dıyarbakır zındanı

Muzaffer Ayata
Tarihe Ateşten Bir Sayfa
DİYARBAKIR ZİNDANI

Muzaffer Ayata
Tarihe Ateşten Bir Sayfa
DİYARBAKIR ZİNDANI
Weşanên Serxwebûn 92
Cilt-I

Muzaffer Ayata
Tarihe Ateşten Bir Sayfa
DİYARBAKIR ZİNDANI
Cilt-I
Weşanên Serxwebûn - 92
Birinci baskı: Şubat,1999
Kapak: Îlter Rêzan

İçindekiler
Ön söz Ye ri ne ........................................................................................................ 9
Önsöz ..................................................................................................................... 29
I. Bölüm
1- Mu zaf fer Aya ta kim dir? ........................................................................ 47
2- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi: Ta ri hin kay det ti ği
ya şa nan en bü yük vah şet or tam la rın dan bi ri ............................. 78
3- 12 Ey lül ön ce si Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ................................ 80
4- Ey lül son ra sı ya şa nan ilk gün ler ....................................................... 91
5- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ay rış ma baş lı yor .................... 99
6- Esat Ok tay’la baş la yan vah şet!..
Di re niş!.. Ve ilk ölüm orucu .............................................................. 104
7- 1981 ye nil gi si nin ne den le ri, ye nil gi de PKK
ve di ğer si ya set le rin ro lü üze ri ne .................................................. 128
8- Di re nen ler di re ni şin ka de ri ni tar tı şı yor lar ................................. 143
9- “Sa vun ma hak kı” üze rin de odak la şan
soy lu sa va şım la rın ön gü nü ............................................................... 151
10- Ey lül son ra sı sü reç te ida re nin tu tuk lu la ra
ba kış açı sı ve iz le di ği po li ti ka lar üze ri ne ................................. 161
11- Ko nuş ma ya sa ğı nın göl ge sin de
ha zır la nan ha in bir komp lo:
Hay ri Dur muş iti raf çı ol du!…” ...................................................... 167
12- Za fe re ah det miş göz yaş la rı ............................................................. 174
13- Da va ya sa da kat ör ne ği:
“Piş man lık duy mam! Ha mit ko mü nist tir!” ............................. 181

14- İs pi yon cu laş tır ma nın bin bir yol u ............................................... 189
15- İs pi yon cu luk tan şe hit li ğe gi den yol da
bir in san: Ta cet tin Arat ........................................................................ 203
16- Ek Bö lüm:
Ali Sa rı bal’ın öl dü rül me sin de bir ta nık lık ............................... 216
17- İbiş Ural’ın öl dü rül me si
ola yı na bir ta nık lık ................................................................................. 218
18- Di re niş kı rıl dı,
zu lüm şa ha kalk tı! .................................................................................. 220
19- Se yir ci kal mak ta raf tut mak tır! On la rın ta ra fı nı ................. 236
20- Dağ dan kü çük bir not la ge len müj de,
bü yük coş ku .............................................................................................. 246
II. Bölüm
21- Tes li mi yet Dö ne mi Uy gu la ma la rı
Bir ce za: “Si ze bu gün ye mek yok!..” ........................................ 253
22- Ek Bö lüm:
Sü re ci ya şa yan baş ka ta nık la rın an la tım la rın dan: ............... 268
23- De ter jan lı su,
Meh met Emin Ya vuz’un mi de si ni eri ti yor ............................... 270
24- Ha in Şa hin Dön mez es ki ar ka da şı nın
ba şı na te ne key le in san pis li ği dö kü yor ...................................... 272
25- “Ba kış ma” ye rin de ida re el ler den ür kü yor! .......................... 278
26- “Mer ci mek ten söz edil me ye cek” ge nel ge si ve bir
öze leş ti ri: Te hes di kim Sü mer ana ............................................... 289
27- Di yar ba kır Zin da nı’n da Kür dü de,
Al man’ı da, Fran sız’ı da her kes Türk tür ................................... 301
28- Ma kat lar da ya pı lan ara ma lar ......................................................... 307
29- 4. Kat alt kat la ra “ra por” ve ri yor:
Ay çık tı ar ka daş lar ................................................................................. 318
30- “Dev rim ci” dev rim ci ye di yor ki,
“pa ra sı ol ma yan pi de ye me sin!” .................................................... 333
31- Esat Ok tay ke yif li:
“Ab dul lah Öca lan ya ka lan dı, ya kın da burada!” ................... 347

32- Şe ri at çı-fa şist Yıl maz Yal çı ner’e
tes lim edi len ço cuk ko ğu şu .............................................................. 354
33- Kürt ka dı nı zin dan di re ni şin de ye ri ni alı yor ......................... 361
34- Diyarbakır Zindanı’n da
iti raf çı laş tır ma po li ti ka sı nın he de fin de PKK .......................... 369
35- Bir bas kı nes ne si da ha: Türk bay ra ğı ........................................ 382
36- Hastahane de ölüm cül has ta lar bi le
ya tak la rın da esas du ruş ta ya tı rı lı yor ............................................ 387
37- TC bu kez te mi ze çı ka ma ya cak .................................................... 407
38- Dam da De lal’ ı söy ler Kür dün bi ri .............................................. 418
39- Biz ler sa vaş esi ri yiz ............................................................................ 428
40- “Öl me den me za ra koy du lar be ni”
mıs ra sı yü zün den Ça nak ka le mar şı ya sak lan dı ..................... 444
41- Uy gu la ma la rın kor kunç lu ğu kar şı sın da
ak li den ge si ni yi ti ren on lar ca in san var dı ................................. 460
42- Zul mün yut tu ğu bir in san:
Ce mal Kı lıç ................................................................................................ 468
43- Ran za al tın da ka mu laş tır ma ........................................................... 482
44- Ke mal Pir: “…Söz cük le ri
tut sak al mak tan kur tar dık!..” ........................................................... 492
III. Bö lüm
45- Mahkemeler Süreci Üzerine ................................................................. 497
46- Diyarbakır’ın ortasından bir konvoy geçer! .......................... 501
47- PKK da va sı na gi ren avu kat lar
teh dit ve komp lo lar la yıl dı rı lı yor .................................................. 522
48- Avu kat lar ve ba ro lar da
Ey lül sü re cin den yüz akıy la çı ka ma dı lar! ................................ 528
49- Yar gıç Meh met Us ta oğ lu ka ra rı açık lı yor:
“Si ya si sa vun ma ya izin yok” ........................................................... 536
50- 12 ya şın da ki ço cuk kar şı sın da
bir ya lan cı ta nık: As ke ri yar gıç! .................................................... 546
51- Ba sın da suç or ta ğı ............................................................................... 566
52- Sa vun ma yar gı yı yar gı lı yor ............................................................ 575

53- “Dev let Kürt hal kı nın bü yük öf ke sin den
kork tu ğu için idam la rı ger çek leş ti re mi yor!” ......................... 597
54- Ek Bö lüm
Di yar ba kır Askeri Mah ke me le ri’n de
si ya si sa vun ma ya pan PKK’ li le re ve ri len ce za lar ................ 616
PKK Hil van-Si ve rek da va sı sa vun ma sın dan
ce za alan lar:
PKK Ana da va sın dan yar gı tay sa vun ma sın dan
“ce za” alan lar:
Hil van-Si ve rek da va sın da atı lan slo gan lar dan
“ce za” alan lar:
Slo gan la rın sa vun ma sın dan ce za alan lar:
12 Ey lül son ra sı ida mı askeri yar gı tayda
onay la nıp dos ya la rı mec li se gön de ri len PKK’ li ler ............... 618

9
Ön söz Ye ri ne
Di yar ba kır Zin danı ile il gi li ça lış ma ya Ha san As gar Gör göz ile
bir lik te baş la dık. PKK’li ar ka daş la ra rö por taj is te ği mi zi ilet ti ği -
miz de “dü şü ne lim” de di ler.
Baş lan gıç ta ki ama cı mız ka mu o yu na, tüm in san lı ğa ora da ya şa -
nan zül mü ve vah şe ti ak tar mak, göz ler önü ne ser mek ti. Bu yüz den
de ken di mi zi he men he men sa de ce bu ek sen üze rin de ko num lan -
dır mış tık. Be lir le nen amaç doğ rul tu sun da bir oku yu cu gö züy le ba -
ka rak so rul ması ge re ken her şe yi –ken di öl çü le ri miz için de– ber -
lir le dik. İlk tas lak so ru ları yü zün üze rin dey di. Ve bir çok ba kım dan
Di yar ba kır Zin da nı’nı ta nıt ma ya ye ter li dü zey dey di. So ru ları
PKK’li ar ka daş la ra ver dik, in ce le di ler. Son ra da böy le si bir rö por -
tajı ka bul ede cek le ri ni söy le di ler. So ru ları ya nıt la ya cak ar ka daş,
Mu zaf fer Aya ta ola caktı. Zi ra bu ar ka daş Di yar ba kır ger çek li ği ne
bir çok ba kım dan va kıftı. Sü re cin doğ ru dan ta nı ğıydı. Uzun yıl ları
bu zin dan da geç miş ti, ge liş me le rin mer ke zin dey di… Ran de vu laş -
tık ve git tik.

10
Yön tem üze ri ne yap tı ğı mız ilk ko nuş ma da so ru la ra ya zılı ya nıt
ver mek is te dik le ri ni söy le di ler. Ne ki, sü re cin on lar açı sın dan ol duk -
ça yo ğun geç me si, ya pı la cak bir çok iş le ri nin ol ması yü zün den böy -
le si bir ek ça lış ma ya ye te rin ce za man ayı ra ma ya cak ları ger çe ği or ta -
ya çıktı. Ye ni bir bi çim öner di ler, rö por tajı ko nu şa rak ger çek leş ti re -
cek tik. Ko nuş ma ları tey be ala cak, da ha son ra da bant ka yıt la rını ya -
zılı dö kü man ha li ne ge ti rip ilk ham mad de yi or ta ya çı ka ra cak tık. Ar -
dın dan da onu ye ni den iş le ye rek ça lış ma ya en son ha li ni ve re cek tik.
Böy le si bir plan da hi lin de ay lar ca sü ren rö por taj ma ra to nu na
baş la dık. 2 Ocak 1990’dan 16 Ocak 1990’a ka dar kar şı lıklı ko nuş -
ma ve kay det me kıs mını bi tir dik. Bu sü re de 40’a ya kın ka set dol -
dur duk, son ra da çö züm le me le ri ne geç tik.
Bu ara da def ter le rin dü zel til me si, di ğer ce za ev le rin de bu lu nan
PKK’li ar ka daş la ra ça lış ma nın gön de ril me si, ta nık lık la rı nın is ten -
me si, ek sik lik le rin, yan lış lık la rın gi de ril me si vb. ne den ler den do -
layı ay lar la ifa de le ne cek bir bek le yiş içi ne gi rin ce, ça lış ma he men
he men bü tü nüy le Mu zaf fer’le be nim aram da ge çen bir sü re cin ko -
nu su ol du. So nun da Ha san As gar’ın da uy gun gör me siy le sa de ce
be nim yü rüt mek du ru mun da kal dı ğım bir ça lış ma ya dö nüş tü.
Baş lan gıç ta ki prog ram he de fin ce ça lış ma ya en geç Ha zi ran
1990’da son nok tayı ko ya bi le ce ği mi zi he sap edi yor duk. Ama ki mi
zo run lu ge liş me ler bi zi en gel le di. Hak gasp la rı na yö ne lik aç lık
grev le ri, ce za e vin de ka zı lan tü ne lin or ta ya çık ma sı nın ar dın dan,
ya şa nan ger gin lik ler, sağ dan sol dan ge le cek dö kü man ları bek le me -
ler, bu du rak sa ma nın bel li başlı ne den le riy di.
Bu za man di li min de Mu zaf fer bü yük bir sa bır ve ti tiz lik için de
di ğer ce za ev le riy le ya zış ma ları sür dür dü. Ça lış ma nın nüs ha la rını
gön der di, ge len ya nıt ları dü zen le di. Ya rar la na ca ğım yer le ri gös ter di.
Ve ba na da tüm bu ek bil gi le ri ça lış ma nın ge nel is ke le ti ne ters düş -
me ye cek şe kil de yer leş tir mek kaldı. Di ye bi li rim ki, eli niz de ki bu rö -
por taj as lın da çok sa yı da in sa nın kat kı sıy la ger çek leş ti. Bu ha liy le
rö por taj kuş ku suz çok da ha nes nel ve sağ lıklı bir düz le me otur muş -
tur. Be lir le nen za ma nın dı şı na ta şı rıl ması, bir yı ğın ek ça ba nın gün -
de me gel me si do ğal ola rak ça lış mayı yet kin leş tir miş tir. Bu yüz den

11
za man kaybı, son nok tayı koy mak için bir bu çuk yıl bek le miş ol ma -
mız se ve rek ka bul edi le cek bir şey dir…
***
Ge nel de bi li nir ki, geç miş top lum sal mü ca de le nin ni ren gi nok -
ta la rı na bu gün den bir bakış açısı su na bi len bi ri le ri, nes nel bir ze -
mi nin bü tün sel bil gi si ne de ğil, özü ne da ir bir yak la şım su na bi lir -
ler. Ta rih, özün nes nel bil gi si dir. Ve ta rih yo ru mu as lın da sı nıf sal
te mel de, mü ca de le ye ko şut luk için de an lam lı dır.
Gök ten zem bil le inen bir ta rih bil gi si yok. Onu in san lar top lum -
sal var lık la rı nın ko num la nı şı na gö re an be an ya zı yor lar. Bu gün
de, ya rın da bir ta rih tir. Ya şa mın düz lem le ri dün de bir ta rih ti.
Cum hu ri yet ten be ri dir, karşı-dev ri min çar pı ta rak sun du ğu bir
ta rih te zi iş le ni yor. 12 Ey lül fa şiz mi de bu çar pı tılmış ta rih an la yı -
şı nın en gö zü ka ra sa vu nu cu su. On lar bir ta rih ya zı yor. On la rın
öte sin de, ya şam bir ta rih ya zı yor. Ve iki si bir bi ri nin çe li şe ni olu -
yor. Res mi ta rih, ya şa mın ta ri hi ni hep ört mek, ka pa mak, gös ter me -
mek, yo ket mek is ti yor.
Ama onu yo ke de mi yor. Karşı-dev ri min ta rih tez le ri, di re niş te ki
ya şa mın ya rattığı ta rih kar şı sın da unu fak olu yor. Eli niz de ki ki tap,
ikin ci si nin bi rin ci si ne bir kez da ha ga lip gel di ği bir so mu tun ifa de -
si dir. Ya da nam lu ları halk la rı mı za dö nük tank la rın göl ge sin de za -
bit ka lem le ri ni tü kü rük le yip ta rih ya zan ma lum ze va tın kar şı sı na,
ba ri kat ge ri le ri nin ve di re ni şin, ya şa mın, onu run sa fın da ka la rak
çı kan la rın kan la rıy la yaz dık ları bir ta rih tir bu…
Di re niş te ki ya şam, ta rih ya zar.
Sü rek li li ğin, de vi ni min, ya şamı ye ni den üret me nin ol du ğu ye rin
ko nu su dur ta rih. İn san an cak böy le bir düz lem de göğ sü nü ge re rek,
“ta rih bi ziz! Ya şam ve mü ca de le adı na biz den ka lan dır!” di ye bi lir.
Res mi ide o lo ji nin ta ri hi hiç bir şe yi ya za mı yor, sa de ce ken di ni
ya zı yor.
Ya şa mın ta ri hi kan la ya zı lı yor.
Eli niz de ki ki tap bir dö ne min kan la ya zı lan ta ri hi nin sa de ce bir
say fa sı dır…

12
Üze rin de ya şa dı ğı mız top rak lar da tüm cum hu ri yet ta ri hi bo yun -
ca gö rül me miş bir si ya si ge ri ci lik ya şa nı yor du. Ya da ba şın dan be -
ri mev cut olan si ya si ge ri ci lik eği li mi, 12 Ey lül sul tası al tın da şa ha
kalk mıştı. 12 Ey lül fa şiz mi, Kürt ve Türk hal ka rı na tam an la mıy la
vah set, te rör, iş ken ce için de ge çen bü yük bir yı kım ya şattı. Fa -
şizm, tem sil et ti ği sı nıf lar adı na, top lu mun top lum sal mu ha le fe tin
her kat re sin de, her ke si min de onul maz ya ra lar aç mıştı. Kar deş halk
lar bu boz gun dan pay la rını alır ken, on la rın ön cü le ri Kürt ve Türk
dev rim ci le ri, tem sil et tik le ri sı nıf ve de ğer ler adı na, halk la ra su nu -
lan bu bü yük boz gu nu gü cü ora nın da diz gin le mek için bir an lam da
ken di ta rih le ri ni kan ve ateş çem be rin den ge çe rek yaz mak tay dı lar.
İri li ufaklı bir çok karşı ko yuş ya şan ma sı na kar şın, dev rim ci güç ler
–bu ra da ir de len me ye cek, bir ön sö zün sı nır la rını kat be kat aşa cak
ne den ler yü zün den– ye nil di. Ve o bü yük boz gun için de ge çen ta -
rih sel he sap laş ma nın bel li bir bö lü mü ce za ev le rin de ger çek leş ti ril -
di. Ce za ev le ri geç miş dö nem ler den da ha ya kıcı bir bi çim de top lu -
mun, halk la rı mı zın gün de mi ne gir mek le kal madı, aynı za man da
12 Ey lül fa şiz mi nin halk la rı mız için ne an la ma gel di ği ni de bü tün
çıp lak lı ğıy la gös te ren ze min ler ol du.
Kuş ku suz ge rek 12 Ey lül dö ne min de, ge rek son ra sın da sı nıf lar
mü ca de le si nin aldığı gö rü nüm le re ko şut ola rak ce za ev le ri mü ca -
de le si de ken di ni bir bi çim de hep da yattı. Kürt ve Türk dev rim ci -
le ri nin ce za ev le rin de ver dik le ri mü ca de le, esas an la mını top lum sal
mu ha le fe tin şe kil le ni şin de bu lan bir içe rik le yük lü dür. Bi li ni yor,
şim di ler de fa lan ca-fi lan ca ce za e vi ni bir baş ka sıy la kı yas la ma, onu
bir baş ka ce za e vi nin ya al tın da, ya da üs tün de gör me eği li mi yay -
gın bi çi miy le dev rim ci-de mok rat saf lar da ya şa nı yor. So ru na ta rih -
sel bir bakış açısı su na ma ma, her ze mi nin ken di ger çek le ri üze rin -
de yük se len ta vır alış ları gör me me en iyim ser söz cük le ko lay cı lık
eği lim le ri nin bi rer ürü nü dür. Kes tir me ci bir yak la şımı her za man
ih ti yat la kar şı la mak ge re kir…
Bu kaydı düş tük ten son ra, bir baş ka kı yas la mayı yap mak sa nı -
rım ye rin de ola cak. 12 Ey lül fa şiz mi sı nıf sal baskı ve ki ni ni en üst
dü zey de top lum sal mu ha le fet kat man la rı na ku sar ken, bir alan da

13
tüm yö ne li mi ni kat be kat aşa cak de ği şik bir tu tum içi ne gir miş tir.
Fa şizm, Kürt le rin dev rim ci de mok ra tik ge li şi mi ni dur dur mak için
ulu sal bas kıyı en üst nok ta la ra tır man dır mış tır. Sı nıf sal ve ulu sal
baskı po li ti ka la rı nın en vah şi si ni Kürt hal kı na karşı uy gu la ya rak,
di ğer düz lem den da ha de ği şik bir bo yu ta sıç ra mıştı.
Eğer 12 Ey lül dö ne mi nin bas kıcı ni te li ği üze ri ne ko nu şa cak sak
ve kı yas la ma lar da bu lu na cak sak bu nu fa lan ca ce za e viy le fi lan cası
ara sın da ki fark lı lık lar la, do la yı sıy la on la rın ger çek leş tir dik le ri di -
re niş le rin han gi si nin da ha gör kem li ol du ğuy la de ğil –kuş ku suz bu
da ya pı la bi lir, ama so ru nun çö zü mün de ne ye ya rar!–, sı nıf sal baskı
düz le mi nin baş ka bir kar deş hal ka na sıl sı nıf sal ve ulu sal baskı dü -
ze yin de yan sı dı ğıy la kı yas la mak ge re kir. Bu nun ta rih sel ne den le ri -
ni, do ğur du ğu si ya si so nuç ları gör mek, o so nuç lar dan ders çı kar -
mak da ha ye rin de bir ça ba olur. Bu fark lılığı di ğer tüm alan lar da
ol du ğu gi bi, ce za ev le ri ala nın da da açı ğa çı ka rıp, ay rış tı rıcı ve
ayır de di ci bir yak la şım la ko nu yu ele ala rak karşı-dev ri min bu ala -
na yan sı yan po li ti ka la rını her ba kım dan mah kum et mek ge re kir.
Eğer üze rin de ya şa dı ğı mız bu top rak lar da ulu sal baskı po li ti ka -
sıy la ezi len, hor la nan, te mel de ğer le ri ve kim li ği he men her bi çim -
de yo ke dil me ye ça lı şı lan bir kar deş halk var sa, karşı-dev ri min im -
hacı ka rak te ri on ları ce za ev le rin de da ha kor kunç bo yut lar da ku şat -
maz mı? Açık ki, bi zi ha re ke te ge çi ren te mel et ken de bu ol muş tur.
Fa şiz min bu çift ka rak ter li ki ni ne he men her dü zey de ma ruz ka lan
bir hal kın yüz yü ze bı ra kıldığı tüm kı rım po li ti ka la rını gör mek, an -
la mak, an lat mak, teş hir et mek zo run lu si ya sal gö rev le ri miz den bi -
riy di. Hiç sa kı nı sız bir şe kil de di ye bi li rim ki, Di yar ba kır Zin danı
di ğer le rin den çok da ha farklı, çok da ha de rin, çok da ha dü şün dü -
rü cü bir bo yut ola rak tüm çar pı cı lı ğıy la kar şı mız da du ru yor.
Di yar ba kır Zin danı ni çin farklı? Bu so ru ya hiç kim se Kür dis tan
ger çek li ği dı şın da bir ya nıt ara ya maz. Ara sa bi le, bu nun ko nu yu
açan, ger çek an la mını ve ren bir ça ba ola ma ya ca ğını he men an lar.
Di yar ba kır ne bir Met ris, ne bir Ma mak, ne de bir baş ka ce za e vin dir.
Di yar ba kır Zin danı Kürt tür, Kür dis tan’dır, Kür dis tan ulu sal kur tu luş
mü ca de le si nin tüm iliş ki ve çe liş ki le ri ni ba rın dı ran, karşı-dev rim

14
güç le riy le he sap laş ma sını, yen gi le ri ni, ye nil gi le ri ni, umut la rını, çö -
kün tü le ri ni, ka za nım la rını, ka yıp la rını her yö nüy le ya şa yan dır. Di -
yar ba kır Zin danı, 12 Ey lül sü re ci ni her kes ten, her ze min den da ha
yo ğun, san cılı ve acılı ya şa mış tır. 12 Ey lül fa şiz mi halk la ra te rör
sun muş sa, Di yar ba kır’a vah şet sun muş tur. Halk la ra iş ken ce sun -
muş sa, Di yar ba kır’a kı rım, kat li am sun muş tur.
Öy ley se amaç şu so ru yu do ğurt mak tır! “Sı nıf sal ve ulu sal mü ca -
de le nin ge rek tir di ği tüm be del le ri kan la rıy la, can la rıy la di re ne rek,
öle rek öde yen le rin ol du ğu bir dö nem de biz ler, siz ler, he pi miz ne re -
dey dik aca ba? Her şey önü müz de tüm in san lık dı şı lı ğıy la sü rüp gi -
der ken ne ya pı yor duk?” Fa şizm kar şı sın da di re ne me yen, ye nik dü -
şen bir top lu mun, top lum sal mu ha le fe tin ya şadığı tra je di le ri ya şı yor -
duk. Sus kun luk ko yu ka ran lı ğa dö nü şün ce, Di yar ba kır Zin danı açık
ki, say gon zin dan la rın dan da ha be ter bir ha le ge ti ril di. Top la ma
kamp la rın dan da ha acı ma sız bir soy kı rım mer ke zi ne dö nüş tü rül dü.
Di yar ba kır be ton bir me zardı. Hal kı mız sus ma, bo yun eğ me, ta raf sız
kal ma su çu nu iş le di ğin den be ri dir fa şizm hep ye ni Di yar ba kır zin -
dan ları ya rat ma fır sa tını bu la bil di. İş te bu ça lış ma nın esas amacı,
ana he de fi 12 Ey lül’de ya ra tı lan Di yar ba kır Zin da nı’nı an la mak, ya -
şa mak, bir an lı ğı na da ol sa ta nık lık la ya şat mak ol du ğu ka dar, su çu -
mu zun ulaştığı de rin li ği, ses siz kal ma nın do ğur du ğu vah şe ti gös ter -
mek tir. Bu te mel he def de ği şik bi çim ler de ça lış ma sü re ci bo yun ca
baş ka fak tör ler den de et ki len di, ama hiç de ğiş me di…
Bi li ni yor ki, son yıl lar da ce za ev le rin de ve so ruş tur ma mer kez -
le rin de dev let eliy le sa yı sız ci na yet iş len di. 12 Ey lül fa şiz mi nin
ger çek yü zü nü açı ğa çı kar mak, ül ke ve dün ya ka mu o yu önün de
teş hir et mek uğ ra şısı so mut si ya sal bir gö rev se, bu ken di ni en
çok iş ken ce ha ne ler de ve zin dan lar da açı ğa çı ka ra cak de mek tir.
Evet bu bü yük sal dı rı dan tüm top lum ke sim le ri pay la rı na dü şe ni
aldı, ama so ru nun en ya kıcı ve per va sız bo yut la ra ulaştığı ce za -
ev le ri ve so ruş tur ma mer kez le rin de ya şa nan ları açı ğa çı kar mak
da ha önem li ha le ge li yor. Bu ko nu da nes nel ol ma nın kri ter le ri
ne dir? Çok ba sit bir il ke: Ger çek le ri ol du ğu gi bi ver me… Son
yıl lar da bu ze min ler de olan bi ten her şe yi, ta nık olu nan ları gör -

15
me, gös ter me, bu nu ya par ken de ya şa nan ları ge rek siz kay gı la ra
düş me den ol du ğu gi bi ver me…
Pe ki ama şim di ye de ğin bu son de re ce ya lın ve açık il ke ken di -
ni ya pı lan ta nık lık lar da tam ola rak ko nuş tu ra bil miş mi dir? Her ke -
sin ken din ce ver di ği bir ya nıt var, ama be nim ki si; ya pı lan çok
önem li ta nık lık la ra karşı “ha yır ko nuş tu ra madı…” ola cak tır. Son
yıl lar da ce za ev le ri ger çek li ği ele alı nır ken, ki mi çev re ler ce, grup -
lar ca nes nel li ğin öl çü sü nün sa de ce ken di le riy le il gi li di re niş te -
malı bir ze min de aran dı ğını gö rü yo ruz. Böy le si bir eği lim ge çer
ak çe olun ca, is ter is te mez bazı ya nıl sa ma lar da or ta ya çı ka bi li yor.
Ar ka daş lar yap tık ları ça lış ma lar da, or ta ya çı kar dık ları ürün ler de
öy le bir ha va ve ri yor lar ki, ce za ev le ri de ni lin ce sa de ce ken di le ri -
nin ko nu su olan bir di re niş ak la ge li yor. Bu ba zen tüm 12 Ey lül
dö ne min ce sa de ce bir gru bun, ba zen de bir kaç gru bun ko nu su
ola bi li yor. Do ğal ola rak da karşı ta raf ta ka lan lar, o bir kaç gru bun
içi ne gir me ‘şan sı’na ula şa ma yan lar tu ka ka olu yor.
Di re ni şi yü celt me nin soy lu bir gö rev ol du ğu nu he pi miz bi li riz.
Onu hep öne çı kar mak doğ ru ve ye rin de bir ça ba dır. Di re ni şi yü -
cel ten, ta ri hi mi zin –ba zen gıp ta et ti ği miz, biz le rin ger çek leş ti re -
me di ği ni ger çek leş ti ren le re sev giy le, say gıy la bak tı ğı mız ta ri hi mi -
zin– al tın say fa la rını ya zan ları bi rer bi rer bil mek, an la mak, yap tık -
ları kah ra man lık la ra ta nık ol mak, on ları her kes önün de bi li nen, ta -
nı nan, ör nek alın ması ge re ken in san lar ha li ne ge tir mek, sa de ce se -
ve rek ya pıl ması ge re ken bir iş de ğil, aynı za man da zo run lu si ya sal
gö rev ler den de bi ri dir. Bu nu bi li yo ruz. Böy le bir ça ba için de olan -
la ra da saygı du yu yo ruz. Ne ki, bir baş ka ger çek da ha var; zor
gün le rin ya şandığı yer de pra tik, ey lem mu az zam bir ay rış tı rı cı dır.
Bir yer de di re niş var sa, ora da tes li mi yet de var dır. Onu ru yü cel ten -
le rin ol du ğu yer de, al çal tan lar da ola bi lir. Dev rim ci de ğer le ri ko ru -
ma nın kan can be de li nin öden di ği yer de, bu de ğer le ri peş keş çe -
ken de bu lu nur. İha net, is pi yon cu luk, da vayı ar ka dan han çer le me,
soy suz laş ma nın en uç ör nek le ri de var dır.
Bu gün den ge ri ye ba kar ken, in san sal bir ça bay la ta rih sel ger -
çek lik ken di ni bir geç miş za man düz le min de ye ni den ku rar ken,

16
ya şam dan ya na tüm iliş ki ve çe liş ki ler be lir gin le şen öz le riy le zor
gün le rin ger ge fin de ye ni den ku ru lur, bi ri le ri için se ye ni den yı kı -
lır. Sü reç böy le iş ler. İş te nes nel ola bil mek so ru nu bu ra da öne çı -
kar. Eğer nes nel li ği bu bağ lam da ya şanmış ta rih sel ger çek li ğin tü -
mü ola rak al gı lı yor sak ve onu an lat ma ya so yu nu yor sak, bu de -
mek tir ki, bi zim için ele alın ma ya cak ko nu yok tur. Di re ni şi an la -
tır ken iha ne ti de an la ta ca ğız, öz ve ri nin do ru ğa çıktığı yer de, al -
çal ma nın en pes pa ye si ne de ta nık lık ede ce ğiz. Ya ni Di yar ba kır
ger çe ği ni böy le si bir yak la şı mın doğ ru dan ko nu su gö re ce ğiz. Ya -
nıl sa ma lar ya ra tıp, onun üze rin de ge le cek bi na et me ye kal kı şan la -
rın düş tük le ri ge ri nok ta la ra düş me mek, o tra jik aç mazı ya şa ma -
mak için nes nel li ği mi zi sü rek li ko ru ma ça bası için de ola ca ğız.
Baş ta Mu zaf fer ol mak üze re, rö por ta ja kat kısı do ku nan PKK’li
ark daş lar ger çek le rin bi lin me si ni sağ la ma ça ba sın da, ken di le ri ne
ait bir çok özel ko nu yu -par ti li in san ol ma nın ver di ği ser bes ti yet
için de- an lat mak tan, tar tış ma sü reç le ri ne o an ya şa nan çe li şik dü -
şün ce le re ta nık lık et me mi sağ la mak tan, yan lış la rını ve ha ta la rını
gö rüp gös ter mek ten hiç ge ri dur ma dı lar. Ba zen Di yar ba kır’ın
“Türk ve Kürt so lu nun ger çek an la mını bul du ğu, ken di siy le he sap -
laştığı bir ze min” ha li ne gel di ği ni, ba zen o ze mi nin “Kürt so lu nun
tü mü ara sın da ya şa nan ger çek bir he sap laş ma” ol du ğu nu gös ter -
di ler. Ba zen or ta ya se ri len sah ne nin ür per ti ci li ği ni ya şa ya rak, ba -
zen bir çok şe ye, ne de ne, so nu ca içer le ye rek, ba zen işit tik le ri miz
kar şı sın da göğ sü müz ka ba ra rak din le dik on ları. An la tır ken on la rın
da ba zen öf ke len dik le ri ni, ba zen bir çok ko nu da ger çek li ği an la ma -
yan ları suç la dık la rını da gör dük. Ba zen de he pi mi zin duy gu -
landığı, bu ruk coş ku ve se vinç ler ya şa dı ğı mız mu az zam et ki len -
me le re sü rük len dik.
Ta nık ol duk ça gö re cek ve an la ya cak sı nız ki, Di yar ba kır’da ger -
çek ten bü yük şey ler ol du. Nes nel ol ma bun ları bil mek ten, bil dir -
mek ten ge çer. PKK Mer kez Ko mi te üye si Hay ri Dur muş’un şöy le
bir sö zü var: “Di re niş za fe re, tes li mi yet iha ne te gö tü rür.” Za fe rin
de, iha ne tin de bü tün ton la rı nın bu lun du ğu, ama so nun da za fe rin
bas kın çıktığı bir tür kü, bir des tan dır Di yar ba kır… Bu des ta nın,

17
tür kü nün sa tır ları, di ze le ri ara sı na gir dik çe, on ları mı rıl dan dık ça
ür pe re cek si niz. Tıpkı be nim gi bi… Ki mi kez in san ol ma nın ta nım -
sız haz zını du ya cak, ki mi kez in san ol mak tan uta na cak sı nız…
***
Eli niz de ki bu ça lış ma nın çok an lamlı olan bir baş ka bo yu tu da -
ha var: Ben Tür küm, Mu zaf fer ise Kürt… Öte si ayrı si ya si ge le -
nek ler den ge li yo ruz. Bu iki bo yu tun hiç de kü çüm sen me ye cek ki -
mi me saj lar içe re bil di ği ni dü şü nü yo rum.
Ba zen et le tır nak ka dar ya kın ol mak la, ba zen ta nım sız uzak lık -
la ra düş me nin bir ara da ve içi çe geç ti ği so mut bir ger çek lik bu…
Yan ya na ya şı yo ruz, ama çok uzak lar da yız. Ken di ge le cek le ri mi zi
kur ma uğ ra şısı için de yiz. Öz gür lük ve ba ğım sız lık söz cük le ri ne
tut ku nuz, ama içe rik le ri ni de ği şik dol du ru yo ruz. Bu ra da yız, içi çe -
yiz, ama bir bi ri mi zi ta nı mı yo ruz. Öte si bir bi ri mi zi an la ma sü re ci -
ni tam ola rak iş le te mi yo ruz. İki ayrı ulu sun öz gür lük ve ba ğım sız -
lık yo lun da yü rü yen ev lat la rı yız. Ama san ki ara mı za res mi söy le -
min ba ri kat ları ku rul muş. Res mi ide o lo ji nin ve ta rih an la yı şı nın
ya rattığı ya nıl sa malı et ki ler, geç miş ten şim di le re uza nan ön yar gı -
lar, so ru na bü tün cül yak la şım lar sun ma da ya şa nan cid di yet siz tu -
tum lar, sığ ve nes nel ol ma yan de ğer len dir me ler san ki kar deş
halk la rın ev lat ları ara sı na ka ra ke di gi bi gir miş du rum da. Ay dın
ve de mok rat ol ma nın sı nır ları res mi söy le min ta rih an la yı şıy la
per çin le nin ce he men ya nı ba şı mız da ta ri hiy le, şim di siy le, ge le cek
kur ma ide a liy le ya şa yan ko ca bir ulu sun var lı ğını gör me ye cek
den li kör le şe bi li yo ruz. Bur ju va söy lem için den ge len le rin bi le bu -
gün “Kürt so ru nu”nun çö zü mü ko nu sun da “öne ri pa ket le ri”yle
gün de me gir me ye ça lış tık la rını da bu kör lü ğün üze ri ne ek ler sek,
bu ko nu da ne ka dar ge ri le re itil di ği mi zi, “nes nel ger çek le ri mi -
zin”, “so mut si ya si tah lil le ri mi zin”, “şaş maz kes ti rim le ri mi zin” ne
ka dar yol da kal dı ğını, sa ğı nın so lu nun dö kül me ye baş la dı ğını gö -
rür ve ne bü yük bir ek sik lik içi ne düş tü ğü mü zü da ha iyi an la rız.
Sol söy lem le rin Kürt ulu su nun var lı ğını in kar da ki mi za man ke -
ma list söy lem ler le ör tüş tü ğü nü ar tık gör me miz ge rek ti ği ni, so ru -

18
nun çö züm nok ta sını da bu yak la şı mın et ki le ri nin hiç bir bi çim de
sı za ma ya cağı da ha de ği şik ve yer li ye ri ne otu ran bir baş ka ve
dev rim ci söy lem de aran ma sı nın ge rek ti ği ni gö re bil me li yiz.
Ayrı ulus lar da nız ve ayrı si ya si ge le nek ler de niz, de dim. Rö -
por taj bo yun ca sü rüp gi den bir lik te li ği miz gös ter miş tir ki, ye ter li
za man, ye ter li ça ba, ye ter li ni yet ol du ğu sü re ce bu iki farklı bo -
yu tu her an lam da bi lin ce çı kar mak müm kün… Bir bi ri mi zi da ha
ya kın dan ta nı ya rak, ya kın laş ma la rı mı zın ve uzak lık la rı mı zın
“kör leş me den öte bir yer de” aran ması ça ba sı nın sü re ce, gel mişgeç
mi şe, ge le ce ğe ba kış ta ne ka dar ay nı la şıp, ne ka dar fark lı laş -
tı ğı mızı so mut bir şe kil de or ta ya çı ka ran çok an lamlı ki mi so nuç -
lar do ğu ra ca ğını gö rü rüz…
De yim ye rin dey se, “ha riç ten ga zel oku ma”da üs tü mü ze yok -
tur! Bir ta nım var: Kür dis tan ulu sal kur tu luş mü ca de le si… Bu ta -
nı mın içe ri ği nin ta ra fı mız dan ne ka dar bi lin di ği tar tış ma lı dır.
Tür ki ye dev rim ci si ya sal or ta mı nın ya kın geç miş te bı raktığı mi -
ras gö zö nü ne alı nır sa pek ço ğu mu zun “ha riç ten ga zel oku ma”
eği li mi ni en canlı bi çim le riy le ya şat tı ğı mızı gö rü rüz. Rö por ta jın
ben de bı raktığı en önem li so nuç; bu teh li ke li eği lim den kur tul ma
ge re ği dir…
Kuş ku suz far kı na var dı ğım ek sik lik, aynı za man da için den gel -
di ğim si ya si ge le ne ği de ya kın dan il gi len di ren bir so nuç tur. Dev -
rim ci ha re ke ti miz, ge ri de bı ra kı lan yıl lar da “or tak ör güt len me”
doğ ru pers pek ti fi dı şın da, ko nu yu de rin leş ti rip, her an lam da bi lin -
ce çı kar ma da ye te rin ce ak tif bir ide o lo jik tu tum içi ne gi re me di.
Bü yük bir ek sik lik… Bu nu gör düm.
Kür dis tan tez le ri nin da ha bir net, da ha bir so mut si ya sal öne ri le -
ri için de ba rın dı ra cak tarz da ele alın ma sı nın, dev rim ci ha re ke ti miz
açı sın dan önem li bir si ya sal gö rev ol du ğu nu dü şü nü yo rum. Ar tık
PKK ha re ke ti ne, bu dev rim ci de ne yi me karşı da ha nes nel bir de -
ğer len dir me sü re ci ne gi ril me li dir.
Eli niz de ki bu rö por taj “ulu sal bas kı” kav ra mı nın ger çek an la -
mını da ha net leş ti ren zen gin yön ler içe ri yor. Bu bas kı nın en iğ renç
nok ta la ra ulaş tı rıl dı ğı na ta nık ol mak da en az onu ya şa mak ka dar

19
zor bir duy gu. Hal kı mız ken di adı na ya pıldığı id dia edi len tüm bu
ege men sı nıf po li ti ka la rı na be nim pa ni ğim öl çü sün de ta nık ol saydı
ne ya pardı? Uta nırdı… İs yan duy gu la rıy la do lup ta şardı… Kar deş
halk la rın ko kuş muş küf len miş po li ti ka lar la na sıl bir bi ri ne düş man
edil me ye ça lı şıl dı ğını ege men sı nıf la rın ya lan ve de ma go ji le riy le
ör tü len vah şet, te rör, iş ken ce, soy kı rım uy gu la ma la rı nın ne re le re
ka dar var dı rıl dı ğını gö rür dü. Di yar ba kır Zin danı, in san lık açı sın -
dan bü yük bir utanç tır. Çün kü ora da ya pı lan her şey ege men sı nıf -
la rın sö mü rü sis tem le ri ni ayak ta tut mak adı na ya pıl mış tır. Di yar -
ba kır Zin danı, Türk halkı açı sın dan da bü yük bir utanç tır. Çün kü
ora da ya pı lan her şey Türk lük adı na ya pıl mış tır…
Eğer “Türk lük adı na” in san la ra yıl lar ca iş ken ce ler ya pı la bi li -
yor sa, dışkı ye di ri le bi li yor sa, jop so ku la bi li yor sa, ayak la rın dan
ta va na ası lıp du var la ra vu ra rak öl dü rü le bi li yor sa, eğer “Türk lük
adı na” bit mez tü ken mez marş lar söy le ti lip as ke ri eği tim ler in -
san la ra is tenç le ri nin dı şın da zo ra ki yap tı rı la bi li yor sa, eğer “Türk -
lük adı na” in san la rın ağız la rı na ki lit vu ru lu yor sa, fo sep tik çu kur -
la rı na atı lı yor sa, da ha pek çok ür per ten ve utanç ve ren iş ken ce ler -
den ge çi ri li yor sa, bu tam da ırkçı-fa şist po li ti ka la rın ege men ol -
du ğu bir dü ze nin ta nım la ması de ğil de ne dir? “Türk lük adı na”
ya pı lan tüm bu in san lık dışı şey le ri red det mek, açı ğa çı kar tıp teş -
hir ve mah kum et mek en do ğal in sa ni gö rev ler den bi ri dir. Mu zaf -
fer’in Di yar ba kır Zin da nı’na da ir ta nık lı ğın dan her kes üze ri ne
dü şen payı al malı, ora da ya pı lan la rın so rum lu lu ğu nu duy malı,
ikir cik siz karşı koy ma lı dır…
Di ğer bir yön ise, Mu zaf fer’le aram da ku ru lan dost luk ba ğı dır.
Bu nu çok önem li gö rü yo rum. İn san la rın, he le de dev rim ci le rin ön -
yar gı sız bir ara ya ge le bil me le ri, si ya sal de ğer le ri ni kar şı lıklı ola rak
ko nuş tu ra bil me le ri, bir bi ri ni an la ma ça ba sı na gi riş me le ri, si ya sal
ve dü şün sel ya kın lık la rını ve ya uzak lık la rını gö re bil me le ri, bu nu
ko nu şa rak, an la ta rak, din le ye rek gös te re bil me le ri, her an lam da
nes nel ol ma ya ça lış ma ları –ne ya zık ki– sol si ya sal ge le ne ği mi zin
ya ban cısı ol du ğu, eriş mek is te di ği miz, ama ço ğun luk la ki mi kü -
çük, dar, kı sa va de li çı kar la rı mızı ön ce leş ti re rek eri şe me di ği miz

20
bir du rum… Sa nı yo rum bu düz lem de biz o ya ban cılığı aşa bil dik.
Bu, da ha çok so ran in san ola rak be nim dı şım da ka lan, yüz ler ce
say fa tu tan ko nuş ma ve açık la ma la rıy la Mu zaf fer’in sı cak, sa mi mi
ki şi li ğiy le ve rö por ta ja kat kısı do ku nan di ğer PKK’li ar ka daş la rın
iç ten li ğiy le ger çek le şe bi len bir so nuç tu, öy le ki ba zen kar şı lıklı
ile ti şim en an lamlı bo yut la rı na ula şa rak ku ru lan bu dost lu ğu per -
çin le di. Ça lış ma sü re sin ce ulu sal kö ken, si ya si çiz gi ve ge le nek
fark lılığı bi zi en gel le yen bir bo yut ol madı…
Bu ra da is ter is te mez ki şi sel bir ni yet ve is te ğim ön pla na çı kı -
yor: Si ya sal fark lı lık ları bi le rek, si ya sal ya kın lık la rın ya ra tı la bi le -
ce ği or tamı yo ket me den, geç miş ön yar gı lar dan arı na rak, fa şiz me
karşı sa va şım da, halk la rı mı zın kur tu luş mü ca de le sin de, dev rim ci
da ya nış ma ve yar dım laş mayı en üst nok ta la ra de ğin çı ka ra bil sek…
***
Şu ay rımı ya pa bi li yor duk: 12 Ey lül dö ne min de en çok iş ken ce
Di yar ba kır Zin da nı’nda ki le re ya pıldı. Ama böy le si bir ay rı mın
ger çek te ne an la ma gel di ği ni tam ola rak bil mi yor duk. Bil mek
için de sü re ci bi rin ci el den ya şa yan in san lar la yüz yü ze gel mek
ge re ki yor du. En ge nel dü zey de, du yum la rı mız öl çü sün de so ra bi -
le ce ği miz tüm so ru ları ha zır la mış tık. Ama işin içi ne gi ril di ğin de
da ha ön ce ha zır la dı ğı mız so ru lar ade ta boş luk ta kaldı. He men
hiç bi ri ger çek li ği ta nım la ma ya denk düş mü yor du. Ya da ya şa -
nan la rın ağırlığı ya nın da çok ha fif ka lı yor du. Bir dö nem bu çe liş -
ki den kay nak la nan al gı la ma güç lü ğü nün do ğur du ğu so run ları ya -
şa dı ğımı iti raf et mem ge re ki yor. An la tı lan lar öl çü sün de so ru lar
ken di ni ade ta ye ni den kur du. Baş lan gıç ta ki ha fif li ğin den bir öl -
çü de kur tul du. Tak dir si zin, ama ben öy le sa nı yo rum… Be lirt -
miş tim, o boş luk dö ne mi ne “şok anı” di yo rum. Ya da ün lem ler,
ün lem li so ru işa ret le ri dö ne mi ve ya inan ma ma, an la ma ma, hay ret
et me dö ne mi de di ye bi li riz. Her şe yin en uç nok ta da ve akıl al -
maz bo yut lar da ya şan dı ğını gö ren ve bu nu, bu ka da rını bek le me -
yen bi ri ne ya par? Her hal de tüm dü şün ce sis te mi al tüst olur. İş te
be ni bir an için Mu zaf fer’in kar şı sın da o al tüst ol muş si nir sis te -

21
mi, duy gu ve dü şün ce kar ma şası için de şaş kın lı ğını ya şa yan bi ri
ola rak dü şü ne bi lir si niz…
Bu ha li me bir de Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ko nu sun da ge nel
bil gi siz li ğim ek le nir se, için de bu lun du ğum du ru mun ne den li zor
ol du ğu nu his se de bi lir si niz. Ni te kim za man za man Mu zaf fer bu ek -
sik li ği mi gö re rek ya pıcı yak la şım lar la gi der me ye ça lıştı. Aynı gü -
zel dav ranışı Rı za Al tun da gös ter di. Do ğal ki in san ta nım sız vah -
şet kar şı sın da yaptığı doğ ru dan ya da do laylı ta nık lık la ra in san ca
tep ki ler gös te re cek tir. Ye ri gel di ğin de anın ge rek tir di ği coş ku ya,
acı ya, üzün tü ye, se vin ce, umu da, umut suz lu ğa ka tı la cak, ya pı lan -
ları bir an için ken din de ci sim leş ti re rek du yum sa ma ya ça lı şa cak tır.
Di yar ba kır Zin da nı’nın ger çek li ği ne ulaş tık ça, bir çok yer de
Mu zaf fer’in an lat tık la rı na, Rı za’nın ver di ği ek bil gi le re ken di mi
kap tır dı ğımı, bazı duy gu sal tep ki ler ver di ği mi sak la ma hak kını
ken dim de gö re mi yo rum. Ör ne ğin, Maz lum Do ğan’ın di re niş için
seç ti ği ölüm bi çi mi ni ger çek leş ti rir ken, ya şadığı duy gu ları bir an
için du yum sa ma ça bamı ve göz le ri min ya şar dı ğını, Fer hat la rın
ateş için de ya nar ken slo gan at ma ları kar şı sın da tüm in sa ni gü zel -
lik le rin içim de coş kun bir sel ha li ne gel di ği ni, ilik le ri me dek tit re -
di ği mi, M. Hay ri Dur muş’un otur muş ki şi li ği kar şı sın da ade ta di ze
ge len mah ke me he ye ti nin ve ida re ci le rin za val lı lı ğını acı nası duy -
gu lar la du yum sa dı ğımı, bu nu ira de si ve ber rak bi lin ciy le ba şa ran
bu in sa na mu az zam bir saygı duy du ğu mu, Ölüm Oru cu’nda Ke -
mal Pir’in göz le ri ni kay bet ti ği hal de bu nu ar ka daş la rı na söy le me -
ye cek den li soy lu dav ran ması kar şı sın da duy gu lan dı ğımı. Şe hit
dü şen di ğer ar ka daş la rın şe ha det öy kü le ri ni din le di ğim de, iş ken ce
ve bas kı nın sa yı sız bi çi mi ne ta nık ol du ğum da öf ke len di ği mi, kız -
gın lık tan ne fe si min da ral dı ğını, ba zen ço cuk laş tı ğımı, din le dik çe
da ha da in san laş tı ğımı siz ler den sak la ya cak de ği lim…
Di yar ba kır Zin danı be ni eğit ti, pi şir di. Bu ba kım dan bi ze ya şa -
nan ları an la ta rak da ha faz la in san laş ma mızı sağ la ma im ka nını ta -
nı yan ar ka daş la ra te şek kür et mek zo run da yız. Bu vah şe ti ya ra tan
ve ya şa tan la ra la net okur ken, bu vah şe ti ya şar ken in sa ni de ğer le ri -
ni ko ru mak için kan-can pa ha sı na or ta ya çı kan ları sev giy le an ma -

22
mız ge re kir. Çün kü on lar, ken di le rin den çok in sanlığı ve de ğer le ri,
ya ni biz le ri ve de ğer le ri mi zi ko ru muş lar dır. Çün kü on la rın yü rek -
le ri ne iş le yen ze hir ta dın da bir ye nil gi, bi zim de ye nil gi miz dir.
Çün kü on la ra ya şa tı lan la net li tes li mi yet pran gası, bir yer de bi ze
de vu rul muş de mek tir. Çün kü on la rın ka zandığı her za fer bi zim de
za fe ri miz dir… Bu nu bi li yor mu yuz? Bil me miz ge re kir…
Mu zaf fer ar ka daş rö por taj bo yun ca sık sık; par ti, halk, dev rim
söz cük le ri ni bir bi ri pe şi sı ra kul landı. Bu üç söz cü ğü fır sa tını bul -
du ğu her an da yi ne le mek ten mu az zam bir zevk alı yor du. Ve söy -
ler ken de ade ta göz le ri par lı yor du. İş te Di yar ba kır Zin da nı’nda
öne çı ka rı lan üç söz cük… Her şey bu üç söz cü ğün ger ge fin de iş le -
ni yor du. Ye nil gi de, yen gi de, umut da, umut suz luk da… Ya ni ya -
şa ma ait her şey bu çe li şik bü tün lük için de üç söz cü ğün ko mu ta -
sın da ger çek an la mını bul muş gi biy di. Ko lek tif ira de nin et kin bir
öz ne si ola bil me nin en yet kin ha liy le açı ğa çık ma eği li mi nin be lir -
ti le ri bun lar. Di yar ba kır Zin da nı’nda ki bir tut sak şu nu bi li yor ve
ina nı yor: Ye nil gi si ken di si nin de ğil, par ti si nin dir. Öy ley se par ti
adı na ye nil me mek ge re kir. Umut suz luk ken di si nin de ğil, par ti nin,
hal kın ve dev ri min dir, öy ley se dev rim, halk, par ti adı na umut ol -
mak ge re kir. Za fe ri ken di si nin de ğil, par ti nin, hal kın, dev ri min dir.
Öy ley se bu üçü adı na za fe ri el de et mek ve ko ru mak ge re ki yor.
Mu zaf fer: “Biz Di yar ba kır’da dü şün sel an lam da bir ye nil gi yi hiç
tat ma dık” der ken, bir an lam da bu yön le ri açık lamış olu yor du.
Oku du ğu nuz da gö re cek si niz ki, tüm ya şa nan la ra rağ men, so nun da
za fer ger çek ten bu üç söz cük le do ru ğa tır man dı rı lı yor…
Ken di tep ki le rim den yo la çı ka rak di ye bi li rim ki, Di yar ba kır
ger çek li ği ni okur ken ön ce bir çı kış sız lık, mu az zam bir ku şa tıl mış -
lık du yum sa ya cak, sa yı sız iç ve dış du var lar la çev re le nen en gel le -
re ta nık ola cak sı nız. Son ra çı kı şa gi den yo lu Maz lum la rın na sıl aç -
tı ğını ve çı kı şa na sıl va rıl dı ğını iz le ye cek si niz, iş te bu sü reç ten
ders al ma lı yız. Ya şa nan di re niş le rin ta ri hi mi ra sını ön yar gı sız bir
bi çim de ele alıp an la malı, sa hip çık ma lı yız, ko ru ma lı yız. Ge liş tir -
me li yiz. Çün kü bil me li yiz ki, ora da dü şen her can, bi raz da ge le -
cek ku şak la ra bir di re niş mi rası bı ra ka bil mek için düş müş tür. İn -

23
san onu ru nu yü celt mek için, öz gür ve ba ğım sız ge le cek için ölüm
ku cak lan mış tır. Di yar ba kır Zin da nı’nda ger çek le şen di re niş ler den
he pi mi zin öğ re ne ce ği o ka dar şey var ki… Ay rı ca, bu mi rası ya ra -
tan la rın ken di geç miş le ri ni na sıl ele al dık ları, han gi nok ta dan ne re -
le re gel dik le ri de bu rö por ta jın doğ ru dan ko nu su dur. Bu bo yut
için de de al ma mız ge re ken sa yı sız ders var dır…
***
De ği nil me si ge re ken bir baş ka nok ta da ha var: Aca ba rö por taj
tek ni ği bu ka dar uzun bir ça lış mayı sin di re bi lir mi? Yüz ler ce say -
fayı bu lan bir rö por taj yap mak, bu ko nu da alı şılmış olan sı nır ları
ola bil di ğin ce zor la mak an la mı na gel mez mi? Bu ve bu na ben zer
so ru lar so ru la bi lir. Ça lış ma bo yun ca biz ler de de fa lar ca ken di mi ze
sor duk. Şim di bu so ru ya ken dim ce ya nıt ver me ye ça lı şa yım.
Ça lış ma mı zın esas id di ası ta nık lık yap mak tır. Baş ka hiç bir
özel id di ası yok tur. Ek se ne bu ol gu otur tu lun ca, böy le si bir ta -
nıklığı han gi yol ve yön tem ler le en iyi şe kil de ya pa bi le ce ği mi ze
ina nı yor sak, sa kı nı sız he men onu seç me miz ge re kir di. Kar şı lıklı
ko nuş may la ger çek leş ti ri len bir ta nık lık bi ze da ha ra hat ve da ha
ya lın gel di. Bu ba kım dan ta nık lı ğın ger çek leş ti ri liş sü re ci ni doğ ru -
dan doğ ru ya uzun bir rö por ta jın ko nu su gör dük. Di yar ba kır Zin da -
nı’nın, ora da ki zul mün ve di re niş yıl la rı nın çok zen gin bir ta ri hi
kay nak ol du ğu nu bi li yo ruz. Kuş ku suz ya kın ge le cek te bu ze mi ni
ede bi ve es te tik kay gı ları öne çı ka ra cak şe kil de ya za cak şa ir ler, ro -
man cı lar, öy kü cü ler ola cak tır. Or ta ya oku yan la ra haz ve ren ürün ler
de çı ka cak tır. Bu tür bir ça lış mayı da ha çok o in san la rın ko nu su
gö re rek, an la tı mın –ben ce– en do lay sız ha li olan rö por ta ja yö nel -
dik. Eli niz de ki bu ça lış ma bel ki rö por taj tü rü nün en uzun olan la -
rın dan bi ri dir. Bu nu do ğal gör me niz ge re kir. Zi ra ön ce lik le biz ler
rö por taj uğ ra şı sı nın tek nik do na nı mını il gi len di ren bü tün sel bil gi -
len me ye ulaş tı ğı mız id di a sın da olan in san lar de ği liz. El yor da mıy -
la ir de le yip, her an ye ni şey ler öğ ren di ği miz bir ça lış ma sü re cin -
den geç tik. İkin ci si, sı ra dan bir ye ri, du ru mu, ge liş me yi, olayı ele
al say dık, nor mal öl çü ler için de pe ka la ka la bi lir dik. Ama Mu zaf -

24
fer’in de yi miy le; “Di yar ba kır bir de niz…”di. An lat mak la bit me -
yen, her an ye ni bo yut ları uç ve ren bir olay lar ve ya şam de ni zi…
Ola ğa nüs tü bir ye ri, du ru mu, ge liş me yi, olayı pe ka la ola ğan üs tü
öl çü ler içe ri sin de ele al mak, de ğer len dir mek müm kün ola bi li yor.
Bu yüz den eli niz de ki rö por taj lar di zi si ni ola ğa nüs tü du ru mun ye -
ter siz li ği ve ki mi tek rar lar ba kı mın dan eleş ti rel bir tu tu ma gi re bi -
lir si niz. Ama –iz ni niz le– bu nu gö ğüs le mek ve siz le re Di yar ba kır
Zin da nı’nı bu bi çim de an lat mak is ti yo ruz…
Yi ne gö rül me si ge re ken bir baş ka bo yut sa, rö por ta jın ki mi bö -
lüm le rin de yer yer olay la rın an la tı mı nın dı şı na ta şan, tü müy le
PKK’nin sü re ce ba kı şını içe ren de ğer len dir me ler yer al mak ta dır.
Hat ta ki mi bö lüm le rin baş lan gıç kı sım la rın da, Mu zaf fer’in öne ri si
üze ri ne, Par ti Ön der li ği’nin ko nu yu pe kiş ti ren de ğer len dir me le ri
bu lun mak ta dır.
Açık ki, hiç kim se, hiç bir si ya si in san ken di si ni tüm le yen ve
yön len di ren dün ya ya bakış açı sını, ide o lo ji si ni, si ya si tu tu mu nu
bir ke na ra bı ra ka rak, baş ka bir yak la şım tar zıy la, ya da ken di si ne
ait ol ma yan baş ka bir söy lem le olay ları, ol gu ları, ya şamı de ğer len -
dir mez. Her si ya si in san, ken di si ni tüm le yen ve yön len di ren si ya si
kim li ğiy le ya şam kar şı sın da tu tum alır. Yi ne açık tır ki, Di yar ba kır
ger çek li ği PKK’siz açık la na maz. Ora da ya ra tı lan he men her tür -
den di re ni şin tam oda ğın da bu lu nan PKK’dir…
Di re ni şi ve sü re ci ken di si ya sal de ğer len dir me le riy le yön len di -
ren bu in san lar so nu cu o de ğer len dir me ler ışı ğın da al mış lar dır.
Öy ley se di re ni şin odak nok ta sı na otu ran o de ğer len dir me le ri bil -
mek, an la mak, ta rih sel ders ler çı kar mak, ek sik lik le ri ni gör mek,
yer li ye ri ne otu ranı bil mek oku yu cu nun hak kı dır. Ta bii bun ları an -
lat mak da di re ni şi ya ra tan la rın hak kı dır.
Bu yüz den, rö por taj da yer alan de ğer len dir me ler ça lış ma nın
nes nel li ği ni azalt maz, ter si ne ar tı rır. De ğer len dir me le rin bir kıs -
mı na ka tıl ma ya bi li riz, bir kıs mını yanlış bu la bi li riz, ama gö rül -
me li ki, bu ra da esas amaç, bir dev rim ci ha re ke tin ne re dey se tü -
mü nü ken di si nin ya rattığı bir ta rih sel sü re ci, A’sın dan Z’si ne ka -
dar na sıl al dı ğını gös ter mek tir. Amaç bu olun ca bi zim şu ve ya bu

25
ko nu da ki öz nel tu tu mu mu zun, bu de ğer len dir me le rin bir kıs mıy -
la çe liş ti ği ni, ça tış tı ğını gör me miz, iş le ni şi açı sın dan pek bir şey
ifa de et mez. Çün kü bu ra da esas olan on lar ve ya şa dık ları sü reç -
tir. Bu na “sız ma” gi bi bir hak kın en azın dan ça lış mayı il gi len di -
ren bo yut için de ol du ğu nu san mı yo ruz. Sa de ce şu nu söy le ye bi li -
riz: “Sa ğo lun, sü re ce yak la şım bi çi mi ni zi ve ya rat tı ğı nız ta ri hi ilk
ağız dan öğ re ne bil me fır sa tını ver di niz. Ka tıl ma dı ğı mız yön ler
olur sa ken di ça ba mız la açık la rız…” Ama ön ce PKK’ye halk la rı -
mız, dün ya ka mu o yu önün de, dev rim ci-de mok rat ze min üze rin de
ken di le ri ni an la ta bil me, açık la ya bil me fır sa tını ve re bil me li ve
din le me si ni bil me li yiz. On la rın bu en do ğal hakkı kul la na bil me -
le ri ni sağ la mak için ge rek ti ğin de üze ri mi ze dü şen her şe yi ya pa -
bil me li yiz. İna nı yo rum ki, biz le rin, özel lik le –on la rın de yi miy le–
Türk so lu nun PKK’yi ta nı ma ya ih ti yacı var.
Ko nu nun bir de –on la rın de yi miy le– Kürt “so lu”nu il gi len di ren
yö nü var. Bu yön ise, bi zim için tam bir mu am ma di ye bi li rim.
Kürt so lu şim di ler de han gi öz gün tu tum lar üze rin de şe kil le ni yor?
Sı nıf sal mev zi len me nin ne re sin de? PKK ger çe ği kar şı sın da na sıl
bir ko num lanış için de? Bi le me di ği miz bir ger çek lik hak kın da “gö -
rüş” ile ri sür me hak kı mı zın ol du ğu nu san mı yo rum.
Do la yı sıy la, on ları bi len le rin an la tım ları kar şı sın da “nötr” bir du -
rum da ol du ğu mu zu pe şi nen ifa de et mek ge re kir. Ve do ğal ki ta raf gir
ol ma yan tu tu mum Di yar ba kır Zin da nı’nda ya şa yan Kürt so lun dan
ar ka daş lar için de ge çer li dir. Çün kü al gı la ma ve kav ra ma sü re ci ol -
ma dan yo rum la ma, tu tum al ma da ol maz. Rö por taj bo yun ca PKK
ha re ke ti nin ken di dı şın da ka lan Kürt so lu na yak la şım tar zını ken dim
açı sın dan al gı la ma ve kav ra ma sü re ci nin bir par çası ola rak gör düm.
Çok ya rarlı ki mi bil gi ler edin di ğim de bir ger çek… Bu yö nüy le Di -
yar ba kır Zin da nı’nı an la tan rö por taj da ha kim olan PKK söy le mi he -
pi mi zin bil gi len me si sü re ci nin ko nu suy ken, PKK’li ar ka daş lar açı -
sın dan bir mu ha se be nin net leş miş ifa de tarzı, si ya si tu tum al ma nın
bil lur laşmış ha li ola bi lir. Bu da on la rın en do ğal hak kı dır. Çün kü bir
şe yi ya ra tan lar, ya rat tık la rını tüm iliş ki ve çe liş ki le riy le an lat ma
hak kı na her kes ten da ha çok sa hip tir ler…

26
***
Ge le lim bu rö por ta jın oku yu cu dan ne bek le di ği so ru su na:
Çift yön lü et ki le şim için de bu lun du ğu mu zu bi li yo ruz. Bi zim
siz le re ulaş ma, siz le rin de –ke sin lik le yok di ye mez si niz– Di yar ba -
kır Zin da nı’nı bil me ye ih ti ya cı nız var. Öy ley se kar şı lıklı et ki len me
ara ke si ti nin ken di si ni ko nuş tu ra cağı bir ge nel amaç bul ma lı yız.
Bu rö por taj da, Mu zaf fer ve an la tı ma kat kı da bu lu nan di ğer ar -
ka daş lar ay ları bu lan bir ça lış ma için de, siz le re ya şa dık ları ger -
çek le ri ifa de eder ler ken, bu nu bel li bir amaç için ya pı yor lar. Ya ni
amaç sız bir an la tım de ğil bu. An la tır ken siz den bir şey ler bek li -
yor lar. “Bil mek yet mez, tu tum al mak da ge re kir!” me sa jını ve ri -
yor lar.
Siz ler de sa de ce bil mek için oku mu yor su nuz, tu tum al ma ih ti -
ya cını his set ti ren ne den le rin tü mü, siz le ri 12 Ey lül ger çe ği ni her
ba kım dan bil me ye zor lu yor. Ki tap çı nın önün den ge çer ken, eli ni -
zi ce bi ni ze atıp, on ca pa ra kar şı lı ğın da -Özal’lı yıl la rın pu la çev -
ri len pa ra sıy la- bu ki tabı edi nir ken, ama cı nız 12 Ey lül’ü bil mek -
se, bu dav ra nı şı nı zın si zi tu tum al ma ya zor la yan ki mi as li yön le ri
ol du ğu nu söy le ye bi li riz. Öy ley se ge nel amacı ge rek an la ta nın,
ge rek oku yu cu nun aynı nok ta da bu luş tuk ları iki söz cük le ifa de
ede bil me nin müm kün ol du ğu nu dü şü nü yo rum: “Di yar ba kır lar
ol ma sın!”
“Di yar ba kır lar ol ma sın!” de mek, “12 Ey lül ler, as ke ri fa şist dik -
ta tör lük ler ol ma sın!” de mek tir. Her so nuç bir baş ka so nu ca ge be -
dir. Bir şe yin ol ma ma sını is te mek, ona karşı ak tif tu tum al mayı ge -
rek ti rir. Fa şiz me karşı di ren me den, sa vaş ma dan, onu or ta dan kal -
dır mak müm kün mü dür? Rö por taj da ki ça ğı rı nın esas he de fi bu dur.
Mu zaf fer: “İn sanlığı fa şiz me ve sö mür ge ci li ğe karşı tu tum al ma ya
ça ğı rı yo ruz” der ken bu nu amaç lı yor. Oku yu cu dan ses siz kal ma -
ma sını, ta raf tut ma sını is ti yor…
Ger çek ten bu ra da şu il ginç nok ta ya da de ğin mek ge re kir: Bi -
zim ki ne ben zer yüz ler ce ça lış may la bir lik te eğer rö por taj da ge çen
on ca in san lık dışı olay kar şı sın da oku yu cu nun in san lık tan ya na tu -

27
tum al ması sağ la na mı yor sa, ses siz kal mayı, bo yun eğ me yi ter cih
edi yor sa, son ra ki yıl lar da ya ra tı la cak ye ni Di yar ba kır zin dan ları,
ye ni zü lüm yu va ları, ye ni iş ken ce ha ne ler bi raz da onun ses siz li -
ğin den güç ala rak olu şa cak tır. Ta raf sız kal mak bi le on la rın ta ra fını
tut mak de mek tir. Her şey böy le si ne kes kin ve böy le si ne acı ma sız
iler ler ken, bu rö por taj amaç ladığı düz lem de oku yu cuy la aynı saf -
lar da bu lu şa bil me ba şa rı sını gös te re bi lir se ne mut lu bi ze…
***
Son söz le ri mi zi bu rö por ta ja eme ği ge çen in san ları an mak la
bağ la ya lım. Eli niz de ki bu ça lış ma da pek çok in sa nın eme ği var dır.
Bant çö züm le me le rin den tu ta lım, tas lak ya zı la rın dak ti lo edil me si -
ne ka dar bir çok ar ka daş yar dım la rını esir ge me di. Kuş ku suz bu
yar dım lar sa ye sin de sü reç hız la na bil miş, yap mak is te di ği miz şey
umu lan dan er ken ci sim leş miş tir. Da ya nış ma nın böy le si nin çok gü -
zel ve an lamlı ol du ğu nu söy le mek is te rim. Tüm kat kı la rın dan do -
layı, baş ta Rı za Al tun ol mak üze re H. As gar Gür göz, Ab dul ke rim
Boz dağ, Hay dar Ge çil mez, Ce mal Ta tar, Os man Er dal, Ali Gaf far
Ak kar, Hü se yin Poy raz, Ha san Sö kü cü, İs ma il Yü cel, Ha şim Kut lu
ve eme ği ge çen da ha pek çok ar ka da şa son suz sev gi ve te şek kür le -
ri mi zi su na rız.
Ça lış ma mı za kat kı da bu lu nan tüm ar ka daş la rın hoş gö rü sü ne sı -
ğı na rak bir is mi öne çı kar mak is ti yo rum: Ya şar Otan… Onu ön ce
kı rık dö kük dak ti lo la rın ba şın da ay lar ca uğ raş tır dık. Son ra Mu zaf -
fer’in ça ba sıy la ge ti ri len bil gi sa ya rın ba şı na orut tuk. Bi ze en bü -
yük yar dım Ya şar’dan gel di. El yor da mıy la öğ ren di ği bil gi sa ya rın
ba şın da ay la rını har cadı. Bit mez tü ken mez ener ji si ni ve sab rıy la
mo ral kay na ğı mız ol du. Hoş gö rü sü ve inat çı lı ğı na hay ran ol du -
ğum bu de ğer li in sa nın her say fa ya sı zan sa at ler ce eme ği nin hak -
kını han gi söz cük ler ve re bi lir ki. “Te şek kür ler Ya şar…” de mek o
ka dar ha fif ka çı yor ki…
Ay rı ca ça lış ma mızı ku yum cu ti tiz li ğin de oku yan, ge rek li mü da -
ha le ler de bu lu na rak rö por tajı da ha da nes nel ha le ge ti ren baş ta
Mus ta fa Ka ra su, M. Can Yü ce ve Sa ki ne Can sız ol mak üze re eme -

28
ği ge çen di ğer PKK’li ar ka daş la ra sev gi le ri mi zi ve te şek kür le ri mi -
zi su na rız.
Ça lış ma nın ki mi yer le rin de, bö lüm son la rın da bir ön ce ki ko nu -
yu güç len di ren bazı ek bö lüm ler bu lu nu yor. Bu bö lüm ler da ha
çok, Di yar ba kır Zin da nı’nda ya tan ta nık la rın an la tım la rı na da yan -
mak ta dır. Ba zı ları da doğ ru dan bel ge du ru mun da dır.
Ay rı ca bazı ta nık lar isim le ri nin açık lan ma sını is te me di ği için bu
is tek le ri ne uy gun dav ran dık.
Rö por ta ja baş lar ken Mu zaf fer’le bir bi ri mi ze “Ko lay gel sin…”
de miş tik. Çok iç ten lik le söy le rim: Si ze de ko lay gel sin…
Rü şen Süm bü loğ lu
1991/Ga zi an tep Özel Tip Ce za e vi

29
Ön söz
Di yar ba kır Ce za e vi hak kın da ne za man bir şey ler yaz mak is te -
sem, ken di mi çok güç süz his se de rim. Ka le mi ilk de fa eli ne alan
in san lar gi bi ne ya za ca ğımı bi le mem. Ku ra ca ğım hiç bir cüm le nin
an lat mak is te di ği mi ver me ye ce ği duy gu su na ka pı lı rım. Doğ ru su
ger çek du rum da böy le Di yar ba kır’la il gi li bu rö por ta ja ön söz ya -
zar ken de aynı duy gu lar için de ol dum. Bir tür lü ne yi na sıl ya za ca -
ğımı, han gi ko nu la ra de ğin mem ge rek ti ği ni ka fam da net leş ti re me -
dim. So nun da önem li gör dü ğüm ko nu la ra dik kat çek mem, bu rö -
por taj için en iyi si olur di ye dü şün düm.
Di yar ba kır’ı ya şa ma dan kav ra mak ola naklı de ğil dir. Ya şa yan bi -
ri si nin de ka le mi eli ne alıp tüm yön le riy le or ta ya koy ması ola naklı
de ğil dir. Bel ki çok güç lü ya zar lar, şa ir ler, si ne ma ya pım cı ları, mü -
zis yen ler, res sam lar vb. biz zat olayı ya şa sa lardı; Di yar ba kır’ı tüm -
den ol ma sa da in san lı ğa an la ta bi lir ler di. Böy le ye te nek le ri ol ma -
yan la rın an lat ması; şu ka dar iş ken ce ol du, şu ka dar in san öl dü, sa -
kat kaldı, ya ra landı, akli dengesini yitirdi; in san la rın di re ni şi şöy le
soy lu ol du, şun lar şu ko nu da şu tu tu mu ta kındı gi bi so mut ol gu ları
ver mek ten öte ye gi de mi yor. Di yar ba kır’ın kabaca an la tımı olu yor.
Ger çe ğin ku ru öy kü sü olu yor. Bu ba na, bir tür in san duy gu la rı nın

30
ma te ma tik sel yo ğun luk la an la tıl ması gi bi ge li yor. Kıs men o an da ki
ha vayı ver se ler de, Di yar ba kır’ı bu tür den an la tan ne ka dar yazı,
ma ka le, ki tap oku sam da be ni do yur mu yor. Gü zel ya zılmış da ol sa,
ba na so rul du ğun da be ğen di ği mi söy le ye mi yo rum. Bu ne den le ge -
liş me le ri yo ğun ca ya şa ma ma, ya şa nan ları tüm ay rın tı la rıy la en ya -
kın dan bi len ve ta kip eden ki şi ol ma ma rağ men, Di yar ba kır’ı yaz -
ma ya bu gü ne ka dar ce sa ret ede me dim. Çün kü ya za ca ğım, iş ken ce -
le rin ve di re niş le rin en yo ğun ya şandığı her han gi bir ce za e vi ni an -
lat mak gi bi bir ürün or ta ya çı ka ra caktı. Böy le bir so nuç, ba na her
za man ce za e vi ni yanlış ve ek sik yan sıt mak gi bi ge li yor.
Ba na gö re Di yar ba kır öy le et ki li an la tıl malı ki, in san lık bu nu
öğ ren di ğin de, “bir da ha Di yar ba kır lar ol ma sın” di ye du yar lı lı ğını
ola ğa nüs tü art tır malı, in san lık dışı uy gu la ma la ra karşı öy le bi len -
me li ki, ar tık hiç bir güç bu tür in san lık dışı uy gu la ma yap ma ya ce -
sa ret ede mez du ru ma gel me li dir. Di yar ba kır Ce za e vi’nde in san lı -
ğın on bin ler ce yıl da ka zandığı in san lık de ğer le ri nin tü mü o ka dar
al çak ça ve akıl al maz bi çim de çiğ nen miş tir ki, in san lar o ka dar dü -
şü rül müş tür ki, in san lı ğın sü rü ya şa mın dan çıktığı gün den bü gü ne
ka dar ya şa nan mil yar lar ca in sa na karşı iş le ne bi le cek en ağır suç lar
iş len miş tir. Ora da ya şa yan bi ri, in san lı ğın hiç bir de ğe ri nin ce za e -
vi nin ka pı sın dan içe ri sız ma dı ğını gör müş tür. İn san lar ma ne vi ola -
rak ku tup ta çı rıl çıp lak bı ra kılmış gi bi dir. Uy gu la nan bin bir mad di
ve ma ne vi iş ken ce tü rü ile in san la rın ken di için de va ro lan in sa ni
özel lik le ri da hi bo şal tılmış ve ya ra tı lan bu tip ilk ön ce ken di ki şi li -
ği ne karşı kul la nıl mış tır. 12 Ey lül fa şiz mi Di yar ba kır’da in san la rın
ço ğu nu bu nok ta ya ge ti re me miş tir; an cak amaç, bü tün in san ları
böy le bir ti pe dö nüş tür mek ti. Tüm uy gu la ma lar bu ama ca yö ne lik -
ti. Öz ce si, in san la rın tü mü ken din den uta nan, ken din den ür ken tip -
le re dö nüş tü rül mek is te ni yor du. Ni te kim bu uy gu la ma la rın pra tik
yö ne ti ci si Esat Ok tay Yıl dı ran, “siz le ri öy le bir ha le ge ti re ce ğim
ki, dı şarı bı rak sam da çık mak is te me ye cek si niz” di yor du.
Böy le bir so nuç dü şü nül dü ğü ne gö re, ya pı lan lar dün ya nın her -
han gi bir ye rin de ya pı lan la kar şı laş tı rı la rak an la tı la maz. Böy le de -
ğer len dir mek, Di yar ba kır’ı dün ya da ya şanmış ce za vi ör nek le rin -

31
den bi ri ha li ne ge ti rir. Bu da dün ya in san lı ğını, Di yar ba kır Ce za e -
vi’nde ki iş ken ce ve in san lık dışı uy gu la ma lar ko nu sun da bü yük
bir bi linç sıç ra ma sın dan mah rum eder. Na sıl ki, Na zi kamp ları ger -
çe ği, in sanlığı iş ken ce ve in san lık dışı uy gu la ma lar ko nu sun da du -
yarlı kılmış ve bi linç sıç ra ması yap tır mış sa, Di yar ba kır Ce za e vi ve
an la tımı da in san lık için bu ro lü oy na ya bi lir, oy na ya bil me li dir. Di -
yar ba kır’a böy le yak la şı lır sa, Na zi kamp la rı nın ta nı tıl ması ve teş -
hir edil me si nin ge tir di ği olum lu so nuç ları do ğu ra bi lir. An cak bu,
Na zi kamp la rı nın bir tek rarı ol ma ya cak tır. Çün kü in san lık de ğer le -
ri Na zi kamp la rın dan da ha faz la ayak lar al tı na alın mış tır. Bu ne -
den le in san lık, Di yar ba kır’da ken di so yu na karşı iş le nen suç lar
kar şı sın da es ki sin den da ha çok du yar lı la şıp in san ol ma nın so rum -
lu lu ğu nu an la ya cak, bir da ha Di yar ba kır la rın ol ma ması için ge re -
ke ni ya pa cak, yap ma ya ça lı şa cak tır.
Na zi kamp la rın da çok in san öl dü rül müş tür. İş ken ce le rin ve di -
ğer ölüm tür le ri nin ya nın da da ha çok in san yak ma la rıy la anı lır.
Ama Di yar ba kır’da ki tut sak la rın tü mü alı nıp bir fı rı na atıl saydı,
ya pı lan fi zi ki iş ken ce nin bir kaç katı ya pılmış ol saydı, da ha az in -
san lık su çu iş len miş olur du. Bu nun için di yo ruz ki; Di yar ba kır Ce -
za e vi’ni, or ta ya çı kan ölüm ler le ve ya pı lan fi zi ki iş ken cey le açık -
la mak ye ter siz ka lır.
İş te bu özel li ğin den do layı Di yar ba kır, Na zi kamp ları için ya zı -
lan lar ka dar ya zıl malı ve in san lı ğın bi lin ci ne çı ka rıl ma lı dır. Yu ka -
rı da be lirt ti ğim gi bi, ya zı lan lar eğer güç lü sa natçı bey nin den, ka le -
min den çı kar sa an cak o za man Di yar ba kır ger çek ni te li ğiy le or ta -
ya ko nu la bi lir. Özel lik le Di yar ba kır’ı ya şamış, ro man ve öy kü
yaz ma da be lir li bi ri ki mi olan lar yaz ma so rum lu lu ğu nu duy ma lı dır.
Çün kü, in san la rın için de ya şadığı or ta mın ha vası, fır tı nalı ve ka rı -
şık duy gu lar, ruh ha li, ki şi lik ler bir sa natçı göz le miy le iş len me di ği
tak tir de an la tım is ter is te mez ye ter siz ka la cak tır. Bazı duy gu lar, in -
san lar da yan sı ma sını bu lan uy gu la ma lar ve bu nun so nuç ları sayı
ile, pe kiş ti ri ci ke li me ve cüm le ler le ne ka dar an la tıl sa da, o an da ki
in san la rın du ru mu ile ör tü şe cek bir an la tım gü cü ne ulaş maz. “Ya -
şan ma dan Di yar ba kır kav ra nıl maz, her ya şa yan da yazı ve söz le

32
kav ra ta maz” sö zü müz böy le ce an la şıl mış tır sa nı rım. Bu rö por ta ja
ön söz ya zar ken, Di yar ba kır’ın bu özel li ği nin al tını çiz mek is te dim.
Bu rö por ta ja da güç lü bir ya zar ve sa natçı di li –za ten rö por taj lar -
da bu özel li ği bek le ye me yiz– ve ri le me di ğin den is te di ğim do yu ru cu -
lu ğu bu la ma dım. Bu nu söy ler ken oku yu cu nun he ve si ni kır mak is te -
mi yo rum. Ak si ne rö por taj Di ya ba kır için bu gü ne ka dar ya zı lan der li
top lu en et ki li ürün ol muş. Ce za e vi ni, ya şa yan in san la rın du ru mu nu
ve o an ki ha vayı bir rö por ta jın ve re bi le ce ği en üst se vi ye de ver miş.
Bu ko nu da rö por tajı ora ya çı ka ran ve eme ği ge çen tüm ar ka daş ları
kut la mak ge rek. Rö por taj okun du ğun da in san lar için Di yar ba kır ye -
ni den keş fe dil miş ola cak. Ka nım ca bü yük yan kı lar uyan dı ra cak tır.
Oku ma tem bel li ği nin or ta ya çı ka ra cağı de za van taj faz la et ki li ol -
madığı tak tir de, Tür ki ye’de ve ül ke miz de en çok oku nan ki tap lar
ara sı na gi re ce ği ni söy le ye bi li rim. Hat ta ya bancı dil le re çev ri le rek
bir an ön ce tüm in san lı ğın bel le ğin de ye ri ni al ma lı dır. Ay rı ca her
oku yu cu, ta nıdığı in san la ra tav si ye ede rek yay gın ca okun ması sağ -
lan ma lı dır. Özel lik le Kürt in sanı ken di ger çe ği ni, Kürt halk ta ri hin -
de ki dö nüm nok ta sı nın ger çek ka nıtı olan Di yar ba kır Ce za e vi’ni öğ -
ren mek için bu rö por tajı mut la ka oku ma ya ça lış ma lı dır.
Yi ne be lir te yim; rö por taj ol ma özel li ği ne de niy le siz le ri alıp
Di yar ba kır Ce za e vi’nin o an ki or ta mı na is te ni len dü zey de ta şı maz.
Güç lü bir ro man gi bi si zi ola yın için de ya şat maz. An cak bi tir di ği -
niz de Di yar ba kır si zin için ya bancı de ğil dir ar tık. Hat ta “şim di ye
ka dar oku du ğum hiç bir ro man, be ni bu rö por taj ka dar et ki le me -
miş ti” di ye bi lir si niz.
Za ten han gi olay olur sa ol sun, için de ya şa yan bir in sanı, olay la
il gi li ya zı lan eser ve or ta ya çı kan ürün ler do yur maz. Biz zat ya şa -
yan lar, mut la ka bir ek sik li ği ni bu lur. Şu ko nu iyi ve ril me miş, ola -
yın şu özel li ği iyi ko nul mamış, di ye bi lir. Ola yın dı şın da ki ler için
ise, bu pek söz ko nu su ol maz. Ya şa yan lar için do yu ru cu ol ma yan
bir eser, olayı ya şa mamış oku yu cu lar için bir şa he ser ola rak gö rü -
le bi lir. Her hal de ya şanmış olay lar dan yo la çı kı la rak ya zı lan ve
çok be ğen di ği miz bir ki tabı, için de ya şamış bir çok in san ye ter siz
bul muş tur. Bun dan ötü rü be nim için do yu ru cu ol mu yor sö zü mü;

33
hem için de ya şamış ol mam ne de niy le dü şün mek, hem de ola yın
yu ka rı da an lat tı ğım ve aşa ğı da an la ta ca ğım çok önem li özel lik le -
rin den do layı de ğer len dir me ge re ki yor di ye dü şü nü yo rum.
Di yar ba kır Ce za e vi dü ne ka dar iş ken ce le riy le ve ona karşı di re -
niş ler le bi lin miş tir. Özel lik le de ya pı lan iş ken ce ler le ta nınmış ve
du yul muş tur. Biz ce olayı yal nız ca bu çer çe ve içi ne oturt mak bü -
yük bir ek sik lik olur. Eğer bir ül ke ve halk ta ri hi nin de ğiş ti ği nin,
ye ni bir dö ne me gir di ği nin ka nıtı ve önem li bir say fası de ğer len di -
ri le cek se, Di yar ba kır’ın bir bü tün ola rak si ya sal özel lik le ri ni öne
çı kar mak ya pıl ması ge re ken dir. Ak si tak tir de Kür dis tan hal kın da
va ro lan bel lek siz ol ma ve de ğer le ri ni yer li ye ri ne oturt ma ma za a fı -
na bir da ha dü şül müş olur. Yu ka rı da be lirt ti ğim gi bi, in san cıl bo -
yu tu çok önem li dir ve en iyi bi çim de bi lin ce çı ka rıl ma lı dır. Bu da
bü yük bir gö rev dir; an cak Kürt halkı ve Kür dis tan ta ri hi için bi rin -
cil bo yu tu si ya sal ya nı dır. Do ğal ola rak kı sa va de de in san ları en
çok et ki le yen hü ma niz ma bo yu tu dur. Çün kü acı, zu lüm içer de ki le -
ri ve dı şar da ki le ri et ki le yen ilk un sur dur. Bir in san ola rak ve bu
ce za e vin de ya şamış bi ri ola rak bu nu çok iyi an lı yo rum. An cak
halk ve ül key le il gi li ge nel bo yu tu dik ka te alı nır sa, hü ma niz ma
bo yu tu nun ör tü sü al tın da si ya sal ger çek le rin gö rül me me si, Di yar -
ba kır ger çe ği nin tek yön lü kav ra nıl ması so nu cu nu do ğu ra bi lir.
Si ya sal bo yu tu nun öne mi ni be lirt mem do ğal kar şı lan ma lı dır.
Biz ler ül ke mi zin ve hal kı mı zın öz gür lü ğü nü sağ la mak için ça ba
har ca yan po li tik ki şi le riz. Ce za e vi ne de bu ki şi li ği miz so nu cu ko -
nul duk. İş ken ce ve bas kı lar da, biz le ri bu ki şi li ği miz den so yut la -
mak için ya pıldı. İn sa ni bo yu tu bi zi ya kın dan il gi len dir mek le bir -
lik te, si ya si bo yu tu da ha öne çık mak ta dır. He le si ya set ten çok uzak
dur muş olan bir hal kın bi re yi isek, ce za e vi nin bu yö nü hak kın da
in san la rı mı zın dik ka ti ni çek mek da ha da ge rek li dir ka nı sın da yım.
Yi ne Di yar ba kır’da ki uy gu la ma la rın in sa ni bo yu tu nu ir de ler -
ken, Kürt ger çe ği ni ve bu na karşı TC’nin yak la şı mını dik ka te al -
ma mak, an la tı lan la rın kav ra nıl ma sını zor laş tı rır. Çün kü Di yar ba -
kır’da ki uy gu la ma la rın ni te li ği ni ve ni ce le ği ni, TC’nin Kürt le re
bakışı be lir le miş tir. Ni te kim “ben Tür küm” de nil me si tut sak lar dan

34
is te ni len ilk şey ol muş tur. “Tür küm” di yen bi ri, aynı za man da ku -
ral la ra uy muş ve ce za e vi yö ne ti mi ni po li ti ka la rı na tes lim ol muş
olu yor du. “Si zin dü şün ce le ri niz bi zi il gi len dir mez, bi ze gö re tü mü -
nüz Türk sü nüz” den me si, Di yar ba kır’da amaç la na nın ne ol du ğu nu
gös te ri yor. Bu, TC’nin 70 yıl dır Kürt ler üze rin de uy gu ladığı po li ti -
ka nın ce za e vi ko şul la rın da de va mı dır. “Mi sak-ı Mil li” sı nır ları
için de Kürt ler ulus ola rak yok edil mek is te ni yor du. Zin dan da ise,
Kürt hal kı nın ulu sal de mok ra tik uyanışı bo ğu la rak, TC’nin Kürt
po li ti kası önü ne di ki len en gel ler te miz len mek is te ni yor du. Bu ce -
za e vin den top lu ma kor ku ve pa si fi kas yon yay mak di ğer bir amaçtı.
Bun lar rö por taj da uzun uza dı ya iş le ni yor. Yi ne de ön söz de be -
lirt me yi uy gun gör düm. Eğer Di yar ba kır, Tür ki ye’nin her han gi bir
ce za e vin de sö mür ge ci fa şiz min yapmış ol du ğu uy gu la ma la rın da -
ha faz la ya pıldığı yer ola rak gö rü lür se, uy gu la ma nın ne den ve so -
nuç ları ye te rin ce bi lin ce çı ka rı la maz. Hat ta baş ka ül ke ler de de bu
tür olay lar olu yor de ni le rek Di yar ba kır Ce za e vi’nin öz gül lü ğü
göz den ka çı rı la bi lir, öz ce si, bu ra da ki uy gu la ma la rın amacı tut sak -
ları bazı ku ral la ra uy du ra rak tes lim al mak ve ya ken di oto ri te si ne,
uy gu la ma la rı na ita at eder ha le ge tir mek de ğil dir. Bu ce za e vin de ki
uy gu la ma la ra ba ka rak TC’nin Kür de bakışı ve Kürt ler üze rin de
uy gu ladığı po li ti ka ve amaç da ha net gö rü le bi lir. 70 yıl dır Kürt le re
yö ne lik po li ti ka bi li ni yor. An cak bu po li ti ka için de ger çek le ri sap -
tır mak için ya pı lan de ma go ji ler var dır; bazı ni yet le rin sak lan mak
is ten me si, bazı uy gu la ma la rın ama cı nın yanlış ta nı tıl ması söz ko -
nu su dur. Di yar ba kır Ce za e vi’nde ise, her şey açık oy nan dı ğın dan
TC’nin Kürt ler üze rin de ki po li ti ka sı nın ger çek yü zü gö rül müş tür.
Bu ra da şu nu da be lirt me li yim: Bu ki tap ta ya zı lan lar ve söy le -
dik le ri miz faz la abar tılı bu lu na bi lir. Di yar ba kır’da ki tut sak lar da
ken di ara la rın da ko nuş tuk la rın da ço ğu za man; “biz bu ra da ki uy -
gu la ma ları dı şar da ki in san la ra an lat sak da inan maz lar” der ler -
di. Bu ko nu da her za man kuş ku ta şı mı şız dır. Böy le olun ca bu
eser de ki le re ina nıl maz sa şa şır ma yız. Çün kü o gü ne ka dar in san -
lı ğın vah şet, zu lüm, iş ken ce ko nu sun da duy duk ları ve bu ko nu da
edin dik le ri bi linç bu tür uy gu la ma la rın kur gu su nu ya pa cak bi ri -

35
kim dü ze yin de de ğil. İn san lı ğın haf sa lası bun ları kav ra ya cak bir
uf ku kap sa ya mazdı.
Ben zer bir anımı an lat mak is te rim: “Di ren me Sa vaşı” ce za e vin de
en çok oku nan ki tap lar dan bi ri dir. Vi et nam’ın Pa u lo-Con dor ve Say -
gon zin dan la rın da ki iş ken ce ve bas kı ları an la tı yor. Dev rim ci le rin
piş man lı ğa zor lan ması ve bu na karşı gös te ri len di re niş, et ki le yi ci bi -
çim de bel ge sel ro man ha li ne ge ti ril miş tir. 12 Ey lül’den son ra Ma -
mak ce za e vin de ki uy gu la ma lar ba sı na yan sı mıştı. Bu baskı ve uy gu -
la ma la rın Di yar ba kır Ce za e vi’ne yan sı ya ca ğı nın bi lin cin dey dik. Ce -
za e vin de bu ko nu da tar tış ma lar, soh bet ler baş ladı. Sö mür ge ci le rin
bi ze yö ne le ce ği ni söy le mek le bir lik te, ba sı na yan sı yan ni za mi as ke ri
yü rü yüş ve “İs tik lal Marşı”nı bi ze ka bul et tir me le ri nin ola naklı ol -
ma ya ca ğını söy ler dik. Yi ne de be lir li ha zır lık lar ya pıl ması ge re kir di.
Ken di ne gü ven be lir ten söz ler sar fet se de, kit le mi zin köy lü, iş çi, öğ -
ren ci, ta raf tar ve genç sem pa ti zan ağır lıklı ol ması, on ları bas kı la ra
karşı du yarlı ha le ge tir me yi zo run lu kı lı yor du. Bi zim ko ğuş ta, “ya -
rarı olur, ar ka daş lar için tec rü be olur, dev rim ci tu tum ko nu sun da
da ha bi linç li dav ran ma la rını sağ lar” dü şün ce siy le “Di ren me Sa -
vaşı” ki ta bını top lu oku ma ya ka rar ver dik. Bir ar ka daş oku yor, ben
de açım la ma sını ya pı yor, biz le rin de han gi uy gu la ma ya karşı han gi
tu tu mu ta kın ma mız ge rek ti ği ni an la tı yor dum. Bu ki tabı da ha ön ce
de oku muş, abar tılı bul muş tum. İş ken ce ol muş tur, ama bazı şey le ri,
teş hi ri da ha iyi ol sun di ye abart tık la rını dü şü nür düm. Ki tap ta ba na
abar tılı ge len bö lüm ler okun du ğun da açık la ma sını is tek siz ya par -
dım. Abar tılı bul du ğum bö lüm le ri an la tır ken, san ki ar ka daş ları kan -
dır dı ğım his si ne ka pı lır dım. An la tır ken sı kı lır, inan dı rıcı bir an la tım
tarzı ya ka la ya maz dım. Bu uy gu la ma ları ge niş açık lar sam ve al tını
çi zer sem, san ki ar ka daş la rın iç le rin den ba na “bu ka dar da ol maz,
hiç bir in sa nın inan ma ya cağı şey le ri an la ta rak biz le ri hiç bir şey bil -
me yen ca hil ler gi bi kan dır mak mı is ti yor sun” di ye cek le ri ni sa nır -
dım. Söz ko nu su bö lüm ler üze rin de faz la dur maz dım.
Baskı ve kı sıt la ma lar 1980 Ka sım’ın dan son ra tır man ma ya baş -
ladı. 1981 yı lı nın he men ba şın da şid det le ne rek ye ni bo yut la ra
ulaştı. İv me si her gün yük se len iş ken ce ler kı sa bir sü re son ra Pa u -

36
lo-Con dor ve Say gon zin dan la rını arat ma ya baş ladı. Böy le ce “Di -
ren me Sa vaşı” ko nu sun da ya nıl dı ğı mız or ta ya çıktı. Da ha son ra ki
uy gu la ma lar la bir lik te, “Di ren me Sa va şı’nda ki uy gu la ma lar Di -
yar ba kır Ce za e vi’nde ki uy gu la ma la rın yüz de bi ri şid de tin de bi le
de ğil dir” de ğer len dir me si ne var dık. Di yar ba kır’da ya şa yan her kes
bu so nu ca var mış tır. Biz ce doğ ru bir de ğer len dir me dir.
Bu ko nu da son ola rak şu nu be lirt me li yim: Zor ko şul lar güç lü
ira de, azim ve inanç ge rek ti rir. Ya ni ira de nin, inan cın, az min gü cü
mev cut or ta mın zor lu ğuy la ko şul la nır. Rö por taj da an la tı lan olay
ve ey lem ler de ira de nin, az min ve inan cın gü cü nün ne dü zey de ol -
ması ge rek ti ği iyi ir de le nir se, ko şul la rın zor lu ğu nun dü ze yi de da -
ha ko lay an la şı lır. Bu yön tem le ko şul la rın ne ol du ğu kav ra nı la bi -
lir se, gös te ri len tu tum la rın de ğe ri de hak kıy la ve ri le bi lir.
Di yar ba kır Ce za e vi’yle il gi li bir ki tabı okur ken, tut sak la rın sos -
yal bi le şi mi ne dik kat et mek önem li dir. Da ha doğ ru su bu sos yal bi -
le şim gö rül me den Di yar ba kır Ce za e vi’nin si ya sal özel li ğin den ye -
ter li so nuç lar çı ka rı la maz. Kür dis tan ta ri hin de ilk de fa her sı nıf ve
ta ba ka dan, her yaş tan ka dın, er kek ulu sal de mok ra tik mü ca de le ne -
de niy le ce za e vi ne dol du rul muş tur. Kür dis tan ta ri hin de ilk de fa bu
bi le şim de ve sa yı ları bin ler le, on bin ler le ifa de edi len tut sak lar yar -
gı lan mış tır. Rö por taj da da gö rü le ce ği gi bi, yüz ler ce “sanığı” olan,
en azın dan on beş-yir mi grup Tür ki ye top rak la rını böl mek, si lahlı
ör güt kur mak ve ey lem yap mak tan yar gı la nı yor. Yüz ler ce idam ve
mü eb bet ha pis ka rarı çı kı yor. Yi ne bin ler le ifa de edi len sa yı da tut -
sak en az 15-20 yıl ol mak üze re ağır ha pis ce za la rıy la kar şı la şı yor.
Yi ne yüz ler ce tut sak si ya si sa vun ma lar dan do layı bin ler ce yıl la ifa -
de edi len, ağır ce za lar alı yor. Yar gı la nan la rın ço ğu iş çi-köy lü kö -
ken li. Tut sak la rın bi le şi mi nin Kürt hal kı nın sos yal bi le şi mi ne denk
ol ması, 12 Ey lül ön ce si ulu sal de mok ra tik mü ca de le nin et ki si ni ve
de rin li ği ni or ta ya ko yu yor. Di yar ba kır Ce za e vi’nin bu özel li ği iyi
ir de le nir ve ge rek li olan tas nif ile is ta tis tik or ta ya ko nur sa, Kür dis -
tan’da ki ulu sal de mok ra tik mü ca de le nin si ya sal ta ri hi ni ve özel li ği -
ni ya za cak si ya sal ve sos yal bi lim ci ler için de önem li ve ri ler su nar.
1984 son rası sıç ra ma ya pan ulu sal de mok ra tik mü ca de le nin sos yal

37
ve si ya sal te mel le ri de iyi kav ra nır. Böy le ce 1984 sıç ra ma sını ko -
lay cı lı ğa ka çıp açık la mak is te yen le rin ne ka dar ya nıl dık ları da gün
yü zü ne çı kar. Biz ce Di yar ba kır Ce za e vi’nin sos yal bi le şi mi, bir kaç
yıl için de on bin ler ce in sa nın bu ra da ya şamış ol ması, uy gu la ma lar
ve bu na karşı gös te ri len di re niş, bu ze mi ni Kür dis tan ta ri hin de ki
önem li du rak lar dan bi ri ha li ne ge tir miş tir. Söz ko nu su sos yal bi le -
şim ve böy le bir bi le şi min ulu sal de mok ra tik mü ca de le mi zin un sur -
ları ola rak sah ne ye çık ması, Kür dis tan ta ri hin de ve Kürt hal kın da ki
bü yük de ği şim le rin ka nı tı dır. Da ha doğ ru su ye ni bir dö ne min açılmış
ol du ğu nun gös ter ge si dir.
Ce za e vi sa de ce Kür dis tan sos yal ya pı sı nın de ğil, aynı za man da
si ya sal ya pı sı nın da bir ma ke tiy di. Bu yö nüy le Kür dis tan’da ki si -
ya sal güç le ri ve özel lik le ri ni in ce ler ken önem li bir kay nak teş kil
ede cek du rum da dır. Her si ya sal grup, dı şar da ki pra ti ği nin ben ze ri -
ni içer de de gös ter miş tir. Baş ka bi çim de ifa de eder sek, ce za e vin -
de ki pra tik le ri ve ya şam ları in ce le ne rek dı şar da ne ya pa bi le cek le ri
de de ğer len di ri le bi lir. Dı şar da tür lü kur naz lık lar la, dil kay dır ma cı -
la rıy la ken di ger çek le ri ni giz le ye bi len ler, ce za e vi nin sı cak sü re cin -
de yüz le ri ni giz le ye bi le cek ola nağı bu la ma mış lar dır. Her si ya si
gru bun ide o lo jik, pra tik, po li tik çiz gi si nin güç lü iz dü şü mü bu zin -
dan da her kes ta ra fın dan gö rül müş tür. Bu yö nüy le çok öğ re ti ci ol -
muş tur. Hal kı mız, Di yar ba kır Ce za e vi pra ti ğin de ger çek tem sil ci -
le ri ni ta nımış, en zor ko şul lar da kim le rin ken di si ni sa hip le ne ce ği ni
gör müş tür. Di yar ba kır’ın ya şan ma sını hiç bir in san is te mez di. Ama
söz ko nu su yö nüy le hal kı mız bü yük bir ka za nım el de et miş tir. Biz
Di yar ba kır’da di ğer si ya sal güç ler kav ra mını kul la nır ken ge nel lik -
le Türk so lu nu dı şın da tu tu yo ruz. Çün kü Di yar ba kır’ı, Kür dis tan
ve Kürt in sa nın ya şamış ol du ğu ce za e vi ola rak ka bul edi yo ruz.
Türk so lu nu farklı bir ger çe ğin tem sil ci le ri ola rak gö rü yo ruz. Ama
şu bir ger çek ki, Türk so lu nun -özel lik le TKP/ML’nin 1983 yı lın -
dan son ra ki- tu tu mu ge nel ola rak di ğer Kürt grup la rın dan da ha iyi
ol muş tur. Bu nok tayı da bir pa ran tez aça rak be lirt me yi uy gun gör -
düm. Za ten rö por taj da tüm si ya si grup la rın ce za e vi pra ti ği, ko nu yu
ay dın la ta cak dü zey de iş len miş tir.

38
Ye ri gel miş ken ken di si ne yurt se ve rim di yen bazı ki şi ve ya ki şi -
le rin Di yar ba kır ger çe ği ni çar pıt mak için akıl al maz ya lan lar ve
an cak; Kürt hal kı na düş man olan güç le rin, da ha doğ ru su TC’nin
ya pa bi le ce ği bi çim de olay ları ters-yüz eden, ol mamış şey le ri ol -
muş, bi li nen ger çek le ri ol mamış gi bi gös te ren, ne den ya pıldığı bi -
lin me yen, sağ lık sız bir ruh ha li nin yan sı ması olan yak la şım lar için
de bir şey ler söy le mek is te rim.
Böy le bir tu tum ta kı nan la rın Di yar ba kır’da içi ne düş tük le ri se -
fil lik de gö zö nü ne ge ti ri lin ce, bun lar için bir şey ler söy le mek ce za -
e vi şe hit le ri ne ora da ya ra tı lan de ğer le re ve ta ri he karşı bir so rum -
lu lu ğun ge re ği olu yor. Si ya sal ve ki şi sel kaygı ve an lam sız bir is te -
ri için de olan bu in san lar her tür lü de ğe rin düş ma nı dır. Di yar ba -
kır’ın ya rattığı de ğer le re böy le so rum suz ca yak la şıp, ger çe ği ters
yüz et mek için her tür ya lanı ra hat lık la söy le ye bi le cek ka dar bo -
zul muş bir ki şi li ğe sa hip olan ları hal kı mı zın çok iyi ta nı ması ge re -
kir. As lın da or ta ya koy duk ları se vi ye siz tu tum ne de niy le bu isim -
le ri ağ zı ma bi le al mak is te mi yo rum. Çün kü ak lı ma gel dik çe in san -
lık adı na sı kıntı du yu yo rum. Bu tür yak la şım ları mu ha tap al mak
bi le ge rek siz, an cak halk ta ri hi miz için çok önem li olan de ğer le ri
sap tır ma söz ko nu su olun ca, is ter is te mez de ğin mek zo run da ka lı -
yor, en azın dan bir şey ler söy le mek zo run lu lu ğu nu his se di yor sun.
Di yar ba kır’da biz le re her tür lü iş ken ce yi ya pan lar, PKK’ye düş -
man olan güç ler bi le, Di yar ba kır ger çe ği ne bun lar ka dar la net li bir
yak la şım gös te re mez, gös ter me miş ler dir. Ye ri gel di ğin de is te me -
ye rek de ol sa saygı bi le duy duk ları gö rül müş tür. Ken di si ne ör güt
li der li ği -as lın da ör güt de ğil, aris tok rat ni te lik li bir kaç ki şi dir lersı
fa tını ya kış tı ran Müm taz Ko tan adlı şa hıs, Di yar ba kır ger çe ği nin
her anı için “bir ka ra ça la yım izi ka lır” ve ya “şöy le söy le ye yim, in -
san la rın ka fa sı na kuş ku gi re bi lir” an la yı şıy la hiç bir in sa nın bin yıl
dü şün se ak lı na ge ti re me ye ce ği se nar yo ve kur gu lar or ta ya ata rak,
Di yar ba kır ger çe ği ni le ke le me ye ça lış mış tır. Tüm bun lar yet mez -
miş gi bi ce za e vin de ki düş kün ko nu mu nu çok sı ra dan bir in sa nın
bi le ta kı na ma ya cağı si ya set dışı ki şi lik ve tu tu mu nu unu ta rak ken -
di ni kah ra man, di re niş çi ve ön der lik yapmış ki şi ka tı na yük selt me -

39
yi bi le de ne miş tir. Bu na sıl utan maz lık, bu na sıl bo zul muş bir ki şi -
lik, in san ha fı zası al mı yor. Böy le bir tu tum gös ter mek için in sa nın
ar da ma rı nın çat la ması, su ra tı nın man da de ri si ol ması ge re kir.
Di yar ba kır’da ya ra tı lan tüm de ğer ler ve şe hit ler yal nız PKK’nin
de ğil, tüm Kürt hal kı nın ve yurt se ver le rin dir. İçin de yurt ve halk
sev gi si olan her in sa nın ko ru ması, yü celt me si hak kını la yı kıy la ver -
me si ge re ken de ğer ler dir. Kürt hal kı nın, Kürt halk ta ri hi nin ışıl tılı,
umut azim ve ka rar lı lık aşı la yan ör nek de ğer le ri dir. Bun lar halk ta -
ri hi mi zin par ça sını oluş tu ran olum lu özel lik le riy le ge le cek ku şak la -
ra yol gös te re cek tir. Bu bir mi ras tır; olum lu ve olum suz özel lik le -
riy le hal kı mı zın malı ol muş tur. Bu de ğer le ri çar pıt mak, ger çe ği ki -
şi sel ve si ya sal kay gı lar la ters-yüz et mek her şey den ön ce hal kı mı -
za karşı iş le nen bir suç tur. Bu tür bir su ça yö ne le rek ki şi sel ve si ya -
sal ya rar um mak hiç kim se yi if lah et mez. He le hal kı mı za mal ol -
muş bir ger çe ği ters-yüz et me ye hiç kim se nin gü cü yet mez. Hal kı -
mız es ki bel lek siz tu tu mu nu bı rak mış tır. Ar tık hal kı mı zın bel lek siz,
boş bir ko nu mu ya şa dı ğını dü şü ne rek çar pı tı lan ger çek ler den ya rar
um mayı dü şün mek boş bir bek len ti dir. Bu ce za e vin den bin ler ce in -
sa nın geç ti ği dü şü nü lür se, or ta ya ko nan ha fif lik sa hi bi ni vu rur. Dört
ar ka da şın ken di ni yak ma sını PKK’ye karşı ya pılmış bir pro tes to gi -
bi gös ter mek, bir ki şi yi la net li ko nu ma dü şür me ye ye ter. Ce za e vin -
de ki tes li mi yet çi pra ti ği ni; bir da ki ka bi le di ren me den tes lim olu şu -
nu, Maz lum Do ğan gi bi, vah şi bas kı la ra rağ men ay lar ca sür dür dü -
ğü (1980-81 yı lın da) di re ni şi, mah ke me ler de ki si ya si tu tu muy la bi -
li nen ve New roz’da yaktığı kı vıl cım la di re niş ate şi ni tu tuş tu ran şe -
hi di mi zin, di ğer grup la ra sek ter yak laştığı ka ra la ma sı na bağ la yan
bi ri, an cak sağ lık sız bir ki şi ola bi lir. Di re niş çi le rin sor du ğu so ru la ra
ce vap ver me ye da hi kor kan, bel ki bir söy le ye ce ği olur di ye dü şün -
ce si so rul du ğun da, “ba na sor ma nı za ge rek yok” di yen bi ri, kal kar
“di re niş çi le re akıl ve ren, ön der lik ya pan lar dan bi riy dim” der se bu
ki şi ye an cak “utan maz adam” de ni le bi lir.
“Bir ön söz de bu na ne den yer ve ril miş, bu tür ko nu la rın ye ri
baş ka yazı ve ze min ler ol ma lıydı” de nil me si doğ ru dur. An cak bu
rö por tajı Di yar ba kır ger çe ği ni ta ri he ve ge le cek ku şak la ra ma le de -

40
bi le cek bir eser ola rak gö rü yo rum. Bu rö por taj okun du ğun da bu
tür ki şi le rin bu lun du ğu nun da dü şü nül me si ni; bu ra da or ta ya ko nan
de ğer le rin da ha iyi sa hip le nil me si nin hal kı mı za ve in san lı ğa karşı
bir so rum lu luk ol du ğu nun bi lin me si ni is te dim. Kürt hal kı nın en
önem li ek sik lik le rin den bi ri; ta rih için de or ta ya çı kan de ğer le ri ye -
te rin ce sa hip len me me si dir. Rö por taj da ki olum lu olum suz tüm sü -
reç ve ol gu lar ta ri hi mi zin par ça sı dır, hal kı mız ti tiz lik le sa hip len -
me li ve so rum suz ca yak la şan la ra ola nak ver me me li dir.
Hal kı mız ken di de ğer le ri ne sa hip çı kar ken, on ları ki şi sel ve
grup sal çı karı için ser ma ye eden her ke sin kar şı sın da dur ma lı dır.
Çün kü bun dan son ra da yu kar da ki ör nek gi bi çok uç se vi ye de ol -
ma sa da, ki mi çev re ler ger çek le ri çar pı ta cak ya da ken di le ri için
ser ma ye et me ye ça lı şa cak lar dır. Di yar ba kır bir çok de ğe ri mi zin or -
ta ya çıktığı bir ha zi ne dir. Hiç bir de ğer şu ve ya bu ki şi nin ça bası
so nu cu or ta ya çık ma mış tır. Emek ve ren ler, fe da kar lık ya pan lar ol -
muş tur; yap ma yan lar ol muş tur. Ki mi nin kat kısı az, ki mi nin çok tur.
Ama şu ke sin dir ki, bu de ğer ler en baş ta şe hit le ri mi zin kanı üze -
rin de yük sel miş tir ve on lar la bir lik te fe da kar lık gös te ren, mü ca de -
le eden tüm in san la rı mı zın kol lek tif ürü nü dür. Bun ları şu ne den le
söy lü yo rum: Bir ta kım in san lar hiç hak ları ol madığı hal de, ya da
bin ler ce bi rey den bi ri ka dar bir kat kısı söz ko nu suy ken, “Di yar ba -
kır ze de” ola rak sağ da-sol da ken di ni şi şir me nin pe şin de dir. Bu de -
ğer hır sız la rı na ve de ğer le ri ken di ne ci ro et me ye kal kan be zir gan -
la ra da fır sat ve ril me me li dir. Kaldı ki, ve ri len bir katkı var sa bu
halk için ya pılmış ol ma lı dır. Bu ne den le Di yar ba kır’da kal mayı
ve ya bir kat kı da bu lun muş ol mayı hiç kim se hal kın önü ne ve onun
mü ca de le si ne karşı ala caklı bi ri gi bi koy ma ma lı dır.
Rö por taj oku nur ken şu ko nu üze rin de de dü şü nül me li dir: Tes li -
mi ye tin be de li ne dir? Gö rü le cek tir ki, çok ağır dır. Da ha son ra, tah -
ri ba tını ve olum suz et ki le ri gi der mek için çok ça kan ve can ve ril -
mek zo run da dır. Bu ne den le in san lar is ter içer de, is ter dı şar da, her
alan da tes li mi ye te düş me mek için her tür lü fe da karlığı ve sı kın tıyı
gö ze ala bil me li dir ler. Tes li mi yet ka dar yı kıcı, ezi ci, kah re di ci, yıp -
ra tıcı hiç bir sta tü dü şü nü le mez. Tes li mi yet ten kur tul mak için ve ri -

41
le cek be del, tes li mi ye te düş me mek için ve ri le cek be del den kat be
kat ağır dır. On dan kur tul duk tan son ra uzun bir sü re da ha tah rip kar
iz le riy le ya şa mak zo run lu lu ğun da ka lın mak ta dır. Di yar ba kır bu ko -
nu da önem li bir tec rü be alanı ol muş tur. Kür dis tan halkı bu gün di -
ren mek te dir, ama bu di re niş için de bi le, uzun yıl lar sü ren bo yun eğ -
miş li ğin ya rattığı tah ri batı ya kın dan duy mak ta dır. Öy ley se bir da ha
bo yun eğ miş du ru ma düş me mek için di re ni şe var gü cüy le asıl mak
önem ka za nı yor. Ak si du rum da TC, biz le re ce za e vin de ya şattığı be -
de lin kat mer li si ni Kür dis tan hal kı na öde te cek tir. Hat ta bir da ha
aya ğa kalk ma ma mı zın tüm ted bir le ri ni tec rü be le ri nin ışı ğın da dö -
şe ye cek tir. Bu rö por taj bu yö nüy le de önem li ders ler le do lu dur. O
hal de bu yö nü de dik ka te alı na rak ir de le yi ci bir göz le okun ma lı dır.
Di ğer önem li bir ders de şu dur: Di ren me den tes lim ol mak, bu nu
bir ya şam bi çi mi ha li ne ge tir mek; in san la rın, top lum la rın, ulus la -
rın ken di ni di ri di ri me za ra koy ma sın dan baş ka bir şey de ğil dir.
Biz böy le la net li bir yo lu se çen le ri de Di yar ba kır’da gör dük. Di -
ren me den tes lim olan la rın hiç bir du rak ları, bir ku yu ya dü şer ken
tu tu na cak ları hiç bir şey bu lun ma mak ta, kah re di ci bir ko nu mu ya -
şa mak tan baş ka bir ter cih le ri ol ma mak ta dır. Ya ni di ren me den tes -
lim olan la rın ko ru ma ya ge rek duy duk ları tek bir de ğer kal mı yor.
Biz ce bu du rum la net len me li; halk ola rak mü ca de le ta ri hi miz de
gö zö nün de bu lun du rul ma lı dır. Rö por tajı okur ken bu ko nu lar da ol -
du ğu gi bi, her ko nu da Kür dis tan hal kı nın mü ca de le si ne zen gin lik -
ler ka ta cak özel lik le re rast la mak ola sı dır.
Yi ne Di yar ba kır Ce za e vi’nde şe hit le rin oy nadığı si ya si rol iyi
gö rü le bi lir se, halk mü ca de le miz de ki ro lü de da ha iyi an la şı la bi lir.
Kür dis tan hal kı nın ken di ni öz gür lü ğe gö tü re cek bir çok özel li ği bu
rö por taj da da bu la ca ğını dü şü nü yo rum. Ce za e vin de ki ey lem le rin
bi çi mi ve bu nun ta şıdığı öz le PKK kad ro la rı nın ve şe hit le ri nin bu -
gün kü mü ca de le yi or ta ya çı kar ma sın da ki rol le ri ara sın da be lir li
ben zer lik ler gö rü le bi lir.
On bin ler ce in san bu ce za e vin den geç miş tir, de dik. Bu on bin le -
rin TC’nin po li ti kası ko nu sun da ya şa ya rak bir de ğer len dir me yap -
ma sını da be ra be rin de ge tir miş tir. Rö por taj; on bin ler ce in sa nın

42
TC’nin po li tik ki şi li ği ko nu sun da na sıl bir bi linç le dı şarı çıkmış
ola ca ğını da gös te re cek tir. Do ğal ola rak bu sü reç bir po li tik leş me
sü re ci dir de. Öy ley se Di yar ba kır mü ca de le sü re ci, top lu ma po li ti -
ka ta şı ma iş le vi ni de gör müş ol ma lı dır. Te o ri de zor kav ra tı la cak
bir çok şey ya şam da gö rül müş tür. He le 12 Ey lül’ün hiç bir ay rım
yap ma dan kit le sel bir tu tuk la ma po li ti kası iz le di ği dü şü nü lür se,
halk; sö mür ge ci li ği, her tür lü mas ke yi yü zün den çı karmış, hiç bir
de ma go ji ye ve ger çek le ri giz le me ye ih ti yaç duy ma yan yü züy le ta -
nı mış tır. Özet le, Di yar ba kır, TC’ye karşı bi linç ta ze le nen bir yer
ol muş tur. Bir kı sım in san yılmış ol sa da, kork sa da ger çek ön le rin -
de per de siz ola rak ge lip otur muş tur.
Bu gün Kür dis tan halkı Di yar ba kır Ce za e vi’ne ve onun de ğer le -
ri ne bü yük bir bağ lı lık için de dir. 1980’le rin Di yar ba kır’ı halk için -
de bir ka be gi bi gö rül müş tür. Halk bü yük bir duy gu sal lık ve sev -
giy le tut sak la ra bağ lanmış; kal bi nin sev gi kö şe si nin en na di de ye -
ri ne oturt muş tur. Di yar ba kır Ce za e vi, tut sak lar ve ya ra tı lan de ğer -
ler, başlı ba şı na si ya sal mü ca de le ye atıl ma nın et me ni ol muş tur.
Eğer halk açık gö rüş ler de bu ce za e vi ne akın edi yor sa, şe hit le rin
kaldığı hüc re le ri bir zi ya ret ga ha çe vi ri yor sa, bu nun bir açık la ması
ol ma lı dır. Bu; aca ba yi ti ri len bir şe yin hal ka ka zan dı rıl ması mı dır?
En zor ko şul lar da Kür dis tan hal kı nın da va sı nın ve onu ru nun düş -
man kar şı sın da sa vu nul ması mı dır? Ken di si ni ezen ve gö re vi ni ye -
ri ne ge tir me di ğin den ki şi li ği ni ezik his se den in san la rı mı zın, ev lat -
la rı nın şah sın da bu ek sik lik ten kur tul ma ları mı dır? Her hal de bir -
çok ne de ni ol ma lı dır. En azın dan on yıl lar dır açık ça ifa de ede me -
di ği Kürt kim li ği nin gu rur ve ri ci bir nok ta ya ge ti ril me si bun la rın
ba şın da gel me li dir. Öte yan dan 1984’le re ka dar ya nı ba şın da her
gün ezi yet, acı, iş ken ce gö ren bu de ğer li ev lat la rı na sa hip çı ka ma -
ma nın ezi li ği ni çok duy muş tur. Bir çok in san bu ne den le ge ce le ri
uyu ya ma mış tır. öf ke si ni, ki ni ni ve sev gi si ni sü rek li içi ne akıt mış -
tır. Eli ne ge çen ilk fır sat ta ise, da ha ön ce sa hip len me me nin ver di ği
ezik lik le ken di si ni ba ğış lat mak is ter ce si ne tut sak la ra sev gi ve say -
gı nın en de ğer li si ni sun muş tur. İş te halk ta ki bu et ki nin tüm ne den -
le ri ni de yi ne bu rö por taj da bu la cak sı nız.

43
Hal kın çok güç lü duy gu lar la bağ landığı, ken di si için bir çe kim
mer ke zi ola rak gör dü ğü bu ce za e vin de her şey uç nok ta lar da ya -
şandı. Di re niş de, iha net de, yü cel me de, al çal ma da. Halk için
olum lu ve olum suz ör nek le ri de ta nı ma da bir la bo ra tu var ol du. Di -
yar ba kır’da iha ne tin bu ka dar uç se vi ye de or ta ya çık ması, di re ni -
şin de üst se vi ye de or ta ya çık ma sı nın ka nı tın dan baş ka bir so nuç
de ğil dir. TC’nin ken di si için teh li ke li ola na, haz me de me di ği ne
vah şi ce sal dır ması söz ko nu su dur. Ken di si ne karşı, hem de Kürt ve
Kür dis tan adı na karşı ko yul ma sı na ta ham mül ede mez di, ede me -
miş tir. Kürt ve Kür dis tan ger çe ği nin mah ke me ler de yük sek ses le
en açık bi çim de hay kı rıl ma sı na; sö mür ge ci li ğin mey dan okur ca sı -
na teş hir edil me si ne ta ham mül ede me miş tir. TC’nin Kür dis tan po -
li ti kası ve bu nun 12 Ey lül fa şiz mi al tın da dı şa vu ru mu dik ka te alı -
nır sa, bu in san ları di ze ge tir mek için ya pa ma ya cağı çıl gın lık yok -
tur. PKK ön der le ri ve kad ro ları ise onu çıl gın lı ğa gö tü re cek her tu -
tu mu gös ter miş ler dir! Bu tu tum kar şı sın da sö mür ge ci lik az gın ca
sal dı ra rak bu in san ları dü şür me ye ça lış mış tır. Do ğal ola rak bü yük
bir zıtlığı ifa de eden güç ler ara sın da ki bu mü ca de le de dü şen ler
ola cak tır. Ni te kim bir ke sim dü şü rül müş, PKK’nin di re ni şi ne karşı
kul la nıl ma ya ça lı şıl mış tır. Bun la ra; PKK’yi mah ke me ler de kö tü le -
me, di ğer in san ları et ki le me, PKK’nin yaptığı di re ni şin, sa vun duk -
la rı nın boş ve yanlış ol du ğu nu pa pa ğan gi bi dil len dir me gö re vi ve -
ril miş tir. Di yar ba kır’dan ne den faz la iti rafçı çık mış tır? Ne den bun -
la rın ço ğu PKK’li dir? Bu so ru la rın açık la ması yi ne rö por taj da ki
Di yar ba kır ger çe ğin de bu lu na cak tır. Bu gün dı şar da na sıl ki PKK
adı na ya ka la nan la rın te le viz yo na çı ka rı lıp teş hir edil me si var sa ve
bu teş hir PKK’yle dev let ara sın da ki aman sız mü ca de le nin bir so -
nu cuy sa, ya ni dev le tin PKK’ye bakışı ve az gın ca yük len me si nin
or ta ya çı kardığı bir ol guy sa, ce za e vin de de aman sız bir mü ca de le -
nin do ğal so nu cuy du. Dı şar da yap tık la rıy la sö mür ge ci li ğin za a fa
uğ ra tıl ma sın da ve ba ğım sız Kür dis tan fik ri nin kit le le re ya yıl ma -
sın da be lir le yi ci olan ve ce za e vin de de bu tu tu mu nu sür dü ren le re,
dev le tin bu tu tu mun dan farklı tu tum gös ter me si bek le ne mez di.
Dün ya nın hiç bir ül ke sin de bir halk için, bir hal kın mü ca de le si

44
için her han gi bir ce za e vi bu de ğe ri ta şımış mı dır bi le mi yo rum. Sa -
nı rım bir hal kın ta ri hin de ce za ev le ri bu dü zey de bir rol ve et ki sa -
hi bi ol ma mış tır. Yi ne ka nı mız ca, ol ması da zor gö rü nü yor. Di yar -
ba kır’ın et ki ve ro lü böy ley se, tüm yön le riy le ir de len me ye de ğer
bir yer ol du ğu açık tır. Başlı ba şı na bu ger çek bi le Kürt hal kı nın
ya şadığı dı ra mın ve üze rin de ha ki mi yet sür dü ren gü cün bar bar lı ğı -
nın ka nı tı dır. Eğer bu özel li ği olan bir ce za e vin de PKK’nin varlığı,
düş ma nın yö ne li mi ni ve sü re cin di ğer ni te lik le ri ni be lir le miş se,
da ha o za man bi le PKK’nin Kür dis tan ta ri hin de ki ro lü nün öne mi -
nin de bir ka nı tı dır.
Bu ön sö zü bi tir me den ön ce Türk hal kı na ve de mok rat la rı na bir
çağrı yap mak is ti yo rum.
Di yar ba kır’da ki tüm iş ken ce ler sö mür ge ci lik ta ra fın dan Türk
halkı adı na ya pıldı. Ta bii ki, biz bu na hiç bir za man inan ma dık.
Baskı ve zul mün Türk hal kıy la hiç bir il gi si yok tur. An cak şu da bir
ger çek tir ki, Türk ulu su için den çı kan güç ler ta ra fın dan ya pıl mış -
tır. Hit ler fa şiz mi de ege men güç le rin çı karı için in san la ra her tür lü
zul mü yap mış tır. Ege men güç ler adı na ya pıl ma sı na rağ men Al man
halkı o gün den bu gü ne böy le bir uy gu la ma nın ağır ma ne vi bas kısı
al tın da dır. Al man halkı bu ger çek al tın da ken di si ni sü rek li ra hat sız
his set mek te dir. Bu töh me ti üs tün den kal dır mak için, yıl lar dır ça ba
har ca mak ta dır. Biz ce Di yar ba kır’da ki uy gu la ma ları, is te me miş ol -
sa da Türk hal kını töh met al tı na sok muş tur. Kaldı ki, şu ve ya bu
dü zey de so rum lu luk al tın da dır da. Bu ne den le Türk halkı ve de -
mok rat ları bu töh met ten kur tul mak, uy gu la yı cı lar dan he sap sor -
mak ve bir da ha Di yar ba kır la rın ol ma sını en gel le mek için, Di yar -
ba kır sü re ci ni çok iyi bir bi çim de bi lin ce çı kar malı; ege men güç le -
rin Türk ulu su adı na bir da ha böy le bir ci na ye ti iş le me ye cek du ru -
ma gel me si için ge re ken du yar lı lık gös te ril me li ve bu tür uy gu la -
ma la ra karşı anın da tav rını koy ma lı dır. Ak si tak tir de bun dan son ra
da ağır ma ne vi töh met al tı na gi re ce ği pek çok tu tum la kar şı la şa -
cak tır. Biz ce hiç bir halk bu na la yık de ğil dir.
Böy le bir rö por taj ge cik miş ola rak de ğer len di ri le bi lir. Bu tür de -
ğer len dir me ler hak lı dır. En azın dan üç-dört yıl dır böy le eser le ri or -

45
ta ya çı kar ma nın ko şul ları vardı. Ne var ki, biz Kürt ler de ğer le ri mi -
zi ya zılı ha le ge tir me ve ya ka lı cı laş tır ma ge le ne ğin den yok su nuz.
Bu özel lik Kürt hal kı nın bel lek siz ol ma sı nın ne den le rin den bi ri
ola rak gö rü le bi lir. De ğer le rin ger çek sa hip le ri, sa hip len me si ge re -
ken ler bun ları ka lı cı laş tı ra maz sa, is ter is te mez baş ka ları ken di çı -
kar ları doğ rul tu sun da yo rum lu ya cak ve de ğer len di re cek tir. Ni te -
kim Kür dis tan ta ri hi ni de an cak sö mür ge ci le rin, ya da baş ka ül ke
in san la rı nın dil len dir dik le rin den öğ re ni yo ruz. Ek sik ve ya tek yön -
lü olun ca halk ola rak de ney ve bi ri kim da ğar cı ğı mız ya ek sik ya
da çar pı tılmış ola rak ge le cek ku şak la ra ula şı yor. Bir yer de bel lek -
siz halk olu yo ruz. Ya ni ışık sız ka lıp ka ran lık ta el yor da mıy la yü rü -
yo ruz. Bel le ği ol ma yan bir bi rey, ya da halk baş ka ları ta ra fın dan
yön ler di ril me ye ve yö ne til me ye mah kum dur. Kürt le rin bu gü ne ka -
dar ki şaş kın lı ğın da bu bel lek siz li ğin bü yük payı var dır. On yıl lar -
dır, Kürt hal kı nın ya şa dık la rını ve ger çe ği ni de ğer li bir Türk ay dını
olan İs ma il Be şik çi or ta ya çı kar ma ya ça lı şı yor. Bu ko nu da ön cü lü -
ğü yü rü tü yor sa, Kürt hal kı nın bu alan da ki za a fı nın ne ka dar yük -
sek ol du ğu da ha iyi an la şı lır. Bu bağ lam da dü şü nü lür se, Di yar ba -
kır ger çe ği nin tüm yön le riy le ta nı tıl ma sın da ge ci kil miş tir. Bu gü ne
ka dar bir kaç ki tap, bir kaç de ğer len dir me ya yın lanmış ol sa da, Dı -
yar ba kır’ı bi lin ce çı kar ma da he nüz ye ter li ürün or ta ya çı ka rıl mış tır
de ne mez. Ben ce Di yar ba kır on lar ca ki tap ya zı la cak ka dar zen gin -
lik te dir; iler de bir çok eser üre ti le ce ği ne ina nı yo rum. Bu rö por taj
bir çok ça lış ma ya kay nak lık ede cek ma ter yal su na cak ni te lik te dir.
Bel ki bazı ko nu la rın an la tıl ma sın da, olay la rın or ta ya ko nul ma sın -
da ek sik lik ve ye ter siz lik ola bi lir. Bu nor mal kar şı lan ma lı dır. An -
cak, ar ka da şın ob jek tif yak laştığı; ti tiz dav ra na rak ek sik ve ye ter -
siz ol ma ma sı na dik kat et ti ği ni be lirt me li yim.
18 Ma yıs 1991
Mus ta fa Ka ra su
Bur sa Özel Tip Ce za e vi

Mu zaf fer Aya ta kim dir?..
47
I. Bölüm
- Ol duk ça uzun sü re ce ği bel li olan bu rö por taj ma ra to nu na ön -
ce öz ya şam öy kü nüz den baş la ya lım is ter sen…
- Ur fa’ya bağ lı Si ve rek’in Tez ha rap kö yün de nim, oku la kay de -
di liş ta ri hi ne gö re 1 Ocak 1956 do ğum lu yum. Ger çek te ise yaz ay -
la rın da, köy lü le rin ça dı ra çık tı ğı gün ler de dün ya ya gel mi şim. Ço -
cuk lu ğum okul ça ğı na ka dar köy de geç ti. Si ve rek’te oku la baş la -
dım. Okul dı şı za man la rım da köy de ge çi yor du. Köy lü ya şa mı nın,
se fa le tin, yok sul lu ğun ta nı ğıy dım. Ya şa mım kan da va la rı, aşi ret
kav ga la rı, eş ki ya, ağa, jan dar ma bas kı sı, köy lü le rin ça re siz li ği ve
yıl gın lı ğıy la ku şa tıl mış tı. İn sa ni de ğer le re sa hip çık ma nın zor laş tı -
ğı, in san la rın bo yun eğer ha le ge ti ril di ği, çe liş ki le rin en çıp lak bi -
çim de ser gin len di ği bu or tam da ya şa mı ta nı dım… Ta bii, doğ du -
ğum yer de Kürt çe ko nu şul du ğu için, Türk çe yi okul da öğ ren dim.
İlk-or ta-li se öğ re ni mi mi Si ve rek’te yap tım. Bu yıl lar da ya şa mım
iki ye bö lün müş tü. İl çey le köy ara sın da ge çip gi den bir ço cuk luk
ve ilk genç lik dö ne mi… Si ve rek, fe o dal aşi ret çi iliş ki le rin Kür dis -

48
tan’da ge nel ola rak en yo ğun ya şan dı ğı bir yer. Ay rı ca Si ve rek,
Kür dis tan’da göz le nen çe liş ki le rin he men tü mü nün en açık bi çi -
miy le ken di si ni gös ter di ği, his set tir di ği bir böl ge… Ge rek fe o dal
ve iş bir lik çi ke sim le rin iha ne ti, dev let le içi çe geç miş li ği, ge rek
halk üze rin de ki dev let bas kı sı, ge rek fe o dal le rin dev le ti ar ka la rı na
ala rak ge liş tir dik le ri bas kı lar, ta lan, soy gun böl ge in sa nı nı iyi ce
dü şür müş, ser sem leş tir miş, çağ dan, in san lık tan uzak bir iliş ki ağı
için de ne re dey se ya şam da ma rı nı ku rut muş tu. Böy le bir or tam da
dün ya ya gö zü mü zü aç tık; ta nı dık, ta nı ma ya ça lış tık. Bi raz okur
ya zar olun ca, ta rih le, bi lim le yüz yü ze ge lin ce, in san lı ğın salt için -
de bu lun du ğum bu ya pıy la sı nır lı ol ma dı ğı nı, da ha ge niş bo yut lu,
da ha de rin an lam lar ifa de et ti ği ni, sez gi sel ayır de diş ten gi de rek bi -
lin ce çı kar ma dö ne mi ni ya şa dım.
- Siz de ulu sal bi lin cin uya nı şı na sıl ol du? Ço cuk luk ya şa mı nız
bo yun ca bu bi lin ci yo ğu ran, ilk duy gu sal, dü şün sel tep ki ler den sö -
ze der mi si niz?
- Ya şam par ça lan mış, çe liş ki ler he nüz çö züm le me gü cün den
yok sun ol du ğum kar ma şık lı ğı içe ri yor. Baş lan gıç ta çö züm le ye mi -
yo ruz. Bi linç bu na el ver mi yor. Ama so mut ya şam pra tik ken di si ni
da ya tı yor, ba zı şey le ri kav ra tı yor. İlk ön ce ayır dı na va rı lan, açık ve
be lir gin çe liş ki dil ko nu suy du. Kır sal alan da Kürt kim li ği da ha ön -
de ve be lir gin dir. Türk çe ko nu şul maz. Ama şeh re gel di ğim de ye ni
bir ya şam la kar şı kar şı ya kal dım. Si ve rek’te köy de sü rüp gi den da -
ha de ği şik bir ya şa mı ku cak la dım. Ve ri len eği tim sis te mi ne bak tı -
ğı mız da çe liş ki nin da ha bir de rin leş ti ği ni gö rü yor duk. Biz kim dik?
Di li miz fark lıy dı… Eği tim sis te mi ne atı lan ilk adım Türk lük an -
dıy la baş lı yor du. Sez gi sel dü zey de ayır det ti ği miz çe liş ki nin za -
man la da ha bir de rin leş ti ği ni gö rü yor duk. Ya şa mı mız, de ğer le ri -
miz fark lıy dı. Ya ban cı sı ol du ğu muz bu sis tem bi zi öğüt me ye, dö -
nüş tür me ye baş la mış tı. Kar şı laş tı ğı mız her şey de rin bir far ka işa -
ret edi yor du, ama için de ya şa dı ğı mız hal kın adı yok tu. Hal kı mız,
bi ze öğ re ti len bu ta rih te geç mi yor du. Res mi ta rih an la yı şı bi ze ait
olan her şe yi yer le bir et miş unut tur ma ya gi riş miş ti. Oku du ğu muz
ta rih ki tap la rın da Şarl man’dan Ro ma İm pa ra tor lu ğu na, as lan yü -

49
rek li Ric hard’dan Ça ri çe Ka te ri na’ya, kim le rin, han gi pa di şah la rın
han gi iş le ri yap tı ğı na ka dar her şey var dı. Hep si ni oku ya bi li yor -
duk, ama biz kim dik? İçin de ya şa dı ğı mız, bir par ça sı ol du ğu muz
halk ta rih te ya şa mı yor du! Oku tu lan ta rih le ger çek li ği miz çe li şi yor -
du; her kes Türk tü! Kür dis tan hal kı nı yok et me yi, ta rih ten sil me yi
önü ne koy muş dev let po li ti ka sı na dö nüş tür me nin mi ma rı Mus ta fa
Ke mal kur ta rı cı mız ola rak oku tu lu yor du. Bi raz gö zü mü zü açıp dün
ya yı ta nı ya na ka dar Türk ol du ğu mu zu söy lü yor duk. Böy le kor -
kunç, çar pı tıl mış bir ta rih bi lin ci da ya tıl mış tı bi ze. Ger çek an lam -
da ulu sal bi lin ce eriş mem, sol dü şün ce, sos ya lizm le ta nış mam la
ger çek leş ti. Ken di halk ger çek li ği mi zin far kı na var ma böy le bir
sü reç ten son ra ya şan dı. Türk lü ğün men kı be le ri, kah ra man lık la rı,
Os man lı sul tan la rı nın ça pul cu luk la rı, fe tih ve ta lan la rı me zi yet,
kah ra man lık ola rak önü mü ze sü rü lü yor du. Ya şa nan lar baş kay dı,
ya zı lan lar baş ka. Baş ta sez gi dü ze yin de o çe liş ki le ri ya şa dım.
Fark lı ol du ğu muz ko nu sun da net leş tik çe fark lı lı ğı ta nım lar ol dum.
Biz Kürt tük… Türk de ğil dik… Gün geç tik çe de ulu sal kim li ği mi zi
ses li söy le me ye baş la dım.
- Okul da bu çe liş ki yi na sıl ya şı yor dun? Öğ ret men le olan iliş ki -
le ri niz de bu fark lı lı ğın be lir gin bir şe kil de yan sı dı ğı an lar olu yor
muy du?
- Bu çe liş ki nin de rin leş ti ği alan be nim için sa de ce okul ol ma -
mış tır. Çev re iliş ki le ri de bu de rin lik te önem li bir fak tör dü. Oku la
geç me den ön ce, çev re iliş ki le ri nin be ni et ki le yen ba zı yön le riy le
il gi li bir pa ran tez da ha aça lım. Aşi ret çi fe ol dal iliş ki le rin yo ğun,
fe o dal bas kı la rın ağır ol du ğu bir ya şam dan sö zet tik. Bu nun an la mı
ney di? Na sıl ya şa nı yor du? Soy gun lar, ta lan lar, köy ler den ha raç
top la ma lar, key fi uy gu la ma lar, dev let le fe o dal le rin iş bir li ği so nu cu
ya şa nan hak sız lık lar, her şey bir ara da ve iç içe geç miş ti. Bir ge ce
eş ki ya bas kı nıy la göz le ri ni açan ço cuk, er te si ge ce ça tı şan aşi ret le -
rin mer mi ses le riy le, baş ka bir ge ce kö yü ba san jan dar ma la rın dip -
çik le di ği in san la rın inil ti ve çığ lık la rıy la göz le ri ni aça bi lir di. Ölü -
mü, kor ku yu, pa ni ği, sin miş li ği, sö mü rü yü her bo yut ta ya şa yan,
ta nın maz ha le ge ti ri len köy lü lü ğün için de bu lun du ğu ruh ha li be ni

50
çok et ki le miş ve tep ki mi uyan dır mış tır. Bu ya pım la oku mak için
Si ve rek’e git ti ğim de, ora da ki ya şa ma ayak uy dur ma da çok zor lan -
dım. Ki, ora da da aşi ret çi fe o dal iliş ki ler bü yük bir tas fi ye ye uğ ra -
ma mış tı. Bu na rağ men zor lan dım. Ama tüm iliş ki le re olan tep ki ci -
li ğim ora da da sür dü. Bu tep ki le rin so nu cu ola rak çev rem de oluş -
tur du ğum iliş ki ağı, yok sul çev re den ge len ar ka daş gru buy la şe kil -
len di. Ya ni ar ka daş çev rem ba şın dan be ri hep yok sul ke sim ler den
ge len in san lar la sı nır lı ol du. Çün kü, Si ve rek’in yoz, fe o dal, yay gın
lüm pen iliş ki le ri ben de de rin le şen bir tep ki yi ve uzak laş ma yı ge tir -
miş ti. İş te bu sı nır lı ar ka daş gru bun da ilk tep ki le ri miz ya vaş ya vaş
açı ğa çık ma ya baş la dı. Ara mız da ko nuş ma lar, tar tış ma lar, ga ze te
ve bel li dev rim ci ya zar la rın ro man la rı nı oku ma lar, gi de rek mark -
sist kla sik le re yö nel me ler şek lin de iler le yen bir sü re ce doğ ru ev ril -
di; ki bun lar da ha çok li se yıl la rı na rast lar. Ar tık Kürt ol ma nın bi -
lin ci ne var ma, Kürt lük ten utan ma ma, onu sa vun ma aşa ma sın da -
yız… Ve li se yıl la rın da ho ca la rın Kürt lü ğü aşa ğı la ma la rı ya pa bil -
dik le ri bir şey de ğil di. Ya şa nı lan dö nem de ge nel de ile ri ci-dev rim -
ci, sol an la yış lar öne çı kı yor du. Bu, ho ca la rı da et ki li yor du. Ve
Kür dis tan’da ge nel de bir can lan ma ha re ket len me söz ko nu suy du.
1973 son ra sı ve 1976’ya akan yıl lar… Bu ko nu da bir bas kı dan
çok, özel tar tış ma la rı mız olur du. Ba zen ho ca lar la ulu sal kim li ği -
mi zin ger çek li ği ko nu sun da açık tar tış ma la ra gi rer dik. Ama on la -
rın esas bas kı la rı nın ilk okul da ya şan dı ğı nı söy le me li yim. Anım sı -
yo rum; öğ ret men ler sı nıf ta, sı nıf dı şın da ara mız da Kürt çe ko nuş -
ma ya lım di ye ba zı öğ ren ci le ri gö rev len di rir di. Eğer Kürt çe ko nu -
şur ken yak la nır sak ce za lan dı rı lır dık. Dö vü lür dük. Bu de di ğim bo -
yut en yo ğun bi çi miy le Si ve rek’te ki ya tı lı böl ge oku lun da ya şa nı -
yor du. Tam bir as ke ri kış la… Ger çek bir be yin yı ka ma mer ke zi…
Okul da öğ ren ci le rin Kürt çe ko nuş ma sı ke sin lik le ya sak lan mış tı.
- Giz li de ol sa ko nu şur du nuz de ğil mi?
- Ta bii… Ço ğu muz köy den ye ni gel miş ço cuk lar dık. O za ma na
ka dar hep Kürt çe ko nuş mu şuz. An ne le ri mi zin nin ni le rin den, ba ba -
la rı mı zın sev gi söz cük le ri ne ka dar kar şı laş tı ğı mız, ko nuş tu ğu muz
ana di li miz di, ama onu ko nuş ma ma mız is te ni yor, “Türk çe ko nu -

51
şun” de ni yor du. An cak onu da doğ ru dü rüst bil mi yor duk. En iyi
an laş tı ğı mız ana di li miz di, ya sak ol du ğu hal de ara mız da Kürt çe
ko nu şur duk. Bir ara ya gel di ği miz de, ho ca la rın gö re me di ği bir an -
da ko nuş ma mak müm kün mü? Ko nu şur duk. Bu yüz den da yak ye -
di ği miz an lar olur du, ama tüm den or ta dan kal dı ra ma ya cak la rı nı
ken di le ri de bi lir di. Ya ka la dık la rın da döv me dı şın da, bir de öğüt
fa sıl la rı olur du. “Türk çe ko nu şun, Türk sü nüz. Ko nuş tu ğu nuz di ğer
dil –Kürt çe de mek ten hoş lan maz lar dı!– ya ba ni lik tir, il kel lik tir,
vah şi lik tir, on dan vaz ge çin. Türk çe den da ha gü zel bir dil yok tur”
de ni le rek, ana di li mi zin aşa ğı lan ma sı na ta nık olur duk.
- Bel ki de si ze “Türk çe ko nu şun” öğü dün de bu lu nan o öğ ret -
men, ken di tra jik çe liş ki si ni ya şı yor du. He men tü müy le Kürt çe’nin
ko nu şul du ğu böl ge de, böy le bir ya sa ğın ne an la mı ola bi lir ki?
- Evet hem o var, hem de da ha de rin bir çe liş ki… Okul sı nır la rı
için de Kürt çe ko nuş mak ya sak, ama okul dı şın da Kürt lük ve kül -
tü rüy le ku şa tıl mış du rum da. Böl ge nin ge nel nü fu su Kürt. İn san lar
ara la rın da ki tüm iliş ki le ri, –dev let ku rum la rıy la iliş ki le ri ha riç–
ken di dil le riy le sür dü rü yor. Böl ge de Kürt ol ma yan kim ler var?
Dev let iş le ri ni yü rüt mek için ge ti ri len su bay lar, me mur lar, öğ ret -
men ler vd… On la rın dı şın da es naf da hil, hal kın kul lan dı ğı dil
Kürt çe dir. Kur man ci ve Za za ca leh çe le ri ko nu şu lur. Ba zı es naf lar
Türk çe yi hiç bil mez. Bi ze “Türk çe ko nu şun” öğü dün de bu lu nan o
öğ ret men, do ğal ih ti yaç la rı nı kar şı la mak için Türk çe bil me yen es -
naf lar la alış ve riş iliş ki si ne gir mek zo run da dır. O za man da is ter
is te mez red det ti ği di li ih ti yaç la rı nı gi de re cek öl çü de öğ re nir, ya da
ya nı na Kür çe bi len bi ri ni alır dı. Bir kaç yıl böl ge de öğ ret men lik
ya pan la rın bir kıs mı Kür çe yi çat pat da ol sa öğ re nir di. Ya sak lan -
mak is te nen ger çek li ği miz on la rı da ku şat mış tı. Si ve rek po li tik
ola rak çok can lı bir yer di. Genç lik so la açık tı. Et ki len me 1970’le re
uza nı yor du. Mi ting ler ol muş tu. Kı pır dan ma lar var dı, ama Kür dis -
tan’da ba ğım sız lık mü ca de le si bir prog ram da hi lin de he nüz or ta ya
ko nul ma mış tı. Ve mü ca de le hal kın ken di ka de ri ni ta yin hak kı dü -
ze yin de for mü le edil miş de ğil di. So run lar Do ğu’nun ge ri kal mış lı -
ğı te me lin de ele alı nı yor; “yol, su, okul, fab ri ka is te riz”le sı nır la nı -

52
yor du. Dev rim ye ri ne dü zen için de çö züm ler ara nı yor du.
- Bu da so ru nu ge çiş tir me, gör mek is te me me an la mı na ge lir…
- Ta bii… Bu, so ru nun bir yö nü… Bu gün res mi söy lem de ay nı
ede bi ya tı ya pı yor. So run la ra ne den li ge ri dü zey ler de yak la şıl dı ğı nı
gös ter me ye ye ter… Ge çiş tir me, üze ri ne yat ma tu tu mu nun ya nın da
bir de Kür dis tan’ın ül ke ve halk ger çek li ği nin ye te rin ce bi lin ce çı -
ka rıl ma ma sı, bu nun ide o lo ji ve po li ti ka la rı nın üre til me yi şi nin ek -
sik li ği de söz ko nu suy du. Bir di ğer de yiş le, o gün ler de Kür dis tan’ın
en bü yük ek sik li ği for mü le edil miş tu tar lı bir dev rim prog ra mı nın
ol ma ma sıy dı. Bu alan da bir şey ler oluş tur ma yı ba şa ran lar da he nüz
ül ke de ye te rin ce ta şı ra ma mış lar dı… So ru nu sığ ve ka ba yak la şım -
lar la ele alıp in ce le mek, üre ti le cek po li ti ka la rın da sığ ve ka ba ol -
ma sı nı be ra be rin de ge ti rir… Kür dis tan’da dü ğüm na sıl çö zü le bi lir -
di? Ege men gö rüş o za man lar şuy du: “Oku yup ay dın ol mak ge re kir.
Ay dın la rı mız ço ğa lın ca hal kı ay dın la tır lar. Okur ya zar ora nı ar tın -
ca il kel lik ve ge ri kal mış lık da gi de rek or ta dan kal kar.” Ta bii bu ra -
da ki “okur ya zar lık, ay dın ve uy gar in san ol mak” iyi Türk çe ko nuş -
mak, Türk kül tü rüy le da ha çok do nan mak ve Kürt lü ğe ya ban cı laş -
mak tı. “Ca hil köy lü ve yok sul ayak ta kı mı”, “ay dın lar” eliy le “uy -
gar in san” ya pı la cak tı!. Uy gar, çağ daş ol ma nın öl çü tü, Türk leş mek
ve onun dev let ka pı la rı nın bi rin de me mur luk yap mak ve ya yük sek
okul da oku yup dip lo ma lı ol mak tı. Ay rı ca “uy gar” ol mak da ola nak
so ru nuy du. Yük sek okul da oku mak ay rı ca lı ğı zen gin, fe o dal ke si -
min di. Öy le ki, TC’nin okul la rın da kış la kül tü rüy le do na tı lan “ay -
dın la rı mız”ın bir kıs mı ana ba ba sın dan bi le uta nır dı. İçin den çık tı ğı
ai le si ni, top lum sal iliş ki le ri ni il kel lik ve ya ba ni lik ola rak de ğer len -
dir mek, uy gar laş ma yı, ça ğın in sa nı ol ma yı Türk leş me de gör mek
yay gın bir an la yış tı… Kı sa ca sı bir ta raf tan dev rim ci fi kir ler ve ger -
çek ler o za ma nın ha va sın da ma ya la nır ken, bir ta raf tan da ge nel bir
can lan ma nın ze mi ni var dı. Biz ler de ay rım nok ta sın day dık… 1965
son ra sı TİP’in Si ve rek’te et kin li ği ol muş tu. Kür dis tan ger çek li ği ne
otur ma dı ğı için ka lı cı ol ma dı, sa man ale vi gi bi ya nıp sön dü…
- O za man lar na sıl bir tep ki ve ri yor dun? Bu tür yak la şım la ra
kar şı mı çı kı yor dun?

