11.07.2015 Views

Энергия и масса в теории относительности - Доклад при ... - ИТЭФ

Энергия и масса в теории относительности - Доклад при ... - ИТЭФ

Энергия и масса в теории относительности - Доклад при ... - ИТЭФ

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

План докладаТерм<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> сутьГерцен о наукеТеор<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>Эйнштейн о терм<strong>и</strong>не “теор<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>”Планк о терм<strong>и</strong>не “теор<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>”Самая знамен<strong>и</strong>тая формулаС<strong>в</strong>ободная част<strong>и</strong>цаКлюче<strong>в</strong>ая формула теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong><strong>Энерг<strong>и</strong>я</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>мпульсЧетырёхмерный м<strong>и</strong>р М<strong>и</strong>нко<strong>в</strong>скогоМакс<strong>и</strong>мальная скорость <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>родеЕд<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ца скорост<strong>и</strong> <strong>и</strong> размерност<strong>и</strong>Ист<strong>и</strong>нная формула Эйнштейна


“В<strong>и</strong>русы”Кто общей?В<strong>и</strong>русы “релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской массы” <strong>и</strong> “массы покоя”“Замечательный факт”Уточнен<strong>и</strong>еС<strong>в</strong>язь с механ<strong>и</strong>кой НьютонаДруг<strong>и</strong>е “массы”Обобщённая потенц<strong>и</strong>альная энерг<strong>и</strong>яФейнмано<strong>в</strong>ская д<strong>и</strong>аграмма с гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тономЯблоко <strong>и</strong> фотонО полной энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> E <strong>и</strong> полной энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> покоя E 0Опыт Паунда-Ребк<strong>и</strong>В каком смысле краснеет фотон ?Тр<strong>и</strong> канон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х экспер<strong>и</strong>мента ОТОЗаключен<strong>и</strong>еМасса: под<strong>в</strong>едём <strong>и</strong>тог<strong>и</strong>Байка ЧукаПомеранчук <strong>и</strong> <strong>масса</strong> фотона


Герцен о науке“ Наука кажется трудною не потому, что она [была] <strong>в</strong> самомделе трудна, а потому, что <strong>и</strong>наче не дойдёшь до её простоты,как проб<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь ск<strong>в</strong>озь тьму тем гото<strong>в</strong>ых понят<strong>и</strong>й, мешающ<strong>и</strong>хпрямо <strong>в</strong><strong>и</strong>деть......не отброс<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>се полулж<strong>и</strong>, которым<strong>и</strong> для понятност<strong>и</strong>облекают полу<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны, нельзя <strong>в</strong>ойт<strong>и</strong> <strong>в</strong> науку, нельзя дойт<strong>и</strong> доцелой <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны.”А.И.Герцен, П<strong>и</strong>сьма об <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>роды. П<strong>и</strong>сьмо пер<strong>в</strong>ое.Соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я, том <strong>в</strong>торой, Моск<strong>в</strong>а, 1955, стр 126


Планк о терм<strong>и</strong>не “теор<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>”“ Часто про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>мая фраза “ Всё относ<strong>и</strong>тельно” также <strong>в</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т<strong>в</strong> заблужден<strong>и</strong>е, потому что она бессмысленна. Так<strong>и</strong>м образом,<strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е так назы<strong>в</strong>аемой теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> заложенонечто абсолютное... Прежде <strong>в</strong>сего теор<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>даёт абсолютный смысл... скорост<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ета.”Макс Планк, Научная а<strong>в</strong>тоб<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> кн<strong>и</strong>ге “Избранныетруды”, Наука, 1975, стр 662Предупрежден<strong>и</strong>я Эйнштейна <strong>и</strong> Планка сыграл<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ою роль:даже далёк<strong>и</strong>е от наук<strong>и</strong> люд<strong>и</strong> не думают сегодня, что согласнотеор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> “<strong>в</strong>сё относ<strong>и</strong>тельно”. Но больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о<strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х у<strong>в</strong>ерены, что согласно теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> E = mc 2 .


