad féin a théamh ag teallaigh
na mbeo, agus bhí cuid de na beo - go háirithe na filí - ábalta
dul isteach sa saol eile trí dhoirse an lucht sí, mar shampla an
ceann ar chnoc na Teamhrach in Éirinn.
Is ón tSamhain a shíolraigh an ceiliúradh a bhíonn againn ar
oíche Shamhna sna laethanta seo, agus míniú amháin atá leis
na laindéir thraidisiúnta phuimcín is ea gur chuir na Ceiltigh
blaosc ár sinsear taobh amuigh dá ndoirse san am seo. Ghlac
na Críostaithe an fhéile Cheilteach seo agus thiontaigh siad í
go Lá na Naomh. Fiú an ceiliúradh Sasanach de chuid lá Guy
Fawkes a bhfuil macalla d’fhéile ársa na dtinte aige.

IMBOLC
Tharla sé ag am breithe uan, timpeall
31ú Eanáir, agus ba é tús an chuid
deiridh den gheimhreadh a bhí á
cheiliúradh ag Imbolc (nó Oimelc).
Rugadh uain úra, agus itheadh béile
a bhí déanta dá eireabaill ghearrtha.
Bhuail mná lena chéile le filleadh ghné
maighdine an bhandia a cheiliúradh.
Lean seo ar aghaidh go dtí ré na
Críostaíochta mar lá fhéile Bríde:
ba leagan Críostaithe í an naomh den
bhandia phágánach ar iníon Dhagda í.
BELTAIN
Féile tinte eile is ea Beltain,
a ceiliúradh thart ar an
1ú Bealtaine, ach de bhrí
go raibh baint ag Samhain
le bheith ag dul isteach
faoin talamh nó ag tarraing
siar, phléasc Beltain amach
le flúirse torthúlachta.
Scaoileadh na heallaigh
ó cheathrúna an
gheimhridh agus seoladh
idir dhá thine iad
i searmanas deasghnách
glantacháin a raibh
feidhmeanna praiticiúla
aige chomh maith.
Ba thréimhse é le haghaidh féastaí
agus aontaí. Mar a luadh thuas, i gcás
na bhfiann, le teacht féile Beltain
cuireadh tús leis an ‘séasúr troda’.

LUGHNASA
Dúradh gur thug an dia Lugh an fhéile go hÉirinn,
agus mar sin bhí sé beannaithe don dia seo.
Chonacthas do na Rómhánaigh go raibh Lugh cosúil
lena ndia Mearcair. Ar scor ar bith, bhí baint ag an
dá dhia le scileanna, agus ceiliúradh an fhéile seo le
comórtais scileanna, ina raibh marcaíocht capall san
áireamh.
Bhí trádáil capall ann fosta; b’fhéidir gurb é seo an
fáth a bhfuil an fhéile bainteach leis an bhandia
torthúlachta, Macha, a fuair bás agus í ag breith
linbh i ndiaidh iachall a chur uirthi rith i gcomórtas
in éadan chapaill an rí. In Éirinn bhí baint ag an
fhéile le hEmain Macha, i gCúige Uladh, ach cuireadh
ar siúl in áiteanna éagsúla í, a raibh Dún Ríoga na
Teamhrach san áireamh ann.

CÁRTAÍ BEANNACHTA DO
NA SÉASÚIR CEILTEACHA
Is é an tasc atá agat cárta beannachta séasúrach a dhearadh a
bhaineann le ceann amháin de na féilte Ceilteacha seo a leanas:
SAMHAIN, IMBOLC, BELTAIN, nó LÚGHNASA.
Is féidir an cárta a tharraingt nó é a chruthú ar ríomhaire ag
úsáid bogearraí péinte, Microsoft Word nó bogearraí Comic Life.
SAMHAIN
SHONA DUIT
Má tá tú ag úsáid an ríomhaire, tig leat pictiúir ón idirlíon a
íoslódáil le húsáid ar do chárta, nó do phictiúir féin a tharraingt
agus bogearraí péinte in úsáid agat.
Is féidir an cárta críochnaithe a phriontáil agus a ghreamú
ar phíosa páipéarchláir dhaite atá fillte.
AN TIONSCADAL A PHLEANÁIL...
Cén séasúr a roghnaigh tú?
ÚSÁID LITREOIREACHT CHEILTEACH AGUS
OBAIR SHNAIDHME LEIS AN CHÁRTA A
DHÉANAMH NÍOS BARÁNTÚLA.
Cad iad na cineálacha pictiúr a sheasfadh don séasúr seo?
Cad é a scríobhfaidh tú ar an chárta?