53
- Evet, biz de bu ve ben zer her yak la şı ma bü yük bir tep ki var -
dı. Sı nıf sal ve ulu sal bi linç le tam ola rak ör tüş me se de böy le le ri ni
ai le si ne, top lu mu na ya ban cı laş mış, ken di ni yi tir miş in san lar ola -
rak gö rü yor ve de ğer len di ri yor dum. Bu lun du ğum her çev re de
bun la ra duy du ğum bü yük tep ki yi açı ğa vu ru yor dum. “Da ha çok
Türk leş me, üni ver si te dip lo ma sı al ma, me mur ol ma, halk tan da -
ha çok kop ma, ege men kül tür le da ha çok yoğ rul ma hal kın so run -
la rı nı çö ze mez, ter si ne da ha de rin leş ti rir” di ye dü şü nü yor ve
böy le le rin den uzak du ru yor dum. Çok güç lü bir ko puş ola yı nı ya -
şı yor duk. On lar gi bi dü ze nin is te di ği dö nü şü me uğ ra ma; top lu -
mun ulu sal öge le ri ni bi raz da ha par ça la ma, di na mit le me de mek ti.
O gün kü ko şul lar da bi zi de için de ba rın dı ra cak bir dü şün ce sis te -
ma ti ğiy le ku cak laş ma mış tık, ara yış için dey dik. Bu ara yış ve tar -
tış ma la rı mız gi de rek bel li ki tap la rı oku ma, bir bi ri mi ze okut ma,
uf ku mu zun bi raz da ha açıl ma sı nı ge tir di. Za man la sos ya list dü -
şün ce ler le kar şı kar şı ya gel dik. Ta bii Kür dis tan’la il gi li ki tap ve
ya yın lar pi ya sa da bu lun mu yor du. Baş vu ru kay nak la rı mız çok sı -
nır lıy dı. Özel lik le so ru nun ulu sal bo yu tun dan az çok ha ber dar ol -
ma mız, 1975’ler de Bar za ni’nin ye nil gi si nin ba sı na yan sı ma sıy la
ol du. Bu ko nu lar üze rin de ka fa yor ma, bel li so ru la rı gün de me
ge tir me, ken di mi ze ve baş ka la rı na sor ma, ulu sal kim li ği mi zi gi -
de rek da ha çok bul ma yo lun day dık. Kürt kim li ği nin ta rih sel ve
top lum sal bo yut la rı nı ye te rin ce araş tı rıp bi lin ce çı kar ma ol ma sa
da da ha bi linç li ce “Kür düm!” de me nok ta sı na gel dik…
- Bu ra da şu nu söy le ye bi lir mi yiz? Li se yıl la rı na de ğin as lın da
siz de ki uya nış öz ola rak ulu sal uya nış bi çi min de, tu tu mu nuz he nüz
sı nıf sal te me le otur ma mış du rum da… Eğer böy ley se, li se yıl la rın -
da si zi si ya set le, sol dü şün ce ler le da ha faz la ha şır ne şir eden ge -
liş me ler ne ler di? Bi raz ön ce sö zü nü et ti ğin 1970’li yıl la rın sol si -
ya se ti üze rin de ki al be ni si siz de ki dö nü şü mü na sıl hız lan dır dı?
- Ön ce lik le şu an la şıl ma lı; ben de ki ger çek an lam da ulu sal uya -
nış sol ve sos ya lizm le ta nış ma nın ar dın dan ge lir. Fa kat de di ğim gi -
bi, ya şa dık la rı mı zın an la mı nı esas ola rak sor gu la ma li se yıl la rı na
rast lar. Ta bii ki, bu so nu cu et ki le ye cek, onu çev re le ye cek bir çok

54
bo yu tu ola cak tır. Ço cuk luk yıl la rın dan ge len bi ri kim ler, ge nel de ki
sol esin ti ler, baş ka ne den ler ya şa mı mız da bü tün le şin ce, dö nü şüm
ol ma sı ge re ken yö ne ak tı. O yo ğun çe liş ki ler, kit le le rin ağır bi çim -
ler de ezil me si, hor lan ma sı, sö mü rül me si, Kürt lü ğün aşa ğı lan ma sı
ve tüm bu du rum la rın do ğur du ğu tep ki le rin sol da ki esin ti ler le bu -
luş ma sı da ha yo ğun bir ara yı şı be ra be rin de ge tir di. Gör dük ki,
Kürt lü ğü her yö nüy le ya şa ma dık ça, “biz Kür düz!” de mek yet mi -
yor du. Di li miz var dı; ya sak lan mış tı. Top ra ğı mız var dı; gas pe dil -
miş ti. Ye ral tı ve ye rüs tü zen gin lik le ri yağ ma lan mış, yağ ma la nı yor -
du. Ulus bi lin ci kö rel til miş ti. Sö zel dü zey de “Kür düm” de me nin
ne öne mi ka lı yor du?.. Ye ni den aya ğa kalk mak, öz gür, çağ daş bir
top lum ol mak, ba ğım sız bir ge le cek kur mak için ne yap mak ge re -
kir? Kürt lük ola yı baş lı ba şı na ele alı na bi lir mi? Na sıl bir çı kış ya -
pıl ma lı? Kürt lü ğün hak la rı gün de me na sıl so ku la bi lir? Bi zi bek le -
yen zor luk lar, gö rev ler, so rum lu luk lar ne ler?.. O za man lar ken di -
mi ze bu so ru la rı so rar, ya nıt lar arar dık. İş te bu so ru la rın ya nıt la rı
ken di ni bi lim sel sos ya lizm de bu lu yor du. Sü re cin önü nü aça cak
sağ lık lı bir yön bul ma da, araş tır ma da, in ce le me de, bel li bir sis te -
ma ti ğe ulaş ma da, ya şa nan çe liş ki le rin özü nü açı ğa vur ma da ona
ih ti ya cı mız var dı. Açık ki, Kür dis tan so ru nun çö zü mü dün ya halk -
la rı na öz gür lü ğü ba ğım sız lı ğı, de mok ra si yi su na cak olan sos ya -
lizm dey di. An cak sos ya lizm le bu so run adil ve ka lı cı bi çim de çö -
zü le bi lir di. Baş ka hiç bir ger çek çö züm yön te mi yok tu. Kür dis tan
ger çek li ği nin sos ya lizm dı şın da ele alı na ma ya ca ğı, ger çek an lam -
da emek çi le rin, ezi len halk la rın kur tu lu şu nun dev rim ci dö nü şüm -
ler le, sos ya lizm le ola bi le ce ği ni gör düm. Ve li se yıl la rı nın son la rın -
da ter ci him sos ya lizm den ya na ol du. An cak Kür dis tan’ın kur tu lu -
şu, dev ri mi ko nu sun da net li ğe ulaş mış de ğil dim. 1976’ın baş la rın -
da Baş kan Apo ile iliş ki si olan bir-iki ki şiy le ta nış tım. Si lah lı mü -
ca de le yi sa vu nan bu gru bun var lı ğı nı öğ ren miş ol dum. Bu yak la şı -
ma da ha ya kın ve sı cak ba kı yor dum.
- “Türk so lu” di ye ni te le di ği niz in san lar o za man lar ora lar da
yok muy du?
- Ge nel de bü tün an la yış lar var dı. O çev re le rin için de ol ma dım.

55
Si ve rek he men he men tüm sol gö rüş ve akım la rın ör güt len di ği bir
il çey di. An cak bu akım lar dan hiç bi ri be ni çek mi yor du, özel lik le
Türk so lu ba na ya ban cıy dı. “Hal kın kur tu luş yo lu ne dir?” so ru su -
na ya nı tım gi de rek net le şi yor du. Li se öğ re ni mi son la rın da ar tık
Kür dis tan’lı bir dev rim ciy dim. Hal kı mı zın kur tu lu şu nun Tür ki ye
dev ri mi ne bağ la na ma ya ca ğı nın ay rı mı na var mış tım.
- “Türk so lu” de di ği niz ke sim le rin il gi ni zi çek me di ği ni be lirt tin.
Bu nu bi raz açar mı sı nız? Bu ay rı mın mad di te mel le ri ni han gi yak -
la şım lar üze rin de yük sel ti yor su nuz?
- Kür dis tan’a yö ne lik bel li bir bi linç len me, olu şum içi ne gir di -
ği miz o yıl lar da Türk so lu ger çek li ği miz le il gi li de ğil di; ya ban cı -
mız dı. Si ya si be lir le me le ri ve yak la şım la rı do yu ru cu de ğil di. Kür -
dis tan’ın kur tu lu şuy la il gi li öy le uzun boy lu tah lil le ri yok tu. Hat ta
bir ço ğu için böy le bir so run da yok tu! “Ül ke mi zin kur tu lu şu, hal kı -
mı zın öz gür lü ğü ar tık ken di in san la rı mı zın eliy le ol ma lı” an la yı şı
biz de yer et miş ti.
- Bu so nuç, uzun bir tah li li ge rek li kıl mı yor muy du?
- Ta bii, dü şün sel dü zey de ele alır san öy le. Ama ya şa mı mız, ger -
çek li ği miz, göz lem le ri miz ya pıl ma sı ge re ke ni Türk so lun dan da ha
ça buk gör me mi zi sağ la ya bi li yor du. So ru nun tam or ta sın da, Kür -
dis tan’da yız, bü tün çe liş ki le ri yo ğun laş mış ha liy le ya şı yo ruz. Ge -
rek Kür dis tan’a yö ne lik bas kı lar, ge rek se ya ban cı laş ma ve hal kı -
mı zın çağ dı şı na dü şü rül me si bir ras lan tı de ğil di. Ya da böl ge ler
ara sı eşit siz lik gi bi ba sit, doğ ru ol ma yan be lir le me ler le açık la na bi -
le cek ko nu de ğil di. Her şey bi linç li, sis tem li, sö mür ge ci dev let po -
li ti ka la rı nın ürü nüy dü. Ay rı ca Baş kan Apo’nun be lir le me si de var -
dı: Ül ke miz Sö mür gey di! Bun dan kur tul ma nın yo lu da hal kın ka -
de ri ni be lir le me yi baş ka la rı nın üst len me si de ğil di. Hal kın kur tu lu -
şu ken di elin dey di. Hal kın ken di ka de ri ni eli ne al ma sıy la, ken di ni
yö net me siy le kur tu la ca ğı dü şün ce si biz de öne çık mış tı. Mark sizm -
le ta nı şık lı ğı mız, di ğer ulu sal kur tu luş ha re ket le rin den ha ber dar ol -
ma mız, en za yıf halk la rın da hi ulu sal kur tu luş mü ca de le si ne atıl dı -
ğın da ba ğım sız lık mü ca de le si ni ka za na ca ğı nı gös te ri yor du. Halk -
la rın ken di si ni yö ne te bi le ce ği ni, hiç bir hal kın baş ka bir halk -

56
tan üs tün ol ma dı ğı nı gö rüp an la ma mız, çö zü mü ken di iç di na -
mik le ri miz de ara ma mız so nu cu nu ve ri yor du.
- “Or tak ör güt len me” yak la şı mı na han gi nok ta lar da eleş ti rel
ba kı yor dun? Bu nu sor mam ge re ki yor. Çün kü bu, saf laş ma lar da bir
mad di te mel oluş tu ru yor…
- Bu ko nu yıl lar dan be ri o ka dar çok tar tı şıl dı ki, ek le ne cek faz -
la bir şey yok… Söy lem ler bel li. Ya şa nan ve va rı lan yer bel li. Ama
yi ne de, da ha çok An ka ra’da öğ ren ci lik yıl la rın da ki tar tış ma lar ya -
şa mım da önem li iz ler bı rak tı ğı için bi raz de ğin mek is te rim. Kürt
ve Türk hal kı nın ken di ger çek lik le ri, üze rin de yük sel dik le ri ya pı -
lan ma la rı, iliş ki le ri çe liş ki le ri ve ya şam la rı fark lı. İki ay rı ya pı lan -
ma yı bir ve ay nı gös ter mek, ele al mak ola nak lı de ğil. Çün kü fark lı
ya şam tarz la rı, fark lı çö züm ler ge rek ti rir. Bu ger çek li ğe denk düş -
me di ği için Türk so lu nun an la yış la rı, tez le ri il gi mi zi çek me di. Faz -
la içi çe geç me miz, yüz yü ze kal ma mız du ru mu da doğ ma dı. Ör güt -
sel, si ya sal çev re mi zi da ha çok Kür dis tan’lı lar la oluş tur duk. O ka -
na la ak tık. An ka ra’ya git ti ğim de, Kürt so luy la Türk so lu ara sın da
ter ci hi mi yap mış tım. Türk so lu için de ye ral ma ya cak, Kür dis tan’ın
kur tu lu şu na hiz met ede cek si ya si ya pı lan ma ve olu şum la ra ka tı la -
cak tım. Ay rı ca gö rü yor duk ki, Tür ki ye so lu Kür dis tan’a ya ban cıy -
dı. Kür dis tan’ı bil mi yor, ta nı mı yor du. Önü ne Kür dis tan’ın kur tu lu -
şu di ye bir so ru nu koy ma mış tı. Bi raz ar şiv ler ka rış tı rı lır sa o dö -
nem Türk so lu nun Kür dis tan’a kar şı ya şa dı ğı il gi siz li ğin bo yu tu da
an la şı lır. Kür dis tan’la il gi li araş tır ma, de ğer len dir me, üs tün de yo -
ğun laş ma, cid di çö züm ara yış la rı na gir me söz ko nu su de ğil di. Her -
ke sin ağ zın da bir “or tak ör güt len me” la fı var dı. Ta nım la ma nın
üze rin de ki süs lü laf la rı bi raz eşe le yin ce, or tak ör güt len me den ne
an la şıl dı ğı da ha bir net le şi yor du. Bu na gö re; Kür dis tan, Tür ki -
ye’nin bir ek len ti siy di. Kür dis tan’ın kur tu lu şu Tür ki ye dev ri mi ne
bağ lan mış tı; bu ka bul le ne ce ği miz bir şey de ğil di. An cak sü reç
için de, ya şam bir leş me yi da ya tır sa ve ola nak lıy sa red de dil mez.
Kar şı çık tı ğı mız böy le ob jek tif bir ger çek lik de ğil. Fa kat baş tan
ka yıt lar ko nul ma sı, sı nır la ma lar ge ti ril me si bir yer de o hal ka ve
gü cü ne gü ven siz lik duy ma, ken di ni bü yük gör me ola yı dır. Ay rı ca

57
sö mür ge bir hal kın bu an la yı şı ka bul et me si de ken di si ne olan gü -
ven siz li ği ni açı ğa vur ma sı dır. Bü kül me yi, o bo yun eği şi baş ka bir
düz lem de ye ni den ka bul et mek de mek tir. Ya da ken di dev ri mi nin
lo ko mo ti fi ni ken di gü cü nün dı şın da bir yer de ara mak tır. Bu yüz -
den ter ci hi miz do ğal ola rak hal kı mız dan ve onun ör güt len me sin -
den ya na ol du. Öte yan dan ge li şen ulu sal kur tu luş ha re ket le ri ve
ba şa rı la rı bi ze ör nek olu yor du. Vi et nam Dev ri mi’nin he nüz can lı lı -
ğı ve ha re ket li li ği var dı. Af ri ka ulu sal kur tu luş ha re ket le ri ve ya şa -
nan baş ka de ne yim ler önü müz de du ru yor du. Fi lis tin di re ni şi var; o
da ulu sal kur tu luş ha re ket le ri nin hak lı ve ka za nı la cak bir da va ol -
du ğu nu dün ya ka mu o yun da da ha bir bi lin ce çı ka rı yor du. Kü ba
Dev ri mi’nin esin ti le ri de vam edi yor du. Tür ki ye’de ya şan mış bir
genç lik ha re ket li li ği var. 1970-71 hâlâ et ki si ni sür dü rü yor du. Bü -
tün bun la rın biz de bı rak tı ğı iz ler var. Baş kan on lar la ta nı şın ca ar tık
Kür dis tan’da Kür dis tan adı na dev rim ci li ğin ya pı la bi le ce ği ni, ya -
pıl ma sı ge rek ti ği ni kav ra dık…
- Bi raz da üni ver si te gün le ri niz den sö ze der mi si niz? An ka ra’ya
ge lip de öğ ren ci genç li ğin ara sı na ka tıl dı ğı nız da han gi duy gu lar
için dey di niz? Ye ni, fark lı, ama ger çek li ği ni zin he men hiç bi lin me -
di ği, sö zü nün edil me di ği böy le si bir ze min de bu lun mak kar şı sın da
ya ban cı lık duy gu su çek ti niz mi? Gel di ği niz yer le bu lun du ğu nuz
yer iki ay rı dün ya mıy dı?..
- 1976’da An ka ra’ya gel di ği miz de si ya si ha re ket li lik en yo ğun
gün le ri ni ya şı yor du. Za ten ge lir gel mez si ya si ve ör güt sel iliş ki ler
için de ol dum. Ya ni si ya si fa a li ye ti okul dan ar ta ka lan za ma na sar -
kı tan lar dan de ğil dik! “Ön ce okul son ra si ya set!” gi bi bir an la yı şa
hiç düş me dik. Si ya si fa a li yet le ol du ğu muz dan, o iliş ki yi can lı tu ta -
cak ve her şe yin önü ne ge çi re cek bir an la yış la ha re ket et tik. Ha cet -
te pe üni ver si te si bi yo lo ji bö lü mü ne ka yıt yap tır mış tım. Ge nel de
iliş ki le ri miz Kür dis tan’dan ge len in san lar la olu yor du. Si ve rek’tey -
ken hak la rın da bil gi sa hi biy dim; gi der git mez Baş kan Apo ve ar -
ka daş lar la ta nış tım. On la rın oluş tur du ğu grup ta yer al dım… An ka -
ra ay rı bir dün ya… Üni ver si te, genç lik be nim için ye ni bir çev re,
ye ni bir iliş kiy di. O gün ler de fa şist sal dı rı lar ve ça tış ma lar ala bil -

58
di ği ne yo ğun du. Fa şist sal dı rı lar üni ver si te ler de de yo ğun ola rak
ya şa nı yor. Üni ver si te genç li ği yo ğun bir ça tış ma, di diş me için de.
Biz ler de an ti-fa şist mü ca de le de ak tif ola rak ye ri mi zi al dık, ama
bu tür bir mü ca de le ba na hiç bir za man çe ki ci gel me di, hiç do yur -
ma dı… Kür dis tan’da ya şa nan çe liş ki ler, hal kı mı zın için de bu lun -
du ğu du rum, ya pıl ma sı ge re ken le rin bo yut la rı or ta day ken ya şa dı -
ğı mız bu an ti-fa şist mü ca de le pra ti ği ne hiç ısı na ma dık. Bu tür mü -
ca de le yön tem le riy le bir ye re ula şı la ma ya ca ğı nı gö rü yor duk. Bu na
rağ men Tür ki ye so luy la, ar ka daş la ra okul da, yurt ta, o çev re de el -
den gel di ğin ce an ti-fa şist mü ca de le için de ak tif ola rak bu lun duk
ve her han gi bir çe kin ce koy ma dık.
- Ya ni şöy le mi; an ti-fa şist mü ca de le için de yer al mak, ha van da
su döv me ye mi ben zi yor du?
- Ya şa dı ğı mız ger çek lik ler ve var mak is te di ği miz so nuç lar da
fark lı ol du ğu için söy le dik le rim bi raz ters ge le bi lir. Bu ol gu nun bi -
zim için bü yük bir öne mi yok tu. Ta bii ki, Tür ki ye’de ki dev rim ci
de mok ra si mü ca de le si nin ge nel ba şa rı sı için an ti-fa şist mü ca de le
sür dü rül me liy di. Bu nu kü çüm se di ği miz sa nıl ma sın. Tür ki ye’de ki
dev rim ci ha re ket ler le da ya nış mak, mü ca de le ye kat kı da bu lun mak
Kür dis tan lı dev rim ci ler için de bir gö rev di. Gö re vi mi zi ye ri ne ge -
ti ri yor duk. Hiç ge ri dur ma dık. Fa kat bu nun la bir ye re gi di le bi le ce -
ği, bel li şey le rin de ğiş ti ri le bi le ce ği inan cı ve an la yı şın da de ğil dik.
Bi zim düz le mi miz ay rıy dı. O dö nem gö re bil di ği miz ve yap ma mız
ge re ken ler da ha çok Kür dis tan’lı güç le ri to par la ma, mü ca de le yi
hal ka ta şır ma, hal kı ör güt le me, sa vaş tır ma gi bi öz lü so nuç lar dı.
Önü mü ze koy du ğu muz ve yap tı ğı mız buy du. Eğer mil yon lar ca
emek çi, köy lü, iş çi sa vaş ala nı na çe kil mez se öğ ren ci genç li ğin an -
ti-fa şist mü ca de le si ne yi de ğiş ti rir di? Salt bu mü ca de le ve di diş -
mey le her han gi bir yer ula şı la ma ya ca ğı açık tı… Okul da ki dev rim -
ci ler dı şın da kü çük bur ju va, bur ju va çev re ler den ge len ler le ar ka -
daş lık iliş kim de ol ma dı. Ru hen ya ban cı lık duy du ğu mu söy le ye bi -
li rim. Kan tin ler de sü rüp gi den iliş ki ler, tar tış ma lar, soh bet ler bi zi
do yur mu yor du. O dö nem, PKK’nin te me li ni atan Kür dis tan lı dev -
rim ci ler gru bu var dı. Si ya si ge le ce ği mi on lar da gör düm ve ora da

59
ol dum. Pra tik ve si ya si iliş ki ler de ar ka daş lar la ha re ket edi yor dum.
Ya şa mı mın dö nüm nok ta sı on lar la kar şı laş mak tı. Na sıl bir ya şam
sür dü re ce ği mi be lir le mem, ken di me yön ver mem, bir çiz gi nin in -
sa nı ol mam Baş kan Apo ve ar ka daş lar la ta nış ma mız la ol du… Kür -
dis tan’ın sta tü ko cu “ay dın la rı”nın ge nel ka rek te rin den söz et tim.
Ay nı an la yış lar met ro pol de ki Kürt “ay dın”la rı, oku muş ta kım için -
de ge çer liy di. Biz ise grup ola rak, ül ke miz de kök lü bir dö nü şüm le
an cak ge ri lik le rin, ya ban cı laş ma nın, düş kün lü ğün, uşak laş ma nın
or ta dan kal dı rı la bi le ce ği ne ina nı yor duk. Türk ege men lik sis te mi -
nin eği tim ku rum la rın dan ge çe rek, onun kül tü rüy le yoğ ru la rak,
onun bah şet ti ği ma kam la ra ku ru la rak ül ke mi ze ay dın lık de ğil, an -
cak ka ran lık, ko kuş muş luk ve iha net ta şı na bi lir di. Bu eği tim, sö -
mür ge ci li ği bes le yen ta ze kan dı. Sö mür ge ci TC’nin eği tim sis te mi
Kürt le rin bey ni ni de sö mür ge leş ti ri yor du. Türk ya şam tar zı nı Kür -
dis tan’da her ba kım dan yer leş tir mek is ti yor du. Bu iğ renç lik ka bul
edi le mez di. Her halk ken di ger çek li ği ni ya şa ma lıy dı. Ara dı ğı mız
öz gür in san, öz gür top lum, öz gür kim lik; bas kı dan, sö mü rü den
uzak bir ül key di. İde al le ri miz de olan buy du. İş te bu ide al le ri mi zi,
bu ki şi lik tip le ri ni, bu ya şam bi çi mi ni Baş kan Apo ve çev re sin de ki
ar ka daş lar da gör düm. Kar şı laş tı ğım çev re te o ri ve ide o lo jiy le sö -
zün, ça lış ma lar la ya şam bi çi mi nin kay naş tı ğı, dü şün ce le rin pra tik -
le uyuş tu ğu gü zel bir iliş ki bü tün lü ğüy dü… Bu ıs rar la ar zu la dı -
ğım, ya şa mak is te di ğim ki şi lik ve iliş ki bi çi miy di. Ar tık ka fam da
ide al ola rak şe kil len dir di ğim iliş ki bi çi mi ni bul muş tum. Baş kan
Apo ve çev re si ya şam bi çim le riy le, pra tik ve dü şün ce le riy le göz
ka maş tı rı cıy dı. Çe ki ci ve ken di ne bağ la yan dı. Ki o za man lar Kür -
dis tan lı dev rim ci le rin grup fa a li yet le ri Kür dis tan’a ta şın mış tı, ama
Baş kan Apo ve ba zı ar ka daş lar he nüz An ka ra’da ka lı yor lar dı. Bir
kı sım ar ka daş gö rev len di ri lip Kür dis tan’a gön de ril miş ti. Baş kan
Apo’nun ço ğun luk la An ka ra’da ol ma sı bi zim le da ha faz la il gi len -
me ola na ğı nı ya ra tı yor du. Onu her din le yi şi miz de ara dı ğı mız kay -
na ğa ka vuş ma duy gu su nu ya şı yor, da ha çok ken di mi zi bu lu yor -
duk. Baş kan dev rim ci ide o lo ji siy le, en gin yurt se ver li ği kay naş tı -
ran ki şi li ğiy le, ya şa mıy la eş siz bir ör nek ti. Ki şi li ğin de ön der li ğin

60
tüm me zi yet le ri bü tün leş miş ti. İş te onun bu ya pı sı, ara yıp da bu la -
ma dık la rı mın tü mü nü bul ma mı sağ la mış, on da ki ve di ğer ar ka daş -
lar da ki yol daş lık iliş ki le ri, dev ri me ve hal ka bağ lı lık la rı, sa mi mi -
yet le ri, arı, ka tı şık sız dev rim ci ki şi lik le ri göz le ri mi ka maş tır mış tı.
Ru hi şe kil len me le ri, mü ca de le ci ki şi lik le ri be ni her yö nüy le çek -
miş, be nim se di ğim ör nek ler ol muş lar dı. Kür dis tan lı bir dev rim ci
ola rak ger çek kim li ği mi bul mam da Baş kan Apo’nun be lir le yi ci rö -
lü ol muş tur. Bu ra da Hay ri Dur muş’u ve di ğer ar ka daş la rı da an -
ma dan geç me ye ce ğim.
- “Kür dis tan lı bir dev rim ci”ola rak ken di ni ta nım la dık tan son -
ra, ör ne ğin, yurt ta, ya da kan tin de otu rur ken, si zin ger çek li ği ni zi
he men hiç bil me yen ve çok id di a lı ko nuş ma lar ya pan, “çö züm ler”
öne ren in san la rı din ler ken ne ler dü şün yor du nuz?
- Ya kın sü reç gö zö nü ne alı nır sa, bu tar tış ma la rın sı nır sız lı ğı or -
ta da dır. Ola yı for mü le eden bel li baş lı kav ram lar da va dır; or tak
ör güt len me, ay rı ör güt len me, mil li me se le, Do ğu so ru nu, Mi sak-ı
Mil li ci yak la şım… Ko nu şu lu yor, ya zı lı yor, tar tı şı lı yor. Ba zen kız -
gın lık la, acı may la, ba zen üzül mey le, öf key le din li yor duk on la rı.
Bu duy gu la rın hep si şöy le, ya da böy le ya şan dı, ya şa dık. Ço ğu in -
san, grup ken di si ni bi le ta nım la ya ma mış, Tür ki ye dev ri mi nin for -
mü las yo nu nu yap ma mış ve bu ko nu da da cid di adım lar atıl ma mış -
ken, ken di ni be ğen miş te o ris yen ler ola rak ger çek li ği miz üze ri ne
ah kam ke si li yor du. Bi zi he sa ba kat mı yor lar dı. Kür dis tan adı na ko -
nuş ma hak kı da on la rın te ke lin dey di!.. Bu da, biz de do ğal ola rak
de ği şik duy gu lar ya ra tı yor du; za man za man sert leş ti ği miz, tar tış -
ma yı an lam sız bu lup tar tış ma dı ğı mız ol muş tur. Türk so lu kı sır
dön gü sü nü ya şı yor du. Kür dis tan on lar için bi lin mez lik ti. Ama or -
ta lık ta söz çok tu. Hal kı mız ve ül ke miz adı na ko nuş ma la rı in sa nı
çi le den çı kar ma ya ye ti yor du. En önem li si de Kür dis tan’ı bir ül ke
ola rak ka bul len me ve bi lin ce çı kar ma nın ol ma yı şıy dı. So run Mi -
sak-ı Mil li sı nır la rı için de, Tür ki ye dev ri mi öl çe ğin de ele alı nı yor -
du. Bu çev re ler le faz la tar tış ma la ra gir me dim. Ta bii soh bet ve tar -
tış ma la rı mız da hiç ol ma dı de ğil… Bu dö nem ay nı za man da Kürt
“so lu”nun da ay rış tı ğı bir dö nem di. An ka ra’ya git ti ği miz yıl lar da,

61
DDKD da ha ön ce ki DDKO mi ra sı üze rin de ye ni den boy ver miş ti.
Baş kan Apo, bu çev re ler le ba şın dan be ri tüm bağ la rı ko par mış tı.
Kürt fe o dal, kü çük bur ju va ke sim ler le ara mı za ka lın bir sı nır çi zil -
miş ti. Te mel be lir le me miz ulu sal kur tu luş mü ca de le si nin pro le tar -
ya nın ön cü lü ğün de emek çi sı nıf la ra da yan dı rı la rak yü rü tül me siy -
di. Ay rış ma tüm hı zıy la sü rü yor du. Bu ke sim le ri az-çok hem ül ke -
den, hem de An ka ra’dan ta nı yo ruz. Bun la ra Türk so lun dan da ha
faz la öf ke du yu yor duk. Zi ra Türk so lu ger çek li ği mi zi faz la bil mi -
yor ve ta nı mı yor du. Kür dis tan’ın ya ban cı sıy dı. Di ğer ke sim ler
Kür dis tan’dan ge len, ora da ya şa yan, Kür dis tan’ı az-çok bi len, ta -
nı yan in san lar dı… On la rın Kür dis tan dev ri mi ni ruh suz laş tır ma,
su lan dır ma, ki şi sel çı kar la rı nı öne çı kar ma, dev rim ci li ğin ge nel
pres ti jin den ya rar lan ma ya ça lış ma la rı hep ağ rı mı za git miş tir. Dev -
rim adı na yo la çı kan la ra kar şı olum suz ta vır la rı, yak la şım la rı et ki -
siz kıl ma vb. tas fi ye ça ba la rı bi zi öf ke len di ri yor du. Ge nel de sol da
Kür dis tan dev ri mi adı na yo la çı kan lar hor la nı yor, dış ta la nı yor du…
Türk so luy la ve Kürt bur ju va, mi li yet çi ke sim le riy le he men her
dü zey de ko puş ya şa nı yor du… Bi ze kar şı ya pı lan bü tün ide o lo jik
sal dı rı la ra, kü çük gör me le re rağ men ide o lo jik grup kim li ği ni ka -
zan mış tık. Ken di mi zi gi de rek ka bul et tir miş tik. Pra tik te kim se den
ge ri ka lır ya nı mız da yok tu. Ge rek fa şist le re kar şı yü rü tü len mü ca -
de le de, ge rek se di ğer alan lar da ak tif bir bi çim de yer alı yor duk. Bu
ko nu lar da kim se nin bi ze söy le ye bi le ce ği bir şey de yok tu.
- Ken di ni ze ne za man dan iti ba ren “Ben PKK’li yim” de me ye
baş la dı nız? Özel ve ge nel sü reç si zin açı nız dan na sıl bir akış gös -
ter di? Ge liş me niz de baş ka kim le rin kat kı sı var?
- Kür dis tan’ı ta nı mam, kav ra mam, di le ge tir mem, ki şi lik tip le ri -
ni çö züm le mem, da ha iyi bi lin ce çı kar mam gi bi ko nu lar da Baş kan
Apo’nun be lir le yi ci li ği var dı. Hay ri, Maz lum, Ha ki ve di ğer ar ka -
daş lar da baş lar da An ka ra’day dı lar. İlk çe kir dek kad ro olan ar ka -
daş lar ki şi lik bul ma mı za, dev rim ci leş me mi ze bü yük emek ver di -
ler. Çe kir dek kad ro da ki ar ka daş la rın ki şi lik le ri güç lüy dü. Ve Kür -
dis tan dev ri mi nin ge rek si nim duy du ğu doy gun luk tay dı. “Apo cu
ruh” de di ği miz o ruh ha li bu ar ka daş lar da var dı, öy le ken di ni be -

62
ğen miş, ay rık tu tan, di ğer in san la ra te pe den ba kan, ka ri ye rist, bil gi
bi ri kim le ri ni ki şi sel kap ris le ri için kul la nan in san lar de ğil ler di. Her
yö nüy le yan la rın da ra hat ol du ğu muz, ko nu şup tar tış tı ğı mız bir
çev rey di. Kür dis tan’a gi den Ke mal Pir de za man za man ge li yor du.
On lar la da iliş ki miz olu yor du. He nüz ken di mi ide o lo jik-po li tik
ola rak eğit miş, ye tiş tir miş de ğil dim. Da ha çok ar ka daş la rı din le -
me, on lar dan bir şey ler öğ ren me du ru mun day dım. Ve gi de-git mez
de za ten ken di mi pra tik fa a li yet için de bul dum… Gi din ce, Ha cet -
te pe de ha zır lık sı nı fı na –ilk yıl İn gi liz ce öğ re ti lir di– de vam et tim.
Fa şist ler le ça tış ma la rın yo ğun ol du ğu bir yıl dı. Okul da ve yurt ta
epey bir Kürt bi ri ki mi var dı. On lar la iliş ki ye geç me, ta nış ma, bir -
lik te kal ma, pra tik iş le re ko şuş tur ma… 1978’e ka dar böy le sür dü.
Gru bun bel li kad ro la rı Kür dis tan’a dö nüp mü ca de le yi ül ke ye ta şır -
ma ça lış ma la rı nı sür dür dü ğü için An ka ra’da ki pra tik fa a li yet ler da -
ha çok biz le rin omu zu na yük len miş ti. Bu uğ ra şı la rın gi de rek bü tün
za ma nı mı al ma sı, ki şi ola rak ben de bü yük ek sik lik ya rat tı; te o rik
ve ide o lo jik dü zey de ken di mi ye te rin ce eği te me dim. Gün lük iş le -
rin için de bo ğu la rak dev rim ci te o ri yi özüm se me de ge ri kal dım.
Dev rim ci bir kad ro için ge rek li olan ide o lo jik yet kin li ğe ula şa ma -
dım. İde o lo jik eği ti mi mi ih mal et tim. İş le rin yo ğun lu ğu te o rik ça -
lış ma ma en gel de ğil di. Bi raz da ha ener jik dav ran mak, ken di mi
sık mak ye ter de ar tar dı. Bu ek sik li ğin so nuç la rı nı, acı sı nı dev rim ci
ya şa mım bo yun ca tat tım. Kür dis tan gi bi ağır so run la rı olan bir ül -
ke de, ulu sal kur tu luş mü ca de le si ni yü rü ten, hal ka ön der lik eden
kad ro la rın dev rim ci eği ti mi ni sav sak la ma sı, bu nu sı ra dan bir iş
ola rak gör me si in ti har la öz deş tir. Kür dis tan ger çe ği ne, dev ri min
ide o lo ji ve po li ti ka sı na ha kim ol ma yan mü ca de le ye de ha kim ola -
maz… Evet, so ru nu zun di ğer kıs mı na ge çe yim: Biz o sı ra da ken -
di mi zi PKK’li ola rak ta nım la mı yor duk. Çün kü he nüz par ti ku rul -
ma mış tı. PKK res mi kim li ği yok tu. “Kür dis tan’lı dev rim ci ler” adı -
nı kul lan sak da, biz de ki esas an la yış şuy du: Bir ta be le ya, is me sa -
hip ol mak ye ri ne, ön ce onun içi ni dol du ra bi le cek bir güç ola lım,
ya pı lan ma ya gi de lim, da ha son ra bir isim kul la nı rız. Ve 1979’a ka -
dar böy le gel di. PKK kim li ği 1979’dan son ra res mi kul la nıl ma ya

63
baş lan dı. PKK, 1978’de res men ku rul du, ama ila nı, adı nın ka mu o -
yun da kul la nıl ma sı 1979 Tem muz son ra sın da ol du.
- Ye ri gel miş ken so ra yım: Par ti ni zin is mi ni çin “Par ti ya Kar ke -
ren Kür dis tan” (Kü dis tan İş çi Par ti si) ör ne ğin, Kür dis tan Halk
Par ti si de ola bi lir di… İş çi söz cü ğü nü seç me ni zin özel bir an la mı
var mı?
- Biz ler bu ko nu da ki isim tar tış ma la rı için de ol ma dık. Ya ni
par ti ku ru luş ha zır lık la rın da bu lun ma dık… Ama par ti mi zin is mi,
do ğal ola rak Kür dis tan’a ba kış açı mı zın bir ürü nü, ide o lo jik-po -
li tik tu tu mu mu zun bir so nu cu dur. Par ti nin is mi ne yak la şı mın ne
ol du ğu nu Baş kan Apo’nun bir ko nuş ma sın dan ak ta ra lım: “(…)
1978’le re gel di ği miz de gru bun ken di ni da yat ma sı da ha da art -
mış du rum day dı. İş te böy le si bir dö ne me par ti ola rak ken di mi zi
de ğer len di rip, par ti ol ma ya ce sa ret ede rek gir me liy dik. (…) Bir
ad ver mek ge re kir se kar ker (İş çi) olur, baş ka bir ad olur önem li
de ğil di. Önem li olan ken di mi zi par ti ola rak de ğer len dir me miz di.
(…) Da ha çok Kürt lük ger çek li ği mi zin emek çi ler ger çe ği ol du ğu,
ege men le rin, iş bir lik çi le rin Kürt lük ger çe ğiy le faz la iliş ki si nin
kal ma dı ğı or ta day dı. Esas iti ba riy le Kürt lük adı na sa vu nu la cak
de ğer le rin emek çi ler adı na sa vu nul ma sı ge rek ti ği, bu nun da sos -
ya lizm le müm kün ola ca ğı, do la yı sıy la par ti mi zin böy le si bir öz de
ve bi çim le niş te ola ca ğı an la şıl ma lıy dı. Adı mız da bu ger çe ğin bir
ifa de si ol ma lıy dı… ” Kür dis tan’da ya şan ma sı ge re ken bir dev -
rim dir. Bu dev rim de, ke sin ti siz, sos ya liz me ev ri len, ulu sal de -
mok ra tik dev rim ola cak tır. Ulu sal ku ru luş sa va şı mı za pro le tar ya
ide o lo jik-po li tik ön der lik ede cek ti… Biz de te mel güç köy lü lük -
tür. Bu ide o lo jik be lir le me le ri mi zi işin ba şın day ken yap mış tık.
Biz, Kür dis tan’da pro le tar ya nın ide o lo jik-po li tik ön cü lü ğüy le
yok sul köy lü lük ve emek çi le re da ya na rak dev ri mi mi zi ya pa cak -
tık. Bur ju va zi nin, fe o dal ke sim le rin Kür dis tan’da dev ri me ön der -
lik et me şan sı yok tu. Ki, dün ya ge ne lin de bur ju va zi ar tık ge ri ci -
leş miş, dev ri min bay ra ğı nı bir ke na ra çok tan at mış tı. Ya ni ge nel -
de de mok ra si nin yü rü tül me si, top lu mun de mok ra tik leş ti ril me si
gö re vi de pro le tar ya nın, emek çi le rin omuz la rın day dı. Bu an la yış -

64
la ha re ket et ti ği miz için do ğal ki ku ra ca ğı mız par ti ye ya Emek çi
Par ti si di ye cek tik, ya da İş çi Par ti si… Baş ka bir isim le ta nım la -
mış ol ma mız ger çek li ği miz le ör tüş mez di.
- Pe ki on dan son ra ki gün ler de ne ol du? Üni ver si tey le iliş ki le rin
sü rü yor mu? Ne yap ma yı amaç lı yor su nuz?
- Ha zır lık sı nı fı na de vam et tim. Çün kü bi raz da dil öğ ren me is -
te ğim var dı. An cak ara dı ğım çev rey le iliş ki ye geç miş ve on la rın
pra tik fa a li yet le ri ne ka tıl mış ol mam be ni okul dan da uzak laş tır -
mış tı. Kür dis tan dev ri mi nin bü rok ra ta, tek nis ye ne, şu na-bu na
de ğil de en baş ta dev rim ci ye, ön cü ye, kad ro ya ih ti ya cı var dı.
Ger çek an lam da top lu mun dö nü şü me uğ ra ma sı, dev ri min ya şan -
ma sı kad ro so ru nu nun çö zül me si ne bağ lıy dı. Bu an la dı ğı mız, kav -
ra dı ğı mız bir olay dı. Ara da bir uğ ra ma dı şın da oku la git mi yor dum.
Çev re miz de, Kür dis tan’dan ge len azım san ma ya cak bir genç lik ke -
si mi var dı. İliş ki le ri sür dür me, öğ ren ci ler için de si ya si fa a li yet te
bu lun ma gi bi ça lış ma lar öne çı kın ca oku lun bir öne mi kal ma dı.
Kı sa ca sı okul da da hil, dü zen le iliş ki le ri ko par ma be nim için zor
ol ma dı. Ter si man za ra lar la kar şı laş mak da müm kün dü. Kür dis -
tan’dan, da ha ka pa lı bir or tam dan ge lip met ro pol de ai le iliş ki le rin -
den, fe o dal bas kı lar dan kur tu la rak ser best ha re ket et me ola na ğı na
ka vuş muş bir çok Kürt, bu ola na ğı ken di si ni eğit me ve dev rim ci -
leş tir me de kul lan mı yor du. Ter si ne ken di ni ona kap tı rı yor, yi ti ri -
yor du. Bur ju va, kü çük-bur ju va dün ya nın ağı na ta kı lıp yu tu lan, dü -
ze ne akan çok in san ta nı dık. Biz ler böy le bir ya şa mı ya ban cı laş -
ma; yit me, dü ze nin için de eri me ola rak ta nım la dık ve ba şın dan be -
ri el den gel di ğin ce o “ya lan cı ve ya nıl sa ma lı cen net ler”in ca zi be -
sin den ken di mi zi sa kın dık.
- So nun da üni ver si te den bü tün ola rak kop tun de ğil mi? Bu ko -
pu şu so mut ge rek çe le riy le an la tır mı sı nız?
- Üni ver si te yi bı rak ma mın esas ne de ni, da ha bü tün lük lü ola rak
za ma nı dev rim ci li ğe ada mam, bir dev rim ci gi bi ya şa mam ve üze -
ri me dü şe cek gö rev le ri ye ri ne ge ti re bil mem için di. Ta bii bu ko nu -
da is tek li, gö nül lü ol mak, ken di ni ik na et mek ge re kir. Ken di mi ik -
na da zor luk çek me dim. Bi li nir ki, dü zen den ko puş ço ğu in san da

65
san cı lı ger çek le şir. Al dı ğı bir kül tür var dır, ge le nek, iliş ki ler…
On dan son ra bel li ide al ler, amaç lar la kal kıp met ro po le ge lir.
Okur, önü ne bir şey ler koy muş tur. Ve onun için ye ni bir ya şam
baş la mış tır. Es ki ide al ler le dev rim ci lik ara sın da bir ça tış ma, he -
sap laş ma baş lar, iç he sap laş ma lar en de rin bo yut la ra ulaş tı ğın da
bir ter cih ge rek ti rir. Şöy le si in san la rı gör dük: Dev rim ci li ği be nim -
se yip, dü şün ce ola rak ka bul edi yor, ama kur du ğu sah te kü çük sı -
ğı na ğı ter cih ede rek, ken di ni dev ri me ver mi yor. Ya şa nan sü re ce
şim di ge ri dö nüp ba kıl dı ğın da, bu ter cih te kü çük sı ğı nak la rı nın
al tın da kal mış, ezi lip un ufak ol muş ni ce in san gö rü rüz. Hat ta bir -
çok üni ver si te yi bi ti rip dip lo ma alan lar gi de rek dü ze ne ka na li ze
ol du lar. Bü yük id di a lar la or ta ya çık mış, so nun da dü ze ne ak mış
sa yı sız “es ki tü fek” var. Bu ko pu şun esa sı nı be lir le yen ki şi lik tir.
Ya ni öz le sö zün bir ol ma sı, dav ra nı şın dü şün cey le uyuş ma sı, ki şi -
nin ken di siy le ba rı şık ol ma sı ola yı önem li dir. Eğer bir ide o lo jipo
li ti ka ve ya ye ni bir ya şam tar zı sa vu nu lu yor, doğ ru lu ğu ka bul
edi li yor sa, ya şam bu na uy gun ku rul ma lı dır. Pra ti ğe onun ro ta sıy la
akıl ma lı dır. Hem dev ri mi ve ye ni in san ti pi ni sa vu na cak sın, hem
de pra tik te iliş ki le ri ko ru ya rak, es ki ku rum la rı, an la yış la rı ya şa ta -
cak sın! Böy le bir tu tum, ya şam kar şı sın da opor tü nist lik tir. Opor -
tü nizm ise, bi lin di ği gi bi ba tak tır. Ge ri iliş ki le rin, ku rum la rın için -
de de be len me dir. Ben bu ko pu şu çok ra hat sağ la dım; zor lan mam,
te red dü te düş mem söz ko nu su ol ma dı. Ve 1978 ilk ba ha rın da dev -
rim ci ça lış ma için An ka ra’dan ay rıl dım.
- An ka ra’dan ay rıl dı ğı nız da ar tık na sıl bir in san dı nız? Olum lu
olum suz yön ler le ele alır sak, ne ler söy le ye bi lir si niz?
- Bir dev rim kad ro su açı sın dan, Kür dis tan dev ri mi gi bi zor, ağır
bir dev ri mi kal dı ra bi le cek ka pa si te de yet kin, yo ğun laş mış, onun
bü tün zor luk la rı nı, hış mı nı gö ğüs le ye bi le cek in san ol ma açı sın dan
ele alır sak; he nüz çok ye ter siz dim. Ya ni işin ba şın day dık. İyi ni yet,
coş ku, bağ lı lık, inanç, umut, gü ven var, ama bu nun bir bü tün ola -
rak bi lin ce çı ka rıl ma sı, ki şi lik te so mut laş ma sı za yıf tı. Te o rik-ide o -
lo jik eği ti mi mi ih mal et ti ği mi, bu ko nu da cid di boş luk la rın ol du -
ğu nu söy le dim. Bu ya pıy la Kür dis tan’a dön düm. Ama ay nı za -

66
man da, Kür dis tan’a dö nüş be nim için ya şa mı mın en bü yük olay la -
rın dan bi riy di. Ger çek an lam da bir dö nüş tü bu. Hem ül ke yi, hem
ken di mi ye ni den bul ma, ye ni den üret me an la mı na ge li yor du. Geç -
miş te, “biz Kür düz, Kür dis tan lı yız” di yor duk, ama bu nun bi lin ce
çı ka rıl ma sı, kav ran ma sı ola yı za yıf tı. Şim di ise bu ül ke yi gün yü -
zü ne çı kar ma, ta ri hin önü nü aç ma ya so yun muş tuk. Ya ni bir ulu sal
kur tu luş sa va şı yü rüt me bi linç ve gö re viy le yo la çık tı ğı nı bi li yor -
sun. Bu bi linç le, duy gu lar la do lu sun, so yu nu lan iş in sa nı coş tu ru -
yor, şevk ve ri yor. Bir yan dan da se ni bek le yen dağ lar ka dar zor lu -
ğun far kın da sın. Hal kı mız ta nın maz ha le ge ti ril miş, bi lin ci çar pı -
tıl mış, ken di ni bi le mez nok ta ya itil miş, sö mü rü nün her tü rüy le yüz
yü ze bı ra kıl mış tı. Böy le bir top lu ma ye ni ya şa mı; dev rim ci ya şa mı
ka zan dır mak çok zor du. Ne ki, biz de bu zor lu ğu di ze ge tir me ye
so yun mu şuz. Ar zu mu zun dü ze yi bu. Ka rar lı yız…
- Be lir gin leş tir mek için so ru yo rum: Si zin bu dö nü şü nüz as lın da
ör güt sel bir tu tu mun ifa de si, de ğil mi? Ya ni Mu zaf fer Aya ta’nın, ya
da Hay ri Dur muş’un dö nü şü de ğil… ör güt sel an lam da ken di ara -
nız da otu rup ka rar alı yor su nuz, ki min gi de ce ği ni, ni çin gi de ce ği ni
be lir li yor su nuz. Ya ni Kür dis tan’a dö nüş de mek, bir ör güt sel ya pı -
nın dö nü şü dür…
- Ta bii, bu dö nüş bi linç li, ör güt lü bir dö nüş. Ar tık bi rey sel an -
lam da bir dö nüş de ğil. An ka ra’ya gi di şi miz fark lı, ama ora dan ül -
ke ye dö nü şü müz çok da ha fark lı. An ka ra’ya yal nız ba şı ma git tim.
Ül ke me ör güt lü bir tu tu mun ifa de si ola rak dön düm… Ken di ni da -
ha iyi bul muş ve ta nım la mış, ül ke yi kav ra mış, ide o lo jik-po li tik
ola rak da ter ci hi ni yap mış, bu nu ör güt sel an lam da pe kiş tir miş bir
in san ola rak dön düm. Bi zim Kür dis tan’a dö nüş ola yı mız, Kür dis -
tan dev ri mi ni omuz la yıp gö tü re bi le cek, bu na ka rar kıl mış in san la -
rın ör güt lü dö nü şü dür.
- Pe ki siz bu dö nü şü na sıl ger çek leş tir di niz? Ne re ye, ne amaç la
git ti niz, ne ler ya şa dı nız?
- 1978’in ilk ba ha rın da Kür dis tan’a dön düm. Kür dis tan’da bu
dö nem mü ca de le miz yay gın lık ka zan mış tı. Fa şist, fe o dal, ajan ki -
şi, çev re ve ku rum la ra kar şı yo ğun bir ey lem li lik için dey dik. Kür -

67
dis tan’a akı şı mız, Kür dis tan’da dü zen le çı kar iliş ki sin de olan bü -
tün çev re le ri kar şı mı za çı kar ma so nu cu nu do ğur muş tu. Hep si nin
çı kar la rı nı sar san bir akım, bir ha re ket tik. Dev let ve ör güt le di ği
çev re ler, ajan-fe o dal ke sim ler da hil bir bü tün ola rak PKK’ye kar şı
ol mak te me lin de bir ara ya gel di ler. Kit le ye, hal kı mı za ulaş ma mız
on la rın ba ri kat la rı nı yık may la, yer le bir et mey le ola nak lıy dı. Kit le -
le re ce sa ret, bi linç ve coş ku ver me, ha re ke te ge çir me an cak bu
yol la ger çek le şe bi lir di. Şim di ye ka dar hal kı mız adı na mü ca de le et -
ti ği ni ile ri sü ren ler Kür dis tan’a hiç bir şey ka zan dır ma mış lar dı. Le -
ga lizm, re for mizm ve ben zer an la yış lar, fa a li yet ler ye ni bir ya şa -
mı, dö nü şü mü müm kün kıl maz dı. Biz il le gal ça lış ma yı te mel al -
mış tık… Kür dis tan’a dön dü ğüm gün ler de, Hil van’da, Sü ley man lı
fe o dal çe te ler le ça tış ma lar tüm hı zıy la sü rü yor du. Bun la rın bir kıs -
mı ajan laş mış, 1978’de po lis le bir lik te ar ka daş la ra sal dır mış ve
Ha lil Çav gun’u şe hit et miş ler di. Ke mal Pir, Meh met Ka ra sun gur
ve baş ka ar ka daş la rın ça lış ma la rıy la Sü ley man la ra kar şı mü ca de le
bo yut lan mış tı. Hil van’a gel dim. Ka ra sun gur’la ta nış tım. Böl ge in -
sa nı nı, iliş ki le ri, ya pı yı bil mem den ötü rü Ka ra sun gur Hil van’da
kal ma mı is te di ve ora da kal dım. Ar tık Hil van’da Sü ley man lar ge -
ri le til miş, köy le ri ne çe kil miş ler di. Ha re ke ti miz de kit le le re gü ven
ver miş, kit le sel leş me sağ lan mış tı… Hil van, PKK ve mü ca de le miz
açı sın dan çok şey ifa de eder. Ora da ki ça tış ma la rı mız ve ça lış ma la -
rı mız, di ğer sol güç ler le ara mız da ki bü yük far kın da so mu ta dö -
kül me si dir. Hil van, mü ca de le yi öğ ren ci genç lik ten ve şe hir ça lış -
ma la rın dan kır sal ala na ta şır ma da, köy lü lük te ki –de ğer le ri çar pı tıl -
mış ve ser sem le til miş kır sal alan in sa nın da ki– dev rim ci po tan si ye -
li açı ğa çı kar ma da, dev rim ci is tem ler et ra fın da kit le sel leş mek te ilk
ör nek ol muş tu. Ay nı za man da bu de ne yim par ti ve kad ro lar ola rak
ken di mi zi ta nı ma da, Kür dis tan lı laş ma mız da bü yük bir rol oy na -
mış tı. Mü ca de le Hil van’da bo yut ka zan mış tı, ama oray la sı nır lı
kal ma dı. Kür dis tan’da aşi ret çi fe o dal iliş ki le rin en yo ğun ol du ğu
Si ve rek’e taş tı. Fe o dal aşi ret çi ke sim le rin en güç lü sü olan M. Ce -
lal Bu cak’la Si ve rek’te ki ça tış ma la rı mız mü ca de le nin da ha bü yük
bo yut lar al ma sı nı do ğur du. İş bir lik çi, fe o dal ajan la ra kar şı mü ca -

68
de le miz Mar din’e, Bat man’a taş tı. Yap tık la rı mız, Kür dis tan’da
geç miş te hiç ya şan ma yan ye ni bir bo yu tu, cep he iliş ki si için de
mil yon la rı ku cak la ma mı zı be ra be rin de ge tir di. Ve böy le pra tik bir
an lam da gö rev al mak be nim için bü yük bir şans ol du. Zi ra kit le ler -
le doğ ru dan iliş ki de bu lun mak, yüz yü ze ol mak sa ye sin de yok sul
köy lü lü ğü, di ğer ke sim le ri, emek çi le ri, şe hir de ya da kır da ol sun
Kür dis tan in sa nı nın ge nel özel lik le ri ni da ha iyi ta nı dık. Kad ro lar
da, PKK de ken di ni ger çek an lam da bu mü ca de le için de bul du, ta -
nı dı. Mü ca de le miz kit le sel le şip bo yut lan dık ça Sü ley man lar da ha
bir çık ma za gir di ler, dev rim ci oto ri te ye tes lim odu lar.
- Bu fi i len ger çek le şen, si lah bı rak ma an la mın da bir tes lim ol -
ma mı? Ya ni ge lip si ze si lah la rı nı mı tes lim et ti ler?
- Evet… Fe o dal le rin ha fi fe al dık la rı, adam ye ri ne koy ma dık la -
rı, “bir avuç ta le be”, ya da “ço luk-ço cuk” de dik le ri dev rim ci ler
on la rı di ze ge tir di. Dev le tin ve ye rel ge ri ci güç le rin des te ği ne
rağ men bi ze kar şı di re ne me di ler. Doğ ru tak tik ler uy gu la ma mız
ve kit le des te ği sağ la ma mız on la rı ar tık tu tu na maz ha le ge tir di,
si lah bı rak tır dı… Kür dis tan’da si lah çok önem li dir. Na mus la öz -
deş tu tu lur. Si lah la rı nı ge ti rip bi ze tes lim et me le ri üze ri ne, biz,
mü ca de le yi Si ve rek’e ta şır ma yı ka rar laş tır dık. Sü ley man lı lar
1979’un Şu ba tı’nda tes lim ol muş tu. 1979’un ba ha rın da Si ve rek’e
git tim. Ora dan he nüz güç lü bir grup bi le şi mi miz yok tu. An cak
yo ğun bir dev rim ci bi ri kim var dı. Genç lik bü yük oran da DDKD,
Ka wa ve çe şit li re for mist kü çük-bur ju va ha re ket le re ka na li ze ol -
muş tu. Va ro lan güç lü po tan si yel bu akım lar ca kö rel til miş ve bi ze
kar şı şart lan dı rıl mış tı. İşi miz çok zor du. Bir avuç ar ka da şın öz -
ve ri li ça ba la rı so nu cu bir grup oluş tu ra bil dik. Ta ba nı mız da ha
çok iş çi, emek çi, yok sul köy lü, di ğer ha re ket le rin el at ma dı ğı ke -
sim ler den olu şu yor du. Hil van mü ca de le si nin sağ la mış ol du ğu
mo ral des tek ve kı sa sü re de hal kın öz lem le ri ni ken di miz de di le
ge tir me miz kök lü atı lım lar yap ma mı za ne den ol du. Al ter na tif
güç ol ma mız di ğer ha re ket le ri ür küt müş tü. Ço ğu ta ba nı nı bi ze
ka pa lı tut ma nın, bi zim le ko nuş tur ma ma nın yol la rı nı ara ma ya ko -
yul muş tu. Hat ta DDKD gi bi ha re ket ler un sur la rı nın bi zim le ide -

69
o lo jik tar tış ma ya gir me le ri ni bi le ya sak la mış tı. Fi i li sal dı rı lar ya -
nın da ka ra la ma, ça mur at ma gi bi dev rim ci ol ma yan yol la ra da
baş vu ru yor lar dı. Ama ar tık bi zi hiç bir güç dur du ra maz dı.
- Siz ler bu ara da ge niş kit le sel ekip ler ha lin de mi ça lı şı yor su -
nuz? Ça lış ma tar zı nız na sıl olu yor?
- Ye rel ör güt sel fa a li yet le ri miz sü rü yor. Böl ge sel fa a li yet için de -
yiz. Ka ra sun gur ve baş ka ar ka daş lar böl ge de ler. Hay ri de za man
za man de net le me ye ge li yor. Cu ma Tak, Sa lih Kan dal gi bi kad ro -
lar la bir lik te yiz. Ar tık ağır lık lı ola rak Si ve rek’tey dim. İliş ki le ri bil -
mem den ötü rü za man za man Hil van’a da uğ ru yor dum. Ça lış ma la rı
Si ve rek’te yo ğun laş tır ma ka ra rı al dık tan son ra ora ya si lah, in san
gü cü ve di ğer ola nak la rı kay dır ma ya baş la dık. Git ti ği miz de ge nel
man za ra an lat tı ğım gi biy di. Za yıf da ol sa, Türk so lun dan da in san -
lar var dı. Ve kit le le re uma cı gi bi gös te ri li yor duk. Özel lik le
DDKD’nin bi linç li, sin si, inat çı ça lış ma la rı ne re dey se ar ka daş la rı -
mı zı kah ve ler de otu ra maz ha le ge tir miş ti. Biz le ri “yan dım al lah
çe te si”, “ma ce ra cı lar” vb. isim ler le ta nı tı yor lar dı. Bü tün ar ka daş -
lar dev rim ci ah lak öl çü le ri ne sığ ma yan yön tem ler le de şif re edil miş
du rum day dı. Ama şu da var ki; Si ve rek’te çe liş ki ler çok yo ğun du.
Fe o dal iliş ki ler, bas kı lar, çe liş ki ler Hil van’ın çok çok öte sin de ve
çe ki lir gi bi de ğil di. Açık tan ta lan var. Köy ler ba sı lı yor, sü rü ler gö -
tü rü lü yor, gün düz gö züy le Si ve rek’in için de ev ler ba sı lıp so yu lu -
yor, fid ye ler alı nı yor, mut la ka her gün bi ri le ri öl dü rü lü yor. Kan da -
va la rı ve da ha baş ka ne den ler le in san kı rı mı sü rü yor… Halk bu -
nal mış, çı kış arı yor. Hil van mü ca de le miz o çev re de ge niş bir yan kı
yap mış, hal kı et ki le miş, bi ze doğ ru ev ri len bir yö ne lim var… Hil -
van mü ca de le si Kür dis tan’da yer le şik fe o dal, aşi ret çi ge le nek sel
ge ri ya pı lar la dev rim ci te mel de kar şı kar şı ya ge lip onu di ze ge tir -
me nin ilk ör ne ği. Bu güç lü avan ta jı mız la Si ve rek’te dev rim ci ça -
lış ma ya sı kı ca sa rıl dık. Bir yan dan şe hir de ki ça lış ma la rı mız sü rer -
ken, di ğer yan dan da kır sal alan da ki ça lış ma la rı hız lan dır dık. Çok
geç me den Bu cak çe te le riy le ça tış ma yı da önü mü ze koy duk ve bu -
nun ha zır lık la rı na baş la dık.
- Bu aşi ret ler le yap tı ğı nız ça tış ma lar, ya ger çek ler tam bi lin me -

70
di ğin den ve üze ri ör tük kal dı ğın dan, ya da be lir li bir si ya si amaç
için çe şit li spe kü las yon la ra mal ze me ola rak kul la nıl dı ğın dan geç -
miş te dev rim ci de mok rat ka mu o yun ca tam ayır dı na va rıl ma yan bir
ko nu ola rak kal dı. Ama cı nız tam ola rak ney di? Ko nu nun açı ğa çı -
ka rıl ma sı, da ha be lir gin ha le ge ti ril me si için baş ka şey ler söy le -
mek is ter mi si niz?
- Açık la ma sı ol duk ça ge niş bir ko nu bu. Söy le nen le rin tam ola -
rak bi lin ce çı ka rıl ma sı için bi raz Kür dis tan’ı, Kürt hal kı nı ta nı mak
ge re kir. Kür dis tan’da sağ lam te mel de yol al mak zo run day dık. Sağ -
lam, ayak la rı ye re ba san bir ze min de güç lü bir çı kış yap mak…
He def buy du. Bi raz şu na ben zi yor: Yo ğun bir kar ya ğı şı var ve her
ta raf diz bo yu kar. Ve bir grup in san gi de ce ği ye re var mak için
kar da yü rü mek zo run da. Bu yü rü yüş için bi ri nin ön de bu lun ma sı,
yol aç ma sı, iz bı rak ma sı ge rek. An cak bu şe kil de ar ka dan ge len le -
rin zor lan ma dan yol ala bil me si müm kün ola bi lir. İş te biz de Kür -
di san’da yol açı yo ruz. Dev rim ci an lam da kit le le ri ör güt le me, kit le -
le re ulaş ma, açı lan yol da on la rı yü rüt me ça ba sın da yız. Kür dis -
tan’da sö mür ge ci ege men güç ler açı sın dan bir boş luk yok. Yer le şik
fe o dal iliş ki le re, sö mür ge ci ya pı lan ma ya, ku rum laş ma ya kar şı dur -
ma ek sik tir… Sol, Kürt lük adı na or ta ya çı kan ke sim ler de dü zen
iliş ki le ri nin dı şı na ta şa mı yor. Onun la ko şul lan mış. Böy le si ne gi rift
bir ya pı için de hal ka gi dip on la rı ör güt le mek için fe o dal ke sim le -
rin halk üze rin de ki bas kı sı nı kır mak, hal ka ulaş ma nın yo lu nu aç -
mak ge re kir. Ye rel iş bir lik çi ege men güç ler yok sul kit ley le bi zim
ara mız da ku ru lan bü yük bir ba ri kat tı. On lar la olan ça tış ma la rı mız,
mü ca de le miz kar şı-dev ri min ka tı laş mış ba ri ka tı nı par ça la mak tır.
Da ha çok bu an lam da ele al ma lı yız. Yok sa fe o da liz min tas fi ye si,
ağa la rın top rak la rı na el koy ma, yok sul köy lü ye da ğıt ma ola yı de -
ğil. Ör ne ğin, Hil van’da ör güt len me miz sö mür ge ci iş bir lik çi fe o dal
iliş ki ler kar şı sın da ye ni bir iliş ki ya ra tı yor; dev rim ci güç pres tij
ka zan dık ça, on lar güç kay bı na uğ ru yor du. Do ğal ola rak ulaş tı ğı -
mız so nuç la rı haz me de mi yor, var lı ğı mı zı teh li ke li gö rü yor; boğ -
mak, bi tir mek için sal dı rı yor lar dı. Kı sa ca sı güç ol ma mız, iliş ki le -
rin önü nü aç ma mız, ge niş le me miz, bu nu ör güt sel iliş ki le re dö nüş -

71
tür me miz için önü mü ze di ki len, yo lu tı ka yan bu en gel le ri kal dır -
ma mız ge re ki yor du.
- O ge ri ve en gel le yi ci iliş ki ler Si ve rek’te de kar şı nı za çık tı ve
on lar la ça tış ma lar ka çı nıl maz ha le gel di?..
- Evet… Bu, özel lik le Si ve rek gi bi bir yer de en yo ğun bi çi miy -
le kar şı mı za çık tı. Si ve rek, Kür dis tan’ın pro to ti pi dir, bir ay na dır.
Kür dis tan’ın tüm iliş ki ve çe liş ki le ri ni yan sı tan bir ay na… Ge rek
sö mür ge ci iliş ki ler ve ulaş tı ğı de rin lik, ge rek bur ju va par ti ler, ge -
rek sol ve sol cu luk adı na ya pı lan lar, ge rek se hal kın se fa le ti, yok -
sul lu ğu… Her şey iç içe geç miş… İş te böy le bir yer de hal kı ör -
güt le mek, hal ka ulaş mak, on lar üze rin de ki bas kı ay gıt la rı nın, iliş -
ki le rin da ğı tıl ma sı, par ça lan ma sıy la olur. Di le ko lay, bin ler ce yıl -
lık bir ya pı lan may la çe tin bir kav ga içi ne gi re cek tik. Dev rim ci lik
id di a sın da olan, ora da dev rim ci lik yap mak is te yen in san, ör güt,
işi söz den çı ka rıp ken di si ni ko nuş tu ran ey lem li li ğe dö nüş tür mek
zo run da dır. Bin ler ce yı lın köh ne miş bi ri kim le ri ni ta şı yan hal ka
gü ven ver mek, onu ka çır ta ma ya cak, ik na ede cek, ama mut la ka
dev rim ci tarz da dö nüş tü re cek bir mü ca de le an la yı şıy la müm kün -
dür. Ör ne ğin DDKD, kit le le re gü ven ve re me di. Laf çok tu, ama iş
yok tu. Hal kın her han gi bir so ru nun da ağa la rın, aşi ret re is le ri nin
bas kı sı kar şı sın da po li ti ka sız, çö züm süz ka lı yor lar dı. Çö züm üre -
te me di ğin yer de, kit le le ri pe şin den gel me ye ik na ede mez sin, ör -
güt le ye mez sin, ulaş mak is te di ğin he def için yü rü te mez sin. Bu
ger çek li ği kav ra dı ğı mız için mü ca de le ye sı kı ca sa rıl dık. Kır sal
alan da ve şe hir de, il gi li yer ler de ge rek li ha zır lık la rı yap tık tan son -
ra, 30 Tem muz 1979’da M. Ce lal Bu cak’a sal dı rı dü zen le ye rek
Si ve rek mü ca de le si ni baş lat tık. Esa sın da Si ve rek mü ca de le mi zin
bo yut la rı bü yük tür. Hep si ni aç ma ya ca ğız. Par ti nin ora dan baş la -
ya rak Kür dis tan’da ge ril la mü ca de le si ne geç me pla nı, ta sa rı sı da
var dı. An cak pra ti ği miz bu so nu ca var ma ya o gün ler de yet me di.
Ken di için de yet mez lik le ri olan bir sü reç ti…
- Par ti ne za man ilan edil miş ti?
- 1979 Tem muz’un da. Bu cak sal dı rı sıy la be ra ber par ti ila nı da
ger çek leş ti ril di. Bu cak lar bü yük bir güç tü. Hal kı mız bu sal dı rı -

72
mız la bir an lam da ken di öz gü cü nü sı nı yor du. İli şil mez, he def
alın maz di ye bil di ği M. Ce lal Bu cak ve çe te le ri ne nam lu la rı nı
doğ rult ma ce sa re ti ni gös te ren le ri ya kın dan ta nı ma, bun la rın sı kı -
şın ca sı vı şan ta kım dan olup ol ma dık la rı nı gör mek is ti yor du. Üst -
len di ği miz gö re vin cid di ye ti, ağır lı ğı kü çüm se ne cek cins ten de -
ğil di. Par ti miz ilk de fa bu ey le miy le iç ve dış ka mu o yu na Kür dis -
tan şa fa ğın da do ğan kı zıl bir güç ol du ğu nu du yu ru yor du. Par ti nin
ge liş me si, pres tij ka zan ma sı, Kür dis tan ge ne lin de dev rim ci ça lış -
ma ola nak la rı ya rat ma sı açı sın dan Si ve rek mü ca de le si bir dö nüm
nok ta sı ola cak tı. Kar şı mız da yüz ler ce si lah lı eş ki ya, ge ri ci ke sim -
le rin ve sö mür ge ci le rin tam des te ği ne sa hip M. Ce lal Bu cak du ru -
yor du. Mü ca de le nin omuz la rı mı za yük len di ği bu so rum lu luk bi -
lin ciy le di şe diş bir kav ga ya tu tuş tuk.
- Bu ça tış ma lar siz le re bek le di ği niz so nuç la rı ver di mi?
- Ver di. Hal kın des te ği ni ka zan ma mız için yıl lar ca bek le me mi ze
ge rek kal ma dı. Si ve rek mü ca de le si nin et ki si Si ve rek’le sı nır lı de -
ğil di. Ül ke miz de ulu sal uya nı şın ge liş me sin de bü yük rol oy na dı.
Ör güt ve mü ca de le pra ti ği ni zen gin leş ti re rek bek le ne ni ver di. O
aman sız mü ca de le ye ta nık olan hal kın yok sul ke sim le ri, köy lü le rin
bü yük bir kıs mı kı sa za man da saf la rı mız da yer le ri ni al dı. Ar tık böl -
ge ye kök sal mış tık, sö mür ge ci ler ve on la rın ya mak la rı bi zi sö ke -
mez ol muş lar dı. Halk bi zi ba rın dı rı yor, ko ru yor ya nı mız da el de si -
lah sa va şı yor du. Ça tış ma lar bir yıl dan faz la sür dü. Dik kat çe ken bir
nok ta da; ge niş ke sim ler, özel lik le “ca hil” de ne rek kü çüm se nen
yok sul köy lü lük bü yük oran da mü ca de le mi ze omuz ve rir ken, bu sı -
cak ça tış ma or ta mın da ay dın-genç lik, me mur ta kı mı nın he men hiç
des te ği nin ol ma yı şı, ya nı mız da yer al ma yı şıy dı. Bu so nuç da bi ze
di ğer ha re ket le rin et kin ol du ğu bu ke sim ler de ya rat tı ğı tah ri bat hak -
kın da fi kir ver me ye ye ter. Yo ğun ça tış ma, mü ca de le, ey lem li lik
için de di ğer si ya si grup lar ye rel dü zey de bir an lam da da tas fi ye ol -
du. Bu tas fi ye ba zı ha re ket ler için ge nel de bü yük bir dar bey di. Ger -
çek dev rim ci lik le dü ze nin ça tış ma sı kar şı sın da sah te dev rim ci li ğin
açı ğa çık ma sı, var lık gös ter me me si ya şan dı. DDKD o yüz ler ce,
bin ler ce in sa nı an ti-PKK te me lin de ko şul lan dı rıp dü ze ne ka na li ze

73
et ti. Ki mi si as ke re git ti, ki mi si me mur vb. ol du. On la rın ço ğu nu
kay bet tik, ye ni den mü ca de le ye çe ke me dik. Bu si ya si akım la rın ob -
jek tif ola rak dev ri me iha net et tik le ri or ta day dı. Yüz ler ce, bin ler ce
in sa nı dev ri me ka zan dır ma ye ri ne, kar şı-dev ri min ye dek gü cü ola -
rak dü ze ne ka na li ze et mek çok cid di bir suç tu… Kit le le re gü ven
ver me miz, kaç ma yı şı mız, mü ca de le yi bı rak ma yı şı mız dev rim ci
pres ti jin in şa sı nı sağ la dı. Bu cak ça tış ma la rı baş la dı ğın da dı şı mız da -
ki ler şöy le dü şü nü yor du: “Bun lar boy la rın dan bü yük işe gi riş ti ler.
Da ya na maz lar, öğ ren ci dir, genç tir ler… Bu cak lar eş ki ya dır. Tec rü -
be li dir, yüz ler ce si lah lı adam la rı var dır. Ar ka la rın da dev let var -
dır…” İş te sı kı ca sa rıl ma mız Bu cak çe te le ri ni ge ri le te rek sı nır la yı -
şı mız, bi tir me nok ta sı na ge ti ri şi miz –an cak 12 Ey lül’le bir lik te bir
ne fes al dı lar– kit le ler de de rin iz ler bı rak tı.
- Akıp gi den yo ğun pra tik fa a li yet, si zin dev rim ci ge li şi mi ni zi
na sıl et ki le di?
- Böy le si ne sı cak ça tış ma nın ol du ğu bir böl ge de ça lış mış ol ma -
mı şans di ye ni te le miş tim… Gü zel bir şans… Bu mü ca de le için de -
ki si ya si, as ke ri yet mez lik ve ek sik lik le ri mi zi par ti ele alıp de ğer -
len dir di ği için bun la ra de ğin me ye ce ğim… Si ya si ça lış ma lar, yo -
ğun ha re ket li lik, kit le sel lik ya şan dı. Pra tik fa a li ye tin ge rek tir di ği
gö rev ve so rum lu lu ğu ye ri ne ge tir me ye ça lış tık. Pra tik ya nı mız azçok
ge liş ti. Ama so ru na bü tün cül bir si ya si yet kin lik ve ide o lo jik
çö züm le me gü cü açı sın dan ba kıl dı ğın da, bu alan da ki şi sel ek sik lik
ve yet mez lik le ri min ol du ğu nu, ben den bek le nen kat kı yı su na ma dı -
ğı mı söy le me li yim. Çün kü, par ti min ben den bek len ti le ri var dı.
Bu nun bi lin cin dey dim. Ge rek Hil van’da, ge rek se Si ve rek’te ge çen
bu iki yı la ya kın sü re de dev rim ci eği ti mi mi çok ak sat tım. Bü yük
ih mal le ri miz ol du. Hem ken di mi zi, hem kad ro la rı mı zı, hem kit le -
mi zi ye te rin ce eği te me dik. İde o lo jik-po li tik yet kin li ğe eri şe me dik.
Pra tik için de bo ğul duk. De di ğim gi bi, pra tik te iyi ve bü yük şey ler
ya pıl ma sı na rağ men bu yet mez lik le rin aç tı ğı olum suz so nuç la rı,
par ti tak ti ği nin yet kin ce uy gu la na ma ma sın da da ha be lir gin ola rak
gör dük. Ör ne ğin, Kür dis tan’da ge le nek sel mü ca de le an la yı şı dı şı -
na biz ler de ta şa ma dık. Ge ril la yı ör güt le ye me dik, ge ril la tak ti ği ni

74
ge liş ti re me dik… Si ve rek mü ca de le si par ti açı sın dan bü yük bir de -
ne yim ala nı ol du. Akıp gi den mü ca de le için de epey kay bı mız var -
dı. Sa lih Kan dal, Cu ma Tak, Meh met Ağaç, Ze ki Akıl gi bi de ğer li
kad ro lar şe hit düş tü. Kür dis tan’da mü ca de le yi adım adım ile ri gö -
tü rü şü müz, kan be de li ile ger çek leş ti. Mü ca de le pra ti ği miz ken di -
mi ze, par ti ye, par ti çiz gi mi ze olan gü ve ni mi zi pe kiş tir di ve ay nı
za man da yet mez lik le ri mi zi açı ğa çı kar dı, bu lun du ğu muz ko nu mu
be lir le di. Baş lan gıç ta yap tı ğı mız be lir le me le ri mi zin doğ ru lu ğu nu,
isa bet li dav ran dı ğı mı zı, po li ti ka la rı mı zın ya şa ma ge çi ril me si ola -
nak la rı nın ül ke mi zin mad di ko şul la rıy la uyum lu luk gös ter di ği ni
açı ğa çı kar dı, biz le re ya şat tı. Bu yüz den bi rey ola rak ge liş me bu
sü reç ten ay rı ele alı na maz. Bi rey Onun bir par ça sı dır.
- O za man şöy le so ra yım, PKK saf la rın da ki mü ca de le niz de ki şi
ola rak na sıl bir se yir iz le di niz? Mad di an lam da ne tür gö rev ve
so rum lu luk lar üst len di niz? On la rı ye ri ne ge ti re bil di niz mi?
- Par ti mi zin bek len ti le ri ni ye te rin ce kar şı la ya ma dı ğı mı tek rar la -
ya yım. O gün lük hay huy için de par ti nin sı nır lı ola nak lar la çı kar -
dı ğı ya yın la rı bi le iz le ye me dik. İde o lo ji de, po li ti ka da de rin le şe me -
yen ler, ta bii ki gö rev le rin üs tü ne da ha güç lü gi de mez ler, ör güt sel
gö rev le ri yet kin ce ye ri ne ge ti re mez ler. Ama pra tik ya nı mız güç -
lüy dü. Böl ge yi ta nı ma mız, bağ lı lı ğı mız, inan mış lı ğı mız, de ği şik
kay tar ma ve çar pıt ma la ra git me yi şi miz ikir ci lik li dav ran ma yı şı mız
olum lu yön le ri miz di. An cak biz ler le il gi li esas yar gı ve ka ra rı par ti
ve hal kı mız ve re cek tir.
- Pe ki kav ga için de, ya nı nız da yi tir di ği niz, ölüm le ri ne ta nık ol -
du ğu nuz in san lar var mı?
- Evet… Bi raz ön ce say dı ğım ar ka daş lar la ça lış tık, on la rı yi tir -
dik… Ve da ha bir çok ta raf tar, sem pa ti zan, sa vaş çı yi tir dik… İsim
ola rak an dı ğım bu ar ka daş lar, kiş lik ola rak Kür dis tan dev ri mi ne
bü yük kat kı la rı ola bi le cek in san lar dı. Ara mız dan çok er ken ay rıl -
dı lar. Her ka yıp ay nı za man da dev ri mi iler let me de, ül ke ta ri hi ne,
ge le ce ğe dam ga vur ma da ve söz sa hi bi ol ma da par ti ve halk için
bir ka zanç tır. Ve şu da bi li ni yor ki, dev rim de en bü yük sö zü, son
sö zü hep di re nen ler, sa va şan lar söy ler, söy le miş tir. Bi zim söy len -

75
miş en bü yük sö zü müz şe hit le ri miz dir. Ama on lar ya şar ken de ge -
le cek va a de den, Kür dis tan’a bü yük hiz met ler su na bi le cek in san -
lar dı. Ör ne ğin M. Ağaç, ya rı cı lık ya pan yok sul bir köy lüy dü. Köy -
den sü rül müş tü. Şe hir de ame le lik ya pan, eme ğiy le zar-zor ge çi ne -
bi len bir ar ka daş tı. Çat-pat okur ya zar dı. İl ko ku la bi le gi de me miş -
ti. Fa kat, bir böl ge de, hem de ça tış ma nın en yo ğun ol du ğu bir böl -
ge de ona as ke ri so rum lu luk ve re bil miş tik. Bu den li par ti ye ve dev -
ri me inan mış, ara la rın dan bü yük ko mu tan la rın, bü yük yö ne ti ci le -
rin çı ka bi le ce ği in san lar dı. Ze ki, Cu ma ve Sa lih’in kay bın dan duy -
du ğu muz bü yük üzü tü yü söy le me ye ge rek yok. Par ti için bü yük
ka yıp lar dı. Ka ra sun gur mer kez ko mi te üye siy di…
- Siz hiç ölüm le yüz yü ze kal dı nız mı?
- Ta bii, bi zim de ölüm le kar şı kar şı ya gel di ği miz an lar ol du.
Mü ca de le nin o sı cak pra ti ği için de bu nu do ğal gör mek ge rek. Ölüm
ge lip ya ka na ya pış ma sa bi le, her an ölüm teh li ke si için de sin.
Hem düş ma nın bir an ön ce yok et mek is te di ği can lı bir he def sin,
hem de özel de ça tış tı ğın yer ne de niy le fe o dal çe te le rin he de fi sin.
- Pe ki bu lun du ğu nuz yer, ulaş tı ğı nız nok ta iti ba riy le par ti niz
açı sın dan 1980 yı lın da ge nel ko nu mu nuz ney di? Ha re ke ti niz ar tık
Kür dis tan’da ma ya tut muş muy du?
- Bu dö nem de biz Kür dis tan’da ulu sal kur tu luş ha re ke ti kim li -
ği ne ka vuş mak is te yen bir akım ol mak tan çı kıp, ger çek bir ulu sal
kur tu luş ha re ke ti ni te li ği ne ka vuş tuk. Kars’tan Mar din’e, An -
tep’e ka dar uza nan yay gın, yo ğun bir ey lem li li ği miz, kit le iliş ki -
le ri miz var dı. Kit le sel leş miş tik. Kür dis tan’da ol ma dı ğı mız yer
he men he men yok tu. Va rol du ğu muz, adım at tı ğı mız yer de, ge -
nel de tu tun du ğu muz, gi de rek güç len di ği miz bir ger çek ti. Kit le -
sel le şen ni tel bir güç tük.
- Bin ler le ifa de edi len ni tel bir güç…
- Mil yon lar la ifa de edi yo ruz…
- Öy le mi?
- Ta bii, ger çek cep he bo yu tun day dık. 1980 dö ne min de, 12 Ey lül
ön ce sin de, kit le sel cep he bo yu tun da iliş ki ler ge liş tir dik. Za ten bu
dö nem de ya şan mış bir ör güt sel kri zi miz var dı…

76
- Han gi ba kım dan?
- Bu da ha çok kad ro la rın ya ka lan ma sı, kay bı, o bü yük po tan si -
ye li, mad di gü cü ör güt sel gü ce dö nüş tür me me, ya ni dev ri me ka na -
li ze ede bi le ce ği miz mad di bir gü ce dö nüş tür me me kri zi ni ya şı yor -
duk. Eğer bu kit le mi zi, po tan si ye li mi zi ör güt le ye bil sey dik, 12 Ey -
lül’ü çok da ha fark lı bir bi çim de kar şı lar dık. 12 Ey lül kar şı sın da
bir ge ri çe kil me ya şan ma ya bi lir di. Ül ke ze mi nin de onu kar şı la ya -
bi lir dik. Bu ko nu da par ti nin ge niş de ğer len dir me le ri de söz ko nu -
su… Ya ni, kit le sel le şe me me kor ku muz ve so ru nu muz yok tu…
Ter si ne o yay gın kit le iliş ki si ni ku cak la ya ma ma, ör güt sel bağ için -
de tu ta ma ma so ru nu muz var dı. Bu ko nu da par ti kad ro la rı nın ye ter -
siz kal ma sı ya şan dı.
- Na sıl ya ka lan dı nız?
- Si ve rek’te –1980 yı lı nın 16 Mart’ın da ol ma sı ge re kir– Bu cak lar
bir ar ka da şı mı zı öl dür dü. Er te si gün bin ler ce in sa nın ka tıl dı ğı bü yük
bir ce na ze tö re ni dü zen le dik. Ce na ze tö re ni ne ka tı lan lar üze ri ne as ker
ateş aç tı.
- Ateş mi aç tı?..
- Evet, ateş aç tı. Kit le ta ran dı. Dört ölü, çok sa yı da ya ra lı… Biz
o hen ga me için de ge nel bir ope ras yon olur dü şün ce siy le bir kı sım
ar ka da şı Si ve rek’ten çı kar dık. Ya ka lan ma la rı nı is te mi yor duk. Ben
Si ve rek’te kal dım. Sı ğı na ğı mız var dı. Er te si gün ge nel ope ras yon
ol du ve sı ğı nak ta ya ka lan dım. Sa nı rım ih bar edil dim. Öğ le ne ka -
dar bu lun du ğu muz evi iki üç de fa ara dı lar, bir şey bu la ma dı lar.
Öğ len den son ra doğ ru ca sı ğı na ğa gel di ler. Böy le ce ele ge çi ril dik.
- Ce za e vi ya şa mı na geç me den ge ri ye dö nüp bak sa nız, dı şar da ki
mü ca de le de Mu zaf fer Aya ta ola rak ken di ni zi na sıl de ğer len di rir si -
niz? Dı şar da ki sü re ci ni zin ge nel bir kri ti ği ni ya par mı sı nız?
- Bu gün kü öl çü ler, de ne yim, bi ri kim le ge ri ye bak tı ğım da, o za -
man lar he nüz ço cuk luk dö ne mi ni ya şa dı ğı mı zı gö rü yo rum. Bi li nen
bir şey var ki, Kür dis tan dev ri mi zor bir dev rim ola cak. Kan ve ateş
çem be rin den ge çe cek bir dev rim… Böy le zor lu bir dev rim de ön cü -
nün iyi do nan ma sı, dü zen iliş ki le rin den tü müy le arın ma sı, pro le ter
kim lik edin me si ge re kir. Yi ne bir ön cü, par ti de ğer le ri ni, par ti kim li -

77
ği ni, ide o lo ji ve po li ti ka la rı nı şah sın da so mut laş tı ran, onu top lu ma
ta şı ran, bir çe kim mer ke zi ha li ne ge len in san ol ma lı dır. Ön cü, hal ka
ve dev ri me ait bü tün olum lu özel lik le ri, me zi yet le ri, hal kın ara dı ğı,
öz le mi ni duy du ğu her şe yi çö züm le yi ci ye te ne ğiy le bü tün leş ti rip,
çe kim mer ke zi olan ki şi dir. Ve biz Kür dis tan’da ye ni bir ki şi lik, ye ni
bir in san ti pi ya rat mak tan sö ze di yo ruz. Böy le si ne dü şü rül müş, ta -
nın maz ha le gel miş, ap tal laş tı rıl mış in san ye ri ne, ken di ni, in san lı ğı -
nı, ça ğı nı, dö ne mi ni ta nı yan, ta nım la ya bi len, so rum lu luk duy gu suy -
la do nan mış, gö rev le rin den kaç ma yan, bu nun ge rek le ri ni ye ri ne ge -
ti ren bir in san ti pi ya rat ma yı he def le mi şiz. Kuş ku suz böy le bir id dia
ile yo la çı kan lar, ye ni in san ti pi ya rat ma mü ca de le sin de ön cü lük
ede cek, bu nu her şey den ön ce en yet kin, en gü zel bi çi miy le ken di
şa hıs la rın da so mut laş tır ma ya ça lı şan lar ola cak tır. Ama bu ko lay bir
iş mi dir? Böy le ge ri, ağır top lum sal özel lik le ri üze rin den atıp ye ni
an la yış, ruh la, ide o lo ji ve po li ti kay la, ki şi lik le do nan ma sı söy lem de
bel ki ko lay dır. An cak ül ke pra ti ğin de, mü ca de le için de o ka dar ko -
lay ol ma dı ğı de ney le ri miz le ya şan dı. On-on beş yıl lık ki mi kad ro la -
rın ge ri top lum sal özel lik le rin den, kar şı sı nıf iliş ki le rin den ken di le ri -
ni arın dır ma dı ğı nı, mü ca de le nin, par ti nin ba şı na be la ol duk la rı nı
gör dük, ya şa dık. Bu bağ lam da ele al dı ğı mız da, ken di geç mi şi mi zi
dev ri min bo yu tu na ve ya par ti öl çü le ri ne vur du ğu muz da, bü tün iyi
ni ye ti me, saf lı ğı ma, dü rüst lü ğü me ve sa mi mi ye ti me rağ men he nüz
işin ba şın da ol du ğu mu gö rü yo rum… Ama ay nı za man da geç mi şe
dö nüp bak tı ğı mız da, be lirt ti ğim bu ek sik lik le rin ve öl çü le rin dı şın da
yal pa la yan, ki şi sel çı kar la rı nı öne çı ka ran, ya da par ti yi bu na alet
eden olum suz bir sü re ci miz ol ma dı ğı nı da gö rü yo rum. Bu te mel de
ele alı nır sa, ço cuk luk dö ne mi miz de ol sa, geç mi şi miz olum lu dur.
Ay nı şey par ti ta ri hi miz açı sın dan da ge çer li dir. 1978’le re ka dar olan
dö ne mi “ço cuk luk dö ne mi” di ye ta nım lı yo ruz. Biz de bü yü me, ger -
çek an lam da si ya si ör güt ol ma da ha çok 1980 ve son ra sı dır. Ki şi
ola rak da ken di mi zi bul ma mız, ta nı ma mız, ol gun laş ma mız da ha çok
1980 son ra sı sü reç te ki ce za e vi ya şa mı mız dır.
- Ar tık Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nin ir de len me si aşa ma sı na
ulaş mış olu yo ruz de ğil mi?

78
- Evet… O sü re ci ko yar ken, ay nı za man da bi raz da ken di ki şi li ği -
mi zi di le ge tir miş ola ca ğız. Di yar ba kır Zin da nı’nı ve ya mü ca de le yi,
par ti le ri, ör güt le ri ele al dı ğı mız da, ora da ki olay ve sü reç le rin, ora da ki
ki şi lik le ri de sı na dı ğı nı gö re ce ğiz. Ki şi lik ler de ora da an la mı nı bu lu -
yor. Ki şi lik ler ve ör güt, mü ca de le, pra tik bir bi ri ni dış ta la yan şey ler
de ğil. Ta mam la yan, bü tün le yen dir. Ters düş me ler baş la dı ğın da dış la -
ma da baş lar. Sü re ce ayak uy du ra ma yan gi di şe, ge nel akı şa ters dü -
şen in san lar ele nir, dö kü lür… Di yar ba kır bu nun da öy kü sü dür.
- O ha de iki mi ze de “ko lay gel sin” di ye rek, bu uzun rö por ta ja
baş la ya bi li riz…
- Evet baş la ya bi li riz… Biz ce ve ka mu o yun ca ye te rin ce bi lin me -
yen ama çok önem li şey le rin ya şan dı ğı Di yar ba kır Ce za e vi’nin ka -
pı sı nı ara la yıp o gün le re git me ye, bu yol cu lu ğa baş la ya lım…
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi: Ta ri hin kay det ti ği
ya şa nan en bü yük vah şet or tam la rın dan bi ri…
“(…)
‘Gi din Vi et nam ta ri hi ni oku yun ve da ha kö tü sü nü dü şü nün; iş te
du ru mu muz bu dur.’ Bu söz ler, Kür dis tan hal kı nın bü yük ön der le -
rin den M. Hay ri Dur muş yol da şın Di yar ba kır Zin da nı’nda zi ya ret -
çi si nin ‘du ru mu nuz ne dir’ so ru su na ver di ği kar şı lık tır. Ulus la ra ra -
sı Af Ör gü tü, iş ken ce ile il gi li ya yın la dı ğı bir ra por da tüm dün ya -
da uy gu la nan 100 tür lü iş ken ce ol du ğu nu be lir ti yor du. Ve ay nı ra -
por da, Tür ki ye dev le ti nin ise bu 100 iş ken ce tü rün den 70’ini uy gu -
la dı ğı açık la nı yor du. Bir de fa şist yö ne tim le rin ol du ğu ül ke ler de ki
ce za ev le rin de tüm den dı şa rı ya ka pa lı uy gu la nan iş ken ce tür le ri de
bu sa yı ya ek len di ğin de, Tür ki ye sö mür ge ci li ği nin zin dan lar da uy -
gu la dı ğı bar bar lı ğa ve az gın te rö re dün ya da çok en der rast lan dı ğı
so nu cu or ta ya çı ka cak tır.
Zin dan da ki yol daş la rı mız, en çağ dı şı yön tem le rin yü rür lük te ol -
du ğu; tes li mi ye tin ve iha ne tin fır tı na gi bi es ti ği ko şul lar da bo ğul -
ma mak, Kür dis tan ulu sal kur tu luş dev ri mi ni tem sil ede bil mek için

79
en kat la nıl maz zor luk lar pa ha sı na bü yük fe da kar lık lar gös te re rek,
za fer le rin çiz gi si ne ula şa bil me yi ba şar dı lar. Her tür lü mad di güç
ola nak la rın dan yok sun ola rak, yü rek le rin de ki azim, ka rar lı lık ve
be yin le rin de ki ulu sal kur tu luş çu di re niş dü şün ce siy le bü yük, ta ri hi
di re niş ler ser gi le di ler. Tes li mi yet ve iha net po li ti ka sı nı bo şa çı kar -
mak, ulu sal kur tu luş mü ca de le si nin zin dan la rın ka ran lı ğın da bo -
ğul ma sı nı en gel le mek uğ ru na, in sa nın yü re ğin de ve bey nin de bi ten
ne var sa, onu so nu na ka dar ger çek leş tir me ye ça lış tı lar. Ya pı lan
her şey, gös te ri len bü yük ira de gü cü ulu sal kur tu lu şun zin dan pra -
ti ğin de ki ba şa rı sı için ya pıl dı. Bu nun için hiç bir fe da kar lık tan ka -
çı nıl ma dı, ölüm den ise hiç kor kul ma dı.
Zin dan lar da iha ne tin at koş tur du ğu dö nem de, sa vaş esi ri yol -
daş la rı mı za da ya tı lan, ‘ya tes lim olur, ya iha net eder sin, ya da ölür
sün’ dü. Ta bii bu po li ti ka nın ba şa rı lı so nuç ver me sin de ölüm si -
la hı bir mo tor ro lü oy nu yor du. Bu iha ne ti da ya tan si la hı ge ri tep -
tir mek, di re ni şin ate şi ne dö nüş tür mek ge re ki yor du. (…)”
(Serx we bûn, Özel Sa yı 14 Ağus tos 1989 say fa. 42)
“(…)
Eğer bu dö nem de ar ka daş la rın zin dan di re ni şi ol ma say dı ve
iha net so nu na ka dar git sey di, Kür dis tan el den git miş ti. Biz bu yol -
lar da ve her ba kım dan bu ra da, ül ke de mü ca de le yi yük selt me sey -
dik, ölüm tam dı. Yi ne söy lü yo rum; in sa nın ken di si ni, dar an lar da
ta nı ma sı ge re ki yor. Dar dö nem ler de hal kın ka de ri üze rin de dur -
ma yan, ken di si ni dü rüst çe da va ya ver me yen, ge liş tir me yen bi ri,
ge le cek için de hiç bir şey ya pa maz. Ger çek ten, o dö nem öy le bir
dö nem di. 1970’le rin ba şın da ve 1980’ler de de böy le dir. 1970’le rin
baş la rın da iki doğ ru ke li me söy le me miz, ‘Kür dis tan bir ül ke dir ve
sö mür ge dir’ be lir le me le rin de bu lun ma mız, ge le cek te ne ya pa ca ğı -
mı zın da is pa tıy dı. Yi ne 1980’ler de düş man, iha ne ti ve tes li mi ye ti
da yat mak is ti yor du, bu dö nem de de ‘di re niş’ de mek zo run day dık.
Ar ka daş lar bu nun için zin dan lar da ‘di re niş ya şa mak tır’ şi a rı nı
yük selt ti ler. Bu o dö nem için çok doğ ru bir şi ar dı. Bir ki şi için de -
ğil, bir halk için di re niş ya şa mak tı.

80
Bu dö nem de hal kı kim tem sil edi yor? El bet te ki zin dan lar da ki
di re niş tem sil edi yor. Maz lum yo lun da, di re ni şin ya şam la ba ğı nı
gör dü ğü için dir ki, ölü mün üze ri ne yü rü yor. Bu nun için; o di re niş,
o ya şam, bu yıl ki New roz’umuz da da hal kı mı zın ya şa mı nı tem sil
edi yor. Ta ri hi miz bu dur, bun dan baş ka ta rih yok tur. Bir in sa nın ya -
şa mı bir hal kın ta ri hi olu yor. Çün kü o hal kın ya şa mı nı tem sil edi -
yor. Maz lum’dan son ra Ke mal-Hay ri-Fer hat grup grup bu nu de -
vam et tir di ler. Bel ki sa yı ola rak az dı lar, ama on lar ya şa mı tem sil
edi yor lar. On la rın anı sı na bağ lı lı ğın bir ge re ği ola rak ül ke ye ya pı -
lan dö nüş de ya şa mın ken di si ni tem sil edi yor. O ta ri hi anın üze ri ne
yü rü yen ler sa yı ola rak az dı lar, faz la güç lü de ğil ler di, ha zır lık la rı
tam de ğil di, ama yi ne de ta ri he yük len me si ni bil di ler.
(…)”
(Serx we bûn ga ze te si / sa yı 101 say fa 15)
PKK Ge nel Baş ka nı Ab dul lah Öca lan’ın de ğer len dir me sin den
12 Ey lül ön ce si Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi
- Oku yu cu nun bel li bir fi kir edin me si ni sağ la mak ba kı mın dan
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’ni ze min ola rak ta nı tır mı sı nız? Di yar -
ba kır As ke ri Ce za e vi, şe hi rin ne re si ne, ne za man ya pıl dı? Blok la -
rın yer le şi mi na sıl dı, bu kent te baş ka ce za ev le ri de var mıy dı?
- Sı kı yö ne ti min ila nın dan son ra Di yar ba kır’da, ko lor du için de,
si ya si tu tuk lu la rın top lan dı ğı üç ce za e vi var dı. İlk ce za e vi 1970’ler
de be to nar me ve sağ lam bir ce za e vi ola rak in şa edil miş. An cak bu,
da ha son ra tu tuk la ma la rın yo ğun laş ma sıy la ih ti ya ca ya nıt ver mez
ol muş. “İs tih kam” de di ği miz iki as ke ri bi na da –bi ri ne 2 No lu de -
ni yor du– bu ne den le ce za e vi ne çev ril di. Bu bi na la rın üçü de 12
Ey lül ön ce sin de tu tuk lu lar la tık lım tık lım do luy du. Biz ler tu tuk -
lan dı ğı mız da 15 gün ka dar “İs tih kam” da kal dık.
- Ne za man tu tuk lan dı nız?
- Ni san 1980’de tu tuk lan dım. Ce za e vi ne ge ti ril di ği miz de biz le ri
ay rış tır dı lar. Özel lik le be ni ve Rı za Al tun’u sağ lam ya pı lı bi na ya, 1

81
No lu’ya gö tür dü ler. Maz lum Do ğan ve Hay ri Dur muş’lar da ora -
day dı. Ey lül’e ka dar ora da ka lın dı, fa kat o ka dar ka la ba lık tı ki, bir -
çok in san ko ri dor da yat mak zo run da ka lı yor du. O dö nem ye ni bir E
Ti pi ce za e vi nin ya pıl dı ğı nı bi li yor duk. Bu ce za e vi ne ta şın mak, yer
dar lı ğı so ru nu nu kıs men gi de re ce ği için bu yön de gi ri şim ler de ol -
du. Çok geç me den di ğer ce za ev le rin den bel li grup la rı E Ti pi’ne
top la dı lar. En son, 6 Ka sım’da bu lun du ğu muz ce za e vi ka pa tıl dı.
Biz ler de E Ti pi’ne gö tü rül dük. Ko lor du için de ki si ya si tu tuk lu la rın
bu lun du ğu ce za ev le ri ip tal edil di ve bü tün tu tuk lu lar E Ti pi’ne ak -
ta rıl dı. Fa kat E Ti pi’nin in şa a tı he nüz bit me miş ti, ya ni ka ba iş le ri
bit miş, pen ce re ler fa lan ta kıl mış, ama ör ne ğin mut fak ve ben ze ri
yer ler he nüz bi ti ril me miş ti. Ye mek ler ko lor du dan ge ti ri li yor du. Ve
mi ma ri ya pı ola rak ta bil di ği miz içi çe ge çen blok lar dan oluş muş
kla sik E Ti pi ce za e vi… Tu tuk lu la rın ta şın ma ya baş la ma sı 1980
Ağus tos’un da ol du. Git ti ği miz de so ğuk lar baş la mış tı…
- O ün lü “Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi” de ni len yer bu ra sı mı
olu yor?
- Evet bu ra sı… As lın da bi na Ada let Ba kan lı ğı’nın, ama sı kı yö -
ne tim ko mu tan lı ğı el koy du. De di ğim gi bi 1980’de as ke ri ce za ev -
le ri yo ğun tu tuk la ma lar kar şı sın da ye ter siz kal dı. Sı kı yö ne tim Ko -
mu tan lı ğı bi na ya el ko yar ken, baş lan gıç ta, kul la nım ko nu sun da
an cak ba zı blok lar dan ya rar lan ma yı dü şü nü yor du. Ba zı la rın da ise,
ad li tu tuk lu lar ka la bi lir di. Ama bu ger çek leş me di. Yo ğun tu tuk la -
ma la rın ilk tah min le ri aş ma sı kar şı sın da ce za e vi tüm den si ya si le re
ay rıl dı. Ce za e vi nin yö ne ti mi bir bü tün ola rak Sı kı yö ne tim Ko mu -
tan lı ğı’na ve ril miş ti. Za ten ora ya ge ti ril di ği miz de bas kı lar baş la -
mış tı. 12 Ey lül son ra sı nı ya şı yor duk.
- Ce za e vin de kaç blok var dı?
- İda ri bö lüm le be ra ber beş blok… Ce za e vi miz Di yar ba kır’ın
ba tı sın da, ken tin tam bi tim nok ta sın da, Bağ lar sem tin dey di. Ce za -
e vi nin gü ney ta ra fı ma hal ley le bü tün leş miş, düz bir ara zi de, ken tin
Ur fa ta ra fın dan gi riş yo lu nun alt kıs mın da bu lu nu yor du.
- 12 Ey lül ön ce si dö nem de, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ku ral lar,
uy gu la ma lar açı sın dan na sıl dı, bu dö nem de ida re ile tu tuk lu lar

82
ara sın da ki iliş ki le rin dü ze yi ney di, hak gasp la rı bu dö ne min de
söz ko nu su muy du, hak la rı nız ne ler di?
- Şid det ve da ya ğın kul la nıl dı ğı açık bir fi zi ki bas kı or ta mı yok -
tu. Biz ler tu tuk lan ma dan ön ce böy le bir-iki olay, bas kın ve sal dı rı -
lar ol muş… Bel li baş lı hak la rın kul la nı mı na ge lin ce; bir yer de Sı -
kı yö ne tim Ko mu tan lı ğı’nın iz ni ne, ya da ida re nin key fi tu tu mu na
bağ lı, ya da on la rın ver di ği şey ler le sı nır lı olan bir du rum ya şan dı.
Ör ne ğin, dak ti lo yu o za man lar içe ri al dı ra ma mış tık. Sa vun ma mal -
ze me le ri miz bek le di ği miz ve is te di ği miz öl çü de ve ril mi yor du.
“De mok rat” ve ya “Ay dın lık” gi bi ga ze te ler içe ri so kul mu yor du.
Ki tap ola rak tek tük ro man ve ril se de, bu ko nu da da so run lar mız
var dı ve çö zü mü ne ya naş mı yor lar dı. En cid di so run la rı mız dan bi ri
sağ lık la il gi li ola nıy dı. Ce za e vin de bir re vir, sıh hi ye da hi bu lun -
mu yor du. An cak cid di bir has ta lık olur ve ken di ni acil ola rak da -
ya tır sa has ta ha ne ye gi di le bi li yor du. Bes len me so ru nu önem liy di,
ye mek ler ye nil me ye cek den li ber bat tı. As ke ri ye ye çı kan ka ra va na
yen mez du rum day dı. Bu nun dı şın da, tu tuk lu lar ken di ola nak la rıy -
la ih ti yaç la rı nı gi de rir, sağ lık ve bes len me so run la rı nı çö zer ler di.
Otur muş bel li bir hak lar lis te si yok tu… Ye ni hak lar el de et mek
için bel li gi ri şim le ri miz olur du, ama öy le uzun va de li aç lık grev le -
ri, ya da di re niş ler le sü re ce yük len me dik. Pro tes to lar, kı sa sü re li
aç lık grev le ri, uya rı lar ve di ya log gi ri şim le riy le so run lar sü rek li
gün dem de tu tu lur du. Fa kat ta lep le ri miz “Sı kı yö ne tim Ko mu tan lı ğı -
nı’nın iz ni yok…”, “Her şey ko mu tan lı ğın elin de, ya pa bi le ce ği miz
bir şey yok…” gi bi gös ter me lik ge rek çe le re çar pı yor du. Kı sa ca sı,
hak lar ko nu sun da olum lu yön de, el le tu tu lur so mut bir sta tü oluş -
tu ra ma dık. An cak o dö nem kay da de ğer bas kı, iş ken ce ve fi zi ki
yö ne lim de ol ma dı.
- İda rey le tu tuk lu lar ara sın da ki iliş ki ler na sıl dı? Ya ni bir as ke ri
ce za e vin de bu lun mak na sıl bir gün lük ya şa mı ifa de edi yor du?
- Bu gün kü “ce za ev le ri sta tü sü”yle kı yas la dı ğı mız da çok fark -
lıy dı… Bu gün bir an lam da, te mel hak lar di re niş so nu cu el de edil -
miş, ida re le rin de bir yer de ka bul len mek zo run da kal dı ğı fi i li bir
sta tü ya şa nı yor. –Bu fi i li sta tü tü zük ve yö net me lik ler de yer et miş

83
de ğil, an cak mev cut fa şist tü zük ve yö net me lik ler ör güt lü lük ve di -
re niş ler kar şı sın da uy gu la na mı yor– Ama o dö nem de bu nu gör mek
müm kün de ğil di. Mu ha tap la rı mız da ha çok su bay lar, iç yö ne tim -
den so rum lu olan iç em ni yet amir li ğiy di. Bi ze yö ne lik her han gi bir
yap tı rım ve bu te mel de zor la ka bul et tir me ola yı nın ol ma dı ğı nı
söy le miş tim. Ay rı ca, so run lar ta lep ler tem sil ci ler ce ida re kar şı sın -
da gün de me ge ti ri li yor, tar tı şı lı yor, da ha çok di ya log or ta mın da
çö zül me ye ça lı şı lı yor du.
- Ne ler is te nir di ör ne ğin?
- Ki tap, sa vun ma mal ze me si…
- Ha yır, ida re tu tuk lu lar dan ne yap ma la rı nı is ter di?
- Öy le özel bir is tem le ri ol ma dı… Ba zen as ke ri ce za e vin de ol -
du ğu muz ha tır la tı lır dı! Ama zor la saç, bı yık kes mek gi bi de ği şik
şey ler yok tu.
- Ya ni her han gi bir as ke ri yap tı rım söz ko nu su de ğil miy di?
- De ğil di. Per so nel, yö ne tim as ker de ol sa, si vil bir gö rü nüm
ege men di.
- Pe ki hak la rı nız ne ler di? İs ter sen o gün kü ko şul lar da kul lan mış
ol du ğu nuz hak la rı be lir le yin; çün kü da ha son ra ki sü re ce iliş kin
bel li kı yas la ma lar ya pa bi li riz…
- Şöy le özet le ye lim: Bir de fa ha va lan dır ma gün bo yuy du. Hüc -
re ler, ce za lan dır ma amaç lı kul la nıl mı yor du. 1 No lu’da dört-beş
ko ğuş var dı ve yer dar lı ğın dan ötü rü hüc re ler den ko ğuş gi bi ya rar -
la nı lı yor du. Hüc re ka pı la rı da da hil, bü tün ka pı lar açık tı. Ko ğuş lar
ara sı gi diş ge liş ser best ti. Bu ko nu da her han gi bir kı sıt lı lık ya şan -
mı yor du. İda re ye ula şa bil me ko nu sun da da özel zor luk lar yok tu.
Her an baş vu ru la bi li yor, ih ti yaç lar her za man gün de me ge ti ri le bi li -
yor du. Eğer has ta lar acil se, has ta ha ne ye gö tü rü lü yor, kan tin ser -
best, gün bo yu alış ve riş ya pı la bi li yor du. Kürt çe ko nuş ma ko nu -
sun da da her han gi bir en gel le me yok tu, ser best çe ko nu şa bi li yor -
duk. Zi ya ret haf ta da bir gün dü. Zi ya ret çi le rin ge tir di ği yi ye cek le -
rin içe ri ye alın ma sın da za man za man so run lar çı kar dı. As lın da yi -
ye cek le rin içe ri so kul ma sı ser best de ğil di; ba zen bay ram lar da,
özel gün ler de ida re yi ye cek le rin içe ri alın ma sı na ses çı kar mı yor du.

84
Ki tap so ru nu muz ise hep ol du. Ki tap la rın içe ri so kul ma sı ko nu -
sun da ki key fi li ği or ta dan kal dı ra ma dık. Sol der gi ler, De mok rat,
Ay dın lık ga ze te le ri ha riç, di ğer gün lük ga ze te ler ser best ti.
- Pe ki bu dö nem de ulu sal kim li ği ni ze yö ne lik bas kı lar var mıy -
dı? Var sa ki mi ör nek ler ve re bi lir mi si niz?
- O za man Kürt ol du ğu muz dan ötü rü özel bir uy gu la ma söz ko -
nu su de ğil di. Ama bi zi res men ta nı ma, öy le ka bul et me de yok tu.
He nüz bas kı ko şul la rı ol ma dı ğı için böy le özel bir yö ne li min ze -
mi ni de yok tu. An cak, açık tan söy len me se de, PKK’li ol ma ya yö -
ne lik bir ay rım, özel bir yak la şım söz ko nu suy du. Dav ra nış ve uy -
gu la ma lar da bu sü rek li ken di si ni açı ğa vu ran bir ol guy du. PKK’yi
da ha teh li ke li gör me, pra tik te de da ha faz la izo le et me, da ha faz la
de ne tim al tı na al ma gi bi tu tum la rı var dı. Ve bu, her şe ye yan sı yor -
du. Has ta ha ne ye gö tür mek ten tu ta lım, ye ni tu tuk la nan la rı ko ğuş la -
ra yer leş tir me ye ka dar. Bu, di ya log ya da di ğer iliş ki ler de ki her
bo yut ta gö rü lü yor du. Ama öy le açık tan ha ka re te va ra cak, de ği şik
uy gu la ma ya dö nü şe cek bir şey ol mu yor du.
- O dö nem de ce za e vin de bu lu nan dev rim ci le rin bi le şi min den
bah se der mi si niz? Ka ba hat la rıy la, ara nız da ki iliş ki ler de olum lu -
luk la rı nız ve ya olum suz luk la rı nız ne ler di? Han gi so run lar la kar şı -
la şı yor du nuz?
- E Ti pi’ne geç me den ön ce 1 No lu ce za e vi, PKK açı sın dan mer -
ke zi ko num day dı. Çün kü ön der kad ro lar ço ğun luk la ora day dı. Ay -
rı ca KUK, KA WA, Rız ga ri, Ala-Rız ga ri ve Öz gür lük Yo lu si ya set -
le ri nin yö ne ti ci le ri de bu ra day dı. Bu dö nem de ce za e vin de or tak bir
ör güt len me ya rat ma gi ri şim le ri miz ol du, fa kat tüm ça ba la rı mız so -
nuç suz kal dı. Mer ke zi an lam da bağ la yı cı ka rar al ma gü cü olan or -
tak bir ör güt len me ya ra tı la ma dı.
- Ni çin?
- Da ha çok grup la rın bir bir le ri ne yak la şım la rı yü zün den di ye -
lim… Dı şa rı ya uza nan bir bi ri ne kar şı ta vır lar, ön yar gı lar, yer leş miş
ba kış açı la rı nın aşı la ma ma sı, düş man po li ti ka sı nın, ya da yö ne li min
ye te rin ce kav ra na ma ma sı, işin faz la cid di ye alın ma ma sı… Ay rı ca
di ğer grup la rın –ki te mel olan bu dur– di re niş di ye bir so run la rı nın,

85
po li ti ka la rı nın bu lun ma yı şı nı mer ke zi ör güt len me nin ya ra tıl ma yı şı -
nın ne den le ri ola rak sı ra la ya bi li rim. Da ha son ra, 12 Ey lül’ün gel me -
siy le bir lik te, di ğer as ke ri ce za e vi ne ta şın ma sü re cin de, bas kı la rın
pey der pey gün de me gel me si, tek rar bel li bir lik ler ara ma, or tak ha re -
ket et me için ye ni den ze min yok la ma ça ba la rı nı da yat tı. De ği şik ge -
rek çe ler le sö zü nü et ti ğim grup lar böy le si bir bir lik te li ğe ya naş ma dı,
hat ta ken di si ni da ya tan ey lem ler le bi le ba zı la rı hiç ka tıl ma dı.
(DDKD, KUK, Rız ga ri, Öz gür lük Yo lu gi bi.) O dö nem de he nüz öne
çı kan, ya şa mı çe kil mez kı lan el le tu tu lur yo ğun sal dı rı ve bas kı lar
da yok tu. Or tak ör güt len me nin, or tak ha re ket et me nin va ra ca ğı so -
nuç lar, ba zı şey ler so yut ta, te mel de bi li nir, ama ki mi le ri için pra tik
da yat ma ol ma yın ca bu nu bi le an la mak, bi le bil mek çok zor dur…
Grup la rın bir bi ri ne olan yak la şı mı böy le bir or tak ha re ket tar zı nın
ya ra tıl ma sı nı müm kün kıl ma dı, özel lik le UDG’yi oluş tu ran DDKD,
KUK, Öz gür lük Yo lu’nun ye min li “an ti Apo cu lu ğu” tüm iliş ki le re
yan sı dı. Şu nun da bi lin me si ge re kir: Ör güt len me ih ti yaç tan, va ro lan
so run la rı çöz me is te min den do ğar. Grup la rın ge ne li nin di re niş di ye
bir der di, po li ti ka sı ol ma dı ğın dan or tak ör güt len me de cid di bir ih ti -
yaç ola rak ken di le rin ce gö rül mü yor du. Bu na rağ men 1 No lu’da grup
la ra, ya şa mı da ha ör güt lü ve ko lek tif kı la ca ğı ve grup lar ara sı iliş -
ki le rin ge liş me si ne kat kı da bu lu na ca ğı an la yı şıy la, or tak ya şa mı
oluş tur ma öne ri si ni gö tür dük. An cak o da ka bul gör me di. Ama iliş -
ki le re müm kün ol du ğun ca ol gun ve se vi ye li yak laş tık. Grup lar ara sı
iliş ki le ri faz la ucuz lat tır ma dık. Aya ğa dü şür me dik… Ge nel de bü tün
grup lar la bir di ya log, gö rüş alış ve ri şi or ta mı var dı. Ya ni her ko nu da
öne ri gö tü re bi li yor duk, ge len öne ri le ri de ğer len di re bil me, gö rüş
oluş tu ra bil me, tar tış ma or ta mı var dı.
- Ara nız da çok il kel de ol sa bir me ka niz ma ol du ğu nu söy le ye bi -
lir mi yiz?
- Evet… Bağ la yı cı bir şey ol ma mak la be ra ber yi ne de böy le bir
me ka niz ma var dı.
- Tu tum, tar tış ma sı ra sın da mı çı kı yor? Söz ge li mi; İda re di yor
ki, “ki tap la rı nı zı bun dan son ra ver me ye ce ğiz!” Bu da yat ma kar şı -
sın da siz ne ya pı yor su nuz?