Часть 2С<strong>в</strong>ободная част<strong>и</strong>ца


Ключе<strong>в</strong>ая формула теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>Все, кто <strong>и</strong>зучал теор<strong>и</strong>ю относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, знают, что ключе<strong>в</strong>ой<strong>в</strong> этой теор<strong>и</strong><strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется формулаE 2 − p 2 c 2 = m 2 c 4 ,где E – энерг<strong>и</strong>я тела, p – его <strong>и</strong>мпульс, m – его <strong>масса</strong>, c –скорость с<strong>в</strong>ета.Чем больше <strong>и</strong>мпульс, тем больше энерг<strong>и</strong>я. Масса же от<strong>и</strong>мпульса не за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т.


<strong>Энерг<strong>и</strong>я</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>мпульс<strong>Энерг<strong>и</strong>я</strong> E – самая общая мера <strong>в</strong>сех процессо<strong>в</strong> <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>роде. Вэт<strong>и</strong>х процессах разл<strong>и</strong>чные <strong>в</strong><strong>и</strong>ды энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> переходят друг <strong>в</strong>друга.Импульс p – самая общая мера <strong>в</strong>сех д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>роде.<strong>Энерг<strong>и</strong>я</strong> – скаляр, а <strong>и</strong>мпульс – <strong>в</strong>ектор <strong>в</strong> нашем трёхмерномпространст<strong>в</strong>е.<strong>Энерг<strong>и</strong>я</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>мпульс <strong>и</strong>зол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной с<strong>и</strong>стемы тел сохраняются(не меняются со <strong>в</strong>ременем).


Четырёхмерный м<strong>и</strong>р М<strong>и</strong>нко<strong>в</strong>скогоВ 1908 году М<strong>и</strong>нко<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й <strong>в</strong><strong>в</strong>ёл понят<strong>и</strong>е четырёхмерногопсе<strong>в</strong>дое<strong>в</strong>кл<strong>и</strong>до<strong>в</strong>а м<strong>и</strong>ра, объед<strong>и</strong>няющего <strong>в</strong>ремя <strong>и</strong> трёхмерноее<strong>в</strong>кл<strong>и</strong>до<strong>в</strong>о пространст<strong>в</strong>о. В теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> энерг<strong>и</strong>я <strong>и</strong><strong>и</strong>мпульс част<strong>и</strong>цы объед<strong>и</strong>няются <strong>в</strong> четырёхмерный <strong>в</strong>екторэнерг<strong>и</strong><strong>и</strong>-<strong>и</strong>мпульса p с компонентам<strong>и</strong> E <strong>и</strong> pc.Псе<strong>в</strong>дое<strong>в</strong>кл<strong>и</strong>до<strong>в</strong>адл<strong>и</strong>на этого 4-<strong>и</strong>мпульса ра<strong>в</strong>на mc 2 .


Макс<strong>и</strong>мальная скорость <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>родеВ теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>и</strong>мпульс част<strong>и</strong>цы с<strong>в</strong>язан с еёскоростью соотношен<strong>и</strong>емp = vE/c 2 .Для част<strong>и</strong>ц с<strong>в</strong>ета – фотоно<strong>в</strong> – m = 0, |p|c = E, <strong>и</strong> поэтомуv = c <strong>в</strong> любой с<strong>и</strong>стеме отсчёта.Есл<strong>и</strong> бы фотоны был<strong>и</strong> слегка масс<strong>и</strong><strong>в</strong>ны, <strong>и</strong>х скорость за<strong>в</strong><strong>и</strong>селабы от с<strong>и</strong>стемы отсчёта, но <strong>в</strong>се формулы теор<strong>и</strong><strong>и</strong>относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> остал<strong>и</strong>сь бы не<strong>и</strong>зменным<strong>и</strong>. Итак, c – этомакс<strong>и</strong>мальная скорость част<strong>и</strong>ц <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>роде неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо от того,како<strong>в</strong>а скорость с<strong>в</strong>ета.


Ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ца скорост<strong>и</strong> <strong>и</strong> размерност<strong>и</strong>В теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> удобно <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать так<strong>и</strong>еф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цы. <strong>в</strong> которых ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цей скорост<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется c.Поскольку c/c=1, то <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>х ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цах <strong>масса</strong> определяетсясоотношен<strong>и</strong>ем E 2 − p 2 = m 2 ,а <strong>и</strong>мпульс, скорость <strong>и</strong> энерг<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>язаны соотношен<strong>и</strong>емp = vE.Пр<strong>и</strong> c=1 скорость v безразмерна, а энерг<strong>и</strong>я E, <strong>и</strong>мпульс p, <strong>и</strong><strong>масса</strong> m <strong>и</strong>меют од<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>ые размерност<strong>и</strong> <strong>и</strong> ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цы <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>я,напр<strong>и</strong>мер электрон<strong>в</strong>ольты. Эта редукц<strong>и</strong>я размерностейя<strong>в</strong>ляется одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з серьёзнейш<strong>и</strong>х камней преткно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>


Ист<strong>и</strong>нная формула ЭйнштейнаЕсл<strong>и</strong> тело поко<strong>и</strong>тся, то его <strong>и</strong>мпульс p ра<strong>в</strong>ен нулю.Энерг<strong>и</strong>ю покоящегося тела пр<strong>и</strong>нято, следуя Эйнштейну,обозначать E 0 <strong>и</strong> назы<strong>в</strong>ать энерг<strong>и</strong>ей покоя.Из ключе<strong>в</strong>ой формулы сразу же следует, что <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ннаяформула Эйнштейна <strong>и</strong>меет <strong>в</strong><strong>и</strong>д:E 0 = mc 2 ,<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>и</strong>стеме ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц, где c = 1,E 0 = m.


Часть 3“В<strong>и</strong>русы”


Кто общей?Итак, мы <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>м, что знамен<strong>и</strong>той формулы E = mc 2 <strong>в</strong> теор<strong>и</strong><strong>и</strong>относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> нет. А есть формула E 0 = mc 2 .Тем не менее <strong>в</strong> общеф<strong>и</strong>лософском смысле пер<strong>в</strong>ая формула<strong>в</strong>ыражает <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>е энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> массы более компактно<strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, более общ´о, чем <strong>в</strong>торая.В каждой покоящейся част<strong>и</strong>це <strong>в</strong>ещест<strong>в</strong>а та<strong>и</strong>тся огромнаяэнерг<strong>и</strong>я. Это <strong>и</strong> было <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>м открыт<strong>и</strong>ем Эйнштейна! А то, чтоэто энерг<strong>и</strong>я покоя, так это <strong>в</strong> общеф<strong>и</strong>лософском смысленесущест<strong>в</strong>енно, поскольку энерг<strong>и</strong>я покоя может пре<strong>в</strong>ращаться <strong>в</strong>друг<strong>и</strong>е формы энерг<strong>и</strong><strong>и</strong>: к<strong>и</strong>нет<strong>и</strong>ческую, потенц<strong>и</strong>альную,х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческую, электроэнерг<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> т. д.


Разумеется, конкретна только <strong>в</strong>торая формула. В ней чёткоподразуме<strong>в</strong>ается, что речь <strong>и</strong>дёт <strong>и</strong>менно об энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> покоящейсячаст<strong>и</strong>цы, а не об энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще.Есл<strong>и</strong> же пер<strong>в</strong>ую формулу пон<strong>и</strong>мать не общеф<strong>и</strong>лософск<strong>и</strong>, аконкретно пр<strong>и</strong>менять её, скажем, к одной д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущейся част<strong>и</strong>це,то немедленно <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает <strong>в</strong>ерен<strong>и</strong>ца нелепостей. Гла<strong>в</strong>ная <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>хэто предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о том, что <strong>масса</strong> тела растёт с ростом егоскорост<strong>и</strong>.


В<strong>и</strong>русы “релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской массы” <strong>и</strong> “массы покоя”Предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о массе, растущей со скоростью, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кло настыке ХIХ <strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>еко<strong>в</strong>. Оно заполон<strong>и</strong>ло не только средст<strong>в</strong>амассо<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> научно-популярную л<strong>и</strong>тературу. нодаже ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тетск<strong>и</strong>е учебн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> серьёзные монограф<strong>и</strong><strong>и</strong>,нап<strong>и</strong>санные так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыдающ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, как Борн,Фейнман, Фок. Масса, определяемая соотношен<strong>и</strong>ем m = E/c 2 ,получ<strong>и</strong>ла <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е “релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стская <strong>масса</strong>”, а обычная<strong>масса</strong> m получ<strong>и</strong>ла наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е “<strong>масса</strong> покоя” <strong>и</strong> обозначен<strong>и</strong>е m 0 .Самое плохое <strong>в</strong> этом, что очень часто “релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стскую массу”назы<strong>в</strong>ают просто массой, окончательно запуты<strong>в</strong>ая не тольконач<strong>и</strong>нающ<strong>и</strong>х студенто<strong>в</strong>, но <strong>и</strong> некоторых професс<strong>и</strong>ональныхф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.