CÁRTAÍ BEANNACHTA A DHEARADH
LE BOGEARRAÍ COMIC LIFE
TÚS A CHUR LEIS...
Oscail na bogearraí greannáin
SAMHAIN
SHONA DUIT
Caithfidh tú méid an leathanaigh a athrú sula dtosaíonn tú ar do ghreannán.
Caithfidh tú cliceáil ar FILE agus PAGE FORMAT a roghnú.
Ansin tig leat formáid an leathanaigh a athrú go dtí A5 (leath den mhéid atá
i leathanach páipéir A4).
Is féidir an cárta críochnaithe a phriontáil agus a ghreamú ar phíosa
páipéarchláir dhaite atá fillte.
ROGHNAIGH TEIMPLÉAD LEATHANAIGH
Roghnaigh teimpléad leathanaigh agus tarraing go dtí an leathanach é.
CUIR PICTIÚIR LEIS
Taispeáin do na daltaí an áit leis an chomhfhillteán a aimsiú
ar an líonra ríomhairí mar a bhfuil a gcuid léaráidí stóráilte.

CUIR TÉACS ISTEACH
Agus boscaí téacs, litreoireacht, nó bolgáin chainte in úsáid, is féidir le daltaí téacs a
chur isteach. Formáidigh an téacs tríd an dath, an chló, an mhéid, agus an stíl a athrú.
AN CÚLRA A FHORMÁIDIÚ
Athraigh cúlra an leathanaigh agus na painéil chearnógacha sa chéad dul síos trí
cheachtar acu a roghnú, an leathanach a chliceáil nó painéal cearnógach a chliceáil
agus ansin, painéal na ‘Details’ a oscailt agus dath nó patrún a roghnú.
SÁBHÁIL
Sábháil an obair i bhfillteán cuí ar an ríomhaire.
PRIONTÁIL & CUIR I DTOLL A CHÉILE
Priontáil na cártaí críochnaithe. Tig le gach dalta a dhearadh
a ghearradh amach agus é a ghreamú ar phíosa páipéarchláir
dhaite atá fillte, leis an tionscadal a chríochnú.

CEACHT 3:
AN SAOL I DTEACH CRUINN

TAOBH ISTIGH DE THEACH
CRUINN CEILTEACH
Chónaigh na Ceiltigh i dtithe cruinne a bhí suite i lár an tsráidbhaile. Bhí cónaí
ar a lán teaghlach in aon teach cruinn amháin ina raibh seomra mór amháin.
Bhí doras an tí maisithe le snoíodóireacht speisialta agus le plandaí le cosc a
chur ar spioraid an oilc teacht isteach.
Tógadh teach cruinn thart ar chuaille lárnach. Bhí cuaillí eile ag
teacht amach uaidh sin i gciorcal le díon a fhoirmiú. Thacaigh cuaillí
ceartingearach an díon. D’úsáid siad ábhair ón fhoraois lena gcuid
tithe a thógáil. Rinneadh na ballaí as caolach (maidí adhmaid fite)
agus dóib (cochán agus clábar) agus bhí ceann tuí ar an díon.
Bhí TINE curtha síos i gcónaí sa teach ceilteach le fáilte a chur
roimh dhaoine. Théigh an tine an teach agus bhí sí in úsáid le bia
a chócaráil. Tógadh vása cré isteach i lár an urláir le timpistí a
sheachaint agus le cosc a chur ar an luaith á scaipeadh. D’fhan an
tine lasta lá agus oíche mar measadh gur ábhar náire é gan tine a
bheith thíos. Go minic shuigh na Ceiltigh thart ar an tine le chéile
oícheanta dorcha ag éisteacht le scéalta.