86
- Grup la rın bir öne ri si var sa di ğer le ri nin gö rü şü ne su nu yor.
Öne ri grup lar ara sın da tar tı şı lı yor, or ta ya bir ka rar çı kar sa çı kar,
çık maz sa or tak gö rü şü ta şı yan lar ken di ara la rın da ta vır la rı nı oluş -
tu rur ve ya şa ma ge çi rir ler…
- Ey lül son ra sı dö nem de, ağır bas kı ko şul la rı nın da yat ma sın da
ve bir an lam da yer leş ti ril me sin de Ey lül ön ce sin den dev ra lı nan ki -
mi olum suz luk la rın et ki si ola bi lir mi? Eğer böy le si bir et ki den söz
et mek müm kün se kı sa ca bu olum suz luk la rı ir de le ye bi lir mi si niz?
- Di re ni şi ön le ri ne koy du ğu muz grup lar dü ze yin de so ru nu ele
al dı ğı mız da, olum suz yön de her han gi bir et ki den sö ze de me yiz.
Çün kü, bun la rın di re niş di ye bir po li ti ka sı yok tu. Şöy le dü şü ne lim:
Bi zim le di ğer grup lar ara sın da ki iliş ki iyi ol say dı, hat ta bu iliş ki
bel li bir it ti fak ör güt len me si bi çi min de so mut lan say dı, so nuç ne
olur du? Di ğer le ri nin tes li mi ye ti ni ön le me de bu bir et ken ola bi lir
miy di? Ke sin lik le ha yır… An cak di re niş öge le ri ni için de ba rın dı -
ran un sur ve grup lar açı sın dan or tak ör güt len me nin olum lu et ki le ri
olur. Bu ör güt lü lük bir bi ri ne yol gös ter me de güç, mo ral ver me de
ha liy le et ki le yi ci olur. So ru na bu te mel de ve doğ ru yak laş mak ge -
re kir. Gös ter me lik, bi çim sel ör güt len me le rin ro lü nü abart ma mak,
her şe yin anah ta rıy mış gi bi gös ter me mek ge re kir. Böy le yak la şı lır -
sa tes li mi yet çi, sağ an la yış la rın kaç kın lık la rı na bir ge rek çe olur.
Şu nu bi li yo ruz; sı nıf mü ca de le sin de, ulu sal-top lum sal mü ca de le -
ler de ör güt süz lük, ye nil gi ye açık ka pı bı ra kıl ma sı de mek tir. Ör güt -
süz lük ye nil gi nin geç ti ği açık ka pı dır. An cak de di ği miz gi bi, ör güt
ih ti yaç tan do ğar. Ör ne ğin as ke ri mü ca de le yi red de den bir si ya si
ha re ket ni çin as ke ri ör güt len me ye git sin? Çün kü ona ih ti yaç duy -
mu yor. An cak as ke ri mü ca de le yi si ya si mü ca de le si nin zo run lu bir
par ça sı ola rak gö ren ha re ket, bu ör güt len me yi ya ra tır. Ay rı ca ka -
zan mak is ti yor, tes lim ol mak is te mi yor san ör güt len me ye gi der sin.
Bu, hem ken di için de, hem de dı şın da ki dost güç ler le ya ra tıl ma ya
ça lı şı lır. Ter si du rum da, ya ni ka zan ma gi bi bir so ru nun yok sa, ör -
güt len me ye ih ti yaç duy maz sın, “ör güt le ne lim, sü re ce ör güt lü mü -
da ha le ede lim” yak la şım la rı se nin için faz la bir an lam ifa de et mez.
Di yar ba kır öz gü lün de sağ, tes li mi yet çi grup lar la böy le bir ör güt -

87
len me ya rat mış ol say dık, so nuç be lirt ti ği miz gi bi fark lı ol ma ya -
cak tı. Çün kü ön le ri ne di re ni şi koy ma mış lar dı. Sal dı rı or ta mın da,
ge li şen sert di re niş için de bu ya pı lar yi ne çö zü lür, dö kü lür ve bi zi
de ken di le riy le bir lik te ge ri çek me ye ça lı şır lar dı. Do la yı sıy la ce za -
e vin de mer ke zi an lam da grup lar ara sı bir ör güt len me nin ol ma yı şı,
on la rın tes lim oluş la rı nın ne de ni de ğil. Di re ni şi önü ne ko yan grup -
lar di ren se ler di, or tak ha re ket nok ta la rı bul mak ta zor lan maz lar dı.
Di re niş için de, düş man kar şı sın da güç ve ey lem bir lik le ri pe ka la
ya ra tı la bi lir. An cak di re niş ze mi nin de bu luş mak için, ön ce lik le di -
ren mek ve bu nu önü ne koy mak ge re kir. Eğer bu ya pıl maz sa, ne
ka dar ör güt len me bi çi mi ya ra tıl mış olur sa ol sun, o ze min de bu lu -
şul maz. Di yar ba kır ger çek li ği dı şı mız da ki ler açı sın da ta ma men
böy le dir. Di re niş ze mi nin de ça kı şa ma dık. Bu du rum ha liy le or tak
dav ra nı şı, or tak ha re ket et me yi en gel le di.
- 1978 son la rın da sı kı yö ne ti min çe şit li kent ler de ila nı ile bir lik -
te, ki mi as ke ri ce za ev le rin de Di yar ba kır As ke ri Ce za e vin’de ol ma -
yan, da ha de ği şik uy gu la ma lar gün de me ge ti ril di. Ör ne ğin Ma mak
As ke ri Ce za e vi’nde doğ ru dan doğ ru ya “ka rış tır-ba rış tır” po li ti ka -
sı ve ba zı as ke ri ku ral lar uy gu lan mak is ten di. (12 Ey lül son ra sın -
da ise tüm den uy gu lan dı.) O dö nem de Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde böy le si bir po li ti ka nın uy gu lan ma mış ol ma sı aca ba dev rim -
ci le rin o böl ge de bu lun duk la rı güç le doğ ru dan iliş ki li bir şey miy -
di, yok sa baş ka po li ti ka la rın ürü nü müy dü? Bu ko nu da bel li dü -
şün ce le ri niz var mı?
- Baş tan şu an la şıl ma lı: Di yar ba kır’ın olu şu mu fark lı… Ya ni, tu -
tuk lu kit le si nin ni te li ği fark lı. Ge nel de top la na rak ce za e vi ne atı lan -
lar, ezi ci ço ğun luk ola rak Kür dis tan lı in san lar dan olu şu yor du… Bir
de, “ka rış tır-ba rış tır”ın uy gu la na bil me si için ce za e vin de ida re nin
bel li me sa fe al ma sı ge rek. Ya ni ken di po li ti ka sı nı ya şa ma ge çir mek
için tu tuk lu kit le si nin di re ni şi ni kır ma sı, onun ze mi ni ni oluş tur ma sı
ge re kir. Bu uy gu la ma nın Ma mak’ta ol du ğu nu duy duk, ba sı na yan -
sı dı, ora da as ke ri uy gu la ma la rın gün dem leş ti ği söy le ni yor du. Biz
de, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde he nüz bun lar yü rür lü ğe gir me -
miş ti. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bu tür yo ğun sal dı rı ve bas kı -

88
lar 12 Ey lül’den son ra baş la dı. Ay rı ca, “fa şist” ola rak ni te le ye bi le -
ce ği miz bir tu tuk lu kit le si de yok tu. Ey lül sal dı rı sın dan son ra ya ka -
la nan ba zı iş bir lik çi fe o dal ke sim ler den in san lar, ka çak çı lar var dı.
Halk tan olan ka çak çı lar la bi zim özel bir so ru nu muz ol ma dı. Biz le
bir lik te kal ma la rı na da kar şı çık ma dık. İda re ise ba zen ay rı ko ğuş
aç tı, ba zen ka rış tır dı… Ay rış tır ma çok son ra la rı, 1985-86’lar dan
son ra ol du. Bu cak lı lar dan, dı şar da bi zim le ça tış ma için de olan iş -
bir lik çi-fe o dal çe te ler den tu tuk la nan lar ol du. Bun lar ara sın da M.
Ce lal Bu cak’ın ken di si de var dı, ama ay rı ko ğuş ta tu tul du, bi ze ka -
rış tı rıl ma dı lar. O bas kı or ta mın da içe ri ye düş müş ler di, bu na kar şı
ida re on la rın can gü ven li ği ni dü şü ne rek ya nı mı za ver me di.
- Dış sal bir ne den de var mı aca ba? Ce za e vi nin ken di iç bi le şi -
mi dı şın da… Ör ne ğin böl ge nin ge nel ka rak te ris ti ğin den kay nak la -
nan ne den ler ola bi lir mi?
- Şim di onu da ha çok de di ği miz şey ler le iliş ki li al mak ge re ki -
yor. Ya ni Di yar ba kır’a bi çi len rol açı sın dan dü şün mek ge rek. Di -
ğer ce za ev le rin de bu bağ lam da kar şı laş tır ma lar ya par sak, Di yar ba -
kır iyi an la şıl maz. Di yar ba kır’da ön le ri ne koy duk la rı te mel po li ti -
ka, Kür dis tan ba ğım sız lık mü ca de le si ni, PKK’de so mut la şan ulu -
sal kur tu luş ça ba sı nı bi tir mek ti. Öz ce si Di yar ba kır öze lin de Kür -
dis tan hal kı nı ve ön der li ği ni yok et mek ti. Esas amaç la rı sağ-sol
ay rı mı nı kal dır mak, ya da böy le bir gö rü nüm ver mek de ğil di; da ha
çok Kürt lü ğü ez mek, dev rim ci le re olan gü ve ni or ta dan kal dır mak -
tı. Her za man öne çı kan bu ol guy du ve bu nu gö zar dı et mek Di yar -
ba kır ger çek li ği nin tam ola rak an la şıl ma ma sı, kav ran ma ma sı an la -
mı na ge lir.
- O za man lar ara nız da ül ke nin ge le ce ği ve ge nel gi di şat hak kın -
da bel li tar tış ma lar olu yor muy du? Ve ki mi kes ti rim ler de bu lu nu -
yor muy du nuz?
- PKK ola rak ken di içi miz de yo ğun tar tış ma lar ya pı yor duk. Bir -
çok ko nu da söz lü, ya zı lı de ğer len dir me le rin ko ğuş la ra ak ta rıl ma sı
bi çi min de, ken di içi miz de yo ğun bir tar tış ma ya şı yor duk. En ka la -
ba lık kit le ol du ğu muz ve öy le bir-iki ko ğuş ta kal ma dı ğı mı zı da
unut ma mak ge re kir. Ör ne ğin, 12 Ey lül dar be si ni na sıl de ğer len dir -

89
mek ge re kir? Yö ne lim le ri ne ler ola bi lir? Özel ola rak ül ke miz de,
ya da ce za e vin de han gi amaç la rı ön le ri ne ko ya cak tı? Bun lar içi -
miz de tar tı şı lı yor du. Ama di ğer grup lar la –ki ço ğu biz den ay rı ka -
lı yor du ve ay rı ko ğuş tay dı– bu bağ lam da bir si ya si tar tış ma içi ne
gir me miz faz la ya şan ma dı.
- Ce za e vin de yak la şık ola rak kaç dev rim ci var dı? “Türk so lu”
di ye ta nım la dı ğı nız grup lar dan olan lar da var mıy dı?
- Var dı… Par ti zan ve Dev-Yol’dan ar ka daş lar var dı. Be lir gin
ola rak bun lar dı, ama di ğer le rin den de bi rer-iki şer ki şi bu lu nu yor -
du. An cak Türk so lu açı sın dan faz la bir var lık tan sö ze dil mez.
Ce za e vi mev cu du hak kın da tam bir ra kam ve re mi yo rum, sü rek li
de ği şi yor du. Ge nel sa yı yük sek ti, son ra da gi de rek tır man dı, beş -
yüz-al tı yüz, üç bi ne ka dar çık tı…
- Pe ki bu bö lüm de özel ola rak 12 Ey lül ön ce si dö ne me iliş kin
söy le mek is te di ğin baş ka şey le var mı?
- 12 Ey lül ön ce si ce za ev le ri faz la dik kat le ri çe ke cek bir odak
ola ma dı. Yo ğun bir iş ken ce ve sal dı rı ya şan ma dı ğı –12 Ey lül ön ce -
si Ma mak’a yö nel me söz ko nu suy du–, ay rı ca top lu mun te rö ri ze
edil me si ve sin di ril me sin de bir ba sa mak ola rak kul la nıl ma dı ğı için
ge nel bir il gi ala nı na dö nüş me di. Her ne ka dar si ya si le rin tu tuk lan -
ma sı çok faz la ol sa da bir top lum sal so ru na dö nüş me bo yu tu ka -
zan ma dı ğı için da ha son ra ki yıl lar da ya şa nan yo ğun sal dı rı nın he -
def le rin den bi ri ya pıl ma mış bu alan la rın yal nız kal ma sı, se si ni ye -
te rin ce du yu ra ma ma sı ve ya ka mu o yu nun il gi oda ğı na ye te rin ce
otu ra ma yı şı düş ma nın işi ni ko lay laş tır dı. Ay rı ca önem li olan ve
sal dı rı yı yo ğun laş tı ra rak PKK ön der li ğin de ge li şen ve epey yol
alan ulu sal kur tu luş mü ca de le si ni ez mek, bi tir mek ama cı nı gü dü -
yor du. Ulu sal kur tu lu şun tem sil edil di ği, ön der kad ro ve sa vaş çı la -
rın top lan dı ğı bir alan dı. Düş man bu ala nı da kap sa yan po li ti ka lar
üre te cek ti. Bu na kar şın ulu sal-sı nıf sal kur tu lu şu tem sil eden güç ler
de, kar şıt po li ti ka lar oluş tu ra cak tı ve bu po li tik lar ça tı şa cak tı. Böy -
le ce ce za ev le ri ger çek ça tış ma alan la rı için de ye ri ni ala cak tı. So -
run düş ma nın yok et me, biz le rin de var ol ma sa va şı mı nı sür dür -
me miz olun ca, ha liy le ça tış ma nın çok sert ve üst bo yut lu ol ma sı

90
ka çı nıl maz dı. An cak Kür dis tan’da ulu sal kur tu luş te me lin de ce za -
ev le rin de düş man la kar şı kar şı ya gel me, bu si ya se ti, ya pı yı tem sil
et me ya şan ma mış, ce za ev le rin de ki vu ruş ma top lu ma di re niş çi te -
mel de ta şı rı la ma mış ol ma sı ge re ken du yar lı lık ve il gi uyan dı rıl ma -
mış tı. Güç lü bir zin dan di re niş ge le ne ği nin ya ra tı la ma yı şı ve top -
lu ma ma le dil me yi şi düş ma nın sal dı rı yı per va sız laş tır ma sı nı be ra -
be rin de ge ti ri yor du. 12 Ey lül son ra sı uzun, kan lı ve zor lu bir mü -
ca de ley le ça tış ma nın ce za e vi bo yu tu ger çek ye ri ne otur tul du.
- Şu da bir et ken ola bi lir mi aca ba; 1980 ku şa ğı nın 1990’la ra
ve 2000’li yıl la ra ka te go rik ola rak bir “ce za ev le ri mü ca de le si” bı -
ra ka ca ğı ar tık çok açık. Ama aca ba 1971 ku şa ğı nın ken di sin den
son ra ge len ku şak la ra böy le si ne de ne yim yük lü ola rak kur ta rıl mış
bir ce za ev le ri mü ca de le si ge le ne ği bı rak ma mış ol ma sı da bir et ken
ola bi lir mi?
- De di ğim gi bi ge rek Kür dis tan’da, ge rek Tür ki ye’de ol sun, ce -
za ev le ri nin top lum sal bir du yar lı lık ya rat ma ma sı, ulu sal ve sı nıf sal
mü ca de le bağ la mın da yer li ye ri ne otur tul ma ma sın da, ya da bu ko -
nu da top lu mun du yar lı ve di na mik ke sim le ri nin po li ti ze edil me yi -
şin de bu ön cel dö ne min ha liy le olum suz et ki le ri var dır. Kal dı ki,
bu ko nu da bı ra kıl mış olum lu bir mi ra sın var lı ğın dan sö ze de me yiz.
12 Mart’ın ce za ev le ri ne yö nel me si 12 Ey lül’de ki gi bi ol ma dı. Za -
ten sı nıf sal ve ulu sal mü ca de le o den li bo yut la nıp şid det len miş de
de ğil di. Do ğal ola rak bu, ce za ev le ri ne de böy le yan sı dı; yo ğun ve
sis tem li bir bas kı, iş ken ce, sin dir me, iha net et tir me ve dev ri me
kar şı kul lan ma ba kı mın dan be lir gin bir po li ti ka la rı ol ma dı. Do la yı -
sıy la dev rim ci ler açı sın dan bü tün bun la rı bo şa çı ka ra cak de ney ve
mü ca de le ler de ya şan ma dı ve bi ze mi ras ola rak dev re dil me di. Bü -
tün bun lar, ha liy le si ya si kad ro la rın ka fa la rı nın açık ve net ol ma yı -
şın da et ki li ol du. Ve 1980 son ra sı dev rim ci ler, 12 Ey lül ko şul la rın -
da ce za ev le ri mü ca de le ala nın da di re niş ge le ne ği ni ya rat tı lar. Dev -
ra lı nan güç lü bir mi ra sın ol ma yı şı, bu mi ra sı ya ra tan la rın ağır bir
dö ne mi ya şa ma sı, bü yük be del ler öde me si ne de et ki de bu lun du.
- Ey lül ön ce si dö ne me iliş kin son bir ko nu; Di yar ba kır As ke ri
Ce za e vi’nde ba yan lar ko ğu şu var mıy dı?

91
- Evet… 1 No lu ce za e vin de ba yan lar ko ğu şu var dı. Ve gö rü şe -
bil me ola nak la rı mız da mev cut tu. On la rın da sa yı sı de ği şi yor du.
Grup grup ge li yor ve gi di yor lar dı. Ba zen bir okul dan beş-on öğ -
ren ci ge ti ri li yor, bir-iki ay son ra tah li ye olu yor du. Dev rim ci le re
yer ver miş, ba rın dır mış yaş lı ka dın lar dan tu ta lım, top lu mun de ği -
şik ke sim le rin den bir çok in san ge li yor du. Ve bir sü re son ra da bı -
ra kı lı yor du. Uzun sü re ka lan ar ka daş la rı mız da var dı. On lar da E
Ti pi açıl dık tan son ra ora ya nak le dil di ler.
- Ara nız da bel li iliş ki ler sağ la na bi li yor muy du?
- Es ki ce za e vin de her an gö rüş me ola na ğı bu lu yor duk, ko ğuş la -
rı mız yan ya nay dı, ara mız da sa de ce par mak lık en ge li var dı. E Ti -
pin de ise bu dü zey de ra hat bir iliş ki kur ma ola na ğı yok tu. Ama
iliş ki siz de ka lın mı yor du…
Ey lül son ra sı ya şa nan ilk gün ler
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi 12 Ey lül’ü na sıl ve han gi or tam
için de kar şı la dı?
- Özel lik le he nüz E Ti pi’ne git me miş, 1 No lu’da bu lu nan biz le rin
ola yı na sıl kar şı la dı ğı nı an la ta yım. 1 No lu’da hep si PKK’li ol mak
üze re üç ko ğuş kal mış tık. Dar be nin ol du ğu nu sa ba hın er ken sa at le -
rin de rad yo dan öğ ren dik. He men ar dın dan ida re nin sal dı rı-bas kın
şek lin de bir içe ri gi ri şi vb. ol ma dı. Dar be, bek le me di ği miz bir olay
de ğil di. Biz de faz la şaş kın lık ya rat ma dı. De yim ye rin dey se gös te re
gös te re gel di. An cak bi lin me yen, han gi gün ola ca ğıy dı. Tür ki ye ve
Kür dis tan’da ge nel gi di şa tın as ke ri bir dar be ye doğ ru ol du ğu nu ba -
sın dan ve ge ne ral le rin ho mur tu la rın dan sı ra dan bir in san bi le gö re bi -
lir di. E Ti pi ce za e vin de de ar ka daş lar so ru nu bi ze gö re da ha yet kin -
ce kav ra ya cak du rum day dı. On lar da fark lı ele al ma dı lar.
- O gün MGK bil di ri le rin de Al pars lan Tür keş’in kaç tı ğı yo lun -
da açık la ma la rın ya pıl ma sı siz ler de dar be nin ge nel ni te li ği ni an la -
ma yö nün den ki mi ya nıl sa ma lar ya rat tı mı?
- Ha yır… Dar be nin prog ra mı açık ve net ti. Tür keş le rin dar be nin
için de olup ol ma ma sı an cak uy gu la ma da ni cel bir fark lı lık ge ti re -

92
bi lir di. Amaç Kür dis tan’da ulu sal kur tu luş mü ca de le si ni yok et -
mek, Tür ki ye’de de dev rim ci de mok ra tik mu ha le fe ti ez mek ti. Ama
biz 1 No lu’da ki ler de Tür keş’in kaç ma sı bir il gi uyan dır ma dı de ğil.
İlk an lar as ke ri fa şist dar be nin na sıl bir iş le yiş ve kim ler le yö ne ti -
mi oluş tu ra ca ğı ko nu su ko nu şul du. Dar be yi ger çek leş ti ren tüm den
or du muy du, için de MHP ka na dı da var mıy dı, bu nu an la ma ya ça -
lı şı yor duk. Bu ko nuş ma lar öy le uzun sür me di, bir kaç gün için de
du ru mu net ola rak an la dık. Ya pı lan, emir-ko mu ta zin cir li fa şist as -
ke ri bir dar bey di.
- O ilk gün ler den baş la ya rak dar be, ce za e vi yö ne ti min de ne tür
de ği şik lik ler ya rat tı, siz le rin ruh ha li na sıl dı?
- Ce za e vi per so ne li, yö ne ti ci le ri ar tık kar şı mız da gör dü ğü müz
es ki in san lar de ğil di. Ken di le ri ne da ha faz la gü ven li; “or du yö ne -
tim de, sö zü müz da ha faz la ge çer, is te di ği mi zi ya pa rız…” ha va ve
tu tum la rın da ol du lar. Bu tu tum la rı nı söz lü teh dit ler, sa taş ma lar la
açı ğa vur du lar. “Bu ra yı da Ma mak gi bi ya pa rız, si zi as ker ya pa ca -
ğız ve as ker gi bi dav ra na cak sı nız! Gö re cek si niz hep si ni yap tı ra ca -
ğız…” Ta bii bu söz ve sa taş ma la ra kar şı tu tu mu muz net ti; bir pa -
nik, te dir gin lik, şaş kın lık, ya da ne ya pa ca ğı nı bil me me du ru mu
söz ko nu su de ğil di. On la rın yö ne lim ve ta vır la rı na ge re ken ya nıt la -
rı anın da ve ri yor duk.
- 12 Ey lül’le bir lik te si zin zin dan po li ti ka sı hak kın da ki ilk de -
ğer len dir me le ri niz ney di?
- Zin dan po li ti ka mı zı mer ke zi ola rak be lir le yen ar ka daş lar E Ti -
pi ce za e vin dey di. Ar ka daş la rın yap tı ğı ilk de ğer len dir me şöy ley di:
Düş man bi zi tes lim al ma, ajan laş tır ma, par ti mi ze ve hal kı mı za
kar şı suç lu bir ko nu ma ge tir me ama cın da… Bu böy le net ide o lo -
jik-si ya si bir tes pit ol du ğu hal de, ge nel ya pı mız ca he nüz kav ra na -
bil miş, ola yın si ya sal-pra tik an la mı nı bü tü nüy le eti miz de, ke mi ği -
miz de du yum sa ya bil miş de ğil dik. Zin dan po li ti ka mız bü tün bo yut -
la rıy la açık de ğil di, an cak özü bi li ni yor, ta vır di re niş bi çi min de
net le şi yor du.
- Pe ki özet le ida rey le iliş ki le ri niz na sıl dı, ya ni ida re tem sil ci le -
ri ni zi ta nı yor muy du? Tem sil ci lik me ka niz ma sı var mıy dı?

93
- Yer le şik bir tem sil ci lik ku ru mu yok tu. An cak tem sil ci ar ka -
daş la rı mız var dı, ida rey le iliş ki le ri bun lar sür dü rü yor du. İda re
bun la rı ka bul edi yor ve mu ha tap alı yor du. Ya ni mu hat tap al ma -
ma, ta nı ma ma, ya da “ko nuş mu yo rum” gi bi bir tav ra gir me di.
Bu du rum 12 Ey lül’den son ra da bir sü re de vam et ti. İda re nin
ba şın dan be ri bi ze yö ne lik şöy le bir yak la şı mı ol du: Ken di le rin -
ce yö ne ti ci po zis yon da olan kad ro la rı ta nı ma ya ça lış ma, on la rı
et ki siz kıl ma, tec rit et me “bun lar kış kır tı yor ve ka rış tı rı yor”
yak la şı mıy la he def ha li ne ge tir me tav rı ta kın dı. Da ha çok ön der
kad ro la ra yö ne li yor ve on la rı et ki siz ha le ge tir me ye ça lı şı yor du.
Bu nun dı şın da, bu aşa ma da –ki ba şın dan be ri uy gu la dı ğı bir po -
li ti kay dı– öy le açık tan red det me, mu hat tap al ma ma du ru mu ol -
ma dı. Ta bii son ra ki tır ma nış lar ve bas kı du rum la rı ay rı bir ko nu,
bun lar çok fark lı bir şe kil de ge liş ti.
- Tem sil ci ar ka daş lar, yap tık la rı gö rüş me ler den edin dik le ri iz le -
nim le ri siz le re ak tar dık la rın da önü nüz de ki sü reç te ne ler le kar şı la -
şa ca ğı nı za da ir bel li so nuç lar or ta ya çı kı yor muy du?
- As lın da tem sil ci le rin ida re ye git me si ye ri ne, gö rüş me ler ço ğun -
luk la ko ğuş lar da ya pı lı yor du. Su bay lar ge lir ve ora da ko nu şu lur du.
Böy le ce, za man za man biz zat ken di miz de mü da ha le de bu lu nu yor
ve ko nuş ma ya ka tı lı yor duk. Ha liy le ha va la rı çok de ği şik ti, ar tık
“bun dan son ra bi zim de di ği miz ola cak!” ha va sı bas kın dı. Bi zim de
tu tu mu muz açık ve net ti. Ve kı sa ca “is te di ği ni zi ya pa maz sı nız!” di -
yor duk. Söy le di ğim gi bi, o dö nem de kal dı ğı mız ce za e vin de Rı za ve
da ha bir kaç ar ka daş bu lun ma mı za kar şı lık, esas kit le miz ve di ğer
ön der kad ro lar E Ti pi ce za e vi ne ta şın mış tı. Bi zim ce za e vin de iç em -
ni yet amir li ği ya pan ha va cı baş ça vuş Mev lüt Ak ko yun’du. Bu sü -
reç te tes li mi yet ko şul la rı nı ya rat ma ve bas kı la rı tır man dır ma işi
Mev lüt’le baş la dı. Ay rı ca bu yö ne lim ler di ğer ce za e vin den da ha yo -
ğun ya şan dı. Mev lüt, son de re ce ge ri ci, şe ri at çı, fa şist bir tip ti. Çok
geç me den ya sak la ma lar, kı sıt la ma lar, pey der pey gel di ve da ha çok
bi zi tes li mi ye te zor la ma ça ba la rı gün dem leş ti.
- Ay nı sü reç te E Ti pi’nde ki ar ka daş lar için de böy le bir du rum
söz ko nu su muy du?

94
- On lar da da his se di lir ben zer bir du rum ya şa nı yor du. Ama biz -
de ki ka dar pra tik te so mut de ğil di. Ör ne ğin kal dı ğı mız 1 No lu’da,
ile ri ki gün ler de sü rek li ola rak pro vo kas yon ya rat ma, ta ciz et me
ve gar di yan la rın ha ka ret te bu lun ma la rı gi bi olay lar tır man dı. Gar -
di ya nın bi ri ha ka ret edip, ar ka daş lar dan bi ri nin üze ri ne ka ra va na -
yı atı yor. Böy le ce kav ga çı kı yor ve bir bir le ri ne vu ru yor lar. He -
men son ra sın da ko ğuş ba sı lı yor, ar ka daş lar bi na nın dı şın da ki bah -
çe de öğ le ne ka dar dö vü lü yor. Son ra in zi bat ka ra ko lu na gö tü rü lü -
yor, bir de ora da dö vü lü yor lar. Ar dın dan E Ti pi’ne gö tü rü lüp hüc -
re ye atı lı yor lar. Bu na ben zer tek-tük olay lar ya şan dı… Çok geç -
me den ko ğuş lar ara sı iliş ki yi kes me gün de me gel di. Ba zı ko ğuş -
lar ara sın da ka pı şek lin de açık yer ler var dı, on la ra sac vur ma, ay rı
ay rı ha va lan dır ma ya çı kar ma yo lu na gi dil di. Es ki bi na nın esas
ola rak bir ha va lan dır ma sı var dı, ço cuk ve ba yan lar ko ğu şu dı şın -
da da üç bel li baş lı ko ğuş bu lu nu yor du. O ara ba yan lar ko ğu şu
bo şal tıl mış, ço cuk lar ko ğu şu na ise, ka çak çı lar yer leş ti ril miş ti.
Biz ler de esas ola rak o üç ko ğuş tay dık. Tec rit ve ta ciz et me gi de -
rek yo ğun laş tı. Ay rı ay rı ha va lan dır ma ya çı kar ma, tüm den çı ka ra -
ma ma son ra sı “saç kes me” gün de me ge ti ril di. Saç la rı kes me dik;
böy le ce epey bir di diş me, sü rek li çe kiş me, zor la kes me ça ba la rı
ve gi de rek hüc re ye at ma uy gu la ma sı baş la dı. Fa kat is te dik le ri ni
ya pa ma dı lar. Sü rek li fi i li di re niş ve kar şı ko yu şu muz ne de niy le
is te nen so nu ca he men ula şa ma dı lar.
- Bas kı la rın sü reç için de tır man dı ğı göz le ni yor, 12 Ey lül zin dan
po li ti ka sı ce za e vin de ilk ola rak han gi ku ral la ger çek leş ti ril mek is -
ten di? “Saç kes me”yle mi baş la mış tı?
- Be lirt ti ği miz ha va dı şın da, ce za e vi ya pı ve uy gu la ma sı nı de -
ğiş tir me amaç lı ilk ku ral saç kes tir me ile baş la ma dı. İlk uy gu la ma
sa yım ola yın da gün de me ge ti ril di. Da ha ön ce nor mal ya pı lan sa -
yım ye ri ne, “biz sa yı ma gel di ği miz de aya ğa kal ka cak sı nız” de nil -
di. E Ti pi’nde de ilk gün de me ge ti ri len “sa yım da aya ğa kal ka cak -
sı nız” ol du.
- Dar be nin de ğer len dir me si ne ve psi ko lo jik du ru mu nu za iliş kin
ola rak an lat tık la rın dı şın da ek le ye ce ğin şey ler var mı?

95
- Şu nu söy le ye bi li riz: Di ğer ce za e vi ne gi den ön der ar ka daş la -
rın bu lun du ğu yer le di ya lo ğu muz, ha ber leş me miz ke sil me di.
Do la yı sıy la na sıl dav ra nıl ma sı ge rek ti ği ko nu su da ki tav rı mız,
ha re ket ola rak o ha ber leş me ve tar tış ma la rın so nu cun da be lir le -
ni yor du ve so nuç biz le re de ak ta rı lı yor du. Uy gu la ma la rın ka bul
edil me me si, di re ni şin esas alın ma sı net ti. Ve bu ko nu da bir ka fa
ka rı şık lı ğı söz ko nu su de ğil di. Ama şu ko nu da ek sik le ri miz var -
dı: Düş ma nın yö ne li mi var dı ra ca ğı bo yut lar, bun la ra kar şı pra -
tik te ge liş ti ri le cek ey lem tür le ri ko nu sun da tam bir kav ra yış
için de de ğil dik. Ya ni da ha ön ce de ğin di ği miz gi bi bir ge nel kav -
ra yış ek sik li ği için dey dik. Fa şist dar be nin ni te li ği nin an la şıl ma sı
ve yer li ye ri ne otur tul ma sı faz la za ma nı mı zı al ma dı… Kı sa sü -
re de ola yı ken di açı mız dan doğ ru bir şe kil de de ğer len di re bil dik,
ya ni ni te li ği ne dir, na sıl bir dar be dir ve ne le ri he def le ye cek; tüm
bun lar kı sa sü re de açık lı ğa ka vuş tu. Psi ko lo jik du rum ise ha liy le
pek olum lu de ğil di. Kad ro lar da bir te dir gin lik, pa nik ol ma sa da,
en azın dan kit le miz de –ki biz bü yük bir kit le ha re ke ti ol du ğu -
muz gi bi, içer de de yo ğun bir kit le ye sa hip tik– şöy le ve ya böy le
ken di ni his set ti ri yor du. Cun ta nın dı şar da ki yo ğun sal dı rı la rı top -
lum da ki yıl gın lık, pa nik ve kor ku ta raf tar ve sem pa ti zan lar üze -
rin de do ğal ola rak et ki li ola cak tı. Dı şar da ki sal dı rı ya pa ra lel
ola rak ida re nin sü rek li ta ciz le ri, teh dit ve göz da ğı ver me si kit le -
de olum suz bir ruh ha li ve te dir gin lik ya rat tı.
- İler le yen gün ler de ki mi sal dı rı lar la yüz yü ze kal dı ğı nız or ta ya
çık tı ğın da, di re ni şe geç me yi dü şü nü yor su nuz… Bu ko nu da çe şit li
be lir le me le ri niz de var… Bun lar an la şı lı yor. “Ce za e vi nin bir di re -
niş mev zi si ola rak de ğer len di ril me si” ger çek li ği, ge nel kit le niz dı -
şın da ka lan lar açı sın dan na sıl de ğer len di ri li yor du?
- Bu nu bi raz da ha aça bi li riz. PKK ola rak esas an la yı şı mız di re -
niş ti, bu ku ral ve da yat ma la rın ke sin lik le ka bul edil me me siy di.
Za ten yö ne tim de son de re ce de plan lı ve bi linç li ha re ket et ti. Da ha
son ra ki tes li mi yet ko şul la rın da ol du ğu gi bi bü tün ku ral la rı bir den
ve bü tün lüklü ola rak da yat ma dı. En ha fif ola nın dan, en sı ra dan ve
faz la dik kat çek me ye cek, ya da kit le nin o an da tep ki si ne ne den ol -

96
ma ya cak şey ler den adım adım baş la ya rak sü reç için de en üst bo -
yu tu na ka dar da yat tı. Tü mü nün bir den da ya tıl ma sı nın bü yük bir
tep ki ye ne den ola ca ğı açık tı. Baş ta kü çük kı sıt la ma lar dan; sa yım -
dan, ko ğuş lar ara sı iliş ki kes me, ha va lan dır ma sü re si ni kıs mak, saç
kes me da ha son ra bı yık kes me gi bi şey ler den iler le di ler. Bu dö -
nem de bun la rı re de di yor duk… Ka sım ayın da bi zi de E Ti pi ce za e -
vi ne gö tür dü ler ve di ğer üç ce za e vi tüm den ip tal edil miş ol du. E
Ti pi’ne git me miz le be ra ber, İç Em ni yet Ami ri yi ne Mev lüt Ak ko -
yun ol du. Ora ya gi der git mez de bas kı lar baş la dı; ge ce bas kın tü -
rün de ge lip kit le nin ayak ta sa yım ve ril me si is ten di. “Her kes aya ğa
kal kıp say mak zo run da dır, yok sa zor la say dı rı rız” de di ler. So pa lı,
zin cir li gar di yan lar la ve bas kın şek lin de gel me ler böy le baş la dı.
Kar şı lı kı bir ça tış ma or ta mı, ger gin lik gi de rek söz den fi i li ya ta dö -
küldü. Bu, 1980’nin so nu na ka dar sürdü… Ön ce le ri sa de ce saç,
da ha son ra la rı da bı yık kes me gün de me ge ti ril miş ti. O gün ler de
de ği şik ne den ler le ko ğuş dı şı na çı ka rı lan la rı ko ri dor da ya ka la yıp
döv me ye ve zor la ye re yı kıp saç la rı nı kes me ye baş la dı lar. Bu di -
diş me, biz ler hüc re le re alı na na, ya ni 1980 so nu na ka dar de vam et -
ti… Bı yık kes me ise, saç tan son ra gün dem leş ti. Ça tış ma saç kes -
me işin de bel li bir yo ğun luk gös te rin ce, “ken di miz ke se ce ğiz” tav -
rı nı ge liş ti re rek, bu ko nuy la da ha faz la uğ ra şıl ma ma sı nı is te dik.
Dü zen li saç kes me ol ma sa da, hüc re le re ka dar taş sa da, bir yer de
bu so run ida re nin is te di ği bi çim de so nuç lan dı di ye bi li riz. Gi de rek
bun la rın ya nın da ye mek du a sı ve zi ya re te gi der ken “kol uza tın” gi -
bi as ke ri ku ral lar ge ti ril di. Ta bii bu sı ra lar da bir as ke ri ku ral lar bü -
tünü tam ola rak da ya tıl mı yor, ama “su bay la rın önün de önü nüzü
ilik le yin” gi bi da yat ma la rı da art tı. Bun la rı baş tan be ri red det tik.
- Bu ara da, dı şı nız da ki le rin tu tu mu ney di?
- Di ğer grup lar la da so run tar tı şıl dı. “Böy le git mez, ses siz kal dı -
ğı mız sü re ce bas kı la rın da ha da tır man dı rı la ca ğı açık ve böy le gi -
der se önünü al ma mız da müm kün ol maz. Bun la rı dur dur ma mız ge -
re kir.” di ye rek ey lem ya pıl ma sı nı gün de me ge tir dik. Bü tün grup lar
tar tış tı lar, so nun da se kiz-on gün lük aç lık gre vi dü şü nüldü; DDKD,
Rız ga ri, KUK, Öz gür lük Yo lu, TKP, Den ge-Ka wa dı şın da bü tün

97
grup lar böy le bir ey le mi ka bul et ti.
- Bu si ya si ha re ket le rin ey le mi ka bul et me yi şi nin ge rek çe si ney di?
- Esa sın da şuy du: “Dar be ol muş, dev let is te di ği ni yap tı ra cak,
do la yı sıy la so nuç ala ma yız!.. Ra hat dur maz sak va ro lan hak lar da
alı na cak!…” Za ten ida re nin bu yön de teh dit le ri de ol muş tu. “Te -
le viz yon la rı da alı rız, di ğer hak la rı nı zı da tü müy le yok sa ya rız!”
di yor du. On lar da: “Va ro lan la rı da ala cak la rı çok açık, onun için
böy le bir şe ye gel mi yo ruz” de di ler ve ey le me ka tıl ma dı lar. Özel -
lik le bu say dı ğı mız grup la rın di re ni şe yak la şı mı bü tü nüy le olum -
suz du. Di re niş kar şı tı di le ge tir dik le ri gö rüş ve dü şün ce le rin te mel
ne de ni ölüm, vb kor ku la rıy dı. Dev let güç lü dür, ka fa tu tar sak bi zi
öl dü re bi lir. Sağ kal mak için bu dö nem bo yun eğe lim an la yı şı her
dav ra nış la rı na yan sı yor du. İle ri ki sü re ci koy du ğu muz da bu nu ne
den li ya lın bir ger çek ol du ğu nu tüm çıp lak lı ğıy la gö re ce ğiz. Bo -
yun eğe lim an la yı şı nı şu söz ler le süs le ye rek ört mek is ti yor lar dı.
“Di re niş so nuç ver me ye cek, bo şu na uğ raş mış ola ca ğız, esas he def
ku ral la ra uy mak ve ka bul et mek, sü reç için de ise laç ka laş tı ra rak
is te dik le ri gi bi uy gu lat ma mak ol ma lı.” Ya ni ta ma men sağ bir dü -
şün ce den yo la çı ka rak “dev let güç lü dür, enin de so nun da bi ze ka -
bul et ti re cek ve uy gu la tı la cak tır. Di re niş, or ta mı da ha da sert leş ti -
rir, bir yer de on la rı pro vo ke eder, bas kı ve sal dı rı lar için da ha uy -
gun bir ze min ya ra tır” di yor lar dı. Açık ça sı di re ni şi teh li ke li gö rü -
yor ve di re niş ten kor ku yor lar dı. Bu da ha çok DDKD, Öz gür lük
Yo lu, KUK, TKP, Rız ga ri, Den ge-Ka wa’nın gö rüş le riy di. Di re ni -
şin ken di si ni ya kı cı ola rak da yat tı ğı böy le si gün ler de kaç kın lı ğın
han gi bo yut la ra ulaş tı ğı nı ifa de et mek an la mın da bir ör nek ver -
mek is ti yo rum: İda re nin bir ko ğuş tan ar ka daş la rı hüc re le re al ma -
sı na kar şı tep ki ge liş ti. Bu dö nem Rız ga ri’nin li der le ri Müm taz
Ko tan ve Ru şen As lan, PKK’li le rin ko ğuş la rın da kal ma yan, so -
run lu, ra hat sız lı ğı vb. olan ta raf tar la rı mız la ay nı ko ğuş ta ka lı yor -
lar dı. Bu ta raf tar la rı mı zın da hüc re ye al ma la rı kar şı sın da ge liş ti ri -
len tep ki ye ka tıl dı lar. Bu nun üze ri ne Müm taz lar bu ko ğu şu da
teh li ke li gö re rek, ora dan sı vış ma nın yol la rı nı ara ma ya ko yul du.
Den ge-Ka wa’nın li de ri po zis yo nun da olan Nu ret tin El hü sey ni’yle

98
an la şa rak, ay rı bir ko ğuş için ida re ye baş vu ru yor ve ce za e vi nin
öte ucun da ki 1. Ko ğu şa ta şı nı yor lar. Ken di le ri ni fi zi ki or tam ola -
rak da di re niş çi ke sim ve ko ğuş lar dan uza ğa dü şür dü ler. Bu tür
bö lün me ler, di re ni şe olum suz yak la şım lar, ida re nin işi ni ko lay laş -
tı rıp da ha per va sız ca dav ran ma sı na hiz met ede rek di re ni şe kar şıt
et ki de bu lun du. Bu du rum, ye nil gi nin ve tes li mi ye tin ne den le rin -
den bi ri ola rak iler de da ha da açı lıp ir de len me si ge re ken bir ol gu -
dur. Di re ni şe olum suz ba kan grup la rın yak la şı mı ba şın dan be ri en
sı ra dan bir ey lem den bi le uzak dur mak tı. Ki biz ce bu ey lem –
öner di ği miz se kiz-on gün lük aç lık gre vi– ta lep ler le ve dö ne min
ken di siy le kar şı laş tı rıl dı ğın da ih ti ya ca ya nıt ver mi yor du. Ta lep ler
son de re ce cid diy di. Ör ne ğin; si ya si sa vun ma la ra mü da ha le edil -
me me si, sa vun ma mal ze me le ri nin kar şı lan ma sı, bas kı ve kı sıt la -
ma la rın kal dı rıl ma sı gi bi cid di ta lep ler söz ko nu suy du. Bir yan dan
cun ta nın te rör es tir me si, ge nel sal dı rı sı, di ğer yan dan bü tün bun -
la rın so nu cu ola rak ka mu o yu nun sin di ril me si ve do la yı sıy la ce za -
e vi ger çek li ği nin ka mu o yu na ma le di le me me si or ta mı var. Böy le
bir or tam da ta bii ki, ey le mi miz çok ha fif ka lı yor du. Za ten ey lem -
le ri, ken di ko şul la rı içe ri sin de ele alıp de ğer len dir mez, bü tün bağ -
lan tı la rı dı şın da ele alır sak an la şıl maz olur. Bu bağ lam da, se kizon
gün lük aç lık gre vi nin dö ne min ge nel yö ne li mi ve bo yut la rıy la
kı yas lan ma ya cak öl çü de sı ra dan ve ba sit bir ey lem ol du ğu or ta -
day dı. Ama bu tür ey lem le re bi le ka tıl ma dı lar. Do la yı sıy la bun lar
kit le de olum suz luk, gü ven siz lik ve mo ral bo zuk lu ğu ya ra tı yor,
düş man açı sın dan ise bü yük mo ral kay na ğı olu yor du.
- Bu se kiz-on gün lük aç lık gre vi sü re ci de da hil ol mak üze re, o
dö nem de, “Türk so lu” di ye ni te len dir di ği niz in san la rın yak la şım -
la rı na sıl dı?
- Bu dö ne me ka dar on la rın köklü bir di re niş prog ram la rı ve an -
la yış la rı ol ma mak la bir lik te, faz la da ay rı düş me dik. Ya ni on lar da
ku ral la rı ol du ğu gi bi ka bul et me po zis yo nu na düş me di ler. Söz ge -
li mi bir DDKD ve ya Öz gür lük Yo lu gi bi dav ran ma yıp bu ey lem le -
ri ka bul len di ler, fi i li kar şı koy ma lar ve di re niş ler de yer al dı lar. On -
lar la olan ko puş da ha son ra ya şan dı…

99
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ay rış ma baş lı yor…
- Dev rim ci-de mok rat ka mu o yu nun ki mi ke sim le rin de, he men 12
Ey lül son ra sı Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bir şaş kın lık ve ar -
dın dan tes li mi yet dö ne mi nin ya şan dı ğı ile ri sü rül mek te dir. Bu yak -
la şım tar zı doğ ru mu dur? Nes nel bir yak la şım la bu so ru nu an la tır
mı sı nız?
- Di yar ba kır’da bir tes li mi yet ya şan dıy sa da, bu, güçlü di re niş -
le rin ye nil gi ye uğ ra ma sı so nu cu ya şa nan bir tes li mi yet tir. Ya ni
dar be nin gel me si, ar dın dan bir şaş kın lık ve eş za man lı ola rak tes li -
mi yet!.. Böy le bir şey ya şan ma dı. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’de
tes li mi ye tin ya şan ma sı 1981 Ha zi ran’ın dan son ra sı na rast lar. Bu
du rum da ara da epey za ma nın ol du ğu ken di li ğin den an la şı lır. İda -
re nin ku ral la rı da ya ta rak iş let me si uzun za ma nın ol du ğu ken di li -
ğin den an la şı lır. İda re nin ku ral la rı da ya ta rak iş let me si uzun bir sü -
re ce ya yıl dı, bü tün kı sıt la ma ve da yat ma la rın gün dem leş ti ril me si
par ça par ça ve ted ri ci ol du, hep si de red de dil di. Fi i len di re nil di,
ama tes lim ol ma nın ne den le ri ve ge rek çe le ri ne ler di? Tes li mi ye te
gö tü ren ko şul lar ne ler di; bun la rı ay rı bir baş lık al tın da aça bi li riz…
- İs ter sen onu bu bö lüm de ir de le ye lim. Bir ce za e vin de ni cel
ve ni tel an lam da güçlü ol mak ge çek li ği, san ki o ce za e vin de ya -
şa nan tüm olum suz luk la rın da o si ya si ha re ke tin ka de riy miş gi bi
gös te ril me si du ru mu var. Ör ne ğin Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde PKK’nin ba şın dan be ri ağır lık lı bir ko num da ol ma sı, onu
tüm id di a la rın he de fi ha li ne ge ti re bi lir mi, yok sa id di a la ra kay -
nak lık eden ge liş me ler baş ka bir ala nın mı ko nu su dur? Ay rı ca,
eğer ka bul edi yor sa nız “tes li mi yet” dö ne mi kav ra mı nın ge tir miş
ol du ğu so nuç lar ne ler dir, ya ni o an da tu tuk lu la rın sa hip ol du ğu
hak lar, kay be di len ler, ruh hal le ri vb. gi bi un sur la rıy la bu ko nu -
yu ir de ler mi si niz?
- O hal de bi raz sü re ce bağ lı ka la rak gi de lim… Kro no lo jik bir
sı ra iz le ye lim. Çünkü tes li mi yet ten ön ce bir di re niş sü re ci miz ve
ay rış ma nın ya şan dı ğı dö nem var… Dar be so ra sı bir şaş kın lık so -
nu cu ola rak biz de tes li mi ye tin ya şan ma sı söz ko nu su de ğil, de dik.

100
Şu da var: Ya sak lar kı sıt la ma lar, fa şist ve ırk çı içe rik li marş lar, as -
ke ri uy gu la ma lar gün de me gel di ğin de, bü tün bun la rı bel li bir dö -
nem için ka bul et me ve ge ri çe kil me müm kün mü dür? Böy le bir
şey ola bi lir mi, bir tak tik ola rak be nim se ne bi lir mi? Biz de bu nun
tar tış ma sı bi le ya pıl ma dı. Her şe yi da ha ba şın dan be ri ve ke sin lik -
le re det tik. Di ren me ko nu sun da bir iki lem, ikir cik li bir tu tum söz -
ko nu su de ğil di. Ga yet açık ve net tik; ola yı dü şün ce dü ze yin de bi le
ken di miz le tar tış ma dık. Çünkü bu tür ırk çı ve fa şist uy gu la ma la rın
ger çek içe ri ği bi zim için çok açık tı. Bı ra ka lım dev rim ci le ri, in sa -
nım di yen le rin ka bul et me me si ge re ken uy gu la ma lar ola rak or ta -
day dı. Bu nun için re det tik. Do la yı sıy la bu ko nu lar da ida rey le açık -
tan ce bel leş me miz, çe kiş me miz ve kav ga lı ol ma mız söz ko nu suy -
du. De fa lar ca zi ya ret ler pro tes to edi lip çı kıl ma dı, zi ya re te gi den ler
dö vüldü ve kan-re van için de ge ri çev ril di. Bir sürü kı sıt la ma lar ve
yok sun luk lar gö ze alı na rak bu uy gu la ma la ra kar şı çı kıl dı. Bu alan -
da di ğer grup lar da ha baş lan gıç tan iti ba ren işe bi zim gi bi cid di
yak laş ma dı lar. Ya ni on lar dü şün ce dü ze yin de de bir tes li mi yet ola -
yı ya şa dı lar. As lın da so run şu dur: Di re nir sin, sa va şır sın, ama ye ni -
lir sin… Ye nil gi, ar dın dan bir tes li mi ye ti de ge ti re bi lir, fa kat bu dü -
şün ce ola rak se nin tes lim ol du ğun ve ya tes li mi ye ti ka bul et ti ğin
an la mı na gel mez. Ye nil giy le so nuç la nan di re niş, dev rim ci ruh kay -
be dil me dik çe ye ni bir to par lan ma ve der le ni şin, di re niş le rin ve güçlü
atı lım la rın ba sa ma ğı ve ateş le yi ci si olur. Ama dü şün ce dü ze -
yin de di re niş ge rek siz gö rü lür se ve esas alın ma mış sa, bu du rum da
dü şün ce dü ze yin de ya şa nan tes li mi yet ye ni dü şün ce le rin, ya da ye -
ni ara yış la rın ateş le yi ci si ol maz. Say dı ğım gi bi DDKD, Öz gür lük
Yo lu, Rız ga ri, KUK da ha baş tan tes li mi ye ti dü şün ce dü ze yin de
ya şa mış lar dı. Ya ni di ren me gü cünü, az mi ni ve ru hu nu ken di le rin -
de gör me di ler. Gi de rek tes li mi ye tin te o ri si ni yap tı lar. Bu ra da da
yi ne da ha çok PKK suç lan dı. “PKK ra hat dur mu yor!…” de nil di.
- Ya ni ter si bir yak la şım la Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ki
olum suz ge liş me ler için doğ ru dan siz suç la nı yor su nuz, öy le mi?
- Yak la şım la rı tü müy le ters… As li olan di re niş ken, di re niş ol -
ma sı ge re kir ken, “PKK ra hat dur mu yor, ey lem ko yu yor! Ey lem

101
koy duk ça adam lar tah rik olu yor, pro vo kas yon or ta mı ya ra tı lı yor.
On la rın sal dı rı la rı na ze min ha zır la nı yor!…” di yor lar dı. Ay nı man -
tık şöy le de iş le til di: “Eğer PKK di ren me sey di bas kı lar o ka dar
sert ol ma ya cak tı. Ya sak lar, bas kı lar bir bi ri ni iz le me ye cek ti. Ve iş -
ken ce ler de bu ka dar şid det li ol ma ya cak tı.” Düş ma nı ta nı ma,
onun ger çek ni te li ği ni kav ra ma, ya da ge nel yö ne li şi ni yer li ye ri ne
oturt ma ye ri ne, ola yı ters ten al ma, di re niş çi güç le ri suç la ma ve ya
bas kı ve iş ken ce nin esas so rum lu su gös ter me ol du. Son ra ki pra tik
bü tün bun la rı yer li ye ri ne oturt tu, ya lan la rı yan lış la rı nı açı ğa çı kar -
dı. Ço ğu ar tık bu dü şün ce le ri ni sa vu na maz ha le ge lip de ğiş tir mek
zo run da kal dı. Bu grup la rın di re niş çiz gi si ne sa hip ol ma yış la rı, içi -
ne gir dik le ri ruh suz luk, yal nız ce za e vin de ki sal dı rı la ra yak la şım la -
rıy la sı nır lı de ğil di. Fa şist güç le re yö nel me ye ri ne, olup bi te nin so -
rum lu su di ye PKK’ye yö nel me le ri söz ko nu suy du ve içer de ki di re -
niş le ri mi ze olan yak la şım lar, as lın da 12 Ey lül fa şist cun ta sı nın ge -
li şi ni ele alış la rı na da uyu yor du. Dı şar da da PKK ra hat dur ma dı,
or ta lı ğı ka rış tır dı ve cun ta nın ge liş ne den le ri ni ha zır la dı. Ya ni
PKK yü zün den dar be ya pıl dı di yor lar dı.
- O za man PKK’nin ni tel ve ni cel gü cü nün Di yar ba kır As ke ri
Ce za e vi üze rin de ki et ki le ri ko nu su na ye ni den dön mek üze re bir
pa ran tez açı lım; bu dö ne min en önem li ey le mi se kiz-on gün lük aç -
lık gre vi miy di?
- Evet… Fi i li di re niş ten son ra en önem li ey lem be lirt ti ğim grup -
lar dı şın da, di ğer grup lar la or tak ya pa bil di ği miz bu aç lık gre vi ol -
du.
- Na sıl ol du?
- Ge nel ha zır lık la rı ya pıl dı, tar tı şıl dı ve böy le bir ey lem ka ra rı
alın dı. Ey lem 1981 yı lı nın 2 Ocak’ın da baş la ya cak tı, ama ida re
not lar dan bi ri nin eli ne geç me siy le ey lem den ha ber dar ol du. Ey lem
yi ne de 2 Ocak’ta baş la dı…
- Ey lem ta ri hi ni öğ re nin ce ida re nin en gel le me ça ba la rı ol du
mu?
- Teh dit le ri ol du… As lın da ida re nin ba şın dan be ri bi ze kar şı tu -
tu mu çok fark lıy dı. Yak la şı mı di ğer grup la ra gö re son de re ce de ği -

102
şik ti. Ba şın dan be ri bi zi he def alı yor, ken di le rin ce en teh li ke li ve
ezil me si ge re ken grup ola rak gö rü yor du. Sö zü nü et ti ğim teh dit le ri
de ey lem den cay dır mak için di ğer grup la ra yap tı. Ey lem baş lar
baş la maz dı şar dan in zi bat lar ge tir di ve ko ğuş la ra bas kın lar dü zen -
le di. Ki, bu ara da ida re ay rış ma yı bü yük oran da yap mış tı. Özel lik -
le PKK içe ri sin de kad ro ve ön der du ru mun da olan, kit le yi et ki le -
ye bi le cek ve ha re ke te ge çi re bi le cek mi li tan un sur la rın bir dö kü -
mü nü yap mak, bun la rı göz lem le me, ya da bel li is tih ba rat ağ la rıy la
tes bit et me yo lu na git miş ti. Di re ni şin, aç lık gre vi nin kı rıl ma sı da
da ya tı lın ca, ak tif ve mi li tan tu tum alan lar hüc re le re top la tıl dı. Aç -
lık gre vin den ön ce Rı za la rın ol du ğu ko ğu şun tü mü hüc re le re alın -
mış tı. Bi zim ko ğuş lar da tek tek ba sıl dı, “yi yor mu su nuz, ye mi yor
mu su nuz?” di ye so rup, ki mi ne zor la ye mek ye dir me ye ça lı şıp, ey -
le mi kır mak is te di ler. Ki mi ko ğuş lar da ey lem tüm den kı rıl dı, ki -
min de de dö kül me ler ol du. Biz le ri hüc re le re top la dı lar, ey le me
ora da de vam et tik. Hüc re ler de aç lık gre vi 12 gün sür dü. Uza ma sı,
ko ğuş la ra ge ri gö tü rül me is te min den kay nak lan dı. Ey lem kit le sel
ola rak be lir le nen gü ne ka dar gö tü rül dü, bir ke si mi 10 gün, bir ke -
si mi ise, 12 gün de vam et ti.
- Ey le min olum lu-olum suz et ki le ri ney di? Dö kül me ler çok ol du
mu?
- Dö kül me ler de ol du… An cak ey lem güç lü kit le sel ka tı lım la
be lir le nen sü re için de sür dü rül dü. Fa kat ey lem ta lep le ri, is tek le ri
ka bul et ti re me di, sal dı rı la rı dur du rup püs kürt me di. Ter si ne düş man
ey le me sal dır dı, ön lem le ri da ha da ge liş tir di ve bu nu ey lem son ra -
sın da da sür dür dü. Di ğer grup la rın ka tıl ma ma sı, aleyh te pro pa gan -
da için de ol ma sı kit le nin ruh ha li ni da ha da olum suz et ki le di. Ay rı -
ca kit le mev cut du rum da da ha et kin ey lem tür le ri ni ya şa mış ve
gör müş de ğil di. Böy le ey lem ler den bek len ti si bü yük tü. Bu ey le -
min so nuç alı cı ol ma ma sı kit le de di re ni şe ve aç lık gre vi ey lem le ri -
ne kar şı so ğuk luk ve gü ven siz lik ya rat tı.
- Eğer sa kın ca sı yok sa şöy le bir dö küm ve re bi lir mi si niz: Ey lem
baş la dı ğın da ki in san sa yı sı ey lem bit ti ğin de ne ka dar dı?
- Ey le me ka tı lan la rın dö kü mü nü yap ma dık. Kit le sel di. Yüz ler ce

103
in san ka tıl mış tı. Ay rı ca biz ler, ka ba rık bir sa yı hüc re le re alın dık.
Ko ğuş lar da da ey le mi sür dü ren epey in san var dı. Dö kü len ler ol -
mak la bir lik te ey lem kit le sel ola rak sür dü rül dü.
- Ey lem bit ti ği hal de hüc re ler de kal dı nız de ğil mi? Pe ki bu sı ra -
lar da hüc re ler kıs mın da ve ko ğuş lar da ne ler olu yor du?
- Evet… Biz ler ar tık bir da ha ko ğuş la ra alın ma dık. Gi diş o gi diş
ol du. Özel lik le PKK’nin ön der kad ro la rı, mi li tan, di re niş çi in san -
la rı nın he men he men hep si se çi lip ge ti ril di ler. Ya ni da ha Esat Ok -
tay ta kı mı gel me den ön ce kök lü bir ay rış ma sağ lan mış tı. Hüc re ler
tık lım tık lım dı. E Tip le ri’nde 80 hüc re var. Her hüc re de 5, 6, 7 hat -
ta 8 ki şi lik yı ğıl ma lar ol du. Hüc re ler de de kı sıt la ma lar de vam edi -
yor; ye mek ver me me, hiç bir ih ti ya cı kar şı la ma ma, zi ya re te gi dil di -
ğin de kol uzat tır ma, da yak at ma, kol uzat ma yan la rın dö vü le rek
ge ri ge ti ril me si, ye mek du a sı ya pıl ma sı nın is ten me si… 1981 Şu -
bat’ına ka dar bü tün bun la ra kar şı di ren me ler de vam et ti. “Ya pın”
di yor lar dı, ama biz yap mı yor duk. Yal nız, özel lik le kit le mi zin ör -
güt süz kal ma sı, di re niş çi öge le rin ayık la na rak hüc re le re ge ti ril me -
si, cun ta nın gel me si nin ya rat tı ğı ha va ve gi de rek ken di ni açı ğa vu -
ran olum suz ruh ha li ko ğuş lar da da ha be lir gin di. Bu du rum da ida -
re nin par ça par ça şey ler is te me si, ör ne ğin ye mek du a sı ya pıl ma sı nı
is te me si kar şı sın da şöy le bir man tık or ta ya çık mış tı: “Bir ye mek
du a sın dan ne olur?”, “Zi ya re te gi dil di ğin de bir kol uzat mak tan ne
çı kar?” vb. Bü tün bun lar, kit le nin eği ti le me me si ve doğ ru çö züm -
le me ler te me lin de so ru na yak la şı lıp, on la ra ön der lik edil me me si
ile bir le şin ce ge nel de olum suz bir ha va nın doğ ma sı ka çı nıl maz ol -
du. Ay rı ca bir kı sım in san bü tün bun la rı faz la önem se mi yor, ki mi -
le rin de ki tah li ye bek len ti si, teh dit, şan taj un su ru ola rak da kul la nı -
lı yor du. İda re, “iş te bu tür di re niş le ri niz mah ke me ye yan sır, ör güt
üye si ol du ğu nuz da or ta ya çı kar” di ye rek on la rı kor ku tu yor du.
Böy le ce ko ğuş la rın tü mü bu yap tı rım la rı ka bul et ti, ta bii di ğer grup
lar da böy le… An cak hüc re ye ge len ler di re ni şi sür dü rü yor du. Aç -
lık gre vi son ra sın da ay rış ma şöy le ta mam lan dı: Ko ğuş lar da is te -
nen ku ral ve yap tı rım la ra, iş ken ce ve bas kı la ra rağ men uy ma yan -
lar alı nıp hüc re le re ge ti ril di ler. Şöy le di ye bi li riz: PKK’nin ön der,

104
di re niş çi ya pı sı ve kad ro la rıy la di ğer kit le si ara sın da bir ay rış ma
ger çek leş ti. Di re nen ler hüc re ler de top lan dı, sal dı rı la rın oda ğı hüc -
re ler ol du. 12 Ey lül son ra sı baş la yan bas kı ve iş ken ce ler 1981 Şu -
bat son la rın da vah şet dü ze yin de sis tem li bir iş ken ce ye dö nüş tü rül -
dü. Do la yı sıy la bi zim de ba şın dan be ri sü rüp gi den di re ni şi miz
vah şet le bir lik te do ru ğa çık tı.
Esat Ok tay’la baş la yan vah şet!..
Di re niş!.. Ve ilk ölüm oru cu
- 1981’de vah şe tin gün de me gel me si ye ni bir dö ne min baş la ma -
sı mıy dı?
- Evet, ya ni bir dö nem… Şu bat son ra la rın da “Ges ta po” de di ği -
miz Baş ça vuş Mev lüt Ak ko yun, İç Em ni yet Amir li ği gö re vi ni
Yüz ba şı Esat Ok tay Yıl dı ran’a dev ret ti. O dö nem Sı kı yö ne tim Ko -
mu ta nı, Kıb rıs’ta da gö rev yap mış Ke mal Ya mak’tı. Ke mal Ya -
mak, cun ta nın en gü ven di ği, kontr-ge ril la nın ön de ge len le rin den
bi riy di. An la tı lan la ra gö re, Esat Ok tay da De ve ge çi ti’nde ki tu gay -
da 1. Bö lük Ko mu ta nı’ymış. Ke mal Ya mak, “Apo cu la rı, ha in le ri”
yo la ge ti re cek bi ri ni ara dı ğı nı be lirt miş. Esat Ok tay gö nül lü ola rak
gö rev ala ca ğı nı söy le miş. Esat Ok tay ırk çı, sa dist, iş ken ce ci bi riy -
di. Bu ko nu da ol duk ça tec rü be liy di. Ay rı ca ken di si Rum esir ka -
pın da gö rev yap tı ğı nı söy lü yor du. İş ken ce ko nu sun da pra tik te de -
ne yim li ve tes cil li bi ri ol du ğu açık tı. Son de re ce ge niş yet ki ler le
do na tı la rak Di yar ba kır’a atan mış tı. Şu nok ta yı da dü şe lim: Di yar -
ba kır’a yö ne lik po li ti ka lar ko lor du yu da aşan, mer ke zi, As ke ri
Kon sey’in oluş tur du ğu po li ti ka lar dı.
- Na sıl me se la?
- Di yar ba kır’a iliş kin po li ti ka la rın da ha çok Mil li Gü ven lik Kon -
se yin de, en te pe nok ta lar da ha zır lan mış ol du ğu ar tık açık bir ger çek -
tir… Bu nu ay rı bir bö lüm de de aça bi li riz. Ya ni cun ta nın ge liş ne -
den le ri, Kür dis tan ve Tür ki ye’de ki dev rim ci ha re ke ti ez me ama cı nı
ön le ri ne ko yuş la rı ve ay rı ca bun lar için de bir ce za ev le ri cep he si ola -

105
yı var… Şim di ce za ev le ri cep he si ne kı sa ca bir ba ka lım: Cun ta nın
ge li şiy le, esas ola rak Kür dis tan ulu sal kur tu luş ha re ke ti nin ezil me si
he def len miş ti. Ki ha re ke tin bu dö nem de ge ri çe kil me ola yı var.
Cun ta nın dı şar da mey da nı boş bul ma sı, az gın ca sal dır ma sı, kit le le ri
yıl dır ma sı, ge nel pa si fi kas yon or ta mı ya rat ma sı, Tür ki ye’de ki dev -
rim ci de mok rat mu ha le fe ti ve ka mu o yu nu bas tır ma sı ve ba sı nı ta -
ma men gü dü mü ne al ma sı ce za ev le ri ne yö nel me si için son de re ce
uy gun bir or tam ya ra tı yor du. Ve cun ta ken di ni en faz la bu dö nem de
güç lü his se di yor. Bu sü reç te Ma mak’ı dü şür müş ve as ke ri ku ral la rı
uy gu la tı yor. Di yar ba kır ise da ha özel bir ko num da, özel lik le Kür dis -
tan lı di re niş çi, dev rim ci güç le rin top lan dı ğı bir mer kez ve ha liy le
bu ra da ki po li ti ka lar da mer ke zi dü zey de be lir le ni yor du. Son ra ki uy -
gu la ma lar dan da bu nu an la ya ca ğız. Sı ra dan bir sı kı yö ne tim ko mu ta -
nı nın al tın dan kal ka bi le ce ği, ya da ken di ini si ya ti fi ile ger çek leş ti re -
bi le ce ği çap ta olay lar de ğil di. Bin ler ce in sa nın yıl lar bo yu sis tem li
bir iş ken ce al tın da tu tul ma sı, on lar ca in sa nın öl dü rül me si ve bü tün
bun la rın açık ça ya pıl ma sı, mah ke me le re ka dar ta şı rıl ma sı, zor la iti -
raf ve iha net le rin gün dem leş ti ril me si, na sıl üst bo yut ta ve mer ke zi
bir po li ti ka nın yü rür lük te ol du ğu nu gös te rir. İş te bu bağ lam da bü yük
yet ki ler le do na tıl mış bir sı kı yö ne tim ko mu ta nı ve onun eki bi ni oluş -
tur ma sı ve ay nı yet ki le rin ce za e vin de Esat Ok tay’a dev re dil me si ni
gö rü yo ruz. CI A’dan MİT uz man la rı na ka dar çok ge niş bir çev re nin
ka fa yor du ğu plan lı, prog ram lı bir ha zır lık bu… Son de re ce al çak ça
ve ha in ce bir plan… Sa de ce bir yüz ba şı nın bu ka dar ge niş çap lı bir
iş ken ce yi ken di ba şı na yü rüt me si ve al tın dan kalk ma sı, kal ka bil me si
za ten söz ko nu su de ğil… Böy le ce her tür lü yet kiy le do na tıl mış ve bu
amaç için eği til miş ekip, gö re vi Şu bat’ın so nun da dev ral dı. Esat Ok -
tay, ön ce Mev lüt’le ce za e vi ni gez di ve biz le re şöy le bir bak tı, ta nış -
ma, ta nış tır ma saf ha sı di ye lim…
- Esat Ok tay ce za e vin de na sıl bir ya pı yı dev ral dı?
- Mev lüt dö ne min de ko ğuş lar da ge rek li ay rış ma ya pıl mış, di re -
nen ler hüc re le re top la tıl mış, bel li yap tı rım lar ve ku ral lar da ya tıl -
mış tı… Ko ğuş lar da ar tık dua, sa yım dü ze ni, gö rüş le re ni za mi yü -
rü yüş le gi dip gel me olay la rı yay gın ca ya şa nı yor du. 35 ve 36’da,

106
ya ni hüc re ler de ise gö rüş le re sa de ce gi diş ge liş te ni za mi yü rü yüş,
(kol uzat ma) ön ilik le me vb. ku ral lar da ya tı lı yor du. Bü tün bu da -
yat ma lar iş ken ce eş li ğin de olu yor du. Kar şı sın da ise güç lü bir di re -
niş ser gi le ni yor du. Esat gel di ğin de alt ya pı sı ta mam lan mış bir ce -
za e vi bul du. Ay rış tır ma ge nel de ger çek leş ti ril miş, ge rek li si ya sal,
ruh sal or tam ha zır lan mış tı. Kı sa ca sı 12 Ey lül’le baş la yan, 2
Ocak’la sis tem li ve yay gın bir ni te lik ka za nan iş ken ce or ta mı vah -
şet bo yu tu na sıç ra yan bir sü reç le de rin leş ti.
- Esat Ok tay gö re vi dev ral dık tan son ra ne re den ve na sıl baş la -
dı?
- Esat gö re ve baş la dık tan kı sa bir sü re son ra bu lun du ğu muz hüc re -
le rin –bu dö nem hüc re le re tec rit di yor lar dı– önün de ki ko ri do ra ge lip,
yük sek ses le biz le re hi ta ben ko nuş tu: “Sen –biz le ri top lu mu ha tap al -
mı yor du. Her za man kar şı sın da ki le ri tek, bi rey ola rak gör me, ona in -
dir ge me, yal nız laş tır ma is te ğiy le ha re ket edi yor du– be ni iyi din le!…
Be lirt ti ğim ku ral lar var. Ku ral la ra uya cak sın!.. Her in sa nın bir da -
yan ma sı nı rı var dır. Be nim yön tem le rim kar şı sın da bir in san en faz la
iki ay da ya nır!.. Her kes ku ral la ra uy mak zo run da dır. Sen de uya cak -
sın!..” Bu ko nuş ma sın da bi ze dü şün mek için bir-iki gün sü re ta nı dı.
Ve do ğal ih ti yaç lar da da hil her şe yi bir si lah ola rak kul la na ca ğı nı da
açık tan ilan et ti. Biz den uy ma mı zı is te di ği ku ral la rın öy le ağır, kor -
kunç ol ma dı ğı nı gös ter me ye ça lış tı!.. “Türk lük an dı”nın okun ma sı,
su bay lar gel di ğin de ön le rin de kalk ma vb…
- Dik kat çe kil di ğin de sır tın dö nül me si fi lan da…
- He nüz on lar da de ğil… Zi ya ret ye ri ne gi dil di ğin de ni za mi gi -
di lip ge li ne cek “ih ti yaç la rı nı zı kar şı la ya ca ğız” di yor lar. Esat bi -
zim ta raf ta ko nuş tuk tan son ra kar şı ta raf ta ki hüc re le re de gi dip ay -
nı içe rik li ko nuş ma yı yap tı.
- Ku ral la ra uy ma nız ko nu sun da Esat Ok tay’ın siz le re ta nı dı ğı o
bir-iki gün lük sü re bit tik ten son ra ne ol du?
- Ta bii ki, her han gi bir ku ra la uy ma dık ve ve ri len sü re nin so -
nun da (1981 Şu bat so nu) sal dı rı baş la dı… Ko ğuş lar dü şü rül dü ğü
için asıl he def, dü şü rül me si ge re ken di re niş oda ğı hüc re ler di. Ve
hüc re le ri dü şür me, ya ni di re ni şi bi tir me amaç lı vah şet, Di yar ba -

107
kır’da yer yü zü ne mer ha ba de di! Ay nı şe kil de Kür dis tan zin dan la -
rın da do ru ğa çı kan, ile ri de ta ri hin onur la kay de de ce ği di re niş de!..
- Bu ara da hüc re le rin bi le şi mi, grup la rın da ğı lı mı, ka la ba lık lı -
ğı, uy gu la nan iş ken ce ler hak kın da bi raz bil gi ve rir mi sin?
- Bu lun du ğu muz hüc re bö lü mün de dı şı mız da ki grup lar dan pek
kim se yok tu. Yal nız Pa şa Uzun ya nı mız day dı. Esat sal dır ma ya
baş la ma dan ku ral la ra uy ma yı red de den HK’li ler den 4-5 ki şi ve
ku ral la ra uyan Meh di Za na ya nı mı za ge ti ril di. İlk sal dı rıy la HK’li -
ler ku ral la ra uya cak la rı nı söy le yin ce alıp gö tür dü ler. Meh di Za na
da ku ral la ra uy du ğu hal de hüc re de tu tul du. Bi zim le di re nen Pa şa
Uzun’du. Ge ri ka lan 200’e ya kın tut sa ğın tü mü PKK’liy di. Bi zim
ta raf ta M. Hay ri Dur muş, Ke mal Pir, Mus ta fa Ka ra su ve di ğer ar -
ka daş lar la be ra ber dik. Kar şı hüc re ler de de sa yı böy le ka la ba lık tı.
Maz lum Do ğan, Fer hat Kur tay’lar da ora day dı. O ta raf ta dı şı mız -
da ki grup lar dan bir kaç HK’lı, Par ti zan ve Ka wa’cı var dı. İş ken ce -
ler vah şet bo yu tu na ge lin ce; jop lu gar di yan lar baş la rın da bö lüm
ça vu şuy la hüc re nin önü ne ge lip “el le ri ni zi açın” de di ler. Biz el le -
ri mi zi aça ca ğız, on lar dö ve cek ler! Red det tik. Bu nun üze ri ne on lar
da sı ra sıy la hüc re ka pı la rı nı açıp ar ka daş la rı tek tek ve ya iki ki şi yi
çı ka rıp ikin ci ka tın ara ko ri do run da iş ken ce ye al dı lar. Yum ruk la -
ma dan fa la ka ya, bit kin dü şü rün ce ye ka dar bu se ans lar gün bo yu
sü rü yor du. Tüm hüc re ler bu şe kil de el den ge çi ri li yor du. Kar şı hüc -
re ler de ise, ar ka daş lar fark lı bir tu tum be lir li yor. On lar el açı yor.
Bu da düş ma nın işi ni ko lay laş tı rı yor, za man ka zan dı rı yor ve her
gün tüm hüc re le ri dö ne dö ne de fa lar ca iş ken ce den ge çi ri li yor du.
Ar ka daş la rı el aç ma ya gö tü ren dü şün ce, da yak tan kor kul ma dı ğı nı
gös ter me nin ya nın da, dö kül me le ri sı nır la mak tı. Çün kü hüc re dı şı -
na çı ka rıl ma lar da dö kül me da ha faz la olu yor muş. Di ğer iş ken ce le -
rin ya nın da bok lu su ya at ma, hüc re dı şı nın psi ko lo jik or ta mı. Top -
lu da yak vb. et ken ler dö kül me le rin kit le sel li ği ni ar tı rı yor du. Do la -
yı sıy la hüc re için de ka lıp, par mak lık lar ara sın dan el ve ayak uzat -
ma yı da ha akıl cı bu lu yor lar. Biz den bu iş ken ce ler al tın da is te nen
tek şey ise; Türk ol du ğu mu zu ka bul et me miz! İş ken ce al tın da bi ze
“Türk mü sün, de ğil mi sin?” di ye so ru yor lar dı. Bu ra da so ru nun so -

108
ru luş bi çi mi ne dik kat çek mek ge re ki yor. So ru da da Kürt söz cü ğü
ağı za alın mı yor du. “Tür küm” de di ğin de her şey bi ti yor du. Sa de ce
iş ken cey le mil li yet de ğiş tir miş(!) ol mu yor sun, ay nı za man da –ki
esas an la mı da bu dur– ku ral la ra ve yap tı rım la ra da uy ma yı ka bul -
len miş olu yor sun. “Tür küm” de me yi ka bul et me di ğin de di re ni yor -
sun ve hiç bir ku ra lı ka bul et mi yor sun de mek tir. Türk ol ma yı ka -
bul len me yin ce do ğal ola rak düş man du ru mun da sın, di re ni yor sun,
ezil me si, tes lim alın ma sı ge re ken bi ri olu yor sun.
- Tam bu nok ta da fa şizm ar tık bir ulu sal po li ti ka bo yu tun da sal -
dı rı yor di ye bi lir mi yiz?
- Evet, bu nok ta da açık yü zü nü ve ger çek ama cı nı or ta ya koy du
ar tık. An cak amaç tüm den bi tir me, ki şi lik siz leş tir me ol du ğu için
Türk kö ken li ar ka daş lar da ay nı sal dı rı ve po li ti ka la rın he de fiy di.
- Hüc re ler de bu lu nan di ğer si ya set ler den bir kaç ki şi nin di re niş
için de kal dı ğı nı be lirt miş tin. Bu vah şet sal dı rı sı kar şı sın da tu tum -
la rı nı sür dü re bil di ler mi?
- Sal dı rı la rın bu den li şid det ka zan ma sın dan son ra Par ti zan,
HK, Ka wa’cı lar da tes lim ol ma ka ra rı alı yor lar. Ar ka daş la rı mız
özel lik le Par ti zan cı la ra, Ka wa cı la ra di re ni şi sür dür me le ri ko nu sun -
da ıs rar lı çağ rı lar da bu lu nu yor lar. Par ti zan cı la ra, “İb ra him Kay -
pak ka ya’nın çiz gi si böy le tem sil edil mez, di ren me niz ge re kir…” di -
yor lar. On lar ka ra rın dan vaz geç mi yor, tes lim olu yor, ko ğuş la ra alı -
nı yor lar. Sa de ce, Ka wa’dan Mah mut Şa hin di re nen ler ara sın da ka -
lı yor. Dı şı mız da her iki hüc re kıs mın da Mah mut Şa hin ve Pa şa
Uzun’dan baş ka kim se yok. Böy le ce her iki hüc re bö lü mün de di -
re nen, düş man la kar şı kar şı ya ka lan do ğal ola rak yal nız PKK kad -
ro la rı, di re niş çi kit le siy di. Di ğer le ri de di ren sey di iyi olur du. Bu,
ta bii ki düş ma nın işi ni ko lay laş tı ran bir du rum du. O den li ge niş
kit le sel bo yut lu bir ce za e vin de sa de ce bi zim ka lı şı mız la, bu kes kin
he sap laş ma esas ola rak düş man la ara mız da ki he sap laş ma nın so -
mut la nı şı ol du.
- Di ğer grup la rın da ko ğuş la ra git me si nin ar dın dan PKK ola -
rak yal nız ba şı nı za kal dı nız… Hüc re ler de kar şı laş tı ğı nız uy gu la -
ma la rı an lat ma ya de vam ede lim mi?

109
- Di re niş di şe diş sü rü yor. Esat’la sal dı rı ve iş ken ce sı nır la rı nı
aşıp vah şet, kı rı ma dö nüş tü. Ak şa ma ka dar tut sak lar sı ra sıy la hüc -
re le rin deh çı ka rı lı yor, iş ken ce den ge çi ri li yor du… Bit mi yor, ge ce -
le ri de sü rü yor du. Te ne ke ça lı nı yor, uyut ma ma, ra hat et tir me me,
ta ciz et me, psi ko lo jik bas kı nın her tü rü, hüc re le rin içe ri si ne par -
mak lık lar dan ka las lar sok ma, dürt me, döv me, tu tuk lu la rın ve ya -
tak la rın üze ri ne işe me, çöp bi don la rı nı içe ri ye ve üze ri mi ze dök -
me, de tar jan lı so ğuk su ve yağ lı ye mek le ri üze ri mi ze at ma… Bun -
lar sü rek li uy gu la nan yön tem ler di.
- Bü tün bu in san lık dı şı iş ler ya pı lı yor öy le mi?
- Evet… Bü tün el bi se ler, eş ya lar alın mış, el ko nul muş ve tam
bir ta lan! Dı şar dan ge len eş ya lar da ay nı şe kil de ta la na uğ ru yor,
za ten zi ya re te de çı ka rıl mı yor duk. Di re niş sü re sin ce üç ay bo yun -
ca di re nen ler den ke sin lik le hiç kim se ai le ve ya avu kat zi ya re ti ne
çı ka rıl ma dı. Bu den li ağır ve şid det li bir sal dı rı söz ko nu su… Bu
ara da ko ğuş la ra faz la bir yö nel me yok. Bu nun ne de ni ni de iyi an -
la mak ge re ki yor. Di re niş sü rü yor ken, ku ral la ra uyan ko ğuş la ra
yük len mek, tes li mi ye ti çe ki ci kıl mak tan çı ka ra cak tı. Düş man he -
de fi ge niş let mek is te me di ğin den ko ğuş la ra yö nel mi yor du. An cak
te mel ne den tes li mi ye ti ödül len dir mey di. Çün kü, “ku ral la ra uy ma
eşit tir ra hat et me dir” for mü lü uy gu la nı yor du. Ve on la ra yö nel me -
me sin de ki esas me saj di re nen le rey di. Do la yı sıy la ön ce lik li he def
di re ni şi bi tir mek, tes li mi ye ti de rin leş tir mek ti. Ay rı ca tes lim olan -
lar da tes li mi ye ti iç sel leş tir me ye yö ne lik ti.
- Ya ni, “di re niş mer ke zi ni kı rar sak, ge ri si ko lay” di ye mi dü şü -
nü yor lar?
- Ta bii… Di re ni şin mer ke zi do ğal ola rak hüc re ler… Di re ni şin
kı rıl ma sı, bir bü tün ola rak po li ti ka la rı nı ya şa ma ge çir me le ri nin ze -
mi ni ni oluş tu ra cak ve ön le ri ni aça cak tı…
- Di re ni şi kır dı lar mı?
- Bas kı lar bu şe kil de tır ma nır ken, biz de de tar tış ma ve ara yış lar
baş la mış tı. Can alı cı bir so ru or ta day dı: Ne yap ma mız ge re ki yor -
du? De di ğim gi bi du ru mu yer li ye ri ne otur ta ma ma, bi raz dar ve kı -
sır bak ma söz ko nu suy du. “Ön ce lik le bu du rum mah ke me le re ka -

110
dar sü rer. Bun la rın esas ama cı, da ha çok biz le ri mah ke me ler de sus
tur mak tır, si ya si sa vun ma ya pa ca ğı mız bi li ni yor. Kür dis tan ba -
ğım sız lık mü ca de le si ve PKK’nin mah ke me ler de sa vu nul ma sı nı
en gel le mek is ti yor lar” di ye dü şü nü yor duk. “Yo ğun bir sal dı rı, iş -
ken ce ve ta ciz po li ti ka sı esas ola rak bu nun için dir. Bir nok ta dan
son ra bu nu bir yer de dur dur mak ve ya bel li bir den ge de tut mak zo -
run da ka la cak lar” bi çi min de de ğer len dir me ler ya pı yor duk. Böy le
de ğer len dir me mi ze rağ men vah şe ti dur dur mak, sal dı rı yı püs kürt -
mek için tar tış ma la rı mız dur ma dı. Bu tar tış ma lar da Ke mal Pir’in
öner di ği ölüm oru cu ey le mi uy gun gö rül dü ve ka ra ra dö nüş tü. Da -
ha son ra mah ke me le rin baş la ma sı na rağ men vah şe tin tır ma na rak
sür me si, bi zim bu de ğer len dir me mi zin ek sik li ği ni de or ta ya koy -
du. Ve 3 Mart 1981’de ölüm oru cu na 14 ki şiy le baş la dık.
- Ölüm oru cu nun ek se nin de ne var dı?
- Bas kı ve iş ken ce le rin dur du rul ma sı…
- Ölüm oru cu nun so nun da mı “tes li mi yet” gi bi de ğer len dir me -
ler or ta ya çık tı?
- Ta bii, di re ni şin kı rıl ma sın dan son ra… Tes li mi ye ti ay rı bir baş -
lık al tın da in ce le ye lim is ter se niz. Hem “tes li mi yet” ne dir? Tes lim
ol ma nın ob jek tif ve sub jek tif ko şul la rı nı iyi bil mek ge re ki yor.
Ama ön ce bu ölüm oru cu nu ele al mak ye rin de ola cak. Ya ni ölüm
oru cu ve da ha son ra sı di re ni şin de vam et ti ği dö nem… Di yar ba -
kır’da he nüz tes li mi ye tin ya şan ma dı ğı dö ne mi ko nuş ma ya de vam
ede lim…
- Bu “tes li mi yet“ di ye ni te len di ri len dö nem 1981’in ne za ma nı -
na rast lı yor?
- Ha zi ran…
- O za man Ha zi ran’a ka dar ge le lim, çün kü bu ra lar çok önem li…
- Evet… Bu dö nem ay nı za man da 12 Ey lül son ra sı na iliş kin ki -
mi so ru la ra da ya nıt olu yor. Ya ni dar be son ra sı ön ce “pa nik”, ar -
dın dan “tes li mi yet”in ol ma dı ğı na ta nık lık ede cek. Ay rı ca Di yar ba -
kır zin dan ger çek li ği nin çok da ha baş ka ol du ğu na da ya nıt olu -
yor… Ölüm oru cu ko nu sun da da çok de ne yim siz dik. Tür ki ye ve
Kür dis tan’da ilk kez ya şa nan bir ey lem di. Üs te lik vah şet ve bas kı -

111
nın sı nır ta nı ma dı ğı ko şul lar da ya pı lı yor du.
- Ka mu o yun da ye te rin ce bi lin me di ğin den, ilk ölüm oru cu ey le -
mi nin Met ris’te ya pıl dı ğı sa nı sı var. Oy sa du rum da ha de ği şik, hiç
de öy le de ğil miş…
- An la tı mı mız sü re ci yer li ye ri ne otur ta cak. Ölüm oru cu ka ra rı
alın dı ve 14 ki şiy le baş la dık. Ka tı lan lar Rı za Al tun, M. Hay ri Dur -
muş, Ke mel Pir, Ah met Se rin, Sü ley man Gün ye li, Meh met Şe ner,
Ah met Öğ ret men, Ha lil Ger man, Ali Erek, Yıl maz Uzun, Ce la le tin
De li baş, Or han Ay dın, Ze ki Yıl maz ve ben dim.
- Bu ar ka daş lar gö nül lü mü çık tı lar?
- Evet, gö nül lü… Ko ğuş lar dan fi i len ya lı tıl mış ol ma mı za rağ -
men, mer ke zi ya pı mız var dı ve hüc re ler dey di. Oto ri te si de güç lüy -
dü. İç tar tış ma la rı mız ölüm oru cu ko nu sun da ka ra ra dö nü şün ce, gö -
nül lü ol duk. Hay ri ler de onay la dı. 35’te 14 ar ka daş la ölüm oru cu na
baş la dık. Ta bii bu sı ra da iki hüc re kıs mın da da fi i li di re niş sü rü yor -
du. Ve iş ken ce eş li ğin de ele me de… İş ken ce ye da ya na ma yan, di re -
ni şi sür dü re me yen ler ku ral la ra uyu yor du. Di re nen ler ara sın da dö -
kül me ler olu yor du. Bun la rın bir kıs mı ko ğuş la ra alın dı. Maz lum la -
rın ta ra fın da ku ral la ra uyan la rın tü mü ko ğuş la ra gö tü rül dü. Di re ni şi
tek bir ala na sı kış tır mak ve ye ni tu tuk la nan la rın ko nul ma sı için 36.
ko ğuş bo şal tıl dı. Di re nen ler 80-100 ki şi ci va rın da ka lın ca, ölüm oru -
cu nun yir mi li gün le rin de bu lun du ğu muz bö lü me ge ti ril di ler. Böy le -
ce di re nen ya pı mız bir ara ya gel miş ve ara da ki ko puk luk da or ta dan
kalk mış tı… “Ey le mi kı sa sü re de so nuç lan dır mak ve sal dı rı la rı püs -
kürt mek ge re kir” di yor duk. Ger çek ten bir kı rım ya şa nı yor du ve aci -
len dur dur ma kay gı sı öne çık tı. Ölüm oru cun da su da iç me me ve ölüm
le ri er ken leş tir me şek lin de tav rı mız so mut laş tı. İlk beş gün tek
dam la su al ma dık!.. Ama bak tık ki ola cak gi bi de ğil, su suz luk ya -
man, ci ğer le ri miz ka vu ru lu yor!.. So nuç ola rak tek rar ko nuş tuk ve
“bu nu bi raz es ne te lim” de dik ve gün de ya rım çay bar da ğı su al ma yı
ka rar laş tır dık. Za ten bel li bir sü re son ra vü cu dun su ya olan ih ti ya cı
da aza lı yor… Hüc re ler de tu tul ma ya de vam edil dik. Ölüm oru cun da -
ki ler 1. ka ta in di ril dik. Ba zı hüc re ler de iki ve ye üç ki şi bir ara da tu -
tul duk. Or han Ay dın ve Ze ki Yıl maz idam al dık la rı için ay rı ay rı

112
hüc re le re ko nul muş tu. Vah şet de ay nen de vam edi yor, ak şa ma ka dar
çığ lık lar, da yak, kü für ve ha ka ret sü rü yor, bu ara da biz de pa yı mı za
dü şe ni alı yo ruz…
- Ölüm oru cun da ol du ğu nuz hal de mi?
- Evet… Vah şet bi zim için de sü rü yor ve pis lik için de yiz. Hiç bir
ih ti ya cı mız kar şı lan mı yor. Ha ka ret, kü für, uyut ma ma, hüc re le ri mi -
ze işe me, üs tü mü ze su ve çöp dök me, ge ce le ri te ne ke çal ma…
Hep si ne ma ruz ka lı yo ruz. Çün kü fi i li di re ni şi sür dü ren ar ka daş lar -
la ay nı bö lüm de yiz. Bi zi çı ka rıp on lar gi bi fi zi ki iş ken ce ye ta bi
tut mu yor lar, ama onun dı şın da her şe yi bir lik te ya şı yo ruz. Bi zim
için en ağır iş ken ce de ak şa ma ka dar iş ken ce gö ren ar ka daş la rı mı -
zın çığ lık la rı nı din le mek olu yor du…
- Ölüm oru cu nun dı şın da ka lan ve fi i li di re ni şi sür dü ren ar ka -
daş la ra ya pı lan la rı da ek le se niz…
- Hep si ni an lat mak, o man za ra yı söz le res met mek ay rı ki tap lar -
la an cak müm kün olur… Yi ne de bir kaç sa tır la yan sıt ma ya ça lı şa -
lım. Ar ka daş la rın üze ri ne sa bun lu-de tar jan lı su, ye mek ve ka ra va -
na yı dök me, ba zen o tek ki şi lik hüc re le re kırk, kırk beş ki şi koy ma
ve bir kaç gün bir ara da tut ma ola ğan uy gu la ma lar dı. Bu du rum da
her ke sin ayak la rı şi şi yor; ne otur ma, ne kı pır da ma hiç müm kün
de ğil. Uy ku suz lu ğun, iş ken ce nin ya nın da ölüm oru cun da ol ma -
yan la ra ye mek ver me me, aç ve su suz bı rak ma, sü rek li ta ciz et me,
ne fes al dır ma ma ola yı en üst bo yut lar da ya şa nı yor. Şim di an la şıl -
ma sı çok zor ola bi lir, ama bas kı ve iş ken ce sı ra dan bir olay ola rak
ya şan mı yor, kit le yi ça buk dü şür mek için her şey en uç nok ta lar da
kul la nı lı yor ve ta bii bu aman sız sal dı rı dö kül me le ri ge ti ri yor; bel li
bir ke si min sü reç için de gi de rek tek tek ira de si kı rı lı yor ve ku ral la -
ra uya ca ğı nı söy lü yor lar. Ku ral la ra uyan la rın bir kıs mı ko ğuş la ra
alın dı. Ama da ha çok 35’te tu tul du lar. Bu nun la amaç la nan de ğin -
di ğim gi bi, özen dir mek ti. Tes lim ol ma yı özen dir mek için iki kat ta
top la nan tüm ih ti yaç la rı kar şı la nı yor ve di ğer in san la rı dü şür me de
bir si lah ola rak kul lan ma ya ça lı şı lı yor du.
- Dö kül me ye çağ rı için o iki ka tı çe ki ci bir mer kez ha li ne ge tir -
mek mi amaç la nı yor?

113
- Evet, bu ra da ki tu tum la rı da bi linç liy di.
- Ölüm oru cu de vam edi yor… Dö kü len ler olu yor mu?
- Ölüm oru cu nun yir mi be şin ci gü nün de sa de ce Ali Erek bı rak tı.
- Ali’nin ey le mi bı rak ma sı na sıl ol du?
- Ey le min yir mi be şin ci gü nüy dü. Sa bah er ken sa at ler de bi zi tek
tek hüc re le ri miz den çı ka rıp 36’da ki –bu dö nem 37. ko ğuş ola rak
ad lan dı rı lı yor du– 3. ve 4. ka tın hüc re le ri ne gö tü rüp yer leş tir di ler.
Ge rek çe le ri ise; ad li mü şa vi rin biz ler le gö rüş mek için ge le ce ğiy di.
İş te 36’ya git ti ği miz gü nün sa ba hın da ad li mü şa vir he nüz gel me -
miş ken, Ali gar di ya nı ça ğır ma ya baş la dı. An cak se si çık mı yor du.
Hüc re de ki ma de ni bir şe yi be to na vu ra rak gar di ya nı ge tirt me ye
ça lış tı. Biz ler ken di si ne de fa lar ca ses len dik, ya nıt ala ma dık. Ey le -
mi bı ra ka ca ğı nı an la dık. Fi zi ki bir çö kün tü için dey di. “Bek le, git -
me, hiç ol maz sa ad li mü şa vir le gö rüş me miz den son ra ey le mi bı -
rak” de dik. Bek le me di. Çok geç me den gar di yan lar ge lip gö tür dü.
Bu, bi ze bir ek sil me nin üzün tü sü nü, hüz nü nü de ya şat mış ol du.
- İda re nin ölüm oru cu na kar şı yak la şı mı, tav rı ney di? Ad li mü -
şa vir le gö rüş me na sıl so nuç lan dı?
- İda re ölüm oru cu na ol duk ça ka yıt sız gö rün me ye ça lı şı yor du.
“Ölür se niz ölün, dev le tiz, güç lü yüz ve is te di ği mi zi ya pa rız” tav rın -
day dı. An cak ey lem den son de re ce te dir gin di ler, çün kü ey le mi miz
di re nen le re ve ge nel de kit le ye güç lü bir mo ral ve ri yor du… Di re ni -
şin ay nı za man da mo to ru du ru mun day dı. Düş man da di re ni şi da ha
faz la uza ma dan kır mak is ti yor du. Ka yıt sız gö rün me si, di re niş çi le ri
olum suz et ki le me de baş vur du ğu bir tak tik ti. Biz ler de ser gi le di ği
vah şi lik ten ötü rü Esat Ok tay’la ey lem hak kın da ko nuş mak is te mi -
yor duk. Bir kaç kez Esat Ok tay ge lip ko nuş ma ya ça lış tı. Biz, “ad li
mü şa vir le ko nu şa ca ğız” de dik. Tav rı mız yu ka rı ya yan sı tıl mış ola -
cak ki, ad li mü şa vir çı ka gel di. İş te bi zi 36’ya, gö rüş tür mek için al -
dı lar. Ora ya al ma nın esas ne de ni; ad li mü şa vir le ko nuş ma ve tar -
tış ma la rı mı zı 35’te bu lu nan di ğer ar ka daş la rın duy ma sı nı is te me -
me le riy di. Bi zim ne le ri, na sıl ko nu şa ca ğı mı zı, tav rı mı zı az çok an -
la mış lar dı. Di ğer ar ka daş la rın olum lu et ki len me le ri ni ön le mek için
ken di le rin ce al dık la rı bir ön lem di bu… 36’nın ar tık ye ni tu tuk la -

114
nan lar için kul la nıl dı ğı nı söy le miş tik. Ora ya git ti ği miz de gar di -
yan la rın ay rıl ma sıy la ba zı ses ler duy duk. Bun lar Av. Şe ra fet tin Ka -
ya, mil let ve kil le ri; Ah met Türk, Ce lal Pay daş, Mus ta fa Kı lıç’tı.
Ta nı şık lı ğı mız ol du ğu için se lam laş tık, hal ha tır sor duk. Hay ri du -
ru mu mu zu kı sa ca ken di le ri ne özet le di. Av. Ş. Ka ya mev cut du ru -
mu ve ze mi ni ye te rin ce kav ra ma mış ola cak ki, “is ter se niz si zin le
on lar ara sın da ara bu lu cu ola yım” de di. Hay ri de sa de ce “ge rek
yok, ge lir ler se biz ko nu şu ruz” de di. Ve ad li mü şa vir gel di. Tek tek
hüc re le ri mi zin önün de du rup bak tı. Faz la ko nuş ma ta raf ta rı de ğil -
dik. Hay ri’nin ko nuş ma sı nı is ti yor duk. Yi ne de ge çer ken ba zı la rı -
mı za, “ne var, ne is ti yor su nuz?…” di ye sor du ğun da, kı sa ca bir
şey ler an lat tık. Ben, “bi zi ni çin hüc re le re atı yor su nuz? Bu vah şet,
iş ken ce ne dir? İn san lı ğa sığ maz. Eli niz de yiz. Bi zi yar gı la ya cak sı -
nız. Ya sa la rı nı zı iş le tin. Bu vah şe tin in san la ra ya şa tıl ma ma sı ge re -
kir. İş ken ce yi dur du run, baş ka bir is te ği miz yok. İn san ca mu a me le
is ti yo ruz…” Ken di si ise ga yet piş kin ce ve ra hat bir ta vır la; “bu ra sı
hüc re de ğil, tek ki şi lik ko ğuş tur. Ku ral la ra uyun, o za man bun lar
ya pıl maz” de di. Hay ri du ru mu da ha uzun ca an lat tı. Mü şa vi rin yak -
la şı mı ay nı ol du. Faz la kal ma dı. Çün kü hak lı sa vu nu la cak bir ze -
min de de ğil ler di. Tar tı şa cak pek po zis yon la rı da yok tu. An cak şu
du rum da ha da net leş ti: Ce za e vin de ya pı lan her şey den üst ma -
kam lar ha ber dar dı. Ve olup bi ten her şey on la rın ona yıy la olu yor -
du.
- Kim di o? İsim ola rak anım sı yor mu sun?
- Ha yır, is mi ni bil mi yo ruz. Ada mı ilk kez ora da gör dük. Ha va cı
bir yar bay, ya da al bay dı. Ko lor du da gö rev li, ce za e vin den so rum lu
bi riy di.
- Son ra ney le kar şı laş tı nız? Ve ya nı nız dan gö tü rü len Ali Erek ne
ol du?
- Ad li mü şa vir git tik ten son ra es ki hüc re le ri mi ze ge ri gö tü rül -
dük. Ali’yi ise, re vi re gö tü rüp se rum tak mış lar. Çok geç me den Esat
Ok tay ya nı mı za gel di. Ol duk ça ke yif liy di. Par mak la rı nı şa kır da ta -
rak –ke yif li ol du ğu za man hep böy le ya par dı–, “Ali çok iyi dir. Siz
de bı ra kın, si ze de iyi ba ka lım. Ona çok gü zel ye mek ler ye di ri yo -

115
ruz…” gi bi şey ler söy le di. Ali, bı rak tı ğı o ilk üç-dört gün için de bi -
raz ken di ne gel miş ve ye ni den ko nuş ma ya baş la mış. Bu ara da ban -
yo da ken di si ne yar dım cı ol ma sı için bir ar ka daş ya nı na gö tü rül -
müş tü. Ali’nin bi raz dü zel di ği ni bi ze o söy le miş ti. Onu yı kar ken
ko nuş muş, du ru mu nu sor muş. Ali, “Türk lük an dı ve İs tik lal Mar -
şı”nı oku ma yı, tes lim ol ma yı re de di yor muş. So nun da Ali, Esat Ok -
tay’ın is te di ği ku ral la ra uy ma yın ca ba kım ve te da vi si ne tüm den son
ve ri li yor. Ey le mi bı rak ma sın dan dört-beş gün son ra, onu 35’e apar
to par ge ri ge tir di ler. 1. kat 1. hüc re ye at tı lar. Ni san ayı na ye ni gir -
miş tik, hüc re ler ol duk ça so ğuk tu. Ona en ya kın hüc re de Ke mal ka -
lı yor du. Bir kaç de fa ken di si ne ses len di, an cak ya nıt ala ma dı. Ke -
mal, Ali’yi dı şa rı dan da ta nı yor ve çok se vi yor du. Ses le ni şin de yi -
tir di ği, ama ye ni den bul mak is te di ği bi ri ni ara ma nın sı cak, te laş lı,
iç ten ha li var dı. Tıp kı ana nın yav ru sun dan yok sun kal dı ğın da onu
ara ma sı gi biy di. De fa lar ca ses len di; “Ali ni ye ko nuş mu yor sun, ya -
ban cın de ği liz ki… Ar ka da şız… Ne ol du Ali? Sa na ne yap tı lar? Ba -
şı na ne ge tir di ler? Bi ze an lat…” de di. Ta bii Ali’den yi ne hiç bir ya -
nıt gel mi yor du. Ko nuş ma ye ti si ni ye ni den yi tir miş… Ken din de de -
ğil di. Hüc re de ki be ton se dir den ye re dü şü yor, çıp lak be ton da sa at -
ler ce kal dık tan son ra as ke rin bi ri ge lip onu kal dı rı yor be ton se dir -
de ki dö şe ği ne ya tı rı yor du. Bir sü re son ra tek rar dü şü yor du. İki-üç
gün bo yun ca hep in le di. İn le ye in le ye ar tık se si çık maz, du yul maz
ol du. İb ret ol sun di ye Ali’yi ge ti rip göz le ri mi zin önün de ölü mün
ku ca ğı na at tı lar. An be an biz de onun la bir lik te ölü mü ya şa dık.
- Şe hit mi düş dü?
- Evet… Se si tüm den ke si lin ce alıp has ta ha ne ye gö tür dü ler. Di -
yar ba kır’da, has ta ha ne ra por la rıy la her han gi bir has ta lık ge rek çe
gös te ri le rek, kat let me ler dö ne mi baş la tıl dı. Ali’nin kat le dil me sin -
de, sa hip ol ma dı ğı bir has ta lık ge rek çe gös te ri le rek ra por dü zen -
len di ve ce na ze si ai le si ne tes lim edil di.
- Pe ki, Ali’nin ölüm oru cu nu bı rak ma sı nı, O’nun tes lim ol du ğu
an la mın da mı de ğer len dir di niz?
- Ha yır!.. Ey le mi, ölüm oru cu nu bı rak tı, ama hiç tes lim ol ma -
dı… Ger çi biz, di re niş sü re cin de ey le mi bı rak mış ol ma sı nı haz -

116
me de me dik, bi ze çok ağır gel di ve bir an lam da sa hip len me dik.
Ya ni ölü mü nü o şe kil de bı rak tık. As lın da de ğer len dir me ve yak la -
şım tar zı mız yan lış tı. O dö nem ba zı kav ram la rı pra tik te ya şa ma -
dı ğı mız için, dü şün ce dü ze yin de de so mut laş tı ra ma mış tık. Ta bii
ki, o ko şul lar da ey le mi bı rak ma yan lış bir şey di ve ka bul edil me -
me si ge re kir di. Ama ey le mi o an da bı rak mak, düş ma nın uy gu la -
ma la rı nı ka bul et me mek, di re ni şi bir baş ka bo yut ta sür dür mek ve
de ği şik bi çim de ayak ta kal mak, iha net ve tes li mi ye tin ol ma dı ğı -
nın gös ter ge si dir. Ali hiç tes lim ol ma dı ve tes li mi ye ti ya şa ma mış
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ki ilk şe hi di miz di. Eğer bu şe hi di -
mi zi di re ni şi mi zin bir to hu mu ola rak ele alıp de ğer len dir miş ol -
say dık, bu di re ni şi mi ze de ği şik bir bo yut ka zan dı ra bi lir di. Bir iv -
me ola bi lir di. Bu ek sik li ği mi zi son ra la rı da ha iyi an la dık ve dü -
zelt tik…
- Bu gün Ali Erek siz ce na sıl bi ri dir?
- Di re niş şe hit le ri miz den bi ri… Di yar ba kır di re niş şe hit le rin den
bi ri…
- Bu ara da ey le mi niz hâlâ sü rü yor, ida rey le ye ni gö rüş me ler ya -
pıl dı mı?
- Ey le mi mi zin iler le yen gün le rin de, Esat Ok tay ge lip yok la ma -
la ra baş la dı ve pa zar lık lar gün dem leş ti. Gö rüş me ler de Esat Ok tay
ga yet mert poz lar da, “as ker sö zü ve ri yo ruz, ta lep le ri niz hal lo la -
cak” di yor du. Te mel de yak la şı mı böy ley di. Biz ise kı sa ca şun la rı
söy lü yor duk: “Sa vun ma la rı mı za mü da ha le edil me me li dir, is te di ği -
miz gi bi sa vun ma yap ma lı yız. Sa vun ma mal ze me le ri miz; ka ğıt, ka -
lem, id di a na me vb. şey ler ve ril me li dir. Avu kat la rı mız la gö rüş me -
miz de bir kı sıt la ma ol ma ma lı ve zi ya ret nor mal ko şul lar da ya pıl -
ma lı. İş ken ce, bas kı gi bi in san onu ru na ay kı rı her tür lü dav ra nış
son bul ma lı…”
- Gö rüş me ler de bun lar ka bul edil di mi?
- Evet, bun la rı ka bul edi yor du. Fa kat, “siz den is te di ğim şey, zi -
ya re te git ti ği niz de ni za mi yü rü ye cek si niz, ya nı nı za her han gi bir
su bay gel di ğin de aya ğa kal ka cak sı nız” di yor du. İs te dik le ri bun lar -
dı. Bu ara da mah ke me miz de açıl dı ve PKK Ana Da va sı 13 Ni -

117
san’da baş la dı. Du ruş ma lar baş la ma dan bir kaç gün ön ce ge ti rip id -
di a na me da ğıt tı lar. Di re niş te ki kad ro lar ola rak da va nın bel ke mi ği -
ni oluş tu ru yor duk. En faz la suç la ma ya biz ler he def tik ve da va nın
ağır lık lı yü kü sır tı mız day dı. O vah şet or ta mın da her şey ya sak ve
her şey biz le re kar şı kul la nı lı yor du. Ne ka ğıt, ne ka lem var. Sa vun -
ma ha zır la ma nın ko şul la rı da ke sin lik le yok tu. Du ruş ma ya çı ka cak
yüz ler ce in sa nız, ama sa de ce üç-dört id di a na me ve ril di. Ya ni sı ra -
ya ko ya rak oku mak is te sek an cak bir göz ata bi li riz. Kim ney le
suç la nı yor doğ ru dü rüst öğ re ne mi yor. (Ki top lu da va ol du ğu için
olay lar içi çe ve zin cir le me, hep si bir bi ri ne bağ lı, Tür ki ye ve Kür -
dis tan’da po lis ifa de le ri nin han gi ko şul lar al tın da ve na sıl alın dı ğı
da bi li ni yor. Her şey arap sa çı na dön müş.)
- Oy sa her sa nı ğa bir id di a na me ve ril me si ge re ki yor du…
- Öy le. Ya zı lı sa vun ma yap ma nın za ten ola na ğı yok, ay rı ca
mah ke me ye ya zı lı bir şey gö tür me ye ke sin lik le izin ver mi yor lar.
Bu ko şul lar da mah ke me ye çı ka rıl dık. İlk gün ler de ar ka daş lar mah -
ke me de iş ken ce ve bas kı la rı di le ge ti rip bu uy gu la ma la rı pro tes to
te me lin de kim lik bil di ri min de bu lun ma ya cak la rı nı açık la dı lar. Ay -
rı ca bas kı ve vah şe ti dur dur ma, püs kürt me te me lin de baş la dı ğı mız
ölüm oru cu nu du yur du lar. Böy le ce ey le mi miz mah ke me ka na lıy la
dı şa rı ya da ta şı rıl mış ol du. Ko nuş ma la rın da ce za e vin de ki bas kı la -
rın dur du rul ma sı nı ve sa vun ma yap ma ko şul la rı nın ya ra tıl ma sı nı
özel lik le di le ge ti ri yor lar dı. Ama ce za e vin de sü rüp gi den vah şe tin
an la tıl ma sı kar şı sın da mah ke me nin ser gi le di ği ta vır çok il ginç:
“Bi zi il gi len dir mez, bu ida ri bir so run dur ve çö zü mü ko lor du ya
bağ lı dır, biz ka rış ma yız…” di yor lar dı. Ve gi de rek ar ka daş la rın bu
so run la rı sık sık tek rar la ma sı kar şı sın da; “siz de ku ral la ra uyun!”
de me ye baş lı yor lar. İşin ba şın da “bu iş bi zi il gi len dir mez, ida ri so -
run dur, ko lor du yu il gi len di rir” di yen mah ke me he ye ti, vah şe ti uy -
gu la yan la rın biz den is te dik le ri ve amaç la dık la rıy la ay nı nok ta da
bu luş muş olu yor du. Bu tu tum la rın da çar pı cı bir çe liş ki var gi bi
gö rün se de, özün de hiç bir çe liş ki yok tu. Fa şist ku rum ve man tı ğın
üze ri ne gi dil di ğin de, üze rin de ki per de bi raz ara lan dı ğın da ger çe li -
ğin vah şi ve çir kin yü zü açı ğa çı kı yor du. “Bi zi il gi len dir mez, ka -

118
rış ma yız” di yen ler açık ça ka rı şı yor lar dı ve iş le nen suç la rın so rum -
lu su ve or ta ğı ol duk la rı nı iti raf edi yor lar dı… Kim lik bil di ri mi için
sa nık san dal ye si ne çı kan ar ka daş lar vah şe ti di le ge tir me ye bir kaç
gün de vam edin ce, mah ke me söz lü en gel le me ler le ye tin me yip in -
zi ba ti ted bir le re baş vur du. He ye tin em riy le as ker ler ar ka daş la rı
jop la ya rak, ha ka ret ede rek du ruş ma sa lo nun dan dı şa rı atı yor lar dı.
As lın da mah ke me ye gi den ar ka daş la rın sa nık kür sü sü ne çı kıp so -
run la rı ve vah şe ti an lat ma la rı na hiç ge rek yok tu. Vah şet, in san la rın
üze rin de ci sim leş miş ti. Ce za e vin de vah şi iş ken ce ler den ge çen ler o
tah ri ba tı el le rin de, yüz le rin de, el bi se le rin de, du ruş la rın da, gö rü -
nüş le rin de res me der gi biy di ler. İn san lar üs tü ba şı yır tık, giy si le ri
kir pas için de, pe ri şan, bir de ri bir ke mik kal mış… Uy gu la ma lar
an la tı lı yor, na sıl bir or tam da ya şa dı ğı mız, ce hen ne mi an dı ran bir
ateş or ta mın da ol du ğu muz tek rar tek rar yi ne le ni yor ve mah ke me
sa lo nu na ge lin ce ye ka dar na sıl bas kı ve iş ken ce ler den ge çi ril di ği -
miz ay rın tı la rıy la or ta ya ko yu lu yor.
- İler le yen bö lüm ler de ge niş çe ele ala ca ğız, ama bir ön fi kir ol -
ma sı için mah ke me sü re ci ni il gi len di ren bu uy gu la ma la rı bi raz da -
ha açık lar mı sın?
- Tut sak la rın ge ce 00:2’de hüc re ve ko ğuş lar dan çı ka rı lıp ak şam
ka ran lı ğın da ge ri ge ti ril me si ne ka dar ge çen za man tam bir iş ken ce
çem be rin de dö nü yor. İş ken ce çem be ri nin her bir ev re si tam an la -
mıy la diz gin siz bir zul mü ya şa tı yor. Onun her ba sa ma ğın da zu lüm
ye ni den, da ha per va sız ca üre ti li yor, tam “ce hen ne min di bi” di ye
tas vir edi len bir yer iş te… Ge ce 00:2’de mah ke me ye gö tü rü le cek
tut sak lar hüc re le rin den ve ko ğuş la rın dan yağ mur gi bi inen jop ve
ka las lar eş li ğin de çı ka rı lıp ko ri do ra di zi li yor. Mah ke me ye gi din ce -
ye ka dar bu ra da, du var dip le rin de sa at ler ce sü ren iş ken ce ve ha ka -
ret sa ğa na ğı al tın da lar… Jop, ka las, tek me ses le ri sa at ler ce ko ri dor -
lar da tu sak la rın inil ti le ri ne ka rı şa rak yan kı la nı yor. Yir mi-otuz ki şi -
lik grup lar ay nı zin cir le bir bir le ri ne zin cir le ni yor ve mah ke me ara -
ba la rı na bin di ri li yor. Ara ba lar da iş ken ce çem be ri nin ye ni bir ba sa -
ma ğı na adım atı lı yor. Aman sız, so luk al dır ma yan sal dı rı lar ke lep çe -
li ve zin cir li tut sak la rı o da ra cık ha va sız “ce na ze ara ba la rı”nda bir

119
kez da ha tüm hış mıy la he def li yor. Gar di yan lar tut sak la ra al çak ça
ve vah şi ce yük le ni yor. Mah ke me önü ne ge lin di ğin de ge ce den be ri
pes ti li çı ka rıl mış hal le riy le; aç lık tan çök müş avurt la rı, ölü ren gi ni
al mış be niz le ri, uy ku suz luk tan kan ça na ğı na dön müş göz le ri, yor -
gun yüz le riy le ölüm cül şe kil de yıp ra nan be den ler ka fi le si ara ba lar -
dan aşa ğı bo şal tı lı yor… Bit mi yor. Ara ba lar dan mah ke me sa lo nu na
alın ca ya, mah ke me he ye ti sa lo na gi rin ce ye ka dar zul mün ba sa ma -
ğın da yük sel me de vam edi yor. Tut sak la rın ne zin cir le ri, ne ke lep çe -
le ri çö zü lü yor. Yar gıç lar du ruş ma yı baş la tın ca ya ka dar açıl mı yor
ki lit ler. Yet mi yor, iş ken ce bu kez ta nık lı ğı na yar gıç la rı da alı yor…
Her şey on la rın gö zü önün de olup bi ti yor. Ce za e vi üze rin de yük se -
len ölüm ve kan ko ku la rı nın olan ca ağır lı ğıy la mah ke me sa lo nu na
çök tü ğü nü, sin di ği ni ya şı yor sun. Apo let li yar gıç la rın göz le ri nin içi -
ne bak tı ğın da, sin si ışıl tı lar la pa rıl da yan göz be bek le rin de zul mü,
ölü mü du yum su yor sun. Sa nık kür sü sün de ca nı çe kil miş be den le -
riy le tut sak lar, onur la rı ve de ğer le ri, in san lık ve si ya si kim lik le ri
uğ run da her şe ye gö ğüs ger miş, mey dan oku yan soy lu du ruş la rıy la
yar gıç la rın kar şı sın da iş ken ce çem be ri ni an la tı yor lar. Bu da “suç”!..
Du ruş ma lar dan iş ken cey le dı şa rı atı lı yor lar. Du ruş ma lar dan atı lan -
lar dı şa rı da, ka pa lı ara ba lar da ce za e vi ne dö ne ne ka dar iş ken ce gö -
rü yor lar. Zi ra du ruş ma dan atıl ma, ora da bu lu nan ce za e vi su bay la rı -
na “bun la rı yo la ge ti rin!” me sa jı olu yor. Me sa jın ge re ği ara ba lar da,
yol da, ce za e vin de ye ri ne ge ti ri li yor. Sa lon da ki ler de ra hat bı ra kı lı -
yor de ğil ler. On lar da gün bo yun ca sa yı sız “ge rek çe”ler le pay la rı na
dü şe ni alı yor. Ce za e vi ne dö nüş te sa bah ya şa nan lar kat be kat ağır -
laş tı rı la rak ye ni den ya şa tı lı yor. Tut sak gün bo yu kan lı bir mey dan
sa va şı ya şa mış ca sı na, su suz, yor gun, bit kin, ger gin, be de ni mor luk
ve çü rük ler le kap lan mış hal de ko ğu şu na, ya da hüc re si ne atı lı yor.
- Ce za e vi ne oran la mah ke me sa lon la rın da da ha ra hat ola ca ğı nı
dü şü nen ve sü re ce iliş kin de ği şik bek len ti le ri bu lu nan, fa kat fa şiz -
min so ğuk yü zü nü mah ke me sa lon la rın da da ta nı yan ve ha yal kı -
rık lı ğı na uğ ra yan in san lar ol du mu?
- Evet… Fa şist dar be yi, fa şiz mi tes li mi yet çi sağ bir yak la şım la
ele alan si ya sal an la yış lar açı sın dan, mah ke me sa lon la rı na “sı ğı -

120
nak” gö zü ile ba kan lar için de rin bir ha yal kı rık lı ğı ya şan dı ğı nı
söy le ye bi li rim… “Sı ğı nak”la rı baş la rı na yı kıl dı… Ay rı ca ta ba nı -
mız da “tah li ye ol ma” ha yal le ri ni ku ran la rın da ha yal le ri dar ma da -
ğın ol du. Ve mah ke me ler açıl dı ğın da, sa lon lar da fa şiz min vah şe ti -
ni teş hir edip şöy le ve ya böy le dı şa rı ta şı ra ca ğı mız, en azın dan bu
ne den le vah şe tin diz gin len me si yö nün de ki bek len ti ve dü şün ce le -
ri miz fa şiz min bu ku ru mu nun so ğuk du var la rı na çarp tı… Bu alan -
da ki ya nıl gı la rı mız da açı ğa çık tı. Öz ce si her ke sim için de ği şik
bo yut lar da da ol sa, bek len ti ve “umut”la rın üze ri ne mah ke me du -
var la rı yı kıl dı.
- Ye ni den ölüm oru cu na dö ner sek; ey le min ka çın cı gü nün de si -
niz? Du ru mu ağır la şan, fe na la şan ar ka daş lar var mı?
- Ey lem ar tık kırk lı gün ler de. Fe na la şan lar, ba yı lan lar ol du, ama
te da vi ka bul edil mi yor. An la yı şı mız ve ey le min ru hu ge re ği her -
han gi bir bi çim de te da vi nin ka bul edil me ye ce ği ey le min ba şın da
ka rar laş tı rıl mış tı. Açık ki, ölüm oru cu ey le mi nin ni te li ği; ölü mü
önü ne koy ma sı ve ya he def le me si dir. Te da vi nin ka bu lü ise, ölü mü
en gel le me, iyi leş me dir. Do la yı sıy la ölüm oru cu ve te da vi bir bi ri ne
kar şıt tır. Te da vi nin ka bu lün de ey lem or ta dan kal dı rıl mış olur…
- Pe ki, ölüm oru cu nu sür dür dü ğü nüz ko şul lar da her han gi bir
dü zel me yok mu? Ey le min kırk lı gün le re da yan dı ğı bu kri tik an lar -
da kar şı laş tık la rı nız ne ler di?
- Olum suz ko şul la rı mız tüm ağır lı ğıy la sü rü yor du. Dü zel me ye -
ri ne da ha da kö tü leş ti. Düş man, di re ni şin uza ma sın dan ra hat sız dı,
di re ni şi bi tir mek için vah şet de sı nır sız dı. Ölüm oru cu dı şın da ki,
fi i li di re ni şi sür dü ren ar ka daş la ra da ha bir yük le ni li yor du. Ölüm
oru cu nun kri tik nok ta ya gel me si, ida re nin di re ni şi kır mak için
yap tı ğı sal dı rı la rın do zun da her han gi bir dü şüş ya rat ma dı. Biz ölüm
oru cun da ki ler de ol duk ça za yıf düş müş tük. Be den le ri mi zin di -
ren ci ar tık en alt se vi ye ler de sey re di yor du. Bun la rın ya nın da fi zi ki
ko şul lar ölüm oru cu için son de re ce el ve riş siz di. Hüc re ler de ki da -
ya nıl maz so ğuk, el bi se de ğiş ti re me me, üst-ba şı mı zın bit kay na ma -
sı, te miz lik yap ma ma… Ki ölüm oru cun da bün ye nin za yıf düş me -
si ora nın da si nir ler de za yıf lar. Ar ka daş la ra ya pı lan iş ken ce le re ta -

121
nık ol ma mız, on la rın çığ lık la rı nı din le me miz, ge ce gün düz ya tır -
ma ma vb. fi zi ki or ta mın ne de re ce kö tü ve ağır ol du ğu nu gös ter -
me ye ye ter. Ay rın tı gö rü le bi lir, ama hiç unut ma dı ğım bir ola yı an -
la ta yım: Ölüm orun cu nun kırk lı gün le rin de, bit ler or du su nun is ti -
la sı al tın day dık. Be de nin ha re ket ye te ne ği nin za yıf la ma sı bit le rin
var lı ğı nı çok da ha ra hat sız edi ci ve çe kil mez ha le ge ti ri yor du. Bir
sa bah, Esat Ok tay hüc re mi zin önü ne gel di. Ke mal Pir’le ko nu şur -
ken bir an lı ğı na boş bu lu nup, “bi raz bit ila cı ver se…” de dim. Ya -
nı tı şu ol du: “Ku ral la ra uyun!” Göğ sü me, bey ni me san ki top mer -
mi si ye dim. İs te di ği me piş man ol dum. En sı ra dan bir is tem de bu -
lun mak kar şı sın da is te di ği şe yin bü yük lü ğü –ki her şe yi mi zi is ti -
yor du– in sa nı ür per tip, is yan et ti ri yor du. Za man la gö re cek tik ki;
Esat Ok tay, in san lık tan çık ma nın dört dört lük, ek sik siz bir ör ne -
ğiy di…
- Kırk lı gün ler de hâlâ onüç ki şiy le mi sür dü rü yor su nuz, ye ni ka -
tı lım lar var mıy dı?
- Evet… Ölüm oru cu na Mus ta fa Ka ra su’nun da bu lun du ğu 15
ki şi yi aş kın bir grup da ha ka tıl dı. On la rın ölüm oru cu na baş la ma sı
bi zim ey le min yir mi-yir mi be şin ci gün le rin de ol du. Ölüm oru cu nu
sür dü ren le rin sa yı sı 25 ki şi yi aş mış tı.
- Ey le min bi ti ril me si ve pa zar lık ko nu la rın da her han gi bir ge -
liş me yok mu?
- Esat Ok tay sık sık ge lip gi di yor du. Biz ler le ko nu şu yor, ku -
ral lar di ye öne sür dü ğü şey ler dı şın da faz la bir şey is te me di ği ni,
de di ği ni ya par sak kim se ye do ku nul ma ya ca ğı nı, ih ti yaç la rın kar -
şı la nıp ko şul la rın dü zel ti le ce ği ni söy lü yor du. Biz de her de fa -
sın da her han gi bir ku ra la uy ma ca ğı mı zı di le ge ti ri yor duk. İda -
rey le ey lem ko nu sun da ki gö rüş me ler –eğer bu na gö rüş me de ni -
le bi lir se– bu şe kil de sü rü yor, şu ta lep, şu mad de gi bi her han gi
bir ay rın tı nın gö rü şül me sin den çok, tü müy le ku ral la ra uy ma uy -
ma ma ko nu sun da odak la nı yor du. Fa kat Esat Ok tay’ın ge lip ben -
zer ko nuş ma lar yap ma sı de vam edi yor du. Bu ara mah ke me ye
gi den ar ka daş la rın kim lik bil dir me me ko nu sun da ki ka ra ra ay kı rı
ta vır la rı söz ko nu su ol du.