“Замечательный факт”В с<strong>в</strong>оей “Научной а<strong>в</strong>тоб<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> “ Планк п<strong>и</strong>сал: “ ... я смогустано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть од<strong>и</strong>н, по моему мнен<strong>и</strong>ю, замечательный факт.Обычно но<strong>в</strong>ые научные <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны побеждают не так, что <strong>и</strong>хпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> убеждают <strong>и</strong> он<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знают с<strong>в</strong>ою непра<strong>в</strong>оту, абольшей частью так, что прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong> эт<strong>и</strong> постепенно<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>рают, а подрастающее поколен<strong>и</strong>е ус<strong>в</strong>а<strong>и</strong><strong>в</strong>ает <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ну сразу”.Макс Планк, Избранные про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, Наука, 1975, стр656-657.


Уточнен<strong>и</strong>еЯ хотел бы доба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е уточнен<strong>и</strong>я этого глубоко<strong>в</strong>ерного наблюден<strong>и</strong>я, что <strong>и</strong>ногда. прежде чем “<strong>в</strong>ымереть”,прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong> но<strong>в</strong>ого успе<strong>в</strong>ают “зараз<strong>и</strong>ть старым<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>русам<strong>и</strong> ”среду об<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я потомко<strong>в</strong>. В результате ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>я, далёк<strong>и</strong>еот <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны, могут переда<strong>в</strong>аться <strong>в</strong>сё но<strong>в</strong>ым поколен<strong>и</strong>ям. Именноэто <strong>и</strong> про<strong>и</strong>зошло с формулой E = mc 2 <strong>и</strong> терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>“релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стская <strong>масса</strong>” <strong>и</strong> “<strong>масса</strong> покоя”. В частност<strong>и</strong>, <strong>и</strong>з-зазаражённост<strong>и</strong> <strong>и</strong>м<strong>и</strong> научно-популярной л<strong>и</strong>тературы <strong>в</strong>от ужеболее ста лет теор<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> пре<strong>в</strong>ратно с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ается спредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем о том. что <strong>масса</strong> тела якобы растёт с ростомего скорост<strong>и</strong>


С<strong>в</strong>язь с механ<strong>и</strong>кой НьютонаЧасто для обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я того, что <strong>масса</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от скорост<strong>и</strong>,<strong>и</strong>спользуется подмена релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской формулы p = Ev/c 2нерелят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской формулы p = mv. Пр<strong>и</strong> этом полагается, чтомерой <strong>и</strong>нерц<strong>и</strong><strong>и</strong> служ<strong>и</strong>т <strong>масса</strong> , <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя как <strong>в</strong>дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> мерой <strong>и</strong>нерц<strong>и</strong><strong>и</strong> служ<strong>и</strong>т энерг<strong>и</strong>я , котораял<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> нерелят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стском пределе с хорошей точностьюсо<strong>в</strong>падает с энерг<strong>и</strong>ей покоя <strong>и</strong> эк<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алентной ей массой.


Друг<strong>и</strong>е “массы”Путан<strong>и</strong>цу ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ают друг<strong>и</strong>е “массы”, сплошь <strong>и</strong> рядом<strong>в</strong>стречающ<strong>и</strong>еся <strong>в</strong> л<strong>и</strong>тературе по теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>:“<strong>и</strong>нертная <strong>масса</strong>” <strong>и</strong> “гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онная <strong>масса</strong>”. Пер<strong>в</strong>ая, как <strong>и</strong>“релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стская <strong>масса</strong>”, служ<strong>и</strong>т у мног<strong>и</strong>х а<strong>в</strong>торо<strong>в</strong> мерой<strong>и</strong>нерц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вторая – мерой <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я тела сгра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онным полем, так сказать “гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онным зарядом”тела.