Bhíodh COIRE ar crochadh os cionn na tine ar thrípéad le slabhra
inchoigeartaithe. De ghnáth bhí na coirí déanta as cré-umha, ach
bheadh coirí iarainn ag na Ceiltigh is saibhre. Bhí bia á chócaráil
an chuid is mó den am mar bhí an nós ann bia a thabhairt do
chuairteoirí a luaithe agus a tháinig siad isteach.
Saoir den scoth a bhí sna Ceiltigh a shnoigh maisiúcháin
ealaíonta ar a DTROSCÁN. Bhí binsí ann chomh maith a
bhí in úsáid mar leapacha thart ar na ballaí taobh istigh
de na botháin. Bhí na tochtanna líonta le féar tirim agus
cleití agus clúdaithe le craicne caorach. Bhí stólta, táblaí
ísle agus cófraí a rinneadh as adhmad agus leathar ar an
troscán eile. Ba chosúil go raibh craicne caorach, craicne
bó agus craicne fia in úsáid leis an urlár a chlúdach.
Bhí bua den scoth ag na Ceiltigh san FHÍODÓIREACHT,
rud a rinne siad ar sheol fíodóireachta. Ba mhinic a bhí
dathanna geala agus patrúin ar na dearaí seo acu.

AISTE BIA AGUS BIA A CHÓCARÁIL
Bhí na Ceiltigh i ngrá le bia agus bhí dúil mhór acu i bhféastaí. D’ith siad muiceoil, mairteoil,
géim, éisc, cáis, gruthanna, bainne, im, agus brachán. Bhailigh siad cnónna agus síolta agus
d’fhás siad a nglasraí féin. D’ith na Ceiltigh Éireannacha feamainn amhail carraigín.
Bhruith na Ceiltigh an fheoil sa choire nó róst siad í os cionn
gualaigh, amanna ar BHIORANNA. Leasaigh siad feoil agus
iasc i salann don gheimhreadh. Béile a raibh éileamh mór air
ná bradán a bhí bácáilte le mil agus luibheanna.
Ba mhaith leis na Ceiltigh LEANN agus FÍON a ól.
Rinneadh meá as mil agus uisce agus ina raibh
blastanais ó luibheanna fiáine agus torthaí.
Rinne siad an leann as eorna, seagal nó coirce.
Bhailigh siad bia i GCISEÁIN SAILÍ. Le ciseáin a dhéanamh,
d’fhigh siad saileach nua-bhainte isteach i gcruthanna casta
sular fhág siad iad le triomú.
D’úsáid siad PRÓCAÍ CRÉ le bia a stóráil. Choinnigh cuid acu
an luaithreach créamtha dá gcuid daoine muinteartha.

Rinneadh CUPÁIN agus BABHLAÍ as dair agus as
adhmaid mhíne eile. D’úsáid siad coirn óil le leann a ól
mar choinnigh siad a lán leachta. Rinneadh na coirn óil
as adharca eallaigh i ndiaidh iad a mharú. Ba ghnáth
leo na coirn a ghlanadh agus a líomhadh sular mhaisigh
siad iad le gléasadh miotail. Ba mhinic a adhlacadh
corn óil leis an duine ar leis é.
Bhí BRÓ déanta as dhá chloch chruinne throma agus
úsáideadh í le harbhar nó le cruithneacht a mheilt ina
phlúr. Ansin, d’úsáid siad an plúr le harán a dhéanamh
san oigheann.
Bhí na tithe cruinne ar fheabhas le luibheanna a thriomú agus bia a leasú.
D’úsáid siad luibheanna le bia a bhlaistiú agus i gcógais leighis. Chuir siad
feoil agus éisc ar crochadh ó dhíon an tí, áit a mbíodh siad á leasú agus
á mblaistiú ón teas agus ón toit.

CEACHT 4:
CÚ ULADH

AINMHITHE CUMHACHTA
FÉILEACÁN
Seasann an FÉILEACÁN do chlaochlú, d’inspioráid
agus don athbhreith.
Thiocfadh leis an fhéileacán a bheith ina chuidiú
ag amanna atá rudaí ag athrú. D’fhuaigh siad iad
isteach i ngúnaí breithe agus i mblaincéid le fáilte
a chur roimh leanaí úra isteach sa sráidbhaile.
TARBH
Cuireann an TARBH toil láidir agus ceanndánacht in iúl,
uaidh sin faighimid an téarma Béarla 'bull-headed'.
Bhí an tarbh ina shiombail ar shaibhreas agus ar
rachmas, mar b’fhoinse mhór bia é do na Ceiltigh.
MADADH
Seasann MADADH do dhílseacht agus é a bheith ina chara dílis.
Sa sráidbhaile, chuir madadh ádh mór in iúl. D’úsáid siad iad
sa tseilg agus mar sin ba mhór an t-éileamh a bhí orthu agus
an meas a tugadh dóibh.