122
- Na sıl ya ni?
- İd di a na me de ki isim sı ra la ma sın da ön sı ra lar da bu lu nan Yıl dı -
rım Mer kit, sa nık san dal ye si ne çık tı ğın da için de bu lun du ğu kar -
ma şık ruh ha li ve ka rar sız lı ğın bir so nu cu ola rak kim lik bil di ri min -
de bu lu nu yor. Ar ka daş lar ara sın da az-çok bi li nen-ta nı nan, ye ri
olan bi ri… On dan son ra sı ra sı ge len ler –kim lik bil di ri min de bu -
lun ma yı red de den ler, di re nip ku ral la ra uy ma yan lar dır– te red dü te
dü şüp kim lik bil dir me ye baş lı yor lar. Öy le bir ol du bit ti ya şa nı yor.
Mah ke me de kim lik bil di ri mi ölüm orun cun da ki Ke mal Pir’ler de,
biz ler de tep kiy le kar şı lan dı. Di re ni şin mah ke me aya ğın da bir ge di -
ğin açıl ma sı şek lin de yo rum lan dı. Ara mız da ki ko nuş ma ve tar tış -
ma lar da, ölüm oru cun da ki le rin du ruş ma la ra ka tıl ma ve uy gu la ma -
la rı da ha güç lü de şif re et me eği li mi be lir di… Bu eği li min su yü zü -
ne çık tı ğı ölüm oru cu nun 43. gü nün de Esat Ok tay ge lip ye ni den
pa zar lık ya pın ca, an laş may la so nuç lan dı ve ölüm oru cu bi ti ril di.
- Ölüm oru cun da Ali Erek’ten baş ka kay bı nız ol du mu?
- Ali’den baş ka şe hit dü şen ar ka daş ol ma dı. Ama ka yıp an la -
mın da so rar san, kay bı mız çok bü yük tü. Ka yıp, da ha faz la şe hit
ver me miz de ğil, ver me yi şi miz ya ni şe hit düş me yi şi miz di! Ey le mi
bu şe kil de bi tir me miz, o gün şe ha det le ri gö ze al ma yı şı mız ve ya
onun kor ku su de ğil di. Çün kü ey lem kır küç gün sür dü. Dün ya nın
en zor ve ağır ko şul la rın da ger çek leş tir di ği miz bir ey lem di. Ki min
ne za man, han gi gün şe hit dü şe ce ği hiç bel li de ğil di. Ölüm de ara -
mız da, bi zim le ya tıp kal kı yor du. He le Hay ri’nin sağ lı ğı ol duk ça
kö tüy dü. De ne yim siz lik ya nın da, öz ce si o gün ler de öl me si ni bi le -
me dik!.. Hem de sar sıl maz bir ira de, inanç ve bağ lı lık la bu işe so -
yun du ğu muz hal de!..
- Ger çek ten çok çar pı cı bir du rum var. Baş lan gıç gün le rin de hiç
su iç mi yor su nuz, iş ken ce gö rü yor su nuz, so ğuk be ton lar da ya tı rı lı -
yor su nuz, sa yı sız psi ko lo jik ve fi zi ki yıp ran mış lık için de si niz, kır -
kü çün cü gün le re gel miş si niz… Bu ko şul lar al tın da ye ni şe ha det le -
rin ol ma ma sı bir mu ci ze gi bi de ğil mi? Bu nu na sıl açık lar sı nız?
- En baş ta hak lı lı ğı mı za olan inan cı mız, gö rev ve so rum lu luk
bi lin ci miz biz le ri ayak ta tu tan te mel ögey di. Mo ral öge ler, bir ey -

123
lem de çok önem li dir. Bu nun ya nın da ölü me yü rür ken, ölüm ka ra rı
ver miş ken, ya şam coş ku muz, ya şam sev gi miz çok güç lüy dü. Yıl -
gın, bez gin, ken di ni ko şul la rın in sa fı na ter ket miş de ğil dik. Ter cih
et ti ği miz bu ey lem le, ya ni şe ha de te ulaş mak la as lın da ora da or ta -
dan kal dı rıl mak is te nen ya şa mı kur tar ma ama cın day dık. Şe ha de te
gi diş özün de soy lu, onur lu ve gü zel bir ya şa ma se vin ci ne gön de ril -
miş sar sı cı bir me saj dı. Ka rar tıl mak is te nen ya şa mı ay dın lı ğa ta şır -
may dı… Bu nun ya nın da di ğer önem li bir yan da, biz le rin ye ni tu -
tuk lan mış ve genç ol ma mız, bün ye le ri mi zin hâlâ sağ lam ve güç lü
ol ma sıy dı. Yok sa o ko şul lar da böy le bir ey le mi ka yıp sız so nuç lan -
dır mak ola nak sız dı.
- Ey lem so nu cun da ya pı lan pa zar lık ta ka zan dı ğı nız hak lar ne -
ler di?
- Bas kı-iş ken ce ya pıl ma ya cak, sa vun ma la ra mü da ha le edil me -
ye cek, avu kat ve ai le gö rüş le ri nor mal ya pı la cak, do ğal ih ti yaç lar
bas kı un su ru ola rak kul la nıl ma ya cak. Biz de su bay lar gel di ğin de
aya ğa kal ka ca ğız. Zi ya re te ge li şi gü zel bir şe kil de de ğil de, geç mi -
şe gö re bi raz da ha dü zen li gi dip ge le ce ğiz, ama bu ke sin lik le ni za -
mi, as ke ri yü rü yüş şek lin de ol ma ya cak.
- “Türk ol du ğu nu zu ka bul et me” gi bi is tem le ri ne ol du?
- Bu so run faz la tar tı şıl ma dı. Esat Ok tay ar tık ko nuy la il gi li ıs ra -
rın dan vaz geç miş ti. Ger çi onun li te ra tü rün de “Kürt” söz cü ğü yok -
tu. Bu na kar şın, ıs rar lı ol ma sı ha lin de ey le min bit me ye ce ği ni dü şü -
ne rek pa zar lık ta “Türk”lü ğü ile ri sür me di. Te mel de Esat Ok tay pa -
zar lık ola yı na sah te bir yak la şım için de ol du ğun dan şu ve ya bu ku -
ra lın ka bul edi lip edil me me si ne as lın da hiç önem ver mi yor du. Zi ra,
ey lem bit tik ten son ra hiç bir sö zün de dur ma ya cak, hiç bir hak kı ta nı -
ma ya cak tı. Evet, Esat Ok tay bi zi böy le sah te bir pa zar lı ğa çek miş ti.
Ver di ği “as ker ve şe ref” sö zü nün hiç bir de ğe ri yok tu. An cak bi raz
da ha man tık lı yak la şıl say dı, ni yet le ri an la şı la bi lir di. Zi ra sah te kar -
lık hiç de sı rıt ma yan cins ten de ğil di! Öz ce si, ay rın tı lar in me den,
so run lar açı lıp ko nu şul ma dan onun “siz den is te di ğim sa de ce bu ba -
sit şey ler dir” de me si ne ba kıp ey le mi so nuç lan dır ma ma lıy dık. Ya pı -
lan bu pa zar lık la ey le mi miz so na er di. Ki, Ha zi ran 1981’e ka dar

124
sü ren di re niş sü re cin de, tes lim ol ma ola yı dı şın da yap tı ğı mız bü yük
ha ta, ölüm oru cu nu bu şe kil de bi tir me miz di.
- Ölüm Oru cu için dey ken dok tor kon tro lün de miy di niz? Ey lem
son ra sın da te da vi ve ba kım ko nu sun da önem li so run lar la kar şı laş -
tı nız mı?
- Ey le mi mi zin iler le yen kri tik gün le rin de as ke ri has ta ha ne den
üç-beş gün de bir, bir kaç dok tor kon trol için ce za e vi ne gel me ye
baş la dı. Te da vi ka bul et me di ği miz için, mu a ye ne ya pıl ma sı nı da
ka bul et mi yor duk. Anım sa dı ğım ka da rıy la sa de ce na bız ölç me le ri -
ne izin ve ri yor duk. Hep si bu… Ey le mi mi zin bit ti ği gün Esat Ok -
tay pa zar lı ğa ge lir ken, ya nın da yi ne has ta ha ne den ge len dok tor lar
var dı. Ölüm oru cu nun bit me si üze ri ne dok tor lar Esat Ok tay’a
“bun la rın ba kı ma ih ti ya ca var. Di yet uy gu lan mas ge re kir. Nor mal
in san gi bi bes le ne mez ler, du rum la rı çok cid di…” de di ler. Ama
dok tor la rın işin cid di ye ti ni önem le be lirt me le ri ne rağ men –ki ida re
de bil mi yor de ğil di–, düş man ke sin lik le bil di ği ni oku du ve uya rı -
la rın hiç bi ri si ni dik ka te al ma dı. 43 gün lük aç lık son ra sı ye me miz
için ver dik le ri ilk ye mek mer ci mek ve tur şuy du!.. Evet, 43 gün lük
aç lık tan son ra di yet ve te da vi ye(!) böy le baş la dı.
- Mer ci mek çor ba sı mı?
- Ha yır, ye me ği…
- Mer ci mek ye me ği ve tur şu ha!.. Bu iki si ni de ye sen he men öl -
dü rür…
- Öl dü rür… Ve biz ye dik. Çün kü yi ye cek baş ka hiç bir şey yok tu.
Bek le til mek ten ku ru muş, sert leş miş ek mek le ye dik on la rı… Ve
hiç bir za man da ida re ka ra va na dı şın da, kan tin den hiç bir be sin
mad de si sa tın al ma mı za izin ver me di. Hiç bir şey ala ma dık. Oy sa
ölüm oru cu son ra sın da be den le ri miz öy le si ne za yıf, öy le si ne has sas
ve sa vun ma ye ti si ni yi tir miş hal dey di. Tıp kı ye ni doğ muş bir be bek
gi bi dış et ki le re kar şı ko ru ma sız, sa vun ma sız… Sağ lam in san la rın
bi le ye mek te zor luk çek ti ği mer ci mek ve tur şu, kü çü le rek son de re -
ce has sas laş mış mi de le ri mi ze gön der di ği miz ilk şey ol du. As lın da
is te dik le ri res men bi zi öl dür mek ti. Ölüm oru cun da öl me mi zi is te -
mi yor lar dı. Ey lem için dey ken ku cak la ya ca ğı mız bir ölüm; di re niş

125
şe hit le ri mi zi, ge nel de di re ni şin güç lü mi ra sı nı, ateş le yi ci di na mik -
le ri ni ve kah ra man la rı nı ya ra ta cak tı. Bu ise düş man için teh li ke li
bir du rum du. Ama ey le min bit me si nin ar dın dan biz le ri bi linç li bir
şe kil de öl dür me is te ği ve dav ra nı şı için dey di ler. An cak de di ğim gi -
bi, ilk ey le mi miz ol ma sı ve genç li ği miz, bün ye ola rak güç lü ol ma -
mız mut lak bir ölüm den kur tul ma mı zı sağ la dı. Da ha son ra ki sü reç -
te böy le bir olay ya şan say dı, sağ çık ma mız ke sin lik le müm kün ol -
maz dı… Bı rak tık tan son ra sa de ce ka ra va na ye me ği ye dik; bir haf -
ta, on gün son ra bi raz cık da ol sa ye mek yi ye bi le cek du ru ma gel di -
ği miz de –ki bü yük bir aç lık duy ma mız söz ko nu su, ke mik le rin içi
bo şal mış–, bu kez de ye me ği kıs ma ya baş la dı lar. As lın da o ya rı aç -
lık du rum ölüm oru cu nu sür dür mek ten da ha zor, da ha san cı lı ve
tah ri bat la rı da da ha bü yük… Biz ölüm oru cun dan ye ni çı kan lar, de -
vam eden du ruş ma la ra sö zü nü et ti ğim ko şul lar da gö tü rül me ye baş -
lan dık. Şa fak vak ti alı nı yor kah val tı et ti ril me den mah ke me le re gö -
tü rü lü yor ve ak şa ma ka dar ora da tu tu lu yo ruz. Ara lık sız her gün
mah ke me var. Bu ara da ana da va olan, Ur fa gru buna du ruş ma sı ra sı
gel di. Ur fa gru bunun –ölüm oru cun da ki le rin ço ğu o grup ta yız–
hüc re le rin di ğer bö lü mü ne, 36’ya al dı lar. Ana da va ya en son biz
çık mış tık. Mah ke me Ana Da va’yı Di yar ba kır, Bat man, Ur fa ve
Mar din Grup la rı di ye dör de böl dü. Tüm grup la rı bir lik te du ruş ma -
la ra çı kar ma ye ri ne sı ra sıy la, ay rı ay rı çı kar ma ka ra rı al dı. Hay ri,
Maz lum, Ke mal Mer kez Ko mi te sin den yar gı lan dık la rı için ana da -
va nın bu dört gru buy la bir lik te mah ke me ye gi di yor lar dı.
- Ölüm oru cu son ra sın da ida re sö zün de du ru yor mu? Sa vun ma
ha zır la ma ola nak la rı nız ya ra tıl dı mı?
- Han gi söz!.. Böy le “şe ref” ve “as ker söz le ri”nin üze ri ne bir
bar dak so ğuk su içil me si Di yar ba kır’da adet ol du. Ve ri len söz le rin
hiç bi ri tu tul ma dı. Ölüm oru cu nu bı rak tık tan son ra biz le ri öl dür -
mek için ge liş tir dik le ri tu tu ma de ğin dik. Ay rı ca fi i li di re ni şi miz
sü rü yor du. Di re niş çi le re yö ne lik vah şet da ha bir ku rum laş mış, tır -
ma na rak de vam edi yor du… Sa vun ma sı nın ise sö zü bi le edi le mez.
Bı ra ka lım ya zı lı sa vun ma ha zır la ma ola nak la rı nı, söz lü sa vun ma
ola nak la rı bi le yok tu. Bir şey ler bu lup sa vun ma yaz ma yo lu na git -

126
sen bi le, mah ke me ye gö tür mez sin. Ya sak… Mah ke me de sor gu sı -
ra sı ba na gel di ğin de ifa de ve re bi le cek du rum da ol ma dı ğım dan,
şöy le bir is tem de bu lun dum: “Ra hat sı zım, has ta yım, ölüm oru cu nu
ye ni bı rak tık, kah val tı bi le yap ma dan aç ge ti ri lip gö tü rü lü yo ruz.
Şu an da sa vun ma ya pa cak du rum da de ği lim. Di ğer ar ka daş la rın
sor gu su bit tik ten son ra ifa de ver mek için sü re is ti yo rum” is te min -
de bu lun dum. Mah ke me –ya ni has ta olup ol ma dı ğı mın– ye rin de li -
ği ni tes pit emek için dok to ra ha va le et ti ve ra por is te di. Mah ke me
dö nü şü ce za e vi ne gel dik. Biz le ri 36’nın hüc re le ri ne alır ken gar di -
yan lar ba na sal dır dı ve ye re yı kıp üze rim de te pin me ye baş la dı lar.
Ki, ölüm oru cun dan ye ni çık mış tık, bir de ri bir ke mik tik.
- Sen den bir da ha mah ke me de ce za e vi hak kın da hiç bir şey ko -
nuş ma ma nı mı is te di ler?
- Evet… Ce za e vin de ki vah şet hak kın da ko nu şul ma sı ke sin lik le
ya sak lan mış tı, en kü çük bir şey söy len me ye cek ti. Her han gi bir
“ih lal” di re ni şi sür dü ren ler için gör dü ğü iş ken ce le re ek, özel bir iş -
ken ce se an sı nı ge ti ri yor du. 36’nın alt ka tın da ba zı hüc re le rin tu va -
let le ri bi linç li ce bo zul muş, tı ka tıl mış ve la ğım su yu, pis lik sa lo na
ta şı rıl mış tı. Bu ra sı iş ken ce yap mak için kul la nı lı yor du. Be ni zor la
o pis li ğin, la ğım su yu nun içi ne ya tır dı lar, döv me yi sür dür dü ler.
İçe ri gi ren as ke rin bi ri, “ya hu bu adam dok to ra gö tü rü le cek ti.
Mah ke me ra por is te miş ti. Yap ma yın, ölüp eli niz de ka la cak…” de -
di. On lar da, “ölür se öl sün!” kar şı lı ğı nı ver di ler. Ta bii ida re nin ra -
por için be ni dok to ra çı kar ma sı da söz ko nu su ol ma dı.
- Mah ke me le rin sor gu aşa ma sın da, sı ra sı ge len gru bun 36. ko -
ğu şa ge ti ri lip sor gu sü re sin ce ora da tu tul duk la rın dan sö zet tin. Ni -
çin böy le si bir uy gu la ma ya ge rek du yu lu yor?
- Vah şet ve ya sak lar 35’te tüm hı zıy la de vam edi yor. İda re mev -
cu dun faz la lı ğı nı dik ka te ala rak mah ke me ye gi den grup lar la da ha
faz la uğ raş mak, da ha ça buk dü şür mek, de ne ti mi ne al mak ve di re -
ni şin se si nin ta şı rıl ma sı nı ön le mek için mah ke me ye çı kan grup la rı
sı ra sıy la 36’ya alı yor du. Ay rı ca 35’ten ku ral la ra uyan la rın, di re -
nen le re yi ye cek, si ga ra vb. gi bi kat kı la rı nı en gel le me yi, di re nen le ri
bu kat kı lar dan yok sun bı rak ma yı da he def le miş ti. 36’ya alı nan ve

127
mah ke me ye gi dip ge len ar ka daş la ra çok da ha vah şi ce bir yö ne lim
söz ko nu suy du. Sor gu aşa ma sın da biz de ora ya alın mış tık, vah şi iş -
ken ce le rin, so ğu ğun, aç lı ğın da ha yo ğun ola rak kıs ka cın day dık.
Di re ni şi sür dü rü yo ruz. “Türk lük an dı” gi bi şey le ri ka bul et me, ku -
ral la ra uy ma yok, tes lim alı na bil miş de ği liz.
- Ge ri de ka lan bö lüm de, 36’nın gö zal tın dan ge len ler için kul la -
nıl dı ğı nı söy le miş tin. On lar için du rum ne dir?
- On lar için du rum “ce hen ne min dip kö şe si ni boy la mak”tır! Uy -
gu la ma la rı uzun boy lu an lat ma yı son ra ya bı ra kı yo rum, şim di lik ve -
re ce ğim şu ör nek du rum la rı hak kın da bir fi kir edin me ye ye te cek tir:
Bir ge ce ya rı sıy dı. Ce za e vi ne ye ni gel miş bir gru bu kal dık la rı hüc -
re le rin ka pı la rı nı açıp 2. kat ara ko ri do ru na al dı lar. Ben, 2. kat 2.
hüc re de kal dı ğım için, ara ko ri do ru kıs men de ol sa gö re bi li yor dum.
Ora ya in di ri len ler on ki şi ka dar dı. Hep si ni çı rıl çıp lak soy du lar. Ve
alt kat ta ki sa lo na gö tür dü ler. Hüc re bö lüm le riy le il gi le nen Mev lüt
is min de fa şist bir ça vuş var dı. Ya nın da ki gar di yan lar la ye ni ge len
gru ba yü rü yüş yap tır ma ya baş la dı. O la ğım su yu için de “yat, kalk,
sü rün” ko mut la rıy la her şe yi yap tır dı lar. Çok il ginç tir; in san gö rüp
ya şa ma dan ina na mı yor, nor mal ko şul lar da an la tıl sa ina nı la cak gi bi
de ğil as lın da. O güç lü bün ye le riy le as ker ler, jop la rı nı olan ca hız la
çıp lak ve ıs lak be den le re in di ri yor lar dı. Hiç bi ri, dö vü len ler den en
kü çük inil ti bi le çı kar mı yor! Do ğal ola rak vü cut et, ke mik ve si nir -
den oluş muş can lı bir ya pı… Tep ki gös ter me si ge re kir…
- O in san lar ses çı kar ma mak la bir an lam da di ren miş mi olu yor -
lar?
- Ha yır… Adam lar za ten za val lı, içe ri ye ye ni düş müş, şaş kın lar
ve her şe ye ka yıt sız şart sız uyu yor lar. On la ra, “ba ğır ma ya cak sın,
ses çı kar ma ya cak sın!” ko mu tu ve ril di ği için ba ğır mı yor lar dı. Çün -
kü ba ğı ran em ri çiğ ne miş sa yı lı yor; da ha be ter edi yor lar… Ses siz -
lik le ri bu kor ku nun so nu cu! Ve ri len em ri çiğ ne me kay gı sı nın, kor -
ku nun bo ğa za yum ruk gi bi otur ma sı nın sağ la dı ğı bir ses siz lik bu.
O pis li ğe be len miş, kan-re van için de kal mış bu in san la ra el bi se le -
ri ni giy dir tip hüc re le ri ne at tı lar. Ye ni ge len ler için 36 iş te bu dur…
- İs ter sen di re niş sü re ci nin na sıl so nuç lan dı ğı na ge çe lim…

128
- Evet… Di re niş de vam et ti, ar tık 1981 Ma yıs’ının son la rın da -
yız. Di re nen ler den dö kül me ler de sü rü yor. İra de si kı rı lan ve di re -
ni şi gö tür me yen ey le mi bı ra kı yor. Sa yı mız azal dı, dar bir kad ro
gru bu di re ni yor. Bu sı ra lar da ba zı la rı mız da şu ka nı oluş tu: “Bu kad
ro, bu ya pıy la di re ni şi gö tü re me yiz, so nuç ala ma yız. Böy le gö tü -
rüp tah rip ol mak tan sa, da ha sağ lık lı bir ka fay la du ruş ma la ra gi -
de riz.” Ki, baş tan be ri si ya si sa vun ma yap ma yı önü mü ze koy muş -
tuk. Ko ğuş tay ken, mah ke me ler baş la ma dan, id di a na me ler gel me -
den, si ya si ola rak ne ler le suç la na ca ğı mı zı az çok bil di ği miz için
Hay ri ve Maz lum la rın sa vun ma ha zır lık la rı var dı. 600 say fa lık bir
sa vun ma ha zır la mış lar dı, ek sik lik ler ise id di a na me gel dik ten son ra
ta mam la na cak tı. Ya ni ola ya cid di yak la şı yor duk. Düş man da bu -
nun far kın day dı. Mah ke me ye ver di ği miz önem den ötü rü “du ruş -
ma la ra çı kar, bir ne fes alı rız, so luk la nı rız, ay rı ca ar ka daş la rın
için de olu ruz” dü şün ce si nin ya nın da, esas ola rak di re ni şin bu ha -
liy le so nuç ge tir me si yö nün de ki inan cı mız za yıf la mış tı… Öz ce si,
o nok ta dan son ra da ha ile ri si ne gö tür me dik, ye nil gi nin kah re di ci
acı zeh ri ni tat tık. Ku ral la ra uy ma yı ka bul et me miz den son ra, oni ki
ki şi lik bir grup di re ni yor du. Bu ar ka daş lar 36’ya alın dı. Di re nen
in san la rın böy le si ne kü çük bir ra ka ma in di ğin den, düş man di re ni şi
tüm den bi tir mek için çok da ha vah şi ce dav ra nı yor du. Biz den üçdört
gün son ra bu son grup da tes lim ol du. Ve Di yar ba kır Zin da -
nı’nda 1981 Ma yıs’ının son la rın da di re ni şi miz bit ti, ye nil dik…
- Bu Ma yıs so nu, “tes li mi yet dö ne mi” di ye ad lan dır dı ğı nız dö -
ne min baş lan gı cı mı olu yor?
- Evet…
1981 ye nil gi si nin ne den le ri, ye nil gi de PKK
ve di ğer si ya set le rin ro lü üze ri ne
- 1981 Ma yıs’ın da ya şa nan ye nil gi nin siz ce iç sel ve dış sal ne -
den le ri ne ler di?
- Di re ni şi mi zin ye nil giy le so nuç lan ma sı nın ta bii ki, de ği şik ne -

129
den le ri var dı. Ob jek tif ve sub jek tif ne den le ri ni ge nel hat la rıy la
şöy le ko ya bi li riz: As ke ri fa şist dar be nin es tir di ği te rör le dev rim cide
mok rat ve di re niş çi odak la rın sin di ril me si, dev rim ci dal ga nın
ge ri çe kil me si, kit le le rin içi ne dü şü rül dü ğü sus kun luk ve pa nik le
di re niş öge le ri nin za yıf la ma sı gi bi so nuç la rın ce za e vin de ki kit le ler
üze rin de de olum suz et ki ya rat tı ğı nı söy le ye bi lirz… Ta bii ki, bu da
be ra be rin de sağ lık lı dü şün me or ta mı nın or ta dan kalk ma sı nı, dö ne -
min iyi kav ra na ma ma sı nı, doğ ru po li ti ka lar üre ti le me me si ni ve
bun la rın so nu cu ola rak pra tik te doğ ru ey lem le rin ge liş ti ril me me si -
ni ge tir di. Dö nem sel de ol sa, bel li ey lem le rin ba şa rı sız lı ğa uğ ra -
ma sın da bu ne den le rin de pa yı var. Bu nun ya nı sı ra di re niş ba kı -
mın dan biz le rin ta rih sel ola rak dev ral dı ğı mız olum lu bir mi ra sı mı -
zın ol ma dı ğı nı söy le miş tik ki, bu çok önem liy di. Geç miş te düş ma -
na kar şı zin dan cep he sin de, top lu ma ma lol muş, ta ri he dev re dil miş
bir di ren me ge le nek ve mi ra sı nın ol ma yı şı, biz le rin bu alan da de -
ne yim siz ol ma mız so nu cu nu do ğu ru yor du. Ek ola rak; kit le mi zin
he te ro jen bir ya pı da ol ma sı, ya ni fark lı sos yal ke sim ler den gel me si
ör güt len me önün de en gel teş kil eden zor luk lar dan bi riy di.
- Bu na sıl bir zor luk tu bi raz açık lar mı sı nız?
- Evet… Ko nu yu Hay ri’nin 35’te di re niş te ki ar ka daş la ra ses le -
ne rek yap tı ğı de ğer len dir mey le pe kiş tir me ye ça lı şa lım… Bu di re ni -
şin, Kür dis tan ta ri hin de ye ni bir çı ğır aç tı ğı nı, ge le ce ğe yön ve re ce -
ği ni ve be lir le ye ce ği ni söy le miş ti. Onu böy le bir de ğer len dir me ye
gö tü ren ney di? Bir ce za e vin de ge li şen bir di re niş, bir hal kın ta ri hin -
de na sıl çı ğır açı cı ve yön ve ri ci bü yük lük te ola bi lir di? Bu nu an la -
mak için Kür dis tan’ın ta rih sel ve top lum sal ya pı sı nı bil mek ge re kir.
Hal kı mı zın ta ri hi bir yan dan baş kal dı rı ve is yan la ra da ya nır ken, bir
yan dan da ege men sı nıf la rın tes li mi yet ve iha ne ti ne da ya nı yor du.
Ge li şen is yan ve baş kal dı rıy, tes li mi yet ve iha net, ege men sı nıf la rın
şah sın da iç içe ya şı yor du. Ay rı ca Kür dis tan ta ri hin de zin dan lar da,
“düş man esa re ti al tın da di ren mek” güç lü mi ras ve ge le ne ği de yok -
tur. Tek tük kıs mi çı kış lar ol muş sa da top lu ma, hal ka ma le di le bil -
miş de ğil di. Düş man, ta ri hi tek yan lı ken di ta ri hi ola rak yaz mış tı.
İş te di re ni şi miz, hal kı mı zın düş man zin dan la rın da bi le baş kal dı rı sı -

130
nın sür dü rü lüp, tem sil edil me si, ge le ce ğe çok güç lü bir mi ras ola -
rak ak ta rıl ma sıy dı. Kür dis tan hal kı Di yar ba kır Zin da nı’nda di re nen
ev lat la rı şah sın da, bi linç li bir şe kil de ge le ce ği ni be lir li yor ve ta ri hi -
ni ya zı yor du. İş te, Hay ri bu halk ger çek li ği mi zin de rin bi lin ciy le ta -
ri hin ye ni den ya zı lı şı nı biz le re de ak ta rı yor du. Ve Kür dis tan’da
geç miş te ol ma yan böy le si ne dev rim ci bi linç le do na tıl mış bir di re ni -
şin çı ğır aça ca ğı na, ge le ce ğe yön ve re ce ği ne işa ret edi yor du.
- Şöy le söy le ye bi lir mi yiz: O za man, 1981 di re niş ey lem li ğin de
bir kı sım ar ka da şın dö kül me si nin özün de ya tan, as lın da on la rın
ön der kad ro lar dan yok sun kal ma sıy la bir lik te, bel li bir di re niş ge -
le ne ği nin ta rih sel ola rak ya ra tıl ma mış ol ma sıy dı…
- Evet, böy le dü şü ne bi li riz, de ğer len di re bi li riz… Kür dis tan ta ri -
hin de bu lun du ğu muz ze min de bir ge le nek, mi ras yok tur. Ay rı ca
ha re ke ti mi zin de böy le bir mi ra sı yok. Or ta ya çı kış ve ge li şi mi ol -
duk ça ye ni dir. 12 Ey lül’le bir lik te, ye ni bir dö nüm nok ta sıy la yüz -
yü ze dir. İlk tec rü be ye, ya ni düş man esa re ti al tın da ve zin dan lar dan
na sıl ta vır ta kı nıl ma sı ge rek ti ği ne iliş kin ilk pra ti ğe gi ri yo ruz. Bu
da is ter is te mez bir çok so ru nu ken di siy le bir lik te ge ti ri yor. Ha re -
ke tin genç ol ma sı, kad ro la rın bü yük öl çü de tec rü be siz li ği ve ge niş
bir kit le ye, ye te rin ce po li tik leş me miş bir köy lü, genç lik kit le si ne
sa hip ol ma sı gi bi de za van taj la rın ya nın da, sö mür ge ci dev le tin sal -
dı rı ve yö ne lim bo yu tu da Di yar ba kır pra ti ğin de as lın da cid di ola -
rak de ğer len di ril me si ge re ken ol gu lar dır. Ya ni ül ke miz de ta rih seltop
lum sal açı dan dev ra lı nan olum suz luk la rın ya nın da, sü re ce dev -
rim ci tarz da mü da ha le eden ha re ke ti mi zin du ru mu nu da or ta ya
koy ma mız ge re kir. Par ti mi zin he nüz genç olu şu, mü ca de le nin di -
ğer alan la rın da ol du ğu gi bi bu alan da da ken di dev rim ci pra ti ği ni
ya rat ma sı zo run lu lu ğu var dı. O kı sa ta ri hin de, pra tik te ya şa dı ğı,
ya rat tı ğı güç lü bir mi ras ve ge le nek he nüz söz ko nu su de ğil di. De -
ne yim siz lik, genç oluş, ta rih sel-top lum sal olum suz ge ri ya pı nın
ya nın da en önem li bo yut lar dan bi ri de, sö mür ge olan ül ke mi ze
TC’nin sı nır sız yö ne li miy di. Sö mür ge bir ül ke ol ma mız bi ze do ğal
ola rak, Tür ki ye’de ol du ğun dan da ha üst bo yut lu bir yö ne li mi ge ti -
ri yor du. Biz de, Tür ki ye’de ki sı nıf sal bas kı nın ve sal dı rı nın dı şın da

131
ulu sal bas kı da var dı. Dev let da ha acı ma sız dı; zor ay gı tı nı, soy kı -
rım cı po li ti ka la rı da ha güç lü iş le ti yor du. Tüm bu olum suz ve sert
ko şul lar da biz ler ye ni ye ni bir şey ler ya rat ma ya ça lı şı yor duk ve
ce za ev le rin de de ya ra ta cak tık. Bir şe yi ya rat mak ise, el de ki mal ze -
me, için de bu lu nu lan ko şul lar la doğ ru dan iliş ki li dir. Bu ko şul lar
de ğer len di ril di ğin de kar şı laş tı ğı mız olum lu luk ve olum suz luk lar
da ha net or ta ya çı kar.
- Bi raz ön ce ye nil gi sü re ci ne iliş kin ola rak ob jek tif ve sub jek tif
ne den ler den sö ze der ken, sub jek tif ne den le rin ide o lo jik an lam da
bel li bir net leş me yi be ra be rin de ge tir me di ği gi bi bir yak la şım da
mı bu lun muş tu nuz?
- Sa de ce o de ğil… Ye nil gi nin ne den le ri ni da ha kap sam lı ele al -
mak ve aç mak ge re ki yor… Kit le mi zin ho mo jen bir ya pı ar zet me -
me si, ge niş ke sim le ri ku cak la mış ol ma mız, düş ma nın vah şi ce yö -
nel me si, kit le sel gö zal tı la ra baş vur ma sı, ağır bir iş ken ce ve sor gu -
la ma dan son ra içe ri ye at ma sı, içer de de vah şi ce sal dır ma sı, baş ta
ör güt sel ya pı yı da ğıt ma yı önü ne koy ma sı, ön der kad ro la rı kit le den
tec rit et me si, kit le nin 12 Ey lül dar be si psi ko lo ji sin den et ki len me si,
dı şa rı çık ma bek len ti le ri, düş man po li ti ka sı nın iyi ce an la şıl ma mış
ol ma sı ve kit le ye kav ra tı la ma ma sı, di ğer grup la rın tu tu mu ve bü -
tün bun lar la bir lik te düş ma nın ya rat tı ğı izo las yon gi bi et ken ler
söz ko nu su dur… Düş man bi zi hep kit le den ko par ma ya ça lış tı. Bu -
nun la bir lik te kit ley le en faz la iliş ki ola na ğı na sa hip di ğer grup lar
ise, ko ğuş lar da bu lu nu yor. On la rın kit le miz üze rin de ya rat tı ğı
olum suz et ki ler ve et ki len me ler de var dı. Ne ka dar da ay rı bir ha -
re ke tin üye le ri ol sa lar, kar şı lık lı bir et ki len me olu yor… Bu pro pa -
gan da açık tan açı ğa de ğil, giz li ce ve sin si ce ya pı lı yor. Da ha çok
DDKD, Öz gür lük Yo lu, Rız ga ri gi bi Kürt mil li yet çi, ruh suz ke -
sim ler ya pı yor du. “Düş man güç lü dür, top lu mu sin dir miş ve ezip
geç miş! Di re nen yok! Si lah sız ve sa vun ma sız ola rak ce za e vin de mi
di re ne ce ğiz? Dö ne min esas ola rak önü mü ze koy du ğu gö rev, içer -
den sağ çık mak tır!” di yor lar. Ken di be den le ri ni kur tar mak için her
tür lü sah te lik, üç ka ğıt çı ma nev ra lar, sin si po li ti ka lar ve pro pa gan -
da lar ya pı lı yor. Tes li mi ye ti da ha baş tan ka bul et me le ri, bu nun düş -

132
man da ya rat tı ğı yük sek mo ral, şevk ve bu na kar şın ge nel de ce za e -
vin de ya rat tı ğı olum suz luk lar ya şa nı yor. Üs te lik tes li mi yet çi lik le -
ri ne ve kaç kın lık la rı na te o rik kı lıf üret me le ri söz ko nu su dur…
Bun la rın hep si, dı şı mız da ge li şen, ob jek tif ola rak tes li mi ye tin, ya
da ye nil gi nin ne den le ri dir.
- Pe ki ya sub jek tif ne den ler?
- Sub jek tif de di ği miz ve biz den kay nak la nan si ya si ve ör güt sel
ye ter siz lik ler –bu ye ter siz lik ler ide o lo jik alan da de ğil–, yan lış la rı -
mız ve za af la rı mız da var. Ağır ta rih sel-top lum sal olum suz luk la
şe kil le nen mi ra sın dev ra lın dı ğı nı söy le dik. Kür dis tan’da güç lü bir
yurt se ver lik yok tu, bi linç li ve mi li tan ca va tan uğ ru na ken di ni fe da
et me ve ada ma yok… Böy le bir mi ras, böy le bir ki şi lik oluş ma mış
ve PKK’nin et ki le di ği, ha re ke te ge çir di ği kit le de bu nu özüm se miş
du rum da de ğil. Kad ro lar da hi sos ya list de ğer le ri ken di şah sın da
so mut laş tır ma da ve her alan da, her ko şul da, düş man kar şı sın da
bun la rı tem sil edip ko nuş tur ma da ye ter siz lik için de… Düş man po -
li ti ka la rı nın ye te rin ce kav ra na ma ma sı, o sü re cin doğ ru de ğer len di -
ri le me me si söz ko nu su dur. Biz şu nu söy lü yo ruz: Kür dis tan’da,
Türk dev le ti nin yı kı cı lı ğı nı, vah şi li ği ni ve bar bar lı ğı nı en faz la ya -
şa yan ve his se den bi ziz, PKK ha re ke ti dir. Bu ko nu da ta rih bi lin ci -
ne sa hi biz ve ya kın ta rih te de dev le tin en çok yö nel di ği, ezip or ta -
dan kal dır mak is te di ği tek he def ha re ke ti miz dir. Bun la rı so mut
ola rak ya şa ma mı za rağ men, esas ola rak düş ma nı ta nı ma ve bir
yer de tam an la mıy la ka fa mı za dank et me si son ra ki sü reç te ger çek -
leş ti. Yi ne de vah şe tin bu ka da rı nı tah min et mi yor ve bek le mi yor -
duk. Ya ni ge nel de bu ko nu da bir de ğer len dir me ek sik li ği için dey -
dik. Bü tün olum suz ne den le re rağ men biz bir baş lan gıç tık. Hal kı -
mı zın, par ti mi zin dev rim ci di re niş mi ra sı nı ve ge le ne ği ni ya rat ma
yo lun da düş ma na kar şı dur ma ce sa re ti ni gös te re rek, hal kı mı za ve
ken di mi ze ait her şe yi dev rim ci tarz da ye ni den ya rat ma adı mı nı
zin dan ko şul la rın da at mış tık. Vah şe tin kol la rın da, in san lar çığ lık
çığ lı ğa ve di re ni yor ken, Hay ri hüc re sin de biz le re ses le ne rek şöy le
di yor du: “Bu in san çığ lık la rı nı unut ma yın! Kür dis tan Vi et nam -
la şı yor!” Kür dis tan Vi et nam la şı yor de mek le kas te di len ne dir?

133
Hay ri, dö ne mi, ya şa nan la rı, halk ger çek li ği mi zi ve ge le ce ği bir bü -
tün ola rak gö rü yor du. Acı la rı mız, zor luk lar, za yıf yurt se ver li ğe
rağ men kav ga bi lin ci ni bi le ye cek ti. Kav ga yı yü rek le re ka zı ma, ge -
le ce ğin be de li ni gö ğüs le me bi lin ci ni ifa de eden bir ön gö rü de bu lu -
nu yor du. Di re ni şin bü tün vah şi uy gu la ma lar, kan ve ölüm ler üze -
rin de yük selt me çağ rı sı ve em ri ni ve ri yor du. Şim di ge ril la mü ca -
de le si nin Kür dis tan’da ge liş me si ve güç lü bir yurt se ver li ğin yük -
sel me si, Kür dis tan’ın Vi et nam laş ma sı, Hay ri’nin di re ni şin o ilk
adım la rın da öde nen ağır be del ler de bu gü nü gö re bil me siy di. Ar tık
ya şa nan, bir hal kın de ğer le ri ve ulu sal kim li ği uğ ru na di ren me si -
nin gi de rek bi linç li ce gün de me ge ti ril me siy di. Da ha ön ce bu özel -
lik ler biz de ye te rin ce yok tu. Bu ek sik lik le ri miz, sü re ci yer li ye ri ne
otu ra ma yı şı mız, kit le yi de eği te me yi şi miz, da ha son ra on la rı eğit -
me ola na ğı nın or ta dan kal dı rıl ma sı, ge nel ola rak di re ni şe doğ ru
yak la şım da bu lun ma yı ve doğ ru bir de ğer len dir me yap ma yı da za -
af lı kı lı yor du. Di re ni şi uzun so luk lu, sü rek li bir ya şam tar zı ola rak
önü mü ze koy ma ye ri ne, şöy le bir du rum çık tı: Bü tün kit le ve di re -
nen kad ro lar ölüm oru cu sü rer ken, umut la rı nı ona bağ la dı lar. Ölüm
oru cun da bek le nen şe kil de de ğil de, ye ni olum suz luk lar la so -
nuç la nın ca bir yer de di re ni şe olan inanç za yıf la dı ve mo ral çö kün -
tü sü ya şan dı. Düş me ler, çö zül me ler hız lan dı… Bu tür olum suz luk -
lar ise sub jek tif ne den ler dir. Ve bun la rın hep si bi ra ra ya gel di ğin de,
Di yar ba kır’da ki olum suz so nu cu an la mak müm kün olur.
- Ob jek tif ko şul lar dan sö ze der ken, ka mu o yu nun tü müy le sin di -
ril miş ol du ğu nu söy le di niz. Ka mu o yu nun ce za ev le ri ne il gi si ko nu -
sun da tra jik bir boş ver miş lik ya şa nı yor du, de ğil mi?
- Hem de de rin bo yut lar da… Ce za ev le rin de ki di re niş le rin ce za e -
vi ne hap sol ma sı, kit le des te ği nin ya ra tı la ma ma sı ve dün ya ka mu o -
yu na ma le di le me me si on la rı düş ma nın sal dı rı la rı na da ha açık ha le
ge ti ri yor du. Bu da di re nen ler ola rak biz le rin işi ni zor laş tı rı yor du.
- Bu ra da ak la is ter is te mez şu so ru ge li yor: Di yar ba kır As ke ri
Ce za e vi’nde ya şa nan bu ye nil gi sü re ci, özün de PKK’nin şah sın da
so mut la şan bir olay ola rak mı al gı lan ma lı dır? Kı sa bir açık la ma
ya par sak; söz ge li mi Met ris’te ya şa nan olum suz luk lar ya da olum -

134
lu luk lar Dev-So la, Ma mak’ta ya şa nan lar ise, Dev-Yol’a ma le di -
lir… Di yar ba kır ger çe ği PKK ha ne si ne na sıl ya zıl ma lı dır.
- En baş ta şu ay rı mı yap mak, PKK ile Di yar ba kır Zin da nı ara -
sın da ki iliş ki nin özü nü iyi an la mak ve vur gu la mak ge re kir. Di yar -
ba kır ile PKK’nin bir ba kı ma öz deş leş me si nin ne de ni ni sa yı sal
çok lu ğu muz la açık la ya ma yız. Bu doğ ru ol maz. TC’nin ulu sal im -
ha yı ger çek leş tir me po li ti ka sı tek ve bi rin ci en gel ola rak PKK’yi
ez me, im ha et me bi çi min de so mut la şı yor du. 1981-84 sü re cin de bu,
tes li mi yet-iha net po li ti ka sı bi çi min de ger çek leş ti ve da ya tıl dı. PKK
ile Di yar ba kır’ın öz deş leş me sin de ki ger çek lik bu dur. Ma mak’ın
Dev-Yol ile, Met ris’in Dev-Sol ile anıl ma sı ve Di yar ba kır’ın da
PKK ile anıl ma sı ay nı ne den ler le açık la na maz. Bi zim çok öz gün
bir sü re ci miz var. TC’nin ulu sal im ha po li ti ka sı nın en kat mer li, en
özel, en öz gün, en vah şi gün cel so mut uy gu la nı şı olan Di yar ba kır
zin dan po li ti ka sı nın so mut he de fi PKK’ydi. Çün kü PKK, ulu sal
kur tu lu şun bi ri cik dev rim ci tem sil ci siy di… Evet, biz de ob jek tif
ola rak böy le bir du rum var. Esa sın da di ğer ce za ev le ri nin du ru mu nu
de ğer len di re cek de ği liz. Bu na ge rek de yok. Bu nu söy ler ken di ğer
ce za ev le ri hak kın da de ğer len dir me ya pa ma ya cak du rum da ol du ğu -
mu zu söy le mek is te mi yo ruz. Tam ter si ne bu ko nu da kap sam lı de -
ğer len dir me le ri miz var dı. Ama şu an söy le şi mi zin ko nu su dı şın da -
dır. Bu açı dan so ru nu zu Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi öz gü lün de, ken -
di ger çek li ği miz üze rin de ele alıp ya nıt la mak da ha doğ ru ola cak tır.
- Ama bu vur gu çok ge nel ol ma dı mı?
- Evet, bi raz da ha öze le ine lim… Ola ya da ha ger çek çi ve da ha
an la şı lır bir açık la ma ge tir mek için Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde ki bi le şim le ri, grup la rın ni te li ği ni ve ön gör dük le ri, uy gu la -
dık la rı po li ti ka la rı bil me li yiz. Yok sa de di ği miz gi bi, so run sa de ce
grup la rın sa hip ol du ğu sa yı sal çok luk ve ya az lık so ru nu de ğil dir.
Bu ra da po li ti ka, po li tik ta vır önem li dir. Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde on lar ca ön der kad ro, mi li tan ve bin ler ce ta raf tar-kit le den
olu şan bir bi le şi mi miz ve gü cü müz var. Bu ba kım dan Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi’nin ge le ce ği nin be lir len me sin de ni cel gü cü müz bir
et ken dir, ama be lir le yi ci olan bu de ğil dir. Be lir le yi ci olan; ide o lo -

135
jik-po li tik hat ve pra tik tu tum dur. Olum lu ve ya olum suz yön de bu
böy le dir. İde o lo jik-po li tik hat tı mı zın pra ti ğe güç lü di re niş ler şek -
lin de yan sı ma sı ve PKK’nin Di yar ba kır’la öz deş du ru ma gel me si,
dı şı mız da ki grup la rın ta rih sel so rum lu luk la rı nı ha fif let me an la mı -
na gel mez. PKK, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ta ri hi ni bü yük di re -
niş ler le ve ya rat tı ğı ta rih sel za fer ler le yaz dı… Ya ni ken di gü cü nü
dev rim ci so rum lu luk ve tav rı nı düş ma na kar şı ke sin ti siz bir di re niş
po li ti ka sın da ör güt le di. Ya rat tı ğı so nuç lar da or ta da dır.
- Fa kat ter si ni dü şü ne lim, di re nil me sey di?
- PKK eğer Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ye nil gi li, ya nıl gı lı,
tes li mi yet çi bir tu tum iz le sey di ne olur du? İki açı dan bak mak ge -
re ki yor. Bi rin ci si; Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ya ra tı lan dev -
rim ci ka za nım ve za fer ler bel ki ol ma ya cak tı, ya da çok da ha ağır
be del ler kar şı lı ğın da ve çok da ha zor lu bir sü reç te ger çek le şe cek ti.
İşin PKK’yi il gi len di ren bo yut la rı ise bir ta ra fa… İkin ci si; eğer
PKK ya nıl gı lı, ye nil gi li ve tes li mi yet çi bir tu tum ta kın mış ol say dı,
bu hiç bir za man, hiç bir grup için ne tes li mi ye tin, ne de di re niş dı şı
baş ka bir ta vır ta kın ma nın ve po li ti ka nın ge rek çe si olur du. Ta rih sel
so rum lu luk la rı nın bi lin cin de olan, bu na sa dık ka lan grup lar, hat ta
tek tek ki şi ler bi le yi ne di ren mek zo run day dı. Bi zim Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi’nde ki bi le şi mi miz, gü cü müz ve ön gör dü ğü müz
po li ti ka nın dı şı mız da ki grup lar üze rin de böy le bir et ki si ola cak tı,
ol ma lıy dı. De di ği miz gi bi PKK, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde
ağır lık lı ve be lir le yi ci ko num da dır. Onun bu ko nu mu tem sil et tiğ
çiz gi nin ge ri sin de ka lan la rı di re ni şe da vet tir. Grup la rın halk ve ta -
rih kar şı sın da –var sa eğer– ken di dev rim ci gö rev ve so rum lu luk la -
rı nı ye ri ne ge tir me ye çağ rı dır, ateş le yi ci bir fak tör dür, mo ral dir,
güç tür. Yi ne ter sin den ba ka cak olur sak; Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde PKK’nin tem sil et ti ği di re niş po li ti ka sı nın ile ri sin de da ha
ra di kal olan grup lar ol say dı, bu grup lar “PKK di ren me di, biz de di -
ren me dik” gi bi sah te ve so rum lu luk tan uzak bir ta kım ge rek çe le rin
ar ka sı na giz le ne bi lir ler miy di? Ke sin lik le ha yır. Dı şı mız da ka lan
he men tüm grup lar, ta ba şın dan be ri di re ni şi ıs ka la dı lar. Di re niş di -
ye bir so run la rı ol ma dı hiç bir za man. Di re ni şi ön le ri ne koy ma dı lar.

136
Bu da o grup la rın sı nıf sal ko num la rın dan, tem sil et tik le ri ide o lo -
jik-po li tik hat tın –tes li mi ye tin– ko nuş tu rul ma sın dan ile ri ge li yor -
du. Bu grup lar dev re dı şı ka lın ca, da ha doğ ru su ken di le ri ni di re niş
saf la rı nın dı şın da bı ra kın ca, di re niş saf la rın da olup düş man la vu -
ru şan, ça tı şan güç ken di le ri de ğil, PKK ol du… PKK ger çek li ği bi -
ze bu nu em re di yor du. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ya şa nan da
bu dur. PKK ba şın dan be ri di re ni şi tek ba şı na gö tür dü. Bü yük, güç -
lü di re niş 1981 Ma yıs ye nil gi siy le so nuç lan dı. Bun dan son ra ki sü -
reç te de bü tün kar şı çı kış lar, ara yış lar, düş man la kar şı kar şı ya gel -
me ler yi ne PKK’nin dam ga sı nı ta şı dı. Kit le sel ola rak da esas ağır -
lık lı güç ol ma mız du ru mu dik ka te alın dı ğın da olum lu luk lar ve ya
olum suz luk lar da, ya ni Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nin ge le ce ği nin,
yaz gı sı nın be lir len me sin de PKK’nin ön de ge len ol ma sı, baş ka bir
de yiş le; ya şa nan ger çek lik ten ha re ket le PKK de nin ce Di yar ba kır
zin dan di re ni şi; Di yar ba kır zin dan di re ni şi de nin ce PKK’nin anıl -
ma sı an la şı lır bir şey dir ve doğ ru dur. Bu sü reç ten çı kan ob jek tif
bir du rum dur, so nuç tur.
- “Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde PKK ni ce lik ola rak ço ğun lu -
ğu elin de tut tu ğu için ora da olan bi ten her şey on dan so ru lur, so -
rum lu luk ona ait tir” gi bi bir yak la şım özün de ko lay cı bir yak la şım
de ğil mi dir? Böy le si bir du rum baş ka bir si ya si ha re ke tin di ren me -
me si için bir ne den ola bi lir mi?
- PKK’nin Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde sü re ci be lir le ye cek
ko num da ol du ğu bir ger çek tir. Hem so rum lu luk la rı, hem de ni cel
ve ni tel ko nu muy la bu böy le dir. PKK’nin ken di si ne bu bü yük lük te
bir so rum lu luk ve önem at fet me si de do ğal bir şey dir. Zi ra ge liş -
me ler bu nu doğ ru la mış tır. An cak do ğal ve doğ ru ol ma yan şey, dı -
şı mız da ki grup la rın ken di ger çek lik le ri ni gör me me le ri ve ya in kar
et me le ri dir. Ken di si ne dev rim ci yim, bir hal kın kur tu luş so ru nu nu
omuz lu yo rum di yen bir güç ve ya bir dev rim ci; “PKK, Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi’nde ni cel ço ğun lu ğu elin de tu tu yor du. Her şey
PKK’den so ru lur du. Bu ne den le de ta vır ge liş tir me mi ze, di ren me -
mi ze ge rek yok tu” di ye mez. Bu en ha fif de yim le kor kunç bir so -
rum suz luk ör ne ği olur, öte si tes li mi ye tin te o ri si ni yap mak tır. Dev -

137
rim ci le rin bağ lı kal ma sı zo run lu olan ge nel il ke ler var dır. Bir yer -
de iha net da ya tı lı yor sa, ki şi lik siz lik da ya tı lı yor sa, bu soy suz laş ma -
yı ya şa ma mak, ya şat ma mak için ge rek ti ğin de öl me si ni bi le cek sin!
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bir kez de ğil, bin kez, her an, her
sa at iha net da ya tı lı yor du. Bu kor kunç iha net çem be ri ni ina nıl maz
bir di re niş ser gi le ye rek; düş man ta ra fın dan ölü mün tes li mi yet ara -
cı ola rak da ya tıl dı ğı yer de öl me si ni bi le rek par ça la ya bi lir sin an -
cak. Var sa ya lım ki, PKK gü cü ne rağ men bu so rum lu luk tan kaç tı.
Pe ki bu du rum tek ba şı na bi le ol sa, bir dev rim ci nin, hem de öy le
sı ra dan de ğil, ön der lik gi bi bü yük id di a lar la or ta ya çı kan bir ör gü -
tün ve ya dev rim ci nin ken di so rum lu luk la rı nı ye ri ne ge tir me me si -
nin ne de ni ola bi lir mi? Açık ki ola maz. An lat mak is te di ği miz; Di -
yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde PKK’nin so rum lu luk la rı el bet te bü -
yük tür. Fa kat PKK’nin bu du ru mu di ğer grup la rın ve bi rey le rin ta -
rih ve halk kar şı sın da ki so rum lu luk la rı nı hiç bir za man göl ge le -
mez. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde PKK dı şın da ki grup lar baş tan
so na tu tar lı, dev rim ci-di re niş çi bir po li ti ka iz le me di ler se, bu nun
ye ri ne tes li mi ye ti hem ey lem de, hem de dü şün sel alan da ya şa dı lar -
sa –ki ya şa dı lar– bu han gi dev rim ci man tık üze ri ne otur tu la bi lir?
Be den le ri ni yak mak is te di ler de PKK’nin ni cel ço ğun lu ğu mu bu -
na en gel ol du? Ölüm ken di si ni bu grup la ra ve söz de ön der le ri ne
hiç da yat ma dı mı? Dev rim ci so rum lu luk, halk so rum lu lu ğu ge lip
en ya kı cı bi çim de çat tı ğın da bu grup lar “yok ha yır bu ra dan PKK
so rum lu dur” mu de di ler?
- Ya ni dı şı nız da ki grup la rın ge nel sü re ce ve di re ni şe yak la şım la -
rı ko nu sun da çok tu tar sız dav ran dık la rı nı mı ile ri sü rü yor sun? Ke -
za si ze ve po li ti ka la rı nı za kar şı yak la şım la rın da da sü rüp gi den
bir tu tar sız lık…
- Be lirt ti ği miz gi bi bu grup lar da baş tan so na bir tu tar sız lık ege -
men ol muş tur. Ken di le ri di ren me yip tes lim olur ken, tes li mi ye tin te -
o ri si ni yap mak için PKK’ye yö ne lik şun la rı söy le miş ler dir: “Eğer
PKK bu pro vo kas yon la rı –ki on la rın pro vo kas yon de di ği di re ni şin
ken di si dir– yap ma say dı, bas kı ve iş ken ce de ol maz dı! En faz la bi -
raz bi zi sı kar lar fa kat da ha son ra her şey dü ze lir di.” Açık ki bu ra da

138
Ma mak ger çe ği nin ter si söz ko nu su. Ma mak’ta di ğer grup lar, “Dev-
Yol di ren sey di tes li mi yet ya şan maz dı..!” der ken Di yar ba kır As ke ri
Ce za e vi’nde söy le nen şu ol muş tur: “PKK di ren me sey di iş ken ce ve
bas kı ol maz dı…” Tam bir çe liş ki. Ve bu ta vır ba şın dan be ri tes li mi -
yet te me lin de di re ni şi mah kum et mek, ona ide o lo jik-po li tik ola rak
sal dır mak, di re ni şin al tı nı sü rek li oy mak bi çi min de kar şı mı za çık tı.
Ma mak ger çe ği ise çok da ha fark lı. Dev-Yol ora da sü rek li bir di re -
niş po li ti ka sı tut tu ra ma mış tır ve ço ğun luk ta dır. Za man za man di re -
niş ler ol muş sa da, Ma mak’ın o kah re di ci tes li mi yet at mos fe ri ya ra -
tı la ma mış tır. Bu ra da Dev-Yol’a el bet te yö nel mek ge re kir. Eleş ti ri -
le ri miz var dır. Fa kat şu nun al tı nın bir kez da ha çi zil me si ge re ki yor:
Ma mak’ta Dev-Yol’un di ren me me si, hem de ni cel ço ğun lu ğa sa hip
ol ma sı na rağ men di ren me me si, di ğer grup la rın gör kem li di re niş ler
ge liş tir me me le ri, hat ta ölü mü ku cak la mak ge re ki yor sa öl me me le ri -
nin ge rek çe si ola maz. Böy le bir ge rek çe ne doğ ru, ne de dev rim ci
bir ge rek çe olur. Bu hem grup lar hem de bi rey ler açı sın dan böy le -
dir. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ile Ma mak ara sın da ki far kı gör mek
ge re ki yor. Özet le bir ön ce ki so ru nu za tek rar dö ner sek; “Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi’nde PKK ni cel ço ğun lu ğu elin de tu tu yor du. Bu nun
için ora da olan bi ten her şey PKK’den so ru lur, so rum lu luk da ona
ait tir” yak la şı mı el bet te ger çek çi, doğ ru ve dev rim ci bir yak la şım
de ğil dir. Ko lay cı lı ğın da öte sin de ken di tes li mi yet çi li ği ni giz le me -
dir, ken di ne yö nel me me dir.
- Siz onu mah kum et mek is ti yor su nuz, baş ka la rı da si zin yak la -
şı mı nı zı mah kum et mek isi yor… Özün de bu de ğil mi ger çek lik?..
- Özü bu… İki si nin de bir bi ri ne ben zer yan la rı var. Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi’nde di re ni şi ba şın dan so nu na ka dar bir pro vo kas -
yon ve olum suz luk ola rak de ğer len di ren ler, Ma mak’ta şöy le or ta -
ya çık mış lar dır: “Dev-Yol di ren me di ği için biz ya pa ma dık, ede me -
dik…” Şim di bun lar il ginç! Bir bi ri ne zıt gi bi gö rü nen, ama bir bü -
tü nen de ği şik ze min ler de or ta ya çı kan fark lı bi çim ler dir. Bi ze gö re
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ki tes li mi yet, yü zü nü sü re cin her
dö ne min de açık açık gös ter miş tir. Fa kat baş ka yer de ise, ken di tes -
li mi yet çi lik le ri ne ge rek çe ya ra tıl mak is ten miş tir. Bu ra da şu nu söy -

139
le mek is ti yo ruz: Eğer bir yer de olum suz bir sü reç ya şa nı yor sa,
olum suz luk lar dan o alan da ki, o sü reç te yer alan her kes bel li öl çü -
ler de so rum lu dur. Çün kü her ke sin ken di ne biç ti ği bir mis yon, dev -
rim de ki mev zi len me de ken di ne biç ti ği bir de ğer, bu nun so nu cu ve
gös ter ge si olan po li ti ka la rı var dı.
- Ta bii ola ya bi raz da öz gün ba ğım sız po li ti ka la rın ko nuş tu rul -
ma sı an la mın da yak laş mak ge re kir. Di re niş te de, tes li mi yet te de
her an la yış ken di çiz gi si ni ko nuş tu rur. Kim se kim se ye gü düm lü bir
po li ti ka, bir sü reç su na maz her hal de, öy le de ğil mi?
- Kuş ku suz öy le. Biz, sü re ci de ğer len di rir ken; “Di yar ba kır As -
ke ri Ce za e vi’nde dı şı mız da pek çok grup var. Bü tün grup lar di ren -
mi yor. PKK ola rak biz ni ye di re ne lim? Biz de ço ğun lu ğa uya lım”
de sey dik, böy le bir an la yış Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde PKK
dı şın da ki le rin ser gi le di ği an la yı şın ter si gi bi gö rü nür, ama dev rim -
ci so rum lu luk, gö rev bi lin ci ve ta şı dı ğı kor kunç sa kat lık ba kı mın -
dan ay nı dır. Zi ra bu yak la şım tes li mi ye tin ken di si dir. “Di ğer grup -
lar di ren mi yor, tes lim ol muş lar. PKK ken di ba şı na ni ye di ren sin,
tek ka lı yo ruz, ezi li yo ruz, bü tün sal dı rı la rın hış mı na biz uğ ru yo ruz,
fa tu ra yı biz ödü yo ruz! Çok ağır bir sü reç ve bi zim için ağır bir fa -
tu ra olur” di ye bi lir miy dik? Eğer so rum lu luk kav ra mı na on lar gi -
bi, on la rın yük le di ği an la mı yük le sey dik, yük ler sek; ya ni dev rim ci
so rum lu lu ğu mu zu baş ka la rı nın dav ra nış la rı na, tu tu mu na gö re
ayar lar sak, ge rek çe mi zin ge çer li li ği olur. Ama açık ki dev rim ci yak
la şım ve so rum lu luk ba kı mın dan böy le bir ge rek çe ge çer li de ğil -
dir ve ola maz. Bu yan lış bir yak la şım, ka bul edil me me si ge re ken
bir yak la şım. Biz ken di mi zi; ide o lo ji mi zi, po li ti ka mı zı oluş tu rur -
ken ve ya ör gü tü mü zü ku rar ken, dı şı mız da ki A, B, C, gru bu şöy le -
dir-böy le dir, biz de öy le ol ma lı yız di ye ha re ket et me dik. A, B,
C’ye gö re or ta ya çık ma dık. Kür dis tan’ın ta rih sel-top lum sal ko şul -
la rı nın so nu cu ola rak or ta ya çık tık ve dev rim ci tarz da, top lu mun
ile ri ye gi di şi ni ger çek leş tir me, de ğiş tir me is te ği nin, az mi nin ifa de -
si ol duk. He le düş man kar şı sın da ken di mi zi or ta ya koy ma mız, çö -
züm le me miz ve onun la vu ruş ma mız söz ko nu su ol du ğun da, bu nu
te mel an la yış ola rak, öz gü cü mü ze da ya na rak ya pa rız de dik ve bu

140
doğ rul tu da po li ti ka lar oluş tur duk, pra tik se gi le dik. Bü yük ka yıp lar
ve bü yük fa tu ra lar öde mek pa ha sı na da ol sa, ye nil gi le ri de ya şa -
sak, biz bu nu söy le dik, bu nu uy gu la dık. Ama bu de mek de ğil dir
ki, sü re cin ba şın da tes lim ol ma mız, tes li mi ye ti ya şa ma mız iyiy di.
Bu nu son ra ki sü reç te ge niş çe aça ca ğız. Dı şı mız da ki grup la rın baş -
lan gıç ta ki tes li mi ye tiy le, bi zim di re ne rek ye nil me miz ara sın da –
dost-düş man kar şı sın da– son de re ce fark lı lık var dır! Da ha son ra
be ra be rin de ge tir di ği so nuç lar açı sın dan pra ti ğe yan sı yan bü yük
fark lı lık lar ol muş tur. O dö nem de bü yük za fer ler ya ra ta ma ya bi lir -
dik, ama ya şa ya rak ol maz sa da ge rek ti ğin de ölü mün üze ri ne üze ri -
ne yü rü ye rek dev rim ci de ğer le ri, halk de ğer le ri ni düş man kar şı sın -
da dü şür me yip yük sel te bi li riz. Bu nu sü reç için de yap tık. Ge le cek
ku şak lar onu bay rak edi nip güç lü, doğ ru bir tarz da, iyi bir mi ras
üze rin de yü rü yüş le ri ni sür dü re bi lir ler. Ya ni ta rih sel-top lum sal açı -
dan bak tı ğı mız da bi raz da ge le ce ği dü şü ne rek, biz den son ra ge le -
cek le re bı ra ka ca ğı mız de ğer le ri, ya da da ha ön ce ya ra tıl mış, bı ra -
kıl mış de ğer le rin ko run ma sı, ge liş ti ril me si bağ la mın da ele al mak
ge rek. Di ğer ba kış açı la rı as lın da gü nü bir lik tir, dar yak la şım lar dır.
-Pe ki şu so ru ya ya nı tı nız ne dir? “Eğer Di yar ba kır As ke ri Ce za -
e vi’nde di re niş ye nil diy se, tes li mi yet ya şan dıy sa bu nun baş ne de ni
dı şı mız da ki le rin di ren me me siy di” di yor mu su nuz?
- Biz Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde tes li mi yet kav ra mı nı ken -
di miz için de, di ğer grup lar için de ge nel de kul la nı yo ruz. Ama tes -
li mi yet var dır, tes li mi yet var dır! Or du lar bü yük za fer ler ka zan dık -
la rı gi bi, ye nil gi yi ve tes li mi ye ti de ta da bi lir ler. Ama sa vaş ma az -
mi ve ka ra rı var dır. Sa va şın ol du ğu yer de bun lar ola sı şey ler dir.
Bir de ba şın dan be ri sa va şa atıl ma yan, ba şın dan be ri dü şün ce, ruh
ve ey lem de be yaz bay rak çe ken ler var dır. Tes li mi ye ti en ko yu bi -
çi miy le ya şa yan lar la, sa va şa rak ye nil gi yi ya şa yan la rın alan la rı nı
bir bi rin den ayır mak, ara da ki far kı gör mek ge re kir. Bu kı sa açık la -
ma dan son ra, so ru nu zun ya nı tı nı şöy le özet le ye lim: Biz hiç bir za -
man Di yar ba kır’da o ye nil gi mi zi, tes li mi ye te gi den sü re cin so rum -
lu lu ğu nu dı şı mız da ki ha re ket le rin tu tu mu na bağ la ma dık. Bun lar
olum suz bi rer fak tör dür. De ğer len dir me le ri miz de on la ra hiç bir za -

141
man be lir le yi ci ol ma ro lü nü biç me dik. Dı şı mız da ki grup la rın tes li -
mi ye tin öte sin de olan çö zül me le ri ni, tu tum la rı nı sa de ce olum suz -
luk la rı nı da ha da de rin leş ti ren et ki le yi ci bir fak tör ola rak de ğer len -
dir dik. Ama ye nil gi nin esas ne den le ri ni dı şı mız da ki grup lar da gör -
me an la yı şı bi zi şu nok ta ya gö tü rür: Ye nil gi den çı kı şı, ya ni za fe ri
ya şa ma yı da dı şı mız da ki grup lar dan bek le mek! Oy sa de ğil. Ye nil -
gi mi zi doğ ru çö züm le dik ve bü yük za fer le ri de bu te mel den, bu
an la yış tan ha re ket le an cak ger çek leş tir dik… Her ha re ke tin ön ce -
lik le ken di ni, sü reç te ki ro lü nü doğ ru koy ma sı ve be lir le yi ci ola rak
da ken di si ni oturt ma sı, ken di si ne yö nel me si ge re ki yor. Eğer ki şi,
ya da ör güt, dev rim gi bi soy lu bir işe so yun muş sa, dev rim de id di a -
lıy sa bu nu yap mak bir zo run lu luk tur, yap mak du ru mun da dır. Baş -
ka la rı nı so rum lu tut mak, ken di so rum suz lu ğu nu or ta ye re ser me
olur. Ve bu tu tum la gö rev ler ye ri ne ge ti ril mez. İd di a la ra sa hip çık -
mak, ge rek le ri ni ruh ta, bi linç te, ey lem de ye ri ne ge tir mek önem li -
dir. Bu nun da baş öl çü tü in sa nın, ör gü tün ken di ne yö nel me, bi linç
ve dü rüst lü ğü nü gös te re bil me si dir. Ken di yet mez lik, ha ta ve ek sik -
lik le ri ni giz le yen, yar gı la ma da acı ma sız ol ma yan lar, dev rim yo -
lun da faz la ba şa rı lı ola maz lar. Biz, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde
ken di mi ze bu es priy le yö nel dik. Ken di mi zi af fet me dik, ken di mi zi
ak la ma ça ba sı nı öne al ma dık. Ya şa dı ğı mız ye nil gi nin ob jek tif ve
sub jek tif ne den le ri ni ara dı ğı mız da yi ne ken di miz de bul duk. İş te
bi zi Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ki des tan sı di re niş ler ya rat ma -
ya gö tü ren, par ti ve halk onu ru mu zu kur ta ran, ipe çe ki lip yok edil -
mek is ten di ği miz bir yer de, düş ma nı kah re den, eri tip ac ze dü şü -
ren, bu an la yış ve tu tu mu muz du.
- Ko nuş ma nı zın bir ye rin de, “biz dü şün sel ye nil gi yi hiç ya şa -
ma dık” de di niz, bi raz da ha açar mı sı nız?
- İler de sü re ci ele al dı ğı mız da ne de mek is te di ği miz da ha da so -
mut la şa cak. Bu ra da yi ne iki fark lı an la yı şa de ğin mek du ru mun da -
yız. Bi rin ci si dı şı mız da ki grup lar, ikin ci si biz… Dı şı mız da ki ler Di -
yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde baş tan so na dek tes li mi ye ti ya şa dı lar.
Ve tes li mi ye ti yü rek le ri ne otur ta bil di ler. Bu nun adı na da po li ti ka de -
di ler! Düş man la be yin de, yü rek te, fi zi ki ola rak he men her alan da

142
kor kunç bir vu ruş ma ge re kir ken, bu grup lar uz laş ma yı ve tes li mi ye ti
ken di le ri ne te mel al dı lar. Bu nu yap mak la da en doğ ru su nu yap tık la -
rı nı söy le di ler. Ya ni pra tik te uz laş ma, tes li mi yet tu tum la rı nı iç le ri ne
sin di rip “en doğ ru su bu dur” de yip –ta bii ken di le ri ni al da tı yor lar dı–
bu nu dü şün ce de ka bul len di ler. Bu ne den le dir ki di re niş le ri mi zi, tes -
li mi ye te kar şı po li ti ka mı zı ma ce ra cı lık ve pro vo kas yon la it ham et ti -
ler. “PKK ol ma sa bun ca iş ken ce, vah şet ba şı mı za gel mez di” de di ler.
Böy le bir man tı ğı yo rum la ma ya, ta nım la ma ya ve ad lan dır ma ya kal -
kış tı ğı mız da, po li ti ka da, dü şün ce de ve ey lem de tes li mi yet ol du ğu nu
gö rü rüz. Bu nun dı şın da bir ta nım la ma müm kün ol mu yor. Biz ise,
ye nil gi or ta mın da da tar tış tık. Tes li mi yet dü ze yin de olan bu ye nil gi -
nin ka bul edil me ye ce ği ni, doğ ru-dev rim ci tu tu mun di re niş ol du ğu nu
sü rek li sa vun duk ve vur gu la dık. Ye nil gi sü re ci ya şan dı ğın da ise “ye -
nil gi doğ ru dur, haz me di le bi lir” gi bi bir dü şün ce ve de ğer len dir me -
miz hiç bir za man ol ma dı. Ye nil gi ola yı bi ze çok ağır gel di. Ör ne ğin,
Ke mal Pir’in şu de yi şi var dı: “Ben Ke mal Pir’im, bir Türk su ba yı na,
as ke ri ne ko mu ta nım di ye cek adam mıy dım? Bin ler ce in sa nı dev rim -
ci leş tir dim, ba şın da yü rü düm. Bu hal le re dü şe cek adam mıy dım?”
Evet… Ken di mi zi sü reç için de sü rek li yi yip bi tir me miz, ken di mi zi
bel ki de ha ket ti ği miz den da ha ağır it ham lar al tın da bı rak ma mız ol -
du. Ama bu, ken di mi zi koy ver me miz, “ar tık her şey bit ti” an la mın -
da de ğil di. As lın da da ha çok kam çı la yan, da ha çok di re ni şe ve ara -
yı şa sev ke den bir du rum du. Bu bağ lam da PKK’nin ide o lo ji si ni, dü -
şün ce si ni, Kür dis tan’ın ta rih sel so mut ko şul la rıy la be lir le me le ri miz -
de, düş ma nı de ğer len di ri şi miz de bir sa kat lık, yan lış lık söz ko nu su
de ğil di. Vu ru şan iki güç ten bi ri nin za yıf ol ma sı, bel li ko şul lar da vu -
ruş ma yı sür dü re me me si, si lah bı rak ma sı ola bi lir. Bu an la mıy la bi -
zim ki tak tik bir ye nil giy di. Ye nil gi yi dü şün ce de, ruh ta hiç bir za man
ka bul et me dik. Her za man ken di miz le ça tış tı ğı mız, sa vaş tı ğı mız bir
sü reç ya şa dık ve bu ken di miz le ba rı şık ol ma yan, ça tış ma lı du ru mu -
muz bi zi tek rar ya şat tı, di rilt ti ve sü re ci di re niş le ta mam la dı.
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nin son ra ki ger çek li ği gö zö nü ne
alı nır sa, as lın da si zin 1981’de ya şa mış ol du ğu nuz olay bir uğ rak
nok ta sı gi bi gö zü kü yor…

143
- Öy le bir dö nem di o… Bir dö nem, di re ni şin ye nil gi al dı ğı bir
dö nem. Ama bi zim açı mız dan her şe yin bit me di ği, mü ca de le nin
de ği şik bo yut lar da, de ği şik bi çim ler de sür dü rül me ye ça lı şıl dı ğı bir
dö nem… 1983 Ey lül di re ni şi ne ka dar ge nel de tes li mi ye tin ya şa tıl -
ma sı na rağ men, ge rek mah ke me ler de ya pı lan üst bo yut lar da ki si -
ya sal sa vun ma la rı mız, ge rek içi miz de –dar bir grup da ol sa– ör güt -
lü ya pı mı zı sür dür me miz, di re niş ara yış la rı için de ol ma mız, ge rek -
se de ği şik ey lem bi çim le riy le düş ma nı pro tes to et me, po li ti ka la rı nı
bo şa çı kar ma ça ba la rı, di re ni şin to hum la rı nı at ma, ya da hal ka la rı -
nı sı kı sı kı kav ra yıp te me li ni dö şe me, bir bü tün ola rak tes li mi yet
zin ci ri ni par ça la ma ola yı nın ya şan ma sı bi zim açı mız dan bir ger -
çek lik ti. Şu nu söy le ye lim: 1983 Ey lül top lu kit le sel kal kı şı ve tes -
li mi ye tin kı rıl ma sı ola yı öy le bir gün de ge li nen, sü reç ten ko puk el -
de edil miş bir so nuç de ğil dir. Adım adım ha zır la nan ve her tuğ la sı
bin bir emek le, özen le yer leş ti ri len gör kem li bir di re niş sü re ci in şa -
sı dır bu…
- Bu bö lü me baş ka ca ek le ye ce ği niz şey ler var mı? Ye nil gi dö ne -
mi ne ge çiş na sıl ya şan dı?
- Ek ola rak şu nu söy le mek ge re kir: Ce za e vin de ki tüm olum suz -
luk lar ida re nin po li ti ka sıy la bir le şin ce, bas kı ve iş ken ce vah şet dü -
ze yi ne ulaş tı, hüc re ler kı sı mın da odak laş tı. Ve hüc re ler de de bir
çö zül me ya şan dı. Di re nen le rin sa yı sı gi de rek düş tü, sa yı son ola -
rak 50-60 ki şi ye in di.
- Yüz ler ce, bin ler ce ki şi den 50-60 ki şi ye düş tü nüz, öy le mi?
Ade ta mar ji nal bir grup gi bi…
- Evet, o kit le den 50-60 ki şi ye düş tük. Du rum or ta day dı ve de -
ğer len di ril me si ge re ki yor du…
Di re nen ler di re ni şin ka de ri ni tar tı şı yor lar
- Ölüm oru cu nun bı ra kıl ma sı, fi i li di re niş te bu lu nan ar ka daş la rı
na sıl et ki le di? Ge liş me ler ne ler di? Sü reç di re niş açı sın dan ne ler
ge tir di?

144
- 1981 di re niş dö ne mi miz le il gi li şim di ye ka dar ki an la tım la rı -
mız, as lın da onun bü yük lü ğü ne denk dü şen bir ir de le me, ye ter li
de rin lik te bir ele alış ol ma dı. Bu nu özel lik le be lir te yim. Dö nem
çok kap sam lıy dı ve çı ka rı la cak ders ler de ay nı dü zey de… Ken di -
mi zi olum lu olum suz yön le ri miz le gör me, da ha bir açı ğa çık ma mı -
zı, ken di mi zi her ba kım dan ta nı ma mı zı ge ti ren bir dö nem di.
1984’le re ka dar ya şa nan sü reç çok zen gin, kap sam lı ve yük lü ol -
du ğu için, o sü re ci de iler le yen bö lüm ler de an la ta ca ğı mız dan
1981’i ge niş çe ele al ma dık. Ay rı ca ya şa nan ta rih sel dö ne mi bir ya -
zı da ve re bil mek müm kün ola mı yor. 1981’e da ir söy le ne cek çok
şey ol ma sı na rağ men, te mel, öne çı kan yön le ri ne de ğin dik. Bu ön
kay dı düş me ih ti ya cı nı du yu yo rum. Şim di so ru nun ya nı tı na ge çe -
lim. Biz da ha ölüm oru cun day ken di re ni şi sür dü ren ar ka daş sa yı -
mız yü zün üze rin dey di. 4. kat ta fi i li di re ni şi sür dü ren ar ka daş lar la,
ölüm oru cun da ki le re yaz dık la rı not lar ara cı lı ğıy la du rum la rı nı, sü -
re ce ve di re ni şe iliş kin dü şün ce le ri ni bir bir le ri ne ak ta rı yor lar dı.
Hay ri, fi i li di re ni şi sür dü ren ar ka daş la rın du rum la rıy la il gi li ola rak
al dı ğı bil gi le ri ve ken di dü şün ce le ri ni de içe ren bir no tu ölüm oru -
cun da olan ba zı ar ka daş la ra ilet ti. Ara ma da bu not ele ge çi ril di.
Düş man, di re ni şi sür dü ren mi li tan ya pı nın ey lem hak kın da ki dü -
şün ce le ri ni, ruh hal le ri ni, ge nel du rum la rı nı, di re niş çi le rin ken di le -
rin den öğ ren miş ol du!..
- Hay ri ar ka daş no tun ya ka lan dı ğı nı öğ re nin ce tep ki si ne ol du?
- Ta bii ki, bu bi zim için çok kö tü bir du rum du. Hay ri, bu nun de -
rin üzün tü süy le diz le ri ne vu rup; “kö tü, çok kö tü ol du!..” de di.
- İda re no tu ele ge çir dik ten son ra na sıl bir yö ne li me gir di?
- İda re uy gu la dı ğı tüm vah şe te rağ men, di re niş te bu lu nan la rın
ruh sal du ru mu nu, ne ler dü şün dü ğü nü tam bi le mi yor du. Bu nu öğ -
ren mek on lar için çok önem liy di. Di re ni şi kır mak için uğ ra şıp du -
rur ken, di re niş çi le rin ge nel ruh hal le ri ni öğ ren me si, yö ne li mi ni da -
ha da ge liş ti re ce ki. Esat Ok tay eli ne ula şan no tu okur oku maz 35’e
gel di. Yü zün de za fer ka zan mış bi ri nin se vinç ifa de si var dı. Göz le ri
par lı yor du. Se vin ci di re niş kar şı sın da ki ac zi nin ifa de siy di. Çün kü
o ka le yi fet he de mi yor du. Kul lan dı ğı tüm vah şe te rağ men bu nu ba -

145
şa ra mı yor du. Al dı ğı ye ni bil gi ler ka le yi fet het me de bir omuz, bir
da ya nak ola bi lir di. Bu yüz den se vinç liy di. No tun ele ge çi ril me sin -
den son ra sal dı rı yı, vah şe ti, yö ne li mi da ha da bo yut lan dı rıp ko şul -
la rı da ya nıl maz, ne fes alın maz ha le ge tir me ye ça lış tı lar.
- İda re nin bu son yö ne li mi ye ni dö kül me le re ne den ol du mu?
- Evet… Sü re ge len dö kül me ler de kıs men bir ar tış ol du. An cak
di re niş ölüm oru cu gi bi bü yük bir ey lem le bes le nip sür dü rül dü ğü
için, hâlâ gü cü nü ko ru yor du. Ölüm oru cu si la hı nın he de fi ni tam
vur ma ma sı, so nuç alı cı ola ma ma sı di re ni şe olan gü ve nin, umu dun
za yıf la ma sı nı ve çö zül me nin hız lan ma sı nı be ra be rin de ge tir di.
- Söy le dik le rin, “ar ka daş la rın di re ni şi ölüm oru cu şah sın da
gör me le ri, ona bu ka dar çok bel bağ la ma la rı bir ek sik lik ti” be lir -
le me si ne uy gun dü şü yor.
- Di re ni şi ya şa mın te mel bir il ke si, ya şa mın ken di si ola rak ele
al mak ge re kir. O sa de ce şu ve ya bu ey le me bağ la nır ve sa de ce on -
da so mut laş tı rı lır sa, bu teh li ke li so nuç la rı do ğu rur. Doğ ru bir de -
ğer len dir me ol maz. Ya şam bir çok cep he de, bir çok si lah la sür dü rü -
len bir sa vaş tır. Di ren mek, ya şa mak ol du ğu na gö re, o da çok cep -
he li bir sa vaş tır. Ölüm oru cu 1981 di re ni şin de en önem li cep hey di.
Her ba kım dan öne çık mış tı. An cak bu cep he de çö zül me ola bi le ce -
ği, ye nil gi alı na bi le ce ği de he sap la na rak di re niş sür dü rül me liy di.
Ölüm oru cu nun bu şe kil de bit me si ta bii ki, di re ni şi en et ki li si la -
hın dan yok sun bı ra ka rak her ba kım dan, mad di-ma ne vi açı dan ko -
şul la rı da ha da olum suz et ki le ye cek ti. An cak ya şa mak, va rol mak
di re niş ten geç ti ği için, en zor ko şul lar da da ol sa onu sür dür mek bir
zo run lu luk tur. İş te biz bu zo run lu lu ğu ye te rin ce kav ra ma mış, bi -
lin ce çı kar ma mış tık. Umut bağ la nan ölüm oru cu olum suz so nuç la -
nın ca, ida re an laş ma nın ge rek le ri ni ye ri ne ge tir me yin ce, di re ni şe
olan inanç za yıf la dı, umut suz luk art tı, çö zül me hız lan dı. Ve be lirt -
ti ği miz gi bi di re ni şi sür dü ren ler 50-60 ki şi lik bir sa yı ya düş tü.
- Pe ki siz le rin di re ni şin akı be ti ni de ğer len di re bil me im kan la rı -
nız var mıy dı? Eğer var sa, na sıl de ğer len di ri yor du nuz?
- Biz ler du ruş ma la ra grup lar ha lin de çı ka rıl ma ya baş lan dık tan
son ra ar tık fi zi ki or tam ola rak da bel li ar ka daş la rın ay nı ze min de

146
bir ara ya ge le bil me le ri söz ko nu su ola ma dı. Ör ne ğin, Di yar ba kır
gru bu du ruş ma la ra çık tı ğın da o grup ta di re ni şi sür dü ren, Maz lum,
Ka ra su ve di ğer le ri 36. ko ğuş ta, biz ler se 35’te yiz. Ur fa gru bu du -
ruş ma la ra çık ma ya baş la yın ca ben, Rı za, Ke mal ve di re nen di ğer
ar ka daş lar 36’da yız. Di yar ba kır gru bu ise, 35’te… Hay ri ise tüm -
den izo le edil miş, tec ri ti de rin leş ti ril miş. Onu bir sü re ka pa lı (kör)
hüc re de tut tu lar, ar dın dan da re vi re al dı lar… An cak mah ke me ye
gi diş ge liş te 35’te ki ler le 36’da ki ler yan ya na gel dik le rin de bir bir le -
rin den, “di re nen kaç ki şi kal dı? Du rum ne dir?” gi bi ol duk ça ge nel
bir bil gi ala bil me le ri müm kün ola bi li yor. Bel li ar ka daş la rın bi ra ra -
ya gel me si, ya zış ma sı, de ğer len dir me ya pıp bir bi ri ne ak tar ma sı
ko şul la rı yok…
- Du ru mu nu zu, ey le min ka de ri ni tar tış mak için hiç mi bi ra ra ya
ge le me di niz?
- Di re ni şi mi zin son gün le rin de sa de ce bir de fa, bir grup ar ka daş
bi ra ra ya ge le bil dik. Re vir de bu lu nan Hay ri, di re ni şi de ğer len di re -
rek ku ral la ra uy ma yı uy gun gö rüp, uya ca ğı nı Esat Ok tay’a söy lü -
yor. Ta bii, Esat Ok tay da sık sık gi dip ken di siy le ko nu şu yor, ku ral -
la ra uy ma sı ha lin de ko şul la rın dü zel ti le ce ği ni, biz ler den faz la bir
şey is te me ye ce ği ni söy lü yor. Esat Ok tay, Hay ri’nin ku ral la ra uy du -
ğu nu ge lip bi ze ken di si nin du yur ma sı ha lin de, biz le rin de di re ni şi
bı ra ka bi le ce ği mi zi dü şü ne rek Hay ri’ye, “se ni gö tü re yim, di ğer le -
riy le ko nuş” di yor. Hay ri’ de onun bu yak la şı mı nı fır sat bi le rek bi -
ra ra ya gel me, du ru mu nu açık la ma, bil gi ver me, dü şün ce le ri ni ilet -
mek için bi zim le ko nu şa ca ğı nı söy lü yor. Onun bel li ar ka daş lar la
ko nuş ma sı nı sağ la mak için Esat Ok tay, 35’ten Maz lum’la baş ka bir
ar ka da şı, bu lun du ğu muz 36’ya ge tir di. Rı za’yı, be ni, Ke mal’i ve
Ce la let tin’i 35’ten ge len ler le bir lik te Ke mal’in hüc re sin de bi ra ra ya
ge tir di. Ar dın dan da Hay ri’yi alıp gel di ler. Hay ri, ora ya ge ti ril me si -
ni bi zim le bu luş ma sı nın na sıl sağ lan dı ğı hak kın da bil gi ver di. Ku -
ral la ra uy ma yı ka bul et ti ği ni, ken di si ni bu ka ra rı ver me ye gö tü ren
dü şün ce le ri ni an lat tı. Baş ta şu nu özel lik le vur gu la dı: “Si ze ku ral la -
ra uy ma nız ko nu sun da bir şey söy le mi yo rum. Böy le bir hak kı ken -
dim de gör mü yo rum. Di re nen ar ka daş la rın sa yı sı ol duk ça azal dı.

147
Bu güç le di re ni şi ba şa rı ya gö tü re me yiz. Ka lan ar ka daş lar da ge -
nel lik le ön der, mi li tan kad ro la rı mız. Ve biz ler de ya pı mız dan ko pa -
rıl mış, tam bir tec rit li ğe alın mı şız. Eğer ku ral la ra uyar sak ar ka -
daş la rın ara sı na git me miz, tek rar bir to par lan ma ya şa ma mız, di re -
ni şi ye ni den ör güt le me miz, bir ne fes al ma mız, bu ara da da sa vun -
ma yap ma mı zın ola nak la rı ola bi lir. Düş ma nın Di yar ba kır Zin da nı
öz gü lün de ki amaç la rı nı bo şa çı ka ra rak ye ni ve da ha güç lü bir di re -
niş ör güt le yip baş lat ma mız için ge çi ci, tak tik ola rak ku ral la ra uyu -
la bi lir dü şün ce sin de yim” de di. Hay ri’nin te mel dü şün ce si, ye ni den
ör güt len me, to par lan ma, di re ni şi gi de rek da ha da da ra lan du rum dan
kur ta rıp –ki düş man kit le yi tes lim al mış, tes li mi ye ti ege men kıl ma -
da bü yük me sa fe ler ka tet miş ti– da ha güç lü bir şe kil de ge liş tir mek ti.
Hay ri, ge çi ci ola rak ku ral la ra uy ma nın ge ti re ce ği olum suz si ya si
so nuç la rı gör mü yor de ğil di. Dar bir kad roy la da yü rü tül se, bu di re -
ni şin ya ra ta ca ğı olum lu so nuç la rın an la mı nı da bil mi yor de ğil di.
Fa kat bu aşa ma da ağır lık lı ola rak mi li tan ya pı mı zın, kit le gü cü mü -
zün di re niş sü re ci nin dı şı na dü şü rü le rek biz ler den ko pa rıl ma sı nı,
düş ma nın et ki si ne da ha açık ha le gel me si ni is te mi yor, ka bul len mi -
yor. Bu ya pı ya ula şıp on la rı tek rar ku cak la ya rak, da ha bü yük bir di -
re ni şin ya ra tıl ma sı ge rek ti ği ni dü şü nü yor du. Ger çek leş ti ri le cek ye -
ni bir di re ni şin bu ge çi ci ku ral la ra uy ma nın, öde ye ce ği miz be del le -
rin, çe ke ce ği miz acı la rın hep si ni te la fi edip, da ha bü yük si ya si so -
nuç lar ya ra ta ca ğı nı dü şü nü yor du. Ku ral la ra uy du ğu ilk an dan iti ba -
ren Hay ri’nin önü ne koy du ğu ye ni bir sü reç var dı. (Hay ri, çı kış
yol la rı nı ara ma, di re ni şi ör güt le me, ya şa mı nı bu işe has ret me ve di -
re niş te şe ha de ti ku cak la ma nın adı dır.)
- Par don, bu ko nuş ma la rı nı zı ida re ci ler din li yor mu?
- Ha yır… Esat Ok tay gar di yan la rı ge ri çek ti, ken di ara mız da
ko nu şu yo ruz…
- Hay ri ar ka da şın dü şün ce le ri ni na sıl kar şı la dı nız?
- Maz lum, “böy le bir tes li mi yet son ra sı to par la nıp da ha güç lü
bir di re niş ör güt le me ola na ğı ol maz. Bu şan sı bi ze ver mez ler. Vah -
şe tin ha fif le ti le ce ği ne de inan mı yo rum. Bun lar tes li mi yet le ye tin -
mez ler. Ar dın dan iha ne ti da ya tır lar. Di re niş esas tır, tek doğ ru çiz gi -

148
dir. Di re nen bir ki şi de kal sa, di ren me li, ölü me ka dar gö tü rüp par -
ti yi tem sil et me li dir. Par ti yi tem sil et mek di re niş le müm kün dür.” de -
di. Ka ra su, 35’te Maz lum’la bir lik te ol du ğu için ara la rın da tar tış -
mış, ay nı so nu ca ulaş mış lar dı. Ke mal ise; “ye ni len, dü zen li ge ri çe -
ki len bir or du nun ye ni den to par lan ma sı, sa vaş ma sı ola sı dır. Ama
biz de ya şa na nın bir ye nil gi, dü zen li bir ge ri çe ki liş ol ma dı ğı nı, boz -
gun ol du ğu nu gö rü yo rum. Boz gu na uğ ra mış or du la rı to par la yıp
sa vaş tır mak ko lay ol maz. Boz gu na uğ ra mış bir or duy la za fer ka za -
nı la maz. Düş man tes lim al dı ğı bir or du yu da ğı tır. Tek rar to par la -
na maz ha le ge ti rir. Son ra da onu eri tip bi ti rir.” de dik ten son ra, di -
ren me yö nün de gö rü şü nü be lirt ti. Biz ler de; “di re nil me li dir” de -
dik… Bu bu luş ma mız da or ta ya çı kan ka rar; “di re niş esas tır, tek
doğ ru çiz gi dir, di re nen bir ki şi de kal sa par ti yi tem sil et me li ve öl -
me si ni bil me li dir. Par ti yi tem sil et mek, an cak di re niş le müm kün -
dür” ol du.
- Bu bu luş ma bi raz bu ruk, hü zün ve ri ci bir bu luş ma de ğil mi? O
an da ne ler his set tin?
- Ta bii… Ce za e vin de ki par ti ya pı mı zın için de bu lun du ğu du rum
ağır ve zor bir du rum du. Ki, biz di ren me yi te mel al mış, bu ide o lo ji
ve po li ti kay la yoğ rul muş, sı cak bir pra tik ten geç miş par ti li ler dik.
Bü tün de ğer le re ters düş me ger çe ğiy le kar şı kar şı yay dık. As ke ri li -
te ra tür le ifa de eder sek; or du la rı da ğıl mış, ye nil miş, eri yip elin den
kay mış ko mu tan lar gi biy dik. Bu du ru mu ya şa yan ko mu ta nın duy gu
ve dü şün ce le ri ni az-çok tah min et mek ge re kir. Ge rek o za man, ge -
rek se da ha son ra la rı ya şa dık la rı mı zı ve duy gu dün ya mız da ki fır tı -
na la rı ifa de et mek, an la ta bil mek için tüm söz cük le ri bir ara ya ge ti -
rip yığ mak bi le ye ter siz ka lır.
- Bu luş ma nız dan çı kan so nuç; di ren mek… Pe ki ama di re niş na -
sıl bit ti?
- Bu luş ma mız dan kı sa bir sü re son ra ku ral la ra uy ma lar bi rey sel
ka rar lar la ger çek leş ti… Bu ka rar la rın yan lış lı ğı, par ti çiz gi siy le çe li -
şik ol du ğu bi li ne rek… Biz le rin de ku ral la ra uyup, 35’in 1. ka tı na
alın ma mız dan son ra, 4. kat ta di re ni şi sür dü ren 12 ki şi lik grup de ğin -
di ği miz gi bi 36’ya alın dı. Vah şi ce sü ren iş ken ce se ans la rın dan son ra,

149
on la ra yap tı rım la ra uyup uy ma ma la rı ko nu sun da dü şün me le ri için
sü re ta nı yor lar. On lar da ara la rın da ko nu şup tar tı şı yor lar, iki-üç gün
son ra ku ral la ra uya cak la rı nı söy lü yor lar. Ve Di yar ba kır Zin da nı’nda
di re niş böy le ce tüm den bit miş ol du. Ge nel de di re ni şi bı rak ma ka ra rı
alan, gar di yan lar su bay lar gel dik le rin de, ya da so rul du ğun da –ki sık
sık so ru yor lar dı– ku ral la ra uya cak la rı nı söy lü yor lar, ida re de on la rı
alıp ku ral la ra uyan la rın ara sı na ko yu yor du.
- “Ku ral la ra uy ma”nın bi rey sel ka rar lar la ger çek leş ti ği ni söy -
lü yor su nuz ve al tı nı özel lik le çi zi yor su nuz, bu nun ger çek te öne mi
ne dir? Ve da ha son ra ki sü reç için ne an la ma ge li yor?
- Bu çok önem li… Biz de ka rar al ma me ka niz ma sı nı oluş tu ran
ya pı, böy le bir ka rar al ma güç ve yet ki si ni ken din de gö re mi yor du.
Bir par ti or ga nı nın, par ti yi tem sil et me, onun adı na ka rar al ma so -
rum lu lu ğu ve yet ki si sı nır sız de ğil dir. Onun gö rev ve so rum lu lu ğu -
nun sı nı rı nı çi zen ide o lo jik-po li tik hat tı dır. Bu te mel de par ti adı na
ka rar alı na bi lir ve par ti yet ki si kul la nı la bi lir. Par ti mi zin ide o lo jikpo
li tik çiz gi si ne ay kı rı olan –tes li mi yet gi bi– bir ka ra rı al ma yet ki si -
ni kim se ken din de gö re mez di. Bu nun bi lin cin de olan ora da ki ya pı -
mız da bu yet ki yi ken din de gör me di. Bu, tes li mi ye tin te o ri leş ti ril -
me me sin de, tes li mi ye tin sin di ri le me me sin de ve ye ni den di re niş ler de
önem li bir et ken dir. Bu tu tum ah la ki, si ya sal, ör güt sel ve ge le cek di -
re niş ler açı sın dan da önem li dir. Öte si, ku ral la ra uy ma ko nu sun da çı -
ka rı la cak bir ka rar, di re niş çi yö nü za yıf olan ve ya hiç ol ma yan un -
sur la rın gö rev ve so rum lu luk tan kaç ma, ger çek ni te lik le ri nin üze ri ni
ört me, ken di si ni yar gı la yıp sor gu la ma ma için sı ğı na ca ğı bir ka le
olur. Ay rı ca, Di yar ba kır sü re cin de bi zim le di ğer grup lar ara sın da ki
far kın öne mi ne de tek rar par mak ba sa lım: Di ğer grup la rın hep si tes -
li mi ye ti ör güt ka ra rıy la ya şa dı lar. Son ra ki sü reç te bu ör güt ka rar la rı
on la rın tes li mi ye ti nin de rin leş me sin de bir et ken ol du…
- “Di re nen par ti yi tem sil eder” şek lin de bir ka ra rın or ta ya çık -
ma sı da ha son ra ki sü reç te çe şit li so run lar ya rat tı mı? Ör ne ğin,
tüm den bir yap tı rım sü re ci nin baş la ma sıy la bir lik te tem sil so ru nu
ken di si ni da yat tı mı?
- Ha yır… Biz de böy le bir şey ol ma dı… Bi ra ra ya ge lip “di re -

150
nen, par ti yi tem sil eder” tu tu mu nu tek rar di le ge tir me nin he men
ar dın dan ye nil gi gel di. “Di ren mek esas tır, di re nen par ti yi tem sil
eder” şek lin de so mut la nan an la yış ve çiz gi miz ba şın dan be ri var dı.
Di re ni şin ol duk ça güç kay be dip za yıf la dı ğı o son bu luş ma da bir
kez da ha onan mış tı… Di yar ba kır sü re ci bo yun ca da ha iyi gö rü lüp
an la şı la cak tır, ön der lik ko nu sun da biz de bir boş luk ve ya so run ya -
şan ma dı. Yet ki nin, oto ri te nin ön der ar ka daş la rı mı zın şah sın da tem -
sil edil me si ko nu sun da her han gi bir so run yok tu.
- 1981 di re ni şi nin ye nil giy le so nuç lan mış ol ma sı na rağ men, bu
di re ni şin son ra ki yıl lar da Di yar ba kır sü re ci ne na sıl bir et ki si ol -
du? Öz ola rak bu di re ni şe na sıl bir an lam bi çi yor su nuz?…
- Gör kem li 1981 di re ni şi miz, ile ri de ki çı kış ve ba şa rı la rı mı zın
ze mi ni ol du. Di yar ba kır’da yük se li şi miz, di re niş bi na sı bu ze mi ne
otur du. Sü reç ir de len di ğin de şim di söy le dik le ri mi zin ne an la ma ge -
le ce ği ni da ha iyi gö rü le ce ğin den, bu yö nü ay rı ca aç ma ya lım, de -
rim… Ama bü yük ta rih sel öne mi ne öz ce de ği ne lim: Kür dis tan ta ri -
hin de kat li am la rın, yı kım la rın bol ca ya şan dı ğı nı bi li yo ruz. Sö mür -
ge ci Türk Dev le ti, Kür dis tan’ı kan dö ke rek ve şid det te me lin de di -
ze ge tir miş. 1940’lar dan 1970’le re ka dar da her han gi bir kar şı çı -
kış, ya da kı pır da nış ya şan ma mış. 1970’ler den 12 Ey lül’e ka dar
PKK dı şın da her han gi bir si ya sal ya pı lan ma TC ile Kür dis tan’da ne
pra tik te, ne de dü şün ce ve ruh ta kar şı kar şı ya gel me ce sa re ti gös ter -
me miş. İş te 1981 di re ni şi miz ta ri hin gör dü ğü en olum suz ve eşit siz
ko şul lar da, dü şün ce ve ruh ta, çıp lak be den ler le düş man la vu ruş ma,
kar şı kar şı ya gel me yü rek ve ce sa re ti ni gös ter mey di. Top lum sal ve
ta rih sel olum suz ko şul ve mi ra sı di le ge tir dik. Gün cel de de ko şul lar
an la tıl maz olum suz luk lar ve zor luk lar la be zen miş, top lum sin di ril -
miş, par ti ge ri çe kil me ka ra rı al mış, par ti nin ne du rum da ol du ğu bi -
lin mi yor, kör bir ku şa tıl mış lık ve tec rit lik için de yiz. Dev le tin bi li -
nen kat li am cı, im ha cı ni te li ği de bu na ek le nin ce, genç bir ha re ke tin
tem sil ci le ri ni iş te bu or tam da yü rek le ri ni avuç la rı na ala rak düş ma -
na kar şı dur ma sı, ta rih sel bir çı ğır aç ma sı, ye ni bir dö nem baş lat -
ma sı dır. Ve Hay ri’nin di le ge tir di ği “Kür dis tan Vi et nam la şı yor”
ola yı dır. Ölüm kor ku suy la tit re ye rek düş ma nın önün de yer le re ka -

151
pak la nıp ka pı kul lu ğu ya pan lar la, baş kal dı rı yı her dü zey de ya şa yan -
la rın ye nil gi ala rak ge çi ci bir sü re tes lim ol ma sı ara sın da ki fark
ney se, Di yar ba kır öze lin de biz ler le di ğer le ri ara sın da ki fark da
odur. Da ha son ra ki sü reç te on lar alış tık la rı tes li mi ye ti da ha da iç -
sel leş ti re rek de rin leş ti rir ken ve ka pı kul lu ğu nun te o ri si ni ya par ken,
biz ler ge çi ci sta tü mü zü par ça la yıp yık ma nın aman sız sa va şı na ko -
yul duk. Ve on lar dan çok fark lı kan la ak tık. Do la yı sıy la an lat ma ya
de vam ede ce ği miz sü reç, “ge çi ci sta tü ye son ver me” ara yış la rı nın
ve soy lu çı kış la rın des tan sı di re niş hi ka ye si dir.
“Sa vun ma hak kı” üze rin de odak la şan
soy lu sa va şım la rın ön gü nü
- An la tım lar dan an la şıl dı ğı ka da rıy la mah ke me le re bü yük bir
önem at fe di yor su nuz…Özel lik le si ya si sa vun ma yap ma ko nu su da -
ha bir öne çı kı yor… Ko nu yu si zin ve dev le tin yak la şı mı açı sın dan
kı sa ca ele alır mı sın?
- Bir si ya si ha re ke tin düş man kar şı sın da tem sil et ti ği da va yı
mah ke me ler de de sa vun ma sı, tem si li ni o alan da da ya şa ma ge çir -
me si önem li bir gö rev dir. Kar şı kar şı ya bu lun du ğu sı na vı ba şa rıy la
ver me si, rüş tü nü bü tün mü ca de le alan la rın da ol du ğu gi bi bu alan -
da da is pat la ma sı ge re kir. Bu, bi zim için da ha ya kı cı ve er te len mez
bir gö rev dir. Çün kü halk ta ri hi miz de ya ra tıl mış güç lü bir mi ras,
dev re dil miş bir ge le nek yok tu. Sa vun ma la rın ge rek par ti ta ri hi miz
açı sın dan ge rek Kür dis tan top lu mu nun geç ti ği dö nem ve ge le ce ği
açı sın dan, bü yük ta rih sel bir öne mi bu lu nu yor du. Halk ve par ti
ola rak ilk kez top lu sa vun ma –ulu sal kur tu luş ve ba ğım sız lık te -
me lin de–, da va yı tem sil et me ola yı ya şa na cak tı. Bu nu –bü yük ta -
rih sel öne mi ni bi le rek– ce za e vi po li ti ka la rı mı zı oluş tu rur ken sa -
vun ma lar ko nu sun da ge re ken öne mi ve ye ri ver dik. Ge rek 12 Ey -
lül ön ce si, ge rek se son ra sı sal dı rı ve di re niş sü re cin den gü nü mü ze
ka dar sü ren, gü nü müz de de de vam eden bir mah ke me po li ti ka sı
oluş tur mak ve ya rat mak zo run day dık. Mah ke me ler po li ti ka sı Di -
yar ba kır’dan ta şı rı la rak Kür dis tan ve Tür ki ye’de ki PKK’nin tüm

152
yar gı la ma la rı na te mel ola cak tı. TC, Kür dis tan halk ger çek li ği ni,
ulu sal kur tu luş mü ca de le mi zin in ka rı nı ve bi tir me yi önü ne koy -
muş. Mah ke me le ri de bu dev let po li ti ka sı nın bir ara cı, si la hı ha li ne
ge tir miş ti. Biz ler, mah ke me le ri onun in kar ve ört ba sı nı or ta dan
kal dır mak, top lu ma güç lü bir me saj ve re rek mü ca de le nin sü rek li li -
ği ni sağ la ya cak bir si lah ola rak kul lan ma lıy dık. Düş man, biz den
ön ce ki ta ri hi sü reç te in kar ve ört ba sı nı ra hat lık la ya şa ma ge çi re bi -
lir ken, bu ye ni dö nem de önün de en gel ola rak di ki len biz le ri sus -
tur ma yı amaç la ya cak tı. Öte si, biz le ri de yar gı la ma sü re cin de te mel
po li ti ka sı nın bir ara cı ha li ne ge tir me yi he def le ye cek, top lu ma tes -
li mi ye ti ve iha ne ti şah sı mız da ta şır mak is te ye cek ti. Biz ise va rol -
ma nın, di ren me nin ve baş kal dır ma nın ru hu nu, me sa jı nı Kür dis -
tan’a ta şır ma da sa nık san dal ye le ri ni bir araç ola rak kul la na cak tık.
Gö rül dü ğü gi bi bi zim açı mız dan par ti, halk var lı ğı mı zın va ro lup
ya şa ma sı, düş man için se bun la rı par ça la yıp yok et me ama cı söz -
ko nu su dur. Ta bii ki, bu po li ti ka ve amaç lar aman sız bir ça tış ma
için de ola cak tı. Mah ke me ler ola yı bir so ruy la ya nıt la na ma ya cak
de re ce de ge niş tir. O sü re ci ay rı ca ele alıp baş lı ba şı na ir de le me miz
ge re kir… Yok et me te me lin de düş ma nı, va rol ma te me lin de de bi zi
kar şı kar şı ya ge ti ren, ça tış ma alan la rın dan bi ri olan mah ke me le rin
iki ta raf için de öne mi bü yük tür…
- Öy ley se sa vun ma hak kı nın pra tik te na sıl en gel len me ye ça lı şıl -
dı ğı ko nu sun da de vam ede lim…
- Sa vun ma la rın bi zim için ne an la ma gel di ği ni koy duk… Mah -
ke me ler de hiç bir bi çim de ya zı lı sa vun ma yap ma ola na ğı yok. Ce -
za e vin de ya zı lı sa vun ma ha zır la ma ve mah ke me ye gö tür me yi en -
gel le mek için müt hiş bir bas kı ve çark oluş tu rul muş tu. Çark yal -
nız ca ce za e vi aya ğıy la sı nır lı de ğil di. Mah ke me ler de ta mam la yı cı
di ğer ayak tı. Di re niş dö ne min de ger çek le şen bir ola yı an lat ma mız,
iş le ti len çar kın kap sa mı hak kın da bir fi kir ve re bi le cek tir. 1981 di -
re niş sü re cin de ya şa nan bu ola yın –giz li ce ya zı lı bir şey ler gö tür -
me nin– bir ben ze ri 1983 yı lı na ka dar bir da ha ya şan ma ya cak tı…
Da va nın baş la dı ğı ilk gün ler de ar ka daş lar ka ğıt par ça la rı na ye dise
kiz say fa lık bir ya zı yı ya zı yor ve im za lı yor lar. Bir ar ka daş ki lo -

153
tun da ara ma lar da ya ka lat ma dan giz li ce mah ke me ye gö tü rü yor.
An cak mah ke me he ye ti ne ver me fır sa tı nı bu la mı yor. Da ha son ra ki
du ruş ma gü nün de bi ri si ya zı yı yi ne ki lo tun da gö tü rü yor. Bü yük
zor luk lar için de ya zı lan ve mah ke me ye ulaş tı rı lan bu ya zı mah ke -
me he ye ti ne su na bil me ola na ğı nı ya ka la nı yor. Mah ke me he ye ti
Se lim’i ye ri ne otur tu yor ve ver mek is te di ği sa vun ma yı al mı yor.
Se lim’de ya zı lı sa vun ma ol du ğu or ta ya çı kın ca, sa lon da bu la nan
gar di yan lar ba şı na üşü şüp elin den al ma ya ça lı şı yor lar. Or ta ya böy -
le il ginç bir man za ra çı kın ca, he yet te bu lu nan si vil yar gıç Ni ya zi
Er do ğan gö rev li as ke re ya zı lı sa vun ma yı alıp ken di si ne ge tir me si -
ni söy lü yor. Ve alıp is te me ye rek de ol sa dos ya ya ko yu yor lar.
- Mah ke me he ye ti baş lan gıç ta ni çin böy le dav ran mı yor, ni çin
al mak is te mi yor?
- İs te mi yor!.. Çün kü mah ke me olan bi te nin far kın da, po li ti ka ve
uy gu la ma la rın doğ ru dan için de!.. Mah ke me he yet le ri işin için de -
ler! Dö ne min, uy gu la ma la rın bel ge len me si ni, dos ya lar da yer al -
ma sı nı is te mi yor lar? İş le nen ve or ta ğı ol duk la rı suç la rın ka nıt la rı nı
or ta dan kal dır ma ça ba sın da lar. Ko lor du dan al dık la rı ta li mat lar da
bu yön de…
- “Mah ke me ler işin için de!..” di yor sun. Se ni böy le si ne ke sin
yar gıy la ko nuş tu ran so mut olay lar mı ya şa dı nız?
- De di ği miz ba zı du rum lar ol du. Bun lar ne ki!.. Di yar ba kır ger -
çek li ği ni siz ve bil me yen ler sa de ce ba zı ya sa ve ku ral ih lal le ri ola -
rak dü şü ne bi lir si niz. Ama da ha iler de, di ğer sü reç le rin ya nı sı ra
mah ke me sü re ci de tam açıl dı ğın da dev le tin bi zi yok et me, bi tir me
po li ti ka sı ve bu doğ rul tu da iş le di ği bü tün suç la rın onun bir or ga nı
olan mah ke me ler ce de iş len di ği açık ça gö rü le cek tir… Du ruş ma -
lar da ar ka daş lar yır tı nı yor, ko şul la rı mı zı an la tı yor. “Hüc re de yiz,
sa vun ma yap ma ola na ğı yok, ağır bir iş ken ce var, aç lık, su suz luk,
dok tor suz luk vb. var. Sa vun ma yap ma ko şul la rı nı or ta dan kal dır -
dı lar” di yor lar. On la rın ya nıt la rı nın da; “bi zi il gi len dir mez, ida ri
bir so run dur” ol du ğu nu söy le miş tik. Ama ora da hi za ya ge ti ri lip
ge ti ril me di ği miz, on la rı çok ya kın dan il gi len di ri yor du!.. Bu il gi le -
ri ni ce za e vi ne ge lip du ru mu ye rin de gör me, de net le me ile gös te ri -

154
yor lar dı. Ar tık suç or tak lık la rı nı giz le me ge re ği duy mu yor, rol le ri -
ni açık oy nu yor lar dı.
- Mah ke me he ye ti ce za e vi ne ka dar ge lip si zi de net li yor öy le
mi?.. Böy le si bir olay ya şan dı ya ni…
- Evet… Biz ler da ha ölüm oru cun day ken Ana Da va’nın mah ke -
me he ye ti, Esat ve eki biy le 35’e gel di ler. Ge len ler du ruş ma yar gı cı
Em rul lah Ka ya, Ni ya zi Er do ğan, mah ke me baş ka nı, di ğer as ke ri
yar gıç lar, Ana Da va sav cı la rı; Ca hit Er do ğan ve Bas ri Öz genç’ti.
Biz, ölüm oru cun da ki ler alt kat ta ol du ğu muz için ge len le ri ya kın -
dan gör dük. Alt ka tın hüc re le ri nin önün den geç ti ler. Ay rıl ma dan
ön ce Esat Ok tay, ce za e vin de ya rat tı ğı ese ri ni, ba şa rı sı nı, ka tet ti ği
me sa fe yi, tut sak la rı na sıl “ke ma list” yap tı ğı nı ve hi za ya ge tir di ği ni
on la ra da gös ter di. 4. kat ta bu lu nan Av. Şe ra fet tin Ka ya’ya ses le -
ne rek; “Şe ra fet tin Ka ya!.. İs tik lal mar şı nın on kı ta sı nı oku!” de di.
Şe ra fet tin hüc re par mak lık la rı nın önün de di ki le rek o gür ve da vu di
se siy le mar şın on kı ta sı nı oku du. Mah ke me he ye ti nin de ne tim tö -
re ni, İs tik lal Mar şı eş li ğin de so na er di!..
- Ger çek ten çar pı cı bir olay. Her hal de mah ke me he ye ti ce za e -
vin den hu şu için de ay rıl mış tır!..
- Zin dan po li ti ka sı nın sac aya ğın dan bi ri olan mah ke me he ye ti
ge lip du ru mu gör dü, göz lem le di. Ge liş le ri, ka te di len me sa fe yi gö -
rüp son ra sın da atı la cak so mut adım la rın be lir len me si ne yö ne lik ti.
- Sa nı rım bu an la tım lar ku şa tıl mış lı ğı nı zın de rin li ği ni ve ça pı nı
iyi ce gös ter me ye ye ter…
- Evet… Biz ölüm oru cun day ken ce za e vin den so rum lu ad li mü -
şa vir le ko nu şup ko şul lar di le ge ti rir ken, mü şa vir bü tün uy gu la ma -
la rın bil gi le ri da hi lin de ol du ğu nu, ya şa nan la ra hiç bir iti ra zı nın bu -
lun ma dı ğı nı söy le miş ti. Mah ke me ler de ay nı tav rı ser gi le miş ol du -
lar. Böy le ce ko lor du ko mu tan lı ğı nın emir, ta li mat ve eş gü dü mün de
bi zim le il gi li bü tün or gan ve ku rum lar bi ra ra ya ge ti ril miş, bü tün -
cül bir po li ti ka nın uy gu la yı cı la rı ola rak her bi ri ken di ala nın da üze -
ri ne dü şen gö re vin ge re ği ni ye ri ne ge tir me ça ba sı na ko yul muş lar -
dı. Bu pra tik iş le yiş sı ra dan in san la rın bi le gö re bi le ce ği şe kil de
açık lık ve net li ğe ka vuş muş tu. Da ha ön ce, “du ruş ma la ra çı ka rız,

155
ce za e vin de olup bi ten le ri teş hir eder, bel ge le riz” şek lin de dü şün ce
ve yak la şım la rı mı zın ne ka dar ha va da kal dı ğı nı, işin ba şın da önü -
mü ze koy du ğu muz o yak la şım la rın, ör dü ğü müz du var la rın çok
sağ lam ol ma dı ğı nı, bir bir yı kıl dı ğı ve ba şın dan be ri çü rük ol du ğu -
nu, bi ze bir yol düş me di ği ni, üze rin de yü rü ye bi le ce ği miz bir ze -
min ya rat ma dı ğı nı gös ter di. Ter si ne, ba şa şa ğı gi di şin ba sa mak la rı
ol du bu yan lış dü şün ce ler…
- Mah ke me ye sa vun ma di lek çe si gö tür me gi bi bir “suç” iş le yen
Se lim’e, du ruş ma son ra sı ce za e vin de ne ler ya pıl dı?
- Yal nız Se lim de ğil, onun da için de bu lun du ğu ar ka daş gru bu na
çok vah şi dav ra nıl dı. Ya pı lan iş ken ce le rin dü ze yi ni an la ta bil mek çok
zor… Ya sak la rı çiğ ne me nin, bir yo lu nu bu lup onu aş ma nın ce za sı
çok da ha sert ve acı ma sız dı. Mev cut uy gu la ma la rın dü ze yi dü şü nül -
dü ğün de, bu ek ve özel ce za lan dır ma nın ağır lı ğı da ha iyi an la şı lır…
Di lek çe nin ve ril di ği gün, da ha mah ke me he ye ti sa lon dan çı kar çık -
maz ar ka daş lar sal dı rı ya uğ ru yor. Çığ lık la rı sa lo nun he men ya nın da -
ki din len me oda sı na ge çen yar gıç la rın ku lak la rın da… Ara ba la ra alı -
nan ar ka daş lar ce za e vi ne ka dar iş ken ce gö rü yor. Ta bii vah şe tin,
“gös te ri”nin bü yü ğü ce za e vin de!.. Esat Ok tay, di lek çe nin içe ri ği ni,
ola yı öğ ren miş, kar şı la ma tö re ni ha zır la mış, bü yük bir öf ke ve kin le
mah ke me den ge le cek le ri bek li yor… Gar di yan lar el le rin de ki jop ve
ka las lar la ko ri dor da gö re ve ha zır lar… Ar ka daş lar ko ri do ra gir dik le -
rin de her za man kin den da ha fark lı ve ola ğa nüs tü ha va yı gö rü yor lar.
Za ten “ih lal”le rin kar şı lık sız kal ma ya ca ğı nı, ce za e vin de ken di le ri ni
ne yin bek le di ği ni bil mi yor de ğil ler. İsim yok la ma sı ya pıl dık tan son ra
ku ral la ra uyan la rı alıp ko ğuş la rı na gö tü rü yor lar. Esat Ok tay, di lek çe -
yi im za la mış olan onüç ar ka da şın kar şı sı na ge çip, “mah ke me ku ral la -
rı na uyan lar!” di ye ba ğı rı yor ve par ma ğıy la kar şı du var di bi ne geç -
me le ri ni işa ret edi yor. (Kas te di len: “ku ral la ra uya cak mı sın, uy ma ya -
cak mı sın? Tes lim ola cak mı sın, ol ma ya cak mı sın?”dır.) Man za ra
kar şı sın da ar ka daş lar bi raz şa şı rı yor… Esat bir da ha ba ğı rı yor: “Yok
mu ulan!” Onun tav rı kar şı sın da ilk çö zü len ve tes lim olan Yıl dı rım
Mer kit olu yor. Grup tan ay rı lıp kar şı du var di bi ne ge çi yor. Gar di yan -
lar ka las lar la ar ka daş la ra gi ri şi yor. Esat Ok tay bir da ha gür lü yor:

156
“Ku ral la ra baş ka uyan yok mu?” Al tı ki şi da ha grup tan ay rı lıp tes lim
olu yor. Esat Ok tay, Mev lüt Ça vuş’a “bun la rı 36’nın ora ya gö tü rün”
em ri ni ve ri yor. Ar ka daş la rı iş ken ce ede rek gö tü rü yor lar. Ken di si de
az son ra ge lip; “so yu nun!..” di ye ba ğı rı yor. Kim se so yun mu yor. Gar -
di yan lar leş kar ga la rı gi bi çul la nıp ar ka daş la rın üze rin de ki giy si le ri
par ça lı yor lar. Her kes don ka tı na ka lın ca; “on la rı da çı ka rın!” di yor.
Ar ka daş lar sı kı ca don la rı na sa rı lı yor, ama na fi le… Gar di yan lar don -
la rı da par ça la ya rak çı ka rı yor ve ar ka daş la rı çı rıl çıp lak bı ra kı yor.
Esat Ok tay, “her ke sin ar ka sı na bir gar di yan geç sin!” em ri ni ve ri yor.
Ve ar ka daş la rı tek tek gar di yan la ra ta nı tı yor: “Bu Akif Yıl maz… Bu
Maz lum Do ğan… Si nan Cay nak… Se lim Çü rük ka ya… Ha mit Bal de -
mir’dir” di yor. Son ra da yo ru la na ka dar çıp lak be den le re vu ru yor.
Se lim’in omu zun dan tu tup, “ba yan lar ko ğu şun da ki Ay sel ne yin olu -
yor?” di yor. Se lim de eşi ol du ğu nu söy lü yor. Esat Ok tay, “bu kal sın,
her kes ka rı sı nı ku ca ğı na al sın, marş marş!..” di yor. Gar di yan lar ön -
le rin de du ran tut sak la rı ku cak la yıp 36’ya doğ ru gi di yor lar. Se lim’i de
uzun bir gar di yan ku ca ğı na alı yor ve ba yan lar ko ğu şu na doğ ru gö tü -
rü yor. Ora ya var dık la rın da Esat Ok tay ko ğuş gar di ya nı na, “Ho roz,
Ay sel’i ge tir!” em ri ni ve ri yor. Gar di yan ko şup gi di yor. Esat Ok tay,
Se lim’e dö nüp; “sen den tek şey is ti yo rum. ‘Tür küm’ de… Baş ka bir
şey is te mi yo rum. Baş ka bir şey is te yen şe ref siz dir. Marş, dua oku ma -
nı is te mi yo rum. ‘Tür küm’ de, el bi se ni ve re ce ğim, kim se si ze ka rış ma -
ya cak…” di yor. Ve Se lim’e dü şün me si için beş da ki ka sü re ta nı yor.
Ta bii “Tür küm” de mek, ku ral la ra uy mak tır, tes lim ol mak tır. Se lim de
“Tür küm” di yor, tes li mi ye te adı mı nı at mış olu yor. Esat Ok tay ke yif le
par mak la rı nı şa kır da ta rak, “el bi se le ri ni ve rin, Ay sel’i ge tir me yin…”
di yor. Ay rı ca Se lim’e “bak Yıl dı rım Mer kit’le ko nuş tum, her şe yi ka -
bul et ti. Git Maz lum’la ko nuş, ar tık di re ne mez si niz. Ak lı nı zı ba şı nı za
top la yın. Dev le te kar şı ge lin mez. He pi ni zi öl dü rü rüm. Kim ba na ne
di ye cek, man yak mı sı nız siz? Se ni Maz lum’un ya nı na gö tü re yim” di -
yor. Maz lum la rı da su dö kül müş kör hüc re ye çı rıl çıp lak koy muş lar.
Aç su suz, pis su yun için de so ğuk tan tir tir tit ri yor lar…
- Bu olay tam ola rak ne za man ol du? Hüc re de Maz lum ar ka da -
şın ya nın da kaç ki şi var dı?

157
- Sa nı rım 1981 yı lı nın Ni san ayı nın yir mi li gün le riy di. Kör hüc -
re ye alı nan, di re ni şi sür dü ren ar ka daş lar; Maz lum, Ka ra su, Akif ve
Si nan’dı. Bu dört ar ka da şı mız dı şın da o gün Di yar ba kır gru bun da
di re ni şi sür dü ren le rin tü mü tes lim alı nı yor.
- Ku ral la ra uy ma yan, baş ka de yiş le di re nen ar ka daş la rın mah -
ke me dö nüş le rin de kar şı laş tık la rı uy gu la ma la rı bi raz da ha sis tem -
li ce ele ala bi lir mi yiz?
- Di re nen ar ka daş la ra yö nel me sis tem li, ke sin ti siz di. Bu so luk
al dır maz sis tem li iş ken ce ler ko ri dor lar da, mah ke me ye gi der ken
ara ba lar da, mah ke me sa lon la rın da, mah ke me dö nüş le rin de sü rüp
bir bi ri ni bes li yor du. Özel lik le, dik kat le uy gu la ma ya ça lış tık la rı
şey, di re nen le ri, di ren me yip ku ral la ra uyan lar dan ay rı tut mak tı.
Ko ri dor lar da, ara ba lar da, mah ke me sa lon la rın da bu ya lıt ma hep
ko ru nu yor, ka rış tır ma ma ya dik kat edi yor lar dı. Mah ke me ye çı kan
grup ce za e vi ne ge ri ge ti ril di ğin de ko ri do ra di zi li yor, isim yok la -
ma sı ya pı lı yor, ar dın dan “ku ral la ra uyan lar ay rıl sın” ko mu tu ve ri -
li yor, bun lar ko ğuş la rı na gö tü rü lü yor lar. Ge ri ye ka lan di re niş çi le re
hi ta ben de, “ku ral la ra uya cak mı sı nız?” de ni li yor ve sal dı rı baş lı -
yor. Bu sal dı rı so nu cun da tes lim alı nan olur sa, ku ral la ra uyan la rın
ara sı na gön de ri li yor. Uy ma yan lar da bay gın, bit kin ge ti ri lip hüc re -
le ri ne atı lı yor. Her gru bun sor gu aşa ma sı bi te ne ka dar –ki he men
he men her gün mah ke me ye gi di li yor–, her mah ke me dö nü şü bu
uy gu la ma ve man za ra lar ya şa nı yor.
- Ye ri gel miş ken so ra yım; du ruş ma la rın sa bah sa at 8-9 su la rın -
da baş la dı ğı dü şü nü lür se, siz le ri ni çin ge ce nin bir ya rı sın da mah -
ke me için ha zır lı yor lar?
- Bu, Di yar ba kır’da vah şe ti ni çin uy gu lu yor lar gi bi bir so ru!..
Di yar ba kır’ı an lat ma ya sı fır dan baş la mak ge rek!..
- Ha yır, ya ni mev zu a tı mı ka la ba lık bu işin?
- Zül mün, vah şe tin ve key fi ye tin sı nı rı yok… Tut sak lar üze rin -
de ki ola ğa nüs tü ku şa tıl mış lık duy gu su nu sü rek li can lı tut ma ve
onun ezi ci psi ko lo ji si ni ya rat ma ça ba sı nın bir par ça sı… Ay rı ca tu -
tuk lu yu ra hat bı rak ma ma, uy ku suz, aç, su suz bı rak ma, sağ lık lı dü -
şün me or ta mın dan yok sun laş tır ma vb. he def li… Ge ce ya rı la rın da

158
ko ri dor la ra çı ka rı lı yo ruz, isim yok la ma la rı ya pı lı yor, di re nen ler le
di ren me yen ler ay rı ta raf la ra alı nı yor. Ay rı ca o gün fark lı grup lar
mah ke me ye çı kı yor lar sa, grup lar bir bi rin den ay rış tı rı lı yor, yan ya na
di zi li yor, ke lep çe ler vu ru lu yor, zin cir le ni yor lar ve iş ken ce, kü für,
jop ses le ri, ha ka ret sen fo ni si sa at 8’e, ara ba la ra bi ne ne ka dar sü rü -
yor. Yüz ler ce in san uyu ma sa at le rin de bu sen fo ni eş li ğin de ayak ta
bek le ti li yor. Ge ce ya rı sı kal kı yo ruz, 9’da mah ke me de yiz, ak şam ge -
ri dö nü yo ruz, ko ğuş la ra da ğıl ma işi sa at 19-20’de bi ti yor. Ge ce ya -
rı sı ay nı şey ye ni den baş lı yor. O beş-al tı sa at lik sü re de de vah şet
tüm hı zıy la sü rü yor. Di re nen ler hüc re le rin de ya tı rıl mı yor, ya ni ko -
ri dor da ki bek le me işi bi ti yor, ama bu kez de hüc re fas lı uyut ma ma,
ye mek ver me me vb. eş li ğin de baş lı yor… Kı sa ca sı zul mün mi mar -
la rı bu çar kı ek sik siz ce iş le ti yor lar. Grup lar üs tüs te gi dip ge li yor…
Hüc re ye ge ti ri lip atı lı yor. İn san lar hüc re ler de bay gın, bit kin ve aç.
Ve yi ne as ma lar, zin ci re vur ma lar, da yak lar…
- As ma lar mı? Na sıl as ma lar?
- Ayak la rın dan, kol la rın dan tu tuk lu la rı de mir le re ası yor lar.
- Hüc re ler de çen gel ler fa lan mı var?
- Evet, ası la cak yer ler var… Akın di ye bil di ği miz bir on ba şı
var dı. İri cüs se li, kuv vet li bi riy di. Bir gün ka lın bir zin cir le Maz -
lum’la Si nan’ın ol du ğu hüc re ye dal dı, zin cir le vur ma ya baş la dı.
Ama müt hiş vu ru yor, ölü mü ne!.. Yi ne bir ge ce Rı za, H. H. Ka ra -
kuş’tan Za za ca si ga ra is te di. Hüc re de yiz ve si ga ra bu lun mu yor.
Zu la sın da bir kaç si ga ra sı olan da var. O sı ra da ben de uyu yor dum.
Gar di yan lar ge lip Rı za’ya; “ko nu şan sen miy din?” de di ler. “Yok,
ben is te me dim” de di. Kay se ri li ol du ğu için Rı za’nın Kürt çe bil me -
di ği ni dü şün müş ol ma lı lar ki, ba na sor du lar. “Be nim bir şey den
ha be rim yok” de dim. As ker, “Rı za Kürt çe bil mi yor, o hal de ko nu -
şan sen din” de di. Ka pı yı aç tı lar ve be ni ölü mü ne döv me ye baş la -
dı lar. Hır sı nı ala ma dı, eli ne bir hor tum ge çir di, üze rim de ki giy si le -
ri çı kar tıp çıp lak be de ni me yo ru la na, hır sı nı ala na ka dar vur du.
Ya ni bir si ga ra is te mi nin be de li bi le bu den li ağır dı.
- Aca ba tep ki ne ye gös te ril di der si niz? Bir si ga ra is te me ye mi,
yok sa si ga ra yı Za za ca is te me ye mi? Ya ni tep ki di le mi?

159
- Dil den çok de ne tim ve di sip lin ol gu su nun ze de len di ği ni dü -
şün me tep ki siy di… Dil de da hil her şe yin ya sak lan ma sıy la kar şı
kar şı ya yız… Biz he nüz o dö nem di re ni yo ruz. Tes li mi yet ko şul la -
rın da uy gu la ma lar “emir-ko mu ta”ya bin di ğin de her şey da ha da
ağır la şa cak tı… Ya şa mın bir bü tün ola rak kon trol edil me si, her şe yi
ile ida re nin de ne ti mi ne geç me si ola yı var. Di ye lim si ga ra ya sak tır,
ida re ver mi yor, o za man bir ki şi nin si ga ra is te me si “ce za”lan dı rıl -
ma sı ge re ken bir du rum olu yor. Ya da sür dür dü ğü di re ni şin kı rıl -
ma sı yö nün de kul la nı la bi le cek bir araç ha li ne ge li yor. Her şe yin
si lah ola rak kul la nıl dı ğın dan sö zet miş tim. Ama kul lan dı ğı tüm si -
lah lar la in san lar ara sın da, özel lik le dev rim ci ler ara sın da bu nu tüm -
den ba şa ra bil me si, yar dım laş ma ve da ya nış ma nın önü ne ge çe bil -
me si ola sı mı dır? Ta bii ki, ha yır… İn san ken di si ni ko nuş tur ma nın
yol la rı nı bu la cak tı. Şu ör ne ği de ve re yim: Bir gün mah ke me dö nü -
şün de, gar di yan lar dan bi ri si Ke mal ve ya Rı za’ya bir si ga ra ver di.
Ölüm oru cun dan ye ni çık mış tık, ayak ta du ra mı yor duk, ara ba da
yer de otu ru yor duk. El le ri miz ar ka dan ke lep çe liy di…
- O za man el le ri niz ar ka dan mı ke lep çe le ni yor du?
- Evet, Di yar ba kır’da el ler hep ar ka dan ke lep çe len di. 1984 son -
ra sı da, hâlâ da sü rü yor. 1987 so nun da ben Di yar ba kır’dan ay rı la -
na ka dar bu nu çok ça gün de me ge tir dik, ida re, “ko lor du nun ke sin
em ri var, bu nu de ğiş ti re me yiz.” de di… Ney se bu iki ar ka daş o si -
ga ra yı du dak tan du da ğa alıp öy le iç mek du rum da kal dı lar, hem de
ağız la rı nı yak ma dan…
- Si ga ra nın o an or tak içil me si sah ne si ni göz le ri min önü ne ge ti -
ri yo rum, ger çek ten çok eki le yi ci ol ma lı…
- Evet et ki le yi ci… Böy le si bö lü şüm, pay la şım lar ya şan dı ğı gi bi,
ter si de ol du. Ör ne ğin di re nen in san la ra si ga ra, yi ye cek gi bi şey ler
gön de re nin ya ka lan ma sı du ru mun da iş ken ce gör me ola sı lı ğı yü -
zün den, bi zim le yıl la rı nı bö lüş müş, yan ya na sa vaş mış bir çok in san
si ga ra ve yi ye cek gön der me yi gö ze ala ma dı. Bir de o dö nem de –
son ra da ele ala ca ğız– ida re nin gar di yan la ra yak la şım ola yı var;
bi ze ait he men her ola nak, gar di yan la ra su nu lu yor ve on lar da ha
da az dı rı la rak üze ri mi ze sa lı nı yor. Türk or du sun da gö rül me miş bir

160
du rum söz ko nu su. As ker le re iç ki ser best, iç ki içi ri li yor!
- Ne den? Ope ras yon lar da da ha can lı ve şevk li vur sun lar di ye mi?..
- Evet… Ak şam la rı iç ki ve ri li yor, tu tuk lu la rın is tih ka kı tu tuk lu -
la ra za ten ye di ril mi yor. Ya sak!.. Ha va lan dır ma da, ko ri dor lar da
man gal lar ku ru lu yor, et ler pi şi ri li yor, iç ki ler içi li yor… Di re ni şi miz
bo yun ca bu fa sıl lar de vam et ti. Sar hoş edi len gar di yan lar da ha çok
in san lık tan çı ka rı lı yor ve üze ri mi ze sa lı nı yor du. Ço ğun luk la hüc -
re le rin önün de ki ko ri dor lar da kar şı mız da içi yor lar, giz li sak lı de -
ğil, nö bet sı ra sın da açık tan açı ğa içi yor lar dı.
- Kar şı nız da mı?
- Evet… Kar şı mız da! İç ki içip boş şi şe le ri ni bi ze fır la tı yor lar dı.
- Bu tür olay lar la tam ola rak ne za man, han gi ta rih ler de kar şı -
laş tı nız?
- 1981 di re ni şi kı rı la na ka dar açık tan ya pıl dı. Ocak’tan Ha zi -
ran’a dek sür dü bu uy gu la ma lar. Kar şı mız da es rar iç me ler de ol du.
Esat Ok tay’ın ken di si ser best bı ra kı yor du… Ger çi da ha son ra
özel lik le uyuş tu ru cu ilaç la rı tu tuk lu la rı is pi yon laş tır ma da çok ça
kul lan dı lar. Bu nun ör nek le ri ni iler de ve re ce ğiz. Ama ilk dö nem ler -
de, özel lik le iç ti ma lar da ya pı lan ırk çı, şo ven pro pa gan da-aji tas yo -
nun ya nı sı ra bir de bu yol lar la gar di yan la rı ken di le ri ne bağ la yıp
bi ze sal dırt tı lar.
- O dö nem zul mün mi ma rı ol ma ya so yu nan lar dan ba zı isim ler
al sak… Esat Ok tay dı şın da, şu an da ya şa yan so rum lu lar var mı?
- O dö nem de ce za e vi mü dü rü Bin ba şı Ala a tin Ba yar’dı. İç Em -
ni yet ami ri Ha va cı Baş ça vuş Mev lut Ak ko yun za ma nın da ve Esat
Ok tay’ın gel di ği, di re ni şin sür dü rül dü ğü dö nem ler de o ce za e vi
mü dü rüy dü. Ba yar’dan son ra mü dür olan Bi rol Şen, ön ce le ri iç
em ni yet ami ri yar dım cı sı iken, da ha son ra iç em ni yet ami ri olan
Ali Os man Ay dın bu zul mün mi mar la rın dan ve uy gu la yı cı la rın -
dan dır… Ye ri gel miş ken A. Ba yar’ın ken di ni zap te de me yip, ip le ri -
ni na sıl ko par dı ğı na da ir bir ör nek ve re yim: Ölüm oru cu mu zun
kırk lı gün le rin de ben, Rı za, Ke mal, S. Gün ye li ay nı hüc re dey dik.
Mü dür A. Ba yar iç miş, ge ce bas kı nı na gel miş… Ya nın da Esat Ok -
tay, su bay lar ve gar di yan lar la ge ce nin sa at üçün de hüc re le re gel di -

161
ler. 4. kat ta di re nen ar ka daş lar, 1. kat ta ölüm oru cun da olan lar, or -
ta da da ku ral la ra uyan lar var. İlk ön ce yu ka rı ya çı kıp, kü für ve ha -
ka ret ler yağ dır dı, ar ka daş lar hüc re le rin den çı ka rı lıp dö vül dü, on -
dan son ra da alt ka ta in di ler.
- Sar hoş ça do la şı yor lar ve her is te dik le ri ni tam bir key fi lik için -
de ya pı yor lar, öy le mi?
- Sar hoş, sal la nı yor, ayak ta zor du ru yor… Ölüm oru cun da olan ar -
ka daş la rın hüc re le ri ne gir me den, ka pı ön le rin de kü für ve ha ka ret
ede rek bu lun du ğu muz hüc re ye ka dar gel di ler. Bi zim ora da bir tar tış -
ma çık tı. A. Ba yar, “si zin ka fa nız ça lış mı yor! Siz hiç bir şey bil mi yor -
su nuz!” gi bi sin den bir şey ler söy le di. Biz de ne yap tı ğı mı zı iyi bil di -
ği mi zi söy le dik.
- Mü dür si ze ne de miş ti de ho şu na git me yen ya nıt lar al dı?
- “Ke ma liz mi bil mi yor su nuz. Ko mü nis tiz di yor su nuz, ko mü niz mi de
bil mi yor su nuz…” gi bi şey ler. Biz de, “ko mü niz mi de, ke ma liz mi de bi -
li yo ruz. Bu yo lu bi linç li seç tik ve bu yol da yü rü ye ce ğiz” de dik. Bu nu
haz me de me di. Hüc re ka pı sı nı aç tır dı, Rı za ta kat sız düş müş ve ka pı nın
önün de yü züs tü uzan mış tı. A. Ba yar tek me si ni olan ca hız la Rı za’nın
yü zü ne sa vur du. Son ra da tek tek he pi mi zi yum ruk la ma ya, tek me le -
me ye baş la dı. Ke mal ayak ta du ra mı yor, ye re dü şü yor du. İki gar di yan
onu kal dı rı yor, ayak ta tu tu yor, Ba yar da yum ruk lu yor du. Elin de bir
fe ner var dı; bü yük çe bir şey di. Ar ka kıs mıy la ka fa mı za, ne re miz rast -
ge lir se vu ru yor du. Ya rım sa at ka dar böy le dö vül dük. Ama hır sı nı ala -
ma dı, ya tak la rı mı zı, el bi se le ri mi zi al ma la rı nı em ret ti, al dı lar… 35-40
gün dür ölüm oru cun da ol ma mı za rağ men biz le ri el bi se siz, bat ta ni ye -
siz, ya tak sız, çıp lak be ton da bı rak tı lar. Uzun sü re böy le git ti… O ge -
ce ki bas kın da ya nın da ki ler de sar hoş tu.
Ey lül son ra sı sü reç te ida re nin tu tuk lu la ra
ba kış açı sı ve iz le di ği po li ti ka lar üze ri ne
- İda re ko ğuş lar ara sı iliş ki le ri ve ko ğuş içi ya şa mı na sıl de net -
li yor du, yön tem le ri ne ler di?