Часть 4Обобщённая потенц<strong>и</strong>альная энерг<strong>и</strong>я


Фейнмано<strong>в</strong>ская д<strong>и</strong>аграмма с гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тономОп<strong>и</strong>шем гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онное пр<strong>и</strong>тяжен<strong>и</strong>е част<strong>и</strong>цы с массой m <strong>и</strong><strong>и</strong>мпульсом p к масс<strong>и</strong><strong>в</strong>ному объекту с массой Mфейнмано<strong>в</strong>ской д<strong>и</strong>аграммой с <strong>в</strong><strong>и</strong>ртуальным гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тоном,<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м с тензором энерг<strong>и</strong><strong>и</strong>-<strong>и</strong>мпульса. Какпоказано <strong>в</strong> статье “Теор<strong>и</strong>я относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> теоремаП<strong>и</strong>фагора”, УФН 178 2008 653, это пр<strong>и</strong>тяжен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меет <strong>в</strong><strong>и</strong>д:U = GMT/r, где G – константа Ньютона, r – расстоян<strong>и</strong>е отмасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ного объекта до част<strong>и</strong>цы, а T ≡ (E 2 /c 2 + p 2 )/E.Назо<strong>в</strong>ём U обобщённой потенц<strong>и</strong>альной энерг<strong>и</strong>ей, поскольку, <strong>в</strong>отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от потенц<strong>и</strong>альной энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> нерелят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской механ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>U, она за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т не только от коорд<strong>и</strong>наты, но <strong>и</strong> от <strong>и</strong>мпульса тела.К счастью, <strong>в</strong> слабых гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онных полях эта за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мостьочень мала, а теор<strong>и</strong>я <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>й работает здесь снепре<strong>в</strong>зойдённой точностью.


Яблоко <strong>и</strong> фотонПр<strong>и</strong> p = 0 (яблоко) получаем T = E 0 /c 2 = m, как <strong>и</strong> должнобыть <strong>в</strong> механ<strong>и</strong>ке Ньютона, а пр<strong>и</strong> m = 0 (фотон) T = 2E/c 2 .Именно этот коэфф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ент 2 нашёл Эйнштейн <strong>в</strong> 1916 году,когда <strong>в</strong> рамках общей теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> предсказал<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ну угла отклонен<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>ета з<strong>в</strong>езды <strong>в</strong> гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онном полеСолнца. В 1919 году, когда это отклонен<strong>и</strong>е было <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые<strong>и</strong>змерено, оно пр<strong>и</strong>несло ему м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ую сла<strong>в</strong>у.


О полной энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> E <strong>и</strong> полной энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> покоя E 0Есл<strong>и</strong> для с<strong>в</strong>ободной част<strong>и</strong>цы сохраняется сумма энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> покоя<strong>и</strong> к<strong>и</strong>нет<strong>и</strong>ческой энерг<strong>и</strong><strong>и</strong>E = √ p 2 c 2 + m 2 c 4 = E 0 + E kin ,то для част<strong>и</strong>цы, находящейся <strong>в</strong>о <strong>в</strong>нешнем потенц<strong>и</strong>але,сохраняется полная энерг<strong>и</strong>я E = E + U.Для покоящейся част<strong>и</strong>цы U = U <strong>и</strong>, следо<strong>в</strong>ательно,E 0 = mc 2 + U. Пр<strong>и</strong> медленном ад<strong>и</strong>абат<strong>и</strong>ческом перемещен<strong>и</strong><strong>и</strong>такой част<strong>и</strong>цы (напр<strong>и</strong>мер, пр<strong>и</strong> подъёме её с пер<strong>в</strong>ого на <strong>в</strong>торойэтаж дома) затрач<strong>и</strong><strong>в</strong>аемая энерг<strong>и</strong>я уход<strong>и</strong>т на <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>епотенц<strong>и</strong>альной энерг<strong>и</strong><strong>и</strong>, так что ∆E 0 = ∆U.Рассмотр<strong>и</strong>м <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е разност<strong>и</strong> энерг<strong>и</strong>й д<strong>в</strong>ух уро<strong>в</strong>ней атома с<strong>масса</strong>м<strong>и</strong> m 1 < m 2 пр<strong>и</strong> переносе атома с этажа на этаж.Поскольку U пропорц<strong>и</strong>онально m, то ∆U 1 < ∆U 2 <strong>и</strong>,следо<strong>в</strong>ательно, ∆E 01 < ∆E 02 . А это знач<strong>и</strong>т, что разностьэнерг<strong>и</strong>й д<strong>в</strong>ух уро<strong>в</strong>ней атома тем больше, чем <strong>в</strong>ыше этаж, накоторый атом поднял<strong>и</strong>.