FIA
De réir na gCeilteach, ba é an FIA an t-ainmhí is ársa ar an saol.
Tá baint aige leis an nádúr, le seilg, le coillearnach agus leis an
fhlúirse. Bhí baint ag na beanna go minic le crainn agus le cur
agus le baint na ngráinní. Is minic a fheictear carria bán sna
miotais cheilteacha nuair atá athrú mór ar charachtar ar tí tarlú.
FIACH DUBH
Thiocfadh le FIACHA DUBHA a bheith
ina gcomhartha báis. Uaireanta d’eitil
fiacha dubha os cionn láithreáin chathanna
na gCeilteach mar dhia faoi bhréagriocht.
BRADÁN
Cuireann an BRADÁN eolas agus críonnacht in iúl.
IOLAR
Tá ar Chú Chulainn léim bhradáin a thrasnú sula dtig
leis ceird an chogaidh a fhoghlaim ó Scáthach.
Éan é seo a raibh clú air mar gheall ar a chríonnachta
agus a fhadsaoil sna cultúir Cheilteacha. Léirigh sé luas,
láidreacht, radharc géar na súl, agus eolas na draíochta.

EALA
I miotaseolaíocht Cheilteach, ba mhinic a ghlac déithe
cruth ealaí agus iad ag teacht i láthair shaol na mbeo.
Seasann siad don chuannacht, don áilleacht agus don ghrá.
Go minic bíonn an céile céanna ag ealaí ar fud a saoil.
CAPALL
Cuireann an CAPALL cobhsaíocht, onóir, muinín,
éirim agus láidreacht in iúl. Ghlaofá ar an chapall
in áiteanna a mbeadh misneach nó muinín de dhíth.
CAT
Measadh cait a bheith ina gcaomhnóirí
ar an saol eile. Tá siad glic agus cliste
agus maith le rud a choinneáil ina rún.

CLOGAD LAOICH A DHEARADH
Maisigh an clogad Ceilteach seo leis an ainmhí cumhachta a roghnaigh tú,
agus dearaí d’ainmhithe Ceilteacha in úsáid agat mar threoir. Cuir isteach
snaidhmeanna agus bíseanna Ceilteacha lena ornáidiú, ansin dathaigh an
dearadh críochnaithe.
FÉILEACÁN FIA MADADH
IOLAR CAPALL
TARBH FIACH DUBH BRADÁN
EALA CAT

CEACHT 5:
LAOCHRA I SOCHAÍ
NA GCEILTEACH

NA LAOCHRA
CEILTEACHA
Bhí an chogaíocht coitianta le linn
na hIarannaoise agus tógadh a lán
dúnta (lonnaíochtaí daingnithe)
ag an am sin.
Ba dhaoine gan eagla iad na
laochra Ceilteacha. Ba mhinic a
bhí siad dóighiúil, cliste, léannta
agus ag maíomh as na héachtaí
a bhí déanta acu. Bhí onóir agus
meas an-tábhachtach do laochra.
D’úsáid an chuid is mó de laochra
Ceilteacha sleánna agus miodóga
ach b’fhearr leo claimhte fada
le haghaidh slaiseáilte, a chaith
siad ag a dtaobh nó ar a ndroim.
Fuair siad cosaint ag sciatha fada
déanta as leathar agus adhmad
nó iarann. Chaith cuid acu máille
na lúb.
Chuir roinnt
laochra tatúnna
orthu le ruaim
ghorm darb ainm
goirmín lena gcuid
naimhde a scanrú.
Throid cuid de na laochra agus
iad lom nocht le cur in iúl nach
raibh eagla roimh ghortaithe
nó eagla an bháis orthu.

D’úsáid siad aol
lena gcuid gruaige
a dhéanamh ina spící.
Bhí adharca ar chuid de na clogaid Cheilteacha
le heagla a chur ar an namhaid.
Is féidir linn léargas a fháil ar na cineálacha éadaí
a chaith na laochra Ceilteacha ó na fionnachtana ó
shuíomhanna ársa agus ó na hábhair a bhí ar fáil
dóibh amhail airm, olann agus leathar.