162
- Di re niş sü re sin ce ku ral la ra uyan ko ğuş la ra ağır bir yö ne lim ya -
şan ma dı… Ye mek du a sıy la, zi ya re te gi der ken kol uza tıl ma sıy la, gün -
de bir iki marş söy let mey le, bi raz yü rü yüş yap tır may la ye ti nil di. Bü -
tün do ğal, sos yal, kül tü rel ih ti yaç la rın de ne tim al tı na alın ma sı, ya sak -
lan ma sı, ağır iş ken ce ler le gü nün yir mi dört sa a ti nin dol du rul ma sı he -
nüz yü rür lü ğe ko nul ma mış tı. Di re niş sür dü ğün den, tes li mi ye ti çe kim
mer ke zi ha li ne ge tir me ça ba la rı var dı. İda re di re ni şi ce za e vin de bir
bü tün ola rak kır dık tan son ra, bu de fa da ha per va sız ca ko ğuş la ra yö -
nel me ye baş la dı. Ya sak lar bir bi ri pe şi sı ra ge li yor du. Ga ze te yi kes me -
den çay ya sa ğı na, ye mek kıs ma, marş ade di ni, “eği tim” sü re si ni ar tır -
ma, gi de rek ide o lo jik-dü şün sel de ğer le re yö nel me, ha ka ret, si ya si
kim li ğin dü şü rül me si ne yö ne lik sal dı rı la ra ka dar tır man dı… Öy le bir
nok ta ya ge lin di ki, ya şam, gü nün yir mi dört sa a ti ida re ta ra fın dan de -
net le nir, be lir le nir ol du. Tu tuk lu sa ba hın erin de kal kı yor; traş ol mak
zo run da dır, aç lık, su suz lu ğa rağ men sa yım dü ze ni ne ge çi yor, mar şa
baş lı yor, sa yı mı ve ri yor, sa yım dan son ra öğ le ne ka dar tek rar marş;
öğ le den son ra ak şa ma ka dar –tu tuk lu lar ha va lan dır ma ya çı ka rı lıp
eği ti me alın ma dı ğı sü re için de da hi– ko ğuş ve ya marş so rum lu su de -
ne ti min de ko ğuş için de ye rin de sa ya rak as ke ri dü zen de marş söy lü -
yor lar… İzin siz tu va le te gi de me me, otu ra ma ma, si ga ra içe me me ya -
şa nı yor. Ku ral la rın ih la li nin açı ğa çık ma sı du ru mun da, ör ne ğin marş
söy le me sı ra sın da, gö zet le me de li ğin den iki tu tuk lu nun ara la rın da
ko nuş tu ğu nun gö rül me si ha lin de bü tün ko ğuş iş ken ce den ge çi ri li yor,
ye mek ce za sı ve ri li yor, sü rün dü rü lü yor, ran za al tı ya pı lı yor, dü şür -
mek için özel lik le ko ğuş so rum lu la rı da ha faz la he def le ni yor. Bü tün
ce za e vin de ko ğuş so rum lu la rı nın ida re ce atan ma sı ve on la ra is pi yon -
cu lu ğun da ya tıl ma sı, ko ğuş ta olan bi ten her şe yin on lar dan öğ re nil -
mek is ten me si söz ko nu su…
- Ko ğuş içi ya şam na sıl de net le ni yor du? Pen ce re ler den, ka pı
maz gal la rın dan, her anı, her da ki ka yı iz le ye bi li yor lar mıy dı?
- Bu de net le me yön tem le ri var… Gö zet le me de lik le rin den as -
ker ler nö bet le şe içe ri yi gö zet le ye bi li yor lar. Bu nun dı şın da uy gu la -
ma la rın ken di si, ken di için de bir de net le me me ka niz ma sı nı ge ti ri -
yor. Öy le bir ayar la nı yor ki her şey, o uy gu la ma nın için de ken di

163
ken di si ni de net le yen bir ta kım fak tör ler ta şı yor… Hüc re ler kıs -
mın da ise, her hüc re nin ko ri do ra ba kan yü zün de de mir par mak lık -
lar var dır. Hüc re le rin kar şı sın da ki du var da gö zet le me de lik le ri bu -
lu nur, o de lik ler den hüc re le rin içi sü rek li gö zet le ni yor du. Ay rı ca
hüc re le rin önün de bir met re enin de bir ko ri dor var, gar di yan lar
ora da sü rek li ge zi yor du. Ko ğuş la rın ka pı ve maz gal la rın dan içe ri si
nö bet çi ler ce sü rek li gö zet le ni yor…
- Ko ğuş lar da ve hüc re ler de bü yük bir gö zal tı ya şa nı yor ya ni…
- Evet… Su bay lar da ay rı ca nö bet çi le ri göz lü yor, de net li yor; zul -
mün nö bet çi li ğin de “kay tar ma var mı yok mu” an la mak is ti yor. De -
net le me işi ya şa ma ya yıl mış, ko ğuş iç le ri ne de ğin uzan mış. Giz li
yön tem le ri nin ya nın da ko ğuş lar da tu tuk lu lar dan nö bet çi ler de var.
Ge ce le ri iki şer sa at aray la nö bet tu tu lu yor. Ay rı ca is pi yon cu la rın ol -
du ğu nu da söy le miş tik. Ko ğuş la ra is pi yon cu lar yer leş ti ri li yor, ki ba zı
ko ğuş lar da ar tık ken di le ri ni sak la ma ge re ği bi le duy ma ya cak den li
fu tur suz la şı yor, açık tan is pi yon cu luk ya pı yor lar. Ko ğuş ta ki ler bun la -
rın is pi yon cu luk yap tı ğı nı, bil gi ver di ği ni bi li yor ve is ter is te mez bu
du ru ma gö re ken di le ri ni ayar la mak zo run da ka lı yor lar. Ay rı ca ge ce
nö bet çi le ri nin nö bet le ri sı ra sın da “vu ku at var!” ya da “vu ku at yok”
di ye rek gar di yan la ra ver dik le ri ra por lar var. Nö bet çi le rin, ku ral la ra
ay kı rı dav ra nan la rı bil dir me le ri zo run lu lu ğu ge ti ril miş. Ama ge nel de
nö bet çi le rin ço ğu bu nu yap ma sa lar da, yi ne de ge liş ti ri len de net le me
me ka niz ma sı nın bir fak tö rü ola rak işa ret et mek ge re ki yor. Kı sa ca sı
hem nö bet, hem is pi yon cu la rın du ru mu, hem gö zet le me de lik le ri,
maz gal lar ve hem de as ker le rin is te di ği sa at te is te di ği ko ğu şa gi rip
çık ma sı nın ge tir di ği avan taj lar baş lı ba şı na ya şa mın her yö nü nü de -
net le ye bi len bir me ka niz ma ya rat ma la rı nı sağ la dı.
- Pe ki si zin ko ğuş lar ara sı iliş ki le ri niz olu yor muy du? İda re nin
ya sak la ma sı na rağ men bir bi çim de iliş ki kur ma yön tem le ri ge liş -
tir miş miy di niz?
- Di re ni şin ol du ğu dö nem ler de iliş ki kur ma nın ko şul la rı tü müy le
or ta dan kal dı rıl mış tı. Biz hüc re de ki ler için he le hiç yok tu. Ke sin lik le
dı şa rı çı ka rıl mı yor duk. An cak mah ke me ye gi diş ge liş ler de di ğer ko -
ğuş lar da ge len ler le ay nı ara ba ya bin di ril me gi bi bir fır sat olur sa on -

164
lar la bağ lan tı kur ma ola na ğı do ğar dı. Ring le re bin di ği miz de kar şı laş -
tı ğı mız tu tuk lu lar la ko nu şu yor ve di ren me le ri ge rek ti ği ni söy lü yor -
duk. Bu da kı sa sü re de ida re ce fark edil di ve ko ğuş lar dan ge len ler le
ay nı ara ba ya bin me mi zin ko şul la rı or ta dan kal dı rıl dı. Ko ğuş ta ki ler
ring ler le gö tü rül me ye de vam et ti, biz ler se ya ka ri yer le, ya da ay rı
ara bay la gö tü rül me ye baş la dık. Yi ne mah ke me ye gi der ken ko ri dor -
da, sa lon da bek le ti lir ken ko ğuş ta ki ler ay rı tu tu lur du, her ko ğuş ay rı
ay rı di zi li yor du. 35 ise her za man ay rı bir tec rit lik sta tü sün dey di. Yi -
ne mah ke me sa lo nun da biz, ya en ar ka da otur tu lu yor duk, ya da en
ön de. Böy le ce ko ğuş lar la iliş ki kur ma ola na ğı mız kal ma dı. Tes li mi -
ye tin ko yu, iler le yen sü re cin de gi de rek hüc re le rin de bir bir le riy le iliş -
ki si ya sak lan dı, tüm bağ lar ko pa rıl ma ya ça lı şıl dı. İda re ye ve mah ke -
me ye gö tü rül mek için ko ğuş tan bir tu tuk lu ko ri do ra çı ka rıl dı ğın da,
kar şı dan baş ka bir tu tuk lu ge ti ri li yor sa, bi ri ni he men ka çı rıp bir ara
boş lu ğa ko yu yor ve bir bi ri ne gös ter mi yor lar dı. Öte yan dan mi ma ri
açı dan 35-36’nın o ko şul lar la ve bir bi riy le iliş ki ku ra bil me ola na ğı
yok tu, an cak yan ya na, kar şı lık lı bir bi ri ne ba kan, alt lı üst lü ko ğuş lar
açı sın dan böy le bir ola nak var dı. Ama ya şa nan tes li mi ye tin de rin li ği
ve böy le bir gi ri şi min açı ğa çık ma sı ha lin de be de li nin ölüm ola ca ğı
kor ku su va ro lan iliş ki ola nak la rı nı kul lan dır mı yor du.
- Gün cel ya şam da, ko ğuş içi iliş ki ler de in san la rın bir bi riy le ko -
nu şa ma dı ğı, ko nuş ma nın ya sak ol du ğu tü rün den du yum la rı mız
var, bu doğ ru mu?
- Doğ ru!.. Ve bu ge nel bir uy gu la ma. Yal nız laş tır ma ve yanl nız laş -
tır dı ğı oran da tes lim al ma; bi rey leş tir me ve bi rey leş tir di ği oran da tes -
li mi ye ti de rin leş tir me, iç sel leş tir me, yal nız bir ta kım mad di ve dü -
şün sel bir lik le ri de ğil, her yö nüy le yal nız laş tır ma, in sa nı ken di de ğer -
le rin den ko par ma, tüm in sa ni er dem le ri hi çe sa ya rak yal nız laş tır ma
bo yut lu bir bü yük olay dır bu… Ko nuş ma ya sa ğı hem bu lun du ğu muz
bö lüm de, hem de bü tün ko ğuş lar ara sın da ve ko ğuş lar da uy gu la nan
bir yön tem di. Ko ğuş la rın mev cu du 50, 100, 150 ara sın da de ği şi yor.
Bu in san la rın ço ğu ge rek içer de, ge rek dı şar da bir çok şe yi bir bi riy le
pay laş mış ve bir bi ri ni ta nı yıp bi len in san lar. Si ya sal top lum sal bel li
de ğer le re sa hip ler. Bu lun duk la rı ko ğuş lar da ya şa mı pay la şı yor lar,

165
yaz gı lar or tak… On la ra “bir bi ri niz le ko nuş ma ya cak sı nız, ya sak!..”
di yor lar. Bu ne ka dar iş ler? İda re tır man dır dı ğı vah şet or ta mın da kıs -
mi ba şa rı lar el de et se de, ge nel de ko nuş ma ya sa ğı nı dört dört lük uy -
gu la ya ma dı. Çün kü ni ha ye tin de kar şı sın da ki in san…
- Ya nın da du ran ar ka da şıy la ko nuş mak için gi de cek ka pı da ki
as ker den izin mi ala cak?
- Yok, öy le de ğil! O ya sak za ten! Ya ni ya nın da ki ar ka da şın la
ko nu şa cak hiç bir şe yin ola maz. Ya nın da ki in san, ar ka da şın, se nin
için hiç bir an lam ifa de et mi yor! O in san de ğil, ka ya par ça sı, ya da
bir taş! Taş la ko nu şul maz!..
- Ger çek ten ol du mu bu?
- Ta bii!.. Ya sak lar sil si le si için de bir yön tem ola rak uy gu la ma ya
ko nul du. Ko ğuş için de ko nuş ma lar ya sak lan ma ya ça lı şıl dı. Ama
bu nun ne öl çü de ba şa rı lıp ba şa rıl ma dı ğı ay rı bir ko nu.
- Söy le mek is te di ğim ba şa rı lıp ba şa rıl ma dı ğı de ğil, ama böy le -
si ne in san lık dı şı bir dav ra nı şın ser gi len me si… Ne de mek ya nın da -
kiy le ko nuş ma ya cak sın?
- Bu sa de ce iş ol sun di ye ya pı lan bir uy gu la ma de ğil, bü tün lük -
lü bir po li ti ka nın par ça sıy dı. Bu yö ne li mi di ğer yap tı rım lar la ve
yö ne lim ler le bağ lan tı lı, ta mam la yı cı bir öge ola rak ka bul et mek
ge re kir. Bu uy gu la ma tut sak la ra iti raf çı lı ğı da yat ma sü re cin de de -
rin leş ti ril di. İn san la rın ar ka daş la rıy la bağ lan tı kur ma ma sı nı sağ la -
ya rak, kar şı lık lı mo ral ve ya bil gi alış ve ri şi ni en gel le mek, on la rı
yal nız laş tır mak, yal nız lık çu ku run da bü tün ümit le ri ni kır mak ve
böy le ce dü şür me po li ti ka sı nın bir par ça sıy dı bu. Ko nuş ma ya sa ğı -
nın özün de ya tan man tı ğı iyi kav ra mak ge re ki yor. Bu Di yar ba -
kır’da sö mür ge ci li ğin önü ne koy du ğu he de fe var ma man tı ğı nın
do ğal bir so nu cu dur. Dö ne min te mel he de fi, te mel po li ti ka sı bi tir -
mek, iha net et tir mek ti. Bu nun ya şam bul ma sı sı ra dan ya sak ve kı -
sıt la ma lar la ger çek le şe mez. Bu te mel po li ti ka nın he de fi olan ki şi -
nin üze rin de yo ğun laş tı rıl mış özel bir uy gu la ma ve ku şat ma bü tü -
nü nün dev re ye so kul ma sı ge re kir. Şim di düş ma nın te mel po li ti ka -
la rı nın he de fi olan ve tüm bas kı cı uy gu la ma la rı yo ğun şe kil de ya -
şa yan bir tu tuk lu yu dü şü ne lim; eğer ida re onu dü şü re cek se her

166
şey den ön ce mut la ka ken di ba şı na, ya pa yal nız bı rak ma sı ge rek ti -
ği ni bi li yor ve ona gö re dav ra nı yor. Ted bir le ri ni alı yor, sı kı ca ya -
şa ma ge çi ri yor, uy gu la ma ve ku şat ma sın da kü çük bir boş lu ğa yer
bı rak mı yor. İn san la rın bir bi riy le ko nu şa bi le ce ği or ta mı ya ra tır sa -
nız, do ğal dır ki kar şı lık lı et ki le şim içi ne gi re cek, bir bi ri ne mo ral
ve re cek, des tek ola cak, yol gös te re cek ler. Olum suz du rum la ra düş -
me ih ti ma li olan lar ayak ta ka lan lar ca ko ru na cak, onun dü şü rül me -
si en gel len mek is te ne cek tir. İş te ko nuş ma ya sa ğı nın özü bu nu or ta -
dan kal dır mak tır. Ya sa ğı uy gu la yan lar sa dist duy gu la rı nı tat min et -
mek için, ke yif ol sun di ye böy le dav ran mı yor lar. Be lir le nen po li ti -
ka la rın ya şa ma ge çi ril me si için araç ola rak kul la nı lan bir uy gu la -
ma dır bu. İn sa ni açı dan ba kıl dı ğın da ko nuş ma ya sa ğı nın ko nu la -
cak bir ye ri, hiç bir man tı ğı yok. Öte si za ten böy le bir ya sa ğı bin -
ler ce in sa nın ya şa dı ğı da ra cık bir yer de uy gu la ya bil me nin ola na ğı
da yok. Ama po li ti ka bu nu ge rek ti ri yor. Ta ma men ba şa rı la ma sa bi -
le, ba şa rıl dı ğı oran da bu po li ti ka nın yer leş ti ril me si ne ça lı şıl dı.
- Ama bir de zo run lu iliş ki ler var; ye mek yer ken, tu va le te gi der -
ken, la va bo da el yı kar ken, ay na ya ba kar ken in san lar şu ve ya bu
ne den den do la yı bir bi riy le ko nu şa bi lir. Tüm den ko nuş ma ma… Bu
ba na çok tu haf ge li yor.
- Biz de 1981 Ey lül’ün den son ra ko nuş ma ya sak lan dı. “Ses gel -
me ye cek, çıt çık ma ya cak!” de di ler. Ve her ba kım dan de net le me ola -
na ğı na sa hip ti ler. Ya sa ğın kap sa mı o ka dar ge niş ti ki, ök sür mek bi le
ya sak tı! Ha va lar so ğu muş tu, za yıf düş müş tük. Ve rem li ler art mış tı.
Do ğal ola rak da ök sür me ler çok ola cak tı. Ök sür me de ya sak la nın ca
gar di yan lar bu de fa “ök sü ren ler avı na” çık ma ya baş la dı lar. Ök sü -
ren le ri ce za lan dı rı yor, iş ken ce edi yor lar dı. An cak ök sür me ler öy le si -
ne çok tu ki, gar di yan lar ce za lan dır ma ya ye ti şe mez, yo ru lur ol du lar.
So nun da ken di le rin ce so ru na “pra tik bir çö züm yo lu” bul du lar. “Ök -
sü ren hüc re si nin de mir par mak lı ğı na ka fa sı nı vur sun? Ken di ken di -
ni ce za lan dır sın!” em ri ve ril di. Ve uy gu la ma ya so kul du.
- Ök sür me yi bi le ya sak la yan bu al çak man tı ğı teş hir ede bil mek
için tra ji ko mik olay lar dan bir ör nek ver se niz…
- Uy gu la dık la rı vah şet ten ötü rü ci ğer le ri çü rü yen ve rem li tut -

167
sak la rın ök sür me le ri nin ara mız da bir ha ber leş me ara cı ol du ğu nu
öne sür dü ler!.. Ök sü ren ar ka da şın ya ka sı na ya pı şıp, “ni ye ök sür -
dün? Ki me ne me saj ver din?” di yor lar dı. “Has ta ol du ğum için ök -
sür düm” den me si hiç bir şe yi çöz mü yor du. Gel de ni ye ök sür dü ğü -
nü is pat la!
- Ko nuş ma ya sa ğı nın hüc re ler kıs mın da ki uy gu la ma ça ba la rı nı
bi raz da ha an la tır mı sın?
- Gar di yan lar sık sık “çıt çık ma sın!..” em ri ni yi ne ler di. Bir fı sıl tı
işit tik le rin de ce za lan dır ma he men pe şin den ge li yor du. O an uy gun
gör dük le ri “ce za”lar la, “suç iş le yen le ri”, ba zen salt ko nu şa nı, ba zen
o hüc re de ki le ri, ba zen de her ke si bir den ce za lan dı rır lar dı. Bir fı sıl tı,
bir ses duy duk la rın da “ko ğuş, ni ye ses çı kı yor? Da yak dü ze ni al!”
di ye rek bü tün hüc re le ri iş ken ce den ge çi rir ler di. Ar dın dan, “bu öğün
–ya da bu gün– si ze ye mek ya sak” gi bi ek ce za lar ve ri lir di. Ba zen de
eğer ko nu şan lar “su çüs tü” ya ka lan mış sa iş ken ce ler den ge çi ri lir di,
ya da on la rın hüc re sin de ki le rin hep si he def le nir di. Gar di yan lar sık
sık giz li ce hüc re ön le rin de ge ze rek ses siz, fı sıl tıy la, giz li ce ko nu şa nı
ya ka la ma ya ça lı şır dı. Ör ne ğin; sa bah kah val tı sı sı ra sın da, marş söy -
le me işi baş la ma dan ön ce, o ses siz lik te bir kaç gün üs tüs te ya pı lan
böy le giz li din le me ler de 2. kat 8. hüc re ya ka yı ele ver di! Bu ra da
Meh di Za na, Zül fi kar Tak, S. Gün ye li’nin de bu lun du ğu beş ki şi ka -
lı yor du. Ara la rın da fı sıl tıy la ko nu şur lar ken giz li ce din le yen gar di -
yan ca “su çüs tü” ya pıl dı(!) Ko nuş ma ya sa ğı kat lar ara sı, hüc re le ra ra -
sı de ğil, hüc re iç le ri ne ka dar uza nıp bi ra ra da ka lan in san la rın ya nın -
da kiy le ko nuş ma ma sı nok ta sı na ka dar var dı rıl mış tı. Ta bii so run sa -
de ce ko nuş ma ya sa ğıy la sı nır lı de ğil di.
Ko nuş ma ya sa ğı nın göl ge sin de
ha zır la nan ha in bir komp lo:
“Hay ri Dur muş iti raf çı ol du!…”
- 200 ki şi nin bu lun du ğu bir ko ğuş ta, gü nün yir mi dört sa a tin de
in san la rın tek ke li me ko nuş ma ma sı nı sağ la ma ya ça lış mak, dev le -

168
tin, do la yı sıy la tem sil et ti ği sı nı fın ken din den, ide o lo ji sin den, ide o -
lo ji si nin güç süz lü ğün den ne ka dar çok çe kin di ği ni gös ter mez mi?
Kar şı nız da Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ade ta fı sıl tı dan bi le ür -
ken bir dev let var!..
- Her şey den ön ce şu nu an la mak ge rek: On la rın önü ne koy du ğu
he def; si ya si im ha, ulu sal im ha, in sa ni im ha… İn san cıl olan her şey
he def len miş! İn sa na ait bü tün de ğer ler ezi lip ge çil dik ten son ra, sık
sık sö zü nü et ti ğin bu in sa ni iliş ki le rin de ezi lip ge çil me si son de re -
ce do ğal bir so nuç de ğil mi? Dev let Di yar ba kır Zin da nı’nda; Kürt,
Kürt lük, Kür dis tan, PKK ve sos ya lizm le il gi li in san ca da ya nış ma -
yı, her şe yi bi tir me, im ha et me ça ba sı içi ne gi re ce ği ni açık ça ilan
et miş… Si ya si ola rak im ha, ama bu nun için ge re kir se fi zi ki ola rak
da im ha et me yi he def le miş… Biz de şu du rum var dı: Tes lim ol mu -
şuz, iş ken ce de var, “eği tim” de, ama mah ke me ye gi dip ge li yo ruz,
hüc re le ra ra sı yük sek ses le ko nu şu yo ruz, ha ber ve ri yo ruz, ce za e vin -
de olan bi ten he men her şey, bi zi il gi len di ren ge liş me ler hak kın da
bir bi ri mi ze bil gi ak ta rı yo ruz, kim sa vun ma yap mış, mah ke me de ki
tav rı na sıl ol muş, bir bi ri mi ze sor ma mız, yar dım cı ol ma mız ge re ken
her şey hak kın da, han gi ar ka da şın na sıl dav ran ma sı ge rek ti ği ne ka -
dar il gi li yiz. Ara mız da ko nu şu yo ruz. Bun lar o da ya ğa ve iş ken ce ye
rağ men bi zim açı mız dan 35’te or ta mı son de re ce can lı kı lan öge ler
ol du… Si ya si or tam çok can lı, hep böy le şey ler ko nu şu lu yor, tar tı -
şı lı yor. İda re bu nu na sıl ka bul ede cek? Önü ne iha ne ti koy muş, iha -
net için oyun oy na ya cak, komp lo ha zır la ya cak, üç ka ğıt ya pa cak,
hi le li dav ra na cak. Bu nun için vah şe ti, ku şa tıl mış lı ğı da ha üst bo -
yut la ra çı ka ra cak. Çün kü mev cut iş ken ce ve ku şa tıl mış lık dü ze yi
ara mız da ki can lı iliş ki le ri or ta dan kal dır ma ya yet mi yor…
- “Hi le li dav ran ma, üç ka ğıt, komp lo” de din. Bun lar tam ola rak
ne an la ma ge li yor? Komp lo lar da mı var?
- Di yar ba kır’da ida re nin bu ko nu da ki uy gu la ma la rın da sı nır
yok… İti raf lar ko nu su nu iş le di ği miz de çok ör nek ler le kar şı la şa ca -
ğız. Ku şa tıl mış lık mu az zam öl çü le re var dı rıl mış, vah şet diz gin le -
rin den bo şal mış ve iha ne tin üze rin de yük se le ce ği ze min güç lü bi -
çim de ya ra tıl mış tı. 35’de de ko nuş ma ya sa ğı nın uy gu lan ma sın da

169
bü yük me sa fe ka te dil miş ti. Kat lar, hüc re ler ara sı ko nuş ma ar tık
ola nak sız bir du ru ma ge ti ril miş ti. Ko nuş ma nın be de li kor kunç tu.
Bu yo ğun ku şa tıl mış lı ğın ya şan dı ğı 1982’nin Ni san ve ya Ma yıs ayın
da 4. kat 9. hüc re de bu lu nan Hay ri’yi hüc re sin den alıp gö tür dü -
ler. Ken di si ne “sa vun ma yaz mak is ti yor dun gel yaz” di yor lar.
36’nın 2. ka tın da bir hüc re ye ko yup, ka ğıt ka lem ve ri yor lar. Ya zı lı
sa vun ma bi zim ara yıp da bu la ma dı ğı mız bir şey. Hay ri ka ğıt ka le -
mi alıp yaz ma ya baş lı yor… Onun gö tü rül me sin den son ra, 35’in
hüc re le ri alı şıl ma dık bi çim de açıl ma ya, he men he men her hüc re den
bir tut sak gö tü rü lüp bir kaç da ki ka son ra ge ti ri lip ye ri ne ko nul ma ya
baş lan dı. Ne ol du ğu nu an cak be ni de gö tür me le rin den son ra an la -
dım. 36’da ki hüc re le rin kar şı sın da ki du va ra gö tü rüp maz gal de lik -
le rin den bak tı rın ca du rum açık lı ğa ka vuş tu. “Bak, Hay ri iti raf ya zı -
yor. He pi ni zi ya ka cak, her şe yi bi li yor, siz de ya zın, ken di ni zi kur ta -
rın vb.” de di ler. Ay nı şey le ri ora ya gö tü rüp Hay ri’yi gös ter dik le ri
tüm ar ka daş la ra söy le miş ler. Her hüc re den bi ri ni gö tür me le ri nin
ne de ni ise onun ya nın da ki in san la ra gör dük le ri ni an lat ma sı için di.
Böy le ce ida re her ke se du yu rul ma sı nı sağ la mış ola cak… Ak şam,
Esat elin de bir kaç say fa lık bir ya zıy la 35’e dam la dı. Yük sek ses le,
“bu Hay ri’nin yaz dı ğı iti raf tır” de di. Se si gür olan İs ma il Hak kı
Oruç’a ver di ve “al, za ma nım yok. Bu ra sı nı oku, duy sun lar” de di.
“Oku” de di ği yer, Hay ri’nin is miy le, mah ke me baş kan lı ğı na yaz dı -
ğı di lek çe nin baş lı ğıy dı! Esat o ge ce Hay ri’yi 35’e ge tir me di…
- Bir baş ka sı de ğil de ni çin Hay ri ar ka daş?…
- Hay ri’nin ko nu mu nu düş man iyi bi li yor du. Kit le miz, mi li tan
ya pı mız üze rin de bü yük bir say gın lı ğı, ya nı mız da özel bir ye ri var -
dı. Maz lum, Ke mal, Hay ri bü yük ki şi lik ve ön der ni te lik le riy le Di -
yar ba kır’da düş ma nın her za man en bü yük he de fiy di. Hay ri’nin
mah ke me ler de ki tu tu mu ve ko nu mu da dik kat le rin üze rin de top lan -
ma sı nı ge tir di. PKK kit le si ni en faz la Hay ri ler et ki le me du ru mun da
ol du ğu için, düş man bu komp lo la ra on la rın şah sın da baş vur du. Bu
ar ka daş lar dı şın da ka lan la rın kit le yi faz la et ki le me ye ce ğin den ha re -
ket le bu komp lo da Hay ri se çil di. Düş man kı sa bir sü re de ol sa,
oyu nu açı ğa çı ka na ka dar kit le yi ne ka dar olum suz et ki le me yo lu na

170
gi der se, bu yol la bi ri le ri ni kar ola cak tı… Ay rı ca böy le yön tem le re
baş vur may la ge nel de bir te dir gin lik ya rat ma, olum suz laş tı rı lan or -
ta mı da ha da de rin leş tir me, gü ven siz li ği da ha da yay mak, “her tür -
lü yo la baş vu ru rum” me sa jı nı ver mek is ti yor du. Düş man bü yük
oy nu yor du, bü yük ki şi lik le ri de özel lik le he def li yor du.
- İda re nin komp lo su kit le üze rin de na sıl yan kı lan dı? Siz le ri na -
sıl et ki le di?
- Bi raz de rin dü şü nü lüp ele alın dı ğın da, ola yın hiç de ba sit ol -
ma dı ğı gö rü lür. İn san la rın bir bir le rin den he men hiç ha ber ala ma dı -
ğı o ko şul lar da, mah ke me ye git ti ğin de es ki da va ar ka daş la rın dan
ba zı la rı nın ha in ola rak kar şı na çık mış ol du ğu nu gö rü yor sun. İda re -
nin iti raf çı ya rat ma po li ti ka sın da bel li bir me sa fe al dı ğı, ki min ne
ol du ğu nun ya da ne ola ca ğı nın bi lin me di ği, emin olu na ma dı ğı, ka -
ra bu lut la rın üze ri miz de do laş tı ğı bu bü yük ku şa tıl mış lık or ta mın -
da, böy le bir komp lo ta bii ki in san la rı –az ve ya çok– et ki le ye cek ti.
Hay ri’nin böy le bir şey ya pa ca ğı na ina nıl ma sa bi le, düş ma nın işi
Hay ri’ye el uzat ma ya ka dar var dı rıp komp lo lar tez gah la dı ğı nı gör -
mek baş lı ba şı na ür kü tü cü bir şey di. Ve do ğal ki olum suz et ki ve
ruh ha li ni ya rat ma ya ye ter di. Ni te kim üze ri miz de ki et ki si bu yö -
nüy le bü yük ol du. Bel ki o gün ba zı ar ka daş la rın ka fa sı na Hay ri
için “aca ba, doğ ru ola bi lir mi?” so ru su nun çen ge li ta kıl mış tır. An -
cak Hay ri’nin böy le bir şey ya pa bi le ce ği ne inan dı ğı nı, kuş ku su ol -
du ğu nu söy le yen hiç bir ar ka da şı mız yok tu. Du ru mu he men kav ra -
yan ve oy na nan oyu nu far ke den ba zı la rı mız; “inan ma yın, ya lan dır.
Bu bir oyun dur… Ay rı ca ka lı cı olan ku rum lar dır, par ti miz dir. Düş -
ma nın de di ği doğ ru ol sa bil, PKK de mek Hay ri de mek de ğil dir.
Kür dis tan’da da va nın, par ti nin bü yük lü ğü nü omuz la yıp yü rü te cek
çok Hay ri le ri hal kı mız bağ rın dan çı ka ra cak tır…” me sa jı nı ile te rek
olum suz ha va yı da ğı tıp et ki siz kıl ma ya ça lış tık. Hüc re ler ve kat lar
ara sın da yük sek ses le ko nu şup du yur ma ola na ğı ol ma sa da, bü tün
hüc re le re ye mek da ğı tan ar ka daş lar ara cı lı ğıy la ve de ği şik yön -
tem ler le, yol lar la me saj la rı ulaş tır dık.
- Komp lo nun açı ğa çık ma sı, hüc re ler de ki her ke sin bu nu an la -
ma sı na sıl ol du?

171
- Hay ri hüc re sin den alı nıp gö tü rül me sin den bir gün son ra, ak -
şam le yin ge ri ge ti ril di. Onun ge ri ge ti ri li şi bi le komp lo nun açı ğa
çık ma sı na ye ti yor du. Esat Ok tay en kı sa za man da Hay ri’nin de,
35’de ki le rin de oy na nan oyu nu öğ re ne ce ği ni bil mez de ğil di…
Olay doğ ru ol sa, ne den ge ri ge tir sin ki… Hay ri’nin bu lun du ğu 9.
hüc re ye en ya kın olan 7. hüc re de ka lı yor dum. Onun gi di şin den
son ra ida re nin yap tık la rı nı ken di si ne yaz dı ğım bir not la ulaş tı rıp
bil gi len dir dim. Ge rek sa vun ma yaz ma sü re si için de, ge rek se
36’dan ge ri ge ti ri li şi ne ka dar olan bi ten ler den hiç ha be ri ol ma mış -
tı… Hay ri’nin hüc re si ne ko nul ma sın dan he men son ra du rum 35’te
net ola rak an la şıl dı. (Hay ri’nin 36’da tu tul du ğu o ge ce, 1981 Ha zi -
ran’ın dan şe hit ol du ğu gün le re ka dar ge çen sü re için de biz ler den
ay rı kal dı ğı ilk ve son ge cey di.)
- Eğer ko nuş ma ya sa ğı böy le si ne de rin leş ti ril miş ol ma say dı,
ida re bu komp lo ya böy le si ne ko lay baş vu ra maz dı de ğil mi?
- Ta bii ki baş vu ra maz dı. Bu nun için ya lı tıl mış lık, ile ti şim siz lik
özel lik le ge rek li dir. Hay ri hüc re sin den alı nıp gö tü rü lür ken, “sa -
vun ma ha zır la mak için” gö tü rül dü ğü nü söy le ye bil se, da ha ilk
adım da bu oyun bo zu lur du. Ya da biz ler maz gal de li ğin den ba kar -
ken ba ğı rıp ha ber dar ede bil sek, hüc re de ar ka daş lar bir bir le riy le
ko nu şa bil se oyun yi ne açı ğa çı kar, her han gi bir olum suz et ki len -
me nin la fı bi le ol maz dı. İş te bu ku şa tıl mış lık, düş ma nın plan la rı nı
ve amaç la rı nı ger çek leş tir mek için önem li bir si lah tı. Ko ğuş lar dan
adam alı nı yor, bir sü re ge ri ge ti ril mi yor, ya da ge lip “fi lan ki şi iti -
raf yap tı, aley hin de ifa de ver di vb.” di yor lar, da yat ma lar da bu lu -
nu yor lar. Eğer bu ile ti şim siz lik, ya sak lar ol ma sa, bir an lık da ol sa
ka fa ka rı şık lı ğı, mo ral bo zuk lu ğu gi bi şey ler ya şan maz dı.
- İn san ol ma nın en önem li edim le rin den bi ri olan “ko nuş ma nın
ya sak lan ma sı, hüc re iç le ri ne ka dar ula şıp yan ya na ya şa yan in san -
la rın ağız la rı na ki lit vu rul mak is ten me si kar şı sın da ne ler his se der -
di niz?
- Ta nım sız duy gu lar için de sin. Çok ağır bir duy gu… Ko nuş ma
in san ol ma nın fi i li bir du ru mu dur. İn sa nı va re den te mel özel lik ler
olur ve on lar ol ma yın ca özün de var lı ğı nın da pek bir an la mı ol maz.

172
Se ni sen ya pan, in san laş tı ran şey ler den uzak laş tı rıl mak is te ni yor -
sun. Ko nuş ma ola yı gi bi in san ol ma nın en do ğal bir edi mi elin den
alı nı yor. Bu ra da duy gu lar o ka dar yo ğun ki söz cük ler le ifa de ede -
mez sin, söz cük ler çok ye ter siz ka lır. Bu lun du ğun yer de on lar ca
hüc re var, her hüc re de bir kaç ar ka da şın ya şı yor, ama ya nın da ki ler
de da hil on lar la ko nuş man ya sak! Ko nuş ma ya kal kış tı ğın da, ya sa ğı
çiğ ne di ğin de ölüm cül iş ken ce ler ve ar ka sı gel me yen ya sak lar baş lı -
yor. Ya in san ol ma nın te mel öge le rin den vaz ge çe cek sin, ya da ölüm
da hil aman sız iş ken ce le re gö ğüs ge re cek sin. Ay rı ca amaç salt ko -
nuş ma yı ya sak la ma de ğil. İn san ol ma nı bü tün ola rak bi tir me de ya -
rar lan dı ğı araç lar dan bi ri ola rak kul la nı yor. İş ken ce, ölüm, vah şet le,
ko nuş ma ya sa ğı kar şı kar şı ya du ru yor. Sa na, bu iki si dı şın da bir ter -
cih yap ma hak kı kal mı yor. Ko nu şa maz san in san ol ma nın te mel
öge le rin den bi ri ni yi ti re cek sin, ter si ni ter cih eder sen ken di ni ce hen -
ne mi bir or ta ma ata cak sın. Şu söy le ne bi lir: “Böy le si ne te mel bir in -
sa ni öge yi el den çı kar ma mak için ya sak çiğ nen me li dir.” Çiğ nen mi -
yor de ğil, ama or ta ya atı lıp “uy ma yı red de di yo rum” de mek hiç de o
ka dar ko lay de ğil. Bu nun için, “hiç bir ku ra lı nı za uy mu yo rum, red -
de di yo rum” di ye bil mek ge re kir. Zi ra da ya tı lan, uy gu la nan, kay be -
di len salt ko nuş ma hak kı de ğil ki! So run, bu ya sa ğı bir kaç de fa lı ğı -
na iş ken ce yi, di ğer do ğal ih ti yaç la rın kı sıt lan ma sı nı gö ze ala rak ih -
lal et mek de de ğil. Ya şa mın bü tü nü nün ku ral ve ya sak lar la örül me -
si, her ih la lin, her ya sa ğın, her do ğal ih ti yaç kı sıt la ma sı nın sar mal
bi çim de bir bi ri ni bes le ye rek ge liş me si söz ko nu su dur. Öz ce si in san -
lı ğı yi ti rip yi tir me me nok ta sın da sın.
- Ger çek ten tam bir fa şist çem ber… Bu fa şist çem be ri kır ma nın,
in sa ni bir edim olan ko nuş ma tav rı nı so nu na ka dar kul lan mak tan
baş ka bir yo lu da yok tur ga li ba…
- Ha liy le… Biz, bir de dev rim ci in san la rız. Ve biz de esas olan
bö lüş me dir, ya şa mı bö lüş me dir; mad di ma ne vi ku şan dı ğı mız tüm
zen gin lik le ri bö lüş me dir. Do ğal ki, ya şa mı mı zın en bü yük zen gin -
lik le rin den bi ri olan sö zü de bö lü şe ce ğiz. Ya nı mız da bu lu nan lar sı -
ra dan in san lar de ğil, da va ar ka daş la rı mız, her şe yi bö lüş tü ğü müz,
ya şa mı, ölü mü bir bü tün ola rak bö lüş tü ğü müz in san lar… En gü zel

173
bir ya şa mın; ye ni ve soy lu bir ya şa mın sa vaş çı sı olan, onun öz le -
min de, dü şü pe şin de ko şan in san la rız. Ve böy le de li do lu, be la lı bir
dö nem den ge çi li yor. Bu soy lu ya şam ide a li ni zin dan ko şul la rın da
bö lü şen sa vaş çı la rın bir bi ri ne des tek ol ma ma sı, duy gu la rı nı, öz -
lem le ri ni, acı la rı nı, ke der le ri ni, se vinç le ri ni bö lü şe me me si… Bu
sa nı rım in san ol ma sı nı bi len bi ri için do lu do lu ya şa ya ca ğı en ağır,
en yo ğun duy gu dur… Bö lü şe mi yor sun, bu nun so rum lu lu ğu al tın -
da ezi li yor sun. Dü şün ki, ya nın da ki in san lar da va ar ka daş la rın dır,
be ra ber ölüm le re git miş si niz ve ya rın yi ne bir lik te ölüm le re gi de -
cek si niz, ama ko nu şa mı yor su nuz…
- Öy le an la şı lı yor ki, Di yar ba kır Zin da nı’nda se ni et ki le yen, ya -
şa mın da ve yü re ğin de de rin iz ler bı ra kan ya sak lar dan bi ri; ko nuş -
ma ya sa ğı… O gün ler de ruh ha li ni, duy gu ve dü şün ce le rin de ya şa -
dı ğın fır tı na la rı bi raz da ha an la tır mı sın?
- Bü yük amaç lar ve ide al ler le yo la çık mış, da va sı bü yük olan
in san la rın ay nı or tam da bu lun ma sı, ama dö ne min ya da ta rih sel
an lam da çok ağır bir dö ne min ger ge fin de iş len di ği, aman sız sı na -
vın dan ge çil di ği ve yan ya na olun du ğu böy le si bir ze min de, ya şa -
dık la rı nı, söz cük le ri ni bir bir le riy le bö lü şe me me, bir bir le ri ne kat kı -
da bu lu na ma ma, bu nun ya rat tı ğı ek sik lik ler in san da son de re ce de -
rin iz ler bı ra kır, ruh sal dün ya sın da, ka sır ga lar, tu fan lar ya ra tır…
- Seç ti ğim “fır tı na lar” söz cü ğü za yıf kal dı!
- Ka sır ga lar ve tu fan lar ye ti yor mu? On lar da ek sik ka lır. Da va
ar ka daş la rın la yan ya na sın, her şe yi ni bö lüş müş sün, ay nı duy gu la rı
ta şı yor sun, ay nı dü şün ce de sin, ama ko nu şa mı yor sun, yanyana ola -
mı yor sun, bö lü şe mi yor sun. İçin de bu lu nu lan o kö tü du rum da bir -
bi ri ne aka rak, içi çe ge çe rek duy gu da, dü şün ce de his set mek ay rı
bir olay, bir de bu nu be ra ber ya şa mak, ta dı na var mak, açı ğa çı kar -
mak da ha ay rı bir olay… Ya şa mım bo yun ca hiç bir şe yi ar zu la ma -
dı ğım, bü yük bir is tek le, ih ti ras la ar zu la ma dı ğım, ama ora da bir
yer de akıl ve man tı ğın sı nır la rı nı zor la ya rak ar zu la dı ğım, uğ ru na
bin ler ce de fa ölü mü is te ye bi le cek, gö ze ala bi le cek ka dar ar zu la dı -
ğım tek şey şuy du: Ora da, o or tam da bir ar ka da şım la otu rup bir si -
ga ra, bir bar dak çay iç mek… Ya ni beş on da ki ka lı ğı na bir soh bet

174
dün ya da her şe yi mi ve re bi le ce ğim ve dün ya ya de ği şe bi le ce ğim bir
is tek ola rak öne çı ka bi li yor du.
- Fa şizm dö nem le ri ya şam bi çim le ri ara sın da ki sı nır la rı böy le -
si ne kor kunç bir şe kil de de rin leş ti rip uçu rum laş tı ra bi li yor… Oy sa
“dün ya yı de ği şi rim” de di ğin bir soh bet dı şar da ki in san için ne ka -
dar sı ra dan ve önem siz bir is tek ola rak gö rü lür, de ğil mi?
- Böy le do ğal, sı ra dan bir is te ğin bu den li ka vu ru cu bir ar zu ya
dö nü şe bi le ce ği ak lı na bi le gel mez! Çün kü, yok lu ğu nu faz la ya şa -
ma dı ğın dan, etin de ke mi ğin de his se de cek den li ar zu la maz… Bu -
ra da ar zu la nan o bü yük şey or tam dır, ara nan in san dır. Ama na sıl
bir in san?… Yol da şın… Da va ar ka daş lı ğı nın, yol daş lı ğın de ğe ri
da ha çok zor ta rih sel dö nem ler de or ta ya çı kar. Güç lü in san la rın
de ğe ri nin en faz la an la şıl dı ğı, en faz la ih ti yaç du yul du ğu an la rın
böy le dö nem ler ol du ğu nu da ha iyi kav rı yor sun.
Za fe re ah det miş göz yaş la rı…
- Ko nuş ma is te ği ni bas tı ra ma dın, ya nın da ki ar ka da şın la ko nuş -
ma ya baş la dın ve bu gar di yan lar ca gö rül dü. Ko nuş tu ğun in sa nı ölüm
cül iş ken ce ler den ge çir di ler… İş te tam bu an da ne ler his se der din?
- Bu yüz den ya şa dık la rı mı za ek ola rak çok ça iş ken ce ler le kar şı -
laş tık. Çün kü hüc re ler bü yük bir de ne tim ve gö ze tim al tın day dı. Ko -
nu şan lar sık sık ya ka la nı yor du. Eli miz den gel dik çe ko nuş ma ya sa ğı -
nı kır ma ya ça lı şı yor duk. Bu yüz den ko ğuş dü ze yin de ce za lan dı rıl dı -
ğı mız pek çok an var dı. Fi zi ki iş ken ce nin ya nın da aç bı rak ma, sü rek -
li ayak ta tut ma gi bi ce za lar ve ri li yor du. Bi rey ola rak iş ken ce yi gö ze
al san bi le, ko nuş tu ğun ar ka da şı nın, hüc re nin tüm ko ğu şun iş ken ce -
den ge çi ril me si ne “ne den” ol muş san bu nun ra hat sız lı ğı nı du yu yor -
sun. Bu ka dar zul mün üs tü ne bir par ça da se nin “su çu nu” ba ha ne et -
me le ri ne gön lün ra zı ol mu yor, ezik lik du yu yor sun ve is ter is te mez
ken di ni sı nır la mak zo run da ka lı yor sun. Ama ko nuş ma yın ca da yi ne
bü yük bir ra hat sız lık du yu yor sun. Sı ra dan bir ko nuş ma bi le bü yük
de ğer de dir. Ölüm ses siz li ği ni yırt mak, düş ma nın ya sa ğı nı del mek
bi le, tek ba şı na mo ral ve coş ku öge si dir. Her şey o ka dar içi çe geç -

175
miş ki, duy gu la rın yo ğun lu ğu da o bo yut ta dır.
- Ko nuş ma ya sa ğın dan yo la çık tık, ama bü tün bu ku ral lar, ya -
sak lar dü şü nül dü ğün de şu so ru yu sor mak is ti yo rum: Ön der ar ka -
daş lar açı sın dan şöy le öz gül bir du rum yok mu? Ya şa nan her şe yin
en kü çük nok ta sı na, ay rın tı sı na ka dar far kın da, olay la rın zul mün,
iş ken ce nin özün de ya tan ger çe ği gö rü yor. Ve ger çe ği bu şe kil de bü -
tün cül bir al gı la yış tar zı, on la rı bu ce hen nem cen de re sin de in san la -
ra ya pı lan la rın ağır lı ğı kar şı sın da da ha çok acı çe ken, da ha çok
üzü len, da ha de rin den et ki le nen in san lar ha li ne ge tir mi yor mu?
- Na sıl an lat ma lı, na sıl di le ge tir me li… O bü yük be yin ve yü -
rek le rin ruh sal dün ya la rın da pat la yan vol kan la rı, an be an ya şa dık -
la rı o bü yük duy gu sal dep rem le ri an lat ma ma nın aciz li ği var. O ar -
ka daş la rın o gün ler de ya şa dık la rı nı, hal le ri ni ha tır la dık ça yü re ğim
göğ sü mü par ça la yıp dı şa rı fır la mak, be de ni mi ter ket mek is ti yor.
Bu nu tam ola rak ve re bi le cek du rum da de ğil sem de, kı sa ca de ği ne -
yim: Üze rin de tit re di ğin, ka zan mak, ye ni ya şa ma, ye ni dün ya ya
ka zan mak; onu yü celt mek, in san lık kav ga sın da yü rüt mek, be ra ber
yü rü me, on lar la be ra ber yü cel me kav ga sı ver di ğin, hal kın te miz,
seç kin ev lat la rı nı dev rim ci leş tir mek için, par ti ve bi rey ola rak yıl -
la rı nı ve ri yor sun, ya şa mı nı or ta ya ko yu yor sun, ör nek ol ma ya, on -
lar için bir çe kim mer ke zi ha li ne gel me ye ça lı şı yor sun ve bu bağ -
lam da emek ler bo şa git mi yor, bin ler ce in san saf la rı mı za ge li yor.
Bu de ğer li in san la rı gö zü nün önün de, üze rin de tit re di ğin, laf söy -
le me ye, kır ma ya, in cit me ye kı ya ma dı ğın o gen ce cik in san la rın ak -
şa ma ka dar, sa bah la ra ka dar in le me si ni, hay kı rı şı nı, iş ken ce de ki
çığ lı ğı nı, inil ti si ni, aç lı ğı nı gö rü yor sun, du yu yor sun, ya şı yor sun…
O vah şe tin ta nık lı ğın da ya şa mak, in sa nın ken di ne ya pı lan iş ken ce -
yi ya şa ma sın dan bin kat da ha ağır, tah rip kar bir duy gu, bir et ki bı -
ra kı yor… Açık ça be lirt mek ge re kir ki, bu, he pi miz de bir yü rek ya -
ra sıy dı, ama ön der le ri miz de da ha bü yük bir yü rek ya ra sıy dı. Özel -
lik le Hay ri’yi –ki ar ka daş la ra bü yük bir sev gi si, bağ lı lı ğı bu lu nu -
yor du, bu nu dav ra nış la rıy la, var lı ğıy la his set ti ren bir ya pı sı var dı–
her şey den faz la bu du rum kah ret ti… Ar ka daş la rın böy le bir ce -
hen ne me düş me si, ken di le ri nin de ay nı şey le ri ya şa ma sı, her şe yin

176
göz le ri nin önün de olup bit me si on la rın ya şam la rı bo yun ca gö re bi -
le cek le ri en bü yük acı ve hü zün dü.
- Bel ki psi ko lo jik yö nü ağır bir so ru ola cak, ya nıt la yıp ya nıt la -
ma mak ta ser best sin… Geç miş te ha re ke tin en ön kad ro la rı di ye
isim len di ri len ar ka daş la rın, ön der le rin ce za e vin de sı ra dan her -
han gi bir un su run gör dü ğü mu a me le ler le ben zer mu a me le gör me -
si, yap tı rım lar uy ma sı, ka bul et me si kit le de ön der ar ka daş la ra
kar şı, “iş te be nim le eşit bir po zis yon da ya ka la dı ğım bir nok ta dır
bu!” gi bi bir de ğer yı kı mı ya şan ma sı na ne den ol du mu,aca ba böy -
le si bir göz le mi niz var mıy dı?
- Te mel de ha yır… O ko nu da da biz de tam ter si nin ol du ğu nu söy -
le ye bi li rim. Ama dev rim ci de ğer le ri al ma mış, sü reç için de bi çim sel
de ol sa al dı ğı olum lu öge le ri ter ke dip ben cil, bi rey ci, bur ju va, kü çük
bur ju va ki şi lik ya pı sı nın ken di si ni ko nuş tur du ğu, ege men kı lın dı ğı,
olum lu öge le ri nin bas tı rıl dı ğı soy suz laş mış, ken di ni kap tı ran lar ha -
riç, ge nel de kit le miz de ön der ar ka daş la ra kar şı mu az zam bir sev gi
ve bağ lı lık var dı. Ay nı ko şul lar da on la ra ge le cek iş ken ce ve ha ka re -
tin bin kat faz la sı nın ken di le ri ne gel me si ni ter cih et ti ler. Da ya ğa da -
ya na ma yan, za a fı olan –ki iş ken ce ye, acı ya alı şıl maz ve Di yar ba -
kır’da zul mün sı nı rı da yok– ar ka daş lar da hi, ön der le ri mi ze bil gi
ver mek, ulaş mak, bağ lı lı ğı nı ve sev gi si ni his se tir mek için iş ken ce
gör me yi ra hat lık la gö ze alı yor du. On la rın ken di le ri ne te bes süm et -
tik le ri ni gör me le ri, ya da bir se lam ver me le ri ni ken di le ri için en bü -
yük ödül sa yı yor lar dı. Yi ne ya sak la rı ge rek ti ğin de çiğ ne me, mah ke -
me ye gi diş ge liş ler de tek bir de fa işa ret le şe bil me, ko ri do ra zi ya re te
çık tı ğın da bir yer de, bir çok ar ka da şın, “ben hâlâ si zin le yim be ni siz -
den bi lin, bi ze gü ve nin” şek lin de dav ra nış lar la me saj ver me le ri ne de
sık ça rast la nı lır dı. Düş ma nın za man za man ön der ar ka daş la rı kü çük
dü şü rü cü dav ra nış lar da bu lun ma sı kit le miz üze rin de ken di si ne ya pı -
lan dan da ha faz la yı kı cı et ki ye ne den ol du.
- Kü çük bur ju va de ğer yar gı la rı, çıp lak zor la do na tı lan be lir siz lik
or ta mın da şa ha kal ka bil di ği için, geç miş te ken di si nin ön de ri olan
in sa nın ken di si gi bi so pa ye di ği ni, el aç tı ğı nı, yer ler de sü rün dü ğü nü
vb. gör dü ğü za man is ter is te mez bir de ğer yı kı mı ya şa nı yor… Bu,

177
çe şit li ce za ev le rin de çe şit li bo yut lar da gö rü len, ta nık olu nan bir du -
rum ve o de ğer yı kı mı nın bir so nu cun da “iş te bu adam da be nim gi -
bi so pa yi yor, el açı yor!.. Ha ni bu nun ön der lik vas fı? Ha ni bi zi bu
zor du rum lar dan kur ta ra cak adam? Oy sa ön der le ri miz en zor ko -
şul la rın in san la rı dır, di yor duk…” yol lu yak la şım lar la bir gü ven siz -
lik or ta mı na ne den ola bi li yor… Bu an lam da sor muş tum…
- O de di ğin tü re uy gun ba zı tip lar var, ama biz de ön der ar ka daş -
la rın ki şi lik le ri o ka dar güç lü, o ka dar be lir gin dir ki, kit le miz üze -
rin de mu az zam et kin li ği ve say gın lı ğı ze de le ye me di. Ye nil gi den
son ra ki sü reç te de, ku ral la ra uyul ma sı na rağ men, ön der le ri mi zin
par ti yi en iyi bi çim de şa hıs la rın da tem sil ede bil me ça ba sı, mah ke -
me le ri ve sa vun ma la rı yön len dir me, en açık, en olum lu tav rı gös -
te re bil me, düş man la olan zo run lu iliş ki ler de, ko nuş ma la rın da say -
gın ki şi lik le ri ni öne çı kar ma, de ğer le re ters düş me yi ke sin lik le
red det me, tüm bu ko nu lar da ör nek ol ma la rı ya şa nı yor du… Kit le -
miz de is tis na olan, tam an la mıy la düş kün leş miş tip ler dı şın da, ön -
der le ri mi zin bu du ru mu na se vin me, de ğer le rin eroz yo na uğ ra ma sı
ye ri ne bir yer de yü rek le ri nin kan ağ la ma sı, iç le ri nin dağ lan ma sı
du ru mu ya şa nı yor du. Ki sı ra dan, ka çak çı lık tan ve ba sit ne den ler -
den içe ri düş müş, dı şar da bi zim le sa de ce bir mer ha ba sı olan in san -
la rın ön der ar ka daş la rı mı zı mah ke me ler de o hal ler de gö rün ce,
“ağ lı yor duk, içi miz kan ağ lı yor du” de me le ri var dır.
- Za ten bu bir hü zün du ru mu ol sa ge rek…
- El bet te, ge nel de acı ve ren bir du rum… Fa kat her ar ka da şı mız,
kit le miz den olan her ki şi bu acı yı da ha çok ön der ar ka daş la rın ma -
ruz kal dı ğı bas kı ve iş ken ce ler de ya şı yor lar dı. Çün kü ön der le ri miz,
par ti mi zi, öz gür ge le ce ği mi zi en iyi tem sil eden, en iyi ko nuş tu ran
in san lar dı… Do la yı sıy la on la ra ya pı lan her ha ka ret, her al çal tı cı
dav ra nış, on la rın şah sın da tüm par ti ve halk de ğer le ri mi ze ya pı lı -
yor. Ve böy le bi li ni yor böy le kav ra nı yor du. Öy ley di de; bü tün in -
san la rı mız bu na ina nı yor du. Bu ne den le kit le mi zin ön der le ri mi ze
olan bağ lı lık la rı, sev gi le ri ve say gı la rı müt hiş ti. “Biz o ko şul lar da
ku ral la ra uy ma yı, ye nil me yi, tes lim ol ma yı ru hen, dü şün ce ola rak
hiç sin di re me dik” de dik… Şöy le bir ör nek ve re yim: Ye nil gi miz den

178
son ra ki ilk bay ram da, Esat gel di bü tün hüc re ka pı la rı nı aç tır dı, tut -
sak la rın alt ko ri dor da bay ram laş ma sı na izin ver di. Gü ya ken din ce
bir jest yap mış tı. Bü tün ar ka daş lar, alt kat ta ki ko ri dor da bir ara ya
gel dik. İş te o man za ra unu tul maz… Hiç unu ta ma dık. Hiç unut ma -
dım, ya şa mım bo yun ca da unu ta bi le ce ği mi san mı yo rum. Ar ka daş -
lar la ku cak laş tı ğı mız da he pi miz ağ lı yor duk… Ama göz yaş la rı mı zı
düş ma nın gör me si ni en gel le mek için baş la rı mı zı öne eği yor duk.
Bu, ye nil gi al mış bir or du nun onu haz me de me yen, ken di ne ye di re -
me yen bir gö rü nü mü, iç ler par ça la yı cı bir anıy dı.
- Doğ ru su o bay ram laş ma sah ne si ne ta nık ol mak is ter dim…
Ora da göz ler den sü zü len her dam la göz ya şı nın bel li bir an la mı,
bir ge le ce ği tem sil et ti ği ni dü şü nü yo rum… Haz me di le me yen bir
ye nil gi nin yen gi ye dö nüş me ye ah det ti ği ne işa ret olu yor o göz yaş -
la rı… Böy le der sem faz la mı duy gu sal dav ran mış olu rum?..
- Duy gu sal, ama ger çe ği ta nım lı yor… Bir ye nil gi dö ne mi nin
be ra be rin de ge tir miş ol du ğu boz gun, o boz gun lar da bi rey sel li ğin
öne çık ma sı, gü ve nin kı rıl ma sı ola yı is ter is te mez ge li şi yor… Bu
bir ruh ha li dir; psi ko lo jik bir du rum, an cak biz de bu nun yay gın
ola rak ge liş me me si nin, yer le şik bir hal al ma ma sı nın ne den le ri var
ve o ne den ler, PKK’nin ken di si, ken di var lı ğı, ör güt len me an la yı -
şı dır. İkin ci si ise; ce za e vin de ve mah ke me ler de o ye nil gi dö ne min -
de ön der du rum da olan ar ka daş la rın ko num la rı ve ta vır la rı dır.
Mah ke me ler de ki sa vun ma lar, ön der du rum da ki ar ka daş la rın
PKK’yi sa vun ma la rı baş lı ba şı na bir ör nek ta vır dır. Di re ni şi sim -
ge le yen de bir yö nüy le bu dur. Yi ne peş pe şe ön der ar ka daş la rın,
göz le ri ni kırp ma dan ken di le ri ni fe da et me le ri, hal kın seç kin ev lat -
la rı ola rak ölü mü ku cak la ma la rı, biz de sö zü nü et ti ğin o olum suz
ruh ha li nin ge liş me si ye ri ne, ön der ya pı ya, par ti ye da ha çok bağ lı -
lı ğı ge tir di. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde da ha son ra ki o bü yük
pat la ma la rın, kit le sel ey lem le rin ge liş me si nin özün de ön der le ri mi -
zin doğ ru si ya sal öner me le ri, di re niş çiz gi mi zin stra te jik ve tak tik
be lir le me le rin, di re niş hat tı mı zı doğ ru ve ka rar lı bir ön der lik le
oturt ma la rı ya tı yor du. Dı şar da ki ön der lik va sıf la rı nın Di yar ba kır
Zin da nı’nda hiç bir za man yi tir me den ko ru ma ya de vam et ti ler.

179
Kad ro la rı mı zın, kit le mi zin, ya şa ya ca ğı tek bir duy gu ol ma lı dır ve
ola cak tır. On la ra kar şı son suz bir sev gi ve say gı bes le mek…
- Kit le ni zin ço ğun luk la yok sul köy lü kö ken li ol ma sın dan ve kül -
tü rel ba kım dan ge ri kal ma sın dan sö zet tin… Ve yi ne, kit le niz dün -
ya da ki ulu sal kur tu luş ha re ket le ri nin tec rü be sin den ve di ren me ge -
le ne ğin den yok sun… Üs te lik, yi ne si zin de yi miz le “olum suz bir mi -
ras” dev ral dı nız… Pe ki tüm bun la ra ve yıl lar ca sü ren vah şe te rağ -
men, in san la ra na sıl iha net et ti ril me di. Ve na sıl is pi yon cu laş tı rıl -
ma dı, mah ke me ler de ha re ke ti ni kö tü le me di; bu son de re ce olum -
suz ko şul lar al tın da on la rı, bir an la mıy la da ha re ke ti ya ni si zi ayak
ta tu tan ney di?
- Bi zim ken di si ni sü reç için de ele ve re cek öz gün bir du ru mu muz
var… Ba zı de za van taj la rı mız söz ko nu suy du. Kit le ye si ya si an lam da
faz la bi linç ve re me me, kit le sel leş tik çe dü şen eği ti min dü ze yi ni tek -
rar yük selt me me gi bi… Ama tüm bun la ra rağ men kit le miz mi li tan
bir or tam dan gel di. Fe o dal le re, ajan la ra, fa şist le re kar şı sı cak bir ça -
tış ma or ta mın dan gel di. Özel lik le bel li yö re ler de fe o dal le re yö ne lik
ey lem le ri miz, ça lış ma la rı mız bi zi kit le sel leş tir di; bin ler ce köy lü,
emek çi saf la rı mı za ka tıl dı. Şim di bu in san lar ha re ke ti miz de so mut -
la şan güç lü de ğer le rin ürü nü ola rak bi zim le iliş ki için de ol ma yı ko -
ru muş lar ve bi zim le be ra ber içe ri ye düş müş ler… Kad ro la rın ölü me
yü rü me si ni, sa vaş tı ğı halk için, ver di ği söz ler için bas kı la ra, ajan fa -
a li yet le re ve fa şist le re kar şı ölü me git ti ği ni gör müş ler… Bir çok ar -
ka da şı mız şe hit ol muş, sı cak bir or tam da bi zim le iliş ki de ol duk la rı
için dı şar da ku ru lan bu güç lü bağ, içer de de de vam et ti… Bu ne den -
le söy lem den çok pra tik ten, ya şam dan ge len çok güç lü bir bağ var
ara mız da. Ve iş te bu bağ lar dır esas ola rak kit le mi zi bi ze o den li say -
gı lı, bağ lı kı lan… Ve bu or tam, ce za e vin de de tes li mi yet dö ne mi nin
ar dın dan bir an la ma ma, kav ra ma ma, muğ lak lık, mo ral bo zuk lu ğu
ya şan dıy sa da on dan son ra, mah ke me ler de da ha son ra ki sü reç te kit -
le nin ön der li ğe ve ha re ke te olan bağ lı lı ğı nı, inan cı nı da ha da pe kiş ti -
ren, da ha da güç lü kı lan bir du rum ya rat tı…
- Kit le ni zin mi li tan bir or tam dan gel me si so nu cu ya ra tı lan o
güç lü ba ğın kay na ğın da ne ya tı yor? On la rın si ya si in san ol ma

180
özel lik le ri mi, yok sa yi ğit lik, mert lik gi bi fe o dal kül tür den dev ra lı -
nan özel lik ler mi?
- Bun lar çok yön lü ya nı tı ge rek sin di ren ko nu lar. Ne den le ri de
çok yön lü… Kür dis tan hal kı nın öne çı kan şöy le be lir gin bir özel li -
ği var: Söy lem den çok ya pı la na ba kar, de ğer len di rir. Çün kü ta ri hi
sü reç için de is yan lar ve baş kal dı rı lar gör müş, ama iha net le ri, yü -
züs tü bı ra kıl ma yı, puşt lu ğu da gör müş, aşi ret kav ga la rın da bun la rı
çok ça ya şa mış, ken di kav ga la rın da, ai le iliş ki le rin de pek sık ça
gör müş… Bu ba kım dan pro pa gan da dan, an la tım dan çok, ki şi le rin,
ha re ket le rin ken di ni pra tik te ki di le ge ti ri şi ne de ğer ve rir… Bu na
gö re ken di si ni ko num lan dı rır. On la rın de ğer yar gı la rı var; yi ğit lik,
mert lik, sö zün de dur ma. As lın da bun lar Kürt in sa nı nın olum lu me -
zi yet le ri ve de ğer ver di ği özel lik ler dir. Bun la rın eroz yo na uğ ra dı -
ğı nı ve ya hi çe sa yıl dı ğı nı gö rür, ama bu özel lik ler hep ara dı ğı dır,
öz le mi dir, ide a li dir… Çağ daş akım lar la yüz yü ze gel me me si –özel -
lik le dün ya yı ta nı ma ola na ğın dan yok sun bı ra kıl mış yok sul köy lü -
ler, emek çi kit le ler için söy lü yo rum– ar zu la dık la rı tüm özel lik le ri
pra tik te ha re ke ti miz de gör me si ve kad ro la rın şah sın da da ara dı ğı,
önem ver di ği de ğer le rin bir ço ğu nu ya şa ma sı söz ko nu su… Ba zı
yer ler de kad ro lar, ide o lo ji den ve si ya set ten da ha çok sü rük le yi ci,
to par la yı cı ola bi li yor. Bu iliş ki ler içe ri sin de, on la ra si ya si bi linç
ver me ola yı, bir yer de da ha çok ar ka dan ge li yor. Ay dın genç lik ay -
rı dır. Alıp tar tı şı yor sun, eği tim ça lış ma la rı ya pı yor sun, bel li bir si -
ya si bi linç ve ri yor sun, bir nok ta dan son ra ça ba la rın o ki şi nin şah -
sın da ey le me, ör gü te dö nü şü yor. Kür dis tan köy lü lü ğün de ise bun -
lar; ey lem li lik, sö ze bağ lı lık, da va ya bağ lı lık, onun uğ run da öl me,
ölü me yü rü me, on la rı ar ka dan sü rük le yen, et ra fı mı za ge ti ren, to -
par la yan öge olu yor. Bu bağ lam da ilk gi riş te sa da kat, bağ lı lık da ha
güç lü olu yor. Ve ril miş sö zü mü ze sır tı mı zı dön me yi şi miz, ölü me
gi di şi miz, bu ra da bir de on la rın bi ze ver di ği söz, bi zim le bir lik te
yü rü me, sö zü ne sa dık kal ma la rı ve bu de ğer le ri sü reç için de pra ti -
ği miz de, ide o lo ji miz de, söy le mi miz de öne çık mış hal de gör me le ri,
kit le mi zin en zor ko şul lar da bi le biz le re bağ lı lık la rı nı sür dür me le -
ri ne ne den olu yor…

181
- Sö zü nü et ti ğin tüm bu özel lik ler top lan dı ve Di yar ba kır As ke ri
Ce za e vi’nde ken di si ni ifa de edip, gös ter di di yor sun…
- Evet, ifa de et ti… Ta bii bu sü reç düz bir ro ta iz le mi yor. Uzun bir
sü reç ve ça tış ma lı ge çi yor… Net ola rak bi ri öne çı kı yor, bi ri ge ri de
ka lı yor di ye mi yo ruz. En adi, en düş kün bi çi miy le ya şa nan la rın ya -
nın da, za man la ken di ni aşıp to par la yan ve ege men olan olum lu yan -
lar var. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde iha net ten di re ni şe, kah ra -
man lı ğa ka dar hal ka, da va ya bağ lı lık, sö zü nün eri ol ma gi bi özel lik -
ler en uç nok ta da ya şa nı yor… Kür dis tan ta ri hin de de şim di ye ka dar
en çıp lak, en uç nok ta da ya şan mış ör nek ler bun lar…
Da va ya sa da kat ör ne ği:
“Piş man lık duy mam! Ha mit ko mü nist tir!”
- Ye ri gel miş ken, bağ lı lık, sa da kat ko nu sun da özel lik le ön der
ar ka daş lar ba zın da de ğil de, kad ro ya da kit le niz du ru mun da olan
in san lar açı sın dan bir kaç ör nek ve re bi lir mi si niz?
- Bi zim le bir lik te hüc re de ya şa yan ar ka daş lar dan iki si ni an la ta -
lım. Bi ri, Ce mal Kı lıç… İş ken cey le öl dü rü len bir ar ka daş. Saf, te -
miz bir köy lüy dü, ço ban lık ya par dı. Sa da kat, bağ lı lık den di ğin de
he men onun is mi ak lı mı za ge li yor. Müt hiş bir sa da kat ve bağ lı lık
ör ne ğiy di. Di re niş son ra sı tes li mi yet dö ne min de ne doğ ru dü rüst
da ya tı lan ku ral la rı haz me de bil di, ne de is te dik le ri bi çim de uy du.
Par ti yi, ar ka daş la rı nı kal bin de en sı cak bi çi miy le ya şa tan, ona göl -
ge dü şür me yen ve di re niş te en son tes lim olan lar dan dı. Dı şar da üst
dü zey de gö rev al mış, ken di sin den bek len ti le rin bü yük ol du ğu bir -
çok kad ro bo ca lar ken ve di re ni şi er ken bı ra kır ken, o di re ni şi en
son bı ra kan lar dan dı. Di re ni şi bı ra kıp ku ral la ra uyan la rın ya nı na gi -
der ken de biz le re da nı şa rak, du ru mu nu or ta ya ko ya rak gi den bi riy -
di… Bir di ğe ri de Ha mit Kan kı lıç’tır. Bu ar ka da şı mız da da ha son -
ra ak li den ge si ni yi tir di. Bir ter zi kal fa sıy dı. Çok genç yaş ta Si ve -
rek’te ki Bu cak çe te le ri ne kar şı ver di ği miz mü ca de le de bi ze sem -
pa ti duy muş, ha re ke te ka tıl mış tı. İl ko kul 3. sı nıf tan terk, çat pat

182
oku ma yaz ma bi li yor, ya şa mın da hiç ki tap oku ma mış, bi zim de
eğit me ola na ğı mız ol ma mış, ama o sı cak pra tik te ar ka daş lar la ta -
nış ma sı, on lar dan et ki len me si mu az zam bir bağ lı lık ya rat mış. Ve
bu ar ka da şı mız ka tıl dı ğı 1982 Bü yük Ölüm Oru cu’nda ak li den ge -
si ni yi tir dik ten son ra ida re onu iti ra fa zor la dı. Sağ lık du ru mu açı ğa
çı kın ca mah ke me de iti raf yap ma sı nı, iha net et me si ni, ide o lo jik
ola rak par ti ye sal dır ma sı nı is te di ler. Ama Ha mit “düş ma na inat”,
di re ni şi bi linç al tı na yer leş ti re rek, tam üç yıl bo yun ca ak li den ge si
bo zuk ol ma sı na rağ men bu oyu na gel me di. Ken di ken di si ne ko nu -
şur ken düş ma na sü rek li kü für edi yor ve “piş man lık duy mam! Ha -
mit ko mü nist tir!” di yor du. Yıl lar bo yu hep ay nı şe yi tek rar la dı…
Yi ne Şa hin Boz dağ isim li ar ka da şı sa da kat ko nu sun da ör nek ve re -
bi li riz. Bu ar ka daş es ki 36. –hüc re de ğil– ko ğuş so rum lu suy du.
Ko ğuş ta ki ar ka daş la rı ko ru du ğu için çok faz la iş ken ce gö rü yor du.
Şa hin fe da kar lı ğı nı sür dür dü, ama ağır iş ken ce ler so nu cu ak li den -
ge si ni yi tir di. Biz de bun lar, hal ka, par ti ye, ar ka daş lı ğa bağ lı lı ğın,
bu bi linç dü ze yi ne rağ men en uç nok ta la rı… Bu ar ka daş lar halk ve
par ti de ğer le ri miz, yüz ak la rı mız… Bir de da ya nış ma nın ve bağ lı -
lı ğın bir baş ka bo yu tu var. Ko ğuş lar da tes lim olan ar ka daş lar, hüc -
re ler de di re nen ar ka daş la rın sa va şım la rı nı sür dür me le ri ne ken di
çap la rın da kat kı da bu lun mak için di di nip du ru yor lar. Ken di le ri ne
ge len pa ra yı bi rik ti ri yor, hüc re de ki ar ka daş la ra fır sat bul duk ça ak -
ta rı yor lar dı. Bun lar hep sı ra dan in san la rın, si ya si bi linç dü ze yi ye -
ter li ol ma yan ark daş la rı mı zın sa da kat ve fe da kar lık la rı na ör nek ler -
dir. Yi ne ara mız da yaş lı in san lar var, kit le sel bir halk ha re ke ti ol -
du ğu mu zu söy le miş tim, her yaş tan in san lar bun lar. Di re niş sü re -
cin de di re nen ar ka daş lar her şey den mah rum lar, do ğal ih ti yaç lar
si lah ola rak kul la nı lı yor, bu ara da di ren me yen le rin de kıs men ba zı
ih ti yaç la rı kar şı la nı yor. Sa ba hın erin de mah ke me le re gi di li yor, ge -
ce nin geç sa at le ri ne ka dar ka lı nı yor, tek lok ma bir şey yen me di ği
için aç-bi tap ge ri ye dö nül dü ğün de üst kat ta bu lu nan lar alt ka ta ip
sar kı tıp ba zı şey ler alı yor lar dı. Bu, ba zen bir not olu yor, ba zen si -
ga ra ve ya yi ye cek mad de si olu yor. Sar kı tı lan ipin ucun da ki ni alır -
ken teh li ke si söz ko nu su. Ya ka lan dı ğın da çok ağır iş ken ce ya pı yor -

183
lar dı. Böy le yar dım laş ma lar la in sa nın ih ti yaç la rı nı gi der me si za ten
söz ko nu su ola maz. Ama bir lok ma da ol sa, bun lar duy gu ve mo ral
açı sın dan di re niş çi ler için bü yük bir tak vi ye an la mı na ge li yor du.
Da ya nış ma yı ve yol daş lık duy gu la rı nı öl dür me yen, hâlâ on lar la
aran da ba zı şey le rin ko run du ğu nu or ta ya ko yan, his se ti ren an lam -
lar ta şı yor. Es ki güç lü bağ la rı mı zın tüm den kop ma dı ğı nı bu dav ra -
nış lar gös ter miş olu yor du.
- Tes lim ol muş in san lar hüc re ler de di re nen ar ka daş lar için se -
fer ber olup yar dı ma ko şar ken ken di ken di siy le ba rı şık ol ma ma ha -
li ni ya şı yor du di ye bi lir mi yiz?
- Evet, o ha li ya şı yor… Ruh sal ezik li ği, suç lu lu ğu ay nı za man da
ya şı yor. Tes lim ol muş, ku ral la ra uy muş, ama gö nül ba ğı ola rak hâlâ
sa na bağ lı dır, des tek li yor… Bu yap tı ğı, ay nı za man da tek zip tir!..
Dav ra nı şı nı onay la ma mak tır. Eğer bu in san lar di re ni şi an lam sız,
ge rek siz gör se ler böy le bir da ya nış ma ya ha liy le hiç gir me ye cek ler -
dir. As lın da on la rın o ko nu ma düş me le ri nin özün de ya tan, yo ğun
iş ken ce ve bas kı la rın da ya tıl ma sı kar şı sın da bo yun eğ me le ri dir. Bo -
yun eğ di ri len in san ken di siy le ba rı şık ol maz. Ağır iş ken ce ve ya pı -
lan la ra da ya na mı yor, bu ko nu da za yıf lık gös ter dik le ri için tes lim
olu yor lar, ama bir bağ var; o da öl dü rül me yen, par ti ye ve hal ka, de -
ğer le ri ne bağ lı lık duy gu su dur. On lar da şu ve ya bu şe kil de var lı ğı nı
sür dü rü yor. Bu nun ya nın da şu na da ta nık ol duk: Bir yer de he men
her şe yi ni ha re ke te borç lu olan, ya ni in san laş ma yı, gün yü zü ne çık -
ma yı, dev rim ci ler le olan iliş ki le ri ne borç lu olan in san la rı mız var dı.
İki jop ye me mek için bir si ga ra, bir lok ma yi ye cek ver me yi red det -
me, hat ta ver mek is te yen ar ka daş la ra so run çı kar ma, “si zin yü zü -
nüz den da yak yi ye ce ğiz, ra hat du run, yap ma yın, et me yin!” di yen le -
ri de gör dük. Böy le le ri de ol du ve bu olay lar da ya şan dı… Ti pik bir
ör nek ve re yim: İs mi ni ha tır la mı yo rum, ken di si Arap ol du ğu için
gar di yan lar onu “Arap” di ye ça ğı rır dı. Ki şi li ği sı fır lan mış, in san lı ğı
kal ma mış, gar di yan la rın elin de oyun cak ol muş tu… ölüm oru cun -
day dık. O gün ler de bir gün, Arap’ın eli ne bir par ça ek mek ver di ler,
üze ri ne de yağ sür dü ler, hüc re ler de ölüm oru cun da olan biz le rin ve
di re ni şi 4. kat ta sür dü ren le rin kar şı sın da iş tah uyan dı ra cak şe kil de

184
ye me si ni is te di ler, is ten di ği gi bi kar şı mız da ye di. Sa nır sın bal la
kay mak yi yor du!
- “Arap” geç miş te ar ka da şı nız mıy dı?
- Bi le mi yo rum, ola bi lir. Üst kat ta di re niş te olan, aç lık tan bir de -
ri bir ke mik kal mış in san la rın önün de, elin de yağ lı ek mek le gez -
me si, hüc re ler de ki le ri im ren dir me ye ça lış ma sı, üs te lik bu nu düş -
ma nın is te ği üze ri ne yap ma sı… Bun lar tik sin di ren, iğ renç, da ha
doğ ru su acın dı ran –ki acı ma bi le duy mu yor sun– de ği şik duy gu -
lar… İn sa nın bu ka dar düş me si ni ka bul le ne mi yor sun. Sen de apay -
rı bir duy gu uyan dı rı yor, ar tık acı ma ve tik sin me den de öte bir şey.
Bu nu ad lan dır mak da çok zor.
- Bu an lat tık la rı nı za ta nık ol duk ça, bı ra kın di ğer yön le ri ni, Di -
yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bir in san lık sa va şı ve ril di ği ger çe ği
tüm çıp lak lı ğıy la or ta ya çı kı yor… İn san laş may la hay van laş ma
ara sın da sü rüp gi den aman sız bir sa vaş…
- Ta rih bo yun ca in san lı ğın ya rat tı ğı, ken di ne kim lik al dı ğı, onu
in san laş tı ran, in sa nım de dir ten özel lik le ri nin sı nan dı ğı bir sa vaş ala -
nı dır bu. Za ten düş man, elin de ki tut sak la rın in sa ni yön le ri ni dü şü re -
mez se, si ya si yö nü nü dü şü re me ye ce ği ni de gö rü yor. Ta bii si ya si yö -
ne lim, onu si ya si kim li ğin den sı yır ma ola yın dan son ra, in san ola rak
dü şür me, düş kün leş tir me de söz ko nu su. İn sa ni kim li ğe sa hip çı kan
bi ri, si ya si inanç la rı, ver di ği söz ler uğ ru na sa va şa cak du rum da olur.
Onun için bun la rın hep si he def alın mış. İn sa ni de ğer ler ve öl çü ler
yo ke di le cek, ki şi bir boş lu ğa dü şe cek, tu tu na cak bir da lı kal ma ya -
cak, sa rı la cak bir ide a li, de ğe ri ol ma ya cak ki si ya si ola rak onu im ha
ede bil sin ve is te di ği gi bi iha net et ti rip kul la na bil sin. Bu, ter si için
da ha bir doğ ru dur, ya ni si ya si kim li ğin den, inanç la rın dan so yun du -
rur sa in sa ni kim li ği ni yok et me si da ha bir ko lay olur.
- Pe ki çe liş ki le rin böy le uçu rum laş mış bir dü zey de ya şan dı ğı
bir yer de, sen şah sen hiç ka ram sar lık duy dun mu? Bu ato mi ze
edil miş lik kar şı sın da, biz bir da ha ko lay ko lay be li mi zi doğ rul tup
aya ğa kal ka ma yız, bir da ha doğ ru la ma yız” gi bi, ki mi za man çe şit -
li çe liş ki le re düş tü ğün, ka ram sar lık ya şa dı ğın ol du mu?
- Bu da çok bo yut lu ya şan mış bir ruh ha li, bir he sap laş ma… Ya -

185
ni bu so ru ya yü zey sel bir ya nıt ver mek, evet ya da ha yır de mek,
ger çek an la mı nı ver mez. Ken dim le il gi li söy ler sem, ben de ki yak la -
şım ve duy gu lar çok fark lı, çok ça tış ma lı, çok kar ma şık… Ora da ki
ya pı için bir yer de şu nu di yor sun: “Bu ce hen nem den kur tu luş
müm kün ola bi le cek mi?” Bu nu sor gu lu yor sun ve kes tir me den so -
nu ca va ra mı yor sun. Ama biz de, özel lik le be lir gin kad ro lar da, yan -
ya na ya şa dı ğı mız, so nu na ka dar bir bi ri miz den ha ber dar ol du ğu -
muz, iliş ki yi sür dü re bil di ği miz ar ka daş lar da ege men olan dü şün ce
şu dur: De ğer le ri ko ru mak, kur tul mak, par ti ye la yık ol mak… Bu,
ya şam la de ğil, ölüm le olur!… Sü reç için de ar tık bu so nuç da be lir -
gin leş miş. Ken di ne gü ve nen, ağır iş ken ce le ri ve yap tı rım la rı, ölü -
mü gö ğüs le ye bi le cek un sur la rın gi de ce ği yol bu dur. Bu ko nu da ide -
o lo jik an lam da, par ti ye bağ lı lık an la mın da biz de zer re ka dar sar sıl -
ma yok. En bü yük avan ta jı mız bu. Şu nu ra hat lık la söy le ye bi li rim:
Yıl lar bo yu par ti den ha ber siz ya şa dık, ko yu bir tec rit lik için de kal -
dık, ha ber, bil gi ala mı yo ruz. Dı şar da kim ne ya pı yor? Par ti ne du -
rum da dır? Ya şı yor mu? Dar be mi ye miş? Hat ta par ça lan ma mı var,
par ti di ye bir şey kal mış mı? Net hiç bir bil gi miz yok. Ama dı şar da
ne olur sa ol sun, biz de par ti ye bağ lı lık ko nu sun da te red düt de yok…
İl ginç bu lan lar ola bi lir, ama böy le iş te… Bağ lı lı ğın bu dü ze yi ni ki -
mi le ri an la mak ta zor luk çe ke bi lir. Özel lik le Baş kan Apo’nun var lı -
ğı, ya şa dı ğı nı bil me miz biz de şu inan cı hep ayak ta tut muş tur: “O,
tek ba şı na kal sa bi le Kür dis tan ve dev rim için sa va şa cak, di re ne -
cek ör güt le ri ya ra ta cak tır. Bu açı dan Kür dis tan dev ri mi gü ven ce -
de dir, ga ran ti si ve si gor ta sı var dır. Biz le rin bu tut sak lık ko şul la -
rın da, bu zu lüm ve vah şet ko şul la rın da sa va şa rak ve di re ne rek ölü
mü müz, Baş kan Apo’nun dev rim için yü rüt müş ol du ğu soy lu
sa va şım la ra bi rer ba sa mak ve tak vi ye olur, onu güç len di rir.” Bu
ko nu da inanç lar sar sıl ma dı ğı için biz ler de “ar tık bu iş ten kur tul ma -
nın yo lu yok, bit tik, bir da ha aya ğa kal ka ma yız” gi bi ge nel bir ka -
ram sar lık ve çı kış sız lı ğın gö rül me si söz ko nu su bi le de ğil… De za -
van ta jı mız da şuy du; di ren me az mi nin za yıf la ma sı, sü reç için de o
vah şet, o şid det, fi zi ki yıp ran ma, tes li mi ye tin gi de rek ka nık san ma -
sı, di ren cin za yıf la ma sıy la be ra ber kit le de ya şa nan ör güt süz lü ğün

186
aley hi mi ze dön me si, olum suz öge le rin, kar şı-dev rim le iş bir li ği
için de olan la rın gi de rek art ma sıy dı… Tek rar di ril me si nin, güç lü,
kit le sel bir di re niş ve çı kış yap ma nın bi zim için da ha zor ol du ğu nu,
bu nun için ölüm ler dü ze yin de öde ne cek ağır bir fa tu ra nın ol ma sı
ge rek ti ği ni çok açık bir bi çim de gö rü yor duk. Zor lu ğu muz buy du.
Ya ni ne dü zey de, na sıl bir çı kış ya pa ca ğız? Di ren me az mi mi zin,
ken di mi ze olan gü ve ni mi zin za yıf la ma sı var dı, ama geç miş ten
1981 Ölüm Oru cu’nun o şe kil de bı ra kıl ma sın dan da ders ler çı kar -
mış tık. Ya ni ola ya eleş ti rel yak laş ma mız ge re ki yor du, bu nu yap tık.
Akın tı ya kü rek çek me dik. Tes li mi ye ti dü şün ce ve ruh dü ze yin de
ka bul et me di ği miz için ara yış için de ol ma mız, tar tış ma la rı mız hep
sür dü… “Biz de ölüm ler ola cak, çok olur ama bir sı nı ra ka dar olur,
on dan son ra yap tı rım lar mut la ka püs kür tü lür” di yor duk. Bu yo ru -
mun ve ko şul la rın öz gün bi çim de de ğer len di ril me sin de bu kes ti ri -
min bi zim için bir çı kış yo lu ola ca ğı gi de rek içi miz de da ha da net -
le şip pe kiş ti…
- Pra tik te as ker le rin da yat mış ol du ğu o yap tı rım lar dan her han -
gi bi ri ni ke sin lik le hiç yap ma dı ğı nız söz ko nu su ol du mu? Bu nu,
şu nun için so ru yo rum: Ör ne ğin Ma mak As ke ri Ce za e vi’nde bir yı -
ğın yap tı rım gel miş tir de, ama ne den se ta ba şın dan iti ba ren tu tuk -
lu lar ses li ba ğır ma ma ko nu sun da ken di li ğin den de ol sa “ba ğı ra -
ca ğız” yol lu or tak bir ta vır ka rar al ma şek lin de de ğil, zım men ser -
gi le miş tir. İda re nin tüm is te ği ne rağ men, nor mal ses le ba ğır mak
san ki tah kim edil miş bir te pey di. Ka zan san da, kay bet sen de hiç bir
öne mi ol ma yan bir te pe ve on lar açı sın dan da, tu tuk lu lar açı sın -
dan da he men her şey bu te pe nin et ra fın da dö nüp dur du. Siz de de
böy le pra tik te fi i len ya şa nan du rum lar ol du mu?
- Şu nu gör mek ge rek: Da ha ön ce de söy le dik, biz de ki uy gu la -
ma la rı, plan ve he def le ri Ma mak’la ya da baş ka bir ce za e viy le kı -
yas la mak doğ ru ol maz. Çün kü amaç, he def ve prog ram fark lı bo -
yut ta, da yat ma ve uy gu la ma lar da ona gö re ger çek le şi yor. Ya pı lan -
la rın or tak ya nı ol mak la be ra ber ara da ki fark ve ay rım gö rül me li.
Düş man Di yar ba kır’da hiç bir şey de sı nır ta nı ma mış, ken di ni diz -
gin le mek için önü ne bağ la yı cı hiç bir sı nır koy ma mış, her uy gu la -

187
ma da sı nır sız, en uç nok ta da, fü tur suz ca dav ra nı yor. Bu na kar şın
pra tik te uyul ma yan çok şey var, ama tes li mi yet dö ne min de “uy -
mu yo rum…” de mek is yan dır, açık bi çim de is yan dır. As ke ri ko mu -
ta ya kar şı gel mek tir, bu da her şe yi gö ze al mak de mek tir. Tes li mi -
yet dö ne min de de ğil, ama onun par ça lan ma ya kal kı şıl dı ğı, yan lız
da ha çok ba ğır ma ya kar şı çık mak ko nu sun da de ğil, “hiç bir şe ye
uy mu yo rum” de ni len baş kal dı rı, is yan dö nem le ri de ya şa na cak tı…
- “Uy mu yo rum” de mek şek lin de de ğil de ör tük bir sa vaş şek lin -
de bir kar şı ko yu şu, emir le ri laç ka laş tır ma yı kas tet miş tim…
- Evet, is te dik le ri şe kil de uyul ma yan şey ler de çok ol du. Ko nu -
yu iki fark lı bo yut ta ko ya lım. 35 ve ko ğuş la rın tu tu mu nu ay rı ay rı
ele ala lım. 35’te, ba zı uy gu la ma bi çim le riy le il gi li zım mi ta vır bir -
li ği nin öte sin de al mış ol du ğu muz ka rar la rı mız da var. Ör ne ğin ida -
re mah ke me de sa nık kür sü sü ne çı kan tut sa ğın to puk se la mı ça kıp
tek mil ver me si ku ra lı nı uy gu la ma ya sok tu. Bu uy gu la ma gün dem -
leş ti ğin de, 4. kat ta ki ar ka daş lar si ya si sa vun ma ya pan la rın bu na
uy ma ma sı ka ra rı nı al dı. 35’te ki di ğer ar ka daş la ra ka rar ile til di. Za -
af gös te ren bir-iki un sur dı şın da, iş ken ce ve uy gu la ma la ra kar şı
tek mil ver me me tu tu mu so nu na ka dar sür dü rül dü. Mah ke me ler de
ön der ar ka daş la rın ta vır la rı kit le miz ce esas alı nı yor du. Tek mil ver -
me me tav rı mız salt si ya si sa vun ma ya pan lar la sı nır lı kal ma dı. Bir
kı sım ar ka daş da ha to puk se la mı çak ma ya uy ma dı. Pra tik te uy ma -
dı ğı mız böy le si ko nu la rın tü mün de “uy mu yo rum” de mek ye ri ne,
fi i li ola rak uy ma ma tu tu mu ser gi le ni yor du… Da ha baş ka önem li
ka rar la rı mız da var; bi zi te le viz yon vb. çı ka rıp hal ka ve par ti ye
kar şı kul lan ma du ru mun da ta vır ko yup açık tan re de de ce ğiz ve di -
re ni şi gün dem leş ti re ce ğiz. Ay rı ca ge nel de in sa ni, si ya si, par ti ve
halk de ğer le ri mi ze yö ne lik kü çük dü şü rü cü dav ra nış la ra gi ril me -
ye cek, sos ya lizm, par ti ve halk de ğer le ri mi ze küf ret me, tu tuk lu nun
tu tuk lu ya ha ka ret et ti ril me si gi bi kü çül tü cü ta vır lar red de di le cek
şek lin de tu tu mu muz da var dı.
- Tu tuk lu nun tu tuk lu ya ha ka ret et ti ril di ği, de ğer le re kü für et ti -
ril di ği da yat ma lar la kar şı la şıl dı mı?
- Evet… İş tu tuk lu nun tu tuk lu ya te ca vüz et ti ril me si ne ka dar var -

188
dı rıl mış tır. Bü tün de ğer le ri he def le yen, in sa nı bi ti ri ci uy gu la ma lar
gün de me gel miş ti. Ba zı la rı nı sı ra la ya yım; tu tuk lu ya as ker ler ta ra fın -
dan ana-av rat kü für edil di ğin de emir tek ra rı ya pıl ma sı, ya ni “em re -
der sin ko mu ta nım” de nil me si… Sos ya liz min ön der le ri ne ve de ğer -
le ri ne kü für et ti ril me si, tu tuk lu la rın bir bi ri ni ih bar et me si, piş ma nım
de dirt mek, hay van ses le ri çı kar ma sı nı is te mek vb. vb… 35’te bun la -
rın hep si red de dil miş, uy gu lan ma mış tır. Ör ne ğin, “kim ko nuş tu?”
de nil di ğin de, ki min ko nuş tu ğu nu gar di yan la ra söy le me gi bi du rum -
lar da ka bul edil me miş, bu tür şey ler il ke dü ze yin de ele alın mış tır.
Öy le si bir an da ki min ko nuş tu ğu nun söy len me si bel ki gar di ya nı biz -
le re yö ne lik her han gi bir tav ra gö tür me ye cek, olay bir kaç jop la so -
nuç la na bi le cek tir. An cak tüm hüc re le rin söy le me me si, kar şı la rın da
dil siz ke sil me le ri, on la rı asıl bu çıl dır tı yor ve ko ğuş iş ken ce ve ce za -
la ra he def olu yor du. Bu, is te nen her şe yin ya pıl ma ya ca ğı nı, uyul ma -
ya ca ğı nı, bir nok ta dan son ra hük me de me ye cek le ri in san lar ol du ğu -
mu zu on la ra gös te ri yor du. Ko ğuş lar da ise du rum fark lı. Ço ğu de -
ğer ler dü şü rül müş, özel lik le ba şın dan be ri tes li mi ye ti ka bul et miş si -
ya si grup lar, bi le şi mi za yıf ko ğuş lar üze rin de tüm bu uy gu la ma lar
ya şam bul muş tu. As ker sor du ğun da, “ben piş ma nım” di ye bi li yor.
As ker ana av rat küf re di yor, “em re der si niz” di yor. Ken di si ne “ben
puş tum!” de me si ve ya baş ka kü für ler et me si is ten di ğin de onay lı yor,
emir tek ra rı bi çi min de is te nen her küf rü ya pı yor. Hay van gi bi ses çı -
kar ma sı is te ni yor, ya pı yor. Eşek gi bi anır ma sı is ten di ğin de anı rı yor.
- Ko ğuş lar la hüc re ler ara sın da kök lü bir fark lı lık ol du ğu göz le -
ni yor. İda re ko ğuş lar üze rin de ki fü tur suz lu ğu nu hüc re ler de ni çin
ger çek leş ti re mi yor?
- Bu, bi zim di re niş çi geç mi şi miz den kay nak la nı yor ve düş ma nın
ko ğuş lar da yap tı ğı gi bi bir fü tur suz lu ğu hüc re ler de ya pa ma ma sı nı,
bi ze kar şı tem kin li dav ran ma sı nı be ra be rin de ge ti ri yor. Ya ni ye ni
bir di re niş, pat la ma ola sı lı ğı nı hep he sap ede rek yo la çı kı yor, adım -
la rı nı atar ken bu yak la şım la kar şı mı za çı kı yor. Ko ğuş lar ken di li ğin -
den tes lim ol du ğu bi zim gi bi di ren me dik le ri için ye ni den pat la ma,
di ren me teh li ke si on lar açı sın dan yok tur. Bu yüz den de ida re, tes li -
mi yet dö ne mi nin o ce hen ne mi an dı ran gün le rin de on la ra kar şı da ha

189
per va sız dav ra nı yor du. İda re nin esas he de fi olan, en çok dü şür mek
is te di ği 35’ti. Ko ğuş lar da tüm ağır lı ğıy la da ya tı lan uy gu la ma lar hüc
re le re de da ya tıl ma dı, is ten me di de ğil… 35’in bu ya pı sı dik ka te
alı na rak, ko ğu şun tü mü ne uy gu la mak ye ri ne, bi ri le rin den baş la ta -
rak, ala ca ğı tep ki öl çü sün de ya vaz ge çe cek, ya da da ha ile ri gö tü re -
cek ti. Ör ne ğin, 35’te bir hüc re de ki ar ka daş lar dan eşek gi bi anır ma -
la rı is ten di. Ar ka daş lar red det ti. Otuz beş gün bo yun ca ye mek ver -
me mey le, iş ken cey le bu nu yap tı ra ma yın ca di ğer hüc re le re de da -
yat ma dan vaz geç mek zo run da kal dı lar. Ya ni red de den o hüc re nin
şah sın da 35, bu da yat ma yı püs kürt müş ol du ve bir da ha da hiç kim -
se ye tek lif ede me di ler. Hüc re ler de ar ka da şın ar ka da şa küf ret me si
red de dil di, sos ya liz min de ğer le ri, ya da par ti de ğer le ri ne küf ret me,
say gı sız lık ta bu lun ma red de dil di, emir tek ra rı yap mak red de dil di.
“Piş man mı sın” so ru su na hiç bir za man “piş ma nım!” di ye ya nıt ve -
ril me di. Bir bi ri ni ele ver me, “kim yap tı, kim yap tır dı” so ru la rı na
ya nıt ver me red de dil di. Bun lar biz de ol ma yan şey ler di! Düş ma nın
bu nu sağ lı ya ma ma sı, bü tün ça ba la rı na rağ men ko ğuş ta ki ne ben zer
bir du rum ya ra ta ma ma sı 35’i tes li mi yet dö ne min de de apay rı bir
ye re oturt tu. Ba şın dan so nu na ka dar na sıl ki Di yar ba kır As ke ri Ce -
za e vi, Kür dis tan’da bin le ri top la ma nın, iş ken ce nin, di re ni şin mer -
ke zi ha li ne gel diy se ce za e vin de de 35. ko ğuş düş man için çı ban ba -
şı, kit le ve bi zim için se di ren me oda ğı ol du…
- Ma mak’ta ida re ce da ya tı lan uy gu la ma lar bu ağır lık ta ol ma dı
hiç bir za man…
İs pi yon cu laş tır ma nın bin bir yo lu
- Di yar ba kır Zin da nı’nda ida re nin ken di de net le me me ka niz ma -
sı dı şın da, ko ğuş lar da is pi yon cu ola rak kul lan dı ğı in san lar çok
muy du? Bu tür in san la rı na sıl el de edi yor du? Yön tem le ri ne ler di?
- İs pi yon cu luk, Di yar ba kır’da çok ge niş bo yut la rıy la uy gu la nan,
per va sız ca ya şa ma ge çi ri len vah şe tin bir ürü nü, in sa nı dü şür me nin
bir ara cıy dı. Ki şi lik le ri vur ma, in sa ni özel lik le ri kı rıp par ça la ma,
bir da ha bir ara ya ge le me ye cek, dö kü len par ça la rı nı bir leş tir me ye -

190
cek şe kil de dar ma da ğın et me uğ ra şı sın da is pi yon cu laş tır ma en bü -
yük araç lar dan bi riy di. Baş ta şu nu ko ya lım: Fa şist oto ri te ve di sip -
li nin oluş ma dı ğı 12 Ey lül ön ce sin de, hat ta Esat Ok tay ta kı mı nın
ce za e vi ne gel me si ne ka dar olan ve he nüz vah şe tin uy gu lan ma dı ğı
12 ey lül son ra sı gün ler de, Di yar ba kır Zin da nı’nda is pi yon cu luk
ola yı he men he men hiç yok tu. Ko ğuş lar da, özel lik le si ya si in san -
la rın bu lun du ğu, dev rim ci oto ri te nin şu ve ya bu şe kil de ku rul du ğu,
di sip li nin sür dü ğü, iç bü tün lü ğün düş man kar şı sın da ko run du ğu
ko ğuş lar da, ge nel ola rak nor mal in sa ni iliş ki ler ege men ol muş, za -
yıf ve ka rar sız in san lar ol sa da böy le le ri mev cut ya pı nın coş ku suy -
la, mo ral des te ğiy le ya şa mı nı kim se ye za rar ver me den sür dü re bil -
miş ler di. An cak vah şet le ki şi lik le rin eroz yo na uğ ra ya bi le ce ği, za -
yıf ve ka rar sız un sur la rın dö kü le bi le ce ği uy gun ik lim el de edi le bil -
miş tir. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde böy le bir ze min üze rin de is -
pi yon cu luk me ka niz ma sı in şa edil miş tir… İs pi yon cu lu ğu ele alır -
ken, salt bir ce za e vi bağ la mın da gö rüp, ora da olup bi ten le ri an lat -
ma ya ça lış mak yan lış olur. Ola yı fa şiz min man tı ğıy la, ide o lo ji si ve
po li ti ka la rıy la, ege men sö mür ge ci bur ju va zi nin çı kar la rı doğ rul tu -
sun da ele al mak ge re kir. 12 Ey lül fa şist cun ta sı nı, top lu mun hi za ya
ge ti ril me si, fa şist in san ti pi nin; ki şi lik siz, bo yun eğ miş, onu ru nun
ayak lar al tı na alın ma sı na kar şı ses siz ka lan in san ti pi nin ya ra tıl ma -
sı ba zın da ele al mak ye rin de olur. Fa şiz min önü ne koy du ğu, ya rat -
mak is te di ği in san ti pi buy du. Dı şar da yo ğun bir te rör es ti ri li yor,
ül ke açık bir ce za e vi ha li ni al mış, her ta ra fı sor gu mer kez le ri ne
dö nüş tü rül müş. Ope ras yon lar, tu tuk la ma lar, gö zal tı na al ma lar, iş -
gal ler ya şa nı yor; in san lar iş ken ce ler den, bit mez tü ken mez sor gu la -
ma lar dan ge çi ri li yor ve bu or tam için de dev rim ci dal ga ge ri çe kil -
miş, ge nel de yıl gın lık, ka ram sar lık, pa si fi kas yon, kit le nin gö zü nün
kork ma sı ha li ya şa nı yor. İn san lar da ge le ce ğe olan gü ve nin sar sıl -
ma sı, cun ta nın te rö rüy le at ba şı gi di yor. Ümit le rin kı rıl ma sın da, ka -
ram sar lı ğa ka pıl ma da cun ta önem li ba şa rı lar el de et miş. Dö nem ve
or tam bu. İş te zul mün tüm top lu ma ya yıl dı ğı, dı şa rıy la içe ri si ara -
sın da ki far kın gi de rek be lir siz leş me ye baş la dı ğı cun ta dö ne min de,
gö zal tı na alı nan ve tu tuk la nan in san lar ay lar ca sü ren o ağır iş ken -

191
ce le rin psi ko lo ji siy le ce za e vi ne ge li yor lar dı. Po lis sor gu su bit ti ğin -
de, sav cı lı ğa çı kar tı la na ka dar in san lar De ve ge çi di Tu gay’ın da tu -
tu lu yor du. Da ha son ra is tih kam da –es ki ce za e vi– tu tul ma ya baş -
lan dı. Ce za e vi ida re siy le po lis içi çe ça lı şı yor du. Sor gu da ki in sa nın
tu tu mu nun ne ol du ğu, da ha ce za e vi ne adım atıl dı ğı an dan iti ba ren
ida re ce bi li ni yor du. İş ken ce kar şı sın da na sıl dav ran mış, za af la rı,
ek sik lik le ri, za yıf lık la rı, çöz me de re ce si ne dir? Hep bi li ni yor du.
Po lis, bil gi le ri içe ren özel bir dos ya yı ida re ye tes lim edi yor du. Ay -
rı ca da ha sor gu day ken, po li sin in san la rı ajan laş tır ma, is pi yon cu -
laş tır ma ça ba la rı ol du ğu da bi li nen bir şey di. He men her ke se ben -
zer tek lif ler ya pı lı yor du. Ba zı la rı na ka bul et tir di ği or ta day dı. Po lis,
her za man ele ge çir di ği in san dan en uç nok ta lar da ya rar lan mak is -
ter. Sa tın al mak, ken di ta ra fı na ge çir mek, da va sı na iha net et tir mek
is ter. An cak bi rey tu tuk la nıp da ce za e vi ne gel di ğin de, eğer dev -
rim ci oto ri te nin ege men ol du ğu bir or tam söz ko nu suy sa, ora da ki
ya şam iliş ki le ri içe ri sin de bu tür in san la rın açı ğa çı ka rıl ma sı, ka fa -
la rı nın açıl ma sı, eği til me si, hal ka ve dev ri me za rar ver me nin an la -
mı nın kav ra tıl ma sı müm kün olur. Ama dev rim ci oto ri te du mu ra
uğ ra tıl mış sa, ida re nin bas kı ve te rö rü üze rin de yük se len fa şist oto -
ri te mev cut sa, po lis çe ağa dü şü rü len in san lar ge nel lik le “mev cut
ko num la rıy la” ce za e vi ida re si ne dev re di lir ler.
- Ya ni o bi rey için bir an lam da sis tem ken di si ni için den çı kıl maz
bir bi çim de ye ni den üre ti yor…
- Ta bii… Bu dö nem de o ki şi nin pe şi nin bı ra kıl ma sı söz ko nu su
ol mu yor. Bu dev ret me iliş ki si nin man tı ğı iyi an la şıl ma lı. Tu tuk lu
ce za e vi ne ge ti ril di ğin de, po lis ler onun ge nel du ru mu hak kın da
Esat Ok tay’a bil gi ve ri yor. “Şu ajan laş tı rı la bi lir”, “şu is pi yon cu -
laş tı rı lıp kul la nı la bi lir”, “şu iti raf çı ola bi lir” yol lu yo rum lar da bu -
lu nu yor lar dı. İda re de al dı ğı bil gi ler ışı ğın da ye ni ge len in sa na yö -
ne li yor du. Po lis te za yıf lık gös te ren için ce za e vin de da ha ağır ve
zor gün ler baş lı yor du. Gi de rek da ha faz la ba ta ğa gö mül mek gi bi
bir şey… Po lis ten ce za e vi ne ge len her ke sin is tih ka ma ko nul du ğu -
nu söy le dim. Her ye ni “ko nuk” bu ra da on-on beş gün ka dar ka lı yor.
Ba zen bir aya ulaş tı ğı da olu yor. Ora da as ke ri ku ral la rın ve marş -

192
la rın öğ re til me sin den baş lı yor lar. Di yar ba kır vah şe ti ne atı lan ilk
adım bu ra sı olu yor. Te rör ve vah şet eş li ğin de tek leş tir me, ken din -
den baş ka hiç bir şe yi dü şü ne me me ze mi ni ha zır la nı yor. Ki, bu
“ko nuk evi”nin yö ne ti mi de ko lor du ca Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi
ida re si ne, Esat Ok tay’a bı ra kıl mış du rum da. Ora da ge çen vah şet
gün le ri nin şo kuy la in san lar tu tuk la nıp Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’ne ge ti ri li yor. Öz ce si tu tuk lu, kur dun ağ zın dan alı nı yor as la nın
ağ zı na bı ra kı lı yor. Tu tuk lu ce za e vi ne adım at tı ğın da, is tih kam da -
kin den çok da ha ağır bir vah şet le kar şı la nı yor. Tam bir ce hen ne mi
or tam… Ge rek is tih kam da, ge rek se ce za e vin de po lis mer ke zin de -
kin den çok da ha faz la, çok da ha yo ğun, şid det li bir iş ken ce ve ku -
şa tıl mış lık la yüz yü ze ka lı yor. Böy le si az gın bir te rö rün man tı ğın -
da, tu tuk lu ya ve ril mek is te nen me saj şu dur: “Bu ra sı (hüc re) ce -
hen nem dir. Se ni bu ra da ıs lah ede ce ğim ve an cak on dan son ra ko -
ğuş la ra gön de re ce ğim. Her uy gun suz dav ra nı şın da se ni bu ra ya
ge ti re ce ğim. Bir da ha bu ra ya düş me me ye ça lış. Bu ra dan çı ka bil -
mek için de her de di ği mi yap mak zo run da sın. Sen den bu lun du ğun
her ko ğuş ta ida re adı na ça lış ma nı, ‘yar dım cı’ ol ma nı, us lu dur ma -
nı, di sip li ne uy ma nı is ti yo ruz. Eğer bu is tek le ri mi zi ye ri ne ge tir -
sen, se ni git ti ğin her ko ğuş ta ra hat et ti ri riz…” Teh dit ler, va ad ler,
şan taj lar en açık bi çi miy le ya pı lı yor. İş ken ce ler kar şı sın da yal nız -
lık, ka ram sar lık, yıl gın lık ve ku şa tıl mış lık duy gu su içi ne dü şen ler
kur tu lu şu da ya tı lan la rı ka bul et mek te bu lu yor. Bir çok in sa nı sis -
tem li yö ne lim le ağ la rı na dü şü rü yor lar. Za yıf un sur lar özel lik le he -
def le ni yor, dü şü rü len ler ko ğuş la ra is pi yon cu ola rak gi di yor.
- Pe ki ko ğuş lar da siz le rin is pi yon la rı ön le me, ida re ye akan ka -
nal la rı tı ka ma ça ba la rı nız ol mu yor mu?
- Bu ça ba za ten her za man var dı. Ba şa rı lı ya da ba şa rı sız, az ya
da çok, ama her ko ğuş ta mut la ka is pi yon cu lu ğu ön le mek için bir
şey ler ya pı lır dı. Ta bii böy le le ri nin git tik le ri ko ğuş la rın ya pı sı da
önem li. Eğer ko ğuş ta iyi bir ya pı var sa, ni te lik li un sur la rın bu lun -
du ğu bir ko ğuş sa, he men is pi yon cu luk eği lim le ri ta şı yan, ya da is -
pi yon cu luk ya pan in san la ra el atı lı yor, on la rın ger çek yüz le ri açı ğa
çı ka rı la rak içi ne düş tük le ri aç ma zın ne an la ma gel di ği gös te ri li -

193
yor du. Ye ni ge len ler ko ğuş ta bu lu nan es ki is pi yon cu la rın ağı na
düş me me si ko nu sun da uya rı lı yor, on la rın gü dü mü ne gir me le ri ne
izin ve ril mi yor du. Ce za e vin de ki uy gu la ma la rın özün de ya ta nı kav -
rat ma ya ça lı şı yor lar dı. He men her ke sin ay nı iş ken ce le re ma ruz
kal dı ğı nı, hat ta is pi yon cu lu ğa so yu nan la rı, ta şı dık la rı za af lar yü -
zün den ba zen da ha faz la iş ken ce gör dük le ri ni, ya ka sı nı bir kap tır -
dı ğın da tek rar red det me nin da ha ağır iş ken ce ler gör me ye ne den
ol du ğu nu, ida re ye za af lı ol du ğu hiç bir şe yi his set tir me mek ge rek -
ti ği ni an la tı yor lar dı. “Ko ğuş ta düş ma nın uy gu la dı ğı vah şe te bir tu -
tuk lu nun da kat kı sı nın ol ma sı bü yük bir suç tur; in sa na, in san lı ğa,
geç mi şe, ge le ce ğe kar şı iş le nen bü yük bir suç tur” de ni le rek ik na
edil me ye, ça lı şı lı yor du. Bun la rın bü yük ke si mi ik na edi li yor, du -
rum kav ra tı lı yor ve is pi yon cu luk tan vaz geç me si sağ la nı yor du.
- İda re bu ağa da ha çok kim le ri dü şü re bi li yor du? Kit le den in -
san la rı mı yok sa geç miş te kad ro gö re vi yap mış in san la rı mı?
- Ta bii ki, bi rin ci le ri… Di yar ba kır’da, özel lik le 12 Ey lül ön ce -
sin de tu tuk la ma lar da ha çok kad ro, mi li tan, sa vaş çı dü ze yin de
olan in san lar ara sın da ger çek le şi yor du. Kit le den de tu tuk la nan lar
var, ama Ey lül dö ne min de ki ka dar yo ğun de ğil di. 12 Ey lül’ün hal -
ka olan o top ye kün sal dı rı sı ar tık sa vaş çı mi li tan un sur lar da da hil
her ke sin gö zal tı na alı na bi le ce ği, tu tuk la na bi le ce ği ob jek tif bir du -
rum ya rat mış tı. Dev rim ci le re se lam ver miş in san lar bi le so lu ğu
içer de alı yor du. Dev rim ci ler le en alt dü zey de iliş ki si ol muş, ya da
hiç ol ma mış, ama de ği şik çe liş ki ler den, çö zül me ler den ötü rü yüz -
bin le ri bu lan tu tuk la ma lar ol muş tu. Kı sa ca sı kit le den, po li tik se vi -
ye nin çok çok düş tü ğü, bi linç siz, za yıf, ki şi lik ola rak he nüz ken di -
ni tüm le ye me miş çok sa yı da in san var dı içer de. Ve o söz cük le re
sığ ma yan vah şi or ta mın için den ge çer ken bu in san lar ara sın da
düş me ler, dö kül me ler, çö zül me ler da ha faz la ol du. İda re de ön ce -
lik le böy le le ri ni he def li yor du. İs pi yon cu lu ğun bu den li yay gın iş -
le til me si nin te me lin de bu ger çek li ği gör mek ge re ki yor.
- Bir is pi yon cu, “ben ar tık is pi yon cu luk yap mı yo rum, vaz geç -
tim!” der se ne olur?
- Di yar ba kır’da esas olan şid det ti. İda re açı sın dan esas yö ne lim,

194
esas çı kış, is te di ği şey le ri el de et me de esas araç ve en et ki li yön -
tem şid det ti… Di ğer şey ler ar ka dan ge lir di. Düş man şu nun far kın -
day dı: Ken di si nin baş tan be ri ik na gü cü, hak lı lık pa yı yok tu. Bu
te mel de tu tuk lu ya yak laş ma sı nın, onu ik na ede ce ği ni dü şü ne rek,
hak lı ol du ğu nu yi ne le ye rek tu tuk lu yu ya nı na çe ke bil me si nin
müm kün ol ma dı ğı nı, böy le bir ça ba ya gir me si nin de faz la bir şey
ge tir me ye ce ği ni, faz la bir an la mı ol ma ya ca ğı nı bi li yor du. İs pi yon -
cu la ra işin ba şın da ve ri len söz le rin, “siz le re iş ken ce ya pıl ma ya cak,
ra hat ede cek si niz” den me si nin de bir an la mı yok tu. Eğer is pi yon -
cu ida re ye bil gi ta şı mak tan vaz geç miş se, bu nu mut la ka gö ğüs le -
me si ge re ki yor du. İn san la rı is pi yon cu laş tır mak da vah şet le olu yor -
du, de va mı nı sağ la mak da… Vaz ge çen le re tüm ki niy le yö ne li yor -
du. Eğer vaz ge çen kim se, ida re nin yö ne li mi ni bo şa çı ka rır sa, bir
nok ta dan son ra ar tık pe şi bı ra kı lı yor du. Ama vaz ge çen ki şi den za -
af lı yön iş ken ce le re da ya nık sız lık sa, ida re ke sin lik le onun pe şi ni
bı rak mı yor du. De ne bi lir ki, iş ken ce ye za af lı olan is pi yon cu la rın
ba şı da ha çok be la da dır. Di ğer tu tuk lu la rın is pi yon cu la ra gö re da -
ha az iş ken ce gör dü ğü an lar ol muş tur. Di ye lim bir is pi yon cu iş -
ken ce ye kar şı za af lı dır ve ida re de bu nu bi li yor. Her de fa sın da is -
te di ği bil gi yi al mak için sü rek li o ki şi ye da ha çok iş ken ce yap tı rı -
yor du… Kı sa ca sı “ben ar tık is pi yon cu luk tan vaz geç tim” de mek
sö zel dü zey de bir an lam ifa de et mi yor du. Böy le le ri nin bu ka rar la -
rı nı di ğer tu tuk lu la ra, ida re ye is pat la ma la rın dan ön ce, ken di ne, za -
a fı na kar şı is pat la ma la rı ge re ki yor du.
- İda re nin en çok kit le den in san la rı is pi yon cu laş tır dı ğı nı söy le -
din. Bu nun için de özel bir sı nıf lan dır ma sı var mı? Ör ne ğin kit le -
den en çok kim le re yö ne li yor du?
- En faz la he def le di ği, yaş lı lar ve ço cuk yaş ta olan lar dı. Bu iki
ke si min de di ren ci ni za yıf ve po li tik bi linç dü zey le ri nin dü şük ol ma -
sı, zor da ka lın ca da ha ça buk çö zül me le ri so nu cu nu do ğu ru yor du.
Ay rı ca ya şa nan tes li mi yet or ta mı nın ge tir di ği olum suz luk lar da gö -
zö nü ne alı nır sa, ruh sal ve mo ral açı dan çö kün tü bu ke sim ler de da ha
yo ğun du. Bu son fak tör, di ğer tu tuk lu la rı da şu ve ya bu dü zey de
mut ka ka et ki li yor du. Ey lül son ra sı, in san lar ce za e vi ne gel dik le rin de

195
güç lü bir si ya si or tam la, di re niş or ta mıy la kar şı laş mı yor du. Bu bas kı
ve iş ken ce nin öy le ge lip ge çi ci bir şey ol ma dı ğı nı, ay lar ca, yıl lar ca
sür dü ğü nü gö rü yor lar dı. Bü tün bu ol gu lar, ne den ler bir ara ya gel di -
ğin de is pi yon cu lu ğun ne den li yay gın –ki bin ler ce in san ge lip ge çi -
yor ce za e vin den– ol du ğu an la şı la bi lir, bu nun ge nel de bir dev let po -
li ti ka sı ol du ğu nu, fa şiz min in san la rı dü şür me, ki şi li ği ne te ca vüz et -
mek ça ba sı nın bir ürü nü ola rak dev re ye so kul du ğu nu dü şü nür sek,
on la rın bu ça ba la rın in san la rın ruh sal ve ki şi sel çö kün tü için de ol -
ma sıy la bü tün le şin ce ken di le ri ne duy du ğu gü ven ve say gı nın tüm -
den bit me si ne ne den ola bi li yor du. Top lum kul la nıl mış, po sa sı çı ka -
rıl mış, bit miş tü ken miş bu ya ra tık lar la ze hir len mek is te ni yor du. Ay -
rı ca top lu mun on la ra gü ven ve say gı sı da kal ma mış tır. Bu in san la rın
şah sın da, Kür dis tan in sa nı nın, in san lı ğın dü şü rül me si ola yı var. Ya ni
ko nu yu bu bağ lam da, ge nel an lam da ele al mak ge rek. Ce za e vi nin
sı ra dan bir ko ğu şun da olup bi ten şey le ri öğ ren mek, bir di re ni şi, bir
ör güt len me yi, bir si ya si fa a li ye ti de net le yip ön le mek ama cıy la sı nır -
lı bir ko nu ola rak de ğer len di ri le mez. Amaç böy le si ne kap sam lı
olun ca, ida re ce za e vin de bu lu nan top lu mun çe şit li kat man la rın dan
ge len her ke si me el atıp, on la rı çıp lak zo ruy la bes le di ği ki şi lik siz leş -
tir me, dü şür me ve bu nu top lu ma yay ma po li ti ka la rıy la ku şa tıp tes -
lim al mak is te ye cek tir. Bu ba kım dan so run sa de ce yaş lı lar ve ço cuk -
la rı il gi len di ren bir ko nu da de ğil di.
- İda re ci le rin ce za e vin de, ko ğuş lar da ne olup bit ti ği ni öğ ren me -
ye ça lış ma sı da is pi yon cu luk ola yı nın önem li bir hal ka sı nı teş kil
edi yor de ğil mi? Ya ni bu da az bir ko nu de ğil…
- Ta bii, bu da var. As lın da böy le si bir ağ, ge nel an lam da ida re nin
ce za e vi ni de net le me si ih ti ya cın dan do la yı oluş tu ru lur. Bı ra kın sa de -
ce si ya si tut sak la rın, ya da bi zim gi bi sa vaş esir le ri nin bu lun du ğu
ce za ev le ri ni, sı ra dan bir ce za e vin de de ida re, ko ğuş lar da bir is pi yon -
cu luk ağı ya rat ma yı, ko ğuş iç le ri ne bu şe kil de uzan ma yı er te le ne -
mez bir gö rev ola rak ön le ri ne ko yar lar. Yö ne ti ci ler içer de ki ler den
da i ma çe ki nir ler. On la rı sa de ce res mi yol lar dan de ğil, gay ri res mi
yol lar dan da de ne tim al tın da tut ma ya ça lı şır lar. Kal dı ki, söz ko nu su
olan bi zim gi bi si ya si ler olun ca bu gay ri meş ru, gay ri ah la ki ça ba la -

196
rı nı da ha da art tı rır lar. Çün kü si ya si ler den da ha çok çe ki nir ler. Di re -
niş ola bi lir, ko ğuş lar da de ne tim dı şı na ta şan ça lış ma lar, ört güt len me
fa a li yet le ri, ey lem ha zır lık la rı ola bi lir. Bun la rı öğ ren mek, ey lem ha -
zır lık la rı nı ön le mek, ey lem le ri bo şa çı kar mak is ter. Ya ni işin bu ya -
nı nı za ten gö rü yo ruz. He men her ce za e vin de ida re, is pi yon cu la rı nı
bu ve ben zer amaç lar için kul la nır. Ama bu ko nu üze rin de odak la şan
çok fark lı bir yan da ha var ve biz o yö nü da ha önem li bu lu yo ruz.
Di yar ba kır Zin da nı’nda is pi yon cu luk ola yı nın ger çek an la mı ne dir?
Sa de ce ko ğuş lar da olup bi ten ler hak kın da ida re nin bil gi len me si ni
sağ la mak mı? Eğer öy ley se her ko ğuş ta bir-iki is pi yon cu ol sa, bil gi
akı şı nı sağ la ya cak hat ku ru lur ve amaç ye ri ne ge ti ril miş olur. Ama
ba zı ko ğuş lar var ki, ne re dey se mev cu du nun ya rı sı is pi yon cu laş tı rıl -
mış. Ki, var olan la da ye tin mi yor, ko ğu şun tü münü dü şür me ye ça lı -
şı yor. Ni ye bu ka da rı na ih ti yaç du yu lu yor? O sı nır lı amaç la bu so ru -
yu açık la ya bil mek müm kün mü dür? Ya nı tı ise az ön ce söy le di ğim
bo yut ta giz li dir. İn san la rın bir bü tün ola rak dü şü rül me si, bo yun eğ -
di ril me si, po sa sı nın çı ka rıl ma sı, in san lı ğa ve top lu ma kar şı, dev ri -
me, dev rim ci li ğe kar şı kul la nıl ma sı, ki şi nin ken di ne kar şı kul la nıl -
ma sı ola yıy la yüz yü ze yiz. “Bir da ha if lah ol ma sın, bir da ha ken di -
ne gel me sin, in san yü zü ne ba ka ma sın…” dü şün ce siy le ha re ket edi li -
yor. Ge nel de iha net ve iti ra fın da ya tıl dı ğı nı, her iti raf çı nın ay nı za -
man da is pi yon cu ol du ğu nu da söy le dik.
- İda re nin is pi yon cu laş tır mak için hiç ça ba sar fet me di ği, bu na
kar şın ken di le ri po tan si yel an lam da is pi yon cu olan ke sim ler de
var mıy dı?
- Var dı… Bu ko nu ma en uy gun dü şen ler, geç miş te bi zim le ça tış -
mış ba zı fe o dal çe te ve eş ki ya la rın ce za e vin de oluş tur duk la rı çev re -
ler di. Ce za e vin de Bu cak lar dan, Sü ley man lar dan olan epey in san
var dı. Bun lar, vah şet dö ne min den ön ce biz ler den ay rı tu tul muş lar -
dı. Ay rı ko ğuş lar da ka lı yor lar dı. Bu yüz den biz le re her han gi bir za -
rar ve re bil me le ri de müm kün ola mı yor du. Vah şet dö ne min de bun -
la rın bir kıs mı ko ğuş la rın ida re ce de net len me si ni sağ la mak ama cıy -
la is pi yon cu ola rak ko ğuş la ra da ğı tıl dı lar. İş te bu in san lar bir yer de
po tan si yel is pi yon cu lar dı. Bun lar, po li tik leş miş in san lar de ğil ler di.

197
Hep si ad li mah kum sta tü sün dey di. Eğer on lar da bir si ya si yan ara -
na cak olur sa, çok ka ba bi çi miy le “an ti-PKK’ci lik”le do nan mış lar dı.
Bu ol gu dı şın da ger çek an lam da ki şi lik bu la bil miş in san lar de ğil -
ler di. İs pi yon cu lu ğu ya dır ga mı yor lar dı. Bu na kar şı, o çev re için de
za man za man gu ru ru na ye dir me yip is pi yon cu lu ğa kar şı di re nen ler
de ol du… Öz ce si Di yar ba kır Zin da nı’nda is pi yon cu lu ğun coğ raf -
ya sı yay gın bir ze mi ne otu ru yor du. Bir yan dan iti raf çı lar, bir yan -
dan bu fe o dal ke sim den ge len ler, bir yan dan ka çak çı lar ara sın dan
çı ka rıl mış in san lar, bir yan dan de ği şik bi çim ler de za yıf düş müş yıl -
gın lar ve da ha baş ka la rın dan olu şan bir coğ raf ya…
- Ce za e vi ne ye ni ge len le rin ida re ce her ba kım dan ku şat ma ya
alın dı ğı nı söy le din. Pe ki ya gi den ler?
- Kuş ku suz o ge nel amaç tan tah li ye olan la ra da dü şen “pay”
var. On la rın ajan laş tı rıl ma sı, bu te mel de dı şa rı çı ka rıl ma sı ça ba sı
ida re ce hep ol du. Ce za e vin de kal dı ğı sü re ce is pi yon cu luk yap ma -
mış in san lar tah li ye ol du ğun da çe şit li teh dit ler le, kal dı ğı ko ğuş ta
olan bi te ni an lat ma ya zor lan dık la rı da bil di ği miz bir şey di. İda re
is pi yon cu çı ka ra ma dı ğı ko ğuş lar hak kın da bil gi yi bu yol dan da
sağ la ma ya ça lı şı yor du. O dö nem de tah li ye olan bi ri, tam bir key fi -
lik le bir-iki ay, ba zen da ha faz la bir sü re ra hat lık la ce za e vin de alı -
ko nu la bi li yor du. İn san lar tah li ye olur ol maz bı ra kıl mı yor lar dı. O
alı ko nu lan sü re için de tah li ye olan lar hüc re le re atı lı yor, ol ma dık
teh dit, şan taj ve iş ken cey le yüz yü ze bı ra kı lı yor lar dı. “Eğer is te di -
ği miz şe yi yap maz san se ni bir da ha sor gu lan man için po li se tes lim
ede riz. Tah li ye et tir me yiz, tah li ye ni ge ri al dı rı rız, cun ta iş ba şın da,
eli miz de her yet ki var…” de ni le rek in san la rı ağa dü şür me ye ça lı şı -
yor lar dı. Bu in san la rın ba zı la rı bir de fa lı ğı na gördüğü, bil di ği, şey -
le ri ve re rek, is te ni le ni ya pa bi li yor du. Kal dı ğı ko ğuş ta in san lar ne
du rum da dır, kim ler ney le uğ ra şı yor, ki min han gi ko nu da za a fı var,
tek tek ki şi le rin be lir gin za yıf lık la rı ne ler, kim ko ğuş ta ka lan in -
san la rı olum lu, ya da olum suz yön de et ki li yor, kim ön cü lük edi yor
ko nu la rın da bil gi ve ri yor lar dı. Ay rı ca bu key fi alı kon ma sü re cin de
dı şar da ki mü ca de le yi et ki siz leş tir mek için in san la rı ajan laş tır ma,
is pi yon cu laş tır ma ağ la rı nı dı şa yö ne lik de örü yor lar dı.

198
- Ya ni ida re ci ler ce za e vi sı nır la rı nın dı şı na ta şa cak şe kil de, ge niş
bir yet kiy le ve gö rev le do nan mış sa yı yor lar ken di le ri ni öy le mi?
- Evet öy le de de mek müm kün. Ce za e vin den tah li ye olup da gi -
den le rin ye ni den dev rim ci mü ca de le ye ka tıl ma sı nı en gel le mek için
elin de bu lu nan tüm ola nak la rı so nu na ka dar kul la nı yor. MİT, po lis
ve ko lor duy la iliş ki için de prog ra mı nı uy gu lu yor. De di ği miz gi bi dı -
şa rı ya çı kan la rı dev le te hiz met ede cek ajan lar ha li ne ge tir me yi de
ken di gö rev le ri ara sın da gö rü yor. İçe ri ye ve dı şa rı ya uza nan bü yük
bir ağ… Mo ral üs tün lü ğünü ele ge çir mek ve pe kiş tir mek, tu tuk lu yu
et ki le mek için ida re ol ma dık yön te me baş vu ru yor. Ör ne ğin, Esat
Ok tay, ken di si ni bü tün yet ki le ri elin de top la yan bi ri gi bi gös te ri yor.
Ho par lör ya yın la rın da za man za man ko nu şu yor ve “sa na an cak ben
yar dım cı ola bi li rim. Se ni an cak ben kur ta rı rım. Ben den baş ka kim se
sa na yar dım cı ola maz. Kim se kur ta ra maz, mah ke me ler de da hil, ip -
ler be nim elim de. Ba na ge lin…” di yor du. Son ra ki bö lüm ler de gö re -
ce ğiz ki Di yar ba kır Zin da nı’nda iç em ni yet amir li ği ya pan bu ca ni,
söy lem de ka lan, boş bir öğün me için de de ğil, bü yük yet ki ler le do na -
tıl mış bi ri. Böy le olun ca da tah li ye olan in san la rı alı koy ma, ajan laş -
tır ma gü cünü ken din de bul ma sı ya dır ga tı cı, şa şır tı cı bir du rum ol -
mu yor. Fa şizm dö nem le rin de sis tem za ten hep böy le iş ler…
- Pe ki, is pi yon cu bu aşa ğı lık gö re vi ni na sıl ye ri ne ge ti ri yor. Bil -
gi yi ki me ve ri yor, na sıl ve ri yor, yön tem le ri ne ler?
- Bu nun yo lu çok… Za ten uy gu la ma da sı nır yok. İda re is te di ği
za man ko ğuş tan is te di ği ada mı çı ka rı yor “sen gel, ko ri dor te miz li ği
var” ya da “re vi re çı ka cak sın” de yip, alıp gö tü rü yor. Dı şar da is te di -
ği bil gi yi alı yor. Ay rı ca is pi yon lar da sis tem leş ti ril miş du rum da.
Bel li ku ral la ra bağ lan mış. İs pi yon cu nun çok ol du ğu ko ğuş ta ida re,
ko ğuş için de ki uzan tı la rın dan bil gi le ri rast ge le alı yor, açık tan ya pı -
yor. Böy le ko ğuş lar da ken di si ne ge rek li olan bil gi yi za ten faz la sıy -
la el de et me ola nak la rı na sa hip ol du ğun dan is pi yon cu la rı sak la ma -
ya ge rek duy mu yor, hat ta on la rı açı ğa çı kar mak la ge nel de gü ven -
siz li ği, ümit siz li ği ve ka ram sar lı ğı yay ma ya, kim se nin kur tu lu şu ol -
ma dı ğı ha va sı nı ver me ye ça lı şı yor. İs pi yon cu nun çı ka rıl ma dı ğı ve -
ya çok az ol du ğu ko ğuş lar da ise ida re, is pi yon cu luk ya pan la rı sak -

199
lı yor du. Ba zı la rı nı Esat Ok tay oda sı na ge tir ti yor, is te di ği bil gi yi
ora da alı yor du. Önem li gördüğü is pi yon cu la rı doğ ru dan ken di si ne
bağ lı yor du. Ço ğu da işi gar di yan ara cı lı ğıy la yü rü tü yor du.
- Baş ka dü şür me me tod la rı var mıy dı? Ör ne ğin mek tup lar dan
tu tuk lu nun ruh ha li tes pit edi le bi lir ve ya rar la nı la bi lir.
- Mek tup yok ki kul la nıl sın! O dö nem, Di yar ba kır’ın mek tup -
suz ol du ğu dö nem di!
- Pe ki o za man baş ka han gi me tod lar var dı?
- Ak lı na ge le cek, gel me ye cek her şe yin, in san ya şa mı na ko nu
ola cak her şe yin bu kir li amaç lar için kul la nıl ma sı söz ko nu suy du.
Ör ne ğin re vi re gi den has ta la ra ge nel de uyuş tu ru cu ilaç lar ve ri le rek
ba ğım lı lık ya ra tıl ma ya ça lı şı lı yor du. İlaç, es rar ve hap alış kan lı ğı
olan la ra kar şı si lah ola rak kul la nı lı yor du… Aç lık, su suz luk, yor -
gun luk hep si kul la nı lı yor. İs pi yon cu yap ma nın bin bir yo lu var. As -
lın da kar şı da ki bi ri ne is pi yon cu luk tek lif et mek öy le ko lay ol ma -
yan, bü yük ce sa ret ge rek ti ren bir olay dır. Çünkü kar şı sın da kin den
is te di ği ki şi li ği ni, inanç la rı nı, her şe yi ni çiğ ne me si, on la ra ters düş -
me si dir. Ama Di yar ba kır’da işin ne ka dar aya ğa düştüğü, yay gın -
laş tı ğı ko nu sun da ye ter li fi kir ve re ce ği ne inan dı ğım şu ör ne ği an la -
ta yım. Dü şün ki, bi ze bi le iti raf yap ma mız tek li fiy le ge li yor. Ve şu -
nu di ye bi li yor: “Gel iti raf et! Se ni ko ğu şa gö tü rü rüz. Ora da ra hat
eder sin. Çay da içer sin!…” O ce hen ne mi or tam da bi le si ya si sa -
vun ma yap tı ğı mı zı, inanç la rı mı zı ko ru du ğu mu zu gör dük le ri hal de,
da va ya, par ti ye, ül ke ye iha net et me miz ra hat lık la is te ni yor. İs te nen
şey çok bü yük tür. Be de li nin de “bü yük” ol ma sı ge re kir. Gel gör ki
o bü yük şe yin kar şı lı ğın da tek lif edi len şey bir bar dak çay dır, ko ğu -
şa git me dir. Ko ğuş de di ği yer ise ce hen ne min bir baş ka kö şe si!..
- Ba zen de bu be del yağ lı ek mek olu yor de ğil mi? “Arap”ın
elin de ki bir di lim yağ lı ek mek!..
- Evet… İha ne tin be de li ge lip bir sa at faz la is ti ra hat et me ye,
marş tan kur tul ma ya, ko ğu şa git me ye da yan dı rı lı yor du… Biz de
yıl lar ca çay iç me ya sak lan dı. Her do ğal ih ti yaç ya sak ko nu su ol -
du ğu için, “bak, şim di ko ğuş ta ol say dın, otur muş çay içi yor ola -
cak tın, oy sa sen bu ra da marş söy lü yor, eği tim ya pı yor sun, iti raf et,

200
tüm bun lar dan kur tul” di yor lar dı. Sen den pı rıl pı rıl şav kı yan, var -
lı ğı nı ada dı ğın kos ko ca bir dün ya is te ni yor ve o soy lu dün ya yı, o
bü yüklüğü tek me le yip at man is te ni yor, kar şı lı ğın da ya pı lan tek lif
ise bir hiç!.. Ya ni ta nım sız bir den ge siz lik le yüz yü ze sin. Öl çü le rin
böy le si ne bir bi ri ne ka rış ma sı, her şe yin ne den li çı ğı rın dan çık tı ğı -
na işa ret tir. İda re da yat tı ğı po li ti ka la rın ya şa ma ge çe ce ği ne ve ko -
ğuş lar da is pi yon cu bu la ca ğın dan emin ol du ğu için ar tık ki şi le re
ge lip yal var ma, ik na yön tem le ri kul lan ma gi bi yol la ra ge rek bi le
duy mu yor. Sı nır sız bir te rör ve vah şet or ta mın da ya da ya na cak sın,
ya ölümü gö ze alıp öle cek sin, ya da ölüm kor ku suy la, iş ken ce kor -
ku suy la, da ya ğı da ha az ye mek için is te ne ni ya pa cak sın. İn san lar,
bu iki lem le baş ba şa bı ra kı lı yor. “Ko ğu şa gö tü rüp ra hat et tir me”
va ad le ri –ki ya şam ger çek ten çok zor, çok acı ve ri ci bir du rum da,
hiç bir do ğal ih ti yaç kar şı lan mı yor, aç lık, yor gun luk, su suz luk, iş -
ken ce, göz aç tır ma ma, tüm za ma nı de ne tim al tın da tut ma söz ko -
nu su–, ba zı za yıf ve ka rar sız in san lar da et ki si ni gös te rip, on la rı bu
ce hen nem den, bu azap tan bi raz cık da ol sa kur tul ma is te ği ne sü -
rük lü yor du. So nuç, böy le le ri için ağa ta kıl mak an la mı na ge li yor -
du. Bir an lı ğı na kur tul ma duy gu suy la ha re ket ede rek ken di sin den
is te ne ni ya pan kim se, da ha son ra vaz geç se de kur tul ma şan sı nı he -
men he men tü müy le ye tir miş olu yor du. Çünkü ida re sü rek li o “bir
an lı ğı na kur tul ma” za a fı nın üze ri ne gi di yor, ki şi yi ye ni den, ye ni -
den dü şü rü yor du. Böy le le ri ida re ye ya ka yı kap tır mış de mek ti. Ta -
bii bu so nuç in san lık açı sın dan çok acı bir du rum. Sö mür ge ci ler
açı sın dan da alın la rın da her za man ta şı ya cak la rı bü yük, ka ra bir
le ke, suç lu luk yaf ta sı… İn san lı ğın red det ti ği, en aşa ğı lık bir ye re
oturt tu ğu is pi yon cu luk, pis ve iğ renç emel le ri için teş vik edi lip sis -
tem li şe kil de ku rum sal laş tı rı lı yor du ve ödül len di ri li yor du.
- Bu ödül len dir me işi ni bi raz da ha aça bi lir mi yiz? Ödül len dir -
me me ka niz ma sı ge nel de in san lar ta ra fın dan say gın lık ve gü zel lik
ge rek ti ren onur lu iş ler de kul la nı lır. İs pi yon cu luk gi bi, iti raf ve iha -
net gi bi in san lı ğın yüz ka ra sı olan iğ renç iş le rin ödül len di ril me si ni
na sıl açık lar sın?
- Kuş ku suz ödül len dir me için or ta da in sa ni açı dan bir say gın lık

201
ve gü zel lik ge rek ti ren işin, edi min, et kin li ğin ol ma sı ge re kir. Bu ra -
da söy le di ği miz kav ra mı sa de ce gö rü nü şüy le, dış sal lı ğıy la kul lan -
ma an la mın da bir ödül len dir me dir. Kav ram la rın içe ri ği nin in sa ni -
leş ti ril me si ba kı mın dan ele ala cak olur sak, Di yar ba kır As ke ri Ce -
za e vi’nde zu lüm ve kan me ka niz ma sı için de ki bi ri nin di ğe ri ni
ödül len dir me sin den sö ze de me yiz. Çünkü ödül len dir me, in sa na in -
san ta ra fın dan ya pı la bi le cek se, an cak bu ra da ge nel an lam da in san -
lı ğın çı ka rı söz ko nu su olur. Oy sa Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde
bu iş ken ce ci gü ruh ta ra fın dan tam an la mıy la bir in san lı ğa yö nel -
me, in san lı ğı dü şür me var. Ve ta bii ki, ken di amaç la rı na var mak
için me ka niz ma yı en iyi iş le te ni, en iyi iş gö re ni teş vik et me le ri
ge re kir. Bu na ödül len dir me den çok gü dü le ri ne ses len me, on la rı
he re ke te ge çir me di ye lim. Tıp kı Pav lov’un kö pek le ri ne yap tı ğı
şart lan dır ma gi bi bir iş le yiş. “Da ha çok iş ken ce, da ha çok ye mek,
da ha çok iç ki ve ya uyuş tu ru cu vb…” Bu na el bet te ödül len dir me
de ni le mez. Çünkü bu ra da in sa ni li ğin dı şı na çı kıl dı ğı, in san lı ğa
düş man olun du ğu öl çü de bir “ödül len dir me” var. Na sıl ki in san
ka sa bı Dr. Men ge lev, Hit ler’in amaç la rı na hiz met edi yor ve ödül -
len di ri yor sa, bu gün Kür dis tan’da da in san ka sap la rı ödül len di ri li -
yor. Kür dis tan’da hal ka bok ye di ren ler, iş ken ce ler le in san la rı öl dü -
ren ler, hal ka ne fes al dır ma yan lar ödül len di ri li yor. Su bay lar ter fi
et ti ri li yor. Ke mal Ya mak gi bi Di yar ba kır’ın ya ra tı cı la rın dan olan
eli kan lı ka til ler ter fi edi yor, ba sa mak la rı tır ma nı yor. Dev le tin ki lit
nok ta la rın da ol ma ya de vam edi yor lar.
- “Say gın lık” ka za nan bu statü(!) pra tik te ken di ni na sıl ko nuş -
tu ru yor du?
- Ber lirt tik, ge nel de ko ğuş lar da ida re nin ama cı nı açı ğa çı kar ma,
is pi yon cu lu ğun ger çek an la mı nı yer li ye ri ne oturt ma, böy le iş le ri
ya pan la rı diz gin le me, teh dit et me, “say gın lık”la rı nı dü şür me gi bi
şey ler olu yor du. Tek tük ko ğuş lar da ise du rum ger çek ten ta nım la -
na ma ya cak ka dar kötü, acı ve ri ciy di. “Say gın lık” bir örüm cek ağı
gi bi sar mış tı. Ör ne ğin, bir ço cuk ko ğu şu bu ba kım dan çok ti pik!
Çok çar pı cı! İs pi yon cu la rın çok ol du ğu ko ğuş lar da, bun lar bir an -
lam da de ne ti mi ele ge çi ri yor lar. Bir Ha san Ga rip ola yı var. Al ça ğın

202
bi ri. Her ba kım dan dü şü rül müş, in san lık tan çık mış bir is pi yon cu,
ha in… 14. ko ğuş ta “say gın lı ğı nı” ko nuş tu ru yor. So rum lu luk ya pı -
yor, ço cuk lar dan bi ri ni ka dın gi bi kul la nı yor! Çe şit li teh dit ler le de -
fa lar ca ço cu ğa te ca vüz edi yor. Tam bir “sal ta nat” kur muş. El bi se le -
ri ni tu tuk lu la ra yı ka tı yor, pa ra la rı nı gas pe di yor, tüm ih ti yaç la rı nı
on lar dan sağ lı yor. Ve ko ğuş ta bu lu nan tu tuk lu lar ona ya ran mak için
el le rin den ge le ni ya pı yor. Ay nı du rum di ğer ko ğuş lar da ki is pi yon -
cu lar için de ge çer li. Tu tuk lu lar on lar dan ken di le ri ne bir za rar gel -
me si ni ön le mek için iyi ge çin mek, ya ran mak ya rı şı na gir mek zo -
run da ka lı yor. He le za yıf ve iş ken ce ye da ya na ma yan un sur lar, işi
uşak lık bo yu tu na ka dar var dı rı yor. İs pi yon cu lar, la net len miş bir
mes le ği ic ra eder ken, “bey” gi bi ya şı yor! Kim se sal ta nat la rı na iliş -
sin is te mi yor lar. En kü çük bir teh li ke his set tik le ri za man he men ih -
ba ra ko şu yor lar. La net le nip se lam ve ril me me si, tek bir sa ni ye bi le
ya nın da du rul ma ma sı, geç ti ği yer den ge çil me me si, so lu du ğu ha va -
nın so lun ma ma sı ge re kir ken, is pi yon cu yu “say gın lık” mer te be si ne
ulaş tır mak, ta bii ki in san lı ğa kar şı iş len miş en bü yük suç lar dan bi ri
ola cak tı. TC, bu su çu Di yar ba kır Zin da nı’nda sı nır sız ca iş le di…
- Ko ğuş sa kin le ri nin is pi yon cu la ra kar şı il gi ya rı şı na gir me si ni
na sıl de ğer len di ri yor su nuz?
- Dik kat edi lir se, ko ğuş sa ki ni de me dim, ko ğuş ta bu lu nan ba zı
za yıf ve iş ken ce ye da ya na ma yan in san lar de dim… Di yar ba kır’da
ya şam ateş ten bir göm lek, iki ta ra fı kes kin bir bı çak gi bi dir. O ce -
hen nem de dev rim ci ol mak, özünü ko ru ma ya ça lış mak çok risk li
ve teh li ke li bir du ru ma ge ti ril miş ti. Bun lar la gez mek, ko nuş mak,
bir lik te ha re ket et mek de teh li ke liy di. İş te ko ğuş lar da ba zı za yıf
un sur lar bu teh li ke ve risk ler den ko run mak, o gün bu ateş ten göm -
le ği giy me mek için dev rim ci ler den uzak dur du lar. İs pi yon cu lar la
ko nu şup on lar la dü şüp kalk tı lar. Bir yan dan o günü kur tar ma ya ça -
lı şır ken, üze rin de yük se le ce ği de ğer le re sırt çe vi rip hal kı, par ti yi,
in san lı ğı kar şı la rı na al ma suç lu lu ğu nu ya şa dı lar. Esas ola rak par ti,
halk ön der le riy le bü tün leş me, on la rı ko ru ma ken di le ri ni de on la ra
kat ma ye ri ne, dev rim ci say gın lı ğı Di yar ba kır ce hen ne mi nin o iğ -
renç say gın lı ğı na ter cih et ti ler…

203
İs pi yon cu luk tan şe hit li ğe gi den yol da
bir in san: Ta cet tin Arat
- Bu me ka niz ma nın gün lük ya şam da iş le ti liş bi çi mi üze rin de bi -
raz da ha ko nuş sak iyi ola cak ga li ba… Ör ne ğin, ida re bir ko ğuş tan
hiç is pi yon cu çı kar maz sa ne olur?
- İs pi yon cu el de ede me di ği ko ğu şu ge re kir se da ğı tır. Ya da baş ka
ko ğuş lar dan is pi yon cu ge ti rip o ko ğu şa yer leş ti rir… Di yar ba kır Zin -
da nı’nda ida re nin hiç is pi yon cu çı ka ra ma dı ğı ko ğuş lar ol muş tur.
Dört ler’in ken di le ri ni yak tı ğı 34 ve es ki 36. ko ğuş böy le yer ler di.
İda re bu ko ğuş lar da bir türlü is pi yon cu çı ka ra mı yor du. Dev rim ci ler
34’te sü rek li bir bir le ri ne gü ven ve re rek, bu işin böy le git me ye ce ği -
ni, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde zul mün gü nün bi rin de mut la ka
ye ni le ce ği ni, de ğer le re bağ lı kal mak ge rek ti ği ni söy le ye rek ara la rın -
da ida re nin sı zıp ge çe me ye ce ği bir bü tün lük oluş tu ru yor lar. Ora da ki
ar ka daş la rı mız, o zor gün ler de, o vah şet için de tüm en gel le me le re
rağ men ara la rın da ge ne li kap sa yan bir ko mün ku ru yor lar. İda re de -
fa lar ca ko ğuş so rum lu su na iş ken ce ya pı yor, bil gi is ti yor. Hiç is pi -
yon cu çı ka rı la ma yan ko ğuş lar da ida re bas kı la rı nı, ko ğuş so rum lu lu -
ğu ya pan in san lar üze rin de yo ğun laş tı rı yor du. On la rı dü şür mek ve
is pi yon cu luk zin ci ri nin bir par ça sı ha li ne ge tir mek is ter di. Böy le an -
lar da en zor da ka lan in san lar on lar dı. Her şey on lar dan so ru lur, her
“vu ku at”ın iş ken ce si ilk ön ce on la ra ya pı lır dı. Bu ar ka daş lar ya çok
güçlü, di renç li olup ya pı lan her şe yi gö ğüs ler di ve ida re so nun da
bun la rı de ğiş ti rip ye ri ne za yıf, za af lı tip le ri ko ğuş so rum lu su ya par -
dı, ya da is pi yon cu la şır dı. Kı sa ca sı, Dört ler’in ko ğu şu öy le bir ze -
min di, ko ğuş so rum lu lu ğu ya pan ar ka daş da ida re nin tüm yö ne li mi -
ni gö ğüs le ye bil di… Baş ka ko ğuş lar da var. Es ki 36’nın so rum lu su
iş ken ce ler den ötürü ak li den ge si ni yi tir miş ti. İda re ama cı na ula şa -
ma yın ca ora yı da ğıt mış tı. Tek bir is pi yon cu çı ka ra bil mek için sü rek -
li uğ raş tı ğı ko ğuş lar da ol du. 35 ve ba yan lar ko ğu şu böy ley di. 35’te
de çok uğ raş tı lar. İs pi yon cu çı kar ma dı ğı ko ğuş la ra so nun da dı şar dan
is pi yon cu ge tir me ye baş la dı lar! Dı şar dan ge len is pi yon cu lar ge nel de
far ke di lir, açı ğa çı ka rı lır dı. İlk el den ken di le riy le ko nu şul ma ya, du -

204
rum la rı kav ra tıl ma ya, bu iş ten vaz ge çi ril me ye ça lı şı lır dı. Ço ğu yo la
ge ti ri lir di. An cak vaz geç me yen de olur du. De şif re olun ca ida re ye
baş vu rup ora dan alın ma la rı nı is ter ler di.
- Si zin 35’te son ra dan hiç is pi yon cu çı ka ra ma dı lar mı?
- Sü re cin ba şın da ha yır… Da ha son ra la rı Par ti zan’dan içe ri gir -
miş İ.H. Oruç üze rin de dur du lar ve onu dü şür dü ler. Bu adam ko -
ğuş tan ge ti ri lip ara mı za ko nul muş tu. Tah li ye si ne bir-iki ay ka la
ye ni den ko ğu şa gö tü rüldü. Ora da is pi yon cu lu ğu sür dürdü. Ko ğuş -
ta da ha açık ve per va sız yap mış. 35’te ki ge nel ha va onu sı nır lı yor -
du. “İşi ni ic ra eder ken” iki li oy nu yor du.
- Ni çin iki li oy na mak zo run da ka lı yor du?
- Bu nu ön der ar ka daş la ra olan say gı sı, üze rin de bı rak tık la rı et ki,
35’te ki cid di si ya si ha vay la açık la ya bi li riz. Ör ne ğin, Hay ri’ye de rin
bir say gı du yu yor du. Ko ğuş tan ge ti ril dik ten son ra ki ilk bir-iki gün
Hay ri’nin hüc re si ne ko nul du. Hay ri’nin sı cak ve sa mi mi yak la şı mı,
ki şi li ği on da müt hiş bir et ki ya rat mış tı. Bir ör nek ve re yim: Oruç,
za man za man 4. ka ta su da ğıt ma sı için çı ka rı lır dı, bi don la su da ğı tı -
yor du. On hüc re var, her bi ri miz bir hüc re de ka lı yor duk, da ha son ra
beş ki şi kal dık. Bi don la ge tir di ği su yu bö lüş tü rür ken Hay ri’ye faz la
ve rir di. Ona duy du ğu say gı dan böy le dav ra nır dı. Di ğer ar ka daş la rı
is pi yon eder ken, en faz la ha ber le şen, hüc re den hüc re ye not gön de -
ren biz ol du ğu muz hal de is pi yon et mez di. Bi zim le, ba zı ar ka daş lar -
la iliş ki bi çi mi nin cid di ol ma sı ge rek ti ği ni, ter si bir dav ra nış ta bu lu -
nur sa teh li ke li so nuç la ra va ra ca ğı nı bi li yor du.
- İda re nin ba zı in san lar üze rin de bi linç li bir şe kil de kuş ku bu -
lut la rı oluş tur ma ça ba sı olur muy du?
- Ta bii, o da ay rı bir yön tem… Ya pı lan tüm iş ken ce le re rağ men
bir türlü is pi yon cu lu ğu ka bul et ti re me di ği in san lar üze rin de kuş ku
bu lut la rı ya rat mak için ge ce ya da gün düz, uy gun suz bir za man da
ge lip ko ğuş tan ça ğı rıp gö tü rü yor, son ra da ge ri ge ti ri yor du.
- İda re nin bu yön te mi üze ri niz de et ki li olu yor muy du? Hak sız
ye re gü ven siz lik duy du ğu nuz in san lar var mıy dı?
- İlk dö nem ler de kıs men et ki li ol du ve ba zı in san lar hak kın da
kuş ku ya dü şü lüp gü ven siz lik du yul du… Bu po li ti ka yı iti raf yap tır -

205
ma dö ne min de de yay gın ola rak kul lan dı lar. İs pi yon cu laş tır ma ile
iti raf et tir me de yön tem ler ça kı şı yor du. Yer li-yer siz ko ğuş tan adam
alıp gö tü rü yor ki, ko ğuş ona gü ven duy ma sın, is pi yon cu bil sin…
Bun lar çok ol du. Ba yan lar ko ğu şun da bir ar ka da şı mız üze rin de
böy le bir kuş ku ya rat mak is te di ler… Ta bii oy na nan oyu nun far kı -
na va rıl dı.
- Açık tan, ko ğuş için de is pi yon cu luk ya pan, ken di ni giz le me ge -
re ği duy ma yan in san lar var mıy dı?
- Evet, böy le le ri var dı… Sü ley man ve Ce lal Öğer isim li iki kar -
deş tam da sor du ğu nuz tip ten in san lar dı. Di yar ba kır’lıy dı lar. Zen -
gin ai le ço cuk la rı, ku yum cu luk ya par lar mış… Bi ri si ko ğuş so rum -
lu suy du. Her kes is pi yon cu ol duk la rı nı bi li yor du. On lar da kim se -
den çe kin me den ya pa cak la rı nı ya pı yor du. Giz le me ge re ği de duy -
mu yor lar. Özel lik le bi le şi mi za yıf olan ko ğuş lar da, kim se nin kim -
se den he sap sor ma dı ğı bir or ta mın ol ma sı, böy le şey le rin açık tan
ya pıl ma sı nın ze mi nin ha zır lı yor du.
- Sa nı rım ola yın de ği şik bir bo yu tu da, ida re nin zor la is pi yon -
cu laş tır dı ğı in san la rın “gö rev iğ fa eder ken” ya şa dık la rı du rum ol -
sa ge rek… Her hal de on la rın ara sı na “ca nı gö nül den” ça lış ma yan
var dır…
- Ba zı ko ğuş lar da, özel lik le bi le şi mi za yıf olan bir-iki ko ğuş ta,
ne re dey se her ke se bir is pi yon cu dü şü yor. Ama adam zor la bu işe
gir miş ve he men ya nı ba şın da ya tan ar ka da şı nın za ten ce hen ne me
dön müş ya şa mı nı da ha da be ter et mek is te mi yor. Bil dik le ri ni ida re -
ye söy le mi yor… Böy le dav ra nan da var. Fa kat onun ida re ye an lat -
ma dık la rı nı baş ka bir is pi yon cu he men ida re ye ulaş tı rı yor. Za man
za man is pi yon cu la rın bir bi ri le ri ni ih bar et tik le ri de olu yor. Ta bii
böy le bir du rum da, gö re vi ni yap ma yan is pi yon cu ida re ce ce za lan -
dı rı lı yor, he sap so ru lu yor.
- Gö re vi ni iyi ya pıp yap ma dı ğı nı kon trol et mek için as ke rin as -
ke ri de net le me si gi bi, is pi yon cu da is pi yon cu yu mu de net li yor?..
- Ta bii… Ka ba bir ben zet me ya par sak, di ye bi li rim ki, bu ko nu -
da is pi yon cu lar di ğer le rin den da ha fa na tik ve gözü ka ra dır. Uy gu -
la ma ve yön te mi ne olur sa ol sun, is pi yon cu is pi yon cu dur!.. Onun

206
bil gi ver me si ne sü rek li lik ka zan dı ran fak tör ler de var. Ör ne ğin, ay -
nı ko ğuş ta bir den faz la is pi yon cu nun ol ma sı, de ği şik ne den ler le is -
te me ye rek bu ağa ta kı lan la rın is pi yon cu lu ğu na sü rek li lik ka zan dı -
rı yor ve ar tık ge ri dö nül mez bir nok ta ya ka dar sü rük le ye bi li yor.
Sis tem bir kez ku rum la şın ca, o ağ için de bu lu nan lar bir da ha ko lay
ko lay ken di ni kur ta ra maz. Kur tar mak is ter se di ğer le ri nin ih bar la rı -
na he def olur.
- Böy le si ne her şe yin baş tan çık tı ğı, in sa ni olan her şe yin bom -
bar dı ma na tu tul du ğu, mü da ha le et me nin, dev rim ci di sip li nin ve
oto ri te nin ko şul la rı nın gi de rek da ha da or ta dan kalk tı ğı, çö züm le -
yi ci ol ma gü cü nün çok za yıf la dı ğı bir or tam da is pi yon cu lu ğu na sıl
ön lü yor du nuz, na sıl sı nıf lan dı rı lı yor du, yak la şı mı nız ve çö züm gü -
cü nüz ney di?
- Bu nu az çok koy duk. So run biz le rin ik na gü cü ne bağ lı ol du ğu
ka dar in san la rın di ren ci nin, ki şi li ği nin, ka rar lı lı ğı nın da ko nu su,
eğer, iş ken ce ye da ya na bi li yor ve bas kı la rı gö ze ala bi li yor sa so run
yok. Kan dı rıl mış ol sa bi le ik na ede bil me nin ko şul la rı hep var. Çünkü
vah şet ay yu ka çık mış. Ken di si gö rü yor, ya şı yor. Ay rı ca ar ka daş -
lar bu lun duk la rı her yer de an la tı yor lar: “Kür dis tan lı yız. Dev rim ci -
yiz, in sa nız. Bun dan ötürü içe ri atıl mı şız. Ve bu ra da he pi miz vah şe -
te ma ruz bı ra kı lı yo ruz. Bu bi lin di ği hal de düş ma na yar dım et mek
in san lı ğa kar şı suç iş le mek tir…” İs pi yon cu luk ya pan lar da ay nı ko -
şul lar da dır. Düş ma nın bu vah şi li ği nin, ya pıp et ti ği iş le rin ne den le ri -
nin ko nul ma sı, on la ra so ru nun in sa ni ya nı nın bi raz cık ol sun kav ra -
tıl ma sı, gü ven ve ril me si, sı cak ve in sa ni iliş ki ler içi ne çe kil me si,
cay dır ma da, is pi yon cu laş ma yı ön le me de en bü yük ve te mel si lah…
Baş ka yön tem ler yok muy du? Ta bii ki, var dı. Ba zı la rı nın açık tan
açı ğa teh dit edil me si, bu işin böy le git me ye ce ği, kar şı-dev ri min bu
sal dı rı la rı nın son su za ka dar sür me ye ce ği, fa şiz me ve sö mür ge ci li ğe
kar şı mü ca de le nin düş ma nın yap tık la rı nın he sa bı nı so ra cak şe kil de
güç le ne ce ği gün le rin hiç de uzak ol ma dı ğı, dev rim ci le rin bu ku ral -
la rı, tes li mi yet ko şul la rı nı par ça la yıp yır ta ca ğı ve böy le ge liş miş
mü ca de le ko şul la rı için de bu gün is pi yon cu lu ğa, iha ne te va ran la rın
o gün mutk la ka he sap ve re ce ği, üzer le ri ne dü şen bu ka ra le ke yi si -

207
le me ye cek le ri yö nün de açık uya rı lar da ya pı lı yor du. Ya ni ce za e vin -
de ki vah şet ten bu nal mış, da ral mış, kö rel miş be yin le rin açıl ma sı,
ya rı nı dü şün me si nin sağ lan ma sı, uf ku nun ge niş le til me si ça ba sı da
bir yön tem ola rak hep mev cut tu. Baş ka ki mi ko ğuş lar da, bü tün
risk ler gö ze alı na rak ba zı is pi yon cu la rın ce za lan dı rıl ma sı da ya şan -
dı… De di ği miz gi bi, is pi yon cu luk epey yol al mış ve ne re dey se ku -
rum laş ma ya doğ ru gi di yor… İda re güçlü bir de ne tim me ka niz ma -
sıy la gi de rek bu ağı da ha da faz la örü yor. Eğer bu na rağ men ko ğuş -
lar da bir ta kım ge liş me ler ol muş sa, da ya nış ma ya şan mış sa ve ba zı
ey lem ler ger çek leş ti ril miş se, o za man is pi yon cu la rın bi raz da ol sa
et ki siz bı ra kıl dı ğın dan söz et mek ge re kir. Bu nun da ba zı be lir gin
yön tem le ri var, ör ne ğin Dört ler’in bu lun du ğu ko ğuş ta, ida re nin is -
pi yon cu laş tır mak için el at tı ğı her in sa na yak la şım on la rı açık bi -
çim de kar şı cep he ye al ma şek lin de so mut laş mı yor; döv me, ko ğuş -
tan at ma vb. ye ri ne ik na yön te mi se çi li yor. Ama es ki 36. ko ğuş ta
ol du ğu gi bi teh dit ede rek döv me ler de söz ko nu su ola bi li yor.
- On la rı teh dit eden ar ka daş lar ye ni den is pi yon edi li yor muy du?
- Ol maz mı!.. Ama ar tık ta ham mül gü cü nün son had di ne ge len
ar ka daş is pi yon edil me yi, ce za lan dı rıl ma yı gö ze ala rak is pi yon cu -
yu uya rı yor, teh dit edi yor, ya da dö vü yor. Böy le si ti pik bir ör nek
28. ko ğuş ta ger çek leş miş ti. Bir çok ar ka da şın baş vur du ğu ik na
yön te mi so nuç ge tir me yin ce, da yan ma sı nı rı nın son nok ta sı na ge -
len A. Ke rim Boz dağ, M.G ve S.A isim li iki is pi yon cu yu şiş li yor.
Ay rı ca tu tuk lu öy le bir nok ta ya gel miş tir ki, ar tık gözü hiç bir şe yi
gör mez olu yor ve is pi yon cu nun yü zü ne hay kı rı yor ve “git! Ki me
söy ler sen söy le! Al çak!..” di yor, dö vü yor. Anın da is pi yon edi le ce -
ği ni bil di ği için iş ken ce yi gö ze alı yor. Za ten o in sa nı he men bu lun -
du ğu ko ğuş tan alıp baş ka bir ko ğu şa sür gün edi yor lar. Ya da eğer
ko ğuş ta bir lik sağ lan mış sa is pi yon cu yu kov ma şek lin de bir tu tum
da ser gi le ne bi li yor. Kı sa ca bir yer de bı çak ke mi ğe da ya nı yor, ölümü
gö ze ala rak is pi yon cu ya kar şı ta vır ge liş ti ri li yor. Bir is pi yon -
cu yu teh dit et mek, bel li be del le ri öde me yi pe şi nen ka bul et mek
an la mı na ge li yor… İs pi yon cu açı sın dan is pi yon dan vaz geç me si
bir nok ta dan son ra ar tık çok zor, bu nu gö rü yor sun, pa ça yı kap tır -

208
mış bir de fa! Ge ri ye dön me si bü yük öl çü de ölümü gö ze al ma sıy la
öz deş tir. Bu na rağ men yi ne de bir çok in san is pi yon cu ol mak tan
vaz ge çi ri le bil di. İda re nin va ad le ri nin bir an la mı ol mu yor, en kü -
çük ha ta da is pi yon cu su nu da unu fak edi yor. Ni te kim ço ğu de fa
öy le ol muş tur. Adam is pi yon cu dur, ama yi ne da yak yi yor, türlü iş -
ken ce ler den ge çi ri li yor. Zor la yap tı rı lı yor…
- Si ze ge lip, “zo ra ki is pi yon cu luk yap tır dı lar!” di yen ler olu yor
muy du?
- 35’te İ.H. Oruç dı şın da yok tu. Ama ko ğuş lar da du ru mu nu açık -
ca or ta ya ko yan lar var dı. Söy le me se de bi li ni yor ar tık, açı ğa çık -
mış, ken di si ni sak la sa da ar tık bir şey ifa de et mi yor. 35’te iş ken ce
ve da ya ğa olan za a fın dan do la yı is pi yon cu laş tı rıl mış bir in san var -
dı. Bir grup ar ka daş la bir lik te ko ğu şa gö tü rüldü. Ora da ar ka daş lar
ko nu şu yor. Ken di si ne “bu işe bir son ver!” di yor lar. O da du ru mu -
nu ko yu yor ve “da ya ğa ve iş ken ce ye kar şı ta ham mü lüm yok, kal dı -
ra mı yo rum, bir nok ta dan son ra di ren cim kı rı lı yor, ba na sor duk la rı -
nı ya nıt la mak zo run da ka lı yo rum” di yor. Ar ka daş lar “şim di ye ka -
dar ol du ğu gi bi bun dan son ra da üze ri ne ge le cek ler, kul lan mak is -
te ye cek ler, za a fı nı aş man ge re kir…” di yor lar. İs pi yon cu luk tan vaz -
ge çil di ğin de, tek rar dü şür mek için müt hiş yö ne li yor lar. Her gün ko -
ri dor la ra çı ka rıp de fa lar ca dö vü yor lar, ha va lan dır ma da gün bo yu
“yat-kalk-sü rün” yap tı rı yor lar. Ge re kir se bü tün ko ğu şu ce za lan dı rı -
yor lar, tam bir te rör es ti ri yor lar… Sö zünü et ti ğim bu ar ka da şa da
ay nı iş ken ce le ri de fa lar ca ya pı yor lar… Ama en so nun da ta vır ko -
yu yor ve ar tık is pi yon cu luk yap ma ya ca ğı nı söy lü yor. İda re ne ya -
par sa yap sın ar ka da şın di ren ci ni kı ra mı yor. Ve on dan ümi di ke si -
yor… Bu ar ka da şı mız o gün ler de tah li ye olup par ti ye ula şı yor, du -
ru mu nu an la tı yor. “Ba na ce za e vin de is pi yon cu luk yap tır dı lar, ama
sü reç için de za a fı mı aş tım, o zin ci ri kır dım. Ye ni den saf la ra ka tıl -
mak, hal kı mın kur tu luş mü ca de le sin de bir sı ra ne fe ri ol mak is ti yo -
rum” di yor. Tek rar saf la ra ka tı lı yor. Kür dis tan dağ la rın da TC’yle
sü rüp gi den ça tış ma la rın bi rin de şe hit olu yor…
- Si zin için bir sa kın ca sı yok sa, bu ar ka da şı isim ola rak bu ra da
ana bi lir mi yiz?