Опыт Паунда-Ребк<strong>и</strong>Именно это я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е, подт<strong>в</strong>ерждающее теор<strong>и</strong>юотнос<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, было наблюдено <strong>в</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естном опыте Паунда <strong>и</strong>Ребк<strong>и</strong>. В этом опыте γ-к<strong>в</strong>анты, <strong>и</strong>спущенные <strong>в</strong>озбуждённым<strong>и</strong>атомным<strong>и</strong> ядрам<strong>и</strong> <strong>в</strong> под<strong>в</strong>але не могл<strong>и</strong> <strong>в</strong>озбуд<strong>и</strong>ть те же ядра начердаке. Пр<strong>и</strong> этом полная энерг<strong>и</strong>я E γ-к<strong>в</strong>анто<strong>в</strong> пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>х полётена<strong>в</strong>ерх не менялась, поскольку <strong>в</strong>озрастан<strong>и</strong>е потенц<strong>и</strong>альнойэнерг<strong>и</strong><strong>и</strong> U компенс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось уменьшен<strong>и</strong>ем к<strong>и</strong>нет<strong>и</strong>ческойэнерг<strong>и</strong><strong>и</strong> E kin , ра<strong>в</strong>ной для фотона E.


В каком смысле краснеет фотон ?Зачастую можно прочесть, что разность энерг<strong>и</strong>й атомныхуро<strong>в</strong>ней не за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от <strong>в</strong>ысоты, а фотон, преодоле<strong>в</strong>аягра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онное пр<strong>и</strong>тяжен<strong>и</strong>е краснеет <strong>и</strong> теряет энерг<strong>и</strong>ю. Мыубед<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь, что на самом деле разность уро<strong>в</strong>ней атома растёт с<strong>в</strong>ысотой. Фотон же дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно краснеет, т. к. подобнолетящему на<strong>в</strong>ерх камню, теряет <strong>и</strong>мпульс <strong>и</strong> к<strong>и</strong>нет<strong>и</strong>ческуюэнерг<strong>и</strong>ю , но его полная энерг<strong>и</strong>я E остаётся не<strong>и</strong>зменной.


Тр<strong>и</strong> канон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х экспер<strong>и</strong>мента ОТОЗачастую можно прочесть, что только общая теор<strong>и</strong>яотнос<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> способна объясн<strong>и</strong>ть покраснен<strong>и</strong>е фотоно<strong>в</strong> <strong>в</strong>опыте Паунда-Ребк<strong>и</strong>, отклонен<strong>и</strong>е луча с<strong>в</strong>ета гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>оннымполем Солнца <strong>и</strong> <strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ую прецесс<strong>и</strong>ю пер<strong>и</strong>гел<strong>и</strong>я орб<strong>и</strong>тыМеркур<strong>и</strong>я. Пр<strong>и</strong> этом ут<strong>в</strong>ерждают, что <strong>в</strong> <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong><strong>и</strong>T = E/c 2 + p 2 /E пер<strong>в</strong>ое слагаемое надо обязательно пон<strong>и</strong>матькак релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стскую массу, а <strong>в</strong>торое – как кр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>знупространст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> общей теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>.Выше мы убед<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> том, что покраснен<strong>и</strong>е фотоно<strong>в</strong>оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается спец<strong>и</strong>альной теор<strong>и</strong>ей относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>в</strong> н<strong>и</strong>зшемпорядке теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>й по гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онному<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ю (т.е. <strong>в</strong> полюсном пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong> по гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тону).Легко показать, что <strong>в</strong> этом же пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong> оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается <strong>и</strong>гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онное отклонен<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>ого луча.Что касается пер<strong>и</strong>гел<strong>и</strong>я орб<strong>и</strong>ты Меркур<strong>и</strong>я, то <strong>в</strong> л<strong>и</strong>тературепоказано, что <strong>и</strong> она может быть оп<strong>и</strong>сана <strong>в</strong> рамках СТО, нол<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> следующем порядке теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>й по G.