CUIR ÉADAÍ
AR AN LAOCH
Cuir a éide ar an laoch agus ansin
dathaigh é.
B'fhéidir gur mhaith leat cuid acu seo
a chur isteach: sleá, claíomh, sciath,
tatúnna le ruaim ghorm (goirmín),
miodóg, crios scine, clogad, léine olla,
bróga leathair, torc, clóca, ceangal
clóca, dealg.

SOCHAÍ NA GCEILTEACH
NA MÓRUAISLE
Fuair muid an chuid is mó den fhianaise atá againn ar
shochaí na gCeilteach ó na finscéalta agus ó na miotais
cháiliúla Cheilteacha, Cú Chulainn mar shampla.
Bhí na laochra agus na húinéirí talaimh mar chuid de na MÓRUAISLE,
nó d’aicme na laochra. Ba í seo an aicme is airde a raibh rí, banríon
nó taoiseach mar cheannaire uirthi. B'úinéirí talaimh iad na móruaisle
agus ba leo talamh, tréada agus saibhreas go léir na treibhe nó na
clainne, nó an chuid is mó díobh.
Nuair nach raibh na móruaisle ag cogaíocht chaith siad a gcuid ama
i mbun gnó, ag imirt cluichí cláir, ag amharc ar ógánaigh ag imirt
cluichí faoin aer, ag glacadh páirte i gcomórtais scile agus
láidreachta, ag seilg agus ag féastú.
AN TAOS DÁNA,
AN LUCHT EALAÍNE
AGUS LÉINN
Bhí AN T-AOS DÁNA nó an lucht ealaíne agus léinn faoi bhun na móruaisle. San áireamh san
aicme seo bhí daoine proifisiúnta ann a raibh scil ealaíne, óráidíocht agus eolas acu. Bhí
reachtóirí, dochtúirí, ceoltóirí, filí agus fir chráifeacha, na draoithe, ina mbaill san aicme seo.
Ba mhór an meas a bhí ar cheardaithe agus ar shaoir oilte. Ní raibh sé de dhualgas orthu
seirbhís mhíleata a thabhairt do na móruaisle. Ní dhearna siad obair sna goirt. Má bhí buanna
acu, d’éirigh leo saibhreas agus sócúlacht a bhaint amach. Bhí an tsaoirse acu taisteal agus a gcuid earraí
a dhíol do chlanna eile. Bhí meas ar ealaíontóirí agus tugadh spreagadh dóibh.
San áireamh le saoir oilte bhí gaibhne dubha (ag obair le hiarann), gaibhne cré-umha, saoir adhmaid,
ceardaithe leathair agus criadóirí. Ba iad na cearaithe miotail na saoir is tábhachtaí.
NA COMÓNTAIGH
Ba CHOMÓNTAIGH iad formhór na gCeilteach, a bhí in aicme níos ísle ná
an tAos Dána nó an lucht ealaíne agus léinn. Bhí na comóntaigh saor ach
ní raibh talamh ar bith acu. Bhí an chuid is mó díobh ina bhfeirmeoirí a
d’fhás bairr agus a phóraigh ainmhithe.

MNÁ I SOCHAÍ NA GCEILTEACH
I sochaí na gCeilteach bhí cás na mban i bhfad níos fearr na mar a bhí sé
sa chuid is mó de shochaithe na linne sin. Bhí cead ag mná gairm ar bith a
leanúint, a fear céile féin a roghnú agus seilbh a bheith acu ar a réadmhaoin
féin.
Ba mhná a bhí i mbun laochra a oiliúint, chuaigh siad i mbun catha agus bhí
roinnt acu i gceannas ar airm. Ba léir, ón dóigh ar caitheadh le mná, an
meas a bhí ag na luathCheiltigh ar an talamh agus ar ealaín na draíochta
agus ar ealaín na cruthaitheachta lena raibh baint ag mná, dar leo.
DANÚ
Aithnítear Danú mar an chéad ollmháthair ag Éirinn,
an bandia ónar saolaíodh gach rud beo.

BANLAOCHRA
Fuair Cú Chulainn oiliúint in ealaín an chomhraic ón
bhanlaoch Scathach ar Oileán Sgitheanach. Tugadh
‘an laoch is fearr ar an domhan’ ar Scathach.
LAOCHRA BANRÍONA
I bhfinscéal Chú Chulainn; Táin Bó Cuailgne,
bhí Méabh, banríon Chonnacht, i gceannas
ar chaoga míle saighdiúir in éadan Chúige
Uladh, a raibh an lámh in uachtar ag an
laoch iontach Cú Chulainn ar gach duine acu.