209
- Ta cet tin Arat…
- Böy le si baş ka ör nek ler var mı?
- İti raf yap tı rı lıp, da ha son ra iti ra fı nı ge ri alan, tah li ye ol duk tan
son ra par ti ye gi dip mü ca de le ye ka tı lan, şe hit olan da var. Ay nı du -
rum da olan, ger çek ten da yak ve iş ken ce zo ruy la is pi yon cu laş tı rı -
lan, ya da tüm den ol ma sa da kıs men is pi yon cu laş tı rı lan bi ri si
var… Da yak kar şı sın da bu işi yap ma yı ka bul edi yor, ama ko ğu şa
dö ner dön mez de yap tı ğı işi ya nın da ki ar ka daş la ra açık ça söy lü -
yor. “Be ni gö tü rüp iş ken ce yap tı lar, is pi yon cu luk yap ma mı is te di -
ler, da ya na ma dım, ka bul et tim, şu şu bil gi le ri ver dim. Bun dan son -
ra iş ken ce ye da ya na ma dı ğım için is te nen bil gi le ri ver mek zo run da
ka la ca ğım. Ama bu nu müm kün olan en alt dü zey de ya pa ca ğı ma
inan ma nı zı is ti yo rum” di yor… Os man Er dal’ın kal dı ğı ko ğuş ta is -
pi yon cu nun bi ri, bir grup ar ka daş otur muş, ken di ara la rın da ce za e -
viy le il gi li so run la rı ko nu şu yor sa, bu is pi yon cu, on la rın ya nı na git -
mek zo run da kal dı ğı an lar da, uzak tan “Vınn! Vınnn! An ten ge li -
yor!…” di ye ses le ne rek ko nu şan la rı uya rı yor. Bu dav ra nı şıy la,
“Ben gel dim. Ko nuş ma yın. An la tı ğı nız şey le ri duy ma ya yım!” de -
mek is ti yor. Ya ni is pi yon cu lu ğu ale nen ya pı yor, ilan edi yor, kim se -
ye za rar ver mek is te me di ği ni de bu dav ra nış lar la ser gi li yor… Yi ne
ay nı ko ğuş ta Meh met İzol di ye bi ri var. Dı şar da bi ze kar şı sa vaş -
mış ve ajan laş tı rıl mış bi ri. Ko ğuş ta da ko ğuş so rum lu su ve is pi -
yon cu ola rak ida re ta ra fın dan kul la nı lı yor. Bir gün yap tı ğı bir is pi -
yon so nu cu bir ar ka da şı mı zı as ker ler fe ci bi çim de dö vü yor lar. O
an baş ka bir is pi yon cu da İzol’un dö vü len ar ka da şa if ti ra et ti ği ni
söy lü yor. İda re ge rek is pi yon cu la ra, ge rek ko ğuş ta bu lu nan la ra
ken di si ne bağ lı ola rak ça lı şan ki şi le ri her ba kım dan de ne tim al tın -
da tut tu ğu nu gös ter mek için İzol’u çı ka rıp dö vü yor lar. İzol so pa yı
ye dik ten son ra ko ğu şa ge li yor, or ta ye re çı kı yor, her ke sin du ya bi -
le ce ği yük sek ses le ka rı sı nın adı nı anıp kü für edi yor. M. İzol ka rı -
sı nın ara zi kap ma sev da sı yü zün den bu iş le re bu laş mış. Ya ni bir
yer de yap tı ğı her şey den duy du ğu piş man lı ğı, ken di si ni o hal le re
dü şür dü ğü ne inan dı ğı ka rı sı na kü für ede rek açı ğa vur muş olu -
yor… Baş ka, ver di ği miz İ.H. Oruç ör ne ği var. Bu in san uyuş tu ru -

210
cu kar şı lı ğın da is pi yon cu luk ya pı yor. Uyuş tu ru cu al ma dı ğı za man
sü rek li baş ağ rı sı çe ki yor. İs ma il, baş lan gıç ta yap tı ğı işi müm kün
ol du ğu ka dar biz ler den giz le me ye ça lış tı. Fa kat giz le me ola na ğı
yok. İda re bu ada mı öy le si ne ace mi ce kul la nı yor du ki, gö rüş ya da
avu kat günü ol ma dı ğı hal de, “ha di gö rü şe, ha di avu kat gö rü şü ne
gi di yor sun” di ye rek alıp gö tü rü yor du. An la ma mak için ap tal ol -
mak ge re kir. Son ra da an lat tı ğım gi bi iki li oy na ma ya baş la dı.
- Bi raz ön ce es ra rın da bu iş için bir yem ola rak kul la nıl dı ğın -
dan söz et miş tin?
- Di yar ba kır lı bi ri var mış. Bu adam lüm pen bi ri… Es rar alış -
kan lı ğı var. Esat Ok tay ona sü rek li es rar içi re rek, bu alış kan lı ğın -
dan ya rar lan dı ve is pi yon cu ola rak kul lan dı…
- İsim ver me niz de bir sa kın ca var mı?
- İs mi Şa ban Me nek şe…
- Pe ki, is pi yon yü zün den ya şa mı nı kay be den in san lar ol du mu?
- Ol du ta bii… En ti pik ör nek Ali Sa rı bal’ın ölü mü dür. Kal dı ğı
ko ğuş ta bu lu nan Nev zat isim li bir is pi yon cu ta ra fın dan ida re ye,
“ye mek du a sı oku mu yor lar” di ye ih bar edi li yor lar. Ali, Par ti zan
Da va sı’ndan yar gı la nı yor du. Bu nun üze ri ne Ali ve bir-iki tu tuk lu -
yu ko ğuş dı şı na çı ka rıp ka las lar la dö vü yor lar, Ali’yi öl dü rü yor lar.
- Ne acı bir du rum. Ölüm ne ka dar ucuz! Baş ka ne gi bi ör nek ler
var? Bu ra da an la tıl ma sı ge re ken çar pı cı olay lar, de ği şik tip ler var
mı?
- Öy le çok ki, han gi bi ri ni an la ta cak sın… Ama sa nı rım, “uya -
nık”la rı da bu ra da ele al mak ge re ki yor… Çok az da ol sa, uya nık lar
de di ği miz bir ke sim var dı. On la rı şöy le ta nım la ya lım: Bi li yor lar ki
bu lun duk la rı ko ğuş ta dev rim ci ler ara sın da bel li bir iliş ki var ve bu
iliş ki le rin ida re ce açı ğa çı ka rıl ma ma sı için ça ba için de ler. Dev rim -
ci ler ko ğuş la rın dan ba zı in san la rın is pi yon cu laş tı rıl ma sı nı ön le -
mek için el le rin den ge len her şe yi ya pı yor, za yıf ve ka rar sız in san -
la rı her ba kım dan ida re kar şı sın da ko ru mak, ağa düş me si ni ön le -
mek is ti yor ve böy le in san la rın ih ti yaç la rı nı kar şı lı yor lar. Dost luk -
la rı nı sun ma dan tu ta lım da, ola nak la rı pay laş ma ya ka dar açık ve
sa mi mi dav ra nı yor lar. Hat ta böy le le ri nin da ya ğa kar şı za af la rı var -

211
sa, sı ra da yak la rın da ol sun, baş ka ne den ler den kay nak la nan da yak -
lar da ol sun, on la rın müm kün ol du ğu ka dar az dö vül me si ni sağ la -
mak için ara la rın da an la şı yor lar. Ba zen on la rın ye ri ne so pa ye me -
ler bi le ya şa nı yor. İş te “uya nık lar” dev rim ci le rin bu gü zel ve in sa -
ni yak la şım la rı nı is tis mar et me ye so yu nu yor ve soy suz la şı yor lar dı.
Ör ne ğin; “ba na beş pa ket si ga ra alın maz sa gi der is pi yon cu luk ya -
pa rım” gi bi şan ta ja baş lı yor lar.
- Açık bi çim de ha!..
- İs tis na da ol sa böy le açık tan his set ti ren tip ler var… Avan ta,
baş ka sı nın sır tın dan ge çin me, bu nu sağ la mak için de de ğer le ri ni
sa tı şa çı kar ma ola yı ya şa nı yor. İs te di ği ba zen si ga ra olu yor, ba zen
baş ka bir şey. Red de di lir se is pi yon cu ola ca ğı nı söy lü yor!..
- Pe ki siz ne ya pı yor su nuz? İs te ne ni alı yor mu su nuz?
- Alı nı yor… Her şey açık oy na nı yor. Düş man sa na kar şı bir po -
li ti ka ge liş ti ri yor. Sen kar şı po li ti kay la onu ve ama cı nı et ki siz leş -
tir mek zo run da sın. Or tam ne olur sa ol sun hâlâ dev rim ci de ğer ler
ko ru nu yor sa ve bel li dü zey de de ol sa bu de ğer le ri o zor ko şul lar
al tın da bir ya şam bi çi mi ha li ne ge tir me mü ca de le si ve ri li yor sa,
düş ma nın ge liş tir mek is te di ği tak tik le re kar şı sen de sa hip ol du ğun
bu amaç için elin de ki her ara cı kul lan mak zo run da sın. Ya ni bir ta -
raf ta is pi yon cu du ru mu na dü şü rü len le ri vaz ge çir mek ve ken di le ri -
ne ge tir mek için on ca ça ba ser fe dip on la rı bir nok ta da tut mak için
po li ti ka lar üre tir ken, öte ta raf tan böy le bir yak la şı mın ba zı tü re di
uya nık la rın doğ ma sı na ne den ola bil di ği ni gö rü yor sun. Baş ka sı nın
sır tın dan in san lı ğı sa ta rak ge çin mek is te yen ki şi ler çı kı yor. Çok az
ol sa da dev rim ci le ri is tis mar et me nin ya nın da bu tip ler esas ola rak
za yıf in san la rı da ha çok he def li yor lar dı. On lar da is pi yo na uğ ra -
ma mak için is tek le ri ni kar şı lı yor, hat ta ba zı la rı ya ran mak, göz le ri -
ne gir mek için tüm ola nak la rı nı su nu yor lar dı.
- “Şu bis kü vi le ri al da, bi zi ba ğış la!..” de di ği niz “in san lar”
mıy dı?
- Böy le iş ler da ha çok ko ğuş lar da ol muş… Hüc re ler kıs mın da
ise Oruç bu eği lim ler için dey di. Böy le açık tan da yat ma yap mı yor -
du, ama ge nel ko nu mu mu zu bil di ği için ba zı şey le ri hüc re sin de

212
bu lu nan ar ka daş la ra kar şı koz ola rak kul lan mak is ti yor du. Ve ara -
la rın da ör tülü bir dö vüş baş lı yor du. Ko mün ku rul muş, ona his se ti -
ril me me ye ça lı şı lı yor, bu nun için çe şit li yön tem ler ge liş ti ril miş, ti -
tiz lik le uy gu la nı yor. Ama içi miz de dir, bir nok ta dan son ra se zi li yor.
Ko mü nün var lı ğı nı an la dı ğı nı far ke di yor sun. Oyun baş lı yor. O bu
du ru mu koz ola rak kul la nıp se ni ke mir mek, sen den ya rar lan mak
is ti yor. Kan tin den ge len yi ye cek le ri, eş ya la rı hiç kim se ye da nış -
ma dan gi di yor “de net li yor”. Faz la sıy la alı yor. “Yap ma!” di ye mi -
yor lar. Eğer der sen, bü yük bir per va sız lık la “ya pı yo rum iş te!” di -
yor. Öte si ne gi di yor sun. Git ti ğin za man ko mün açı ğa çı ka cak, o
iliş ki tar zın dan da vaz ge çe mez sin. Ve baş lı yor ödün ler ve ril me ye.
Ba zen açık ta lep ler de bu lu nu yor, “be nim pa ram yok, ba na şun la rı
şun la rı alın” di yor. Eğer kar şı la mak is te mez sen, o an is pi yon cu
yö nünü bir koz ola rak şöy le ifa de edi yor: “He pi miz dev rim ci de ğil
mi yiz?” As lın da bu “dev rim ci de ğil mi yiz!” söz le ri sa na ya pı lan bir
uya rı dır! Çok kur naz, til ki gi bi bi ri si. Ya nın da ka lan ar ka daş lar iyi
ta nı mış lar, özel lik le ri ni bi li yor lar. “Dev rim ci de ğil mi yiz?” uya rı sı
as lın da “ka fa mı boz ma yın, gi der iliş ki ni zi, ko münü, bil di ğim her
şe yi ida re ye söy le rim!” an la mı na ge li yor. Şu da var ki, bu tip le ri
diz gin le me de ge liş tir di ği miz kar şı ta vır lar hep olum lu so nuç ver di.
Oruç, ko mün iliş ki mi zi hiç bir za man ida re ye bil dir me di.
- İs pi yon cu lu ğun uya nık lık la ör tüştüğü bu nun gi bi baş ka çar pı -
cı du rum lar var mı?
- As lın da Di yar ba kır Zin da nı’nda bu olay in ce le nir se, ken di ba -
şı na cilt ler do lu su bir mal ze me nin or ta ya çı ka ca ğı nı be lir te lim.
De ği şik sı nıf ve ka te go ri ler den, fark lı an la yış lar da olan, de ği şik
yön tem ve uy gu la ma la rın ge tir di ği, açı ğa çı kar dı ğı in san tip le ri
gö rür sün. Ör ne ğin Müm taz Ko tan… Adam gü ya si ya si kim lik tir.
Bir ha re ke tin li de ri dir. Ko ğuş ta ki min is pi yon cu ol du ğu nu bi li yor.
İda re ye git me si ni is te di ği bil gi yi onun ara cı lı ğıy la gön de ri yor.
Ken di si açık tan is pi yon cu luk yap mı yor. Kim se ye sez dir me den,
hat ta bel ki de is pi yon cu luk ya pan ada ma bi le far ket tir me den is te -
di ği bil gi yi sız dı ra bi li yor… Böy le tip ler iş te… HK’li bir ar ka daş -
tan din le miş tim. Ko ğuş lar da baş ka il ginç yön tem ler de kul la nıl -

213
mış. İda re 14. ve 38. ko ğuş ta ka lan iti raf çı lar ara sın dan ba zı la rı nı
se çip, “meh met cik oku lu” di ye ad lan dı rı lan, ce za e vi nin si ne ma sa -
lo nu na gö tü rüp eği ti yor. MİT’le iliş ki si olan su bay ve Esat Ok tay
da bu eği tim de bu lu nu yor. Bun la ra ko ğuş lar da na sıl ça lı şı lır, ne le -
re dik kat edi lir, na sıl ha ber le şi lir vb. ko nu lar da sı kı bir eği tim ve ri -
li yor. “Siz ar tık MİT ele ma nı sı nız!” de ni le rek “pa ye”len di ri yor lar.
As lın da MİT üye si fa lan de ğil ler, kul la nı lan sı ra dan is pi yon cu lar -
dır. Son ra, san ki ce za e vi ne ye ni gel miş gi bi es ki ko ğuş la rı na de ğil -
de baş ka ko ğuş la ra gön de ri yor lar. Ki, bu da iliş ki ku ra ma ma nın ve
tec rit li ğin ne de re ce kötü so nuç la rı ol du ğu na bir ör nek tir. Ko ğuş lar
ara sı iliş ki ol sa ki min ne ol du ğu, han gi ko ğuş tan gel di ği, ye ni tu -
tuk la nıp tu tuk lan ma dı ğı kı sa sü re de tüm ce za e vin de öğ re ni lir. Bir
ko ğuş ta ki is pi yon cu la rı baş ka ko ğuş lar öğ re ne mi yor. İs pi yon cu ol -
du ğu bi lin mi yor. İda re alıp baş ka ko ğu şa ver di ğin de her han gi bir
tu tuk lu ola rak kar şı la nı yor. HK’li ar ka da şın an lat tı ğı na gö re, o dö -
nem 22. ko ğuş tan ida re is pi yon cu çı ka ra mı yor, dı şar dan iki ki şi
ge ti ri yor lar. Bun lar Bat man’da muh tar lık ya pan bi riy le, Er ga ni
ASK-DER (An ti-Sö mür ge ci Kül tür Der ne ği) baş kan lı ğı yap mış
bir ala-Rız ga ri ci… İki si ni de ge ti rip 22. ko ğu şa yer leş ti ri yor. Bun -
lar bir gün ka pı al tın dan not atar ken ya ka la nı yor, not el le rin den
alı nıp oku nu yor. Şöy le şey ler ya zıl mış: “Sa yım sı ra sı na gö re 1’den
21’e ka dar olan ki şi ler ko ğuş için de si ya si fa a li yet sür dü rü yor lar.
Marş söy le mi yor lar, ya tı yor lar. Son dan iki ki şi de MİT’ten dir.”
- De se ni ze adam lar cid di cid di ken di le ri ni MİT ele ma nı say mış -
lar…
- Öy le cid di ha va lar ve ril miş… Ama “meh met cik oku lu me zu -
nu” sı ra dan is pi yon cu lar iş te!.. Bu olay dan son ra ger çek kim lik le ri
açı ğa çık tı ğı için ida re bun la rı açık tan ça ğı rıp bil gi alı yor. Ar ka -
daş lar sa on la rı et ki siz ha le ge tir mek için epey ça ba sar fe di yor. So -
nun da iki si ni de baş ka ko ğuş la ra gö tü rü yor lar… Ba zı ko ğuş lar da
ise ida re, is pi yon cu la ra ko ğuş ve tek tek in san lar la il gi li ola rak ka -
pı ar ka sın da ra por yaz dı rı yor. Bu ra por lar Esat Ok tay ve A.O. Ay -
dın’a gi di yor. Hat ta dos ya la nıp sav cı lı ğa bi le gön de ri li yor…
- Si zin tüm bu sü reç için de tes bit et ti ği niz ne ka dar is pi yon cu

214
var dı? Ve na sıl de ğer len dir me ye git ti niz?
- Sa yı ola rak bir he sap çı kar ma dık… Ta bii bun la rın çe şit li ka te -
go ri le re gö re ay rış tı rıl ma sı var. Ce za e vi ne gi ren ve çı kan lar la bir -
lik te sa yı ar tar. Bu so ru nu sü re ci, bu sü reç te or ta ya çı kan is pi yon -
cu la rı çev re le yen ko şul la rın ya nı sı ra, et ken olan di ğer de ğiş ken,
öz gün fak tör le rin ışı ğın da ele al mak, in ce le mek da ha doğ ru. En
ge nel an lam da ço ğu nu ye ni den ka zan mak yö nün de po li ti ka lar iz le -
dik. Şöy le so ru la bi lir: Aca ba on la rı ka zan ma ya ça lış ma mız yan lış
mıy dı? Ha yır, de ğil di. Bu yak la şı mı mız doğ ruy du. Ve so nuç alı -
cıy dı. Düş man in san ca olan her şe yi yı kıp ez mek, geç mek is ti -
yor… Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi bir sa vaş ala nı… Ger çek bir la -
bo ra tu var! Fa şist dev let, tut sak la rı ko bay ola rak kul la nı lı yor…
Ama ay nı za man da Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi bi zim için de bir la -
bo ra tu var, ger çek bir sı nav ye ri. Ken di mi zi ta nı ma, öğ ren me ye -
ri… Üç yıl lık vah şet dö ne min den son ra, di re niş ler le düş man oto ri -
te si kı rıl dı, sal dı rı püs kür tüldü. Bir yer de geç miş hü kü met le rin de -
di ği gi bi “en kaz dev ral dık!..” İşi miz çok zor du. Hem bu, hem de
du mu ra uğ ra tı lan ör gütlü ya şa mı mı zın ye ni den ya ra tıl ma sı gi bi
ko nu lar da yap ma mız ge re ken çok şey var dı. Geç miş ten ör nek ala -
ca ğı mız tec rü be ler yok. Ola nı bi te ni, in san la rı ka te go ri len dir me,
sı nıf lan dır ma ve bu na gö re ta vır koy ma zo run lu lu ğu muz var. Çok
şey ler ya şan mış, ama yap tı rım la rın ve ce za lan dır ma la rın kit le de
bi lin ce çı ka rıl ma sı, dü şün ce de sis tem leş ti ri le rek açık lan ma sı hep
ek sik kal mış. Bun la rı ta nım la ma, ad lan dır ma, on la ra kar şı ta vır be -
lir le me bir ih ti yaç ve zo run lu bir gö rev. Çok uğ raş tık… İn san, in -
san lık tan çı ka rıl mış, en kaz ha li ne ge ti ril miş. Ama so rum lu lu ğun
var. Ata mı yor sun, red de de mi yor sun… Yüz ler ce in sa nı ne re ye ata -
cak sın, na sıl re de de cek sin? On la rı ye ni den şe kil len dir mek, ye ni -
den top lu ma ka zan dır mak ye ni den in sa ni iliş ki le re sok mak ge re ki -
yor. So run bu… Ama bu nu ya par ken de ör güt öl çü le ri ni, iliş ki le ri -
ni su lan dır ma mak, dev rim ci öl çü ler den, de ğer ler den ve an la yış lar -
dan ta viz ver me mek için açık ka pı bı rak ma mak zo run da yız. Dev -
rim ci oto ri te ve dev rim ci di sip lin tut sak lar ara sın da ye ni den in şa
edi lin ce, böy le in san lar ken di le ri ni boş luk ta bul du lar. Ör ne ğin,

215
1983 Ey lül di re ni şin de, al çak lı ğın ve re zil li ğin en ko yu su nu ya şa -
yan, işi ken di ar ka daş la rı na iş ken ce yap ma ya ka dar gö tü ren bir
Ha san Ga rip ge lip bi ze sı ğın dı. 35’e gel di. Bir kaç gün hüc re de
kal dı. Biz den ka bul gör me yin ce ge ri gö tü rüldü… Yi ne o di re ni şin
bi ti min de, da ha ön ce sö zünü et ti ğim Ce mal Öğer ve kar de şi de ge -
lip bi ze sı ğın dı lar. On lar da bir kaç gün hüc re de kal dık tan son ra sa -
hip çık ma dı ğı mız için ge ri gö tü rül dü ler. Bu işi gö nüllü ya pan ve
her ba kım dan bit miş in san es ki le ri ne ka pı mı zı bir da ha aç ma dık.
Ama için de bir neb ze de ol sa ışık kal mış her in sa na ye ni den yö nel -
me yi ve ka zan ma yı bir gö rev bil dik. Ço ğu nu kur tar dık. Ara la rın da
Ta cet tin gi bi gi dip şe hit dü şen in san lar da çık tı… Bun lar hep sı nıf -
lan dı rıl dı, de ğer len di ril di. So nuç ta ço ğu nun ko ğuş tan atıl ma ma sı nı
–gö nüllü, sis tem li ya pan lar ha riç–, di ğer le ri nin ken di le ri ni teş hir
et mek, kit le önün de mah kum et me le ri kay dıy la bi zim le kal ma la rı -
nı, ye ni den eği tim sü re ci ne so kul ma la rı nı sağ la dık…
- Pe ki bu bö lüm de ek le mek is te di ğin ye ni bir şey var mı?
- Bir iki şey da ha ek le ye lim… Ce za e vin de vah şet, te rör, her şe yin
tut sa ğa kar şı kul la nıl ma sı söz ko nu su. Ana-ba ba sev gi si, ai le iliş ki le -
ri, faz la ce za al ma kay gı sı ve bü tün bun la rı ge ri de bı ra kan, ne za -
man ve na sıl bi te ce ği bi lin me yen, as lın da hiç bit me ye cek miş gi bi
gö rü nen zu lüm gün le ri, çe ki len acı lar, ce hen ne mi azap lar hep tut sa -
ğı dü şür me nin ara cı ola rak kul la nıl mak is ten di, kul la nıl dı. Tut sak si -
ga ra sız dır, aç tır, su suz dur. Tek bir sa ni ye boş vak ti yok tur, ra hat bı -
ra kıl maz, en kü çük bir soh bet ten, en in sa ni şey ler den uzak tır, mah -
rum dur. Bun lar so nun da in sa nı öy le bir nok ta ya ge ti ri yor ki, top lu -
mu dü şün mek, ge nel de in san lı ğı dü şün mek, ora da ki kit le yi dü şün -
mek, on lar la bü tün leş mek, so rum lu luk duy mak, on lar için fe da kar -
lık lar da bu lun mak ola yı, bü tün bu kı sıt la ma lar ve ku şat ma lar için de
sı nır la na bi li yor. Ken di ken di siy le baş ba şa ka lan ki şi nin dü şün ce si
du mu ra uğ rar, uf ku ka ra rır. Bu sığ lık ko yu laş tık ça, tüm dik ka ti ken -
di “be ni” üze rin de yo ğun la şır, bü tün me la ke le rin, ye te ne ğin ve ze -
ka nın ora ya ka na li ze ol ma sı na va rır. Ya ni ki şi de ki kay gı ar tık “top -
lu ma, hal ka bir kat kım ol sun, bu top lu mun, hal kın, dev ri min, sos ya -
liz min de ğer le ri ni, özel lik le ri ni ko ru ya yım. Öne çı ka ra yım” de ğil dir.

216
Onun ye ri ne, “ken di mi kur ta ra yım, da ha az acı çe ke yim, fi zi ki var lı -
ğı mı ne pa ha sı na olur sa ol sun ko ru ya yım, sür dü re yim” kay gı sı ağır
ba sar. Bu ko şul lar ba zı in san la rın her yö nüy le bi ti şi ni ge ti re bi lir.
Adam ken di li ğin den gel miş tes lim ol muş, ai le si nin tes lim et ti ği,
dev rim ci lik le il gi si, her han gi bir ba ğı kal ma mış in san la rın sa yı sı hiç
de az de ğil. Po li tik ya şam la ger çek an lam da bir ta nı şık lı ğı ol ma mış,
kim lik bu la ma mış in san la rın da sa yı sı az de ğil. Böy le bir bi le şi mi
olan, bin ler ce in sa nın ge lip geç ti ği Di yar ba kır Zin da nı’nda, düş ma -
nın ge nel ola rak in san la rı dü şür me de önü ne koy du ğu he def ler ve
bun da var dı ğı nok ta ve ya bu nu uy gu la ma de rin li ği, ka tet ti ği yol hiç
de az de ğil. Ni ye az ol ma dı ğı nın da bu man za ra çer çe ve sin de gö rül -
me si, an la şıl ma sı ge re kir…
Ek Bö lüm:
Ali Sa rı bal’ın öl dü rül me sin de bir ta nık lık
“Kal dı ğı mız ko ğuş çok ka la ba lık tı. Mev cu du muz yak la şık 110
ki şi ci va rın day dı. Üç kat lı tah ta ran za lar da is tif le me uyu yor duk.
Ay nı yö re den ol ma ve ay nı da va lar dan yar gı lan ma ne de niy le ko -
ğuş ta ki tu tuk lu la rın ço ğu bir bi ri ni ta nı yor du. Ali Sa rı bal hüc re ler -
den ko ğu şa gö tü rü len ler den miş. Ye ni ko ğuş açıl dı ğın da, 30-35 ki -
şi lik bir grup ora ya yer leş ti ril miş, Ali de on la rın ara sın day mış.
Ben Mar din’den gel di ğim de Ali so rum luy du. Dü rüsttü, iyi bir
in san dı. Fa kat ko ğuş so rum lu lu ğu kı sa sürdü. Çünkü iki de bir ce -
za e vin den po lis so ruş tur ma sı na alı nı yor du. Sa nı rım o ara iki-üç
de fa git ti gel di. Her gi di şin de, ge ri ge ti ri liş sü re ci uza dı ğı için ko -
ğu şa ye ni iki so rum lu atan dı. Ha san Bo ra, Nev zat Gül te kin. İlk so -
rum lu Ha san’dı. Bun lar ilk ön ce biz den ya nay dı. Ya da biz öy le
sa nı yor duk. Ko şul lar ağır laş tık ça, ka rek ter le ri de de ğiş me ye baş -
la dı. So nun da “Hay dar’ın bir uzan tı sı” ol muş lar dı (’Hay dar’: Ka -
las tan ya pıl ma so pa. R.S.)
Ali’nin ola yı, Ara lık’ta baş lar, ama bü tün yo ğun lu ğu nu da ha çok
Ka sım’da his set tir di ği için, ön ce o gün le ri an lat mak ge re kir. Yu ka rı -
da sö zünü et ti ğim iki ki şi so rum lu ol duk tan son ra, Ali sü rek li ken di

217
dö ne min de ki uy gu la ma lar la bun la rın uy gu la ma la rı nı kar şı laş tı rır,
eleş ti ri ler de bu lu nur du. Ve bu nu ço ğu kez açık açık ya par dı. Ye ni ku -
ral ve ye ni yap tı rım lar, ye ni da yat ma lar da ha çok o gün ler de uy gu -
la ma ya so ku lu yor ve çar kın vi da la rı sı kış tı rı lı yor du. Di yar ba kır böl -
ge sin de ki olay la rın bir ço ğun da adı geç ti ği için, üs teğ men A.O. Ay -
dın’ın ken di si ni ça ğır dı ğı nı, iti raf çı ol ma sı için ‘tav si ye’ler de bu lun -
du ğu nu söy le miş ti. Bu olay dan son ra ba zı ça vuş ve er ler ona ta kı lı -
yor du. 10 Ka sım günü onun la bir baş ka tu tuk lu Ata türk hey ke li nin
önün de say gı du ru şun da bu lun ma ya gö tü rül dü ler.
Ko ğuş ta dü zen siz lik ve ku ral la ra uy ma yan lar var di ye ida re ye
is pi yon gi di yor. 19 Ka sım günü sa bah ha va lan dır ma sı na çık tık tan
son ra dört ar ka da şın adı okun du. Bun lar, Ali ve ay nı da va dan yar -
gı la nan iki ki şi, bir de HK’den yar gı la nan bir baş ka sıy dı. Özel iş -
ken ce uy gu la ma la rı baş la dı. Ni yet le ri nin ne ol du ğu bel liy di. Sü -
rek li işi yo ku şa sü rü yor lar, bil mem han gi mar şın on kı ta sı nı oku!
Bil mem han gi mar şın dör düncü kı ta sı nı ters ten oku, vb. de ne rek
ya pı lan her yan lış ta dö vü yor lar dı. Da yak ve marş söy let me fas lı
bit tik ten son ra içe ri alın dık. Da ha ran za la rı mı za otur ma mış tık ki –
öğ le den ön cey di– Ka ra Be la de ni len ça vuş, do kuz-on gar di yan la
ko ğu şa gir di. Elin de bir ka ğıt par ça sı var dı. Biz ko ğu şun en dip
kö şe sin dey dik. Ali’nin ya ta ğı da ora day dı. Ça vuş, ‘bu ko ğuş ta dua
oku ma yan lar var’ di ye rek sö zünü et ti ğim dört ar ka da şın isim le ri ni
oku du. Bi ri mah ke me ye git ti ği için di ğer üçüncü ko ğu şun or ta sı na
çı kar dı lar. Sor gu suz su al siz ye re yı kıp vur ma ya baş la dı lar. Hep si -
nin el le rin de ka las lar var dı. Uzun ca bir sü re döv dü ler. Son ra ko -
ğuş tan dı şa rı çı kar dı lar. Bu ara dan HK’den olan ar ka daş ba yıl -
mış tı. Onu ya ta ğı na ya tır dı lar. Ali’ye uzun sü re dış ka pı nın önün de
da yak atıl dı. Biz hep ne ol du ğu nu an la ma ya ça lı şı yor duk. Öğ len
ye me ğin den kı sa bir sü re ön ce, Ha san’ı içe ri ge tir di ler. Di yar ba kır
Zin da nı’nda da yak ye me nin na sıl ol du ğu nu ya şa yan lar bi lir. Ha -
san içe ri gir dik ten son ra, dı şar da ka pı nın önün de tek rar Ali’nin
se si gel me ye baş la dı. İs tik lal mar şı nın on kı ta sı nı yük sek ses le
oku tu yor lar dı. Ama se si ke sik ke sik ti. Son ra dan öğ ren di ği miz ka -
da rıy la, esas du ruş ta İs tik la mar şı nı yük sek ses le okur ken as ke rin

218
bi ri elin de ki san dal yey le sır tı na sü rek li vu rup onu de vir me ye ça lı -
şı yor muş. Ali’nin her ye re düş me sin de tek rar aya ğa kal dı rı lıp hem
marş söy le ti yor, hem de vu ru yor lar mış. San dal ye de mir ol ma sı na
rağ men kay nak ye rin den at mış kı rıl mış!.. Ye mek sa a ti ge lin ce onu
bir tor ba gi bi içe ri at tı lar. Vu cu du sim si yah tı. Te ni do ku nul ma ya -
cak den li şiş miş ti. Ya rı bay gın du rum day dı. Ka pı önün den alıp ya -
ta ğı na ge tir di ler. Tam bu sı ra ye mek gel di. Ye me ği içe ri alıp du a ya
baş la mak üze rey ken Ali’nin zor la kal dı rı lıp du a ya ka tıl ma sı nı sağ -
la dı lar. Onu zor la du a ya kal dı ran ko ğuş gar di ya nıy dı. Ali’nin se si
kı sıl mış tı, çık mı yor du, in li yor du.
Öğ le den son ra du ru mu da ha da ağır laş tı. Du rum ko ğuş gar di -
ya nı na söy len di. Ya nı mız da tıp ta oku yan bir öğ ren ci ol du ğu için
ge liş me le ri bi li yor duk. Nab zı he men he men hiç at mı yor du. Bü tün
ha ya ti fonk si yon la rı dur muş gi biy di. Bu hal dey ken onu alıp dı şa rı
çı kar dı lar. Ko ğu şun bi ti şin de ki fo toğ raf ha ne ye gö tür dü ler. Ora yı
gar di yan lar kul la nı yor du. Ali ora da bek le til me ye baş lan dı. Bu ara
tıp ta oku yan ar ka daş da ba şın da bek le di. Ak şam ol du. Ce za e vi
dok to ru ge lip mu a ye ne et ti. İkin ci gü nün ak şa mı has ta ha ne ye kal -
dı rıl dı. Bir kaç gün son ra da öl dü ğünü öğ ren dik.
‘Bun lar ko ğuş ta hu zur suz luk ya ra tı yor, ye mek du a sı oku mu yor -
lar’ di ye Nev zat ta ra fın dan is pi yon edil miş ler…”
(Ay nı ko ğuş ta ka lan Cu ma Ku yu kan’ın an la tı mın dan…)
İbiş Ural’ın öl dü rül me si
ola yı na bir ta nık lık
“İbiş Ural na ma zın da ni ya zın da yaş lı bi riy di. Ay nı ko ğuş tay dık.
PKK’ye yar dım, ya tak lık et ti ği ge rek çe siy le içe ri alın mış tı. Yurt se -
ver bir in san dı. Bir gün, A.O. Ay dın ta ra fın dan çağ rıl dı. D Blok
ana ko ri dor ka pı sı na gö tü rüldü. Ora da ken di si ne bu ki şi ta ra fın -
dan is pi yon cu luk da ya tıl dı. Ka bul et tir mek için çok zor la dı lar.
İbiş Ural bü yük bir mo ral bo zuk lu ğu için de ko ğu şa döndü. Ken -
di si ne is pi yon cu luk tek lif edil di ği ni PKK Cey lan pı nar-Vi ran şe hir
Da va sı’ndan yar gı la nan Aziz Er yıl maz, Mah mut Ma nas, Ha lik ve

219
Şa kir Ayav’a söy le di. Bu ar ka daş lar ise mo ral ve rip bu işi yap ma -
ma sı nı, ‘tek lif le ri ni red de der sem ba şı ma bir şey ge lir’ dü şün ce si ne
ka pıl ma ma sı nı, kork ma ma sı nı, bu nun ge çi ci bir du rum ol du ğu nu,
bir sü re son ra at la tı la ca ğı nı, o gün le rin uzak ol ma dı ğı nı, o za ma -
na de ğin onu ru nu ko ru ma sı ge rek ti ği ni an lat tı lar.
İki gün son ra sor gu dan ye ni dö nen İbiş Ural ko ğuş tan dı şa rı çı -
ka rıl dı. Kürt çe ko nuş tu ğu ve si ya si pro pa gan da yap tı ğı ge rek çe siy -
le iş ken ce edi lip 36’ya alın dı. Ara dan iki sa at ka dar bir sü re geç -
me miş ti ki Esat Ok tay ko ğu şa dam la dı. An ti-ko mü nist bir nu tuk
çek tik ten son ra git ti. Ar dın dan da İbiş Ural’ı ge ri ge tir di ler. Bu
ara da tüm ko ğuş sa kin le ri tek ayak üze rin de sa at ler ce bek le til di.
Bir gün son ra İbiş Ural tek rar ka pı ar ka sı na çağ rıl dı. Genç li ğe
hi ta be oku tul ma ya baş lan dı. Oku ya ma yın ca fe ci şe kil de dö vüldü.
Da yak tan son ra ay nı gün İbiş Ural ida re nin ken di si ni ödür mek is -
te di ği ni ve çok kork tu ğu nu ba zı ar ka daş la ra söy le di.
Bir haf ta son ra, Sa lı günü zi ya re te gi der ken yol da ken di si ni
dur du ran ko ğuş gar di ya nı is pi yon cu luk yap ma tek li fi ni ge ri çe vir -
me me si ni, ka bul et me si nin ken di si için iyi ola ca ğı nı söy lü yor. İbiş
Ural bu kez açık bi çim de böy le bir ola yı ka bul et me di ği ni, yap ma -
ya ca ğı nı be lir ti yor, tek li fi bir kez da ha red de di yor.
Bir da ha fe ci şe kil de dö vüldü. Ka fa sı de fa lar ca du va ra vu rul du.
Beş da ki ka son ra şu ur suz şe kil de sü rek li ba ğı ra rak ve ‘mer ha met
edin, ye ter ar tık’ hay kı rış la rıy la ko ğuş ka pı sın dan içe ri atıl dı. Or -
ta ye re yı ğı lıp kal dı.
He men ko ğuş gar di ya nı nı ça ğır dık. Du ru mu ha ber ver dik. Git ti,
çok geç me den de Esat Ok tay, Mi nik as teğ men, dok tor, blok ça vuş la rı
top lu ca gel di ler. İki iğ ne ya pıl dı. Mi nik ‘bu adam nu ma ra ya pı yor’
de di. Nu ma ra ya pıp yap ma dı ğı nı an la mak için bir ça but par ça sı yak -
tı. İbiş Ural’ın yü zü ne tut tu, bur nu nu yak tı. Tep ki ver me di ği gö rü lün -
ce has ta ha ne ye kal dır ma ya ka rar ver di ler. Üç-beş gün son ra has ta -
ha ne de öldü. Öldüğü gün Esat Ok tay ko ğu şa gel di ‘ba şı nız sa ğol sun.
O yaş lı adam yük sek tan si yon dan öl dü’ de di. Ko nu şur ken yü zün de
alay lı bir ifa de var dı.
Ay nı gü nün ak şa mı sa at on bir su la rı na he pi mi zi alıp as ker le rin

220
is ti ra hat ve ye mek ha ne ola rak kul lan dık la rı bö lü me gö tür dü ler.
Tek tek he pi mi ze ön ce den ha zır la dık la rı ya zı lı iki so ru ver di ler ve
ya nıt la ma mı zı is te di ler. Ka ğıt ta ki so ru lar şöy ley di:
1- Ah met oğ lu İbiş Ural gö rüş son ra sı üzün tülü müydü?
2- Her han gi bir şe kil de per so nel ta ra fın dan ken di si ne sert bir
şey ler vu rul muş muy du?
He men he pi miz ikin ci so ru yu ya nıt la dık. Olan la rı yaz dık ve
onun iş ken cey le öl dü ğünü be lirt tik. Ya nıt la rı mı zın ay nı ol ma sı üze -
ri ne A.O. Ay dın küf re de rek üze ri mi ze yü rüdü. As ker le re bi ze sal -
dır ma sı em ri ni ver di. Sal dır dı lar. Uzun sü ren bir iş ken ce se an sın -
dan ge çi ril dik.
Ar dın dan tek tek, sav cı Mu zaf fer Ya ra ba şı’nın kar şı sı na çı ka rıl -
dık. O da ay nı so ru la rı sor du. Biz den yi ne ay nı ya nı tı alın ca kız dı.
‘Tra fik ka za sı ge çir di mi?’ di ye alay lı bir so ru sor du. Bu tarz, ya ni
is te ği ne uy gun ya nıt ve ren le rin ifa de si ni al dı, di ğer ar ka daş la rın -
ki ni al ma dı. Ge ce sa at 00:1 sı ra la rın da ko ğu şu mu za ge ri ge ti ril -
dik. Ka pı önün de blok ça vu şu ta ra fın dan teh dit edil dik. Er te si gü -
nün sa ba hı İbiş Ural’ı dö ve rek öl dü ren Mi nik alı nıp, ye ri ne Ti to
la kap lı göç men bir gar di yan ge ti ril di. İlk iki ya da üç gün bi ze hiç
do kun ma dı lar. Eği ti me çı kar ma dı lar.
Üçüncü gü nün sa ba hı Mi nik ye ni den ko ğu şu mu zun gar di ya nı
ol du…”
Di re niş kı rıl dı,
zu lüm şa ha kalk tı!
- Di re ni şin kı rıl ma sın dan son ra, “tes li mi yet dö ne mi” di ye ta -
nım la dı ğı nız dö nem de ida re ne tür uy gu la ma lar da bu lun du, ne ler -
le kar şı laş tı nız?
- Di re ni şin oda ğı hüc re ler ol muş tu. Hüc re le rin adı di re ni şi
anım sat tı ğı için, “hüc re” ola rak geç me sin di ye bu lun du ğu muz kı -
sı ma 35, kar şı ta ra fa ise bir ara 37, da ha son ra ise 36. ko ğuş de di -
ler. Da ha son ra hüc re ler de ki di re ni şi tek bir ala na hap set mek ama -
cıy la 36’yı bo şal tıp ora da ki di re niş çi le ri de 35’e ge tir di ler. Di re ni -

221
şin mer ke zi bu ra sı ol du. Bu sü reç te ko ğuş la ra yö nel me dik le ri ni,
on la rın ye me, iç me gi bi ih ti yaç la rı nın kar şı lan dı ğı nı söy le dik. Ve
ko ğuş lar da ye nil gi baş tan ka bul edil di ğin den, biz le rin se di re ne rek
ye nil gi ye uğ ra ma mız dan do la yı, o za man ve da ha son ra ki sü reç te
kar şı la şı lan uy gu la ma lar iki fark lı te mel de ger çek leş ti. Biz tes li mi -
ye ti ya şa sak da, marş söy le sek de, su bay lar ve as ker le re “ko mu ta -
nım” de sek de ko ğuş lar da ki uy gu la ma lar la biz de ki ler ara sın da
fark lı lık var dı. Ge rek biz de ki ruh ha li, ge rek ken di mi ze, sü re ci mi -
ze yak la şım la rı mız, ge rek se düş ma nın bi ze ve ko ğuş la ra yak la şı mı
ara sın da fark var dı. Ko ğuş lar da di re niş ol ma dı ğı için on la ra yö nel -
me de sı nır ta nı ma dı lar. Tes li mi yet dö ne min de on la ra kar şı da ha
per va sız, da ha sı nır sız dav ran dı lar.
- Ne ler yap tı rı yor lar dı me se la?
- Baş ta as ke ri marş lar ve “eği tim” yap tır dı lar. Gün de bir sa at ha -
va lan dır ma ya çı ka rı yor, yü rü yüş, marş, “yat-kalk-sü rün”, şı nav
çek me… Gü neş kız gın, –Di yar ba kır’ın yaz la rı ya man olur–, be ton
ısı nır, ya kar ada mı. Da ki ka lar ca çıp lak, sır tüstü ya tır ma… Gi de rek
tır ma nan “eği tim” sü re si tam gü ne dö nüştü… Ba zı ko ğuş lar sa bah
çı kar tı lıp, öğ le ye ka dar “eği tim” yap tı rı lı yor, öğ le den son ra ise ge ri
ka lan ko ğuş lar çı kı yor ve ak şa ma ka dar sü rü yor. Ya ni baş lan gıç ta
uy gu la ma la rın tümü bir den dev re ye so kul ma dı. Ka de me ka de me
gel di ler. Ye nil me miz den son ra yak la şık bir ay bo yun ca ida re bel li
ih ti yaç la rı mı zı kar şı la ma mı za izin ver di. Kan tin den pa ra mız la yi ye -
cek vb. ala bil me im ka nı mız ol du.
- Hâlâ 1981’de yiz de ğil mi?
- Evet… O bir ay bo yun ca biz ler 35’te kıs mi bir ra hat lık ya şar -
ken ko ğuş lar da marş lar baş la dı. Ha va lan dır ma lar da yü rü yüş ler,
da yak lar al dı ba şı nı git ti. As ke rin, as ke ri ku ral la rın man tı ğı –ya da
man tık sız lı ğı– az çok bi li nir. En ufak bir ha ta da, ör ne ğin esas du -
ruş ta el pan to lu nun yan çiz gi le ri ne tam otur ma mış sa, “esas du ru şu
boz dun, ku ra lı ih lal et tin!” gel sin iş ken ce… “Ka fa nı dik tut ma -
dın!” gel sin ce za… Ar tık in san la rın gi de rek ma ki na laş ma sı, dü -
şün ce den yok sun ha le gel me si söz ko nu su. Ken di ni yö ne ten bi ri ol -
mak tan çı kıp ida re nin dı şar dan ku man day la yö net ti ği bir ro bot ha -

222
li ne ge ti ril mey le yüz-yü ze ka lın mış. Öy le si bir ro bo tun ya ra tıl ma sı
için ge re ken her şey per va sız ca ya pı lı yor. Ha liy le in sa nın ken di ne
ayır dı ğı za ma nı kıs men, ken di si ne za man ayır ma sı nı ön le mek, sü -
rek li “eği tim”le za ma nı dol dur mak, gi de rek tüm za ma nı de ne tim
al tı na al mak, bas kı, iş ken ce, kor ku, pa nik, te dir gin lik, bek le yiş, o
ruh ha li için de in sa nın dik ka ti ni bu ol gu la ra çe kip sağ lık lı dü şün -
me or ta mı nı yok et mek, or ta dan kal dır mak… Amaç böy le si ne ge -
niş çap lı… Esas önü ne koy du ğu he def ise si ya si im ha, iha net de di -
ği miz olay… Bu o ka dar açık bir şey ki, ilk ba kış ta ger çek ni yet
he men an la şı la bi li yor. Eğer ama cı salt tes lim al may sa, ku ral la ra
uy dur ma ve ken din ce o şe kil de hi za ya ge tir mey se tu tuk lu lar ge li -
nen yer de, di re ni şin kı rıl ma sıy la bir lik te za ten bu so nu cu ya şı yor,
ya şa tı lı yor. O ku ral la rın red de dil me si, ona kar şı baş kal dır ma, ör -
güt le nip ey le me geç me, zin cir le ri kı rıp at ma da he nüz söz ko nu su
de ğil… İda re her alan da tam bir ku şat ma ya rat ma ya ça lı şı yor, ör -
ne ğin, gün de ya rım sa at her tu tuk lu nun marş oku mak zo run da ol -
du ğu nu söy lü yor. Tut sak la ra bu nu ka bul et ti ri yor, yap tı rı yor… Bir
adım da ha atı yor, marş oku ma sü re si ni iki ka tı na çı ka rı yor, ka bul
et ti ri yor, ya rım gü ne çı ka rı lı yor yi ne ka bul et ti ri yor… Vah şe tin do -
za jı nı ar tı rı yor, do ğal in sa ni ih ti yaç la rı da ha faz la kı sıt la ma yo lu na
gi di yor. Bir as ke re is tih kak ola rak, gün de iki kü çük so mun ve ri li -
yor. İşin ba şın da tut sak la ra da o ka dar ve ri lir ken, bu bi re dü şü rü lü -
yor. Son ra ya rı ma dü şü yor, yet mi yor ar dın dan çey rek ek me ğe dü -
şü rü yor. Ve tut sa ğın ye mek için çey rek ek mek bu la ma dı ğı pek çok
an lar da olu yor… Ye me ğe el atı yor, üç çe şit se iki ye, bi re dü şü rü -
yor. As lın da mut fak ta is tih ka kı mı zın bol ol du ğu nu bi li yo ruz, ama
bi ze ver mi yor. As ker ler se bol luk ve is raf için de, çünkü is tih ka kı
on la ra har cı yor lar. Tut sak la ra bi linç li ola rak ver me me, dök me, ye -
mek ce za sı ver me gi bi uy gu la ma lar ge liş ti ri yor. Gar di yan şu nu ya -
pı yor: Ka ra va na yı ko ğu şun önü ne ge ti ri yor ve her ke sin gözü
önün de içi ne pis lik, ya ban cı mad de atı yor.
- Siz de bu du ru mu gö rü yor su nuz, gö zü nüz önün de olu yor ya ni?
- Gö rü yo ruz, gö zü mü zün önün de olu yor.
- Ger çek ten bu den li dü şe bi li yor lar mı?

223
- Dü şü yor lar!.. Ama bu ra da so run o gar di ya nın bu işi yap ma sı de -
ğil dir. So run ona bu nu yap tı ran, emir, ta li ma tı ve ren ya pı dır, sis tem -
dir. Ya pan, iş le yen iş le ti len bu sis tem dir. Gar di yan lar oluş tu ru lan
sis te min sa de ce bir par ça sı dır. Ve ri len emir le ri ye ri ne ge ti ri yor lar.
Esas olan sis te min bu bü yük suç lu lu ğu, vah şi li ği ve düş müş lü ğü dür.
- An lat tık la rı nı za ek le ne cek kim bi lir da ha ne çok iş ken ce yön -
tem le ri var dır… Bun ca zu lüm, bun ca iş ken ce yön te mi nin or ta ya
çık ma sı nın ze mi ni üze rin de bi raz dur sak…
- Her amaç ken di araç la rı nı, üze rin de yü rü ye ce ği ze mi ni ya ra ta -
rak iler ler. Eğer amaç in sa ni, si ya si im ha ve iha net se, onu ger çek leş -
ti re cek bir ze min mut la ka ya ra tıl ma ya ça lı şı la cak tır. Ze min dev le tin
mev cut po li ti ka sı, bu nun uy gu la ma ya ko nul ma sı için ge re ken yet ki -
nin ta nın ma sı, ör güt len me ve ola nak la rın su nul ma sı dır. Bü yük bir
or ga ni zas yon var. Ce za e vin de M. Ak ko yun’la baş la yan Esat’la zir -
ve ye tır ma nan bir vah şet ya şa nı yor. İn san lar hal laç pa mu ğu gi bi ora -
dan ora ya sav ru lu yor. Öl dür me da hil hiç kim se den he sap so rul mu -
yor. Sü reç bir bü tün ola rak ko nul du ğun da, bu iş ken ce yön tem le ri nin
ve kul la nı lan araç la rın ne ka dar zen gin ol du ğu da ha iyi an la şı la -
cak… Dün ya ça pın da zin dan lar dan, esir kamp la rın dan, top la ma
kamp la rın dan edi ni len de ne yim ve bi ri kim ler var. Os man lı nın, ünü
dün ya ya ya yıl mış zin dan cı ge le ne ği var. Ve tüm bun la rın ya nın da
ka til ler sü rü sü nün ba şın da Esat Ok tay gi bi iş ken ce ko nu sun da müt -
hiş yet kin leş miş bi ri var ve as ker le ri bi ze kar şı her ba kım dan do nat -
ma sı var. As ker le re iç ti ma lar da “ha in li ği miz” bol bol iş le ni yor. On -
la ra in san ola rak gös te ril mi yo ruz. Ca hil, in san lık tan na si bi ni al ma -
mış ve bu çar kın içi ne düş müş, onun bir diş li si ha li ne gel miş olan
as ker ler üze ri mi ze sa lı nı yor. İş ken ce de, aşa ğı la ma da sı nır yok. Ya ra -
tı cı lık ser gi le ni yor. Her bi ri ken di fan ta zi le ri ni ko nuş tu ru yor. Ak lın -
dan ge çen her iş ken ce yön te mi ni tut sak lar üze rin de de ni yor. İda re ce
et ki li ol du ğu gö rül dü ğün de, ce za e vi ge ne lin de uy gu la nı yor. Ve bu
vah şi tip ler ödül len di ri li yor, po pü ler olu yor.
- “Ödül le ri” ne olu yor?
- De ği şik bo yut lar da, de ği şik bi çim ler de olu yor. Sı ra dan bir eri,
top lum için de adam ye ri ne ko nul ma mış, top lum dı şı kal mış ki şi -

224
lik siz bir eri, on ba şı lı ğa ya da ça vuş lu ğa yük selt mek bü yük bir
ödül ola bi lir. Ki, Di yar ba kır Zin da nı’nda ça vuş ve on ba şı lar,
Esat’ın en çok gü ven di ği iş ken ce ci in san lar ara sın dan se çi li yor du.
Ve er le rin bu şe kil de ter fi et ti ril me si, “ödül len di ril me si” ge nel bir
ku ral dı. Yi ne ba zı er le re gö rev ve ril me si, on la rın poh poh lan ma sı
da bir ödül len dir me şek lin de ken di ni gös te ri yor du. Ör ne ğin mah -
ke me ye gi den gru bun ba şın da olan ça vuş ya da on ba şı yok sa, en
çok gö ze gi ren er ler den bi ri si ne “sen bu gru bun so rum lu su sun”
di yor. O, ken di ni mah ke me ye gi den gru ba, er le re so rum lu ola rak
gö rü yor “kol tuk la rı ka ba rı yor”, bu ok şa ma onun iş ken ce ci yö nünü
kam çı la yan bir fak tör dür. Ve ya ca hil iş ken ce ci er le rin, ko mu tan la -
rın dan “afe rin!” al ma sı da on la rı da ha bir is tek li, şevk li yap ma ya
ye ti yor. Ya da bir iç ti ma anın da bü tün as ker le rin bir ara da bu lun -
du ğu sı ra da, ko mu ta nın adın dan sö zet me si de er için bir ödül olu -
yor. İş bun lar la bit mi yor ta bii. Tut sak la rın is tih ka kı nın er le re su -
nul ma sı, peş keş çe kil me si var. As ker le rin iç ki iç me si, on la ra zi ya -
fet çe kil me si, mem le ke ti ne iz ne gön de ril me si gi bi bir çok ödül len -
dir me yön te mi uy gu la nı yor.
- Ce za e vin de gö rev yap ma, er le rin çok özel bir sta tü ye otur tul -
ma sı gi bi bir so nuç çı kı yor bu ra dan…
- On la rın ay rı bir ha va sı, sta tüsü var. Ade ta do ku nul maz lık la rı söz -
ko nu su. Ta bii bu sis te me hiz met et tik le ri oran da… Ko lor du da ki di -
ğer as ker ve bir lik le rin den da ha im ti yaz lı lar. On la ra giy di ri len el bi se -
ler ço ğun luk la ter zi tu tuk lu la ra dik ti ri lir. El bi se le ri nin ku ma şı en iyi
cins ten. Mah ke me ye çık tı ğı mız da ne as ke ri yar gıç lar da, ne de baş ka
su bay lar da bu ka li te de el bi se gör me dik!.. Er le rin ço ğu yok sul çev re -
ler den gel me, ilk gel dik le rin de hep si fi lit re siz si ga ra içer di. Ama de -
ne nip iç gö re ve alın dı ğın da fi lit re li si ga ra içer ler di. Pa ra sı da tut sak -
la rın is tih ka kın dan ya da tut sak lar dan gas pet mey le kar şı la nır dı.
- Zu lüm için se çil miş ve ay rı ca lık lı ha le ge ti ril miş olan bu özel
iş ken ce ci er le re, Esat Ok tay ka dın da ge tir ti yor muy du?
- Ka dın ge tir me, ge ce dü zen le me, dan söz oy nat ma iş le ri de var.
İş ken ce ci er ler zu lüm çar kı nı dön dür mek için yir mi dört sa at müt -
hiş bir tem poy la koş tu ru yor lar dı. Sırt la rı sı vaz la nı yor, poh poh la nı -

225
yor, kar şı lı ğın da hay van gi bi ça lış tı rı lı yor lar. Öte yan dan ço ğun -
luk la çar şı iz ni bi le ve ril mi yor. Esat “çar şı iz ni ni ya sak la dım” de -
mi yor, onun ye ri ne “eğer çar şı ya gi der se niz, PKK’lı lar ya da di -
ğer le ri si zi öl dü rür, isim le ri niz on la ra çok tan ulaş tı rıl mış tır, si zi
ta nır lar ve öl dü rür ler!” di yor. Böy le ce hem on la rı ce za e vin de tu -
tu yor, hem de böy le dol du ruş lar la da ha da sal dır gan ha le ge ti ri yor.
Cu mar te si, Pa zar da hil ge ce gün düz de me den, ara lık sız ce za e vin de
iş ken ce se ans la rı sü rü yor. Ba zen de on la ra çar şı iz ni ve ri yor, hep -
si nin ce bi ne pa ra ko ya rak ge ne le ve gön de ri yor. As ker le ri öy le bir
ha le ge tir miş ki, Esat on lar için san ki tek güç ve en bü yük oto ri -
te… Ay rı ca bu “özel zu lüm er le ri”ne yap tır dı ğı ta lan ola yı var…
- Na sıl ta lan?
- Eş ya la rı mı zı, zi ya ret çi le rin ge tir dik le ri ni ta lan edi yor lar. Eş ya la -
rı as ker ler in ce li yor ve is te dik le ri ni alı yor lar… Yi ne 1981 di re niş
dö ne min de ko ğuş lar dan ge tir di ği miz ve ya ko ğuş lar dan alı nan el bi -
se ler, eş ya lar de po ya dol du rul muş. De po ağ zı na ka dar tık lım tık lım
do lu. İz ne gi den, tes ke re yi alan as ker le rin uğ ra dı ğı ilk yer bu ra sı
olu yor, is te di ği ka dar el bi se se çi yor, va li zi ni dol du rup gö tü rü yor…
- Salt bu yön tem le re da ya na rak as ker le rin zu lüm çar kı nın diş li si
du ru mu na ge ti ri le bi le ce ği ni söy le ye bi lir mi yiz? On la rı da çev re le -
yen kor ku vb. gi bi baş ka fak tör ler yok mu?
- Ödül len dir me, gar di yan la rın sır tı nı sı vaz la yıp poh poh la ma ma -
dal yo nun bir yüzü. Salt bu yön tem le rin yet me ye ce ği açık. Salt bu
yön tem ler le zu lüm ma ki na sı nı is te di ği gi bi iş le te mez. As ke ri asıl
bu dü zen de tu tan emir-ko mu ta iliş ki si, şid det ve ce za lan dır ma ma -
dal yo nun ikin ci yü zü dür. Açık ki, on la ra kar şı da çok vah şi dav ra -
nı la cak tı. Zi ra bu çar kın iş le yi şi ni sek te ye uğ ra tan, pas lan dı ran hiç -
bir şe ye ta ham mül le ri yok tu… As ker ler ce za e vi ne gö rev li ola rak
gel dik le rin de el le ri ne he men jop ve ri lip tu tuk lu la rın üze ri ne sa lın -
mı yor lar dı. Ce za e vi nin ko ri dor la rın da, ko ğuş lar da, ha va lan dır ma -
lar da zu lüm çar kı nı iş let mek te işi nin eh li olan gar di yan lar ca gez di -
ri li yor lar dı. Tu tuk lu la ra kar şı na sıl dav ran ma la rı ge rek ti ği gös te ri li -
yor, ya pıl ma sı ge re ken iş ken ce bi çim le ri öğ re ti li yor du. Ye ni ge len -
ler, tut sak la ra ya pı lan lar ve gör dük le ri man za ra kar şı sın da şaş kın lı -

226
ğa dü şü yor du. He men hep si nin se çi le rek ge ti ril di ği, iş ken ce yap -
ma ya eği lim li ol du ğu nu söy le miş tik. İş ken ce nin ve vah şe tin ha yal
güç le ri ni aşan bo yu tu on la rı şa şır tı yor du. Ama gün ler geç tik çe in sa -
ni özel lik le rin den ağır ağır sıy rı lı yor lar dı. Yir mi dört sa at iş le yen o
müt hiş iş ken ce çar kı nın nes ne si ha li ne gel dik le rin de ar tık on lar bi -
rer ro bot tu. O ağır uy gu la ma la rı iş ken ce des te ğin de yü rü ten as ker -
ler den bi ri ge lip 35’te ki kat mer di ven le ri ne otur du ğun da ön ce de rin
bir so luk alı yor, son ra tut sak la ra ki ni ni kus ma ya baş lı yor du. Kü für
ede rek “ulan siz biz den ra hat sı nız” di yor du. Ya ni zu lüm çar kı nın
için de hay van gi bi ça lış tı rıl ma sı kar şı sın da kin le ni yor, ama ki ni ni
ken di si ni ça lış tı ran la ra ku sa mı yor du. On la ra kar şı ça re siz di. Ki ni ni
bo şal ta bi le ce ği bir yer var dı, bi ze yö ne li yor du. Esat’ın da is te di ği,
amaç la dı ğı buy du. Eğer ama cı na hiz met et me yen ve ya onu ak sa tan
bir as ker var sa onu biz den da ha be ter ha le ge ti rir di. Çünkü biz ona
kar şı di re ne bi lir dik, onu de şif re ede bi lir dik. Ama as ke rin böy le bir
du ru mu da yok tu. Ona ya pı lan iş ken ce ler den ötürü kim he sap so ra -
cak tı? Hiç kim se. Ni te kim bu nu çok ça yap tı lar. Ve as ker is te dik le ri
ni te lik le re sa hip de ğil se, en ba si tin den tek me le yip ce za e vi nin, zu -
lüm çar kı nın dı şı na atı lır dı… As ker bi ze ya pı lan la rı gö rü yor, ya şı -
yor du. Ne bir sı nır ta nır lık var dı, ne de bu ya pı lan lar dan he sap sor -
ma. Esat’ın ko lor du ca bü yük yet ki ler le do na tıl dı ğı or ta day dı. Her
is te di ği ni ya pa bi li yor du. Bu nu bi lip gör dük le ri için de çar kın dı şın -
da ol ma yı is te yen ler çık sa bi le gö ze ala mı yor lar dı. Za man la ço ğun -
lu ğu çar ka adep te olu yor, gi de rek bu nu iş, gö rev bel le me, sin dir me
ola yı ya şa nı yor du. Sis tem öy le si ne et ki li ve de ne tim li ku rul muş tu
ki, er ler Esat’ın, ida re nin emir ve ta li mat la rı dı şın da hiç bir şey ya -
pa maz lar dı, ne fes alış la rı bi le de net le nir di. Ama er iş ken ce yap -
mak ta ser best ti. Ama ca hiz met te me lin de tut sa ğa her türlü iş ken ce yi
ra hat lık la ya pa bi lir di. Ay rı ca oluş tu ru lan bu güçlü de ne tim me ka -
niz ma sı na rağ men Esat Ok tay yi ne de er le ri ne gü ven mez di. On la rı
bir bi ri ne de net let ti re cek özel ted bir ler ge liş ti rir di. Ör ne ğin, so rum lu
ko ğuş gar di ya nı dı şın da baş ka ko ğuş la rın gar di yan la rı o ko ğu şa gi -
re mez di. Tu tuk lu lar dan bir şey alıp ver mez di. Ter si bir du rum da o
er için çok zor gün ler baş lı yor de mek ti…

227
- Böy le si açı ğa çık mış iliş ki hiç ol du mu? Var sa, as ke rin tu tuk -
luy la iliş ki ye geç miş ol ma sı nın be de li ne ol du?
- Esat’ın kur du ğu ve her anı nı de net le di ği bu iliş ki sis te min de
erin, tu tuk luy la iliş ki ge liş tir me me si için sı kı bir de ne tim ve di sip -
lin, sı kı bir iş ken ce uy gu la nı yor du. Bir ör nek ve re lim: 12 Ey lül
ön ce sin de mil let ve ki li olan Nu ret tin Yıl maz 36’day dı. Gir miş çık -
mış, ce za e vi ni bi len bi ri. İyi bir as ker var, onun la ko nu şu yor ve
ara la rın da yar dım laş ma olu yor. Nu ret tin Yıl maz ki mi ba sit ih ti yaç -
la rı nı onun ara cı lı ğıy la el al tın dan kar şı lı yor. Bir de fa sın da har ca -
ma sı için as ke re bir mik tar pa ra ve ri yor. As ker pa ra yı giz li ce ce bi -
ne ko yu yor. Son ra da kan tin den mal te pe si ga ra sı alı yor. O sı ra da
baş ka bir gar di yan onun alış ve riş yap tı ğı nı gö rü yor, doğ ru ca
Esat’ın ya nı na gi de rek, “ko mu ta nım, bu as ke rin ev den hiç pa ra sı
gel me di, pa ra sız dı, bu gün kan tin den alış ve riş ya par ken gör düm”
di yor. Ta bii Esat Ok tay he men dev re ye gi ri yor doğ ru ca o as ke rin
ya nı na gi di yor. Üze ri ni arı yor lar, mal te pe si ga ra sıy la pa ra nın üstü
çı kı yor, “bu pa ra yı ne re den bul dun” di ye rek iş ken ce ye baş lı yor lar.
As ker uzun sü re di ren me si ne rağ men iş ken ce nin ağır lı ğı kar şı sın -
da da ya na mı yor, Nu ret tin Yıl maz’dan al dı ğı nı söy lü yor.
- As ke ri he men tu tuk la mış lar dır…
- Öy le ol sa iyi, ama de ğil. Çok tra jik bir so nu var. İş ken ce ye de -
vam edi yor lar. İti raf et tik ten son ra, bu kez de emir ve ya sak la rı ih -
lal et ti ği için iş ken ce yi sür dü rü yor, dö ve dö ve öl dü rü yor lar… Yet -
ki li ler as ke rin tes ke re si ni alıp mem le ke te git ti ği ni ai le si ne bil dir -
miş ler. Hür ri yet ga ze te si yaz mış, Gi re sun lu tes ke re al mış, ama ka -
yıp di ye…
- Ai le si ka yıp ila nı mı ver miş?
- Evet… As ker lik şu be si ne sor muş lar. Şu be “oğ lu nuz tes ke re
alıp evi ne git ti!” ya nı tı nı ver miş. Ay lar geç ti ği hal de oğul la rı eve
gel me miş, bu nun üze ri ne de ai le si “tes ke re si ni alıp, evi ne dön mek
için yo la çı kan oğ lu muz ka yıp” di ye ilan ver miş. Adı ge çen as ker
iyi bi riy di. Za man za man tu tuk lu la rın ufak te fek iş le ri ni ya par,
yar dım cı olur muş. Esat hem sin di re me di ği için, hem de di ğer as -
ker le rin gö zünü kor kut mak için onu ib ret ol sun di ye öl dürdü! As -

228
lın da bu ra da ki de rin çe liş ki yi bi raz deş mek ge re ki yor: Oluş tu ru lan
dü zen de tu tuk lu nun eş ya la rı nı, pa ra sı nı da ha baş ka şey le ri ni ta lan
et mek ser best. Esat’ın ha be ri ol du ğu ve ama cı na hiz met et ti ği sü -
re ce as ker her şe yi ya pa bi lir. Ki, za ten yap tı rı yor, teş vik edi yor.
Ta lan et me nin ola na ğı nı ya ra tı yor. Ama bir de gar di yan ve tu tuk lu
ara sın da de ne ti mi dı şı na taş mış bir iliş ki ku ru lur sa ya da her han gi
bir alış ve riş olur sa iş te bu nu af fet mi yor. Bu nu ya pan as ke rin oca ğı
sö nü yor. Fa la ka, da yak, her türlü in san lık dı şı uy gu la ma söz ko nu -
su. So nun da ölüm de var…
- Sis te min böy le si ne fü tur suz iş le me si bi raz da Esat’ın ki şi sel
özel lik le ri ne bağ lı gi bi gö zük mü yor mu?
- Kuş ku suz öy le. Bu iş ler iyi bir ör güt çüyü ge rek ti rir. İyi bir de -
net çi nin, iyi bir ör güt çü nün ya pa bi le ce ği şey ler bun lar. Do ğal ola -
rak bu özel lik ler pek çok in san da bu lun maz. Bir amaç için em rin -
de ki in san la ra sı nır sız yet ki ver mek, bu yet ki le rin amaç için kul la -
nıl ma sı nı de net le mek, ken din de yo ğun laş tır mak bü yük bir is tek ve
ye te nek so ru nu dur. Bu ba kım dan Esat Ok tay ye te nek li, is tek li, ça -
lış kan dı. Bu sis te min ak sa tıl ma dan ça lış tı rıl ma sın da Esat Ok tay’ın
ken di si ni kat ma sı nın kü çüm sen me ye cek pa yı var. Çok az su bay,
gö rev li, bu tem po ve ener jiy le ken di ni tüm den ka ta rak ça lı şa bi lir,
ken di ni bu işe ada ya bi lir… Su bay lar ve er ler üze rin de güçlü bir
de ne tim me ka niz ma sı var. Esat ha rıl ha rıl ça lı şı yor. Ge ce si ni gün -
dü zü ne ka tı yor. Ce za e vin den çık mı yor. As ker ler fan ta zi le ri ni, ya -
ra tı cı lık la rı nı ko nuş tu ru yor, tu tuk lu lar el le rin de bi rer ko bay. Esat
Ok tay hep si ni iz li yor. So nuç la rı olum suz yön de tu tuk lu lar üze rin -
de et ki li olu yor sa, onu de ğer len di rip ge nel leş ti ri yor ve tüm ce za e -
vi ne uy gu la nı yor. İş ken ce yön tem le ri bir nok ta da dur mu yor, bit mi -
yor. Sü rek li üre ti li yor. Esat baş la rın dan hiç ay rıl mı yor. Bir bi rey ya
da ko ğuş üze rin de ya pı lan iş ken ce nin et ki si en in ce ay rın tı la rı na
ka dar he sap la nı yor, iş ken ce yön tem le ri ken di ni üre te rek an be an
da ha da zen gin le şi yor. İş le yiş ger çek ten kor kunç!.. Sü rek li ar tan
bir üre tim var. İş ken ce nin sı nır sız ca ya yıl ma sı, dur ma dan ye ni bo -
yut lar da üre til me si Esat’ın as ker le re ta nı dı ğı iş ken ce yap ma ser -
bes ti siy le müm kün ola bi li yor… Ta bii ken di ba şı na bu sis te mi ya -

229
rat ma sı ve üret me si müm kün de ğil, ama yi ne de bu sis tem açık tır
ki, ona çok şey borç lu dur. Bü tün bu sis te mi, çar kı Esat’la açık la -
mak ye ri ni bul maz, ek sik ka lır. Ki, bu işin MİT, CIA, cun ta, ko lor -
du ca ko or di ne li yü rü tül dü ğünü, yü rür lü ğe ko nul du ğu nu söy le dik.
An cak bu pla nın yü rü tü cüsü, içer de ki uy gu la yı cı sı, baş iş ken ce ci si
Esat Ok tay’dı. Ay rı ca bu rol da ğı tı mın da on dan aşa ğı kal ma yan
ce za e vi mü dürü Bi rol Şen’i unut ma mak ge re kir. Esat Ok tay’ın ar -
ka sın da olan, sah ne nin önü ne çık ma yan, yön len di ren, suç or tak lı -
ğı nın bü yük bir is mi de Bi rol Şen’dir.
- Esat Ok tay, iş ken ce uz ma nı ki şi lik ola rak na sıl bi riy di?
- De di ği miz gi bi o, in san lık tan çık mış, sa dist, iş ken ce yi iş, gö -
rev ola rak al gı la mış, in san so yu na ve de ğer le ri ne düş man bi riy di.
O, in san lık açı sın dan ta ma men yi ti ril miş ve kar şı saf lar da, in san lı -
ğın yı kı lı şı na, tü ke ti li şi ne ça lı şan bi riy di. O ve onun gi bi le rin var -
lı ğı in san lık için za rar lı dır. Ce za e vin de ki uy gu la ma lar ko nul du -
ğun da na sıl ca na var, vah şi bir ya ra tık ol du ğu da ha iyi an la şı la cak.
Di yar ba kır tam ola rak an la tıl dı ğın da, Esat Ok tay ve onun gi bi le ri -
nin na sıl bi ri le ri ol duk la rı da ha iyi ta nı nıp an la şıl mış olur. Sa de ce
şöy le bir in san dı de mek le Esat Ok tay’ın ni te li ği an la şıl maz… O
zul mün yu va sı na, “bu ra sı as ke ri okul dur, siz de as ke ri okul öğ ren -
ci si si niz!” ve “ar tık bu ra ya ce za e vi de me ye cek si niz!” der di. Ta bii
bu “okul”un ger çek iş le vi in san lı ğı bi tir mey di. Bu ra da in san la ra
bi ti riş le ri, tü ke ti liş le ri oku tu lu yor du. Biz ler bir yan dan, “ha in, ko -
mü nist, va tan mil let düş ma nı, vb.” ilan edi lir ken, bir yan dan da as -
ke ri okul öğ ren ci si olu yor duk! Ora dan iyi bir Türk ola rak dı şa rı
sa lı na cak tık!.. Di yar ba kır Zin da nı eğer zul mün ete ke mi ğe bü rün -
me siy se, Esat da iş ken ce ve vah şe tin ken di sin de ifa de si ni bul du ğu,
di le gel di ği ci sim leş ti ği bir ya ra tık tı… Esat’ın Türk or du su na kat -
kı sı bü yük tür. An cak iş le di ği bü yük suç la rın dan ötürü ce za lan dı rı -
lıp öl dü rül dü ğün de kim se ona faz la sa hip çık ma ce sa re ti ni gös te re -
me di. Ge nel kur may bir bil di riy le, onun Di yar ba kır’da gö rev li ol -
du ğu sı ra da ta li mat, tü zük ve ya sa la rı uy gu la dı ğı nı açık la dı. As lın -
da or du nun ona da ha faz la sa hip çık ma sı ge re kir di. Amaç la rı na
bun ca hiz met et miş, or du nun ka rak ter ve ni te li ği ni ken di sin de

230
olan ca yet kin li ğiy le top la mış ve tem sil et miş bi ri ne da ha faz la sa -
hip çı kıl ma lıy dı! O, Türk or du su nun ni te lik le ri nin, ya pı sı nın ken -
di sin de yo ğun la şa rak ci sim leş miş ha liy di. Esat bu ırk çı-fa şist or -
du nun ken din de di le gel me siy di.
- Esat Ok tay ge nel kur ma yın de di ği gi bi eğer ya sa la rı, tü zük le ri,
ta li mat la rı ye ri ne ge ti ri yor sa, o za man tüm bu ya sa lar, ta li mat lar,
tü zük ler zulmü ta nım la mış ol mu yor mu? Bu sis te min açık bir iti ra -
fı an la mı na gel mez mi?
- Kuş ku suz öy le… Esat’ın ta li mat, tü zük, ya sa la ra bağ lı kal dı ğı -
nın, bun la rı uy gu la dı ğı nın söy len me siy le bu ya sa la rın ni te li ği nin
ne ol du ğu nu da res men ka bul et miş, onay la mış, ilan et miş olu yor -
lar. İş te Di yar ba kır! İş te Türk or du su nun, dev le ti nin tü zük ve ya sa -
la rı!.. Di yar ba kır Zin da nı, or du nun, bur ju va dev le tin ırk çı-fa şist
özün den kay nak la nan tü zük ve ya sa la rı nın ne ol du ğu nu en iyi ve
çar pı cı bi çi miy le göz ler önü ne se rer.
- Esat Ok tay’ın iş ken ce ko nu sun da ki uy gu la ma la rı na iliş kin ba -
zı ör nek ler ver mek müm kün mü?
- De di ğim gi bi uy gu la ma lar an la tıl dık ça on dan söz et mek zo -
run da ka la ca ğız. Za ten on suz Di yar ba kır vah şe ti an la tı la maz, her
şe ye sin miş bi ri… Ama şu an da ak lı ma ge len bir kaç ör ne ği ve re -
yim: Esat hüc re le ri, ko ğuş la rı ge zi yor “bir ih ti ya cı nız var mı?” di -
ye so ru yor. Bir ar ka da şı mız “ek me ği miz yet mi yor, aç ka lı yo ruz, ce -
za e vin de pi de sa tı lı yor muş. Pi de sa tın al mak is ti yo ruz” di yor. Esat
he men ya nın da du ran ça vu şa “oğ lum ço cuk la ra is te dik le ri ka dar
pi de al” ta li ma tı nı ve ri yor. Ça vuş “em re der sin ko mu ta nım” di yor.
Son ra Esat Ok tay çı kıp gi di yor. Gar di yan lar onu ka pı ya ka dar
uğur lu yor, tek rar içe ri ge lip tut sak la ra so ru yor lar: “Kaç pi de is ti -
yor su nuz?” Ya nıt: “Yüz ta ne!” Gar di yan lar gü lü yor: “Da yak dü ze -
ni al!” di ye ba ğı rı yor lar. İs te ni len pi de nin mik ta rı ka dar ko ğuş ta ki -
le re ka las jop vu ru lu yor. Ar dın dan da, “hay di afi yet ol sun, pi de ni zi
ye di niz!” di yor lar.
- Ger çek ten çok çar pı cı…
- So run or ta da… Tüm çıp lak lı ğıy la or ta da. Kar şı mız da ki böy le
bir ya ra tık. De vam ede lim: 20. ko ğuş ta tu tuk lu lar ek mek için den

231
sat ranç yap mış lar, onu ya ka la tı yor lar. Ha ber Esat’a gi di yor. He men
ko ğu şa dam lı yor, ol duk ça sa kin gö rü nü yor. Ade ta ko ğuş ta ki le ri
över ce si ne ya pı lan sat ranç tan dem vu ru yor; “siz ler çok ya ra tı cı in -
san lar sı nız, ek mek için de sat ranç yap mak ki min ak lı na ge lir?” gi bi
şey ler söy lü yor. Ko ğuş tan çı kar ken de “ben git tik ten son ra ço cuk la -
rın sat ran cı nı ve rin, oy na sın lar” di yor. Em rin he men ar dı nan 20.
ko ğu şa vah şet baş lı yor. Bir de her han gi bir şey is te di ğin za man, onu
sa na kar şı kul lan ma tak ti ği ne baş vu ru yor du. İs te min bir iş ken ce ara -
cı na dö nüş me si ar tık on lar dan hiç bir şey is te me me yi do ğu ru yor du.
Pi de ör ne ği nin bir de di ğer bo yu tu var. Esat tu tuk lu la ra pi de alı na ca -
ğı nı du yu ru yor. Gar di yan lar ge lip lis te ya pı yor. Di ye lim adam ba şı
bir pi de is ti yor sun, gi dip yir mi be şer ta ne alı yor! As lın da bu dav ra nış
pi de is te di ğin za man da yak ye me ola yı na ters gi bi gö zük se de,
özün de ay nı ama ca hiz met edi yor. Di ğe rin den amaç ba kım dan fark lı
de ğil, ken di si dir. “Kaç pi de is ti yor su nuz?” di yor ve lis te ver me mi zi
is ti yor. Lis te is te me nin an la mı, ba zen adam ba şı na kaç jop vu ra ca ğı -
nın, ba zen de ta le bi aşı rı laş tı rıp bas kı, ezi yet ve piş man et tir me nin
ara cı olu yor. Di ye lim ki, adam ba şı na bir ya da iki pi de is ti yor sun.
Nor mal ola rak is te di ğin ka dar gel me si ge re kir. Ama Esat “her bi ri ne
yer mi be şer ta ne gö tü rün” di yor. Gar di yan lar gi dip pi de yi sa tın alı -
yor, adam ba şı na yir mi be şer pi de ge ti ri yor ve pa ra sı nı is ti yor. İti raz
ede mi yor sun, tu ta rı nı ve ri yor sun. Yir mi beş pi de ye de ra zı sın, ama
ta le bin iğ diş edil me si bu nok ta da dur mu yor. Ye ni bir emir ge li yor;
“ya rın sa ba ha ka dar bu pi de ler bi te cek! Sa bah le yin ko ğuş ta, hiç bir
hüc re de tek bir pi de kal ma ya cak!” Eğer o yir mi beş pi de yi yi yip bi ti -
re mez sen, emir ye ri ne ge ti ril me di ği için iş ken ce ve ce za ya ta bi tu tu -
lu yor sun, ka lan la rı sa bah le yin gar di ya nın önün de çö pe at mak zo run -
da ka lı yor sun. Ya da gar di ya nın ken di si top la yıp gö tü rü yor. Gö -
rüldüğü gi bi pi de bi le is te mek bir iş ken ce ha li ne ge le bi li yor.
- İs te min le hi ne gi bi ha re ket edi yor, ama bu ara da yi ne de vur -
muş olu yor…
- Ters ten, bir bi ri ne zıt gi bi gö rü nen uy gu la ma la rı tek bir he de fe
ulaş ma nın araç la rı ha li ne ge ti ri yor. Ve hiç bir şe ye in sa ni açı dan
yak laş mı yor. Hep si ni, her şe yi kul la nı yor. Ya lan, hi le, komp lo, her

232
şey den bol ca bu lu nu yor. Her uy gu la ma da müt hiş bir de ne tim me -
ka niz ma sı var. On dan ha ber siz ce za e vin den si nek uça mı yor. İş te
esas ola rak bu nu gör mek ge rek. Bü tün bir sis te mi ha re ke te ge çi re -
cek şal te rin ba şın da du ru yor… İyi rol ke ser. Tu tuk lu nun kar şı sın da
is te di ği an, is te di ği yüz le çı ka bi li yor. Bu da yüz süz lü ğün den ile ri
ge li yor. San ki yü zü ne ta kıp çı kar dı ğı yüz ler ce mas ke si var, ger -
çek te her bi ri sa dist ve kan emi ci li ği nin bir baş ka gö rün tüsü… Za -
lim, “mert”, “ba ba can”, ör gütçü, em re den, de ma gog, bir çok yüz…
Kar şı sın da ki in sa nı et ki le mek için han gi yüz ge re ki yor sa anın da
onu ku şa nı yor. Eğer kar şı sın da ki ni bu yön tem ler le dü şü re mi yor sa,
o za man vah şi yü zünü ku şa nı yor, onun kar şı sı na so nu na ka dar kan
emi ci, ger çek sa dist yü züy le çı kı yor. Ama ko yu bir ca hil ol du ğu nu
hiç bir şey giz le ye mi yor, yap tı ğı ko nuş ma lar da bir yı ğın de li saç -
ma sı söz ler le ni te li ği ni, ca hil li ği ni, ya lan cı lı ğı nı ele ve ri yor. Kı sa -
ca sı Esat Ok tay, 12 Ey lül fa şiz mi nin ve Türk ege men lik sis te mi nin
Di yar ba kır’da ki zul mü nün sem bo lü dür.
- İş ken ce ci ki şi lik le ri ba kı mın dan Esat’la Ma mak As ke ri Ce za e -
vi Mü dürü Ra ci Te tik’i kı yas la ya cak olur sak, han gi si da ha bas kın
ge lir?
- Ön ce lik le bu iş ken ce ci le ri, oluş tu ru lan sis te min, ken di le ri ni çev -
re le yen ko şul la rın dı şın da ele al mak doğ ru ol maz. Eğer Ra ci ya ra tıl -
mış Di yar ba kır ce hen ne mi ne ze ba ni ola rak atan say dı ora nın bir diş -
li si, bir par ça sı ola cak tı. Bir Esat ka dar şevk li ol ma sa da, ken di ni
tüm den kat ma sa da ay nı gö re vi üç aşa ğı beş yu ka rı ye ri ne ge ti re cek -
ti. Ör ne ğin kor kak, pı sı rık, beş pa ra et mez üs teğ men A. Os man Ay -
dın ya ra tıl mış o sis tem de bir “Fa tih”ti… Ra ci Te tik’in eli ne su bi le
dö ke mez, ama yap tık la rı, et tik le ri onun kin den çok çok faz la dır.
Çünkü esas yap tı ran, ni cel ve ya ni tel ora nı nı be lir le yen sis te min
ken di si dir. Esat’ı or ta ya çı ka ran, dev le tin Di yar ba kır’a biç ti ği roldü.
Her şey mü bah gö rül müştü, her yet ki ve ril miş ti. Esat Ok tay da yet -
ki le ri kul la nı yor du. Ma mak’a da ay nı rol bi çil sey di, Esat Ok tay lar
çı kar dı. R. Te tik, “Esat Ok tay” olur du… Ki şi nin ro lünü de kü çüm -
se me mek ge re kir. Ken di si ni kat ma du ru mu, iş le yi şi şöy le ve ya böy -
le et ki ler… An cak in san lı ğa kar şı suç iş le miş iş ken ce ci ler ara sın da

233
bir kı yas la ma ya gi dil me si ni doğ ru gör mü yo rum. İş ken ce ci iş ken ce -
ci dir. Bi ri nin da ha az, di ğe ri nin da ha çok iş ken ce yap ma sı, on la rın
ni te lik le ri ni de ğiş tir mez. Top lum için de ki yer le ri, ki şi lik le ri, özel lik -
le ri, suç la rı ay nı dır, de ğiş mez… Ama yi ne de di ye bi li rim ki, mev cut
ko şul lar da Esat hep si ni bas tı rır. Di yar ba kır di ğer ce za ev le rin den
amaç ve uy gu la ma lar açı sın dan ay rı, özel bir ye re otur tu lu yor sa,
kuş ku suz bu nun iş le ti ci si Esat Ok tay’ı da ay rı bir ye re oturt ma lı yız.
- Gö rü nen o ki, Di yar ba kır’la Esat Ok tay’ı bir bi rin den ayır mak
müm kün de ğil. Onun ken di si ni bu zu lüm sü re ci ne ka tar ken ya ra tı -
cı lı ğı nı ko nuş tur ma sı ko nu su nu bi raz da ha iş le sen…
- İn sa nı aşa ğı la mak için on da o ka dar çok yön tem var ki… Han -
gi bi ri ni an lat ma lı. Bun la rı an lat mak bi le in sa nı ya ra lı yor… Da ha
son ra an la ta ca ğı mız gi bi, ço cuk ko ğu şu na gi de cek olan la rın se çi mi
ya pı lır ken tek tek bü tün ko ğuş la rı ge zi yor, tut sak la rın önün de ay -
nen şun la rı söy lü yor: “Ben ken di mi te ca vüz sal dı rı la rı na kar şı ko -
ru ya mam di yen ler öne çık sın. Par lak olup da ken di sin den kor kan -
lar öne çık maz lar sa, bu ra da kal ma la rın dan, baş la rı na ge le cek iş -
ler den so rum lu ol mam!” Bu den li al ça la bi len bi ri… Ce za e vi diş çi -
si ne “sa na se çip gön der di ğim tu tuk lu nun sağ lam diş le ri ni çe ke cek -
sin” di ye ta li mat ve ri yor. Ve sağ lam diş le rin çe kil me si ce za e vin de
yay gın ca baş vu ru lan bir iş ken ce yön te mi. 20. ko ğuş ta Ha sal Ol ca,
35’te Si nan Cay nak bu na ör nek gös te ri le bi lir. Yüz ba şı nın em riy le
sağ lam diş le ri çe ki li yor. Kar şı sın da ki ni in san gör me me, ol ma dık
bi çim de aşa ğı la ma, eş ya gi bi yak laş ma tav rı nı en uç nok ta lar da
ser gi li yor. Onun sı nır sız al çak lı ğı na bir baş ka ör nek de Co’dur. Co,
Esat’ın kö pe ği. Di şi bir kurt kö pe ği. Co’nun ma ce ra la rı na ye ri gel -
dik çe de ği ne ce ğiz. Di yar ba kır’da ya şa nan vah şet co suz da an la tı -
la maz. Esat, co yu tut sak la rın üze ri ne sa lı yor du. Kö pek is te di ği ni
ısı rı yor, is te di ği ni ya ra lı yor, kim se ona do ku na mı yor du. Co is te di -
ği ye re, ko ğu şa, ha va lan dır ma ya gi rip çı kı yor du. Tu tuk lu lar, Co
ko ğu şa gir di ğin de aya ğa kal kıp esas du ru şa geç mek zo run day dı.
Esat’ın em ri böy ley di. So nun da bu esas du ruş işi ne Co öy le bir
alış tı ki, ko ğu şa gir di ğin de esas du ru şa geç me yen olur sa hır la yıp
sal dı rı yor du. İn sa nın de ğe ri Esat Ok tay’ın ya nın da bu ka dar dı.

234
- İn san bun la rı din le dik çe, 12 Ey lül fa şiz mi nin, halk la rı mız ve
in san lık için ne bü yük bir yı kım ol du ğu nu dü şün mek ten ken di ni
ala mı yor. Bu key fi lik, bu vah şet, bu gözü dön müş lük, bu kor ku, içi -
ne düş tük le ri bu pa nik… Ta nı mı ki tap la ra sığ ma ya cak bü yük utanç
bun lar… Pe ki, Esat Ok tay’ın ya rat tı ğı o kor kunç iş ken ce çem be -
rin de iş ken ce yi uy gu la mak la gö rev li er ler den, ça vuş lar dan, on ba -
şı lar dan hiç bi ri yap tı ğı işin yan lış ve in san lık dı şı bir şey ol du ğu nu
dü şün mü yor mu? Si ze kar şı hiç öze leş ti ri de bu lu nan yok muy du?
- Ol du böy le şey ler… Laz Ali’yi an la ta yım. Laz Ali, tam da
Esat’ın gök te arar ken yer de bul du ğu tip ler den bi ri. Ca hil, poh poh -
lan ma yı se ven, sır tı sı vaz lan dık ça iş ken ce ci yönü da ha da ge li şen,
diz gin le ne mez ha le ge len bi ri… Esat Ok tay ce za e vi ne gel di ğin de
Laz Ali de be ra be rin de ge tir di ği o ilk ekip tey di ve gö rev li ola rak
hüc re ye ve ril di ler. Baş la rın da Mev lüt isim li bi linç li bir fa şist ça -
vuş la, Akın di ye bil di ği miz bir on ba şı var dı. Hüc re le re so rum lu
ola rak ata dık la rı As pi rin la ka bı ta kıl mış ser se ri, lüm pen bir ça vuş
da ha var dı. O eki bin hep si can la baş la ça lı şan, ken di le ri ni ver miş,
se çil miş as ker ler… Yir mi dört sa at hüc re ler den çık mı yor lar…
- Bu, iş ken ce yap mak an la mın da bir ça lış kan lık de ğil mi?
- Ta bii… Çark müt hiş iş li yor. Bu ekip 35 ve 36’dan so rum lu…
36, ye ni ge len le rin ko nu lup “ter bi ye edil di ği”, on dan son ra ko ğuş -
la ra gön de ril di ği yer… 35’ten çı kıp 36’ya gi di yor lar, ora da ye ni
ge len le ri iş ken ce den ge çi ri yor lar, ora dan çı kıp ye ni den 35’e ge li -
yor lar. Bu iş ken ce eki bi nin ba şı nı ka şı ya cak za ma nı yok. Ara lık sız
ça lı şı yor lar. Ge ce gün düz, yir mi dört sa at böy le. Hiç bi ri iş ken ce ye
doy mu yor, yap tık ça da ha da iş tah la nı yor lar. Ve Laz Ali o ka dar
do yum suz ki, in san la ra iş ken ce yap mak tan zevk alı yor. O ka dar
can la baş la ça lı şı yor ki, Esat’ın göz de er le ri ara sı na gir miş du rum -
da. De di ği miz gi bi iş ken ce ci le rin ge liş ti ri lip yay gın laş tı rıl ma sı ko -
nu sun da fan ta zi le rin ko nuş tu rul ma sı, ye ni bi çim le rin ya ra tıl ma sı,
ödül len di ril me si ola yı ya şa nı yor. Çok iş ken ce ya pan, çok zu lüm
uy gu la yan, tut sak la ra çok acı ma sız dav ra nan gar di yan la rın di ğer -
le ri ne hük met tik le ri ni, öne çı ka rıl dık la rı nı, ça vuş ya da on ba şı ya -
pıl dık la rı nı an lat tık. Lüm pen kül tü re bat mış ki şi lik le rin de ek sik lik

235
duy duk la rı bir çok yönü böy le lik le gi der me ye ça lış tık la rı nı, za af la -
rı nı ört tük le ri ni, bas tı rıl mış duy gu la rı nı tat min et tik le ri ni söy le -
dik… Za ten ida re nin de ih ti yaç duy du ğu in san ti pi hep böy le le ri -
dir. İda re ce öne çı ka rı lan, de ğer ve ri len, çe şit li ola nak lar ta nı nan
tip ler hep Laz Ali’ler ol muş tur. Ta bii, bu şe kil de bir hük met me on -
la rı da ha diz gin siz ha le ge ti ri yor. Ço ğu, ai le si ta ra fın dan bi le adam
ye ri ne ko nul ma mış, ezil miş, hor lan mış, ge li yor bin ler ce tu tuk lu ya
hük me di yor, ara la rın da avu kat, mil let ve ki li, yük sek okul me zu nu,
oku mu şu var. İl yö net miş, par ti si ya si kad ro lar vb. var.
- Bir avu ka tı, mil let ve ki li ni ya da böy le si po pü ler bir in sa nı döv -
me si, em ret me si, is te di ği ni yap tır ma sı kar şı sın da, kim bi lir ne bü yük
haz du yu yor dur. Göz le rin de o haz zı ya ka la dı ğı nız an lar ol du mu?
- Çok ça… Adam tu tuk lu la rın hep si ni esas du ru şa ge çi ri yor, da -
yak atı yor, ha ka ret edi yor, dü ze nin onu dü şür me si kar şı sın da bir
yer de öcünü alı yor. Ken di ni bul ma, hük met me ar zu su nu ya şı yor
ve o ya nıl sa ma için de bu nu ger çek leş ti ri yor. İda re nin de teş vik et -
me siy le diz gin le ne mez olu yor. İş te bu Laz Ali de bü tün tu tuk lu la ra
el-aman de dirt miş ti. Ay lar ca iş ken ce ci ki şi li ği ni acı ma sız ca ko nuş -
tur du ve izi ne çık tı… As ker lik ha li bi li nir, izi ne çı kan lar git tik le ri
yer de anı la rı nı bal lan dı ra rak an la tır lar. Şu ka dar in sa nı şöy le döv -
düm, on la ra hük met tim, baş la rın da ko mu tan ol dum gi bi şey ler an -
ma dan ede mez ler. Laz da çev re si ne, ai le si ne, ar ka daş la rı na mut la -
ka yap tık la rı nı an lat mış tır. Ka nı mız ca çev re si ve ai le si iyi ve tu tar -
lı bir çev re… Böy le şey le rin ya pıl ma ma sı ge rek ti ği söy le ne rek
uya rıl mış ve ko nu şul muş. Ai le si Ali’ye zul me ve iş ken ce ye or tak
ol ma ma sı nı, kim se ye ezi yet et me me si ni söy le miş. İzin den son de -
re ce de ğiş miş ola rak döndü. İzin den döndüğü gün ler di, Ke mal,
Hay ri, Maz lum’un da için de bu lun du ğu bir grup ar ka daş “eği tim”
adı al tın da iş ken ce gör mek için 4. kat tan 1. ka ta in di ril dik. Ye re su
dök müş ler, “sü rü nün” de di ler, sü rün me var… Esat’ın göz de le rin -
den Laz Ali de ora da. O sı ra da ça vu şa şu nu söy le di: “Vur! Hay -
ri’ye vur, ok ka lı sın dan vur ki ne de re ce sa dist ol du ğu mu zu gör sün -
ler, bil sin ler!..” Ama söy le yi şi ima lıy dı ve iti raf et mey di. “Biz bun -
la rı ya pı yo ruz, ama yap tı ğı mı zın sa dizm ol du ğu or ta da. Böy le de -

236
ğer len dir mem ge rek ti ği nin far kı na var dım, yap tık la rı mın yan lış lı -
ğı nı an la dım, bi lin…” di yor du san ki.
- Ta bi o an da siz “yi ne biz ka zan dık!” di yor su nuz…
- Evet… Tes ke re yi alıp gi der ken ya nı mı za ge lip iti raf eden,
özür di le yen bir çok as ker gör dük. Bu vah şet tem po su na ayak uy -
du ran lar da “bir kas tı mız yok, emir ku lu yuz, bi ze böy le em re dil di,
bu nun için yap tık!” di ye gü nah çı ka rır ol du.
- Bu ko nu da baş ka söy le ye ce ğin şey ler var mı?
- As ker le rin ne den li müt hiş yet ki ler le do na tıl mış, el le rin de in sa -
na hük met me yet ki si nin bu lun muş ol du ğu, bu sa ye de her türlü zulmü
uy gu la dı ğı bir yer de, ade ta elin de ki fa re gi bi ol du ğu nuz hal de,
bu in san la rın, bu ka fa nın gün den gü ne aciz leş ti ği esas ola rak kay be -
de nin biz ol ma dı ğı mız, on lar ol du ğu or ta day dı. Ba şın dan be ri hep
on lar dı. Çünkü iş le nen suç la rın ale ti ola rak kul la nı lan, in san ol mak -
tan çı ka rı lıp iş ken ce ci olan lar on lar dı. Biz de ise dev ri me, hal ka olan
inanç gi de rek pe kiş ti. İn san dık. Tes lim de ol sak, bel li za af lar da gös -
ter sek, za yıf lık la rı mız da ol sa in san dık ve in san lı ğın ta ri hi ne, geç mi -
şi ne dö nüp bak tı ğı mız da bun la rın yap tık la rı nı in san lık sü re ci içe ri -
sin de hiç bir ye re otur ta mı yor duk. Bu uy gu la ma, bu diz gin siz vah şet,
in san lı ğı si lip sü pü ren, hiç bir ku ral, ölçü ve de ğer ta nı ma yan bir yö -
ne li şin in san lık ta ye ri ol ma dı ğı nı gö rü yor duk… Bu nun red de dil me si
ge re ken bir du rum ol du ğu inan cı biz de tüm ya kı cı lı ğıy la da ha faz la
öne çı kı yor du. Yü rü yüş tar zı mız da, dü şün ce de bu inanç gi de rek bi -
lin ce çık tı, pra ti ğe dö küldü. Düş man po li ti ka la rı, gar di yan la rın bu
şe kil de ki fan ta zi le ri ni uy gu la ma sı, et ki li ol ma sı, tu tuk lu yu da ha faz -
la ken di ni ve ya pı lan la rı sor gu la ma ya, si ya si kim li ği ne, onu ru na ve
de ğer le ri ne sa hip çık ma sı doğ rul tu sun da in san lık ta ra fın da ka lıp ta -
vır koy ma ya iti yor du.
Se yir ci kal mak ta raf tut mak tır!
On la rın ta ra fı nı…
- Bi li nen si ya si kim li ği niz dı şın da, en ge nel in sa ni de ğer le re, in -
san lı ğa ve ya şa ma hak kı na sal dı rıy la da ka rek te ri ze olan bu yap tı -

237
rım la rı na sıl de ğer len di ri yor su nuz ve bun la ra kar şı çı kı şın içe ri ği
hak kın da dev rim ci, de mok rat, ile ri ci ka mu o yu, in san lık için ne ler
söy le ye bi lir si niz?
- Bu nun de ğer len dir me si ni ge nel hat la rıy la yap tık. Ge nel ola rak
Kür dis tan’da ulu sal kur tu luş mü ca de le si nin ve Kürt hal kı nın ye ni -
den di ri li şin den ve bu di ri li şin ta rih sah ne si ne çı kı şın dan, bu nun
zin dan lar da bo ğul ma ya ça lı şıl ma sın dan az da ol sa söz et tik… Bu
boğ ma ola yı nın ger çek leş ti ril me si için in san la rın en te mel in sa ni
öge le rin den, en te mel özel lik le rin den arın dı rıl ma sı, dü şü rül me si ge -
re ki yor. Bu bağ lam da hak la rı nı ver mek ge rek! Hiç bir sı nır, hiç bir
ölçü ta nı ma dı lar. Uzun yıl lar bo yun ca bu nu en uç nok ta da ser gi le -
di ler. En te mel in sa ni de ğer le rin ayak lar al tı na alın dı ğı na ta nık ol -
duk. Bir ar ka daş bir ar ka da şa si ga ra ver di ğin de, soh bet eder ken ya -
ka lan dı ğın da ce za ve iş ken ce ye ma ruz ka lı yor. Tu tuk lu nun tu tuk lu -
ya to kat at ma sı, kü für et me si, döv me si is te ni yor, ih bar et ti ri li yor.
İn san lık ta ri hi ne ba kı yo ruz, ajan lık, aşa ğı lık bir mes lek ola rak ka -
bul edi lip la net len miş. Bu, bir yer de in san lı ğın en üst bo yut ta dü şü -
rül me si dir. Bu, dev let eliy le, onun me ka niz ma sıy la ce za e vin de sis -
tem li ola rak ger çek leş ti ri li yor. Ye ti nil mi yor, in sa na, bü tün si ya si ve
in sa ni de ğer le ri ne, kim li ği ne iha net et ti ril me si da ya tı lı yor. Si ya si
da va ya iha net, he le hal kın kut sal kur tu luş da va sı na iha net za ten in -
sa nı in san lık tan çı ka rır. Si ya si inanç la ra iha net et tir mek le de ye ti -
nil mi yor, da ha öte le re git mek is ti yor. Za ten ona bir baş la dı mı, dü -
şüş ço rap söküğü gi bi ar ka dan ge li yor. Bir nok ta da dur ma da müm -
kün ol mu yor. En sı ra dan in sa ni iliş ki le rin, en sı ra dan in sa ni ku ral la -
rın yok edil me si ni gö rü yo ruz. Bu, bü yük bir in san lık su çu dur. Biz
bu nu in san lık ve in sa ni de ğer ler açı sın dan soy kı rım ve kat li am ola -
rak de ğer len di ri yo ruz. O iş ken ce le re ma ruz ka lan lar, Di yar ba kır
Zin da nı’ndan ge lip ge çen bel ki otuz bi nin üze rin de in san ol du.
- Otuz bin mi?
- Bel ki de otuz beş bin… O sü re için de ya ka la nıp bı ra kı lan ve bu
uy gu la ma la ra ma ruz ka lan in san sa yı sı otuz bi ni aş kın dır. Ama şu
gö rül me li: On lar la he def le nen bir bü tün ola rak in san lık tır. Sa yı bu -
ra da önem li de ğil dir. On ki şi ye de ya pıl sa, otuz beş bin ki şi ye de ya -

238
pıl sa özün de ay nı dır. Ta rih bo yun ca in san lı ğın ka zan dı ğı bü tün
mev zi le rin ve bü tün de ğer le rin dü şü rül me si he def le ni yor. Mil yon -
lar ca ya hu di yi öl dürdü di ye in san lık bu gün Hit le ri ve Na zi le ri la -
net li yor. Açık ki, Kür dis tan hal kı nın ta rih sah ne sin den si lin me si, si -
lin mek is ten me si, halk ola rak or ta dan kal dı rıl ma sı bir fi zi ki im hay -
la ger çek leş me se de ulu sal dö nü şüm le or ta dan kal dı rıl ma ya ça lı şıl -
ma sı da biz ce bir kat li am ve soy kı rım dır. Ya ni mut la ka in san la rın
fi zi ki ola rak or ta dan kalk ma sı ge rek mez. Te mel, in sa ni de ğer le ri ne
yö ne lin miş se, bun la ra bir sal dı rı, yok et me gün de me gel miş se, bu
da bir soy kı rım ve ta rih ten sil me ola yı dır. Za ten sö mür ge ci Türk
dev le ti nin bu den li vah şi leş me si, çı kı şı mı zı, halk ola rak uya nı şı mı -
zı, bu nun PKK şah sın da so mut la nı şı nı haz me de me me sin den dir. Ve
bu ka dar az gın ca sal dır ma sı ta rih sü re cin de iş le di ği bu bü yük su çun
ağır lı ğın dan dır. Gö rü yo ruz ki de mok rat ol ma, de mok rat lık, Türk
ege men lik sis te mi nin ya ban cı sı ol du ğu bir şey. Bu sis tem de de -
mok rat bir ya pı nın kı rın tı sı bi le söz ko nu su de ğil ken, onun en an tide
mok ra tik, ırk çı, fa şist ku ru mu da or du su ve biz de o or du nun
pen çe sin de yiz. Ha liy le de mok rat lık tan, in san lık tan, bü tün de ğer ler -
den uzak, en vah şi ce uy gu la ma la rın biz le re bu den li ağır ya şa tıl ma -
sı nı Türk ege men lik sis te mi nin ta rih sel-top lum sal ya pı sın da, ku -
rum laş ma sın da aran ma lı dır. Ku ral la rı na uy du ğu muz, tes lim ol du -
ğu muz hal de bu nun la ye tin me me si, im ha yı, kat li a mı he def le me sin -
den dir. Şah sı mız da mik rop la şan, has ta lık sa çan bir ya pı oluş tu ru la -
cak ve bu nu top lu ma ta şı ran ola ca ğız, top lu mu dü şü re ce ğiz, öl dü re -
ce ğiz. Mil yon lar ca in sa nın, bir hal kın im ha sı söz ko nu su. Bu te mel -
de ele al dı ğı mız da in san lı ğa, ile ri ci de mok rat ka mu o yu na söy le ye -
ce ği miz çok şey var dır. 20. yüz yıl da, dün ya nın kü çüldüğü, ile ti şi -
min bu ka dar yay gın laş tı ğı, in san lı ğın gi de rek iç içe geç ti ği, kar şı -
lık lı so rum lu luk la rın art tı ğı bir dö nem de, bas kı nın, sö mü rü nün or -
ta dan kalk ma sı, in san la rın eşit ve öz gür, kar deş çe bir ara da ya şa ma -
sı ge rek ti ği bir çağ da, bir dün ya da yız. Ulu sal kim li ği ni ko ru ma, eşit
ve öz gür bir ya şam is te ğiy le yo la çık mış bir ulu sun, bu den li vah şi -
ce şah sı mız da im ha edil me si, kat li am la kar şı kar şı ya bı ra kıl ma sı
ola yın da ke sin lik le ses siz ka lın ma ma lı dır. Ta raf ol mak ge re kir. Ses -

239
siz kal mak suç or tak lı ğı dır. Ses siz kal ma, ta raf sız ol ma, in san lık
avı na çık mış bu kan lı ka til ler sü rü sü nün, kel le av cı la rı nın mey da nı
boş bul ma sı, da ha çok suç iş le me ola nak la rı na ka vuş ma sı de mek tir.
Ha liy le bun lar da, ya ni ses siz ka lan lar da onun suç or ta ğı olur lar.
Tür ki ye’de ki dev rim ci-de mok rat la rın, ka mu o yu nun, ken di si ne ‘de -
mok ra tım’ di yen in san la rın Kür dis tan’da ge li şen im ha ha re ke ti ne
kar şı ses siz kal ma la rı, biz ce bu bü yük su çu iş le mek tir…
- Pe ki ne ya pa bi lir ler? Ne yap ma la rı ge re kir aca ba? Ger çi bu
son bö lüm le rin ko nu su ol mak la be ra ber, er ken bir fi nal gi bi gö -
zük se de, ola yı gi de rek ol gun laş tır mak açı sın dan so ru yo rum: Evet
bir çağ rı nız var, si zin in san lık de ğer le ri nin ve en ge nel an lam da
si ya si kim li ği ni zin ayak ta tu tul ma sı nok ta sın da bir çağ rı… Ne tür -
den bir bek len ti niz var, ne ya pa bi li riz?
- Ta rih ten gü nü mü ze, gü nü müz den ge le ce ğe, in san lık yö nü ne
akış, bir di re ni şi miz var. İn san lık ai le siy le, öz gür halk lar ai le siy le
bü tün leş mek yö nün de dur du ru la ma yan bir çı kı şı mız var. Sü reç
iler li yor, bu akı şın sek te ye uğ ra tıl ma ma sı için ölü mü ne ser gi le nen
bir di re niş var. Bu ra da in sa nım di ye nin, dev rim ci de mok ra tım di -
yen le rin bu akı şın önünü aç ma sı, hem in san lık, hem de en ter nas -
yo na list bir gö rev dir. Sı nıf sal ve in san lar ara sı bir da ya nış ma. İn -
san lı ğın de ğer le ri bir par ti ye bir ulu sa ait de ğil dir. İn san lı ğın or tak
de ğer le ri dir. Ke za şah sı mız da dü şü rü len sa de ce PKK’nin, Kürt
hal kı nın de ğer le ri de de ğil dir. Ay nı za man da Türk hal kı nın, di ğer
halk la rın, in san lı ğın, ezi len sı nıf la rın da or tak de ğer le ri dir. Kar şı
kar şı ya kal dı ğı mız, biz de so mut laş mak la be ra ber ulus ola rak uğ ra -
dı ğı mız kı yım ve kat li am, bü tün halk la rın, Tür ki ye hal kı nın da ya -
ra sı dır, ya ra sı ol mak zo run da dır. Ay nı za man da Türk ege men lik
sis te mi, bu gün Tür ki ye hal kı nın da baş be la sı dır. Salt Kür dis tan
hal kı nın ve PKK’nin ba şı na be la ol ma ola yı yok, ay nı suç Türk
hal kı na kar şı da iş len miş. Tür ki ye’de de ce za ev le ri ola yı ya şan dı.
Bun lar ta ri he ge çe cek, ir de le ne cek, ta ri hin yar gı la ya ca ğı ko nu lar.
Tür ki ye ege men lik sis te mi nin, di ğer an la mıy la fa şiz min su çu çok
bü yük. Bu su çun da ha çok iş len me me si, da ha ile ri git me me sin de
onu cay dı ra cak olan, ona kar şı sa vaş mak ve ta vır al mak tır. Aman

240
di le mek, poh poh la mak, yal var mak de ğil. Şu nu gö rü yo ruz: Tür ki -
ye’de ge li şen 12 Ey lül fa şiz mi ne kar şı bir di ren me ola yı nın ol ma -
ma sı, so lun için de ta şı dı ğı za af lar, yet mez lik ler, ek sik lik ler, ide o -
lo jik-po li tik-ör güt sel so run la rın aşıl ma ma sı, net li ğe ula şa ma ma,
kit le le ri ona kar şı ha re ke te ge çir me yi en gel le miş tir. Dev rim ci, de -
mok rat, ay dın ge çi nen in san la rın tes li mi ye ti, gi de rek dü zen le bü -
tün leş me yi, ki şi sel çı kar la rı nı teh li ke ye at ma ma yı be ra be rin de ge -
tir miş tir. Tüm bun lar fa şist cun ta nın bu den li bü yük suç lar iş le me -
sin de işi ni ko lay laş tır mış tır. Bu ra da söy le ye ce ği miz ne ola bi lir?
Her in sa nın, ezi len sı nıf la rın, her ör gü tün, her ke si min, her çev re -
nin ken di ça pın da risk le ri, bas kı la rı gö ze ala rak bun la ra kar şı di -
ren me si ge re kir. Çünkü kaç mak kur tu luş de ğil dir. Ses siz kal mak
da öy le. He def olan lar im ha edi lip or ta dan kal dı rıl dı ğın da ya rın sı -
ra on la ra ge lir. Fa şiz min do ğa sı bu dur. Ne di yo ruz; fa şizm, ser ma -
ye nin en kan lı, en te rörcü, en bas kı cı yö ne tim bi çim dir. Ken din den
ol ma ya nı düş man bel le ye cek tir. Ha liy le in san la, in san lık de ğer le ri -
nin or tak yö nüy le onun bir il gi si yok tur. İn san lı ğı ko ru ya cak,
ayak ta tu ta cak de ğer ler le fa şizm çe li şir, ça tı şır. Bu yüz den de fa -
şiz min kar şı sın da olan her kes onun hış mı na uğ ra ya cak tır. Bu gün
si lah lı mü ca de le yü rü ten ler, ya da ona kar şı mü ca de le yi baş ka bi -
çim de yü rü ten di ğer ke sim ler or ta dan kal dı rıl dı ğın da, ya rın sı ra
sey re de ne ge le cek tir. O da ken di si ni kur ta ra ma ya cak tır. Ni te kim
kur ta ra ma mış tır. Ey lül fa şiz mi ken din den ol ma yan her kes ten, en
ge niş ke sim ler den, top lu ma çok ağır bir fa tu ra ödet miş tir.
- Al man pro fe sö rün söz le ri var dı.
- Evet… “Ön ce ge lip ko mü nist le ri gö tür dü ler, ben se si mi çı kar -
ma dım, çünkü be ni il gi len dir mi yor du. Son ra sos ya list le ri ve sos yal
de mok rat la rı gö tür dü ler, ben yi ne se si mi çı kar ma dım, çünkü be ni
il gi len dir mi yor du. Son ra ge lip Ya hu di le ri gö tür dü ler, ben yi ne se -
si mi çı kar ma dım. En son ge lip be ni gö tür dü ler bu kez de ar tık ses
çı ka ra cak kim se kal ma mış tı” gi bi bir şey söy le miş ti Ge or ge Po lit -
zer. Du yar lı lık kö re lin ce do ğal ola rak di ren me güç le ri de da ğı lı yor.
- Ya şa ma, ye me, iç me, uyu ma, ko nuş ma gi bi en te mel in sa ni
hak lar, en ge ri ci ve fa şist içe rik li tü zük ve yö net me lik ler de bi le ye -

241
ra lır ken Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bu hak la rı kul lan ma ve
ge rek le ri ni ye ri ne ge tir me ni çin en gel le ni yor? Fa şist tü zük le rin bi -
le üs tün de, on dan öte olan bir du rum mu var? Bu tu tu mun özün de
ne ya tı yor?
- Di yar ba kır’da on la rın gö zün de in san mı var dı ki, te mel de hak la -
rı da ol sun. Ola yın özünü ya ka la yıp sı kı ca kav ra mak bi zi yan lış yo -
rum la ra, so nuç la ra gö tür mek ten alı ko ya cak tır. Di yar ba kır’da bir hal -
kın, onun öncü gü cü nün or ta dan kal dı rıl ma sı he def len miş, bu po li ti -
ka nın özün de in sa na, in san hak la rı na yer yok tur. Bu po li ti ka lar üze -
rin de oluş tu ru lan tüm ya sa ve yö net me lik ler he def le ri ne ulaş ma yan
hiz met eden, onu ta mam la yan bi rer araç ola cak tır. Bur ju va zi dü ze ni -
ni ko ru mak, çar kı nı iş let mek için tü zük ve yö net me lik ler çı ka ra cak -
tır. Bun lar ka ğıt üze rin de ba zı in san hak la rı nı vs. içe re bi lir. An cak
ulu sal ve sı nıf sal mü ca de le sert leş ti ğin de bur ju va zi dü ze ni ni ko ru -
mak için ger çek yü zünü sak la yan her gö rün tü den sıy rı lıp özünü,
vah şi li ği ni ser gi ler. TC, Di yar ba kır’da ken di koy du ğu yö net me lik le -
ri ve tüzüğü uy gu la dı. Onun ru hu na uy gun bir uy gu la ma içi ne gir di.
12 Ey lül bir öl çü süz lük, hiç bir de ğe re ve ken di ni bağ lı gör me yen,
his set me yen fa şist bir ha re ket tir. Tü zük ve yö net me lik ler de bu nun
ya sal ifa de si dir. Şu söy le ne bi lir, Met ris, Ma mak, Di yar ba kır ve di -
ğer ce za ev le rin de ya zı lı tü zük ve yö net me lik ler hep ay nı dır. An cak
uy gu la ma da Di yar ba kır’la di ğer le ri ara sın da bü yük bir fark var dır.
Bu fark sı nıf sal bas kı nın ya nı na ulu sal im ha nın da ek len me si dir. Bu
da yö ne ti min ken di amaç la rı doğ rul tu sun da mü ca de le nin şid de ti ne
ve ih ti ya cı na gö re ya sa ve yö net me lik le ri ni oluş tu rup iş lett ti ği ni
gös te rir. Di yar ba kır’da ya sa ve yö net me lik üstü bir du rum yok tu.
Ter si ne onun uy gu lan ma sı var dı. Çünkü ya sa ve yö net me lik le rin
özü ve ru hu buy du. Ha tır la nır sa Esat’ın ce za lan dı rıl ma sın dan son ra
ge nel kur ma yın açık la ma sın da, onun ya sa ve yö net me lik le re uy gun
ha re ket et ti ği, dı şı na çık ma dı ğı özel lik le be lir til miş ti. Bu açık la ma
tü zük ve yö net me li ğin ger çek ni te li ği ni di le ge ti ri yor. Di yar ba kır’da
bu tu tu mun özün de ya tan ulu sal im ha dır.
- Ger çek ten Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi si zin de yi mi niz le bir zu -
lüm la bi ren ti gi bi ve bu la bi ren tin her kö şe sin de in san bü yük bir