Часть 5Заключен<strong>и</strong>е


Масса: под<strong>в</strong>едём <strong>и</strong>тог<strong>и</strong>В теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> нет места для так<strong>и</strong>х терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, как“релят<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стская <strong>масса</strong>”, “<strong>масса</strong> покоя”, “<strong>и</strong>нертная <strong>масса</strong>”,“гра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онная <strong>масса</strong>”. Масса тела есть мера <strong>и</strong>нерц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> мерагра<strong>в</strong><strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онного пр<strong>и</strong>тяжен<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>шь для покоящегося тела.Ш<strong>и</strong>роко распространено заблужден<strong>и</strong>е, что <strong>масса</strong> должна бытьадд<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на. Но <strong>масса</strong> д<strong>в</strong>ух тел ра<strong>в</strong>на сумме <strong>и</strong>х массл<strong>и</strong>шь тогда, когда эт<strong>и</strong> тела покоятся относ<strong>и</strong>тельно друг друга.Энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> тел адд<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ны, <strong>и</strong>мпульсы адд<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ны, а массы тел,д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>хся относ<strong>и</strong>тельно друг друга, не адд<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ны.Масса ра<strong>в</strong>на энерг<strong>и</strong><strong>и</strong> покоя только для с<strong>в</strong>ободного тела. Есл<strong>и</strong>тело наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong>о <strong>в</strong>нешнем поле, то энерг<strong>и</strong>я покоя <strong>в</strong>ключает нетолько массу, но <strong>и</strong> потенц<strong>и</strong>альную энерг<strong>и</strong>ю.


Байка ЧукаИсаак Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong><strong>и</strong>ч <strong>в</strong><strong>в</strong>ёл меня <strong>в</strong> ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ку элементарных част<strong>и</strong>ц,уч<strong>и</strong>л сч<strong>и</strong>тать, ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> думать. Я не у<strong>в</strong>ерен, что он одобр<strong>и</strong>л бы<strong>в</strong>ыбранную мной тему доклада. Более полу<strong>в</strong>ека тому назад онрассказал мне байку о том, как нек<strong>и</strong>й доцент слушал <strong>в</strong>месте сос<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м асп<strong>и</strong>рантом доклад старого профессора. После доклададоцент сказал: ”Обещайте мне, что есл<strong>и</strong> я <strong>в</strong> старост<strong>и</strong> будунест<strong>и</strong> подобную чушь, Вы скажете мне об этом.” Прошл<strong>и</strong> годы,доцент стал профессором, а асп<strong>и</strong>рант - доцентом. И последоклада с<strong>в</strong>оего уч<strong>и</strong>теля он напомн<strong>и</strong>л ему о с<strong>в</strong>оём обещан<strong>и</strong><strong>и</strong>.“ Но это лучш<strong>и</strong>й доклад <strong>в</strong> моей ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>!”, - <strong>в</strong>оскл<strong>и</strong>кнулпрофессор.


Померанчук <strong>и</strong> <strong>масса</strong> фотонаИсаак Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong><strong>и</strong>ч скончался 14 декабря 1966 года. За несколькомесяце<strong>в</strong> до смерт<strong>и</strong> он пр<strong>и</strong>шёл <strong>в</strong> комнату, где с<strong>и</strong>дел<strong>и</strong> ИгорьЮрье<strong>в</strong><strong>и</strong>ч Кобзаре<strong>в</strong> <strong>и</strong> я, <strong>и</strong> задал нам <strong>в</strong>опрос обэкспер<strong>и</strong>ментальных пределах на массу фотона. До от<strong>в</strong>ета мыдодумал<strong>и</strong>сь, когда Исаака Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong><strong>и</strong>ча уже не стало.Для меня<strong>в</strong>опрос о массе фотона послуж<strong>и</strong>л отпра<strong>в</strong>ной точкой <strong>в</strong>продумы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й теор<strong>и</strong><strong>и</strong> относ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!