CEACHT 6:
‘SAOL AN CHEILTIGH’
CUR I LÁTHAIR TFC

‘SAOL AN CHEILTIGH’
A CHUR I LÁTHAIR
GNÍOMHAÍOCHT TFC
Is é an tasc atá agat ná
cur i láthair faoi shaol an
Cheiltigh a dhéanamh agus
tú ag úsáid bogearraí
ríomhaire amhail PowerPoint
nó Slideshow.
TREOIR DON CHUR
I LÁTHAIR
Caithfidh deich sleamhnán ar leith ar a laghad a bheith sa chur i láthair seo agat. Ba cheart
gur sleamhnán teidil é an chéad sleamhnán a léiríonn ainm don chur i láthair agus d’ainm féin.
Ba cheart go mbeadh gné difriúil de na Ceiltigh san áireamh i ngach sleamhnán, mar shampla
éadaí na gCeilteach, laochra, srl...
Ba cheart go mbeadh pictiúr amháin ar a laghad ar gach sleamhnán leis an téacs a léiriú.
Thiocfadh le mhúinteoir na pictiúir seo a chur ar fáil nó thiocfadh leat iad a íoslódáil ón idirlíon
nó iad a tharraingt agus a scanadh ar an ríomhaire.

LAOCH
ÁBHAIR MHOLTA:
Bunús na gCeilteach
Teanga na gCeilteach
Fionnachtana Seandálaíochta
Coirp Phortaigh
Éadaí
Seodra
Ealaín
Lonnaíochtaí
Tithe Cruinne
Bia
Sochaí na gCeilteach
Mná i Sochaí na gCeilteach
Ainmhithe Cumhachta
Laochra
Cogaíocht na gCeilteach
Armúr na gCeilteach
Creideamh
Féilte
Sealgairí na gCloigne
NÓ RUD AR BITH EILE
A D’FHOGHLAIM TÚ!
SEODRA
CREIDEAMH

CUR I LÁTHAIR
ILMHEÁNACH A DHÉANAMH
OSCAIL NA BOGEARRAÍ
Oscail bogearraí cur i láthair, m.sh. PowerPoint nó Slideshow.
SLEAMHNÁN TEIDIL A OSCAILT
Cuir téacs isteach ar an sleamhnán seo. Ba chóir go mbeidh an
teideal atá ar an chur i láthair agus ainm an dalta istigh ann.
Formáidigh méid an téacs, an cló agus an dath.
ATHRAIGH DATH AN CHÚLRA
Roghnaigh dath an chúlra do na sleamhnáin.
SLEAMHNÁIN NA DTOPAICÍ
Cuir sleamhnán nua isteach agus cuir téacs an chéad topaic isteach. Formáidigh méid an téacs,
an cló agus an dath. Cuir na pictiúir isteach leis an topaic seo a léiriú. Athraigh méid na bpictiúr
agus cuir in áiteanna difriúla iad. Lean ar aghaidh ag cur sleamhnáin nua isteach go dtí go mbeidh
gach topaic clúdaithe.
UAINIÚ, TRASDULTA SLEAMHNÁN AGUS BEOCHAN
Le húsáid PowerPoint beidh tú ábalta uainiú na sleamhnán nó an fad ama a mbeidh sleamhnán le
feiceáil ar an scáileán a shocrú, trasdulta sleamhnán nó an dóigh a ndéanfar sleamhnán amháin
a chumasc isteach sa chéad sleamhnán eile a shocrú agus beochan a shocrú a athróidh an chuma
a bheidh ar théacs agus ar íomhánna ar an scáileán.
AN CUR I LÁTHAIR A PHROFÁIL
Seiceáil an téacs uilig sa chur i láthair maidir le litriú, poncaíocht agus gramadach.
AMHARC AR AN TAISPEÁNTAS SLEAMHNÁN
Amharc ar an taispeántas sleamhnán lena thástáil.
AN CUR I LÁTHAIR A SHÁBHÁIL
Foilsigh an leagan deiridh den chur i láthair agus amharc ar na taispeántais sleamhnán
comhlánaithe.