242
utanç la kar şı la şı yor. Ve bu utan cın öy le bir gün de, kı sa bir za man
sü re ci için de to hum la nıp açı ğa çık ma dı ğı gö rü lü yor. Ola yın geç mi -
şe, gü nü mü ze, ge le ce ğe uza nan sa yı sız bo yu tu ol ma lı. Ko nu yu bu
an lam da ta rih sel bir ba kış açı sıy la ele al sa nız, ne ler söy ler di niz?
- Türk ege men lik sis te mi nin, fa şiz min Kür dis tan’da önü ne koy -
du ğu he def le re bak tı ğı mız da bir bü tün ola rak, ta rih sü re cin de in -
san lı ğın ya rat tı ğı bü tün de ğer le rin çiğ nen me si ola yı nı gö rü rüz.
Şah sı mız da da Kür dis tan hal kı nın, in san lı ğın de ğer le ri nin çiğ nen -
me si ola yı nı ya şa dık. Türk ege men lik sis te mi nin ni te li ği ve Kür -
dis tan hal kı na yö ne lik po li ti ka la rı nı an la mak, bi lin ce çı kar mak
için geç miş ta ri hin kan la ya zıl mış say fa la rı nı çe vir mek ge re kir.
Ara sı na gi rip maz lum bir halk yüz ler ce, bin ler ce yıl sü ren ku şa tıl -
mış lı ğı na, zap te dil miş li ği ne bak mak, bu günü, Di yar ba kır Zin da -
nı’nda ki vah şe ti ora lar da ara mak, ya şa nan la rın ta rih sel an la mı nı
kav ra mak ge re kir. İn san lı ğın çı kı şı ta rih bo yun ca hep ara yış tır. Da -
ha iyi, da ha öz gür bir ya şam, bu nun ba şın da da ya şa ma ve can gü -
ven li ği, in san la rın so yu nu sür dür me si ola yı ge li yor. Sı nıf lı top lum -
lar sü re ci ni in ce le di ği miz de –ki her ye ni sis tem, üre tim tar zı, in -
san lı ğa bi raz da ha ra hat ne fes al dır ma, bi raz da ha iyi bir ya şam
sun ma, gü ven li ği ni bi raz da ha sağ la ma, bi raz da ha gü ven ver me
gi bi so nuç la rı do ğu rur–, fe o da liz me ba kı yo ruz; ser fin ya şam tar zı
ile ri dir ve gü ven ce si kö le ye gö re bi raz da ha faz la dır. Ka pi ta list sis -
te me ba kı yo ruz; yurt taş lık hak la rı var dır. İn sa nın ya şa mı nı bi raz
da ha ga ran ti ye al ma, bu nu ya sa lar la gü ven ce ye bağ la ma söz ko nu -
su dur. Ka pi ta liz min de sı nıf lı top lum ol ma sı, top lu mun sı nıf sal ka -
rak te rin den do la yı in san lı ğın dü şü rül me si, sö mü rül me si ay rı bir
olay. Bu sö mürü ola yı nın ya nın da, in san so yu nun sür dü rül me sin de
bi raz da ha olum lu bir ge liş me, her ye ni sis te min ta rih sel ola rak ile -
ri ci rol oy na ma sı nı ge ti ri yor ve ge ri ci leş ti ği oran da bu ege men lik
sis te mi ni sür dür mek için in sa na yö nel me ve kar şı dev rim ci te mel -
de di ren me ola yı öne çı kı yor. Bu ra da da he def ye ni dü şün ce yi, ye -
ni top lu mu sa vu nan la rı ez mek, boğ mak, ken di öm rünü bi raz da ha
uzat mak tır. Bu da ha ge niş çe açıl ma sı ge re ken bir ko nu dur. Ama
bel li bir fi kir ver di ği ni dü şü ne rek faz la aç mı yo ruz. Ko nu muz da

243
esas ola rak bu de ğil. Böy le bir ge nel yak la şım la Türk ege men lik
sis te mi ne de ba kı yo ruz, bu yön de ne ka dar in sa ni de ğer ler le do -
nan mış? (Biz, halk la rı, emek çi sı nıf la rı, ege men lik sis te mi nin sö -
mü rücü sı nıf la rıy la bir tut mu yo ruz za ten. Sı nıf la rın kar şı lık lı ola -
rak bir bi ri ni et ki le me si ay rı bir olay.) Türk le rin Ana do lu’ya, Kür -
dis tan’a ta şın ma dö ne mi var. Bar bar lık dö ne mi ya şa nı yor he nüz,
uy gar iliş ki le re ge çil me miş, di ğer yer le şik halk lar ise uy gar lı ğı ya -
şı yor. Arap fe o da liz mi ar tık ile ri ci ro lünü tü ket me ye baş la dı ğı bir
dö ne me gir miş. Türk ler Ana do lu’ya gel di ğin de fe o da lizm ar tık ge -
ri ci bir dö ne me ev ri li yor. Türk ler iş te bu ge ri ci li ği ku şa nı yor, as ke -
ri zor ve ta lan te me lin de ken di si ni di ğer halk lar üze rin de hü küm -
ran kı lı yor. Türk le rin akın cı lı ğı is la mın fe tih çi, ta lan cı ka rak te riy le
bü tün le şi yor, ta ma men ta lan cı, soy gun cu bir ya pı ha li ni alı yor ve
gi de rek bu nu Bal kan la ra, di ğer ül ke le re ta şır ma sı ya şa nı yor. Ki, o
sı ra lar da Av ru pa’da ka pi ta liz min, ya ni, da ha ile ri bir sis te min ge -
liş ti ği bir dö ne me gi ril miş. Bu sis te me kar şı ken di si ni ayak ta tut -
mak için, ta rih için de gi de rek son de re ce ge ri ci bir ka rak te re bü rü -
nü yor. Ka pi ta liz me çark et me si ise ar tık im pa ra tor lu ğun çö zül me,
da ğıl ma dö ne mi dir. Jön Türk, İt ti hat ve Te rak ki gi bi ha re ket le rin
te mel çı kı şı na ba kı yo ruz; hal ka da ya nan halk ha re ke ti de ğil, dev le -
ti kur tar ma, dev le ti güç len dir me, güçlü kıl ma ha re ke ti dir. On lar -
dan ke ma liz me dev re di len mi ra sa ba kı yo ruz; yi ne or du ya ve dev -
le te da yan ma, bas kı al tın da tu tu lan hak lar üze rin de re ji mi sür dür -
me, gi de rek di ğer halk la rı –el le rin de ka lan en be lir gin yer ar tık sa -
de ce Kür dis tan’dır– Kürt le ri ulu sal dö nü şü me uğ rat mak, Türk leş -
tir mek, Mi sak-ı Mil li sı nır la rı için de tek ulus, tek pa zar ha li ne ge -
tir me şek lin de or ta ya çı kı yor. Yi ne Os man lı dö ne min de Türk men -
ler de halk ha re ke ti ve is yan lar olu yor. Ama hep si nin kı lıç tan ge çi -
ri lip kat li am ve kı rım la ra uğ ra tıl dı ğı nı gö rü yo ruz. Os man lı’da ege -
men olan te ba iliş ki si, bo yun eğ me ci lik tir. Bu gü ne ya da ya kın
geç mi şe dö nüp ba kı yo ruz; TC ta ri hin de de ay nı yak la şım la rın sür -
dü ğünü, söz ge li mi Kür dis tan’ın bir ye rin de ki böl ge sel ayak lan -
ma la rın sa de ce bas tı rıl mak la kal ma yıp soy kı rı ma yö ne lin di ği ni
gö rü yo ruz. Yi ne Türk ege men lik sis te min de bir de mok ra tik leş me

244
ol ma dı ğı nı söy ler ken, halk ta da güçlü bir de mok ra tik ge le ne ğin
ya ra tıl ma dı ğın dan sö ze di yo ruz. Te pe den, hal kın sır tı na ba sı la rak
yö ne ti min ken di si ni bu gün le re ta şı dı ğı nı gö rü yo ruz. 12 Ey lül ön -
ce si sis tem li, ör gütlü dö ne mi dev rim le so nuç lan dı ra cak bo yut ta ol -
ma sa da da ğı nık, par ça lan mış da ol sa, Tür ki ye’de güçlü bir dev -
rim ci-de mok ra tik mu ha le fet var. Kür dis tan’da ise 1940 son ra sı,
Türk dev le ti nin “ez dim, bi tir dim, me za ra göm düm, üze ri ni be ton -
la dım!..” de di ği ve 1970’le re ka dar sü ren bir pa si fi kas yon dö ne mi
var. Ve bu sü re de Kürt hal kı nın Türk leş ti ril me si yö nün de bü yük
adım lar atıl mış, bü yük atı lım lar ya pıl mış, önem li so nuç lar el de
edil miş. İş te be ton la nan bu me za rın ka pa ğı nın tek rar açıl ma sı ve
bir hal kın ye ni den aya ğa kalk ma sı, doğ rul ma sı ola yı ya şa nı yor.
Ka pi ta liz min en ge ri ci bi çi mi ni al dı ğı bir dö nem de em per ya lizm le
kur du ğu iliş ki, ken di ta ri hin den, Os man lı’dan ge tir di ği ya pı sal
özel lik ler le en uç nok ta da bir le şe rek, Türk fa şiz mi nin, Tür ki ye’de -
ki dev let sis te mi nin ken di ne özgü yır tı cı lı ğı nı ve vah şi li ği ni ya ra tı -
yor. Tüm bun lar Türk dev le ti nin ta rih sel suç lu lu ğu nu yo ğun laş tı ra -
rak Di yar ba kır’a ta şır ma sı nı da ha bir an la şı lır kı lı yor.
- Bir de şu ola bi lir mi aca ba: Ulu sal uya nı şın bo yut la rı nın bir -
den, hiç bek len me dik an da ve oran da yük sel me si, onu da ha ta -
ham mül süz ve diz gin siz ha le ge tir di, Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde ya şa nan lar bir yö nüy le bu ta ham mül süz lü ğün yan sı ma la -
rıy dı, di ye bi lir mi yiz?
- “Me za ra göm dük, bi tir dik” de di ği bir ya pı nın güçlü bir çı kı şı nı
gö rü yor. Özel lik le PKK’nin gi de rek kit le sel leş me si, dev le tin Kür -
dis tan’da ki sos yal da ya na ğı olan fe o dal le re, ajan ya pı ve ku rum la ra
yö nel me si halk la bü tün leş me si, hal kın des te ği ni ka zan ma sı ola yı
var. Dev let bü tün im ha ça ba la rı na rağ men bu akı şı ön le ye mi yor.
1977’den baş la ya rak, Kür dis tan’da he nüz ide o lo jik ça lış ma, grup
aşa ma sın day ken ha re ke ti mi zin ön der le rin den Ha ki Ka rer’in ajanpro
vo ka tör ler eliy le öl dü rül me si, fa şist le rin, fe o dal çe te le rin üze ri -
mi ze sa lın ma sı, bi zi ku şat ma, boğ ma ça ba la rı na rağ men kit le sel leş -
me miz, di ğer tes li mi yet çi, ruh suz Kürt kü çük-bur ju va grup la rın et -
kin li ği nin gi de rek azal ma sı, o ka fa bu la nık lı ğı nın Kür dis tan’da net -

245
leş me si, cid di, güçlü bir ulu sal top lum sal uya nı şın, çağ daş ulu sal
kur tu luş akı mı nın, mark siz min Kür dis tan’a ta şın ma sı Türk dev le ti ni
pa ni ğe sü rük le di ve ale la ce le, teh li ke da ha bü yük bo yut la ra eriş me -
den, da ha pro fes yo nel ör güt len me ye ka vuş ma dan güçlü bir vu ruş la
PKK’yi ez me ye yö nel di. 12 Ey lül, Kür dis tan’a bir vu ruş ola yıy dı.
Bu da PKK’nin şah sın da so mut laş tı. Vu ruş, PKK’nin zin dan lar da ki
tem sil ci le ri şah sın da hal kı mı zın ba ğım sız lık mü ca de le si ne dir.
PKK’nin ül ke ge ne lin de, 12 Ey lül sal dı rı sı nı gö ğüs le ye me yip ge ri
çe ki li şi on la rın ce sa re ti ni ar tır dı. Düş man da ha bir hı şım la ce za e vin -
de ki dev rim ci tut sak la ra, ön der kad ro ya, kit le ye sal dır dı. Bü tün bu
vah şi li ğin özün de ya tan şey, ge nel de Kür dis tan’ın işi ni kı sa sü re de
bi tir me he def li po li ti ka la rın açı ğa vu ru muy du. Ve Di yar ba kır yok et -
me po li ti ka sı nın he de fi, mer ke zi ol du…
- İda re ce du var la ra ası lan tü zük ve yö net me lik le rin oto ri ter,
fa şist di sip li ni da ya tan ya zı lı pa no la rı, ger çek uy gu la ma la rın
de rin li ği kar şı sın da du var lar da bi raz ye tim ve za val lı gi bi ka lı -
yor lar de ğil mi?
- O ya zı lar ar tık işin gös ter me lik ya nı, için de ne ya zıl dı ğı bi le
tu tuk lu ya oku tul mu yor du. Tu tuk lu o fa şist tü zük ve yö net me li ğin
uy gu lan ma sı nı bi le is te ye cek du rum da de ğil di. Onun çok ge ri si ne
düş müştü. Ko ğu şa ası lı ta li mat ve yö net me lik te tu tuk lu ya te ca vüz
edil me si, in san pis li ği ye di ril me si, eş ya la rı nın ta lan edil me si, sa -
vun ma yap tı rıl ma ma sı, iş ken ce ler le öl dü rül me si yer al maz. An cak
bun la rın hep si ya pı lı yor. Tü zük ve yö net me lik ler ye tim gö rün se de
ya pı lan ve ya zı la nıy la bir lik te fa şiz min ese ri dir.
- Ya ni Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde fa şizm, bir an lam da ken di
pa ni ği ni ya şı yor du?
- Evet.
- Ve bu pa nik yü zün den böy le si ne hır çın la şı yor, acı ma sız la şı yor,
in san hak la rı nı, in sa ni de ğer le ri tü müy le yer le bir edi yor, ya şa ma
hak kı na sal dı rı yor du… Böy le di ye bi lir mi yiz?
- Di yar ba kır’da ya şa nan, büyü ta rih sel vu ruş ma nın bir ke si ti dir.
Ya ni salt bin-iki bin tu tuk lu ya ya pı lan iş ken ce ve in san hak la rı nın
ih la li de ğil dir. Eğer ta nım la dı ğın bi çi miy le ba kar sak, ya şa nan lar

246
an la şıl maz. Di yar ba kır’ı ye ri ne otur ta ma yız. Söy le dik; hal kı mı zın
bin yıl la rı bu lan esa re ti, kö le li ği var. Bu nun son bin yı lı na ya kı nı
Os man lı, Türk ege men lik sis te min de ge çi yor. Bu ege men lik sis te -
mi nin bu sü re de in san lı ğa ve hal kı mı za kar şı çok bü yük suç lar iş -
le di ğin den sö zet tik. Ta ri hin gi di şa tı nı ter si ne çe vir me, dur dur ma,
ta ri he, in san lı ğa kar şı dur ma ola yı var. Bi zim ise in san lık la bü tün -
leş me, ta ri he çık ma, yü rü me ça ba la rı mız var. Öy ley se şöy le özet -
le ye bi li riz: Di yar ba kır öz gü lün de ya şa nan; ta ri hin ile ri gö tü rül me -
siy le ge ri gö tü rül me si ara sın da, in san lık ta ri hi ni ile ri ci, dev rim ci
akım la rıy la kar şı-dev rim ci akım lar ara sın da, Kür dis tan hal kı nın
ulu sal uya nı şı nın bo ğul ma sı, Di yar ba kır ka ran lık la rın da tek rar top -
ra ğa gö mül me siy le top ra ğın üs tü ne ye ni den çı kıp ya şam bul ma sı
ara sın da ta rih sel bir vu ruş ma dır. Di yar ba kır öz gü lün de so mut la şan
vu ruş ma öz ola rak Türk sö mür ge ci sis te miy le Kür dis tan ulu sal
kur tu luş mü ca de le si ara sın da dır.
- An la dım.
Dağ dan kü çük bir not la ge len müj de,
bü yük coş ku
- Da ha ön ce ki bir ko nuş ma mız da, 1985 yı lın da si ze dağ dan kü -
çük bir not gel di ğin den sö zet miş tin. Şu an da tar tış tı ğı mız ko nuy la
çok ya kın bir il gi için de bu lun ma sı yü zün den, is ter sen o no tu ve
al tın da ya tan ger çek li ği bu bö lü mün ko nu su ya pa lım.
- Ken di mi zi ta nı ma mız, Kür dis tan ya da dün ya nın ge nel gi diş -
ha tın da, ulu sal kur tu luş akım la rı ara sın da ken di mi zi da ha iyi gör -
me miz açı sın dan söy le ye cek çok faz la sö zü müz var. Öy ley se ken -
di mi zi çö züm le me ye de vam ede lim: PKK’li sa vaş çı lar ve kad ro lar
ola rak ger çek an lam da, halk ön der li ği, sa vaş çı ve di re niş çi kim li ği,
ki şi li ği ni tam bir yet kin lik le tem sil ede me me, özüm se ye me yi şi miz
söz ko nu suy du. Bun lar ge niş ko nu lar. Her yö nüy le ir de len me si ge -
re ken ko nu lar. Bir de bi zim ken di mi zi bul ma mız ola yı ya şa nı yor.
Bir çı kış yap mı şız, ide o lo jik ara yı şı mı zı so nuç lan dır ma mız, prog -
ra ma ve ör gü te dö nüş tür me miz var, ama he nüz ger çek an lam da ki -

247
şi lik le rin, kad ro la rın ken di ni bul ma sı, ide o lo ji ve ör gütü ken din de
so mut laş tır ma sı ola yı za yıf… Yet kin ce ya şan mı yor, net leş me ye -
ter siz… Ko mü nist ki şi lik le rin, da va ada mın da ol ma sı ge re ken
özel lik le rin, ta rih sel vu ruş ma ve he sap laş ma nın mu ha se be si ni ya -
pa cak, onun yü künü kal dı ra bi le cek ki şi lik le rin ge liş me sin de Di -
yar ba kır’ın azım san ma ya cak kat kı sı ol du.
- Not ta ya zı lan lar bu bağ lam da bir yak la şım tar zı mıy dı?
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde dü şün sel dü zey de bir ye nil gi yi
he men hiç ya şa ma mış ol ma mız bir ras lan tı de ğil. Özünü doğ ru dan
PKK ide o lo ji sin den, Baş kan Apo’nun ki şi li ğin den alan, ora dan so -
mut la şan, tes lim alın maz bir ruh ha lin de gö rül me li. Ve bu ruh ha li
bi lim sel sos ya liz min, mark sizm-le ni niz min Kür dis tan’da ko nuş tu -
rul ma sı dır. Apo’nun şah sın da bi ze ve ör gü te yan sı mış tı. Böy le ol -
ma sı na rağ men o ta rih sel ke sit te bu nu yet kin ce kav ra ya ma mış,
özüm se ye me miş tik. Bi ze dü şün ce dü ze yin de ve ri len ih ti lal ci, is -
yan cı o ruh, o an la yış Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’ni aman sız ko -
şul lar da bü yük bir inanç la do nan mış in san la rı mız ta ra fın dan ko -
nuş tu rul du… Fa kat kar şı-dev ri min do nan mış, eği til miş or du la rı,
ku rum la rı, uz man ve kur may la rı kar şı sın da biz bir avuç genç in -
san dık. Bir di re niş ge le ne ği nin, mi ra sı nın üze rin de yük sel me yen,
onu ken di si ya rat mak zo run da ka lan bir avuç in san. Ya ni ge nel il -
ke le rin, ge nel doğ ru la rın ül ke ye ta şın ma sı ve ide o lo jik ta şın ma dö -
ne min dey ken sal dı rı ya uğ ra ma mız var, po li tik ni te lik ka zan ma mız,
po li tik ni te lik li in san ol ma mı zın ge tir di ği ağır so rum lu luk var.
- Ya ni Ey lül fa şiz mi si zin tam da emek le me dö ne min de bu lun du -
ğu nuz bir an da mı sal dı rı ya ge çi yor?
- Ta bii… Ar tık her şey bir yer de bi zim için ölüm-ka lım ola yı na
dö nü yor. Ama bu sa de ce bi zim ki şi lik le ri miz le de de ğil, par ti nin
ve hal kın ka de riy le il gi li bir du rum. Ge le lim bi ze: Bu be lir le me le -
ri, so nuç la rı ne ka dar özüm se mi şiz? Ye te rin ce de ğil. Kar dro lar bel -
ki dü şün ce dü ze yin de ba zı şey le ri kav ra mış, ama ge nel ya pı nın
onu pra tik te so mut laş tır ma sı, bi lin ce çı kar ma sı, ya şam tar zı ola rak
al gı la ma sı ay rı bir olay. Biz de bu, sü reç içe ri sin de ge li şe cek. Çok
şey ya şı yo ruz, ama an la mı nı tam ve re mi yo ruz, yer li ye ri ne otur ta -

248
mı yo ruz. Çok hız lı bir sü re ci miz var. Her şe yi bi lin ce çı kar mak ta
ve öy le ya şa mak ta yet mez li ği miz var.
- Siz ler Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ya şa nan her şe yin ger -
çek an lam da ayır dın da sı nız, ama o ta rih sel ke sit için de ulaş tı ğı nız
so nu cu bu günkü ka dar net ola rak gö re mi yor su nuz öy le mi?
- Evet… Bu gün par ti nin mü ca de le miz le il gi li de ğer len dir me le -
rin den ka rar ve ça lış ma la rın dan ye te rin ce bil gi len di ği miz için du -
ru mu çok da ha yet kin ce gö rüp de ğer len di re bi li yo ruz. An cak o gün
de yak la şım ve de ğer len dir me le ri miz par ti nin kiy le özün de ça kı şı -
yor du.Ya şa dı ğı mız 1981-84 dö ne mi ni öz gü lü müz de, 1984’de öz
ola rak ara mız da şöy le de ğer len dir dik: “Düş ma nın ulu sal im ha sü -
re ciy le, ulu sal kur tu luş sü re ci nin ya şam sal bir dö ne min de ve ze mi -
nin de ulu sal kur tu luş umut la rı nı sön dür mek is te yen düş man po li ti -
ka la rı nın püs kür tül me si ni sağ la yan ta rih sel önem de bir olay ger -
çek leş tir dik.”
- O gün da ha çok han gi bo yut la rı öne çı ka ra rak böy le si bir de -
ğer len dir me ye ulaş mış tı nız?
- Özell lik le 12 Ey lül’den son ra hal kı mı zın çok zor ve ka ran lık
bir dö nem den geç ti ği ni gö rü yor duk. Düş man, Kür dis tan’da ulu sal
im ha, ide o lo jik akım ola rak ulu sal kur tu lu şu tüm den yok et me,
baş kal dı ran di re nen bir ya pı yı kar şı sın da bı rak ma ma yı önü ne koy -
muş tu. Bu na kar şın biz ler de hal kı mı zın umut la rı nı, mü ca de le ve
ör güt sel sü rek li li ği ni ko ru ma, ulu sal kur tu luş akı mı nı mah ke me ler
de da hil her ze min de sa vun ma, hal kı mı zın sus tu rul ma sı na izin ver -
me me, di re nen, baş kal dı ran in san ör ne ği ni or ta ya çı kar ma, di re niş -
çi-dev rim ci bir mi ras, ge le nek ya rat ma ama cın day dık. 1981-84 sü -
re ci düş ma nın ama cıy la bi zim ama cı mı zın di şe diş, kı ran kı ra na
çar pış tı ğı ta rih sel önem de bir dö nem di.
- O en zor, en ka ran lık vah şet gün le rin de bi le bu üçlü bo yu tu –
di ren me, mi ras, dev rim ci ki şi li ği ya ra tıp sa vun ma– gö rüp ona gö -
re yü rü yor su nuz, di ye bi lir mi yiz?
- Evet… An lat tı ğı mız sü reç ten bu so nu cun çı ka rı la bi le ce ği or ta -
da. Bü yük ve soy lu amaç lar ol ma sa, ya pı lan la rın ta rih sel öne mi
far ke dil mez se sü re ce böy le di şiy le, tır na ğıy la ölü mü ne bir yük len -

249
me ve ken di ni kat ma ol maz dı. Kı sa ca sı; “di ren me li yiz, Kür dis -
tan’da ye ni bir in san ti pi oluş tur ma lı, di ren me mi ra sı ve ge le ne ği
bı rak ma lı, düş man bu hal kı sus tur ma ma lı” di yo ruz. O ka ran lık or -
ta ma rağ men bun la rı açı ğa çı kar ma ya, ayak ta tut ma ya can hav liy le
ça ba lı yo ruz.
- Ulaş tı ğı nız o önem li so nu ca uza nan ta rih sel ev ri liş için de ça -
tış ma nın kı ran kı ran lı ğı nı, diş di şe li ği ni o ya kı cı or ta mı nı bi raz
da ha ir de le sek…
- Tes lim ol mu şuz, yer ler de sü rün dü rü lü yo ruz, her türlü aşa ğı la -
ma, da yak, iş ken ce var. Var lı ğı mız la çe li şen, bi zi yad sı yan bir ya -
şam tar zı sür dü rü yo ruz, fa şist marş la rı söy lü yo ruz. Ama bir di ğer
yan dan da mah ke me de, en uç nok ta da Kür dis tan’ın ulu sal kur tu lu -
şu nu sa vu nu yo ruz! Türk fa şist sö mür ge sis te mi ni ken di mah ke me -
le rin de, yar gı la nır ken yar gı lı yo ruz. PKK’li yiz. Böy le ağır ve çe liş -
ki li bir sü reç için de yiz. Ve ya şa dık la rı mı zın bo yu tu ne olur sa ol sun
bi zi hâlâ ayak ta tu tan de ğer le ri miz var. Ne dir bu de ğer ler? Özel lik -
le par ti ön der li ğin de, Baş kan Apo’nun şah sın da ci sim le şen par ti ve
halk de ğer le ri… Ve şun dan kor ku yo ruz: Müt hiş bir kor ku için de -
yiz, bi zi kam çı la yan müt hiş bir kor ku. “Ya rın dı şa rı çık sak bi le
Baş kan Apo’nun kar şı sı na han gi yüz le çı ka ca ğız, yü zü ne na sıl ba -
ka ca ğız?” Bu ka dar iş len miş suç var. Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde par ti de ğer le ri açı sın dan ka bul edil me me si ge re ken bir ya -
şam tar zı sür dü rü yo ruz. Evet, bi lin ci miz de ve yü re ği miz de din di -
ril mez bir bi çim de hal kı mı za duy du ğu muz sev gi yi hâlâ ta şı yo ruz.
Onun coş ku su, dü rüstlüğü, bağ lı lı ğı, sa mi mi ye ti için de yiz ve biz
hâlâ ken di mi zi her zer re mi ze ka dar, ya şa dık la rı mız ne olur sa ol sun
PKK’li gö rü yo ruz. Mü ca de le ye atı lım dö ne min de ye ter siz, de ne -
yim siz ol sak bi le atı lı mı mız son de re ce iç ten ve te miz, ki şi sel çı -
kar la rı ve kur tu lu şu bir ke na ra at mış, ha pis, ölüm ola ca ğı nı da bi -
le rek, gö ze ala rak, bu soy lu sa va şı ma ka tıl mı şız. Hal kın için de kit -
le iliş ki le ri miz ol muş, bin ler ce in san la yüz yü ze ge lip ya şa mı şız,
bu in san la rı mü ca de le ye kat mı şız ve ge li nen yer de bu in san la rın
bü yük bir kıs mı zor luk lar la kar şı laş mış, ki mi si nin ço cuk la rı ça tış -
ma lar da öl müş, ki mi si iş ken ce ler den na si bi ni al mış, ki mi si nin yu -

250
va sı da ğıl mış, ki mi si sür gün edil miş. 12 Ey lül son ra sı ör ne ğin bir
Hil van il çe si ne re dey se tüm den bo şal tıl mış. Hal kın bü yük ço ğun -
lu ğu bi zim le. Ço ğu nun ço cuk la rı öl dü rül müş. Bin ler ce köylü ta raf -
ta rı mı zın, halk tan in san la rın ço ğu iş ken ce den son ra ce za e vi ne gel -
miş, bi zim le ya tı yor. Yer ler de sü rün dü rü lü yo ruz, ama bi zi tüm den
dü şür me yen, ta ma men kal ka ma ya cak du ru ma ge tir me yen ve ya
kal dı ra bi le cek mo tor güç le ri miz, ya şam da ya na ğı mız ya da da mar -
la rı mız da akan kan, ya şam de ğer le ri miz bun lar. Ya ni ide o lo ji ye,
hal ka, par ti ye olan bağ lı lık ve gü ven bü tün bu ağır ko şul la ra rağ -
men bi zi di ren me ye gö tü rü yor. Ta rih ten, sü reç ten düş me me, kop -
ma ma ça ba sın da yız. Di yar ba kır, Kür dis tan ta ri hin de önem li ta rih -
sel bir rol oy na dı.
- Ye ni den no ta dö ner sek; si ze ulaş tı rı lan not ta bu so nuç mu içe -
ri li yor du?
- Evet… Par ti nin yap tı ğı de ğer len dir me ve çı kar dı ğı so nuç şuy -
du: “Di yar ba kır di re ni şi, 12 Ey lül son ra sı 1984 çı kı şı na ka dar
Kür dis tan’da ulu sal kur tu luş mü ca da le miz de ta rih sel ro lünü oy na -
mış tır.” Par ti nin yap tı ğı bu de ğer len dir me, ce za e vin de yap tı ğı mız
de ğer len dir mey le ça kı şı yor, ta mam lı yor du. Dün ya ta ri hin de ve
Kür dis tan’da ilk de fa bir ce za e vi böy le si ne bü yük ta rih sel bir mis -
yo nu ye ri ne ge tir miş olu yor du.
- Tam bu nok ta da sü re ci ni ze iliş kin de ğer len dir me yi kap sa yan o
not eli ni ze ula şı yor ve açıp oku du ğu nuz da fi i li ön der li ğin Di yar -
ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ol du ğu so nu cu par ti bil di ri si ola rak kar -
şı nı za çı kı yor. Bu fi i li ön cü lük PKK ve Kür dis tan açı sın dan na sıl
bir ön cü lüktü?
- Par ti miz ge ri çe kil miş, pra tik te di re ni şi, mü ca de le yi sür dür me
du ru mun da ola ma mış tı. Düş ma nın sal dı rı sı kar şı sın da, Kür dis -
tan’da baş kal dı ran, sön dü rü le me yen di re niş ale vi, da ğı tıl ma yan di -
re niş oda ğı Di yar ba kır ol du. Di yar ba kır, Kür dis tan hal kı nın hay kı -
rı şı, çığ lı ğı, sus tu rul ma yan se si ve hal kın sol du rul ma yan, ye şer ti -
len umut la rı ol du. PKK açı sın dan ise Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde ki di re niş çiz gi si nin sı nan ma sı, bu çiz gi nin pra tik te doğ ru -
lan ma sı ve ön der li ğin ka nıt lan ma sı ola yı da ya şan dı. Düş man si ya -

251
si açı dan ge ri le til di. Di yar ba kır’da 12 Ey lül vah şe ti, in san lık önün -
de teş hir ve tec rit edil di. Da ha son ra par ti de bir Se mir ola yı ya şa -
nı yor, par ti yi sa ğa çek mek, tas fi ye et mek is ti yor lar. Di yar ba kır As -
ke ri Ce za e vi di re ni şi ve şe hit ler biz de hat tı oluş tu ru yor. Esas hat tı,
esas yü rü yüş çiz gi si nin oluş tu ru yor. Bu ko nu da Par ti Ön der li ği’nin
ça ba la rı na en bü yük yar dım ve des tek Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi
di re ni şin den ge li yor. Biz Di yar ba kır Zin da nı’nda çok de ğer li ar ka -
daş la rı mı zı şe hit ver dik. Kür dis tan’da ulu sal çap ta bir par ti nin ka -
za nıl ma sı, par ti nin ulu sal kur tu luş hat tı nın, kad ro ve sa vaş çı la rı nın
kim lik ka zan ma sı, par ti nin de vam lı lı ğı nın sağ lan ma sı söz ko nu su.
Bu gün eğer dağ da bin ler ce ge ril la mız ül ke uğ ru na, par ti ve halk
de ğer le ri uğ ru na sa va şıp ölü me gi di yor sa, bun la rın te me lin de ya -
tan, sa vaş çı ki şi lik le rin ya ra tıl ma sı dır. Di yar ba kır’ın di re niş çi,
ken di si ni da va ya ada yan, sa vaş çı ki şi lik ler ya ra tıl ma sın da, net leş -
me sin de bü yük kat kı sı ol muş tur.
- Pe ki yıl lar son ra par ti nin gön der di ği bu me sa ja ula şa bil me niz
siz le ri na sıl et ki le di?
- 1985’in ilk gü nün de yıl ba şı gö rüşü var dı. O gün eli mi ze ulaş tı.
Dört-beş ar ka daş bir hüc re dey dik. No tu açıp oku du ğu muz da, dağ -
da ki ar ka daş lar dan gel di ği ni an la dı ğı mız da bü yük bir coş ku ya ka -
pıl dık. Müt hiş bir duy gu. Ama do lu diz gin coş kun luk la ge len, içi -
mi zin içi mi ze sığ ma dı ğı bir duy gu. Dört yıl bo yun ca omuz la rı mı za
bin miş vah şe tin yükü, et ki le ri bir an da git miş, yıl lar bo yu çek tik le -
ri mi zin bir çır pı da atıl mış, ken di mi zi ye ni den doğ muş gi bi his set -
miş tik. Tam beş yıl son ra ilk de fa par ti bi ze ula şı yor du. Onun ya -
rat tı ğı mut lu luk ve mu az zam bir coş ku var. Biz de par ti ye bağ lı lık
hiç bir za man sı ra dan bir ol gu ol ma dı, bu nun iyi an la şıl ma sı ge rek.
Za ten bi zim vah şi bir dö nem den, tes li mi yet ten tek rar böy le si ne
güçlü bir di re ni şi, di ri li şi ya şa ma mız, par ti ye olan bağ lı lık gü cü -
müz den kay nak la nır. Ya ni müt hiş bir bağ lı lı ğı mız var. Bu kü çük
not ola yı biz de, ya şa mı mız bo yun ca iz bı ra ka bi le cek, unu tul ma ya -
cak den li yo ğun coş ku ve se vinç ya rat tı. İçe ri ği ni oku du ğu muz da
–ki çok kı sa bir not tu– içi çe geç miş pek çok gü zel duy gu yu bir ara -
da ya şa dık. Not ta, ar ka daş la rın ken di le ri ni ül ke ye ta şır dık la rı, si -

252
lah lı mü ca de le yi sür dür dük le ri, du rum la rı nın ve ge liş me le rin iyi
ol du ğu, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde yü rü tü len di re ni şin 12 Ey -
lül’den si lah lı çı kı şı mı za ka dar Kür dis tan’da ki ulu sal kur tu luş mü -
ca de le sin de ta rih sel ro lünü oy na dı ğı ya zı lıy dı. O yo ğun duy gu lar
yu ma ğın da oku duk. Yan lış eği lim de olup, ola yı doğ ru de ğer len di -
re me ye rek, yer li ye ri ne otur ta ma yan lar şı ma ra bi lir kay gı sıy la bir
ar ka daş, “Di yar bakr’ın ko nu muy la il gi li cüm le yi sil dik ten son ra
no tu ar ka daş la ra oku ta lım” öne ri sin de bu lun du.
- Ni çin o cüm le si lin mek is te ni yor? Bu na sıl bir yan lış an la ma
ola bi lir?
- Ar ka daş lar, oku yan lar ken di le ri ni faz la bü yüt me sin ler is te dik.
Ger çi da ha son ra he pi miz, bü tün ar ka daş lar, ye ni ya ka la nan ve tu -
tuk la nan lar dan par ti nin Di yar ba kır ile il gi li de ğer len dir me le ri ni
ge niş çe öğ ren dik. As lın da not ta ki o cüm le nin si lin mek is ten me si -
nin kay na ğın da ya tan dü şün ce şuy du: Yap tı ğı mız iş nor mal gö re vi -
miz di. Biz, par ti li ol ma nın ge rek le ri ni ve in sa ni gö rev le ri mi zi yap -
tık. İn san la rı mız, de ğer le ri miz el den gi di yor du, bu nun kav ga cı sı
ol duk. Ken di mi zi böy le gö re lim, da ha de ği şik yer ler de gör me ye -
lim, an la yı şıy dı esas olan…

253
II. Bö lüm
Tes li mi yet Dö ne mi Uy gu la ma la rı
Bir ce za: “Si ze bu gün ye mek yok!..”
- İs ter sen ar tık pra tik ko nu lar da ki söy le şi ye ge çe lim. Ko nuş ma -
mı zın ba şın dan be ri özel lik le ye mek ko nu sun da bel li pü rüz ler ol -
du ğu or ta ya çı kı yor. Öy le si ne tu haf bir du rum var ki, ör ne ğin ida -
re ye mek ver me me gi bi bir tav ra gi de bi li yor. Na sıl ve han gi man -
tık la ye mek ver mi yor? Tu tuk lu la ra ge nel lik le ne za man ye mek ver -
me me ce za sı uy gu la nır dı?
- Bu, di re niş bo yun ca, son ra sın da, iha net et tir me ve tes li mi yet
dö ne mi bi te ne ka dar hep kul la nı lan bir si lah tı. Yan lız bir ye mek
ola yı de ğil, bü tün do ğal ve in sa na özgü ih ti yaç la rın si lah ola rak,
en ka ba bi çi miy le, en son sı nı rı na ka dar kul la nıl ma sı var dı… Di re -
niş gün le rin de ye mek ve ek me ğin hiç ve ril me di ği çok gün ler ol du.
Yüz ler ce in san gün ler ce aç lık, su suz luk, uy ku suz luk la pen çe leş ti.
Bir de ri bir ke mik kal dı ğı mı zı söy le dim. Ye nil gi ye uğ ra dı ğı mız dan
son ra ki sü reç te be sin kı sıt la ma sın da da ha bir kat mer leş me ola yı
ya şan dı. Tes lim ol duk tan, kar şı dev rim ci oto ri te ce za e vin de bo ru -

254
su nu öt tür dük ten son ra tu tuk lu “as ker”di. Gar di ya na “ko mu ta -
nım!” di yor du. Te mel ku ral şu:
Mad de 1- Ko mu tan her za man hak lı dır.
Mad de 2- Ko mu tan ha ta ya par sa da bi rin ci mad de uy gu la nır.
Ya ni ne ya par sa yap sın lar iş ken ce ci ler hep hak lı! Tut sak hiç bir
ko nu da hak ara ya maz, şi ka yet te bu lu na maz. Hem şi ka yet te bu lu -
na ca ğın en üst ma kam kim dir? Esat Ok tay!.. On dan ha ber siz de
ce za e vin de si nek uç mu yor. Her şey onun elin de, ini si ya ti fin de ve
em rin de. Tu tuk lu yu dü şür mek, iha net etir mek, hem fi zi ki, hem de
ruh sal ola rak çö kert mek için aç lık da hil her şey kul la nı lı yor. Ce za -
e vin de ye mek ko nu sun da as ke ri ka ra va na sis te mi var dı. Üç çe şit
ye mek çı kar dı, ama 1981’in ilk gün le rin den son ra ke sin lik le üç çe -
şit ye mek ve ril me di. Bu uy gu la ma iki yıl sürdü. Ba zen sa de ce “su -
lu ye mek” ge ti rir ler di. Ya da bir çe şit ye mek ge li yor, ba zen hiç gel -
mi yor. Sis te ma tik şe kil de ye me ği azal tı yor, az gın bir sal dı rı eş li -
ğin de tu tuk lu fi zi ki ola rak ta ma men çö ker ti le rek adım adım ölü -
mün ku ca ğı na iti li yor du. Tu tuk lu nun pa ra sıy la da bes len me si ne
izin ve ril mi yor, kan tin den iki-üç ay da bir an cak ya rar la nı la bi li yor.
İda re ye mek ver me me ce za sı nı sis tem li uy gu la tı yor du. Han gi “su -
ça” han gi “ce za nın” ve ri le ce ği ku ra la bağ lan mış de ğil di. Di ye lim
gar di yan marş söy le me sı ra sın da bir tu tuk lu nun esas du ru şu boz -
du ğu nu gö rü yor, he men ra hat lık la, “bu gün ko ğu şa ye mek yok, ce -
za lı sı nız!…” di ye bi li yor. 35’in 4. ka tın dan so rum lu olan şiş man bir
gar di yan var dı. Tem bel bir tip. “4. kat!... Da yak va zi ye ti al!...” der -
di, ama ken di si yu ka rı çık ma ya üşe ni yor, var sa baş ka bir gar di yan
gön de rip döv dü rü yor du, yok sa ken di si döv mek için yu ka rı çık mı -
yor, onun ye ri ne, “bu gün ye mek yok” di yor du. Ge lip da yak at ma -
dı ğı için bi ze o gün ye mek ve ril mi yor du. Yi ne gö rev li as ker ye -
mek ha ne ye gi dip ka ra va na ge tir mek ten, ta şı mak tan eri ni yor sa, o
gün de ye mek yi ye mi yor duk. Son de re ce key fi ve ra hat ça, “bu gün
si ze ye mek yok” di ye bi li yor du. Ta bii bu uy gu la ma la rın hep si dü -
şür me amaç lıy dı. Ya ni, “her şey bi zim eli miz de, bu nu bi lin!.. Ye me -
niz, iç me niz, va rol ma nız her şey bi ze bağ lı. Eli mi ze ba ka cak sı nız,
ken di ni zi ona gö re ayar la ya cak sı nız. Her şey biz den so ru lur!..” di -

255
yor. Beş ki şi lik hüc re ye 200 gram lık ek mek ten ya rım, ba zen de bir
ta ne ve ri li yor du. Ba zen gün ler ce hiç ve ril mi yor du. Fi zi ki iş ken ce -
le re ek ola rak bu ce za lan dır ma bi çi mi ne sık sık baş vu ru lur du. Söz -
ge li mi ko nuş mak ya sak ol du ğu hal de bir hüc re ya sa ğı ih lal et miş -
se, o hüc re ye ye mek, ek mek ve ril mez di. Mah ke me de on la rın is te -
di ği gi bi dav ra nıl ma mış; as ke ri du ruş bi çi mi ih lal edil miş, to puk
se la mı ça kıl ma mış, mah ke me he ye ti ne ko mu ta nım di ye rek hi tap
edil me miş, ya da sa lon da ar ka da şın la aran da bir fı sıl daş ma ol muş -
sa, tüm bun lar iş ken ce nin ya nın da ek ce za la rın da ne de ni ola bi li -
yor du. Pa ra mız la alı nan yağ lı bo ya lar la bü tün ce za e vi bo ya nı yor -
du, bi ze ya zı yaz dı rı yor lar dı. O sı ra lar da tek ki şi lik hüc re ler dey -
dik. “Bir ka rış boş yer bı ra kıl ma ya cak, her yer ya zıy la do la cak”
de ne rek, iki gün sü re ve ril di.
- O dö nem di ğer as ke ri ce za ev le rin de de sık sık gö rüldüğü gi bi,
Türk le ri, Türklüğü, or du yu öven, 12 Ey lül’ü gök le re çı ka ran du var
ya zı la rı de ğil mi?...
- Evet… Ya zıl dı. İki gün son ra ge lip kon trol et ti ler, be ğen me di -
ler. “İs te di ği miz gi bi ol ma mış, si ze iki gün ye mek yok” de di ler.
Gör dü ğü müz iş ken ce le re bir de bu ek len di. Ya ni ak lı na ge len her
du rum ce za lan dır ma ne de niy di. Ki za ten in san la rın gö rü nüşü de
bu ko nu da ne den li ile ri git tik le ri nin ka nı tıy dı. Ar ka daş la rı mı zı an -
cak mah ke me ye git ti ği miz de gö re bi li yor duk. Kı şın so ğuk ta “eği -
tim” ya par ken, ya zın sı cak be ton da sü rün dü rü lür ken he men he men
hep si nin be den le ri kav rul muş, ku ru muş, bir de ri bir ke mik kal mış -
lar dı. Kar şı mız da ki iç ler par ça la yı cı in san man za ra la rı nı ya ra tan
iş ken ce ve aç lık tı. Aç lık, Di yar ba kır tut sak la rı nın her za man en
bü yük be la la rın dan bi ri ol muş tur.
- Pe ki şöy le çar pı cı bir nok ta or ta ya çık mı yor mu? Ör ne ğin ey -
lem li hal ler de di yo ruz ki; “biz aç lık gre vi ne gi di yo ruz, ye mek ye -
me ye ce ğiz!” bu za man lar da zo ra ki ye mek ye dir mek için el le rin den
ge len her şe yi ya pı yor lar. Ama nor mal, ey lem siz za man lar da ce za -
lan dır ma nın bir baş ka ara cı ola rak da gün ler ce ye mek ver mi yor -
lar. Bu çe liş ki gi bi gö rü nen du ru mu bi raz ir de le sek…
- Bir çe liş ki yok. Yü zey sel, sı ra dan bir yak la şım bi le or ta da bir

256
çe liş ki ol ma dı ğı nı gös te rir. Po li ti ka nın ya şa ma ge çi ril me sin de bir
uyum lu luk, ge rek li lik var. Bir yan dan sen ken di ni, ira de ni ko nuş tu -
ru yor sun, aç lık gre vi ya pı yor sun, ey le me gi ri yor sun. Tav rın ona kar -
şı bir çı kış tır. Bu de fa sa na bo yun eğ dir mek, ey le mi ni kır mak ve
zor la ye dir mek is ti yor. Ey le mi ni kır mak için ol ma dık do lap lar çe vi -
ri yor. Ama fi i li bir di re niş te fi zi ki ola rak güçlü ve sağ lık lı ol man ge -
rek ti ği ni dü şü nü yor sun ve ye mek is ti yor sun. Bu de fa se ni dü şür -
mek, çö kert mek, tes lim al mak, iha net et tir mek ama cıy la ira de ni kır -
mak ve kar şı çı kı şı nı tü ket mek için ye mek ver mi yor. Aç lık gre vi ya -
pıl ma dı ğın da, ya ni ira de nin is tem dı şı bir aç lık la yüz yü ze ka lın dı -
ğın da in sa nı be de nen yıp rat ma sı nın ya nın da, ruh sal, dü şün sel alan da
da olum suz et ki le di ği bir ger çek tir.
- Ba zı film le ri sey re di yo ruz, Na zi kamp la rın da bi le, tu tuk lu ya ti -
rit de ol sa ye mek ve ril di ği ne ta nık olu yo ruz. Yi ne Tür ki ye ce za ev -
le rin de ge nel ola rak sa yım, ye mek sa at le ri he men hiç de ğiş mez ve
bu sa at ler de sa yım alı nır ve ye mek de ve ri lir. Ne ki, Di yar ba kır As -
ke ri Ce za e vi’nde ye me ğin bas kı un su ru ola rak kul la nıl ma sı çok
çar pı cı de ğil mi?
- Di yar ba kır’da her yö nüy le bir baş ka lık, ay kı rı lık ya şa nı yor du.
Bir de fa in san lı ğın yok edil me si nin amaç lan dı ğı yer de ku ral, ka i -
de, nor mal öl çü ler sı fır la nır. On lar dan söz edil mez. Nor mal in san
ya şa mı nı oluş tu ran öl çü le ri ara mak tan söz et mek ve ni çin ol ma dı -
ğı nı sor gu la mak yan lış olur. O ta ri hi ko şul la rı, onu ko şul lan dı ran
çer çe ve için de ele al mak ge rek. Ve o ko şul lar ka ba tas lak şöy le:
Sa bah 5’te ayak ta sın, traş ola cak sın, tu va le te gi de cek sin, eği ti me
baş la ya cak sın. Traş ve tu va let fas lın dan son ra ye mek sa a ti ni ka çı -
rıp da ye mek yi ye me den eği ti me baş lan dı ğı çok ol muş tur. Ör ne -
ğin, iki yüz ki şi lik bir ko ğu şu dü şün, sa de ce iki tu va le ti var ve in -
san lar ve ri len sü re de ih ti ya cı nı bu iki tu va let ten kar şı la ya cak lar.
Ve ri len sü re ise bir kaç da ki ka lık. Bu du rum da ih ti yaç la rı nı kar şı la -
ya bi lir ler mi? Müm kün mü? Öte si ço ğu nun sin di rim sis te mi iş le -
mi yor, ka bız ol muş, mi de ye pek bir şey git mi yor. Sa bah ye dir me -
ye bi li yor, öğ len ve ak şam ye dir me ye bi li yor. Di ye lim öğ len ye mek
mo la sı ve ri li yor, ba kı yor sun çok geç me den bir gar di yan ge li yor,

257
“si ze kim otu run de di lan! Aya ğa kalk, mar şa de vam et!” di yor. Ar -
tık ak şam sa yı mı na ka dar aç lı ğın la baş ba şa sın. Ak şam da ye di rir se
ye di rir, ye dir mez se sa yım ya pıl dık tan son ra gar di ya nın tek ke li me -
lik o meş hur ko mu tu ge lir: “Kay bol!..” Onun ağ zın dan bu söz cük
çık tık tan son ra her kes bat ta ni ye yi üs tü ne çek mek, kı pır da ma dan
sa ba ha ka dar yat mak zo run da dır. Böy le ce ak şam ye me ği de git ti!
- Aca ba siz bu du ru mu her han gi bir ze min de di le ge tir me im ka -
nı nı bu la bil di niz mi? Ör ne ğin mah ke me ler de ya da baş ka ze min -
ler de?
- Mah ke me ler de baş ta ol mak üze re, di re niş dö ne min de bun lar
gün de me gel di ve her yö nüy le an la tıl dı.
- Bi ze ye mek ver mi yor lar” mı de di niz?
- Evet o da söy len di… Aç ol du ğu muz za ten her ha li miz den bel li.
Pe ri şan gö rü nü yo ruz, dö kü lü yo ruz, yor gun, bit kin, ya ra-be re, kan -
re van için de yiz. İn san lar bu şe kil de mah ke me ye çı ka rı lı yor, ken di -
le ri de göz le riy le gö rü yor, ek ola rak biz de söy lü yo ruz. Di lek çe hi -
ka ye si ni an lat tık. Uy gu la ma lar, mer ke zi dev let po li ti ka sıy la be lir -
len miş ve sı kı yö ne tim ko mu tan lı ğın ca yü rür lü ğe ko nu lu yor, mah -
ke me ler de ona bağ lı. Dev le tin, as ke ri fa şist cun ta nın, sı kı yö ne tim
ko mu tan lı ğı nın iş let ti ği me ka niz ma nın bir çar kı olan ve onun em -
rin de ça lı şan, ça lış mak zo run da olan sı kı yö ne tim mah ke me le ri mi
aç lı ğı, bas kı la rı so na er di re cek?
- Mah ke me le rin tüm bu olan bi ten le re tep ki siz kal ma sı nın ce za -
e vin de ya şa tı lan in san lık su çu na or tak ola ca ğı an la mı na gel di ği ni
so mut bir şe kil de o ze min ler de di le ge tir di niz mi?
- Hem de kaç de fa. Mah ke me aşa ma sı nı ir de le di ği miz de bu du -
ru mu da ha net gö re cek si niz. Sa de ce bu ko nu de ğil, mah ke me sa lo -
nun da sa vun ma hak kı nın gas pe dil me si, en ge nel ku ral ve öl çü le re
uyul ma ma sı da ya şa nı yor. Ve mah ke me he yet le ri nin yap tı ğı, yap -
tırt tı ğı şey ler bun lar. Da ha son ra ge niş ge niş an la tı rız.
- Pe ki si ze han gi ye mek le ri ve ri yor lar dı? Taş lı mer ci mek, no hut,
bul gur gi bi şey ler mi?
- Ge nel de öy le. No hut, mer ci mek, ku ru fa sul ye, pı ra sa gi bi şey -
ler. Ba zen bu ye mek le rin su yu ge lir di, ye di ği mi zin ne ol du ğu nu

258
an la ya maz dık. Ka ra va na lar do yu ru cu de ğil di. Ama şu nu söy le ye -
lim, ye mek çok bol. Er zak ba kı mın dan Di yar ba kır Ce za e vi’nde
gö rül me miş bir bol luk ya şa nı yor. Özel yet kiy le do na tıl mış Esat
Ok tay’a is te di ği ka dar er zak ve ri yor lar. Öy le çok ki, Co’nun önü ne
ge ti rip et atı yor lar, ye mi yor. Kö pek et ye mek ten bık mış ar tık. Gar -
di yan lar da bık mış. Tu tuk lu ya ve ril me si ge re ken yi ye cek ler, gar di -
yan lar ca tü ke ti li yor. Ya ni bi ze az mik tar da ye mek ve ril me si mut -
fak ta ve de po da er za ğın ol ma ma sın dan, is tih ka kın az lı ğın dan ile ri
ge len bir şey de ğil, bi linç li bir tu tu mun so nu cu.
- Ye mek le il gi li bel li bir dü zen var mıy dı? Ör ne ğin ye mek du a sı -
dır, kar şı laş tı ğı nız mu a me le ler dir, bi raz da bun lar dan sö ze der mi -
si niz?
- Sü reç çok kar ma şık, her şey iç içe geç ti ği ve bir bi ri ni bü tün le di -
ği için ye mek ola yı nı ve ya baş ka bir şe yi di ğer uy gu la ma lar dan ay rı
ele ala maz sın, ama yi ne de ya nıt la ya yım: Her ye mek ön ce si tu tuk lu -
lar gün de üç de fa şu du a yı oku yor lar: “Bis mil la hir rah ma nir ra him.
Al la hı mı za ham dol sun, or du mil let va rol sun!” Ba zı ko ğuş lar da “ko -
mü nist ler kah rol sun” gi bi şey ler de ek le ni yor. Dua oku nu yor, gar di -
yan be ğen mi yor, “ses siz okun du” di ye tek rar tek rar söy le ti yor. Yi ne
be ğen mez se “ye mek yok, ya sak” di yor. Ta bii o an da fi zi ki iş ken ce ler
de olu yor. Da yak, ha ka ret, kü für bun lar za ten gır la gi di yor. Hiç la fı
ol maz, so rul maz. Ye mek le ri gar di yan ge ti ri yor, tu tuk lu lar dan bi ri
hüc re par mak lık la rın dan da ğı tı yor.
- Ye me ği da ğıt ma dan ön ce tu tuk lu nun ne yap ma sı ge rek? As ke -
re tek mil mi ve ri yor?
- Her çı kış ta, hüc re ka pı sı her açıl dı ğın da za ten tek mil ve ri lir.
Ko ğuş lar da, içe ri ye ye mek alın ma dan ön ce as ke re mut la ka tek mil
ve ri lir. Hüc re ler de ye me ğin son sü rat da ğı tıl ma sı ge re ki yor. Da ğı -
tan ar ka da şın hüc re ler de ki le re bak ma sı, ko nuş ma sı, dur ma sı, oya -
lan ma sı söz ko nu su ola maz. Gar di yan alı cı kuş gi bi ba şın da bek li -
yor. Ye mek tam bir hen ga me için de da ğı tı lı yor. Al tı-ye di ki şi lik
hüc re le re bir ta bak ye mek ve ri li yor ve hep si bir lik te yi yor. Da ha
son ra ve rem yay gın la şın ca –in sa nın fi zi ken, ru hen çök me si için
ge re ken tüm ko şul lar bi ra ra ya ge lin ce, ve rem de yay gın bir has ta -

259
lık ola rak ce za e vin de ge liş ti– ve rem li ler di ğer tu tuk lu lar dan ay rı
bir ye re ko nul ma dı, hep si ay nı ta bak tan ye mek yi yor. Bir lik te ya şı -
yor lar ve ay nı ya tak ta ya tı yor lar dı. Da ha son ra ve rem li le rin bal -
gam la rı ka ra va na ya atıl ma ya, o şe kil de tu tuk lu la ra ye di ril me ye
baş lan dı. Ve re min ce za e vi ge ne lin de yay gın laş tı rıl ma sı dü şür me si -
nin bi linç li bir ara cıy dı.
- Ve rem li ada ma zor la ka ra va na ya mı tü kür tü lü yor?
- Tü kür tü lü yor, ya da tü kürüğü ka ra va na ya atı lı yor. Pis lik at ma,
eş ya at ma, ka ra va na ya işe me, ya ni her şey ya pı lı yor ve öy le ye di ri li -
yor. Ka ra va na ya ne atı lır sa atıl sın ye mek zo run da sın ve yi yor sun.
- Ka ra va na ya tü kü rül me si ne, bal gam atıl ma sı na, işen me si ne
hiç ta nık ol du nuz mu? So mut bir ör nek ve re bi lir mi si niz?
- 35’te ka ra va na ya işe me hiç ol ma dı. 35’in ko nu mu fark lıy dı.
Ko ğuş lar da ol muş bu. Bir ko ğuş ta ka pı önün de, ka ra va na ya gar di -
ya nın işe di ği ni Ser dar Can’ın gör dü ğünü ba na an lat mış lar dı. Ba zen
35’te yer de ki bir çöpü tu tup ka ra va na ya ata bi li yor lar, ka ra va na nın
içi ne tü kür me, çöp at ma gi bi şey ler çok sık olu yor. Si ga ra iz ma ri ti
za ten atı lı yor. İs ter ye, is ter ye me. Aç lık la kar şı kar şı ya sın, kıv ra nı -
yor sun, ye mek zo run da sın. Çok şid det li ge çen bir sal dı rı dö ne mi nin
ar dın dan –ki bu ay la rı kap sı yor– ay da yıl da bir kan tin de alış-ve riş
ya pı lı yor. Kan tin den de is te di ğin şey le ri de ğil, ora da ne var sa ve ya
ca nı ne is ter se onu ge ti rir. Kan tin ola yı da baş lı ba şı na bir alem. Ör -
ne ğin ko ğu şa iki çu val acı bi ber ge ti ri yor ve “ye mek zo run da sın” di -
yor. Üzüm ve ya kar puz gel miş, “bun la rın ka bu ğu çö pe atıl ma ya cak.
Ka bu ğuy la, çö püy le be ra ber yi ye cek si niz” di yor. Tu tuk lu on la rı ka -
bu ğuy la çö püy le ye mek zo run da ka lı yor. Ya ni pa ra mız la al dı ğı mız
her şey bir ezi yet, piş man et tir me ara cı ha li ne ge ti ri li yor.
- Anım sı yor mu sun; sa nı rım 1981’in or ta la rıy dı. Ter cü man ga -
ze te sin de Ya vuz Do nat’ın Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde yap tı ğı
ge zi ye ait bir di zi ya yım lan mış tı, gün ler ce sürdü, ora da tu tuk lu la -
rın eli ne tabl dot içi ne son de re ce gü zel ye mek ler ko nul muş ve re -
sim ler çek ti ril miş ti. O re sim ler de ga ze te ler de ya yım lan mış tı. Çar -
pı cı lı ğı, sah te kar lı ğı, iki yüz lülüğü or ta ya çı kar mak an la mın da is -
ter se niz ola yı bu bo yut için de de ğer len di re lim…

260
- Türk ba sı nı nın, özel lik le bir ke si mi nin, halk la rı mı zın cel la dı fa -
şist cun ta ya na sıl hiz met et ti ği ni Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ki
iş ken ce ve vah şi uy gu la ma la rı, hun har ca tu tum la rı na sıl “in san la rı
top lu ma ka zan dır ma, dev le te, mil le te ka zan dır ma” ola rak gös ter me -
ye ça lış tı ğı nı ve as lın da in san lık tan çı kar ma, dü şür me, yok et me yi
na sıl ters yüz edip sun duk la rı nı, ka mu o yu nu al dat tık la rı nı ver di ği niz
ör nek çar pı cı bi çim de içe ri yor ve bu iş le re Di yar ba kır’da çok ta nık
olun du. Bi ze gö re on lar, yap tık la rıy la, ka mu o yu nu al dat ma la rıy la,
iş ken ce yi uy gu la yan lar dan da ha bü yük bir suç iş le miş ler dir, işin
doğ ru su bu dur. Sö zünü et ti ğin ki şi Ya vuz Do nat de ğil, tes cil li MİT
aja nı Tu gay Gö zü tok’tur. Bu iş le ri mes lek edin miş tir. Di yar ba kır’la
il gi li sık ça yaz dı. Sö zünü et ti ğin olay, bir de fa da ih ti yar lar ko ğu şun -
da ol muş. Sa de ce bir grup in san otur tul muş, bağ daş ku ra rak otu ran
in san la ra bi rer bi rer ta bak ve ril miş, ama ko ğu şun bü yük bir ke si min -
de ar ka ta raf ta aç kar nı na ayak ta bek li yor. Ve böy le ce tu tuk lu la ra
“dü zen li ve bol ye mek” ve ril di ği res me dil miş. Ye mek ten son ra da
ha va lan dır ma da marş lar söy le til miş. Tu tuk lu la rın ayak la rı nı ka rın
boş lu ğu na çe ke rek yü rür ken ve var güç le riy le ba ğı ra rak marş söy -
ler ken fo toğ raf la rı çe kil miş. “Bun la rın es ki ha in, ni fak to hum la rı ta -
şı yan dü şün ce le rindn na sıl arın dı rıl dı ğı nı, Meh met çik, Türk as ke ri
ta ra fın dan Ata türkçü ya pı la rak top lu ma ye ni den na sıl ka zan dı rıl dı -
ğı nı” gös ter me ye ça lış mış lar! Ya zı di zi si bu te mel de ha zır la nıp ya -
yım lan mış. İş ken ce ve vah şet top lu ma iş te böy le ters yüz edi le rek
su nul du ve bu suç de fa lar ca iş len di. Bu çe kim işiy le il gi li bir olay
da ha an la ta yım. Bir ko ğuş ta da çe kim ler sı ra sın da ida re tut sak la ra
pa ra la rıy la kan tin den re çel, yağ vb. yi ye cek mad de le ri al dır mış, ta -
bak la ra koy muş lar, ko ğu şun bü yük ke si mi çe kim de gö rün me ye cek
şe kil de ar ka ta ra fa alın mış. Bir grup tu tuk lu da fi gü ran ola rak se çil -
miş ve ken di pa ra la rıy la al dık la rı ta bak lar da ki yi ye cek le ri ye me le ri
is ten miş. Ve çe kim baş la mış. Çe kim le bir lik te “ye me ye baş la!” ko -
mu tu ve ri lin ce tu tuk lu lar aç ol duk la rı için –ce za e vin de ba şın dan be ri
aç lık ola yı hep kul la nıl dı ğın dan müt hiş bir aç lık var– ön le rin de ki
ye me ğe sal dı rıp, si lip sü pü rü yor lar. Man za ra deh şet ve ri ci ta bii –as -
lın da Di yar ba kır ger çe ği nin bir yönü bir kaç film ka re siy le de ol sa

261
ta ri he bel ge ola rak dü şü yor– in san lar da ki kor kunç aç lı ğın ko nuş tu -
rul ma sı, gö rün tü len me si var. Bu çe kim, pek ta bii ki on la rın pro pa -
gan da la rı nın ter si ne hiz met ede cek bir iş lev gö re ce ğin den dur du ru -
yor lar. Gar di yan lar so pa lar la ye me ği si lip sü pü ren tu tuk lu la ra gi ri şi -
yor “vah şi ler, hay van lar, si ze böy le mi yi yin de dik?” di ye rek dö vü -
yor lar. Ye ni çe ki me geç me den ön ce çe kim anın da ye me ği na sıl yi -
ye cek le ri sı kı sı kı tem bih le nip, gös te ri li yor. Tek rar pa ra la rıy la kan -
tin den re çel, yağ, zey tin, pey nir gi bi şey ler alı nı yor ve nor mal bir
kah val tı yap ma man za ra sı gö rün tü le ni yor.
- Bu ya pı lan iş, ya hu di le rin top la ma kamp la rın da ne ka dar “ra -
hat” ya şa dık la rı nı gös ter mek için SS’le rin çek ti ği pro pa gan da
film le ri ne ben zi yor.
- İki gün ön ce bu ra da ce za e vi nin vi deo ka na lın da bir film iz le -
dik, sen de iz le miş sin dir. Po lon ya’da bir ya hu di Get to’sun da ki
olay la rı an la tı yor du. Ulus la ra ra sı ka mu o yu nun bas kı la rı so nu cun -
da Al man fa şist le ri Ges ta po’lar da iş ken ce ya pıl ma dı ğı nı ka nıt la -
mak için bir pro pa gan da fil mi çe ki yor lar dı. Ay nen şöy le bir sah ne
var: Çay bah çe si ne ön ce ka me ra la rı yer leş tir di ler, ma sa la ra ise
kamp ta ki di ğer ya hu di le re gö re da ha kan lı-can lı olan la rı oturt tu lar,
ön le ri ne ta vuk gi bi yi ye cek ler koy du lar. Çe kim sı ra sın da SS’ler
ma sa lar da ki in san lar dan gü lüm se me le ri ni is te di ler, gül me dik le ri ni
gö rün ce çe ki mi dur dur du lar, hep si ni döv dü ler ve da yak zo ruy la
gül me le ri sağ lan dı! Çok iş tah lı, gü le rek, soh bet ede rek ye mek ye -
me sah ne si nin çe ki mi ya pıl dı. Eğer bir kı yas la ma ya par sak Di yar -
ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ki le rin çok da ha vah şi ce, fü tur suz ca ger -
çek leş ti ril di ği ni söy le ye bi li riz. O Get to’da olan la rın çok öte sin de
uy gu la ma lar var. O dö nem de ga ze te ler de ya yın la nan ro pör taj lar,
di zi ya zı la rı, film ler, te le viz yon gös te rim le ri nin tümü ora da ki le rin
bir ben ze riy di ve ay nı amaç lıy dı. Na zi ler hiç ol maz sa tu tuk lu la rın
önü ne pro pa gan da fil mi için de ol sa ta vuk koy du lar. Ama Di yar ba -
kır As ke ri Ce za e vi’nde ta vuk koy ma dı lar! İn san lar dan o ta bak
baş la rın da mem nun ol duk la rı nı gös te re cek dav ra nış lar da bu lun ma -
la rı nı ve ya şam la rı nın bu dra ma tik rol le ri ni oy na ma la rı nı is te di ler.
- Ya da şöy le di ye lim; bel ki de çe kim ler sı ra sın da o ye me ği yi -

262
yen ar ka daş lar, pro pa gan da için ka mu o yu na çok iyi bir iz le nim ve -
rir ken, per de nin ge ri sin de ka lan ar ka daş lar da bel ki şu ve ya bu
ne den den do la yı ye mek ye me me ce za sı na çarp tı rıl mış lar dır.
- Çe kim ler bit tik ten son ra, Di yar ba kır’ın “nor mal”, ya sak lı, ce -
za lı ya şa mı oto ma tik ola rak dev re ye gi rer. Çe kim ler sı ra sın da di -
ğer le ri ta bii ki ayak ta, aç ve bu dra mın se yir ci si dir ler. Bir de o dö -
ne min iti raf çı la rı ve is pi yon cu la rıy la yap tık la rı çe kim ler var. Bun -
lar di ğer le ri ne gö re da ha ra hat olu yor ve çe kim da ha ra hat ya pı lı -
yor. Pro pa gan da film le ri için fi gü ran ola cak ye te rin ce iti raf çı, su -
bay la rın ve as ker le rin ye mek ye di ği sa lo na gö tü rü lüp ma sa la ra
otur tu lu yor, ön le ri ne gö rün tüyü da ha da gü zel leş ti re cek ye mek ler
ko nu yor, is te dik le ri gi bi çe kim ya pa bi li yor lar. Nor mal tu tuk lu lar la
çe kim ya pıl dı ğın da bir çok zor luk çı kı yor. Tu tuk lu lar dan is te dik le ri
çe kim ha va sı nı ala mı yor lar, za yıf lık la rı, bir de ri bir ke mik kal mış -
lık la rı ön le rin de ki ye mek ler le zıt gö rüntü ve ri yor. Ama iti raf çı lar
ve is pi yon cu la rın ka tı lı mıy la ger çek leş ti ri len çe kim ler hem da ha
ko lay olu yor, hem de her ba kım dan so run suz! Tem bih len me se de
çe kim anın da is te nen her po zu ya ran mak ve yal tak lan mak için faz -
la sıy la ve ri yor lar. Ve çe kim, bek le nen den da ha gü zel ya pı lı yor…
- Pe ki bu ara da ye ni sü reç de tüm hı zıy la iler li yor de ğil mi? Bu
sü reç hüc re le re na sıl yan sı yor?
- 35’te ki uy gu la ma la rı ge nel de ki uy gu la ma lar bü tünü için de
al dık ve al ma ya de vam ede ce ğiz. 35’te ki ya şa mı bir so ruy la or ta -
ya koy mak ola sı de ğil. An la tı lan la rın ya nın da kı sa bir de ğin me
ya pıp, ka la nı son ra ki sü re ce ya ya rak iler le mek da ha doğ ru olur.
Di yar ba kır’da zu lüm açı sın dan ya ra tı cı lı ğın sı nır ta nı ma dı ğı nı
söy le dik. Tu tuk lu nun bü tün za ma nı nı gas pet me, gü nün tü münü
dol dur ma ve gi de rek tu tuk lu yu ma ki na laş tır ma, düğ me ye ba sıp
yö ne tir ha le ge tir me ola yı var. Tes lim ol du ğu muz dan yak la şık
bir bu çuk ay son ra bi zi alt ka ta in di rip eği tim yap tır ma ya baş la dı -
lar. Alt ka ta in dir me den ön ce, sa de ce bir gün ha va lan dır ma ya çı -
kar dı lar. Bir da ha hiç çı kar ma dı lar. As ke ri yü rü yüş, “eği tim”
hüc re nin alt ka tın da ki sa lon da yap tı rıl dı. “Eği tim” sı ra sın da alt
kat ta ki sa lon da iş ken ce gır la gi di yor du. Böy le “eği tim” de iş le ri -

263
ne gel me di, çünkü sa lo na in di ri li yor, bir bi ri mi zi gö rü yor ve bi ra -
ra ya ge li yor duk. Vah şe te rağ men in san lar fı sıl da şı yor, işa ret le şi -
yor, bir bi ri le rin den güç ve mo ral alı yor du. Ki te mel amaç la rı bi zi
ko yu bir tec rit lik için de tut may dı. “Eği tim” ge rek çe siy le tut sak -
la rı alt ka ta in dir me, bu te mel ama cı az da ol sa sek te ye uğ ra tı yor -
du. Ay rı ca ar ka daş la rın da yak vb. kar şı sın da dik len me si, jo pu
tut ma sı gi bi şey ler olu yor du, bun lar is te nen du rum lar de ğil di. Bu
ne den ler den ötürü alt kat ta eği tim yap tır mak tan vaz geç ti ler. Bel -
den yu ka rı çıp lak yü rü yüş yap ma lar, jop lar, ha ka ret ler, “da ha çok
ba ğır”, “yat-kalk-sü rün-koş”lar, tu tuk lu la rın üs tü ne su dök me ler,
“sırt üstü sü rün”, “yüz kü sur şı nav çek” de me ler, ayak la rı ha va ya
kal dı rıp sır tüstü diz le ri kır ma dan beş da ki ka bek let me ler. (En iyi
spor cu bi le bu ka da rı nı ya pa maz!) Bir-iki ay böy le git ti. Alt kat -
ta ki eği ti me son ve ril me si nin ar dın dan tu tuk lu la rı bu lun duk la rı
hüc re de kı pır dat ma dan, esas du ruş ta bek let me, sa bah tan, ak şa ma
ka dar marş söy let me uy gu la ma sı na ge çil di. Ki böy le bir uy gu la -
ma –kı pır tı sız bek let me– ek lem ler de ki reç len me le re, da mar ge -
niş le me le ri ne, va ris le re, ayak lar da da vul gi bi şiş me le re ne den
olu yor du. Kı sa va de de gö rü len et ki le ri nin dı şın da uzun va de de
et ki si ni gös te re cek da ha bir yı ğın has ta lı ğın to hu mu o gün ler de
atıl mış tı. Ara mız da ko nu şur ken şun la rı söy ler dik: “İn san la rı mı -
zın bün ye le ri he nüz güç lü dür, genç tir ler, ye ni ya ka lan mış lar ve
faz la yıp ran ma mış lar. Bu gün ler de ka pı lan has ta lık lar tüm olum -
suz et ki le riy le ken di si ni gös te re cek ve or ta la ma ömür dü ze yi miz
çok dü şe cek tir. Ço ğu muz genç yaş ta ya şa mı mı zı yi ti re ce ğiz.” Ni -
te kim, bir çok ar ka da şı mız da dı şar da, şim di kal dık la rı ce za ev le -
rin de has ta lık la rın ken di ni açı ğa vur ma sıy la bir yı ğın der din, so -
ru nun içe ri sin de ce bel le şip du ru yor.
- Ce za e vin de bi linç li bir şe kil de su sı kın tı sı ya ra tıl dı ğı söy le ni -
yor. Ba zen tu tuk lu la rın hiç su iç me di ği gün le rin ol du ğu, tu va let te -
miz li ği, ban yo gi bi en do ğal in sa ni ih ti yaç la rın ye ri ne ge ti ril me di -
ği tü rün den du yum la rı mız var, bun lar doğ ru mu?
- Bun la rın hep si de ya şa nan şey ler. Di yar ba kır de di ği miz o la bi -
ren tin ka pı sı nı ara la yıp içe ri gir di ği miz de man za ra yı da ha iyi gö re -

264
ce ğiz. Su da ye mek gi bi bir si lah ola rak kul la nı lı yor. Su suz lu ğun
der di, acı sı aç kal ma ya gö re da ha faz la. Su suz luk ya man olur. Üç
gün ye mek ye me den ayak ta du ra bi lir sin, ama bir yaz sı ca ğın da üç
gün su suz ka la maz sın. Biz, Di yar ba kır sı ca ğın da hüc re ler dey dik,
hüc re ler de su lar ak tı ğı za man bi le üst kat la ra çık mı yor du, çok taz -
yik li ak ma sı ge re ki yor ki üst kat lar su ala bil sin. Su bi don lar la alt
kat lar dan yu ka rı ta şı nı yor. On ki şi ye bir bi don su ve ri yor lar ve bö -
lüş tü rür ken, “ve ri len su iki gün kul la nı la cak” de ni yor. Ban yo ola yı
yok. Sa na ve ri len su yu bü tün ih ti yaç la rı nı kar şı la mak, her gün traş
ol mak, bu la şık, tu va let, ara da bir ban yo yap mak ve ça ma şır yı ka -
mak için kul lan mak zo run da sın. Ama ba zen iki gün üst üs te bir
dam la içe cek su bu la mı yor sun, ve ril mi yor. Böy le kıv ran dı ğı mız,
içi mi zin yan dı ğı çok za man ol du. Bu ya sak la rın tam iş le me di ği,
vah şet dü ze yi ne çık ma dı ğı tes li mi ye tin baş lan gıç dö nem le rin de ip
sar kı tıp alt kat lar dan nay lon tor ba lar la su alı yor duk. Alt kat ta su lar
ak tı ğı için ara da bir bu yo lu kul la nı yor duk, ama ya ka la nan ar ka daş -
la ra iş ken ce ya pıl ma sı, çe şit li ce za lar ve ril me si, ip le rin hüc re ler den
top lan ma sı, bu iş ler de kul la nı la bi le cek her şe yin alın ma sı söz ko nu -
suy du. Ya pı lan on ca iş ken ce ler den, ve ri len ce za lar dan son ra su içip
iç me men yi ne onun in sa fı na kal mış, ne za man ve rir se o za man
içer sin. Yi ne alt kat ta “eği tim”e çı ka rı yor, ze mi ne, tut sa ğın üze ri ne
su dö kü yor, “yat-kalk” yap tı rı yor. Ben den ler ça mu ra, ki re bu la nı -
yor. Hüc re ne dön dü ğün de ban yo yap mak zo run da sın, ar tık biz de
gi de rek su yun he sap lı kul la nı mı ko nu sun da uz man laş ma baş la mış -
tı. Bir tas suy la vü cu du yı ka ma yı, bir sün ge ri sa bun la yıp vü cu du te -
miz le ye rek “ban yo” yap ma yı öğ ren dik! Üst kat ta ka lan yüz-yü zel li
ki şi lik bü yük ko ğuş lar gün de bir bi don suy la ida re edi yor lar dı. Bü -
tün gün kul la na cak, tu va let işi ni hal le de cek, traş ola cak, içe cek…
- İçe cek su ih ti ya cı nı kar şı la mak için ar ka da şın dan, ya da ya -
nın da ki hüc re den bir tas su alıp da ya ka la nan in sa nın ce za lan dı -
rıl ma sı, on da na sıl bir duy gu la nım ya ra tır aca ba?
- Evet… Ban yo ka pı sın da tu tuk lu lar dö vü le rek içe ri tı kıl dık tan
son ra gar di yan lar hor tum lar la buz gi bi su la rı üze ri ne püs kür tü yor.
Bı ra kın sı cak su yu, so ğuk suy la yı kan ma la rı na da hi izin ve ril mi -

265
yor. Tu tuk lu lar ıs la tı lır ken ha ka ret, jop, kü für de vam edi yor. Son ra
dı şa rı, ko ri do ra çı ka rı lı yor lar. “Yat-sü rün” ko mut la rıy la tu tuk lu lar
yer de sırt üstü sü rün dü rü le rek ko ğu şa ge ti ri li yor. Ko ğuş ta da, “yat,
sü rün, ran za al tı ol” ko mut la rıy la ran za la rın al tı na so ku lu yor.
Ran za lar üç kat lı ya pıl dı ğın dan alt kı sım çok dar, in san lar zor sı ğı -
yor, ikin ci bir em re, ya da be lir le nen sa a te ka dar ran za al tın dan çı -
kıl ma ya cak de ni li yor. Et ki li ol du ğu için bu yön te me da ha çok kı -
şın baş vu ru lu yor. İn san lar, buz gi bi be to nun üze rin de ıs la tıl mış,
da yak ye miş çıp lak be den le riy le sa at ler ce ran za al tın da ka lı yor.
- Ban yo bu mu?
- Di yar ba kır Zin da nı’nda ban yo bu!
- Hep si bu mu?
- Tes li mi yet sü re sin ce kul la nı lan ban yo yön te mi bu. Nor mal
ban yo ola yı ke sin lik le yok, he le sı cak su hiç yok, olur sa da is tis -
na. İç mek için ye te rin ce su ve ril me di ği ve su yun si lah ola rak
kul la nıl dı ğı or tam da bı ra ka lım sı cak su yu, so ğuk su da yok. İn -
san lar pis lik için de.
- Bu du rum ne za ma na ka dar de vam et ti?
- 1981-1983 Ey lül di re ni şi son ra sı na ka dar her ban yo günü, ban
yo yap ma esas ola rak böy le dir. Bu nun dı şın da nor mal bir yı kan -
ma ol muş sa yi ne iş ken ce li dir ve is tis na dır. Ba zen ge ce le ri bi raz
su yu muz olur sa, ban yo yu giz li ce ya pa rız. 35’i ban yo ya gö tür me
hiç söz ko nu su ol ma dı. Mah ke me, zi ya ret dı şın da hüc re ka pı la rı -
nın ke sin lik le açıl ma dı ğı nı söy le dik. Alt kat lar da su ya kı yor. Bu,
ora da ki ler için bir avan taj. So ğuk suy la da ol sa fır sa tı nı bu lup as -
ke re gö rün me den ban yo ya pı yor lar. Ama üst kat lar eğer o ko şul -
lar da ban yo ya pa bi li yor sa, bu nu ken di le ri ne ve ri len su yun sı nır la -
rı için de yap mak zo run da dır. Ço ğun luk la sün ger ve ya bez par ça -
sı nı ıs la tıp be den le ri ne sür mek le ban yo yap mış olu yor lar! Ça ma -
şır ko nu su da ay nı. Tes li mi yet dö ne min de “ça ma şır yı ka dık” di ye -
mi yo ruz. Kir li ça ma şır la rı eve gön der mek, içer den dı şa rı ya her -
han gi bir nes ne çı ka ra bil mek ke sin lik le müm kün de ğil di.
- 1983’e ka dar so ğuk suy la da ol sa ağız ta dıy la bir ban yo ya pa -
ma dı nız de ğil mi?

266
- Evet… Nor mal bir ban yo dan sö ze dil mez. Bir tas suy la üze ri -
mi ze si nen ko ku yu ve ki ri az da ol sa gi de ri yor duk. Ban yo yu na sıl
ya pa cak sın, su yok ki. Üst kat lar da ka lan la rın ha li buy du.
- Ban yo ko nu sun da da iş ken ce ci le rin ya ra tı cı lı ğı ko nuş muş. Bu
ara cın iş ken ce yap mak için na sıl el ve riş li ha le ge ti ri le ce ği ko nu -
sun da ka fa yor muş, bir çok yön tem bul muş lar.
- Amaç ya şa mı da ralt ma, çe kil mez kıl ma, ken di de ne ti mi ne al -
ma dır. İda re den her han gi bir şey ta lep edip is te di ğin za man mut la -
ka is te mi nin ters ten iş le til di ği ni, bas kı ve iş ken ce ara cı ha li ne ge ti -
ril di ği ni gö rü yor sun. Di ye lim ki ban yo yap mak is te din, kar şı lı ğın da
de ter jan lı su yu üze ri ne dö küp se ni da ha kötü bir du rum da bı ra kı -
yor. Su is ti yor sun bi don lar la üze ri ne atı yor. Ye mek is ti yor sun, kep -
çe ler le üze ri ne dö kü yor. Ya ni hiç bir şey ta lep et me mek, hiç bir şe yi
is te me mek le yüz yü ze ka lı yor sun. Bü tün uy gu la ma la rın al tın da ya -
tan man tık bu. Ne olur sa ol sun ida re den ta lep et ti ğin her şe yin kar -
şı lı ğın da şu ve ya bu şe kil de mut la ka olum suz bir ya nıt alı yor sun.
Ba zen düş man bir tak tik ola rak is te mi ne “ol maz” ve ya “olur” de -
mi yor, ama her ta lep, is te min olan her şey so nun da mut la ka sa na
kar şı bir iş ken ce ve bas kı un su ru ola rak ku la nı yor. Öy le bir nok ta ya
ge li yor ki, ta le bi iha ne te da vet et me ni nin bir ara cı ha li ne ge ti ri yor.
- Ya ni her is te mi ön ce iğ diş edi yor, son ra da “esa sı nı kul lan mak
is ter sen iti raf çı ol!” di yor. Öy le mi?
- Evet… Bir ih ti ya cın var, ka za ra kar şı lan ma sı için ida re ye baş -
vu ru yor sun. Za ten nor mal de bir şey is te me nin, is te ye bil me nin ko -
şul la rı or ta dan kal dı rıl mış, ya sak lar ör güsü sı kı ca örül müş. “Yok
kar şı la mam” de mi yor. Fa kat onu, se ni dü şür me nin ara cı ola rak
kul la nı yor. Bir da ha baş vur du ğun da açık tan ni ye ti ni, iti raf çı ol ma -
nı is ti yor. Bu, yal nız su, ban yo so ru nun da de ğil, her ko nu da, ce za -
e vi ya şa mı nın her ala nın da böy le dir.
- Su so ru nun da ele alın ma sı ge re ken, ek sik bı rak tı ğı mız yön ler
ol du ğu nu dü şü nü yor mu sun?
- Tüm yap tı rım lar için de fi zi ki et ki le nim ba kı mın dan en ağır ve
da ya nıl maz olan su suz luk tu. Öy le ki su suz luk tan kav rul du ğu muz
gün ler de ba zı film ler de çöl or ta sın da ka lan in san la rın se rap gö re -

267
rek va ha la ra koş ma sı gi bi biz de düş le ri miz de su ya ko şu yor duk.
Suy la ya tıp suy la kal kı yor duk. Ger çek olan ise, su suz ya tıp, su suz
kalk tı ğı mız dı. Su suz lu ğu mah ke me ler de kar şı laş tı ğı mız ba zı ör -
nek ler le ta mam la ya lım: Ce za e vin de ye te rin ce su ve ril me di ği için
in san lar bay gın, bit kin bir du rum da mah ke me ye gi di yor. Mah ke -
me de öğ len ara sı he yet ken di ih ti yaç la rı nı kar şı la mak için du ruş -
ma ya ara ve ri yor. Bu ara da tu tuk lu nun gö tü rü lüp, tu va let ve su ih -
ti ya cı nın kar şı la ma sı ge rek. Ama tu tuk lu yu tu va le te çı kar ma ma
ve su içir me me ora da da de vam edi yor du.
- Bu nun gö rün tü sel de ol sa bir ge rek çe si var mıy dı aca ba?
- Ge rek çe şu dur: Ce za e vin de ördüğü ya sak la rın ve ku şat ma nın
de lin me si, mah ke me de bir gün lü ğü ne, bir de fa lı ğı na da ol sa tu tuk -
lu nun ih ti ya cı nı kar şı la ya rak ne fes al ma sı na izin ver me mek ti. Gö -
rün tü de, uy gu la ma da ise; sa lon gü ven li ği ce za e vi yö ne ti min ce be -
lir le nen gar di yan lar ca sağ la nı yor. İda re, or ga ni ze si sı ra sın da bu eki -
bin ba şı na fa şist gü ve ni lir ça vuş lar ko yu yor. Mah ke me sa lo nun da
tu tuk lu nun tu va le te gö tü rü lüp gö tü rül me me si, su ih ti ya cı nın kar şı -
la nıp kar şı lan ma ma sı tü müy le gar di yan lar dan so ru lu yor. Bir gün,
ar ka da şın bi ri mah ke me he ye ti ne “tu va let ih ti ya cı mız var” de di.
Mah ke me baş ka nı ara ve rip “bun la rı tu va le te gö tü rün” de di. Ara -
dan son ra du ruş ma ye ni den baş la dı o ar ka da şı mız tek rar el kal dı rıp
“tu va let ih ti ya cı mız var” de di. Du ruş ma baş ka nı şaş kın lık la sor du:
“Tu va let ih ti ya cı nı zın kar şı lan ma sı için ara ver dik, ni çin git me di -
niz?” Ar ka daş, gar di yan la rın “gö tür me yiz, ya sak” de dik le ri ni söy le -
di. Ve gar di yan la rın mah ke me sa lo nun da ki oto ri te ve tek yet ki li ol -
ma du ru mu kar şı sın da mah ke me he ye ti sus tu, du ruş ma ya de vam
et ti. Yi ne baş ka bir otu rum da bir tu tuk lu çok sı kış tı ğı nı, tu va le te
git mek is te di ği ni söy le di. Mah ke me he ye ti, “bu tu tuk lu yu tu va le te
gö tü rün!” de di. As ker ise, he ye te “tu tuk lu la rı tu va le te gö tür me em -
ri yok!” de di. Mah ke me he ye ti yi ne hiç bir şey ya pa ma dı. Mah ke me
sa lo nun da da her şey ce za e vi ida re sin den so ru lur du.
- Oy sa mah ke me sa lo nun da ne yin ya pı lıp ne yin ya pıl ma ya ca ğı -
na sa de ce mah ke me baş ka nı nın ka rar ver me si ge re kir.
- Ta bii… Ku ra lı na gö re, du ruş ma sa lo nun da her şey mah ke me

268
he ye ti nin yet ki si ve ini si ya ti fin de dir. Ama yet ki ve ini si ya ti fi elin -
den alın mış, el ko nul muş bir mah ke me he ye ti var dı kar şı mız da.
Yet ki ler da ha ce ber rut olan la ra dev re dil miş, he yet ler de bu nu ka -
bul et miş ler di.
Ek Bö lüm:
Sü re ci ya şa yan baş ka ta nık la rın an la tım la rın dan:
“(…)
1981 yı lı nın 3 Ha zi ran’ın da 85 ki şi lik bir grup, top lu ola rak 38.
ko ğu şa gö tü rül dük. Ora ya git ti ği miz de tes lim ol muş tuk. An cak is -
te ni len ku ral la ra bü tü nüy le uy mu yor duk. Ce za e vi ida re si de bi zi
kı sa sü re de hi za ya ge tir mek için yo ğun bir bas kı uy gu lu yor du.
Çok geç me den, Esat Ok tay, Şa hin Dön mez ve Erol De ğir men -
ci’yi ko ğuş so rum lu su ola rak ata dı. 38. ko ğuş ida re nin kar şı sı na
dü şü yor du. İti raf çı lı ğı ve ajan lı ğı ge liş tir me de da ha o gün ler de pi -
lot yer ola rak se çil miş ti. Ni te kim da ha son ra Şa hin Dön mez, Erol
De ğir men ci gi bi ha in le rin iti raf çı ol ma sı bu ze min de ger çek leş ti.
85 ki şi nin kal dı ğı bu ko ğuş ta tek tu va let, iki su mus lu ğu var dı.
Ko ğuş ban yo nun bi ti şi ğin de ki as ker ya tak ha ne si nin üs tün dey di. Su -
lar bi linç li ola rak ke si li yor du. Ba zen de kir li, pas lı su akı tı lı yor du.
Al tı-ye di gün ara lık sız su ak ma dı ğı olur du. Bü yük bir su suz luk ya -
şa tı lı yor du. Ar dın dan ba zen ge ce le ri kay nar su akı tı yor lar dı. Su suz -
luk tan kav ru lan biz ler, su se si ni du yun ca uya nıp mus luk la ra ko şu -
yor, kay nar su içi yor duk.
İda re bir sü re son ra ye mek ve su kı sıt la ma sı nı da ha da ar tır dı.
Ha va lan dır ma da al tı-ye di sa a te va ran da yak ve eği tim fas lı baş la -
dı. Ar tık top lu mah ke me le re çı kı lı yor, du ruş ma lar da sü rü yor du.
Bir gün Esat Ok tay, Şa hin Dön mez ve Erol De ğir men ci’yi ida re ye
ça ğır dı, sa at ler ce ko nuş tu. Ara mız da bu gö rüş me nin an la mı nı tar -
tış tık. İda re nin bun lar ara cı lı ğıy la ko ğuş ta de ne tim kur ma yı, tes li -
mi yet çi li ği ve ajan laş tır ma yı sağ la yıp pe kiş tir me yi amaç la dık la rı
so nu cu na var dık.
O, 85 ki şi lik gru bun için de, Di yar ba kır Be le di ye Baş ka nı Meh di

269
Za na, mil let ve ki li Ce lal Pay daş, Dev let Ba ka nı Mu sa ta fa Kı lıç da
var dı. (Ta bii ar tık hep si “es ki”miş ti.) Bir sü re son ra Meh di Za -
na’yı Kürt çe ko nuş tu ğu, pro pa gan da yap tı ğı ge rek çe siy le alıp
35’e, Pay daş ve Kı lıç’ı da 12. ko ğu şa gö tür dü ler. On la rın gö tü rül -
me sin den bir kaç gün son ra sa bah le yin bir ka ra va na do lu su mer ci -
mek çor ba sı ver di ler. Çor ba nın üstü epey ce kö pük lüydü. Bir kaç
ar ka daş dı şın da her kes çor ba yı iç ti. Ge ce le yin, çor ba yı içen ler de
müt hiş bir san cı baş la dı. İle ri de re ce de is hal ve kus ma lar alıp ba -
şı nı git ti. Da ya nıl maz san cı lar için de her kes tu va le te koş tu. Tu va -
let ten çı kan ye ni den kuy ru ğa gi di yor du. Ko ğu şun tek tu va le ti
önün de ki kuy ruk ta azal ma ol ma yın ca, du rum da ha da ağır la şın ca
beş-al tı ki şi bir den gir me ye baş la dı. Sır tı mı zı bir bi ri mi ze dö ne rek
ay nı tu va let ta şı nın ba şın da bir çem ber oluş tu rup işi mi zi gö rü yor -
duk. O gün mah ke me ye çı kan ar ka daş lar da var dı. Mah ke me de ol -
duk ça zor du rum da kal mış lar dı. Al tı na ka çı ran lar da ol muş tu! Ör -
ne ğin, İz zet Ak taş mah ke me de al tı na ka çır dı ğı için ay rı ca sa at ler ce
iş ken ce gördü. Du ru mu muz bu den li ağır ol ma sı na rağ men dok to -
ra gö tü rül me dik, ilaç fa lan da ve ril me di.
Bir sü re son ra, iş ken ce ve ya sak lar da ha da şid det len di. Her ke -
sin is hal odu ğu o mer ci mek çor ba sı ola yın dan bir haf ta son ra tek -
rar su lar ke sil di. Su suz luk ka vu ru yor du. Kıv ra nı yor duk. Gün bo yu
al tı-ye di sa a te va ran as ke ri eği tim, ağır spor vü cut ta bü yük su
kay bı na ne den olu yor du. He pi miz ol duk ça hal siz düş müş tük, bay -
gın lık ge çi ri yor duk.
Ge ce ya rı sı bir den mus luk lar dan sı cak su ak ma ya baş la dı. Uya -
nan her kes bir bi ri ni ezer ce si ne mus luk la ra ko şu yor du. Mus lu ğa ağ -
zı nı da ya yan bir türlü ay rıl mak bil mi yor du. Ki mi ar ka daş lar mus -
luk tan zor la ko pa rı lı yor du. Sı cak su yu iç me miz den bir kaç sa at son -
ra he pi miz de müt hiş san cı baş la dı. Kus ma, baş dön me si, bay gın lık -
lar ol du. He men her ke sin id ra rın dan kan gel di. Bu du rum epey sürdü.
İç ti ği miz o pis, bu la nık kay nar su ya ilaç at mış lar dı. Su ya ilaç
ka rış tı rıl dı ğı nı kıs men iliş ki miz olan bir gar di yan dan öğ ren dik.
Sağ lı ğı mı zı böy le si ne cid di et ki le yen, tah rip eden ila cı, ce za e vi
dok to ru, mü dür Ala at tin Ba yar, Esat Ok tay, A. Os man Ay dın

270
(Kam bur) As teğ men’in bil gi ve de ne ti min de su ya ka rış tı rıl mış tı.
İla cın üze ri miz de ki et ki si bü yük ol du. Ağır işit me, vü cut ta uyu şuk -
luk, al tı na ka çır ma lar, yor gun luk la bir lik te böb rek ra hat sız lık la rı na
yol aç tı. Uzun yıl lar ko ğu şun ya rı sın dan faz la sı bu olay dan do la yı
kan işe me ye de vam et ti. Yi ne PKK Mar din Gru bun dan Os man
Taş’ın ök sü rür ken ak ci ğe rin den ko pan par ça yı bir ka ğıt par ça sı na
ko yup, dok ta ra gös ter dik.
(Ola ya ta nık olan bir ar ka da şın an la tı mın dan)
De ter jan lı su,
Meh met Emin Ya vuz’un mi de si ni eri ti yor
- İn san la rın üze ri ne de ter jan lı su dök me uy gu la ma sı nın ol du ğu -
nu da söy le din. Bu iş ne yin ne si dir, bi raz açık lar mı sı nız?
- Olay şöy le ge liş ti: 1981 di re ni şi sü re cin de, o bü yük su suz luk
gün le rin de, ar ka daş lar gar di yan lar dan ba ğı ra rak su is ter di. Ba zen
tek bir ki şi, ba zen bir hüc re de ki ler, ba zen di re nen le rin tümü “gar -
di yan su!” di ye ba ğı rır dı. Uzun uza dı ya ko nu şup is te mi di le ge tir -
me nin ge re ği, or ta mı yok tu. “Su” sözcüğü her şe yi ifa de et me ye,
me ra mı an lat ma ya ye ti yor du. Di re niş te ba ğı rıp su is te ye bi lir ken,
tes li mi yet dö ne min de bu nu da ya pa maz ve is te ye mez ol duk. İş te o
gün ler de “gar di yan su!” di ye ba ğı rıl dı ğın da, gar di yan lar bi don la ra
de tar jan dö küp ka rış tı rır, par mak lık lar dan ar ka daş la rın üze ri ne dö -
ker, “alın si ze su!” der ler di. De tar jan lı su dök me sü rek li lik ka zan -
dı. De ter jan lı su o ka dar kir, pis lik do luy du ki, kırk ki şi nin yan-ya -
na ayak ta dur du ğu, otur ma im ka nı nın bu lun ma dı ğı bir yer de ko ku,
pis lik, bit len me yi da ha da faz la laş tır dı. Bu uy gu la ma hüc re ler den
taş tı, ce za e vi ne ya yıl dı. Gi de rek uy gu la ma de rin leş ti, baş ka bir bo -
yut al dı, tu tuk lu la ra içir me ye baş la dı lar. İç me yen le ri zor la ye re ya -
tı rıp ağ zı na de tar ja nı dol du ru yor, son ra da su dö küp içirt me ye ça lı -
şı yor lar dı. De ter jan lı su yun in san vü cu dun da ya pa ca ğı tah ri bat la -
rın ne de re ce ağır ola ca ğı or ta da. En baş ta sin di rim sis te mi ni tah riş
ve tah rip eder, di ğer has ta lık la rı da vet eder. O gü nün tah ri ba tı, çe -
ki len acı sı ya nın da uzun va de li ka lı cı ölüm cül has ta lık la ra ne den

271
olur. Ola yın et ki si ni ve ağır lı ğı nı iyi ce gös te re bil mek için Meh met
Emin Ya vuz ör ne ği ni ve re bi li riz.
- Ölen ar ka daş, de ğil mi?
- Evet şe hit düştü. Di yar bar ba kır’da aç lık gre vin de şe hit dü şen
ar ka da şı mız. Mah ke me le ri miz baş la dı ğın da, bas kı la rın bü yük bo -
yut lar da sey ret ti ği ni an lat mış tık. Meh met Emin Ya vuz’a da gar di -
yan lar “Halk Mah ke me si Baş ka nı” (İd di a na me de öy le ge çi yor du)
di ye rek sü rek li iş ken ce ya pıp bas kı uy gu lu yor lar dı. Mah ke me gi -
diş ge liş le rin de, son ra sın da özel ola rak yük le ni yor lar dı. Mer di ven
de mir le rin de çok ça asıl dı. Ay rı ca mi de sin den de ra hat sız lı ğı var dı.
Gar di yan lar ko ğuş ta bu lu nan la rın tü mü ne de ter jan ye di rip su içir -
ti yor lar. M. Emin’de “gö ze bat mış bi ri” ol du ğun dan zor la de ter jan
yut tur ma uy gu la ma sı na da ha çok he def olu yor.
- Zor la na sıl de ter jan yut tu ru yor lar?
- Gar di yan “her kes bir avuç de tar jan alıp yut sun” em ri ni ve ri -
yor. Ki ço ğun luk söy le ne ni do ğal ola rak yap mı yor. O za man da
tek tek her tut sa ğı gar di yan lar ye re ya tı rıp, göğ sü ne çö kü yor, zor la
ağ zı nı açıp de ter jan dol du ru yor. Yut ma sı nı sağ la mak için de ağ zı na
su dö kü yor lar. İş te bu uy gu la ma lar M. Emin Ya vuz’un mi de sin de
onul maz ya ra lar açı yor, tah rip edi yor. Te da vi de söz ko nu su de ğil.
Bu tah ri ba tı de rin leş ti re cek aç lık, kor ku, te dir gin lik vb. or ta mı da
faz la sıy la var. M. Emin’in sin di rim sis te mi bir da ha hiç dü zel me di.
1988 yı lın da Di yar ba kır’da ya pı lan aç lık gre vi nin 11. gü nün de şe -
hit ol du. Nor ma lin de aç lık gre vi ne ka tı lan bir in sa nın ölümü 40’lı,
50’li gün le re rast lar ken M. Emin’in böy le si ne er ken şe hit düş me si -
nin ne de ni, sü re cin ve uy gu la ma la rın ya rat tı ğı ağır tah ri bat tı.
- Ge çen gün par ti ya yı nı Serx we bûn’un sa yı la rın dan bi rin de
Par ti Ön der li ği’ni zin ağ zın dan M. Emin’le il gi li bir de ğer len dir -
me oku muş tum, eğer uy gun gö rür sen onu bu ra ya ala rak ar ka da -
şı an mış ola lım.
- Evet… Ar ka da şı olum lu ve gü zel yön le riy le ver di ği için söy le -
ye cek le ri miz de bun la rın bir tek ra rı ola cak. Ya zı “Zin dan Di re ni şin -
de 8. Yıl Dal ga sı ve M. Emin Ya vuz’un anı sı na” baş lı ğıy la ya yın lan -
mış tı ve şöy ley di: “(…) M. Emin Ya vuz yol da şı ya kın dan ta nı rım.

272
Bi zim ilk grup fa a li yet le ri mi ze il ko kul dü ze yin de bir eği ti me sa hip
ol du ğu hal de, ama bir emek çi ola rak en can lı bir bi çim de ka tı lan
yol da şı mız dır. O, Hil van’da ki ça lış ma la rın en önün de yer al dı. Taş
ocak la rın da ve di ğer iş ler de ça lı şı yor du. Fa kat çok can lıy dı, hiç bir
şe yi esir ge mez di; çok fe da kar ve ce sur du. Ağa lı ğa kar şı çok bü yük
bir ki ni var dı. Ke sin lik le an ti-fe o dal, de mok ra tik bir çı kış la mü ca de -
le ye gel miş ti. Nef ret et ti ği ağa lı ğa ve fa şist güç le re kar şı halk ki şi li -
ği ni da yat mak ve hal kın öz gür lü ğünü tem sil et mek için çok azim li ve
ka rar lıy dı. Ge niş ai le so run la rı, bak mak la yü kümlü ol du ğu ço cuk la -
rı var dı, yok sul du. Sü rek li fe o dal bas kı lar la yüz yü zey di, bu na rağ -
men ka tı lı mı nı esir ge me di. En az do na nım la zin da na gir di ğin de
uzun sü re di re ne bil di. O, PKK’nin ilk kit le sel leş ti ği dö nem den baş -
la ya rak kav ga lı yum ruk lu di re niş ler den si lah lı gös te ri le re ka dar ve
her türlü zor luk al tın da bü tün di re niş le re ka tıl mış en son ola rak da
TC ege men li ği ne kar şı böy le si bir di re niş te so nu na ka dar ka rar lı lı -
ğı nı ko ru muş tur. Bu bir ger çe ği ka nıt la mak ta dır ki, o da şu dur: Baş -
tan iti ba ren PKK’nin di re ni şin de bu ki şi lik le rin im za sı var dır… Ba -
zı la rı bu gün PKK adı na çok şey söy le yip ken di le ri ni çok şe ye sa hip
gö re bi lir ler. Ama bun lar önem li ya nıl gı lar la do lu dur. Oy sa PKK’yi
PKK ya pan en baş ta gü nü mü ze ka dar bu tip ça lış ma lar ve bun la rın
sa hip le ri dir. Bü yük par ti yü re ği, par ti nin bü yük di re niş çi-tut ku lu ki -
şi li ği bu kah ra man la rın omu zun da yük se li yor. Bel ki çok laf yap ma -
sı nı bil me miş ler dir, ama bü tün önem li di re niş le re im za la rı nı at mış
ve ya bu na ka tıl mış lar dır…” M. Emin’i biz ler de ya kın dan ta nı dık.
Dı şar da da bir lik te ol muş tuk. Te o riy le yet kin ce do nan mış bi ri ol ma -
sa da, par ti bay ra ğı al tın da so nu na ka dar yü rü me si ni bi len ve bu nu
ya şa mıy la or ta ya ko yan de ğer li bir ar ka da şı mız dı.
Ha in Şa hin Dön mez es ki ar ka da şı nın
ba şı na te ne key le in san pis li ği dö kü yor
- Pe ki ban yo ko nu sun da şu ek so ru yu so ra bi lir mi yim? Ba zı as -
ke ri ce za ev le rin de tu tuk lu lar yay gın bir şe kil de ban yo ya gö tü rü le -
cek le ri söy le ne rek, alı nıp iş ken ce ye gö tü rü lü yor lar ya da ye ni ge -

273
len in san la ra ban yo da fa la ka fa sıl la rı çe ki li yor. Bu tür şey ler Di -
yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde var mıy dı?
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde 36. ko ğuş ye ni ge len le rin uğ rak
ye ri dir. Ya ni en ağır iş ken ce le rin ya pıl dı ğı yer ler den bi ri dir. Ge len ler
ol duk ça “ki bar” bir ha va da kar şı la nı yor. Ken di le ri ne na sıl bir ko -
ğuş ta kal mak is te dik le ri so ru lu yor, ban yo lu ve te le viz yon lu ko ğuş la -
rın bu lun du ğu söy le ni yor du. Ta bii tu tuk lu lar ge nel lik le du ru mun
far kın da de ğil. So ruş tur ma da bi ri ken kir den, bit ler den arın mak için
ban yo lu ko ğu şu ter cih et tik le ri ni çok ça söy le yen çı kar dı, so nuç ta ne
söy le nir se söy len sin, hep si 36’ya alı nır dı. Ora ya ge len le re: “so ruş -
tur ma dan ge li yor sun, hay di ban yo ya!” de yip alt ka ta alır lar dı. Alt
kat ta iki hüc re nin tu va let le ri bi linç li ola rak tı ka tıl mış tı. Ora dan çı -
kan pis lik alt ko ri do ru kap lar dı. “Ban yo” yap tı rı la cak lar ora ya ko nu -
lu yor du. Da yak, kü für, ha ka ret eş li ğin de tu tuk lu lar sü rün dü rü lür, o
pis su içi lir, te pe den tır na ğa ıs la tı la rak “ban yo” et ti ri lir di.
- De se ni ze bu ra da Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi zu lüm mer ke zi nin
ha zır lık sı nı fı olu yor!
- Evet… Bu ra da ye ni ge len le re ne ler ya pıl mı yor du ki. İlk ge lin -
di ğin de tu tuk lu çı rıl çıp lak so yun du ru lur, do mal tı lır, kı çı na ba kı lır,
tüm eş ya sı na el ko nur. Ara ma fas lı bit tik ten son ra, “ban yo”, iş ken -
ce fa sıl la rı, kü für, ha ka ret ara sın da hüc re ye atı lır. Kü für ler; tu tuk -
lu ya “ka rın, kı zın var mı? On la ra bil mem ne ya pa rım” de me ler -
den, be şik te ki ço cuk la rı na, doğ ma mış la rı na, to hu mu na ka dar uza -
nır dı. Ye ni ge len le re he men he men her şey bu ra da öğ re ti li yor du.
Ya şa nan şöy le bir olay var: Bir köylü 36’ya ge ti ril di ğin de “and”ı
ez ber le me si is te ni yor ve ona “And”ı cüm le cüm le söy lü yor lar.
Köylü il giy le din li yor, an dın “hiç dur ma dan ça lı şa ca ğım” bö lü -
mü ne gel di ğin de kar şı çı kı yor. “Ben bu nu söy le mem” di yor. He -
men gar di yan lar ba şı na üşü şü yor, da yak, fa la ka, kü für ara sın da,
“ni ye oku mu yor sun, ni ye kar şı ge li yor sun?” di ye so ru yor lar.
Adam, “bak, bu ra da hiç dur ma dan ça lı şa ca ğım di yor. Ben hiç ye -
mek ye me den, is ti ra hat et me den, yat ma dan ça lı şa ca ğı ma da ir and
iç mem, ye min et mem!” di yor. Gar di yan lar yük le ni yor, o kar şı ko -
yu yor, her türlü ezi ye te rağ men adam ıs ra rı nı ko ru yor. 36’nın hüc -

274
re le rin de böy le tra ji-ko mik man za ra lar çok ça ya şa nı yor. Yi ne ce -
za e vi ne ilk ge ti ri len le re özel lik le da ha ön ce has ta lık ge çi rip ge çir -
me di ği so ru lu yor du. Ge len ler, “bel ki iş ken ce den kur tu lu rum” dü -
şün ce siy le has ta lı ğı ol sun ol ma sın bir şey ler uy du ru yor. Ki mi si,
“ben de kalp yet mez li ği var”, ki mi si, “ben de ve rem var”, ki mi si,
“Ben de sa kat lık(lar) var” di yor. İda re, tu tuk lu nun ce za e vi ne gel -
me den be lir ti len has ta lı ğı ol du ğu na da ir tu ta nak dü zen li yor ve
ken di si ne im za la tı yor. Bu bel ge son ra kul la nıl mak üze re tu tuk lu -
nun dos ya sı na ko nu yor. Eğer za man la ce za e vin de iş ken ce so nu cu
ölür se, ha zır la na cak ölüm tu ta na ğı na im za la nan bel ge de yer alan
has ta lık ya zı lı yor. Tu tuk lu nun iş ken ce ve bas kı so nu cu öl dü ğünü
giz le me den bu “bel ge”de ki has ta lık dü zen le ne cek tu ta nak ta ölü -
mü nün ne de ni ola rak açık la nı yor. Böy le “bel ge li” has ta lık be ya -
nın da bu lu nan lar ger çek te ken di ölüm le ri nin ge rek çe le ri ni im za la -
yıp ver dik le ri ni ha yal da hi ede mi yor lar dı. Ama Di yar ba kır sü re ci -
nin res mi açık la ma la rı na ba kıl dı ğın da gö rü lür ki, ölüm le rin hep si
kı lı fı na uy du rul muş tur. Ki mi si ve rem den öl müş tür, ki mi si kalp ten,
ki mi si de baş ka bir şey den. Kat le di len le rin “ölüm tu ta nak la rı”nda
ölüm le rin ne de ni ola rak hep böy le has ta lık la rın isim le ri var dır.
- Ama bu çok müt hiş bir olay! İş ken ce yap mış ol ma nın so rum lu -
lu ğun dan kur tul mak için bu den li in ce ve sis tem li miy di her şey?
- Her şe yi açık tan açı ğa yap tık la rı nı sık ça vur gu la dık. El le ri ni
kol la rı nı bağ la yan, on la rı sı nır la yan hiç bir şey yok tu. An cak her
şe ye rağ men, ola sı bir ak si li ğe kar şı iş le rin “ya sa ve ku ral la ra” gö -
re ya pıl dı ğı nı gös te re cek for ma li te le ri ha zır la mak tan da ge ri dur -
mu yor, tüm den gö zar dı et mi yor lar dı. Da ha son ra ki bö lüm ler de bu
ko nu yu da in ce le ye ce ğiz. Ve ölen ar ka daş la rı mı zın lis te si ni ve re -
ce ğiz. Na sıl öl dük le ri ni söy le ye ce ğiz. Onun için şim di lik faz la aç -
ma ya lım.
- Ye ni ge len tu tuk lu la rın et ki le nim dü ze yi ni an la mak için her han -
gi bir do ğal ih ti ya cın kar şı lan ma sın dan, ör ne ğin ban yo dan yo la çı -
ka rak, ce za e vin de dev rim ci oto ri te nin bu lun du ğu dö nem le, tes li mi -
yet dö ne mi ara sın da bir kı yas la ma ya par sak ne ler söy ler sin?
- Ce za e vi ne adım atıl dı ğın da kar şı la şı lan or tam çok önem li dir.

275
Eğer tes li mi yet, ör güt süz lük, da ğı nık lık ya şa nı yor sa, bu, ye ni ge -
len tu tuk lu yu da ha bir pen çe si ne alır. Olum suz et ki ler. Bu, ruh sal,
dü şün sel ve ör güt sel alan lar da de rin li ği ne in ce len me si ge re ken
önem li bir ko nu dur. Biz kı sa ca, önem li yön le ri ne ba zı vur gu lar ya -
pa lım. Sor du ğu nuz şek liy le sı ra dan do ğal bir ih ti ya cın kar şı la nıp
kar şı lan ma ma sın da yo la çı kıp bı rak tı ğı et ki le re ba ka lım: 12 Ey lül
ön ce si ce za e vin de ör gütlü bir ya pı mız ve dev rim ci de ne ti min ge -
liş ti ri ci li ği al tın da sü ren sos yal bir ya şan tı mız var dı. Bu, PKK açı -
sın dan da ha be lir gin bir du rum du. Zi ra par ti oto ri te si ya şa mın her
ala nın da ken di si ni ko nuş tu ru yor du. Ye ni tu tuk la nan böy le bir or ta -
ma adı mı nı atı yor du. Onun la il gi len me, yar dım cı ol ma, du ru mu
kav rat ma in sa ni bir yak la şı mın öte sin de gö re vi miz di. Ye ni ge len
in san, iş ken ce den geç miş, za yıf la mış, bü yük acı lar çek miş, has ta -
lık kap mış, her ta ra fı ya ra be re için de sa kat bı ra kıl mış. Gün ler ce
yı kan ma mış, kir için de, bit len miş. Bu in san lar her şey den ön ce fi -
zi ki ola rak ken di le ri ni to par la ma, bes len me ih ti ya cı için de ler. Ör -
ne ğin sı cak suy la yı ka nıp kir den, bit ten arın ma, te miz bir el bi se
giy me azım sa na ma ya cak bir ar zu dur, ih ti yaç tır. Ban yo yap ma sı
onu ra hat la ta cak tır. 12 Ey lül ön ce si ko şul lar da, ye ni ge len le re he -
men ban yo yap tı rır, te miz el bi se sağ lar dık. Ola nak lar öl çü sün de
ge rek li il gi gös te ri le rek ra hat ola cak la rı or tam sağ la nır dı. Bu sı cak
or tam tu tuk lu ya gü ven ve hu zur ve rir di. Ay rı ca po lis te ki tu tu mu,
ce za e vin de düş man po li ti ka sıy la il gi li bil gi alış ve ri şi ya pı la rak sü -
re cin da ha iyi kav ran ma sı na yar dım cı olu nur du. Za man la si ya si
eği tim ça lış ma la rı na alı nır, ki şi nin dü şün sel ve ruh sal açı dan ken -
di ne olan gü ve ni nin art ma sı, var sa olum suz luk la rı nı aş ma sı ko lay -
la şır dı. Dev rim ci le re, ör gü te olan gü ve ni ar tar, pe ki şir di. Va ro lan
di re niş çi, dev rim ci ya pı nın bir par ça sı olur du. Düş ma nın po lis te ki
mad di-ma ne vi iş ken ce le ri, ha pi se at may la ya rat mak is te di ği ruh -
sal, dü şün sel ve mo ral çö kün tüsü aşıl ma ya ça lı şı lır dı.
- Ma dal yo nun öbür yüzü epey iç ka rar tı cı de ğil mi?
- Özel lik le 12 Ey lül’den son ra dı şar da te rör es ti ril miş, düş man
mo ral ve psi ko lo jik üs tünlüğü ele ge çir miş. İçer de de dev rim ci
ya pı ve or ta ma da ha aman sız, da ha yo ğun bir yö ne lim için de. Po -

276
lis ten ge çen tu tuk lu hap se ayak at tı ğın da aç lık çe ki yor dur, fi zi ki,
ruh sal yıp ran mış lık için de dir, bir ban yo, te miz len me öz le mi ni du -
yu yor dur. İn san cıl, ör gütlü bir or ta ma bü yük ih ti ya cı var dır, öz le -
mi ya kı cı dır. Di yar ba kır Zin da nı’na ayak ba san bi ri, po lis te yüz -
yü ze kal dı ğın dan da ha bü yük bir vah şet le kar şı la şı yor; ban yo
yap ma, te miz len me vb. ye ri ne bok lu suy la “yı ka nı yor”, da ha çok
aç lık çe ki yor, iliş ki ku ra cak, tar tı şa cak, ken di si ne yar dım cı ola -
cak, ola nı-bi te ni kav ra ta cak bi ri ni de bu la mı yor. Böy le le ri ni an -
cak ko ğu şun bi ri ne gön de ril di ğin de bu la bi le cek. İçer de ta ma men
düş ma nın üs tünlüğü var. Vah şet sar ma lın da fa şist oto ri te “di sip -
lin”i sağ la mış, ne fes al dır mı yor, mo ral-psi ko lo jik üs tünlüğü ele
ge çir miş. Ye ni ge len bu ağı, ha va yı so lu yor. Olum suz bir ze min,
tes li mi yet, ör güt süz lük ya şa nı yor. Do la yı sıy la ye ni ge len tu tuk lu -
nun bu ya pı nı nın bir par ça sı ha li ne ge ti ril me si da ha ko lay ger çek -
le şi yor. Çünkü aya ğı nı ba sa ca ğı sağ lam, güçlü bir ze min yok.
Mo ral bo zuk lu ğu, yıl gın lık, ka ram sar lık on da da ha da de rin le şi -
yor. Öz ce si mev cut or tam; di re niş ve ya ko yu bir tes li mi ye tin ya -
şan ma sı, tu tuk la nan in sa nı iki fark lı bi çi miy le de çok et ki ler. Bi -
rin de olum lu, di ğe rin de olum suz.
- La ğım su yuy la in san la ra “ban yo” yap tı rıl dı ğı o gün ler de, bu -
ra da özel lik le anıl ma sı ge rek ti ği ni dü şün dü ğü nüz olay lar var mı?
- Bi ze, hüc re de ki le re ya pı lan la ra bi raz de ği ne yim, 1981 di re ni -
şin de, bir gün mah ke me dö nüşü be ni ve Rı za’yı la ğım su yu na at tı -
lar. Çar pı cı, et ki le yi ci bir olay var: Şa hin Dön mez, Bi şar Ho ca’nın
üze ri ne bir te ne ke bok lu su döktü.
- Yi ne mi Bi şar Ho ca? Bu kez ne ol du?
- Fa şist Mev lüt Ça vuş’la sa yı sız inat laş ma la rın dan bi ri ne denk
gel di. Bi şar di re niş çi tu tu muy la düş ma nın da il gi si ni çek miş, öne
çık mış, dik kat le ri üze ri ne top la mış bi riy di. O ye nil mez ki şi li ği nin
kar şı sın da ki aciz lik le ri bir yan dan bü yük bir say gı ya ra tır ken, di -
ğer yan dan bu ki şi lik kar şı sın da ki ezil miş lik le ri nin ge tir di ği bü yük
bir kin, öf ke de do ğu ru yor du. Ör ne ğin, Mev lüt Ça vuş ge lip ho ca ya
ta kı lı yor, “Ho ca sen den çok gı cık ka pı yo rum” di yor. Ho ca da en
çok ne den “gı cık” kap tı ğı nı so ru yor, Ça vuş “Er me ni ler’den” di yor.

277
Ho ca da “öy ley se ben bu gün Er me ni yim” di yor. O vah şet or ta mın -
da Ho ca’nın düş ma na kar şı tav rı böy ley di.
- Pe ki bu olay na sıl ol du?
- Düş ma nın kar şı sın da ezil di ği, bü yük bir kin duy du ğu, ama di -
ze ge ti re me di ği bu ki şi li ği aşa ğı la mak, kü çük dü şür mek için bir
“inat laş ma”nın so nun da hüc re sin den çı ka rı lıp alt kat ta ki sa lo na in -
di ril di. Ar dın dan Ça vuş “Şa hin Dön mez’i de aşa ğı in di rin” di ye
gar di yan la ra ses len di. Biz, ölüm oru cun da ki ler de alt kat ta yız. Her
şey kar şı mız da ge li şi yor, sey re di yo ruz. 35’in tu va let le ri –36’da ki
gi bi– tı ka tıl ma dı ğı için, Mev lüt, 36’dan bir te ne ke bok lu su ge tirt -
ti. Te ne ke yi Bi şar Ho ca’ya uzat tı. “Bu nu Şa hin Dön mez’in ba şı na
dök” de di. Ho ca; “dök mem, onu ya pa cak adam de ği lim” kar şı lı ğı -
nı ver di. Ça vuş ka ya nın sert li ği ni bil di ği için faz la ıs rar lı ol ma dı.
Bu de fa Şa hin’e dö nüp “Bi şar’ın ka fa sı na sen dök lan!” de di. Şa -
hin bi raz “naz lan dı”. An cak iki jop yi yin ce, te ne ke yi al dı ve Ho -
ca’nın ba şın dan aşa ğı döktü.
- İki jop için bu tür bir al çal ma yı ka bul et ti öy le mi?
- O, al çal ma sü re ci ne ora da, o an da baş la ma mış tı ki. İha ne ti po -
lis te ser gi le miş ti, al çal ma ce za e vin de gi de rek da ha da de rin leş ti.
İler de gö re ce ği miz gi bi tut sak la ra iti raf yap tır mak için Esat Ok -
tay’la bir lik te can la baş la ça lış tı, iş ken ce le re ka tıl dı. Böy le düş müş
bir tip için te ne ke yi alıp bir di re niş çi nin üs tü ne dök me si faz la şa -
şır tı cı bir olay de ğil. Şa hin Dön mez’in po lis te ki iha ne tin den tu ta -
lım, ce za e vin de ki o çö zül müş ki şi li ği ne ka dar iyi bi li ni yor du. Ho -
ca’nın kar şı sı na Şa hin Dön mez’i ge tir me le ri de rast lan tı de ğil di.
Bir yan da güçlü bir di re niş çi, kar şı sın da da çö zül müş, düş müş bir
tip. O an da sey ret ti ği miz el le tu tu lur ve en çıp lak ha liy le di re niş çi
ki şi lik le, çü rü müş, da ğıl mış, iha ne te ko şan tik sin di ri ci ki şi lik ti.
- Pe ki Bi şar dos tun tep ki si ne ol du?
- Bi şar dö nüp Ça vuş’a, “Ça vuş! Bu yap tı ğı nız in san lı ğa sığ maz!
Bu yi ğit lik de ğil dir. Yi ğit sen G3’ünü ge tir, ba na iki kur şun sık!
Böy le aşa ğı lık yön tem le re baş vur ma…” de di. Ça vuş sus tu… Aşa -
ğı la mak is te dik le ri Ho ca’nın kar şı sın da aşa ğı la şan ve ezi len, ya nıt -
sız ka lan yi ne ken di le riy di. Bi şar’ın se si 35’in hüc re le rin de di re ni -

278
şin se si ola rak çın lı yor du. O ses hiç din me di. Ho ca hâlâ yur du mu -
zun her ye rin de ve yü rek le ri miz de çın lı yor. Biz ler bu gün le re, or -
du la şan, baş kal dı ran halk ve par ti ol ma ya bu di re niş ler le ve ki şi -
lik ler le gel dik…
- Sev gi li Bi şar ho ca… Gü zel in san…
“Ba kış ma” ye rin de ida re el ler den ür kü yor!
- İs ter sen söy le şi mi zin bu bö lü mün de gö rüş gün le ri ne ge çe lim…
Gö rüş gün le rin de bir tu tuk lu nun en faz la ya rım da ki ka gö rüş ya -
pa bil di ği, ana di li ni kul la na ma ma yü zün den in san la rın tek söz cük
et me den gö rüş yer le rin den ay rıl dı ğı doğ ru mu? Gö rüş gün le ri
kar şı laş tı ğı nız so run la rı ge niş çe, ör nek ler le an la tır mı sı nız?
- En baş ta bu na “gö rüş” de ğil, “ba kış ma” de di ği mi zi, o gün le rin
gö rüş le ri ni böy le ta nım la dı ğı mı zı be lir te yim… Gö rüş le il gi li uy -
gu la ma lar ve so run lar Esat ön ce si dö nem de baş la dı ve onun la bir -
lik te gi de rek ağır laş tı, ay rı bir zul me dö nüştü. Bas kı la rın baş lan gıç
dö nem le rin de gö rü şe gi der ken sı ra ya gi re rek kol uzat ma mı zı, ni -
za mi yü rü me mi zi is te di ler… Bu uy gu lan ma la rın baş la ma sı, Ges ta -
po Mev lüt’ün dö ne mi ne rast lar. Ai le le rin bas kı sı gi bi ne den ler den
do la yı kit le sel, uzun sü re gö rüş yap tır ma ma yı he nüz gö ze ala mı -
yor, zi ya ret yap tı rı yor lar dı. An cak zi ya ret gi diş ge liş le rin de kol
uzat ma yan la ra mey dan da ya ğı çe kip iş ken ce ya pı yor lar dı. O za -
man lar he nüz as ke re jop da ğı tıl ma mış tı; zin cir li, so pa lı, ka las lı,
tek me to kat lı mey dan da yak la rı dö ne miy di… Bu 1981 Şu bat’ına
ka dar sürdü. Şu bat’ta Esat Ok tay’ın gel me siy le bir lik te di re ni şi
sür dü rü len le re gö rüş tüm den ya sak lan dı… Di re niş bit tik ten, ye nil -
gi sü re ci baş la dık tan son ra biz ler de zi ya re te çı ka rıl dık.
- Gö rü şe baş la ma dan ön ce, gö rüş çü le rin önün de marş oku ma
gi bi uy gu la ma lar var mı?
- Yok… Ki min han gi ka bin de gö rüş ya pa ca ğı ön ce den be lir len -
di ği için, ka bin nu ma ra sı bi li ni yor. O ka bin le re sı ra sıy la tu tuk lu lar
yer leş ti ri li yor son ra da zi ya ret çi ler içe ri alı nı yor du. Baş lar da böy le
bir sis tem de yok tu. Ka bi ne gi ri yor duk, zi ya ret çi le ri içe ri al dık la -

279
rın da önü müz den ge çer ken gö rüp ça ğı rı yor ve öy le gö rüş ya pı yor -
duk. Gö rüş sü re si çok kı say dı, en faz la bir bu çuk da ki ka sü rü yor -
du. Sa de ce “na sıl sın-iyi mi sin?” içe rik li ko nu şa bi li yor duk. Ya şa -
mın bü tün alan la rın da tu tuk lu yu ku şat ma, zu lüm çem be ri ni yet kin -
leş tir me ola yı gi de rek zi ya re te de yan sı ma ya baş la dı. Di ye lim tu -
tuk lu, gö rüş çüy le ko nu şur ken, el kol ha re ke ti ya pı yor sa he men ye -
ni bir ya sa çı ka rı yor lar. “Tu tuk lu bun dan böy le el kol ha re ke ti yap -
ma ya cak. Ve her kes zi ya ret çi siy le gö rü şür ken el le ri ar ka da esas
du ruş ta ola cak!” Gö rüş ka bi nin de bi le esas du ruş ta sın ve el ler ar -
ka da, bir bi ri ne ya pı şık, ya ni el le rin “esas du ruş”ta. Bu ya sa ğın
man tı ğın da da –ya da man tık sız lı ğın da– tu tuk lu nun el kol işa re tiy -
le gö rüş çü sü ne me saj ve re bi le ce ği dü şün ce si ya tı yor du. On lar için
bu nu ön le me nin de ça re si var dı… Ge ti rir sin bir ya sak, tu tuk lu eli -
ni ko lu nu kı pır da ta maz! Öte si, bu sa de ce tu tuk lu lar için de ğil, zi -
ya ret çi ler için de ge çer liy di.
- Ama bu zi ya ret çi le rin hak kı na huk ku na sal dı rı an la mı na gel -
mi yor mu?
- Han gi hu kuk tan söz edi yor su nuz? Or ta da hak-hu kuk, in san lık
mı bı ra kıl mış! Ay rı ca bu nun öte si de var. Gö rüş çü le re dı şar da, ce -
za e vi önün de da ha be ter şey ler ya pı lı yor. Hep si ni an la ta ca ğız, ama
ön ce şu ka bin işi ni ta mam la ya lım. Çok il ginç bir nok ta var; zi ya ret
sa lo nu nun du va rı na bü yük harf ler le şun lar ya zıl mış tı: “Türk çe ko -
nuş, çok ko nuş!” Böy le den di ği hal de, biz yıl lar ca zi ya ret ler de
Türk çe ko nuş tuk, ama bir türlü çok ko nuş ma yo lu nu bu la ma dık!
Tes li mi yet dö ne min de gö rüş en faz la bir da ki kay dı. Dü dük çal dı ğı
an cüm len ya rım kal sa bi le ke sil mek zo run da, o nok ta da du ra cak -
sın. Eğer dü dük se si ne rağ men ko nuş ma yı sür dü rür sen gar di yan
gö rüş çü nün önün de tek me yi ya pış tı rı yor. Ka bin den atı yor. Ka za ra
ağ zın dan Kürt çe bir cüm le, bir söz cük ka çı rır san, ya da zi ya ret çin
far kı na var ma dan dal gın lık la Kürt çe ko nu şur sa, ke sin lik le zi ya ret
o an da bi ter ve ya ka pa ça gö rüş ye rin den dö vü le rek alı nır, gö tü rü -
lür sün. Hüc ren de ya da ko ğu şun da ar tık su çu nun de re ce si ne gö re
esas ce za ney se ay rı ca ve ri lir. Ba zen se nin gö rüş te iş le di ğin “suç”
yü zün den bü tün ko ğuş ce za lan dı rı lır dı.

280
- Pe ki gö rüş günü ko ğuş lar da ki tu tuk lu lar gö rü şe na sıl gö tü rü -
lü yor du?
- İşin ba şın da ida re gö rüş ko nu sun da tam bir ku şat ma yı, de ne ti mi
he nüz yer leş tir me miş ti, ba zı boş luk lar var dı ve bu boş luk bir ay ka -
dar sürdü. Son ra ki dö nem le re gö re kıs men ra hat –bir bu çuk da ki ka
da ol sa– gö rüş ler ya pı la bi li yor du, ama sis tem yet kin leş ti ril di ve boş -
luk lar dol du rul du. 35. ko ğu şu te mel ala rak sis te mi in ce le ye lim. Gar -
di ya nın bi ri gö rü şe ge len tu tuk lu la rın hüc re ka pı la rı nı açar ve ko ri -
do ra çı kan lar alt ka tın sa lo nun da top la nır dı. On la rın ba şın da gar di -
yan lar bek ler, tu tuk lu nun hüc re den çık ma sıy la bir lik te iş ken ce, kü -
für, ha ka ret baş lar dı. Da yak at mak için ne den ya rat mak ko lay. “Ni ye
öy le yü rü dün? Ni ye o ta ra fa bak tın? Ni ye ya vaş gel din? Ni ye as ke re
bak tın?…” Her şey iş ken ce ko nu suy du. Ama sen gö rü şe git ti ğin için
iş ken ce gör dü ğünü bi li yor sun. Ney se, ora da da yak baş lı yor. Çık ma
iş le mi de şöy le: Gö rüş çüsü ge len le rin lis te si oku nu yor, o ar ka daş lar
bu lun duk la rı hüc re yi be lirt mek için par mak lık lar dan eli ni dı şa rı çı -
ka rı yor. Ve gar di yan 1. kat tan baş la ya rak gö rüş çüsü ge len tu tuk lu la -
rın hüc re le ri nin ka pı la rı nı açı yor du. Gö rüş gün le ri iş ken ce nin en yo -
ğun ol du ğu gün ler di. Gö rüş çüsü ge len ler ko ğuş lar dan çı ka rı lır ve
ka pı da yak la şık ya rım sa at ka dar bek le ti lir di. 35’te de alt kat sa lo -
nun da… İş te bu bek let me sü re sin ce iş ken ce ara lık sız sü rer di. Ka bin -
le re ka dar as ke ri yü rü yüş ve marş lar eş li ğin de gi der dik. Ka bin le re
gir di ği miz de zi ya ret çi ler he nüz içe ri alın ma mış olur du. Her ka bin de
bir gar di yan bek li yor ve tu tuk lu ka bin den içe ri adı mı nı at tı ğı an esas
du ru şa ge çip gar di ya na kün ye si ni, ya ni do ğu mu nu, adı nı, so ya dı nı,
mem le ke ti ni bir çır pı da söy lü yor du. Son ra da sır tı nı ka bi ne dö nüp
bek le me em ri ve ri li yor du. Tu tuk lu sır tı dö nük bek ler ken ka bi nin öte
ta ra fı na gö rüş çü ler ge ti ri lip tek tek yer leş ti ri li yor, bu iş lem de bit tik -
ten son ra dü dük se siy le, bir lik te gar di yan “ge ri ye dön!” ko mu tu nu
ve ri yor –as ke ri ni za ma uy gun ge ri ye dö ne cek sin– ve gö rüş me baş lı -
yor. O bir-bir bu çuk da ki ka lık gö rüş sü re sin de be lir le nen söz cük ler
et ra fın da ko nu şu yor sun. Son ra ki gün ler de gö rüş sü re si da ha da kı -
sal dı, gir me miz le çık ma mız bir olu yor du. Sü re ya rım da ki ka ya ka -
dar in di. Da ha “na sıl sın” bi le di ye me den gö rü şün bit ti ği ni ha ber ve -

281
ren dü dük se si ni duy du ğu muz an lar çok ol du. Se nin ta ra fın da olan
as ker cam lı böl me ye, ya ni zi ya ret çi ne sen den da ha ya kın du rur, sen
onun ge ri sin de ol mak zo run da sın.
- San ki gö rüşü sen de ğil de as ker ya pa cak.
- Evet, o me sa fe hep ko ru na cak. El ler ar ka da esas du ruş ta put
gi bi du ra cak sın. Ama bu na rağ men he men her gö rüş te şöy le ve ya
böy le “vu ku at” olur du.
- İda re baş lan gıç ta di li niz den kork tu, onu ade ta pran ga al tı na
al dı. Son ra da el ler den kork ma ya baş la dı lar di ye bi lir mi yiz?
- El le ri miz den kork tu lar! İn san el kol ha re ke tiy le çok zo run lu ka -
lır sa mut la ka ba zı me saj la rı ve re bi lir, ya ni bu ye ti si ni kul la na bi lir.
Ama Di yar ba kır’da el le ri mi ze vu ru lan ke lep çe şu ve ya bu me sa jı
ver me yi en gel le mek le sı nır lı bir olay de ğil di. On lar di ğer uy gu la ma -
lar la bir lik te biz le ri gö rüş ya pa maz ha le ge tir mek ve “zi ya ret çi ler
gel me sin, gö rüş tüm den kalk sın” is ti yor du. Gö rüş ler de öy le çok şey -
ler ya şan dı ki, hep si ni an lat ma ya kal kar sak cilt ler do lu su ro man lar
çı kar. Bir an lam lı ba kı şa bi le ida re ki mi za man bin ler ce an lam yük le -
miş tir. “Ha ber leş ti niz, me saj ver di niz” de miş tir. Söz ge li mi gay ri ih ti -
ya ri ya eli ni, ya ka şı nı oy na tı yor sun, o an gö rüş bit miş de mek tir. Sa -
de ce gö rüş bit mi yor, ay nı za man da gö re ce ğin iş ken ce nin, ce za la rın
baş lan gı cı dır. İçer den gö rü şe gi diş, gö rüş, gö rüş ten dö nüş böy le. Dö -
nü şe iliş kin bir kaç ay rın tı yı da ha ver mek ge re kir se; bi tiş düdüğü çal -
dı ğı za man, sö zün ne olur sa ol sun ke sip he men mal ta da top lan mak
zo run da sın. Anın da çık ma san bi le gar di yan dö ve rek, sü rük le ye rek çı -
ka rı yor. Ko ğu şa dö nüş sı ra sın da gi diş te ya şa nan lar yi ne le ni yor. Gö -
rü şün ikin ci pos ta sı var sa ona ge çi li yor. İlk gru ba ya pı lan la rın ay nı sı
tek rar la nı yor. Ak şa ma ka dar böy le sü rüp gi di yor. Gö rüş ya pan tu tuk -
lu hüc re si ne gel di ği za man san ki bü yük bir sa vaş tan çık mış ol ma nın
yor gun lu ğu için de ağ rı la rıy la, sı zı la rıy la baş ba şa ka lı yor.
- Pe ki bir de ola yın öbür bo yu tu na ge çe lim: Gö ründüğü ka da -
rıy la gö rüş ya pa bil mek si zin için baş lı ba şı na bir so run ol du ğu gi -
bi, gö rü şe ge len ler için de öy le ol muş. Bi raz da on la rın kar şı laş -
tık la rı so run la rı ele alıp ir de le ye bi lir mi yiz?
- Si zin bir öy kü nüz var dı: Türk çe bil me yen Kürt bir ana nın Ma -

282
mak As ke ri Ce za e vi’nde bu lu nan oğ luy la yap tı ğı gö rüş me yi ko nu
edi ni yor du. O gö rüş me de an ne nin, ken di si ne ön ce den ez ber le ti len
Türk çe bir cüm le yi (Kam ber Ateş na sıl sın) sa yı sız kez, her de fa sın -
da ay rı bir an lam yük le ye rek, oğ lu nun göz le ri ne ba kıp söy le me siy -
le il gi liy di. Ya ni di li ya sak lan mış bir an ne nin tüm duy gu ve dü şün -
ce le ri ni o üç söz cü ğe sığ dı rıp oğ lu na ak tar ma sı nı di le ge ti ri yor du.
Di yar ba kır’da ya şa nan bu nun çok da ha de rin ve ge niş bo yut lu su -
dur. Kür dis tan lı an ne ve ba ba la rın bü yük dra mı nın ye ni den ye ni den
sah ne len me si dir. Di yar ba kır gö rüş ka bin le rin de ana la rın her han gi
bir söz cük kul lan ma dan tüm duy gu, sev gi ve dü şün ce le ri ni göz le ri -
ne, ba kış la rı na yük le yip yü zün de yan sıt tı ğı ve oğul la rı na ak tar dı ğı
hep ol muş tur. Kuş ku suz öy kü nüz de in ce le nen ko nu nun bü yük bir
olay ol du ğu or ta da. Bu nu yaz mak da gü zel bir şey. Fa kat Di yar ba -
kır Zin da nı’nda ya şa nan lar kar şı sın da bu bü yük lük der ya da dam la,
çöl de kum ta ne si olur. Bir de fa gö rüş sü re si ya rım da ki ka! Ma -
mak’ta ki nin yir mi de bi ri. Na sıl sın, iyi mi sin dı şın da ne re dey se söz -
cük kul lan mak ya sak. Gö rü şe ge len ai le le rin ço ğu Türk çe yi bil mi -
yor. Yi ne tu tuk lu la rın bir kıs mı da Türk çe yi bil mi yor. Ya rım da ki ka
için de “na sıl sın, iyi mi sin”in çer çe vi sin de, o kı sa an da ai le siy le
yüz yü ze ge len in san lar ne ya par? Di yar ba kır’da an ne ler o söz cük -
le ri de bil mi yor, Kürt çe si ni de söy le ye mi yor. Yi ne tu tuk lu lar gö rüş -
te Kürt çe ko nuş ma ma ko nu sun da ken di si ni de net le ye bi li yor, ama
kar şı da ki ba zen ağ zın dan ka çı rıp Kürt çe, “ça wa yi?” (Na sıl sın) di -
ye bi li yor. Bu söz cük ağız dan çık tı ğı an söy le yen kim olur sa ol sun;
ka dın, er kek, ço cuk, genç, yaş lı ol ma sı na ba kıl mak sı zın üze ri ne yü -
rü nü yor, dö vü lüp atı lı yor ve gö rüş o nok ta da bi ti yor.
- Res men gö rüş çü le ri dö vü yor lar mı?
- Gö rüş çü le ri se nin gö zü nün önün de, se ni de on la rın önün de dö -
vü yor, kü für ve ha ka ret ler le dı şa rı atı yor lar. Ya ni kar şı ta raf ta ki ai -
len dö vül me ne tep ki gös ter me ye kalk sa bi le fır sat kal mı yor ki. Ya
da onun du ru mu sen den da ha iyi de ğil ki! Sa na ne ya pı yor lar sa,
ona da ay nı şey le ri ya pı yor lar. Kim ki me na sıl tep ki gös te re cek
ora da? Her iki si de ay nı iş ken ce yi gö rü yor. Kı sa ca sı Kürt çe ko nuş -
mak, ke sin lik le ya sak.

283
- Bu nun iğ renç de ol sa, bir man tı ğı var. Ana di lin kul la nıl ma sı nı
en gel le me nok ta sın da bir iğ renç lik!..
- Tam ırk çı bir ka fa dır bu!..
- Pe ki ama gö rüş çü le rin dö vü le rek ge ti ril me si, esas du ruş ta yü -
rü tül me si, yol lar da on la ra bir ta kım in san lık dı şı mu a me le ler de
bu lu nul ma sı, hat ta gö rüş yer le rin de dö vül me si… Bu nu na sıl izah
edi yor su nuz? Her şey bu ka dar fü tur suz mu?
- 12 Ey lül ger çe ği; ta mı ta mı na Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ger -
çe ği dir. Bu nu ya şa dık. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ya şa dık la rı -
mı zın ulu sal bo yut la rı nı ko yu yo ruz. İş te o bo yut hal kı mız için de
ge çer li dir. Ya ni 12 Ey lül’ün Kür dis tan’da ki uy gu la ma la rı; gö rüş
ye rin de ai le le ri mi ze ya pı lan lar, içer de bi ze ya pı lan lar bir bü tü nün
par ça la rı dır. Na sıl ki biz ulu sal kim li ği miz den arın dı rıl mak is te ni -
yor sak, na sıl ki halk ger çek li ği miz in kar edi li yor sa, ay nı po li ti ka
dı şar da da te mel alı na rak yay gın ca uy gu la nı yor. Kür dis tan’da en
kü çük yer le şim bi rim le rin den, en bü yük le ri ne ka dar top lu tu tuk la -
ma lar olu yor. İn san lar köy mey dan la rı na top la tı lıp iş ken ce den ge -
çi ri li yor. Yi ne ya ka la nan dev rim ci le rin kah ve le re, mey dan la ra,
köy le re gö tü rü lüp hal kın gözü önün de iş ken ce le re ta bi tu tul ma sı,
“teş hir” edil me si, hal kın her an, her sa ni ye bas kı al tı na alın ma sı
söz ko nu su. As lın da Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ger çe ğiy le bü tün -
leş ti ğin de her şey da ha net ve çıp lak an la şı lıp gö rü lür ha le ge li yor.
Ya ni ola yın ulu sal bo yut la rı da ha da be lir gin le şi yor. Bu ge nel yak -
la şım la Di yar ba kır’da ai le le re ya pı lan la rı de ğer len dir mek ge re ki -
yor. İçer de ki ha va yı, uy gu la ma yı ka ba hat la rıy la da ol sa ver dik.
Bı ra kın Kürt çe ko nuş ma yı Türk çe yi bi le ya rım da ki ka ko nuş tu ru -
yor lar. Kürt çe ko nuş ma nın be de li iş ken ce dir. Kürt ve Kür dis tan’a
ait olan her şe yi yok et me amaç lı dır. Bir de ai le ler cep he si var ki, o
cep he yi an lat tı ğı mız da ne ka dar çar pı cı, ne ka dar in san lık dı şı ol -
du ğu he men gö rü le cek tir. Ve bu yö nüy le de içer de ya şa nan lar dan
pek fark lı ol ma dı ğı an la şı la cak tır. Ai le ler ce za e vi nin önü ne gel di ği
an dan iti ba ren iş ken ce baş lı yor. Ni za mi ye ye yı ğı lı yor lar; tek tek
isim le ri ya zı lı yor ve ya zı lan lar grup grup ce za e vi av lu su na alı nı -
yor. O an dan iti ba ren de içer de tu tuk lu la ra ya pı lan la rın ay nı sı on -

284
la ra da ya pı lı yor. 1- Esas du ruş ta ol mak zo run da lar. 2- As ker le re
“ko mu ta nım” di ye hi tap et mek zo run da lar. Ör ne ğin, ai le ler içe ri
alın dık tan son ra, bir den bi re as ker ko mut ve ri yor ve “ye re yat!” di -
yor. Ye re ya tı yor! “Sü rün!” di yor, sü rün me ye baş lı yor lar…
- Na sıl olur? Ger çek ten ulu sal zu lüm bu!
- Ce za e vin den bir tu tuk lu mah ke me ye gö tü rü lü yor sa, on la rın
önün den geç mek zo run da dır. As ker, zi ya ret çi le re “her kes du va ra
dön sün, el ler en se ye ko nul sun” em ri ni ve ri yor. O an da ku cak la rın -
da kun dak lık be bek ler var sa ye re bı rak mak zo run da lar. Yağ mur -
muş, ça mur muş, be bek ıs la nır mış, ağ lar mış bun lar önem li de ğil.
Önem li olan gö rüş çüy le mah ke me ye gi de ni bir an lı ğı na bi le ol sa
göz gö ze ge tir me me yi be ce re bil mek tir, sağ la ya bil mek tir. O an da
zi ya ret çi le rin ge ri ye bak ma sı ke sin lik le ya sak tır. Ama ba kış ma yı,
göz ler den ta şan sev gi yi ak tar ma yı en gel le me le ri müm kün mü?
Ço ğu kez zi ya ret çi le rin yan la rın dan ge çen tu tuk lu la rı gör me is te ği
bas kın ge lir. Du var di bin de sır tı dö nük, esas du ruş ta, el le ri en se de
bek le yen gö rüş çü ler den ba zı la rı kü çük ço cu ğu nun ya ra maz lı ğı nı
ba ha ne ede rek dö nüp bak ma ya ça lı şır, ya da ba zı la rı has ta dır, yaş -
lı dır, ba yıl ma nu ma ra sı ya pa rak ye re yı kı lır ve o an da yan la rın dan
ge çen tu tuk lu la ra ka ça mak bir ba kış fır la tır, ara la rın da var sa ya kı nı
gör müş olur. Gö rüş çü le rin bu sı ra lar da ya ra tı cı lık la rı ol duk ça faz -
la dır, ama tüm bu ya ra tı cı lık la rın da bir be de li var dır ve ke sin lik le
ha ka ret tir, iş ken ce dir. Zi ya ret çi ler ni za mi ye ka pı sın dan içe ri alın -
dık tan son ra ni za mi yü rü yüş le ce za e vi ka pı sı na, ora dan da ka bi ne -
le re ka dar ge ti ri lir. Gö rüş çü le re yap tı ğı bu iş ken ce ler ba zen ida re -
ye yet mez olur ve (E Ti pi ce za e vi le rin de, gi riş ka pı sı nın he men
ya nın da bir ka pı sı da dı şa rı ya açı lan bir ha va lan dır ma var dır. Bu -
ra sı di ğer ha va lan dır ma lar dan bü yük tür. İdam ce za la rı nın in fa zı
için özel ya pıl mış tır) zi ya ret çi le rin hep si ni; ço luk-ço cuk, ka dın, er -
kek, yaş lı de me den ge ti rip bu ha va lan dır ma ya dol du rur lar. On dan
son ra da gar di yan lar jop lar la ha va lan dır ma ya da lar dı.
- Na sıl, gö rüş çü le re mi sal dı rı yor lar?
- Evet… Gö rüş çü le re sal dı rı yor lar.
- Ama na sıl olur?

285
- Olu yor iş te. Kür dis tan ve Di yar ba kır’da bun la rın ol ma sı için
ay rı bir ne den mi ge re ki yor? Ço luk-ço cuk, ka dın, er kek, hep si ka -
rı şık. Baş lı yor lar döv me ye, kı rım dan ge çi ri yor lar hep si ni. Bu bü -
yük ha va lan dır ma da ba zen zi ya ret çi le re atı lan top lu da yak la rın ya -
nın dan, “yat, kalk, sü rün” de yap tı rı lı yor. Ay rı ca içer de di re nen,
he def alı nan ar ka daş la rın ai le le ri ne da ha çok zu lüm edi li yor du.
Böy le ai le le re özel ola rak yö ne li yor lar dı, sa at ler ce tu va le te ka pat -
mak tan tu ta lım da da ha ağır uy gu la ma la ra ka dar çe şit li iş ken ce ler
ya pı lı yor. Ör ne ğin Şe ner’in an ne si Sa li ha, Esat Ok tay’ca sa at ler ce
tu va let te ka pa lı tu tu la yor. He men he men her haf ta Sa li ha’nın ya şa -
dı ğı ma ce ra bu. Bir baş ka yıl dır ma bi çi mi de genç kız la rın, ge lin -
le rin kim lik le ri alı nı yor, ya kı nı olan tu tuk lu ya ge ti ri lip gös te ri li yor.
“Bak eli miz de ler. Kur tu luş yok is te di ği mi zi ya pa rız” me sa jı ve ri le -
rek tu tuk lu yu bi raz da ha çö kert me ye ça lı şı yor lar.
- Bu zul mün gö rün tü sel ne den le ri de mi yok? Yok sa doğ ru dan
doğ ru ya mı ya pı yor lar?
- Yok… Hiç bir ne den yok. Ya ni ne den ya rat mak ko lay! Gö rün -
tü sel ne den di yor sun, de ğil mi?
- Evet.
- Biz so ru nun özünü ko yu yo ruz.
- Özünü an la dım. Ulu sal so ru nun ya kı cı bir bi çim de or ta ya çık -
ma sı ger çek li ği nin yan sı ma la rı. Ama tüm bu fü tur suz lu ğu ak lım
al mı yor.
- Önem liy se gö rün tü sel ne den le ri ni söy le ye lim.
- Bi le lim… Bu al çak ça man tı ğın pra tik te na sıl yan sı dı ğı nı gör -
mek biz ler için öğ re ti ci ol maz mı?
- İçer de na sıl ki tu tuk lu yu döv mek için, “ni ye öy le yü rü dün, ni -
ye sa ğa so la bak tın, ni ye sal la na rak gel din” vb. bir ne den se, dı şar -
da ki gö rüş çü ler için de bir ne den dir. On la ra da “ni ye gö rü şe ge li -
yor su nuz? Ço cuk la rı nız ha in dir… On lar dev le ti, mil le ti, böl mek
is te di. Ni ye bun la rı ev lat lık tan red det mi yor su nuz. Han gi yüz le bu -
ra ya ge li yor su nuz? Sa ğa so la bak tın, fı sıl daş tın…” di yor lar dı.
Bun dan iyi ne den mi olur? “Ne den” sı ra la ma sı sa de ce bu nok ta da
kal mı yor! “Gö rüş te oğ lun la ne ko nuş tun? Ya nın da ki zi ya ret çi ye ne

286
de din? Ni ye gül dün? Ne den as ke re ima lı ima lı bak tın? Ni çin ağ la -
dın?…” Gö rün tü sel ne den ara ma ya çı kın ca on lar için ne den bul -
mak o ka dar ko lay ki!.. Bun la rın dı şın da gö rüş çü le re ya pı lan da ha
çok şey var. Bir de onur kı rı cı dav ra nış lar; ge len genç kız la ra, ge -
lin le re sar kın tı lık yap mak, yaş lı ka dın la rın bi le sa ğı na so lu na el at -
ma, el at tır ma gi bi pek çok iğ renç olay var. Ai le le ri miz ger çi ço ğu
za man ken di le ri ne ya pı lan kü çül tücü dav ra nış la rı biz le re his set tir -
mi yor du. Da ha faz la kah rol ma ma mız için önem se mi yor gö rü nür -
ler di. Sar kın tı lık laf ve el at ma hem çok yay gın dı, hem de ya pa nın
ya nı na kâr ka lı yor du. Kı sa ca sı zi ya ret çi le rin du ru mu içer de ki ler -
den hiç de fark lı de ğil di.
- Ade ta haf ta da bir iş ken ce ye ge lir gi bi ler.
- Evet, ay nen öy le. Bu iş ken ce ler Kür dis tan’da ki di re niş ha re ke -
ti ni, ulu sal uya nı şı ez mek, yok et mek, me za ra göm mek amaç lı. 12
Ey lül fa şist dar be si nin ni te li ği iyi gö rül me li. Kuş ku suz ki, böy le
bir ha re ket top lu mun tü münü he def le ye cek, en baş ta öncü, ör gütlü
gücü he def ala cak, son ra da he de fin ek se ni gi de rek ge niş le yip tüm
top lu mu ku şa ta cak.
- “Kür dis tan’da ez me, yok et me he def len di” di yor sun, ai le ler
on la rın bu he de fe var ma sın da na sıl bir “araç” ola bi lir ler?
- Ai le le ri miz de Kür dis tan top lu mu nun bir par ça sı dır. Kür dis -
tan’a da ya tı lan, ege men kı lın mak is te nen pa si fi kas yo nun için de ler.
Bir de ken di aya ğıy la ge lip Di yar ba kır ce hen ne mi ne, iş ken ce mer -
ke zi ne gir me si söz ko nu su. On la ra dev le tin gücü, kud re ti da ha iyi
gös te ri li yor. Di yar ba kır’ın dev le te kar şı çı kan lar için na sıl bir cen -
de re, na sıl bir ce hen nem ol du ğu ken di le ri ne de ya şa tı la rak ta nık -
lık la rı na su nu lu yor. Da ha bir sin dir me ye ça lı şı lı yor. On lar ara cı lı -
ğıy la dev le te baş kal dı ran la rın, kar şı çı kan la rın aki be ti nin ne ol du -
ğu, dev le te kar şı ge li ne me ye ce ği nin top lu ma ta şı rıl ma sı amaç la nı -
yor. Bu ta şır ma yı güç len dir mek için ken di le ri ne de vah şet ve te rör
tat tı rı lı yor. Bir ulu su, onun bü tün can lı öge le ri ni ken din de so mut -
laş tı ran, baş kal dı rı ce sa re ti gös te ren ön cü nün şah sın da ez me si, he -
sap sor ma ya kalk ma sı ama cı var. Bu nu zem be re ğin den bo şal mış
vah şet ve te rör eş li ğin de, ön cü ye, mer ke ze vu ra rak, dal ga dal ga

287
top lu mun her ke si mi ne yay mak, bu zu lüm yu va sın da çok da ha
güç lü ce tes li mi ye ti ye ni den üret mek top lu ma tek rar ta şır mak is ti -
yor. Ai le ler bir ta şı yı cı, ba sa mak ola rak gö rü lü yor ve he def le ni yor.
Ce za e vin de ai le le re ya pı lan lar. Di yar ba kır vah şe ti nin gös te ril me si,
zulmü ya şa ta rak ta nık ha le ge ti ril me le ri bu an lat tı ğı mız po li ti ka lar
çer çe ve sin de bi linç li ce ya pı lı yor. Ya ni ai le le rin he def len me si bir
ras lan tı, ya da bir iki iş ken ce ci per so ne lin ezi yet ede rek ken di le ri ni
tat min et me ama cıy la yap tık la rı bir şey de ğil. Öz ce si, ya pı lan la rı
dev le tin po li ti ka sı te me lin de ele al mak ge re kir. Uy gu la ma la rın sı -
nır sız lı ğı gö rev li le rin key fi tu tum ve ruh sal has ta lık la rın dan de ğil,
dev le tin vah şi po li tik he def le rin den kay na ğı nı alı yor.
- Pe ki ama bu dev let şim di ye de ğin ge nel lik le yap tı ğı iş ken ce yi,
iş le di ği suç la rı hep ört me yo lu na git miş. Şim di ne den açık tan açı -
ğa ya pı yor?
- Dev let, Kür dis tan hal kı na im ha ve pa si fi kas yo nu nu yet kin ce
ta şır ma ya cak sa ne den Di yar ba kır’ı ya rat sın ki? Salt bir kaç bin ki -
şi den in ti kam al mak ve ya ken di ni tat min et mek için bu nu yap maz.
Sin di ril miş, tü ke til miş ve top lu mun ara sı na sa lı ve ri len tu tuk lu lar
ara cı lı ğıy la kor ku ve pa ni ği ye te rin ce top lu ma şı rın ga ede mez.
Baş ka ka nal lar aç ma sı, mev cut ka nal la rı nı ge niş let me si ge rek. Bit -
miş ve tü ken miş in san la rın ya nın da iha net et ti ril miş, iti raf çı laş tı rıl -
mış tip ler le de me sa jı nı ve rir, ama ka lan tüm yol la rı da bü yük bir
aç göz lü lük le kul la na cak tır. Çünkü amaç kı sa sü re de Kür dis tan’da -
ki di ri li şi ve uya nı şı bi tir mek ti. İş te bu nok ta da hiç kay gı güt me -
den, açık tan açı ğa ai le le rin kor ku ve pa ni ği dı şa rı ya, top lu ma ta şı -
ran bi rer ta şı yı cı ha li ne ge ti ril me le ri he def len miş ti.
- Pra tik te ai le ler bu “gö re vi” na sıl ye ri ne ge ti ri yor du?
- Kür dis tan’ın sos yal ya pı sın da aşi ret, ka bi le, ai le iliş ki le ri güç lü -
dür. Di yar ba kır Ce za e vi böl ge dü ze yin de bir “top la ma mer ke zi”dir.
Ge len zi ya ret çi bir aşi re te, ka bi le ye men sup sa, gö rüp ta nık ol du ğu,
ya şa dı ğı her şe yi –bi linç li bi linç siz– aşi re ti ne, ge niş ai le si ne, çev re -
si ne, kö yü ne, ma hal le si ne ak ta rır. Bu ai le ler ara cı lı ğıy la Hak ka ri,
Mar din, Ur fa, Der sim vb. her ta ra fa ve ril mek is te nen me saj ulaş tı rı -
lır. Top lu mun sin di ril me si işin de bir dü ğüm da ha atı lır. Sö mür ge ci

288
Türk dev le ti nin Kür dis tan’da zulmü, iş ken ce yi ve pa ni ği açık tan
açı ğa yay mak is te di ği ni söy le dik. An cak bu açık lı ğın da bir ka pa lı -
lık, tec rit lik, ya lı tıl mış lık üze rin de in şa edil di ği ni gör me li yiz. Kür -
dis tan dün ya ya ka pa lı tu tu lu yor du, bü tün ba sın ya yın ku rum la rı dev -
le tin elin de, de ne tim de, on lar da Kür dis tan iş len mi yor. Dün ya ka mu -
o yun dan da el den gel di ğin ce giz len me ye ça lı şı lı yor. Ne ki, ül ke miz,
Türk dev le ti nin tüm ku rum ve ku ru luş la rıy la vah şe te, soy kı rı ma, pa -
si fi kas yo na açık bir alan dı. İs ti yor du ki, be şik te ki be bek ten, ölümü
so lu yan yaş lı la ra ka dar tüm Kürt hal kı Di yar ba kır’da ola nı bi te ni
gör sün, bil sin, duy sun, kork sun, yıl sın, içi ne ka pan sın, sin sin.
- Ai le le re ya pı lan iş ken ce ve te rör le siz içer de ki le re yö ne lik bir
me saj da ve ril mek is te ni yor ola bi lir mi?
- Kuş ku suz bir di ğer bo yut ise bi zim yal nız laş tı rıl ma mız, top -
lum dan tec rit edil me miz dir. Şu bir ger çek ki bü tün tec rit li ği mi ze ve
on lar la doğ ru dü rüst ko nuş ma ma mı za rağ men, ai le le ri miz dı şa rıy la
ba ğı mız ve o ko şul lar da önem li bir da ya na ğı mız dı. İda re, tu tuk lu yu
her yön den yal nız laş tır ma uğ ra şı nın bir par ça sı ola rak tu tuk lu nun
ai le ve çev re si ne yö ne li yor du. Bas kı ve iş ken ce le rin, kan ba ğı ile
bağ lı ol du ğun in san la ra ta şı rıl ma sı nın özün de se ni on lar dan, top -
lum dan ya lıt mak ama cı ya tı yor. Bas kı, iş ken ce, ha ka ret kü çük dü -
şür me yi, aşa ğı la ma yı ai le le rin zi ya re te gel me me le ri ni sağ la mak
için de ya pı yor. Bun la rın ai le le re, tu tuk lu yu zi ya re te gel me me le ri
için ya pıl ma sı az ön ce an lat tık la rı mız la çe li şik gö rül me sin. Ter si ne,
onun da ha da ta mam lan ma sı dır. Ai le bir de fa o vah şe ti emip sin dik -
ten son ra top lu ma ta şı ra ca ğı nı ye te rin ce ta şı rır. Düş man bu nok ta da
ama cı na ulaş mış tır. Dı şa rı ya uza nan bir bağ olan ai le le ri zi ya re te
gel mez kı la rak, bu ba ğı da kes mek, tu tuk lu yu o vah şe tin, ce hen ne -
min de rin lik le ri ne bi raz da ha göm mek, yal nız laş tır mak, umut la rı nı
tü ket mek, iha net et tir mek te bir dü ğüm da ha at mak is ti yor. Ço ğu
kez de açık tan açı ğa “gel me yin” di yor. Bu iş ken ce, bu bas kı bo şu na
de ğil. Oğ lu na, kı zı na sa hip çık ma ma sı için ya pı yor. Şu da var ki,
olay bi zim için sa de ce kan ba ğı ola rak gö rü le mez, zi ya ret çi ler le ku -
şa tıl mış ze min de ku ru lan o do ğal iliş ki, bir yer de Kür dis tan hal kıy -
la kur du ğu muz iliş ki dir. Zi ra on lar bu hal kın bir par ça sı dır. Düş man

289
bu yö ne li miy le halk la olan iliş ki mi zin tüm den ke sil me si ni de
amaç la mak tay dı. Da ha son ra ki sü reç te ai le ler üze rin de bir çok oyun
oy nan dı. Ai le le ri bi ze kar şı ku lan ma, on lar dan ya rar lan ma ya ça lış -
ma de ği şik bi çim ler de ser gi len di.
- Na sıl ya ni, ne tür den oyun lar?
- Zi ya re te gel me me le ri için bas kı ya pı lır ken, bu nun ya nın da tu -
tuk lu nun iti ra fa zor lan ma sın da on lar dan da ya rar la nıl mak is te ni -
yor du. Ce za e vi ka pı sın da ai le le re kar şı-pro pa gan da ya pı la rak; “ço -
cuk la rı nı za söy le yin, piş man ol sun lar, dev let güç lü dür, böy le gi -
der se dev let hep si ni asa cak, öl dü re cek! Söy le yin aman di le sin ler!”
de ni li yor du. Bu pro pa gan da lar dan et ki le nen, pa ni ğe ka pı lan lar
içer de ki ya kı nı na, “aman oğ lum iti raf et, ken di ni kur tar, se ni öl dü -
re cek ler, de ğer mi bun ca çek tik le ri ne!” gi bi “öğüt” ve tel kin ler de
bu lu nu yor lar dı. O za man piş man lık ya sa sı he nüz çık ma mış tı. Za -
man za man ümit siz li ğe dü şen ai le le rin ol du ğun dan sö ze de bi li riz.
“Kur tu luş yok, bu ço cuk la rın hep si öle cek” pro pa gan da sı ba zen
ma ya tu ta bi li yor du.
“Mer ci mek ten söz edil me ye cek”
ge nel ge si ve bir öze leş ti ri: Te hes di kim Sü mer ana
- Si ya sal so nuç la rı da da hil ol mak üze re man tık sal mu ha ke me yi
yer li ye ri ne ya pa bil me ni ze rağ men ba zen tüm bu ya pı lan la rın si ze
saç ma, akıl dı şı gel di ği olur muy du? Duy gu dün ya nız da ne ler ya -
ra tır dı?
- Bi ze ne ka dar akıl ve bi lim dı şı ge lir se gel sin –za ten sis te min
ken di si in sa ni de ğer ler açı sın dan akıl ve bi lim dı şı dır– o, var lı ğı nı
sür dür mek için akıl dı şı lı ğı, sı nır ta nı maz lı ğı son ker te ye ka dar uy -
gu la mak zo run da. Ve önü ne bi tir me yi, ez me yi koy muş. Bir sal dı rı
ola yı var. 12 Ey lül’ün adı bu dur. Hal ka, dev rim ci le re, yurt se ver le -
re sal dı rı dır. Bu sal dı rı ha re ke ti Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde
PKK’nin şah sın da so mut la şa rak öne çı kı yor, Kür dis tan hal kı nın
ön cü süy le en üst bo yut ta vu ruş ma ya dö nü şü yor. İn sa nın bu ka dar
dü şü rül me si, bu nun ai le le re, top lu ma gös te ril me si, on lar da ay nı

290
şey le rin ya pıl ma ya ça lı şıl ma sı bi linç li ça ba la rın ürünü. Man tık sız,
akıl sız gö rün me si ne rağ men hep si bi linç li ve amaç lı dır. An cak biz -
ler bu ça ba la rın si ya si amaç ve so nuç la rı nı gö rüp yer li ye ri ne otur -
ta bil sek de, top lu mun tüm ke sim le ri bu bi linç te ola mı yor. Ve uy -
gu la ma lar in san akıl ve man tı ğı nın dı şı na o ka dar taş mış ki, bir an -
ne, sı ra dan bir in san bi le bu bü yük zu lüm çar kı nı, in sa na özgü ol -
ma yan bu ay kı rı lı ğı sez gi ve man tı ğıy la gö rüp ba sit, ya lın bir ifa -
dey le, güçlü bir şe kil de or ta ya ko ya bi li yor. En ba si tin den biz ler
de, zi ya ret çi ler de ezik lik, kah re di ci bir ruh ha li için de yiz. Düş man
ya şa mın da sa na ait olan her şe yi, en gü zel, en özel şey le ri, duy gu -
la rı nı da kur şun yağ mu ru na tu tu yor. İç dün ya nı, duy gu la rı nı bu
kur şun sa ğa na ğı al tın dan kur tar mak müm kün ol mu yor. Ya ra üs tü -
ne ya ra alı yor sun, ya ran ço ğa lı yor, de rin le şi yor. Di yar ba kır in sa nı
ya ra lı dır. De lik de şik tir. Fa kat ka bul le ne me yi şin açı ğa çık tı ğı an da
ola yı si ya si an lam da ye ter li bir yet kin lik te kav ra san da ba zen duy -
gu lar ağır lı ğı nı ko nuş tu ra bi li yor. Ve duy gu la rın ko nuş ma sı na ya -
sak ko ya mı yor sun. Ken di le ri ni şu ve ya bu ağır lık ta, şu ve ya bu
dav ra nı şa, ya da şu ve ya bu söz cü ğe yük le ye rek ko nuş tu ra bi lir.
- Gö rü şe çı kı yor su nuz, o ku şat ma al tın da ba kı şı yor su nuz, ko nu -
şa mı yor su nuz, hat ta ba şı nı za gö rüş an la rın da sa yı sız olay ge li yor,
kar şı nız da göz le ri ni zin de rin li ği ne dü şen en sev di ği niz in san lar
var, ama iki ya ban cı gi bi si niz. Bu du ru mun ya rat tı ğı duy gu lar ne -
ler? Ne ler his se der si niz?
- Yap tı ğı nız iş zi ya ret de ğil, ba kış may dı. Kar şı na ni nen, an nen,
ba ban gel miş, tek ke li me Türk çe bil mi yor, an cak ba kı şı yor sun. Ar -
tık ba kış la rın la ne yi ifa de edi yor san, on lar ne yi ka pa bi li yor sa onu
ka pı yor lar. Ge nel de ifa de edi len de ora da ki ezik lik, kah re di ci du -
rum lar. Ben, ba bam la ya şa mım da tek ke li me Türk çe ko nuş ma dan
bü yü müş tüm. Köy de otur du ğu muz için hep Kürt çe ko nu şur duk.
Ba bam Türk çe yi bi lir di, ben de bi lir dim, ama ko nuş maz dık. O bi -
ze ya ban cı bir dil di. Ai le iliş ki le ri miz için de yok tu. Ai le de ko nuş -
tu ğu muz dil ken di ana di li miz Kürt çey di. Ba bam gö rü şü me gel di -
ğin de Türk çe ko nuş mak zo run da ka lı yor duk. Ba ba mın be nim le,
be nim ba bam la Türk çe ko nuş ma mız, ara mı za bir per de, sı nır çek -

291
mek ti. Ya ban cı laş ma duy gu su nu en üst bo yut ta ya şa mak de mek ti.
Bi ze bu ya ban cı laş ma duy gu su nun kah re di ci li ği ni de fa lar ca tat tır -
dı lar. Ba ba-oğul iliş ki si nin o sı cak lı ğı na, can lı lı ğı na, sev gi ye, say -
gı ya, kar şı lık lı akı şa adı Türk çe olan bü yük bir du var çek ti ler.
Ken di ni ifa de et me de ye ter siz kal dı ğı nı, ya ban cı laş tı ğı nı, o gü zel,
te miz iliş ki le ri iğ renç, kir li bir şe yin sün gü le di ği ni his se di yor sun
ve o duy gu la rın kah re di ci li ği ni ya şı yor sun.
- Da ha ön ce özel bir soh be ti miz de an lat mış tın, bir zi ya ret gü -
nün de se nin le ba ban ara sın da ge çen ko nuş ma da bir mer ci mek me -
se le niz var. is ter sen ye ri gel miş ken, o ola yı da bu ra ya ala lım…
- Ba ba mın za ten her zi ya re te gel me si bir pa nik ha va sın da olu -
yor du. “Aca ba oğ lu mu gö re bi le cek mi yim? Sağ mı dır, ölü mü dür?
Ne hal de dir?” kay gı ve te la şıy la yüklü bir pa nik ti bu. Du ru mu mu -
zu, si ya si sa vun ma yap tı ğı mı zı da bi li yor, işin cid di ye ti ni sez miş.
Si ve rek’te ça tış ma lar var dı, o böl ge de fa a li yet yü rüt tü ğüm için ola -
nın bi te nin far kın da ve dev le tin bi ze yö ne liş bi çi mi ni de çı ka rı yor,
kes ti ri yor. Ge nel kay gı lar ya nın da ki şi sel dü zey de de bir pa nik ya -
şı yor. Ki, as lın da ba bam son de re ce so ğuk kan lı, din gin, hap se düş -
müş, gör müş ge çir miş bir in san dı. Dı şar da ol du ğum gün ler de am -
ca mın iki oğ lu ay nı gün için de öl dü rüldü. Ağ la dı ğı nı, ya da pa nik -
le di ği ni gör me dik. İçin de ki fır tı na la rı dı şa vur ma yan, duy gu la rı na
ha kim ol ma sı nı bi len, bu özel lik le riy le ta nı nan bi riy ken, o gö rüş
gün le rin de bü yük bir pa nik le sal dı rı yor du tel le re, “yav rum, na sıl -
sın?” di yor du. Öy le bir de yi şi var ki, ya şa mın da kul lan ma dı ğı söz -
cük ler ve o ken di si ne ya ban cı ses to nu… Oy sa bir bi ri miz le iliş ki -
miz çok da ha de ği şik bo yut lar day dı. İn san bir den çok de ğer ver di ği
bir in sa nı; hak kın da çok gü zel duy gu lar bes le di ği ni, ona an la ta bi le -
ce ği çok şe yi olan bir in sa nı ani den kar şı sın da, vah şi, düş man bir
or tam da, ku şa tıl mış iliş ki ler için de gö rün ce ko nuş mak ta zor la nı yor.
San ki ko nu şa cak hiç bir şe yi yok muş gi bi tı ka nı yor. Za ten o or tam -
da, ezik li ği miz, o hal de kar şı la rı na çık mak is te me yi şi miz de söz ko -
nu su. Bi zi böy le gör me le ri ni is te mi yo ruz. O ha li miz le kar şı la rı na
çık mak bi zim için de bir azap. “Na sıl sın iyi mi sin?” de dik ten son ra
tı ka nı yor sun. İş te o gö rüş te öy le bir tı kan ma anı mız ol du, iki miz de

292
ko nuş ma dan bir bi ri mi ze ba kı yo ruz. Ak lı ma ne re den, na sıl gel diy se,
“ekin le ri ek ti niz mi? Buğ day, mer ci mek bu yıl na sıl?” de dim. Zi ya -
ret ye ri gü rül tülü ol du ğu için ba bam an la ma dı. Bir da ha söy le dim,
bu de fa gar di ya nın dik ka ti ni çek miş ki –ida re ba zı in san la rın gö rüş -
me si ni özel ola rak din ler di– bu söz le rim den kuş ku lan mış ve bir ha -
ber leş me, şif re li bir me saj san mış. Gö rüş bit ti, ko ğuş la ra dön dük,
çok geç me den ida re tüm ce za e vi ne bir du yu ru da bu lun du. Du yu ru
şöy ley di: “Bun dan son ra, kim se gö rüş te mer ci mek ten, buğ day dan
bah set me ye cek, ya sak!” ida re nin man tı ğı bu. Ken di ne gü ve ni var,
me ka niz ma ku rul muş, de ne ti me ala bi li yor, kuş ku lan dı ğı her şe yi
ya sak la ma da sı nır ta nı mı yor. Aca ba bu ya sak lar kar şı sın da tu tuk lu -
la rın, in san la rın tep ki si ne olur, in san lı ğı ayak lar al tı na alır sam, ne
ya par lar? Bu nu önem se mi yor. Yi ne zi ya ret te zi ya ret çi le rin ba şın -
dan ge çen, ta kın dık la rı çok zen gin, il ginç ta vır lar var. Bir ar ka da şın
an ne si gö rüş te oğ luy la hiç ko nuş mu yor. Eğer ko nu şur sa far kın da
ol ma dan ağ zın dan is ten me yen bir şey çı ka bi lir, oğ lu na bu yüz den
da yak atı la bi lir di ye dü şü nü yor, gö rüş te ne le rin suç ola ca ğı nı da bi -
le mi yor. İçer de iş ken ce ya pıl dı ğı nı da öğ ren miş. Ka bin de ki as ker le,
“oğ lum na sıl sın, iyi mi sin” di ye rek ko nuş ma ya baş lı yor. Oğ luy la
ay lar ca tek ke li me ko nuş mu yor. Hep as ker le ko nu şu yor. Oğ lu da
an ne si ne sa de ce ba kı yor, o da hiç ko nuş mu yor. Ba zı la rı Türk çe yi
çap-pat bi lir di. Ko nu şur ken çok zor la nır, el le rin kol la rın yar dı mıy la
ifa de yi güç len di re rek me ra mı nı an lat ma ya ça lı şır dı. Zi ya ret te gö -
rüş çü le re de el-kol ha re ke ti yap ma ya sak la nın ca bu tu tuk lu nun ba -
ba sı me ra mı nı an lat mak, ifa de yi güç len dir mek için ba şı nı da kul -
lan mış. Her söz le ka fa sı nı bir sa ğa, bir so la eği yor, ama öy le nor -
mal bir gö tü rüş ge ti riş de ğil. Oğ lu nun kar şı sın da ade ta bir sar kaç
gi bi sal la nı yor muş. Evet… İn san la rı mı zı bu ha le ge tir di ler.
- Kürt çe, “se ni se vi yo rum” na sıl söy le nir?
- Te hes di kim. On la ra ya pı lan la rın bo yu tu çok bü yük. Ai le le ri -
mi zin hak kı nı tes lim et mek ge rek. On la ra borç lu ol ma ola yın dan da
söz ede bi li riz. Borç lu yuz zi ra, ye te rin ce sı nıf sal-ulu sal bi linç al ma -
dık la rı hal de ken di le ri ni bu ka dar vah şi bo yut ta ki bir ulu sal-sı nıf sal
ça tış ma nın tam da or ta sın da bul du lar. Bi linç öge si ol ma sa bi le kan

293
ba ğı, ev lat sev gi si, bağ lı lık duy gu la rıy la tam da o ateş hat tın da ol -
du lar, bi ze sa hip çık mak için çok şey yap tı lar. On la ra ya pı lan lar da
ay rı ca acı, hü zün ne de ni. Ölen ler de ol du. Ka hır dan, kalp ten. Ve
ba bam her an ölüm ha be ri mi bek le me nin ağır lı ğı na da ya na ma yıp
hiç bir ra hat sız lı ğı ol ma dı ğı hal de kalp ten öldü. Böy le kalp ten ölen
baş ka ar ka daş la rın ya kın la rı da ol du.
- As lın da be nim için her dil çok gü zel dir. Ama bir ba bay la oğul
ara sı na gir di ğin de, bir bas kı un su ru gi bi or ta ya çık tı ğın da, di lin gü -
zel li ği ni ve an la mı nı kay bet ti ği ni, iğ renç le şip kir len di ği ni dü şü nü -
rüm. Ben bu an lam da o bo yu tu ken di açım dan gi der mek için mek -
tup la rım da “te hes di kim Sü mer anam” di ye yaz ma yı onur sa ya rım.
- Ağ zı na kir li bir şey sü rül müş gi bi olu yor. Yok sa biz, Türk çe yi
de se ve se ve kul la nı rız… Ve çok açık ki, onu kir le ten ken di le ri dir.
Sa na ait ol ma yan bir şe yi zor la ağ zı na so ku yor, kul lan dırt ma ya
kal kı yor. O do ğal gü zel li ğin sih ri ni bo za rak kir le ti yor. Bi li riz ki,
hak sız lı ğın, zor ba lı ğın ol du ğu yer de tep ki de do ğar. En iyi şey ola -
na da bi ri onu zor la ka bul et tir me ye ça lış tı ğın da ona te miz gö züy le
ba ka mı yor sun. Ba bam için ver di ğim ör nek çar pı cı dır. Ba na bağ lı -
lı ğın da sı nır yok tu, ara mız da ki iliş ki çok güç lüydü. Onun ki şi li ği -
ni, özel lik le ri ni bi li yo rum ve ölümü be nim kah rım dan ol du. Ta bii
ki, bu ölüm le rin so rum lu su da bu na ne den olan fa şist dev let tir.
Onun uy gu la yı cı la rı dır.
- Siz le re ya pı lan uy gu la ma la ra ta nık ol mak, ona çok ağır gel miş
ol ma lı…
- Çok ağır gel di. Ce za e vi ne düş mem, uğ ra dı ğı mız vah şet ve bas -
kı lar, biz le ri o hal de gör me si, ta nık ol ma sı her an ölüm ha be ri min
bek le nir ol ma sı, gö rüş ye ri ne ge ti ri li şi miz, ya şa dı ğı ger gin lik ler…
Bun la rın hep si ba bam için da ya nıl maz ve çe kil mez olay lar dı. Yaş lı -
dır, onur lu bir in san dır. Uğ run da sa vaş tı ğı mız ide al le rin ne ler ol du -
ğu nu da az çok bi lir. Be ni o hal de gö rün ce ka bul le ne mi yor ve kah -
ro lu yor. Bir ba ba için oğ lu nun ölüm ha be ri ni al ma sı bü yük de ol sa
sa de ce bir olay dır. O ha be ri alır, za ma nın tör pü sün de ya ra lar ka buk
bağ lar, acı lar di ner. Ama her gün oğ lu nun ölüm ha be ri ni bek le mek,
her zi ya re te git ti ğin de onu kar şı sın da bi raz da ha eri miş gör mek, bi -

294
raz da ha ezil miş, dü şü rül müş gör mek ölüm ha be rin den da ha kah re -
di ci dir. Bu bir de fa ya özgü ol ma dı ğı için yıp ra tı cı lı ğı, kah re di ci li ği
da ha de rin dir, da ha faz la dır. Ölüm oruç la rı ol muş, gün ler ce has ta ha -
ne ler de bek le miş bi zi. 1982 Ölüm Oru cu’nda has te ne ye gel di. Ya nı -
ma ge tir di ler, ya şa mım bo yun ca ağ la dı ğı na ta nık ol ma mış tım, ama
da ha içe ri gi rer gir mez üze ri me ka pan dı ve yıl lar ca için de bi rik tir di -
ği öf ke yi, ki ni, acı yı, üzün tüyü, ke de ri göz yaş la rıy la dı şa rı akı ta rak
ağ la ma ya baş la dı. “Siz le ri bu hal ler de mi gö re cek tim?” de di. Ken di -
si ne du ru mu kav rat ma ya ça lış tım. Yap tı ğı mız ey le min ba şa rı ya da
ba şa rı sız lı ğı nın yal nız bi zim le de ğil, bin ler ce in sa nın ka de riy le doğ -
ru dan il gi li ol du ğu nu söy le dim. Ba na şu nu söy le di: “Ye min edi yo -
rum, eğer bir haf ta ya ka dar bu iş bit mez se, ben sen den ön ce ken di -
mi öl dü rü rüm! Ölü münü gö rüp bu acı yı çek mek be nim kal dı ra bi le -
ce ğim bir şey de ğil, ön ce ken di mi öl dü rü rüm…”
- Bu ra da bu am ca yı da isim ola rak ana lım mı?
- Ömer… Ba bam gi bi anı la cak da ha yüz ler ce, bin ler ce in sa nı mız
var. As lın da bü tün ai le le re yer ver mek ge re kir. 1988-89 yıl la rı için de
ce za ev le rin de yay gın ey lem li lik ler ya şan dı. Di yar ba kır Ce za e vi’nde
sü ren aç lık gre vi ne pa ra lel ola rak, şe hir mer ke zin de ai le ler de aç lık
gre vi ne baş la dı. Ço cuk lar dan tu tun ta 70’lik ka dın ve er kek le re ka dar
ge niş bir ka tı lım la aç lık gre vi ni 35’li gün le re var dır dı lar. Ay rı ca Di -
yar ba kır için den, çev re il ve il çe ler den da ya nış ma içi ne gi ri yor, des -
tek ve ri yor lar. Di yar ba kır’da tu tuk lu olan in san la rın ai le le ri ne den bu
ka dar gözü ka ra ola bi li yor. Ne den bu ka dar ni te lik li ey lem le re gi ri -
yor lar? Bu nun ne den le ri ni, an lat tı ğım sü reç te gör mek ge re ki yor. On -
lar ar tık es ki si gi bi de ğil ler, gün den gü ne yet mez lik le ri ni aşıp po li tik -
leş ti ler, ulu sal bi linç le ri da ha bir art tı. Ne re den al dı lar bu bi lin ci?
Mü ca de le ve di re niş ten. Di yar ba kır’dan çok ölü çık tı. Ço cuk la rı nın
ce na ze le ri ni bi le is te dik le ri gi bi kal dı ra ma dı lar. Çı kan ce set le re se yir -
ci kal dı lar. Ça re siz li ği çok ça ya şa dı lar. Kor ku tul du lar, kork tu lar. An -
cak bu kor ku nun, sey ret me nin hiç bir işe ya ra ma dı ğı nı, ölüm le re,
ken di le ri nin ve ço cuk la rı nın çek tik le ri ne en gel ol ma dı ğı nı gör dü ler,
ya şa dı lar. Ve ce za e vin de ge li şen di re niş ler kor ku la rı nı aş ma da, ken -
di le ri ne gel me le rin de yol gös te ri ci ol du. Di yar ba kır’da ai le le rin ar tık

295
ye ni ölüm le re ta ham mülü kal ma mış tı. Ay rı ca Kür dis tan’da yük se len
ge ril la mü ca de le si on la rı da ha bir sars mış, güç ve ce sa ret kay nak la rı
ol muş tu. Ai le ler mü da ha le ci, da ha bir ka tı lım cı ol du lar.
- Kar şı dev rim on la rın bu po li tik leş me sü re ci ni hız lan dır dı mı?
- Evet, çünkü sal dı rı ve bas kı lar ce za e vin de ki tüm tu tuk lu la ra
yö ne lik ti. Do la yı sıy la ai le ler de doğ ru dan et ki ala nı için dey di. Ay -
rı ca on la ra da özel bir yö ne li min söz ko nu su ol du ğu nu an lat tık.
Baş lar da kor kan, si nen, içer de ki ya kı nı dı şın da ki le ri yok sa yıp
“be ni il gi len dir mez, baş ka sın dan ba na ne?” tu tu mun da olan la rı da
düş ma nın po li ti ka sı de ğiş tir di, an la yış la rın da ki dö nü şü münü hız -
lan dır dı. Çünkü, tek tek ses le ri ni bir ye re du yu ra mı yor ne ken di le -
ri ne, ne de ço cuk la rı na bir ya rar sağ la ya bi li yor lar dı. An cak ço cuk -
la rı ölü mün ku ca ğın day dı. Bir şey ler yap ma ça ba ve is tek le ri on la -
rı ara yış la ra gö türdü. Ce za e vi ka pı sın da bi ri ken yüz ler ce, bin ler ce
in san do ğal ola rak en çok içer de ki ço cuk la rı nı ko nuş tu lar. So run la -
rı ge nel lik le ay nıy dı, duy gu ve dü şün ce ler de ki or tak bağ lar da ha
da ço ğal mış tı. Ve içer de ki ler için bir şey ler yap ma ama cıy la yar -
dım laş ma, da ya nış ma, ey lem ge liş tir me ve tüm bun la rın eş li ğin de
düş ma nı çıp lak yü züy le gö rüp ta nı ma on la rı da ha bir po li tik leş tir -
di. Düş ma nın ulu sal zu lüm po li ti ka sı nın on la rın po li tik leş me si ni
hız lan dı ran bir fak tör ol du ğu nu ek le me miz ge re kir.
- Siz le rin yön len dir me le ri niz de bu sü re ci hız lan dı ran bir fak tör
ola bi lir mi?
- Bir dö ne me ka dar, ya ni 1983 Ey lül’üne ka dar kay da de ğer
mü da ha le miz ve kat kı mız ol ma dı. Vah şet dö ne min de on la rı yön -
len dir me, yol gös ter me te me lin de bir şey söy le ye me dik. An cak
esas et kin le nim le ri di re ni şi miz den di. Da ha son ra la rı ise mü da ha le
ve kat kı la rı mız ol du. Şu nu da söy le ye lim ki, 1983 son la rın da ai le -
le ri miz le bel li bir iliş ki ağı mız var dı. Ken di le ri ni il kel de ol sa bir
iliş ki oluş tur ma, ta nış ma yar dım laş ma ze mi nin de bul duk. Ör ne ğin
gö rüş te ai le mi ze “şu ai ley le ta nı şın” di yo ruz. “Ben o de di ği niz in -
sa nı ta nı yo rum, evin de şu ka dar gün kal dım” gi bi şey ler söy lü yor.
Ya ni on la rı bir bir le riy le ta nış tır ma mı za ge rek de kal ma mış tı. Ya şa -
mın ken di si on la rı bir ara ya ge tir miş, ta nış tır mış, kay naş tır mış tı.

296
1984’ün ha va sı nı bir ör nek le ve re yim: Rı za an lat mış tı. An ne si gel -
miş Si ve rek’te gün ler ce kal mış. O da “An ka ra ne re si Si ve rek ne re -
si, Si ve rek’te ne işi niz var dı” de miş. An ne si de “oğ lum gö rü şü ne
gel dik, se ni gö re me dik, ya nın da ka lan ar ka da şı nın ai le siy le Si ve -
rek’e git tik, on lar da kal dık. Son ra Bat man’a git tik, Bat man’da ki -
ler le ta nış tık, ora da kal dık…” Ve git ti ği da ha bir çok ye ri say mış.
Ya ni on lar ara sın da ku ru lan kü çüm sen me ye cek güçlü bağ lar var.
Son ra ki yıl lar da ai le ler An ka ra’ya gi di yor, Bur sa’ya, Es ki şe hir’e,
Ay dın’a gi di yor lar. Bir bir le riy le yar dım laş ma da ya nış ma, ha ber -
leş me için de ler. Po li tik bi linç le ri ge liş kin ol ma sa da için de bu lun -
duk la rı ko şul lar, ya ni biz le rin ce za e vi ger çek li ği on la rın bir ara ya
gel me si ni, il kel dü zey de de ol sa ara la rın da bir me ka niz ma oluş tur -
ma sı nı, bir ör güt lü lü ğe dö nüş me si ni sağ la mış tı. Ve bu iliş ki hâlâ
tüm sı cak lı ğıy la, her gün bi raz da ha yet kin le şe rek ge liş me ye de -
vam edi yor. Ai le ha re ke ti miz di re niş sü re cin de böy le or ta ya çık tı.
- Tüm bu an lat tık la rı nız gö zö nü ne alın dı ğın da, da ha ön ce ki bö -
lüm ler de sö zünü et ti ği niz dağ da ki ar ka daş la rı nız dan 1985’te ge len
no tun, bir an lam da yer li ye ri ne otur du ğu nu ve dış bo yut la rıy la ele
alın dı ğın da da çok önem li ger çek lik le ri ifa de et ti ği şek lin de bir de -
ğer len dir me ya pa bi lir mi yiz?
- Evet, öy le söy le ye bi li riz. Çünkü olay lar, ge liş me ler bu so nuç -
la rı açı ğa çı kar dı. Her şey bir bi ri ni bes le yip ta mam la dı. Eğer 1984
Ağus tos çı kı şı na ka dar Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi, Kür dis tan’da ki
dev rim ci mü ca de le de ro lünü oy na dıy sa, ai le ha re ke ti de bu ol gu -
nun bir par ça sıy dı. Bu an la mıy la da di re ni şin bir par ça sıy dı. En
zor gün ler de yap tık la rı ey lem ler var. 12 Ey lül ko şul la rın da ai le le -
rin ko lor du ya ka dar yü rü yüş yap ma, top lu di lek çe ver me, ce za e vi
önün de gös te ri yap ma vb. ça ba la rı ol du. Ba sı na yan sı ma sa da, ses
ver me se de, ya şa nan vah şet or ta mın da önem li ey lem ve gi ri şim le ri
de ol du. Ai le le rin ya pı lan iş ken ce ler kar şı sın da baş lan gıç ta ki içe
ka pa nık lı ğı, bo yun eğ miş li ği da ha son ra di re niş le ri mi zin ge liş me -
siy le bir lik te ey le me dö nüştü. Aç lık grev le rin de, ölüm oruç la rın da
bu lun du lar. Ce za e vi nin önün de top la nıp gün ler, ge ce ler bo yu kal -
dı lar, ce za e vi ni taş la dı lar.

297
- Kaç ta ri hin de olu yor bu olay lar?
- 1984 di re ni şin de. Zırh lı araç lar la ce za e vi nin et ra fı sa rıl mış po -
lis, as ker kor do nu var ve ai le ler ce za e vi ne yak laş tı rıl mı yor. Bir-iki
gün de ğil, ey lem sü re sin ce hep ora da bek li yor lar. Ce za e vin den du -
rum lar yük se li yor, hay kı rış la, iş ken ce ler ai le le rin pat la ma sı nı ge ti ri -
yor ve kor don la rı aşa rak ce za e vi nin iç ka pı sı na ge lip ka pı yı taş lı yor -
lar. Bi zim on la rı ör güt le me im ka nı mız yok tu. Ya rım da ki ka lık gö -
rüş ler de “na sıl sın, iyi mi sin” de me nin dı şın da her şe yin ya sak ol du -
ğu o gö rüş ler de pro pa gan da-aji tas yon ya pa maz dık. On la rı bu ey -
lem li lik nok ta sı na ge ti ren şe hit le ri miz, gör kem li di re niş le ri miz di.
- Gö rüş gün le rin de ai le le rin yüz yü ze kal dı ğı o in san lık dı şı uy -
gu la ma lar dan ba zı la rı nı bu ra da ele ala bi lir mi yiz? Şim di ye de ğin
söy le dik le ri ni ze ek ola cak şey ler.
- On la ra ya pı lan la rın hep si ni ve re me yiz. Ba zı la rı nın gö zal tı na
alı nıp iş ken cey le kat le dil me le ri bi le söz ko nu su. Bir olay an la ta -
yım: Tes lim ol du ğu muz o ilk gün ler de yan la rın da va li zi kal mış ba -
zı ar ka daş lar var dı. İda re “içer de va liz kal ma ya cak, ya sak, dı şa rı
ve ril sin!” em ri ni ver di. Ar ka daş lar va liz le ri ni ilk gö rüş te ai le le ri ne
tes lim et ti ler. Dı şar da ara ma da, as ker le rin va liz ler den bi ri nin iç
kıs mın da giz len miş ba zı ya zı lı dö kü man la rı bul du ğu söy len di. Ya -
zı la rın bu lun ma sı üze ri ne o pos ta da zi ya re te çı kan ve ai le si ne va liz
tes lim eden bir grup ar ka daş la ai le le ri gö zal tı na alın dı; sor gu ya,
po li se gö tür dü ler. Ara la rın da Maz lum’un an ne si, kız kar de şi ve biriki
ya şın da ki ye ğe ni, Ha mit Kan kı lıç’ın an ne si, Ze ki Yıl maz’ın,
Me de ni Gür gen’in ba ba sı ve bir kaç ki şi da ha var dı. Po lis te hep si ne
iş ken ce ya pıl mış. Zi ya ret çi le rin ço ğu nu tu tuk la yıp Di yar ba kır As -
ke ri Ce za e vi’ne ge tir di ler. Me de ni Gür gen’in ba ba sı em ni yet te
bek çiy di ve gö zal tın da iş ken ce ya pı la rak öl dü rüldü. Va liz ola yın -
dan gö tü rü len ve ce za e vi ne ge ri ge ti ri len tu tuk lu ar ka daş la ra ida re
de çok iş ken ce yap tı. Ba zı la rı nın cin sel or gan la rı na ip bağ la yıp
çek ti ler. Ya ni sı ra dan bir va liz ola yı, için de not bu lun du ğu söy len -
ti si bi le işi po li se var dır ma bağ la mın da ele alı nı yor du ve ai le le re
çok yönlü yö nel me le ri nin ba ha ne si ya pı lı yor du. Zi ya re te gi diş ge -
liş ler baş lı ba şı na bir iş ken ce yön te miy di. Yap tı ğı mız zi ya ret ler den

298
de hiç bir şey an la ma dı ğı mız, is te di ği miz gi bi ko nu şa ma dı ğı mız
için ai le le ri mi ze gel me me le ri ni söy lü yor duk. Ay rı ca bu gi diş ge liş -
ler ai le le ri mi ze hem mad di açı dan bir yüktü, hem de boş bir mas -
raf tı. İşin doğ ru su biz de o hal de on la rı gör mek is te mi yo ruz; hep si
sev di ği miz in san lar. Bir bi ri mi zi çok şe ye kat la nır hal de gör mek
ağı rı mı za gi di yor. Biz, “gel me yin” de dik çe, on lar da ha çok gel di
ve gi de rek du ru mun ağır lı ğı nı an la dı lar. Di re niş ler, öl dür me ler, ce -
set le rin çık ma sı on la rın bi ze olan il gi ve bağ lı lı ğı nı da ha da art tır -
dı. İda re nin iş ken ce si, da yat ma sı on la rın gö rü şe da ha çok gel me si
so nu cu nu do ğur du. Ki biz de ai le ler ge nel lik le çok yok sul dur. Ki -
mi si mü ca de le dö ne min de bi ze ka tıl mış, ba rın dır mış, ço cuk la rı ka -
tıl mış, ken di le ri sür gün ol muş, göç et miş. Ge rek fe o dal ge ri ci çev -
re le rin bas kı sı, ge rek dev le tin, po li sin bas kı sı, ta kip ler… Ki mi si
Çu ku ro va’ya git miş, ai le si bö lün müş, ta ora lar dan ge li yor. Ça pa da,
pa muk ta ça lı şı yor lar. Borç edip zi ya re ti mi ze ko şu yor lar. Bu na rağ -
men, biz de “gel me yin” de di ği miz hal de, bu ge liş le ri nin an la mı nı
ver mek, ni te li ği ni bil mek ge re kir. On la rın bu tu tum la rı bü yük bir
bağ lı lı ğı, bir sa hip len me yi ser gi li yor. 1987’dey di, bir gün ce za e vi
mü dürü olan yar bay gel di, ken di si ne zi ya ret sü re mi zin çok az ol -
du ğu nu söy le dik.
- 1987’de gö rüş kaç da ki kay dı?
- Beş-on da ki ka ol muş tu. Gü ya ce za e vi ko şul la rı dü zel miş ti.
Biz hâlâ, 1987’de bi le 10 da ki ka –ki en faz la sü re buy du– gö rüş
ya pa bi li yor duk. Ney se, yar bay bi ze şu nu söy le di: “Bu na sıl iş tir?
Bi zim de in san la rı mız ha pis te ol du, olu yor. Ay da yıl da bir yan la rı -
na uğ ru yo ruz, ya da mek tup la, pos tay la ih ti yaç la rı nı gi de ri yo ruz.
Siz, ‘ai le le ri miz yok sul’ di yor su nuz, ki ba kı yo ruz öy le dir. Ama ne -
dir bu? Her haf ta bin ler ce in san bu ra ya yı ğı lı yor. Bu zi ya ret de ğil,
baş ka bir şey!”
- Ka la ba lık tan ür kü yor lar de ğil mi?
- Ta bii ar tık si ya si, ulu sal-top lum sal bir bo yut ve ba kış açı sıy la
yak la şı yor. Biz de ken di si ni şöy le ya nıt la dık: “Si zin kor ku nuz var,
ai le le ri miz le ara mız da ki in sa ni iliş ki le rin ar ka sın da bi le baş ka şey -
ler arı yor su nuz” de dik. On la rın sü reç te ai le le rin bağ lı lı ğı nı ve sa hip -

299
len me si ni gör me si, an la ma sı var. As lın da on la rın, top lu mu ez me,
sin dir me, pa si fi kas yo nu yay ma he def le ri ne kar şı bi zim içer de ki du -
ru mu muz, mah ke me ler de ki sa vun ma la rı mız ve di re niş le ri miz var.
Ve tüm bun lar sü re ci ter si ne çe vir di. Bi ze olan bağ lı lı ğı, gü ve ni da ha
da art tır dı. Ki, on lar ara cı lı ğıy la de di ği miz gi bi bir çok ke si me ulaş -
ma mız söz ko nu su olu yor du. Ta bii bu nu plan lı, prog ram lı yap tı ğı mız
söy le ne mez di, ama do ğal ve kar şı lık lı et ki len me ola yı ya şan dı. Gö -
rüş gün le ri sa ba hın er ken sa at le rin de ce za e vi ne ge li yor, sı ra ya gi ri -
yor lar. Bi zim 35’e zi ya ret özel lik le ak şam sa at le rin de yap tı rı lı yor.
Zi ya ret çi ler kı şın don du ru cu so ğu ğun da, ya zın ka vu ru cu sı ca ğın da
ya rım da ki ka gö rüş mek için ak şa ma ka dar bek le ti li yor.
- Gö rüş çü ler için ce za e vi önün de özel bir bek le me ye ri yok
muy du?
- Yok, açık ta bek li yor lar. Bir bay ram günü gö rüş yap tı ra cak -
lar dı. Ge ce ka ran lı ğı na ka dar bek le til dik. Ve vah şi bir te rör eş li -
ğin de gö rü şe çı ka rıl dık. Gü ya bay ram!.. Ora ya gi de ne ka dar ar -
ka daş la rın ya rı sı yı kıl dı, ye dik le ri da yak so nu cu an cak sü rü ne
sü rü ne hüc re le ri ne dö ne bil di ler. Yi ne bir zi ya ret günü zi ya ret çi ler
ge len le rin isim le ri ni oku du lar. Ka pı lar açıl dı, alt sa lo na in dik,
gru bu muz da Ce mal Kı lıç da var dı. Ce mal İs tik lal Mar şı ve Türk -
lük an dı nı ez be re bil mez di. İş ken ce ci, sa dist “ka ra”, “çin ge ne”
de di ği miz gar di yan, Ce mal’e an dı oku ma sı nı söy le di. Ta bii bil -
me di ği için oku ya ma dı. Ön ce çe rez mi sa li el le ri ne jop vur mak la
baş la dı. Hı zı nı ala ma yın ca “nor mal” jop la ma ya geç ti. Ce mal’in
iki eli ni bir leş tir di –bu uy gu la ma ilk baş lar da yok tu. El le re tek
tek vu ru lu yor du. Za man ve ener ji den ta sar ruf ol sun di ye iki eli
bir leş ti rip iki si ne de bir dar bey le vu rur ol du lar. Di ye lim her ele
yir mi jop vu rul ma sı ge re ki yor sa gar di ya nın top lam kırk jop sal -
la ma sı ge re kir. Ama iki si bir leş ti ri lir se top lam yir mi jop sal lan -
mış ve iki ele de vu rul muş ola cak. Ya ra tı cı lık, her alan da uz man -
laş ma ya ra tı yor– ve var gü cüy le vur ma ya baş la dı. And dan bir ke -
li me söy lü yor, Ce mal tek rar lı yor ve ar dın dan jop ini yor. Anım sı -
yo rum, biz il ko kul day ken and da ha kı say dı, epey ce uzat mış lar dı.
Her ke li me ye bir jop. Ce mal has tay dı da. Acı dan iki bük lüm ol -

300
du, ye re ya pış tı yü rü ye cek hal de de ğil di. Zi ya ret için dı şa rı dan
ses le nin ce iş ken ce bit ti. Bir ar ka daş Ce mal’i sır tı na alıp zi ya re te
gö türdü. Ay rı ca Esat Ok tay’ın kö pe ği Co gö rü şe gi diş ge liş ler de
üze ri mi ze sa lı nır dı. 1983, 23 Ni san gö rüş gü nün de ya şa dı ğı mız
olay var. Ço cuk la rı ana mal ta ya al mış lar, ha be ri miz yok. Biz ler
gö rü nüm ola rak za ten in san lık tan çı ka rıl mı şız. As ke ri yü rü yüş ve
marş eş li ğin de iç ana mal ta da gö rüş ye ri ne doğ ru ge li yo ruz.
- Ço cuk lar si zi gö rü yor mu?
- İş te onu an la ta ca ğım. Ço cuk lar san ki za man tü ne lin de ler. Ay rı
bir dün ya ya gir miş gi bi ba kı yor lar. Şaş kın lık tan açıl mış göz ler le
bi zi iz li yor lar. İn san lar ta nın maz ha le ge ti ril miş. Saç, bı yık ke sil -
miş, bir de ri bir ke mik. Git tik, zi ya ret ye ri ne var ma dan, ko ri dor da
bi zi dur dur du lar. “Her kes ço cu ğu nu al sın” de di ler. Biz yıl lar dır
ço cuk la rı gör me mi şiz. Ço ğu ta nı mı yor. Bir ka ğı da isim ler ya zıl -
mış, gö güs le ri ne tut tu rul muş.
- Ne acı de ğil mi?
- Evet… Bi raz bü yük olan lar içer de ki tu tuk lu ya kı nı nı ta nı dı.
Ta nı ma yan lar da göğ sün de ki isim ler den oku ya rak ta nı dı ve ku cak -
la yıp gö rüş ka bin le ri ne git ti. Bek le yen zi ya ret çi ler le nor mal gö rüş
ya pıl dı. Bu na sıl bir duy gu ve et ki bı ra kır, an la mak ge rek, an la tıl -
maz, ya şa mak ge rek. Bir in sa nın; ger çek kim li ği ni bul muş ve ya
bu nun ara yı şın da olan bir in sa nın, ide o lo jik-po li tik, ulu sal ve sı nıf -
sal açı dan kim li ği ni bul muş bir in sa nın, öz gür ve in san ca ya şa ma
kav ga sı nın sa vaş çı sı olan bir in sa nın, ge le cek ku şak la ra öz gür bir
dü şün ce, ki şi lik ve ken di si ni ko nuş tu ra cak bir mi ras bı rak ma az -
min de olan, al nı açık, ba şı dik, ye ni ve öz gür in san ti pi nin ya ra tıl -
ma sı için, bu ti pin mad di ze mi ni ni oluş tur ma sa va şın da olan bir in -
sa nın ge le cek ku şak la rın ve ge le ce ğin umu du olan ken di ço cuk la -
rı nın kar şı sı na bu şe kil de çı ka rıl ma sı, sa nı rım dün ya da iş len cek,
ya da iş le nen suç la rın en bü yük le rin den bi ri dir. İn sa nı, biz le ri öl -
dür mek, ya şa dı ğı mız olay lar kar şı sın da çok ha fif ka lı yor. Ölüm bi -
zim açı mız dan önem li de ğil, bun la rın gö rü lüp ya şan ma sı, bi ze gö -
re Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde in san lı ğa kar şı iş le nen, in san lı -
ğın gördüğü en ağır suç lar dan dır.

301
Di yar ba kır Zin da nı’nda
Kürdü de, Al man’ı da, Fran sız’ı da her kes Türk tür
- Gö rüş ler de Kürt çe ko nuş mak ya sak. Kim ko nu şur sa ce za lan -
dı rı lı yor. Ama bir de ce za e vi ne zi ya ret çi ola rak de ğil de tu tuk lu
ola rak ge len in san lar var. Türk ol ma yan, bel ki Kürt de ol ma yan.
Böy le le ri var mı? Var sa bun lar han gi zor luk lar la kar şı laş tı lar, an -
la tır mı sın?
- De dik, Di yar ba kır’da in san lık için ya şam zor du. Ora sı in san lı -
ğa gö re bir yer de ğil di. Bun ca an la tım la rı mız dan son ra sa nı rım
zor luk la rın bo yu tu el le tu tu lur, an la şı lır ha le gel miş tir. Hüc re ler
ara sı ko nuş ma mı zın he nüz ya sak lan ma dı ğı dö nem de Kürt çe ko nu -
şul ma sı ve bu nun da gar di yan lar ta ra fın dan du yul ma sı mut la ka ce -
za lan dır ma yı ge rek ti ri yor du. Ay rı ca ko nu şu lan la rı an la ma ma la rı
on la rı da ha da ku dur tu yor du. As ke rin ka fa sı nı ırk çı, şo ven pro pa -
gan da ve aji tey le yı ka yıp biz le re yö nel ti yor ve sal dır tı yor lar dı.
Fark lı bir di li ke sin lik le haz me de mi yor lar dı. Ce za e vin de tut sak la -
rın bir bir le riy le Kürt çe ko nuş ma la rı ya sak tı. Bir de sor du ğu nuz gi -
bi Türk çe bil me yen, İran lı, Su ri ye li vb. ya ban cı uy ruk lu in san lar
da ge ti ri li yor du. Hat ta tu tuk la nan ya ban cı uy ruk lu lar ara sın da tek
tük de ol sa Av ru pa lı lar da bu lu nu yor du. Her ke se as ke ri ku ral lar
da ya tı lı yor du; marş ez ber let me, tek mil, söy le nen ko mu ta gö re
dav ran ma, “sa ğa dön, so la dön, yat-kalk” yap tır ma gi bi ku ral la ra
Türk çe bil me yen in san la rın da uy ma sı, ka bul len me si, an la ma sı ve
kar şı lı ğı nı ver me si ge re ki yor du. Ya şa mın da tek ke li me Türk çe ko -
nuş ma yan in san lar; Kürt tür, Arap tır, ya da baş ka bir ulus tan dır
mut la ka Türk çe ko nuş mak zo run da bı ra kı lı yor lar dı. Ce za e vi ne ba -
zen on beş-yir mi ki şi lik grup lar ge ti ri li yor, bir hüc re ye dol du ru lu -
yor, ya tak ye ri ne hep si ne top lam bir-iki bat ta ni ye ve ri li yor, vah şi
uy gu la ma lar baş la tı lı yor du. Ce za e vin de na sıl bir or ta ma düş tü -
ğünü he nüz an la ya cak du rum da ol mu yor lar dı. Bu in san lar za ten
po lis sor gu sun dan ge li yor. Olum suz bir ruh ha li için de ler, ken di le -
ri ni der le yip to par la ma dan ye ni bir ce hen ne me dü şü yor lar dı. Gel -
di ği ce za e vi hak kın da bir şey bil mi yor, ama ken di ni bir ateş or ta -

302
mın da bu lu yor. Bu ür kün tüyü, pa ni ği, çö küşü hız lan dır mak için
on la ra müt hiş bir yö nel me var. Ye mek ver me me, döv me, çı ka rıp
yü rü yüş yap tır ma, la ğım su yun da yüz dür me vb. Hiç aman ve ril mi -
yor. Gar di yan hüc re kıs mı na her gir di ğin de dik kat çe ki lip tek mil
“1. kat, 1. hüc re emir ve gö rüş le ri ni ze ha zır dır ko mu ta nım” bi çi -
min de ve ri li yor. Her gi riş çı kış ta tek mil ver me zo run lu lu ğu var.
Gar di yan gün de yüz ler ce kez gi rip çı kar dı. Ay rı ca her ke sin İs tik lal
Mar şı’nı, Türk lük an dı nı işin en ba şın da öğ ren me si ge re ki yor du.
- Her kes mi?
- Her kes. Öğ ren me yen ko ğu şa gi de mi yor. Di ğer marş lar da öğ -
re ti li yor. Oku ma yaz ma sı olan, Türk çe bi le ne marş la rın lis te si ve -
ri li yor bu marş lar “eği tim”, yü rü yüş sı ra sın da söy le ti li yor. Öğ re nip
öğ ren me dik le ri ni an la mak için tek sı nav dan ge çi ri yor lar.
- Pe ki Türk ol ma yan lar ne ya pı yor?
- Türk ol ma yan da Türk ol mak ve ez ber le mek zo run da. Çünkü öğ -
ren me dik çe ko ğu şa gön der mi yor lar. Ora da in san la ra ko ğu şun da ha
iyi bir yer ol du ğu ha va sı ve ri li yor. Ye ni ge len ler hüc re ler de ki iş ken -
ce ler den kur tul mak, bir an ön ce ko ğu şa git mek için var gü cüy le ça lı -
şı yor. Bü tün ener ji si ni, ye ti si ni, zi hin sel be ce ri si ni or ta ya ko yu yor,
can hav liy le ez ber len me si is te nen her şe yi ez ber le me ye ve öğ ren me -
ye ça lı şı yor. Bu ça ba ya da vah şet eş lik edi yor. Vah şet eş li ğin de ora da
dün ya nın en hız lı “eği tim”inin ya pıl dı ğı nı söy le ye bi li rim. Biz, bi raz
da ken di miz den bi li riz; ki mi miz var ki ya şa mın da bir şi ir bi le ez ber -
le me miş, ama üç-beş gün de genç li ğe hi ta be yi, İs tik lal Mar şı’nın on
kı ta sı nı ve baş ka marş la rı ez ber le ye bi li yor du. 50-52 mar şı ez be re
söy lü yor duk. Hüc re den ko ğu şa gi dil di ğin de her kes marş la rın hep si ni
ez ber le mek zo run day dı, ta bii ya ban cı uy ruk lu lar da.
- Hiç böy le le ri ne ta nık ol du nuz mu? Kim ler gel miş ti?
- Evet… 1982 Ölüm Oru cu son ra sı, has ta ha ne dö nü şün de
36’ya ge ti ri lip tec rit edil miş tik. O dö nem de bir grup İran lı ge ti ril -
di. Ka çak çı lar, sı nı rı izin siz geç miş ler. Bun lar gi riş te di ğer le ri ne
gö re bi raz da ha iyi kar şı lan dı lar. 3. ka ta alın dı lar, ora sı da ha az
nem li. La ğım su yu gi bi bir “lük sü” yok tu. On la ra da marş la rı öğ -
ren me em ri ve ril di. “Biz gel di ği miz de esas du ru şa ge çe cek, ko mu -

303
ta nım di ye cek si niz. İs tik lal mar şı nı ve Tük lük an dı nı öğ re ne cek si -
niz, Türk ol du ğu nu zu söy le ye cek si niz, bu ce za e vin de Türk lük ten
baş ka hiç bir şe ye ya şam hak kı yok” de di ler.
- Her kes Türk!.. İran lı sı da, Al ma nı da, İn gi li zi de öy le mi?..
- Her kes Türk tür! Hit ler’in, Na zi ler’in ku la ğı çın la sın! On lar,
“Al man lar tüm halk lar dan üs tün dür” de di ler. “Her kes Al man -
dır” de me di ler. Ve İran lı lar marş lar la is te nen le ri bir kaç gün için -
de ge ce yi gün dü ze ka tıp öğ ren di. Yi ne ba zı ta nı dık la rı mız var.
Si ve rek’ten, Bu cak lı fi ra ri ler den. O ça tış ma lar dö ne min de bi zim
de iliş ki le ri miz ol muş tu. On lar dan iki si tu tuk lan mış, 36’nın bir
hüc re si ne ko nul muş. Bir gün tek mil ver dik le rin de isim le ri ni
duy dum, bak tım bi zim Za za lar. Bi ri si tek ke li me Türk çe bil mi -
yor du, di ğe ri as ker lik yap tı ğı için azı cık bi li yor. Bun lar ce za e vi -
ne ge ti ril di ğin de ida re dos ya la rı na bak mış, as ker öl dür mek ten
de tu tuk lan dık la rı nı gör müş. Bu olay da sa nı rım 1978’de ol muş -
tu. Bu cak’ta ki ça tış ma da as ker de bu lun muş tu. İki ai le ça tı şı yor
ve o ça tış ma da as ker ler dört gen ci öl dü rü yor. O genç ler den bi ri
de iki as ker öl dü rü yor. Dos ya la rı na bu olay iş len miş. Gar di yan -
lar “as ker öl dü ren ler el uzat sın” de di. Bü yük bir kin var. İki si ni
de bir an bi le boş bı rak mı yor lar, gi dip ge lip sü rek li dö vü yor lar -
dı. O azı cık Türk çe bi le ni izah et me ye ça lı şı yor, “ko mu ta nım bi -
zim dört gen ci miz öldü, o iki as ke ri ölen ler den bi ri öl dürdü. On -
la rın ölü müy le il gi miz yok” di yor du. Ta bii din le yen kim. Ada -
mın açık la ma la rı kâr et mi yor. Tek ke li me Türk çe bil me ye ne “İs -
tik lal Mar şı’nı oku” di yor lar. Di ğe ri he nüz ya pıl mak is te ne nin
far kın da de ğil, mü da ha le edi yor. “Ko mu ta nım o hiç Türk çe bil -
mez ve an la maz” di yor. Ve ter cü man lık et ti ği için ay rı ca so pa yi -
yor. Gün ler ce böy le sürdü. Hiç Türk çe bil me yen de ken di sin den
is te ne ni öğ re ne rek ko ğu şa git ti.
- O an da bir çok tra ji-ko mik du rum lar ya şan mış tır de ğil mi?
- Evet, Türk çe nin re vi ze edil me si vb. Ada mın bir öğ ren me ça -
ba sı var, oku la git me miş, oku ma yaz ma bil mi yor, so pa eş li ğin de
söy lü yor. Ama son de re ce bo zuk bir te le fuz la söy lü yor. Ta bii bu da
bir çok ko mik du ru ma yol açı yor. Ba zen onun ifa de tar zı, te lef fu zu

304
as ker le ri de gül dü rü yor. Fark lı ya nıt ver me, is te nen ve söy le nen
şey den fark lı dav ran ma, fark lı an la ma, il gi siz şey ler söy le me gi bi
du rum lar olu yor du. Bir nok ta dan son ra gar di yan lar da onun di li ni
alay ko nu su ya pıp eğ le ni yor, bir yan dan da dö vü yor, “yat-kalk”
vb. yap tı rı yor lar dı.
- Pe ki “Av ru pa lı da var dı” de din, on lar ne ler le kar şı laş tı?
- On lar la hiç kar şı laş ma dık. Ama ba yan ar ka daş lar an lat mış tı.
Ba yan lar ko ğu şu nun alt kıs mın da ar ka daş la rın iliş ki kur du ğu Av -
ru pa lı bi ri tu tu lu yor muş.
- Han gi ül ke den miş?
- Al man. İs mi Ralph Bra un. Ralph’ın bu lun du ğu hüc re de tu va let
ol ma dı ğı için gün de üç de fa tu va le te çı ka rı lı yor muş. İş te bu gö tü rüp
ge tir me ler de ba yan ar ka daş lar onun la iliş ki ku rup ya zış ma ya baş la -
mış lar. Ralph tu rist reh be riy miş. Dün ya nın bir çok ül ke si ni gez miş,
ta nı mış bi ri. Bi raz da Türk çe bi li yor muş. Van Ak da mar’da bir grup
tu rist le ta ri hi eser le ri in ce ler ken “bu ra lar Er me ni le re, Kürt le re ait -
tir” di ye pro pa gan da yap tı ğı ge rek çe siy le ih bar edil miş ve tu tuk lan -
mış. Ar ka daş la ra yaz dı ğı bir not ta, Türk ol ma dı ğı hal de üni for ma lı
ada mın ken di si ne Türk ol du ğu nu söy le di ği ni, zor la “ko mu ta nım”
de dirt ti ği ni yaz mış. Baş ka bir no tun da “müm kün se baş ka bir dil den
ya zı şa lım. Ar tık bu Türk çe de ni len dil den nef ret edi yo rum. Ben Türk
de ği lim, zor la Tür küm” de dir ti yor lar, yü rü tü yor lar, da yak atı yor lar.
Ben ya şa mım da hiç da yak ye me miş tim. Bun lar dan kork ma mak
müm kün de ğil, bun lar vah şi dir” di ye yaz mış. Ken di si hak kın da is te -
nen ce za nın çok lu ğu nu, uy gu la ma la ra an lam ve re me di ği ni, şaş kın lı -
ğı nı vur gu la mış. Ba yan lar ko ğu şu nun gar di ya nı eği tim için Ralph’ı
ko ri do ra çı ka rır, yü rü yüş eş li ğin de ken di si ne “ne mut lu Tür küm di -
ye ne” de dir te rek da ha çok ba ğır ma sı nı is ter miş. Ralph ba ğır dık ça
da ha çok jop la nır, çığ lık la rı ba yan lar ko ğu şun dan du yu lur muş.
- Bu tür baş ka in san lar var mı?
- Ha tır la dı ğım ka da rıy la ay nı bö lü me Lüb nan lı ve Fi lis tin li iki
ba yan la bir er kek da ha ko nul muş. On la ra da ay nı şe kil de dav ra nıl -
mış. Ar ka daş lar ken di le riy le ya zı şa bil miş. Ralph da, di ğer le ri de
tah li ye olup yurt la rı na git tik le rin de Di yar ba kır’da olup bi ten le ri

305
dün ya ka mu o yu na yan sıt ma ya ça lı şa cak la rı nı söy le miş ler. Yi ne
ko ğuş lar da ka lan Su ri ye li ler, baş ka Or ta do ğu lu lar var, pa sa port so -
ru nun dan do la yı ya ka lan mış lar. On lar, sı nı rı izin siz ge çen ler, baş -
ka iş le re bu la şıp tu tuk la nan lar. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde
pay la rı na dü şe ni al dı lar. 28. ko ğu şa Su ri ye uy ruk lu 62 ya şın da Ah -
met Ra ma zan isim li bi ri ni ge tir miş ler. Bu adam da tek ke li me
Türk çe bil mi yor. Ken di sin den İs tik lal Mar şı vb. şey le rin söy len -
me si is te ni yor, ama Arap ça ve Kürt çe’den baş ka bir dil bil me di -
ğin den is te ne ni ya pa mı yor. Her de fa sın da Arap ol du ğu nu, Türk çe
bil me di ği ni, ye ni bir di li öğ ren mek için de çok yaş lı ol du ğu nu,
“ene ma a ref Tür ki, ene Arap” di ye rek du ru mu an lat ma ya ça lı şı yor.
Din le yen kim? Her gün çı rıl çıp lak so yup jop la cin sel or ga nı na vu -
ra rak marş la rı ez ber let me ye ça lı şı yor lar mış. Ay rı ca onun yü zün den
“bu ada ma Türk çe yi öğ ret me di niz” di ye rek bü tün ko ğu şun sık sık
ce za lan dı rıl dı ğı da olu yor muş.
- Kim olur sa ol sun, dil so ru nu ya kı cı bir ger çek lik ola rak ken di -
si ni hep his set ti ri yor du de ğil mi?
- Ta bii, müt hiş bir olay as lın da. Bir olay da ha an la ta yım: Kür -
dis tan’da ge nel ola rak mah ke me ler de bir bir le ri aley hin de ifa de
ver mek, ih bar et mek adet de ğil. Bun lar biz de kü çük gö rü len, aşa -
ğı la nan şey ler. Bu, bir an lam da da Kürt in sa nı nın Türk yar gı sis te -
mi ne duy du ğu gü ven siz li ğin ifa de si. Çünkü bi lir ki, bu çar kın diş -
li le ri onu da i ma ez miş tir. Bu yüz den de so run la rı nı ka ra kol suz,
mah ke me siz çöz me eği li mi çok güç lü dür. Os man Şa kir isim li bi ri
var dı. Ke tum, nü fu sa kay de dil me miş, 55-60 yaş la rın da. Tek ke li -
me Türk çe bil mez. Ya şa mı bo yun ca ço ban lık yap mış. Os man da
bi zim da va dan yar gı la nı yor. Ör gü te yar dım, ya tak lık ve mi li tan lık -
tan. Hiç Türk çe bil me di ğin den ce za e vin de ki ya şam onun için da ha
bir da ya nıl maz ha le gel miş, ce hen ne min ce hen ne mi ne dö nüş müş.
Söy le ne ni an la mı yor, ge re ği ni ye ri ne ge ti re mi yor, ge ti re me di ği
için de emir le ri ih lal et miş sa yı lı yor ve sü rek li da yak yi yor. Ya şı na,
dil bil me me si ne ba kıl mı yor. Ve ri len emir ney se, her kes ten kar şı lı -
ğı is te ni yor. Kar şı lı ğı nı bul ma yın ca, emir ye ri ne gel me yin ce iş ken -
ce ya pı lı yor, ya sak uy gu la nı yor. Bir gün mah ke me sa lo nun da du -

306
ruş ma day dık. Os man Şa kir de var dı. Bir den otur du ğu yer den fır la -
yıp kalk tı –ki yap tı ğı ya sak tır, ön ce el kal dı rıp ko nuş ma iz ni al ma -
sı, tek mil ver me si ge re kir– Kürt çe ola rak “wel le de re we, he mu de -
re we, if ti re ye” di ye ba ğır dı, ya ni “hep si ya lan, hep si if ti ra dır” de -
di. Os man ar tık da yan ma sı nı rı nın son nok ta sı na gel miş pat la mış tı.
Bo şu na içer de tu tul du ğu nu söy le di. As ker ler üze ri ne yü rü yüp sus -
tur du lar. Da ha son ra oğ lu da ya ka la nıp tu tuk lan dı. Oğ lu nun dos ya -
sı bi zim gru ba ek len di ve bi zim le du ruş ma ya çı ka rıl dı. Oğ lu nun
sor gu su nun ya pıl dı ğı ilk du ruş ma ya yar gıç Os man Şa kir’i ça ğı rıp
sor du: “Bak, se nin oğ lun ya ka lan dı, Apo cu ol du ğu söy le ni yor, doğ -
ru mu?” de di. “He ha kim beg, vel le hi, bil le hi oğ lum Apo cu dır” de -
di. Yar gıç Em rul lah Ka ya bü yük bir şaş kın lık la Şa kir’e bak tı. Çünkü
bi zim da va dan yar gı la nan iti raf yap mış la rın dı şın da kim se kim -
se nin aley hin de ifa de ver mi yor. He le bi ri si nin oğ lu aley hin de ifa de
ver me si Em rul lah’ın ta nık ol ma dı ğı ay kı rı bir tu tum du. Os man’ın
ken di si ni an la ma dı ğın dü şü ne rek ve o şaş kın ha liy le bir kez da ha
sor du: “Oğ lun Apo cu mu dur?” Ya nıt yi ne ay nıy dı: “He wel leh ha -
kim beg, oğ lum Apo cu dur.”
- Ni çin böy le dav ran dı aca ba?
- Şa kir’e oğ lu aley hin de ifa de ver di ren şey, Di yar ba kır ce hen ne -
min den can hav liy le kaç ma, kur tul ma ça ba sıy dı. Bi zim le ça tış ma
ha lin de olan ba zı in san lar var, o ge le nek ler den ötürü ge lip aley hi -
mi ze ifa de ver mi yor. Eğer jan dar ma zo ruy la alıp ge ti ril miş se, du -
ruş ma da “bil mi yo rum, bir şey gör me dim” di yor. Olay hak kın da bil -
gi si ol du ğu hal de bi zim le ken di si he sap laş ma kay dıy la da ol sa
mah ke me de su su yor. Ama Os man’ın, o yaş lı in sa nı böy le si ne ga le -
ya na ge ti ren, mah ke me he ye ti kar şı sın da ko nuş tu ran şey baş ka
duy gu ve dü şün ce ler dir. Ada mın ya şa mı dağ da, ba yır da ser best lik
için de geç miş, içe ri dü şe ne ka dar hiç kim se ona gem vu ra ma mış.
Oy sa ce za e vin de her şe yi ne gem vu ru lu yor. Hiç bir şey an la ta mı yor,
an la mı yor. Ne re ye bak sa iş ken ce, her şey de iş ken ce, her şey de ya -
sak. Özel lik le dil so ru nu, bu in sa nı yar gıç kar şı sın da oğ lu nu ele ve -
re cek po zis yo na ka dar it ti. “Ben oğ lu mun aley hin de böy le söy ler -
sem, bir şey le il gi min ol ma dı ğı na da ha bir ina nır ve be ni sal ve rir -

307
ler, bu ce hen nem den kur tu lu rum” de mek is ti yor. Bu ya kı cı is tek le
oğ lu nu yır tı cı, vah şi hay va nın önü ne bir kur ban ola rak atı yor du.
- Bir an ön ce yay la sı na ve di li ne ka vuş mak is ti yor du de mek ki.
Mah ke me ye Türk çe yi bil me yen ta nık lar ge lin ce ne olu yor du?
- Çat pat da ol sa Türk çe bi len le rin ifa de si Türk çe alı nı yor du. Ama
hiç bi le me yen ler de çı kı yor du. Arap tır, Kürt tür, Türk çe yi hiç bil mi -
yor. Bu du rum da ter cü man kul la nı lı yor du. Ora da, mah ke me ler de ça -
lı şan bir gö rev li, ka tip, bek çi, on lar da yok sa avu ka tın bi ri ter cü man
olu yor du. Za man za man avu kat la rı mız ye min li ter cü man lık yap tı lar.
Ba zen ter cü me ha ta sı olu yor, şi ve fark lı lık la rın dan kay nak la nan ha -
ta lar ya pı lı yor du. Böy le du rum lar da mü da ha le edi yor duk. Ta nık la ra
ter cü man bu lan mah ke me, iş Türk çe bil me yen tu tuk lu la ra ge lin ce
ke tum dav ra nı yor du. Ve sa vun ma sı nı Türk çe yap ma sı nı da ya tı yor -
du. Var lı ğı ya sak lan mış, in kar edil miş bir hal kın, ırk çı lı ğın şah lan dı -
ğı bir dö nem de dil so ru nu da be la lı ve ya man olur.
Ma kat lar da ya pı lan ara ma lar
- Gö rüş gün le ri içe ri ye gi ye cek le rin alın ma sın da kar şı laş tı ğı nız
zor luk lar olu yor muy du?
- Özel lik le tes li mi yet dö ne min de ai le le rin ge tir di ği el bi se ler
par ça la na rak, işe ya ra maz hal de tu tuk lu la ra ve ri li yor du. Bu bi linç li
bir uy gu la may dı. İlk baş lar da göm lek le rin, ce ket le rin ya ka la rı nı,
as tar la rı nı yır tıp par ça lı yor lar dı. Da ha son ra ce za e vin de tu tuk lu la -
rın tüm ya şa mı nı de ne tim al tı na al ma la rıy la bu nok ta da da tam bir
sı nır sız lık ser gi len di. Ai le le rin bin bir zor luk lar la sa tın al dı ğı el bi -
se ler gi yil mez ha le ge ti ri li yor du.
- İçe ri ye han gi eş ya la rı alı yor lar dı, her türlü gi ye cek gi ri yor
muy du?
- Bir dö ne me ka dar gi ye cek te sı nır yok gi biy di. Ce ket, pal to,
hat ta par ka türü giy si ler de ser best ti. Nev re sim, çar şaf gi bi şey le rin
içe ri alı mın da sı nır yok tu. Za ten ken di le ri nin tu tuk lu ya ver di ği
hiç bir şey yok tu. İh ti yaç la rı mı zın hiç bi ri kar şı lan mı yor du. Ai le le ri -
miz ara cı lı ğıy la ken di miz kar şı lı yor duk. Bir de tu tuk lu nun o bas kı

308
ko şul la rın da iş ken ce gö rür ken, yer ler de sü rün dü rü lür ken giy si le ri -
nin yır tıl dı ğı nı da ek le mek ge re ki yor. Nor mal de böy le si eş ya la rın
hep si alı nıp çö pe atı lır, çünkü hep si pa ram par ça olu yor du. Ama
na sıl ata bi lir sin? On la rı giy mek zo run da sın, yok sa çıp lak ka lır sın.
Sa bah tan ak şa ma ka dar eği ti min ol du ğu, ak şam da “kay bol” de ni -
le rek yat mak zo run da ol du ğun bir yer de yır tık la rı nı na sıl di ke cek -
sin, na sıl ona ra cak sın, na sıl gi yi lir ha le ge ti re cek sin? İş te fır sat bu -
lu nur da bir an lı ğı na da ol sa “kay ta ra bi lir sen”, iğ ne ip li ği bir kö şe -
de ya da tu va let te yır tık la rı nı giz li ce di ki yor sun.
- Ya ni bir yır tı ğı di ke cek ka dar bi le boş za ma nı nız ol mu yor.
- Boş za man yok. Bir si ga ra mo la sı bi le yok!
- Ora da ara ma lar na sıl olu yor du, kaç gün de bir ya pı lı yor du?
- Di yar ba kır’da ara ma la rın ne za man ya pı la ca ğı bel li de ğil di.
Nor mal de ce za e vin de ay da iki de fa ara ma olur. On beş gün de bir
gar di yan lar ya par, di ğe ri ni de jan dar ma. Ama as ke ri ce za ev le rin de,
he le Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde böy le dü zen li bir ara ma dan
sö ze di le mez. Ni te kim ida re is te di ği za man, is te di ği sa at te ara ma
ba ha ne siy le, te rör fır tı na sı es ti re rek ko ğuş la rı ba sı yor du. Ara ma lar
tü müy le key fiy di. Ba kar sın üç gün de bir ge lir, ba zen beş gün olur,
ba zen ye di gün. Ara ma lar pa nik ya rat ma ha va sın da, çok önem li
şey ler ara nı yor muş gi bi ya pı lır. Ama işin özü ne ba kar san Di yar ba -
kır As ke ri Ce za e vi’nde ara ma yap ma nın bir ge re ği ve an la mı yok,
çünkü ara na cak bir şey yok! Dı şar dan içe ri ye gi ren her şey par ça -
la na rak ve ri li yor, tu tuk lu nun her şe yi, her da ki ka sı kon trol al tın da.
Ko ğu şa gi ren si ne ğin bi le cin si ye ti bi li ni yor de dik. İda re den ha -
ber siz ko ğu şa her han gi bir nes ne nin gir me si ke sin lik le müm kün
de ğil. Bas kın şek lin de ara ma ya ge li yor lar ve hiç bir sı nır ta nı ma -
dan is te dik le ri gi bi par ça la yıp da ğı tı yor lar. “Tu tuk lu nun eş ya la rı nı
da ğıt ma ya lım, yırt ma ya lım, di ğer in san la rın eş ya la rıy la ka rış tır -
ma ya lım” dü şün ce si ke sin lik le yok. Tam ter si ne bi linç li, ka sıt lı da -
ğı tı lır. Yüz, iki yüz ki şi lik bir ko ğuş ta bü tün eş ya lar or ta ye re yı ğı -
lır, kar şı tı rı lır, yır tı lır, ya tak lar par ça la nır. Ya tak lar as ke ri ye nin ça -
put la rın dan, pis pa muk lar dan ya pıl mış tır. Kan tin den alı nan re çel,
süt ve di ğer yi ye cek ler o eş ya yı ğı nı nın üze ri ne dö kü lür ve çiğ ne -

309
nir di. Tu tuk lu nun, ta nı nan bir kaç da ki ka lık sü re de o eş ya yı ğı nın -
da ken di ne ait olan la rı ayı rıp bul ma sı ise baş lı ba şı na bir so run du.
“Bu göm lek be nim mi se nin mi” di ye sor ma ya hiç ge rek yok tu.
Kim ne yi bul duy sa, gi ye bi li yor sa onu ra hat lık la kul la nır dı. İn san lı -
ğın kay bet ti ril mek is ten di ği bir yer de bir göm lek kay bol muş, bir
ka zak kay bol muş, onun la fı olur mu?
- Yi ye cek le ri giy si le rin üze ri ne dök me le ri nin bir man tı ğı yok!
- Man tık sız gi bi gö rü nü yor, ama ken di için de tu tar lı dır, man tık -
lı dır. Amaç za ten ye dir me mek tir, tu tuk lu yu her ba kım dan tes lim
al mak tır, bas kı dır, iş ken ce dir. Di ye lim ada mın giy di ği el bi se ye re -
çel, süt dö kül müş, onu öy le ce giy mek zo run da dır. Hem yı ka ma sı,
te miz le me si için ye ter li mik tar da su yok, hem de za man. Ke za pa -
muk la rı ve ça put la rı re çel li de ol sa, yo ğurt lu da ol sa dö şe ğin içi ne
o ha liy le koy mak zo run da dır. Ko ğuş tam bir ta lan ha va sın da ve sa -
vaş mey da nı gi bi. “Ya rım sa at için de her şey es ki si gi bi ola cak!”
di yor gar di yan. Aman sız bir ko şuş tur ma baş lı yor, her kes or ta lı ğa
sa çıl mış, dö kül müş ne var sa kal dı rıp yer li ye ri ne koy mak için za -
man la ya rı şı yor. Bu uy gu la ma la rın her bi ri baş lı ba şı na bir iş ken -
ce dir. İş ken ce her alan da ken di si ni üret me ye de vam edi yor.
- Ya rım sa at için de dü zen len mez se ne olu yor du?
- O du rum da ko ğuş top lu ca iş ken ce gö rür, aç bı ra kı lır, de ği şik ce -
za lar gün de me ge ti ri lir ve ya eş ya lar es ki sin den da ha be ter dar ma da -
ğın edi lir ve bu kez “on beş da ki ka da her şey es ki si gi bi ola cak” di -
ye emir ve ri lir. Bu sık sık ya pı lır dı. Di yar ba kır’ın “nor mal” ya şa mı -
nın bir par ça sıy dı. Fer hat Kur tay la rın ken di le ri ni yak ma la rın dan
son ra ko ğuş ta bu lu nan bir grup ar ka da şı 35’e ge tir di ler. Ko ri do ra
gir dik le rin de gar di yan lar bi ze “her kes ar ka sı nı dön sün ve du va ra
ya naş sın” de di. Bir gü rültü-pa tır tı, pa nik ha va sın da alt ko ri do ra bi ri -
le ri ni ve bir şey le ri atı yor lar. Biz ne ol du ğu nu gö re mi yor ve an la ya -
mı yor duk. Yal nız hüc re le re ba zı in san la rın ge ti ril di ği ni an la mış tık.
Bun lar gün ler ce iş ken ce gör müş ler, ara mış lar, eş ya la rı par ça lan mış,
da ğı tıl mış ve hüc re le re ge ti ril miş ler. Böy le ol du ğu hal de, 35’te,
“bun la rın eş ya la rı nı tek rar ara yın” di ye rek gar di yan la ra emir ve ril -
di. Ses ler ge li yor, eş ya la rı yır tı lı yor, par ça la nı yor du. Amaç ara mak

310
de ğil di, par ça la yıp za rar ver mek ti. Beş da ki ka da ara ma yı bi tir di ler,
çe kip git tik le rin de or ta da giy si de ğil, ça put yı ğı nı kal mış tı.
- Di ye lim ki ara ma lar da ida re nin ya ka la dı ğı her han gi bir nes ne
bu lun du, tep ki le ri ne olu yor du, han gi uy gu la ma lar la yüz yü ze ka lı -
yor du nuz?
- Eğer ki şi nin ken di özel eş ya la rı nın ara sın dan çık mış sa o ki şi ak -
la ge le bi le cek her ce zay la yüz yü ze bı ra kı lır, da yak atı lır, ye mek ver -
me me ce za sı na vb. çar pı tı lır dı. Ba zen ko ğuş ta top lu da yak atı lı yor -
du. “Ni ye bu nu gör me di niz, en gel ol ma dı nız, ida re ye bil dir me di -
niz?” di ye rek, ve ya baş ka ge rek çe ler le her kes pa yı na dü şe ni alır dı.
Ki şi ye ait ol ma yan, or ta lık yer de bu lu nan sa hip siz bir nes ney se, o
du rum da ko ğu şa da ha faz la sal dı rı lır, aman sız bir te rör es ti ri lir di.
Bun da da amaç kim se nin ya sak la nan bir şe yi ya nın da bu lun dur ma -
ma sı nı, in san la rın bir bi ri ni ele ver me si ni sağ la mak, is pi yon cu laş tır -
mak ve böy le bir or ta mı ya rat mak tı. Bir gün, 35’te 1. kat, 10. hüc re -
de be ton la bo ru ara sın da bir tor na vi da par ça sı bul du lar. Es ki den ko -
nul muş ve iyi ce de ri ne git miş, el le çı kar mak müm kün de ğil di. Şiş
sok tu lar, de mir se si ni alın ca o bö lümü ol du ğu gi bi yık tı lar ve tor na -
vi da par ça sı nı “ele ge çir di ler.” O hüc re de bu lu nan dört ar ka da şı sa -
lo na çı kar dı lar. Ve “ki min bu” di ye sor du lar. On lar da ken di le re ait
ol ma dı ğı nı, bu lun duk la rı hüc re nin da ha ön ce le ri de baş ka la rı ta ra -
fın dan kul la nıl dı ğı nı söy le di ler. Gar di yan lar gi dip dam di re ği gi bi
ka lın ve uzun bir ka las ge tir di ler. O ka las la ar ka daş la rın ayak ta ban -
la rı na vur du lar. Her dar be de der top olu yor lar dı. Kal dı rıp, sırt la rı na
bi ne rek yü rüt mek is te di ler. Ar ka daş lar kü tük gi bi şiş miş ayak ta ban -
la rı na ba sa mı yor, du var la ra tu tu na rak to pal la yıp an cak bir iki adım
ata bi li yor lar dı. Bü yük bir acı için dey di ler. Sa kat ol may la yüz yü ze
kal mış lar dı. Yi ne 1982 yı lı nın baş la rıy dı. Ay dın ve Ze ki Yıl maz’ın
kal dı ğı hüc re de es ki den kal ma bir zin cir par ça sı bul du lar. Ar ka daş -
la rın zin cir den ha be ri yok. Gel de on la ra laf an lat. On la ra da ağır iş -
ken ce ya pıl dı. Kı sa ca sı bir şey ler ya ka lan dı ğın da çok aman sız dav -
ra nı yor lar dı. 35’te hüc re ler ara sı ha ber leş me yi ip le sağ la dı ğı mı zı
söy le miş tim. İda re bu nun far kı na var dı ğın da di kiş ip li ği ni bi le ya -
sak la dı. Eğer ara ma sı ra sın da ka za ra bi ri sin den ip lik çı kar sa, emir le -

311
re ita at et me me, ya sak la ra uy ma ma, do la yı sıy la baş kal dır ma ola rak
de ğer len di ri lip ce za lan dı rı lı yor du.
- Za man za man ida re nin 30-35 gün lük ye mek ver me me ce za sı
uy gu lan dı ğı nı söy le di niz. Di ye lim ki böy le bir ce za ön ce sin de “ki -
ler”iniz de bu lu nan şey le rin bir kıs mı nı sak la dı nız, bis kü vi vb. şey -
ler gi bi. Ara ma lar da bun lar bu lun du. Bu du rum da kar şı laş tı ğı nız
tu tum ne dir?
- Yi ne ay nı şey. En ba si tin den ye mek ver me me ce za sı nı bir ay
ise, ra hat lık la üç aya çı ka ra bi lir. Ay rı ca da yak ve iş ken ce nin bi ni bir
pa ra. Hüc re ler ise za ten ay rı bir olay, her bir hüc re nin an la tıl ma sı
bir ro man. Hüc re beş-al tı ki şiy se, her bi ri nin çek ti ği acı lar, on la ra
ya pı lan lar, ida re nin on la rı he def le me si cilt ler ce ki ta bın ko nu su. Ra -
hat lık la söy le ye bi li rim ki, o dö nem, Kür dis tan ve Tür ki ye ta ri hin de
ki şi ba şı na en faz la bis kü vi nin tü ke til di ği dö nem di. Ko ğuş la ra sat -
mak için mal ta la ra kam yon lar la bis kü vi yı ğı lır dı. Aç lı ğı mı zı bas tır -
ma da en faz la kul lan dı ğı mız şey, bis kü viy di. O da kan tin den al ma -
nın ya sak ol ma dı ğı dö nem ler de ya rar la na bil di ği miz bir “ni met”ti.
Öy le bir ni met ki, de po lar da uzun sü re bek le til miş, işe ya ra maz,
için de tel, plas tik vb. mad de ler do luy du. Al dık la rı mı zı da hüc re ler -
de fa re ler den kur tar mak ve on lar la bo ğuş mak da ay rı bir so run du.
Yer den yük sek bir ye re as tı ğım da fa re ler ora ya da çı kı yor du. Ku tu -
nun bir ye rin den sen yi yor sun, bir ye rin den de on lar yi yor.
- Ko ğuş lar da ve hüc re ler de fa re ler ci rit mi atı yor du?
- Evet… Bü yük bü yük fa re ler la ğım lar dan ge li yor du. İda re, fa -
re le rin in san sağ lı ğı na za rar ver di ği ni bil me si ne rağ men ön lem al -
mı yor du. İda re nin “emir-ko mu ta”sın da bir de fa re ler or du su var dı.
Bu la şı cı has ta lık mik ro bu ta şı yor lar dı. Kap la rın üze rin de ge zi yor,
yi ye cek le re da da nı yor ve in san dan sa kın mı yor lar dı. Uyur ken ge lip
ku lak la rı mı zı ayak la rı mı zı ısı rı yor du.
- An la şı lan “fa re ler or du su”yla da epey ma ce ra la rı nız ol muş.
Ba şı nız dan ge çen, bu ko nuy la il gi li bir olay var sa an la tır mı sı nız?
- 1982 Ölüm Oru cu’ndan son ra 36’nın bir hüc re si ne ben ve H.H.
Ka ra kuş ko nul muş tuk. Ken di mi zi to par la ya ma mış, bü yük bir aç lık
için dey dik. Bu ara kan tin den ba zı be sin mad de le ri al ma mı za izin

312
ver di ler. Böy le bir ola nak ay da yıl da bir ol du ğu için, bi raz faz la alışve
riş yap tık. An cak on la rı fa re ler den ko ru ma gi bi bü yük bir so ru nu -
muz var dı. Do ma tes ve üzüm bu lu nan ka sa yı yat tı ğı mız be ton se di -
rin ya nı na çek tik. Ka ra kuş’la sa ba ha ka dar sı ray la iki şer sa at nö bet
tu ta cak tık. Ha va çok so ğuk ol du ğu için ya ta ğı mız dan çı ka mı yor duk.
Eli miz de tut tu ğu muz hav luy la ka sa ya ge len fa re le ri kov ma ya ça lı şı -
yor duk. Ama öy le kor kup ka ça cak tür den de ğil ler di. Ya pa ca ğı nı ya -
pı yor lar dı. Mü da ha le miz bir ka çı nı bir an lı ğa ka dar uzak laş tır sa bi le,
di ğer le ri ka sa ya do lu şu yor du. “Mü ca de le” ge ce bo yun ca sürdü. Sa -
bah le yin ka sa da ki üzüm ve do ma tes ta ru mar ol muş tu. On lar dan ar -
ta nı dök me dik, yı ka yıp ye dik. İlaç mış, ka pan mış, ke diy miş, bu gi bi
ön lem le rin hiç bi ri nin sözü edil mez. Ba zı hüc re ler de ve ko ğuş lar da
tu tuk lu lar tu va let de lik le ri ni tı kı yor du, ama fa re le ri böy le si ne ko mik
ve ba sit ön lem ler dur dur ma ya yet mi yor du.
- Mev si min sı cak ol ma sın dan do la yı si nek, bö cek gi bi ek sı kın tı -
la rı nız da var mıy dı?
- O da so ru lur mu hiç. Si nek, bö cek çok tu ve ya şa mın do ğal bir
par ça sı ha li ne gel miş ler di. Ama öy le bir do ğal lık ki, Di yar ba kır ce -
hen ne mi nin ta mam la yı cı bir öge siy di ler. Si nek ve bö cek or du su da
düş ma nın hiz me tin dey di. Eğer ya şa mı nı düş man, baş ka bir ira de dü -
zen li yor ve sen ya şam ko şul la rı üze rin de söz sa hi bi ol mak tan, ön -
lem al mak tan yok sun san, en sı ra dan şey ler düş man ta ra fın dan ku şat -
ma nın bir ara cı ola rak ra hat lık la kar şı na çı ka rı lıp kul la nı la bi lir.
- Ara ma lar da or ta ya çı kan eş ya la rın dar ma da ğı nık edil me si
ola yı sa yım la rın da ko nu su muy du? Ör ne ğin, Ma mak’ta sa de ce
ara ma lar da de ğil, sa yım lar da –gün de iki ke re– bü tün eş ya lar yer -
le re atı lır, dar ma da ğın edi lir di.
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde fark lı bi çim ler de ve za man da
ya pı lı yor du, ara ma za ma nı be lir siz di. Eş ya yı ara ma adı al tın da tah -
rip et me uy gu la ma sı nın ya nın da, bir de ki şi nin aran ma bi çi mi var.
Ve bu son de re ce al çak ça ya pı lı yor, tu tuk lu lar aşa ğı la nı yor, kü çük
dü şü rü lü yor lar dı. Tu tuk lu lar ha va lan dır ma ya alı nı yor ve çı rıl çıp -
lak so yun du ru lu yor. Son ra da eğil me le ri, do mal ma la rı ve ken di
ma kat la rı nı el le riy le aç ma la rı is te ni yor, yap tı rı lı yor. O sı ra da gar -

313
di yan lar sa ta şı yor, laf atı yor, in san lar la dal ga ge çi yor lar dı. Ör ne -
ğin, sı rı ta rak “Di yar ba kır kar puz la rı nı çat la tın” di yor lar dı. Ta bii
uy gu la ma la rın kah re di ci li ği nin üze ri ne bir de bun lar ek le nin ce tu -
tuk lu da ha bir kah ro lu yor du. Bu uy gu la ma sa de ce ara ma lar da de -
ğil, mah ke me ye gi diş-ge liş ler de de var dı.
- Ora lar da ne bu lu na ca ğı sa nı lı yor?
- Ne bu la cak, hiç bir şey. Amaç kü çük dü şür mek. O pa nik,
vah şet or ta mın da el le rin ar ka dan ke lep çe li ol du ğu, gar di yan la rın
ba şı na yı ğıl dı ğı bir an da, her gi diş ge liş te tu tuk lu nun çı rıl çıp lak
so yun du ru lup aran dı ğı bi lin di ği hal de not gö tü re bil mek, onu ya -
nın da ki ne ve re bil mek, ala nın da onu alıp sak la ya bil me si ola nak -
sız ken, gü ya böy le alış ve ri şi en gel le mek için ma kat ara ma sı ya -
pı lı yor! Oy sa amaç bu de ğil. Amaç, sü rek li di ren me öge le ri ni, in -
sa ni tep ki le ri ni, kar şı çı kış la rı nı, duy gu la rı nı kö relt mek tir. Ve bu
uy gu la ma la rı ola ğan ha le ge ti rip ka nık sat mak, ya şa mı da ha da
çe kil mez kıl mak tır. On lar da ara ya cak bir şey ol ma dı ğı nı bil dik -
le ri hal de ya pı yor lar dı. Di ye lim ko ğuş ta ki nor mal ara ma lar da tu -
tuk lu nun ki lo tu nu in di rip, do mal tıp ma ka tı na ba kı yor. Ora da ne
ola cak, ne ola bi lir? İn san ma ka tın da ne sak la ya bi lir?
- Öy le si bir ara ma anın da ne ler his se di yor dun?
- Kar ma ka rı şık bir duy gu. Aşa ğı lık bir du ru ma dü şü rül mek is -
ten di ği nin bi lin cin de sin. Ken di si de “in san ge çi nen” bi ri nin ve ya
bi ri le ri nin bu ka dar per va sız laş ma sı, bi le rek, is te ye rek in san lı ğı
kü çül tüp ayak lar al tı na al ma sı kar şı sın da ür pe ri yor sun, şaş kın la şı -
yor sun. Se ni kü çük dü şür mek is ter ken, in san lı ğı kü çük dü şür dü -
ğünü bil mi yor, ken di si ni kü çül tüp aşa ğı la dı ğı nı far ket mi yor, far -
ket se de bu nu önem se mi yor. Onun yap tık la rı nı gö rü yor sun ve hak -
lı ol du ğun ko nu sun da bir de fa da ha net le şi yor sun. Yıl lar ca in san la -
ra elin de ki tüm ola nak la rı kul la na rak se nin sa pık bir ide o lo ji nin
pe şin de ol du ğu nu, kan dı rıl dı ğı nı, ca na var la şıp, ha in lik et ti ği ni vb.
söy lü yor. Yi ne yap tı ğı pro pa gan da lar la se ni “kökü dı şar da olan
ide o lo ji ler den” kur ta rıp ka zan ma ya ça lı şı yor ve di ye lim iti raf çı lık
te me lin de –ta bii bi zim an la dı ğı mız iha net te me lin de– bu nu yap -
ma ya ça lı şı yor. Dü şü nü yor sun, onun is te di ği o aşa ğı lık du ru ma

314
düş sen ne olur? Elin de ki tut sa ğa böy le si ne aman sız dav ra nan bi ri -
nin, bir an la yı şın ta ra fı na geç sen ne olur? Ve on la rın bu aşa ğı lık
sis tem le rin de ya şan maz ol du ğu nu tüm çıp lak lı ğıy la gö rü yor sun ve
ay rı dün ya lar dan ol du ğu nu da ha bir an lı yor sun. Kar şın da ki dün ya -
da in san yok, in sa na yer yok. İn san lık tü ke til miş. Na sıl ora da ola -
cak sın? O se ni bi tir mek için böy le si ne vah şi le şir ken, nef re tin, ki -
nin da ha da ar tı yor. İn san dan ya na olan de ğer ler le kal ma onu ru nun
ta dı na da ha bir va rı yor sun.
- Ya ni “bun la rı ben düş ma nı ma yap mam”mı di yor sun?
- Ya pı la cak şey de ğil. İn san olan ken di si ne, in sa na ya kış tır ma dı ğı
hiç bir şe yi baş ka sı na yap maz. Baş ka sı na ya pı yor sa, ya pa bi li yor sa,
özün de ken di si ne de ay nı şe yi ya kış tı rı yor dur. O yap tık la rıy la ken di
in san lı ğı nı dü şü rü yor. Bir de kar şın da ki ya ra tık lar dan nef ret edi yor -
sun. Bu işi zevk le ya pan lar var, sa dist çe ya pan lar var, kah ka ha atan -
lar var, fa şist ler var ve ya “mec bu rum ne ya pa yım” di yen ler var.
- Bir an lam da o duy gu sal dal ga lan ma lar on lar da da ya şa nı yor.
- Ta bii… Et ki dü ze yi fark lı da ol sa, hep sin de şöy le ve ya böy le
ya şa nı yor. On lar da şu nu gö rü yor: Ezip geç mek is te dik le ri in san lar,
ken di le ri ni da va la rı na ada mış kim se ler. İdam la, ağır ce za is te miy le
yar gı la nı yor lar. O ka dar iş ken ce, vah şet gö rü yor ve ya pı lan la ra gö -
ğüs ge ri yor lar, iha net et mi yor lar. Bu nu gö rü yor, ken di si ay nı du -
rum da ol sa, bel ki çok şey ifa de ede cek, iha net ede cek. Ama o ka -
dar ha ka ret edip, kü çül tücü dav ra nış lar da bu lun ma la rı için ge ce
gün düz be yin le ri nin yı kan ma sı na rağ men in san lık tan düş me de yi -
ne de bir sı nır nok ta sın da du ran lar var. O ka dar duy gu suz ol maz
in san. En ar sız ca, per va sız ca dav ra nan lar bi le ki mi za man kü çü lü -
şü nün bo yut la rı kar şı sın da ürk müş tür. Ge ce uy ku la rı çığ lık lar la
bö lü nen, sıç ra yan ni ce gar di yan ol muş tur. Ama bu sis te min için de
öğü tül me ye, dü şü rül me ye, kul la nıl ma ya de vam edil miş ler dir.
- Bu tür ara ma lar da, ya ni ki şi ara ma la rın da; “ben do mal mı yo -
rum” vb. ge rek çe ler le is yan eden ar ka daş lar ol du mu?
- Evet ol du, ama ge nel de ko ğuş lar da uy gu lan dı. An lat mış tık
“ben yap mı yo rum” de mek, em re, as ke ri ku ral la ra kar şı gel mek tir.
Çok ağır be del le ri ge rek ti rir. Ağır iş ken ce ler le onu sa na yap tır ma -

315
ya ça lı şır lar. Ama bu uy gu la ma la rı 35’e, bi ze yap tır ma dı lar. Şöy le
bir ge liş me ol du: 1982 Ölüm Oru cu’ndan son ra 36’ya on ki şi alın -
mış, tec rit edil miş tik. Bi zi, 10 Mart 1983 yı lın da 35’e ge ri ge tir di -
ler. O iş ken ce le ri, vah şe ti Mah mut Gü venç ar ka da şı mız ya zıp ki lo -
tun da mah ke me ye gö türdü. Mah ke me ye di lek çe nin su nul ma sın dan
son ra, mah ke me gi diş ge liş le rin de bi zim de çı rıl çıp lak so yun du ru -
la rak aran ma mız gün de me gel di. 35’te ara ma lar da ki lot çı ka rıl mı -
yor du. Bel den yu ka rı çıp lak ka lı nı yor, öy le ara ma ya pı lı yor du. Da -
ha ön ce le ri “çıp lak ara ma ya pıl ma sı ke sin lik le ka bul edil me ye cek”
yönlü ka rar ve tav rı mız var dı. An cak ey lem ha zır lı ğın da ol du ğu -
muz için ey le mi, ha zır lık la rı sek te ye uğ ra ta cak tu tum lar dan ka çı nı -
yor ve çok ti tiz dav ra nı yor duk. Bu du ru mu gün de mi mi ze al dık,
tar tış tık. Ha zır lık ça lış ma la rı mı za rağ men bu da yat ma yı ka bul et -
me me, es ki ka ra rı mı zı, ya ni “ka bul et me me” tu tu mu nu sür dür me
ka ra rı nı al dık. Bu ara da mah ke me ye gi den ler “arat mı yo ruz” de di -
ler. Ar ka daş lar dö vüldü, si ne me sa lo nu na gö tü rü lüp iş ken ce edil di.
(Si ne ma sa lo nu iş ken ce ye ri ola rak kul la nı lı yor du.) Zor la üze rin -
den ki lot la rı nı yır ta rak çı kart mış lar. Bir kaç de fa de ne di ler, za af gös
te rip çı ka ran lar ol duy sa da kar şı la rın da böy le bir ara ma ya kar şı
ak tif tu tum gö rün ce vaz geç ti ler ve 35’e bu nu uy gu la ya ma dı lar.
Ama ko ğuş lar da bu bağ lam da bir kar şı çı kış ola yı pek ya şan ma dı.
Ço ğu in san için olay gi de rek bir yer de de ka nık sa nır ol du.
- Pe ki tüm bu de net le me me ka niz ma sı nın ağır lı ğı na rağ men
ida re nin gö zün den ka çır dı ğı nız, mah pus de yi miy le “zu la la rı nız”a,
sak la dı ğı nız nes ne ler olu yor muy du?
- Bu ko nu da evet di ye me ye ce ğiz. Ce za e vi nin al tüst edil me si, hal -
laç pa mu ğu gi bi da ğı tıl ma sı ola yı var. Kul la nı lan eş ya lar, zu la la nan
yer ler açı sın dan da bu böy le. Ör ne ğin, biz ler he nüz ko ğuş lar day ken
zu la la dı ğı mız ya zı la rı mız var dı. Bir kıs mı nı içer de ar ka daş la rı mız
ka le me al mış lar dı. O ya zı lar yıl lar ca son ra ya pı lan ara ma lar da ele
ge çi ril di. Tes li mi yet dö ne mi nin vah şet or ta mın da ko ğuş lar da ya ka -
la nı yor ve te rör es ti ri yor lar. Ele ge çi ri len ya zı nın yıp ran ma sın dan,
say fa la rı nın renk de ğiş ti re rek sa rar ma sın dan bi le çok es ki den sak -
lan mış ol du ğu an la şı lı yor. Bu na rağ men o an ko ğuş ta bu lu nan lar

316
yaz mış gi bi ce za lan dı rı yor lar. Di ye lim ran za lar, ya tak lar ka pı ara la rı
vb. yer le re zu la lan mış ol sun lar; ne re de far ke di lir se edil sin onu ele
ge çir mek için her şe yi ya pı yor lar. Ge re kir se du var yı kı yor, ran za la rı
par ça lı yor lar, ya tak la rı kul la nıl maz ha le ge ti ri yor lar. Vah şet ön ce si
ko ğuş lar da sak la dı ğı mız pek çok ya zı mı zı vah şet son ra sı sak la dı ğı -
mız yer de bu la ma dık. Di ye lim ya zı la rı ya tak la rın ve ya ran za la rın
içi ne sak lı yo ruz, ida re on la rı gö tü rüp kı rı yor, par ça lı yor ve ya de ği -
şik ko ğuş la ra ko yu yor. Böy le ce ne yin ne re de ol du ğu bi lin mez olu -
yor. O dö ne me özgü gün lük tut ma, ya şa nan la rı bel ge ola rak düş me,
ya zı ya dök me, kur tar ma, da ha son ra ki sü reç te de on la rı kul lan ma
müm kün ol ma dı. O çok sı kı ara ma ve de ne tim, yaz ma im ka nı mı zı
or ta dan kal dır dı. Sü rek li gö zet len di ği miz den bu nu ya pa ma dık. Bir
de yap mış ol sak bi le ya ka la nıp düş man eli ne geç me si nin ve için de ki
bil gi le rin biz le re kar şı kul la nıl ma sı nın ge ti re ce ği teh li ke ler söz ko nu -
su ol du ğun dan böy le bir ça ba ya gir me dik. Ör ne ğin, Maz lum’un
ken di si ni fe da et me sin den son ra –ara ma gi bi ko nu lar da epey tec rü -
be liy di ler– hüc re si di dik di dik aran dı. Hiç bir şey bu lu na ma dı, ama
iç le ri ra hat et me di. Maz lum bir va si yet, ya zı, bil di ri, me saj bı rak mış
ola bi lir di ye dö şe ği ni yırt tı lar, pa muk la rı nı san tim san tim el den ge -
çir di ler. Bir şey bu la ma dı lar. Sak la ma ko nu sun da iş in sa nın bel le ği -
ne ka lı yor du; bu gün bi zim an lat tık la rı mız ol sun, di ğer ar ka daş la rın
ta ri he mal et tik le ri ürün ler ol sun, bel le ğin ar şiv le ri ni ya zı lı bel ge ler
ha li ne ge tir me ça ba sı dır. Şu ör ne ği ve re yim, Fer hat Kur tay la rın ken -
di le ri ni yak ma dan ön ce ge ri de ka lan la ra bir bil di ri bı rak mış lar dı.
Ar ka daş lar ey lem den son ra bil di ri yi gör müş, oku yup ez ber le dik ten
son ra yak mış. Bil di ri nin düş ma nın eli ne geç me si ni is te me miş ler.
- Tü müy le ez ber le mek müm kün mü?
- İçe ri ği ni kav ra mış ve bil di ri yi im ha et miş ler.
- Son ra dan bil di ri yi me tin ha li ne ge ti re bil di niz mi?
- He men he mem. Ez ber den ye ni den met ne dö nüştü; ge rek par ti -
ye ulaş ma sı, ge rek ar ka daş la rın tü mü ne oku tul ma sı, ge rek ge liş tir -
di ği miz ce za e vi di re niş kül tü rünü an la tan ya zı lar da yer al ma sı sağ -
lan dı.
- Si zin ulus ola rak za ten böy le si bir özel li ği niz var de ğil mi? Ta ri -

317
hi de ğe ri olan şey le rin ya zı lı bel ge ol ma sı ye ri ne söz le ku şak tan ku -
şa ğa ak ta rıl ma sı işi pek yay gın. Bu da onun ben ze ri bir ör nek gi bi
gö rü nü yor.
- Evet… Ama bu için de bu lun du ğu muz zo run lu luk la rın so nu cu -
dur.
- O bil di ri şu an da siz de var mı aca ba?
- Şu an da eli miz de yok, ama içe ri ği hak kın da bil gi miz var.
- Bir çok ar ka da şın eme ğin den sü zü le sü zü le ge çen böy le si bir
bil di ri yi keş ke bu ra ya ala bil sey dik.
- Ta bii, bi zim açı mız dan da çok de ğer li. Böy le güçlü ve bü yük
bir ey lem ya pan la rın in san lı ğa ver dik le ri me sa jın an la mı çok bü -
yük. Bir an lam da soy lu bir mi ra sın hal kı mı za ve in san lı ğa dev re -
dil me si var. Öte si böy le yi ğit in san la rın ge ri de ka lan la ra bı rak tı ğı
me saj da güçlü olur. Ya şa mın yi ne ya şam için soy lu ca son bul ma sı
bü yük bir an lam ifa de et ti ği için söy le ne cek o son söz ler de güçlü
ve bü yük tür. Bil di ri nin içe ri ği hak kın da bil gi miz var, Fer hat la rın
ey le mi ni an lat tı ğı mız da içe ri ği ne de ği ni riz.
- Aca ba is pi yon cu la rın, ko ğuş ta her han gi bir şe yin aran ma sı nı
sağ la mak ama cıy la yap tık la rı is pi yon lar ol muş muy du, anım sı yor
mu sun?
- Böy le şey ler olu yor du. Ya sak lan mış bir şe yi tu tuk lu baş ka sı na
ver di ğin de gö ren ve is pi yon eden ler çı kı yor. On lar da ge lip, “ve ril -
di mi ve ril me di mi” di ye so ru yor lar. Ta bii ve ril me di de ni li yor. Ara -
ma, iş ken ce ya pı lı yor. Bu lun maz sa ce za lar ve ri li yor, or ta da böy le
alıp ver me ler ol ma dı ğı hal de, is pi yon cu ya da ida re kuş ku lan mış sa
yi ne ben ze ri ara ma lar ya pı lı yor.
- Hiç su ara ma sı ya pıl dı mı?
- Ak la ge len her şe yin ara ma sı ya pıl mış tır. Bir hüc re nin di ğe ri -
ne su ver di ği gö rül müş se, gar di yan ge lip so ru yor: “Su ver din
mi?”, “yok” di yor sun. O da he men ara ma ya pı yor. İl ginç bir du -
rum ol du. Ölüm oru cu nu bı rak tı ğı mız o ilk gün ler den bi riy di. Üst
kat tan ar ka daş lar ip sar kı ta rak bi ze azı cık yağ ve re çel gön der di.
Gar di yan lar gör müş. Fark et me sin ler, ya da gör dük le rin de gön de -
ren le re za rar gel me sin di ye he men ye dik. Yi ye cek le rin gön de ril -

318
di ği nay lon tor ba yı da Rı za Al tun çöp te ne ke si nin alt kıs mı na sak -
la dı. Sa bah ol du, Esat Ok tay doğ ru ca bi zim hüc re nin önü ne ge lip
“pat ron ne ye di niz bu ge ce” di ye sor du. Biz de hiç bir şey ye me di -
ği mi zi söy le dik. O “ki mi kan dı rı yor su nuz, bir şey ler ye di niz” de -
di. Son ra da hüc re nin aran ma sı em ri ni ver di. Hüc re yi da ğıt tı lar,
çöpü dök tü ler o nay lo nu bul du lar. İş ken ce gör dük.
- Ara ma lar ko nu sun da baş ka ca söy le mek is te di ği niz şey ler var
mı?
- Yok. Özel ola rak ay rı ca söy le ye ce ği miz bir şey yok, ama ge -
nel tab lo da, ce za e vin de ki ge nel uy gu la ma lar ele alın dı ğın da tu tuk -
lu nun ya şa mı nı bir bü tün ola rak aley hi ne kul lan ma, bü tü nüy le iş -
ken ce ve vah şet dü ze yi ne ge tir me de ara ma la rın da et kin bir si lah
ola rak çe şit li şe kil ler de kul la nıl dı ğı an la şıl ma lı.
4. Kat alt kat la ra “ra por” ve ri yor:
Ay çık tı ar ka daş lar
- Tüm bu vah şet içe ri sin de ha va lan dır ma sü re niz ne ka dar dı? O
ze min de tu tuk lu la rın kar şı laş tı ğı key fi uy gu la ma lar ne ler di? Bi raz
da bun lar dan sö zet se niz.
- Biz 2 Ocak 1981’de hüc re ye atıl dık tan son ra ha va lan dır ma ya
çı ka rıl ma dık. Esat Ok tay’ın gel me si, sal dı rı nın tüm yo ğun lu ğuy la
sert leş me si, tes lim ol ma mız, ha va lan dır ma hak kı nın gas pe dil me -
siy le at ba şı git ti ve ke sin lik le çı ka rıl ma dık. Yal nız bir tek gün çı -
kar dı lar, ora da da as ke ri yü rü yüş yap tır ma, kız gın be ton üze ri ne
ya tır ma gi bi şey ler ol du. 1983 Ey lül di re ni şi son ra sı na ka dar hüc -
re de ki ler ha va lan dır ma yüzü gör me di.
- Hiç mi çık ma dı nız?
- Hiç çık ma dık. Hüc re de ki ler ola rak ke sin lik le hiç ha va lan dır -
ma yüzü gör me dik.
- Ger çek ten çok bü yük bir ih lal.
- İn san lı ğın ih lal edil me si, ra fa kal dı rıl ma sı ya şa nı yor. Ha va lan -
dır ma nın la fı mı olur. Tu tuk lu nun sağ lı ğı nın bo zul ma sı, di ren ci nin
kı rıl ma sı, umu du nun tü ken me si için el le rin den ge len her şe yi ya pı -

319
yor lar. Tu tuk lu yu can der di ne, ölüm pa ni ği ne dü şür me yi amaç lı -
yor lar ve her şey bu amaç için kul la nı lı yor. Ay rı ca ve rem li le rin
sağ lık lı in san lar la bir ara da tu tul ma sı, be ra ber ye mek ye di ril me si,
bu tür has ta lık la rın yay gın laş tı rıl ma sı, iş ken ce ler le sa kat bı ra kıl -
ma la rı, bun la rın hep si nin üst bi çim le riy le uy gu la ma sı nın ya şan dı ğı
bir yer de sağ lık ola yı nın, tü zü ğün bir ha va lan dır ma mad de si nin ih -
la li nin la fı bi le ol maz. Şim di dı şar da ki in san için bun lar bel ki de
ina nıl maz bir bo yut.
- Te miz ha va öz le mi, bı ra ka lım te miz ha va yı, gün yüzü! Bun dan
bi le yok sun olup öz le ne bi le ce ği bir or ta mı her hal de hiç dü şü ne -
mez ler.
- Öz lem bü yük tür. İn san can lı bir var lık, ih ti yaç la rı var dır. Bir
şe yi mut la ka is te di ği mi zi ve ona sa hip ol ma duy gu mu zun ne de re -
ce yük sek ol du ğu nu be lirt mek için “ha va gi bi, su gi bi, ek mek gi bi”
ni te le me si ni kul la nı rız. Ya ni bu üçü ya şa mı sür dür me nin as ga ri ve
vaz ge çil mez öge le ri ol du ğu için baş ka la rı nı, baş ka is tem le rin de re -
ce le ri ni bun lar la kı yas la ma ya ça lı şı rız. Dı şar da ki ço ğu in sa nın ak -
lı na bun la rın ba zen bi ri nin, ba zen üçü nün bir den gas pe dil me ye ça -
lı şı la ca ğı gel mez. De di ğim gi bi, dı şar da ki in san da ko lay ko lay
bun la rı dert et mez, dü şün mez. Ama Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi in -
san lı ğın dü şü ne me ye ce ği çok şe yin sah ne len di ği, ya şa tıl ma ya ça lı -
şıl dı ğı bir alan dı. Ora da in san olan la za lim olan ça tı şı yor. Za lim,
in san ola nı yok et mek için ha va yı da kul la nır, su yu da, ek me ği de.
Tu tuk lu nun inan cı, ira de si ne ka dar güçlü olur sa ol sun te miz ha va
al ma yı da mut la ka öz ler. Biz ken di miz den bi li riz. 4. kat ta ka lı yor -
duk. Ko ğu şun pen ce re le ri bi zim tam kar şı mız day dı.
- Bir hay li ha va dar dır.
- Ha va dar dan çok gök yüzü. Gök yüzü, pen ce re hi za sın dan gö rü -
nürdü. İn sa nın içi ne iş le yen, gü zel li ğiy le ken di ne çe ken ba zı yaz
ak şam la rı olur. Yıl dız la rın uçuş tu ğu, ayın sa lı na rak pen ce re hi za sı -
na gel di ği yaz ak şam la rı… Böy le an lar da bam baş ka bir duy gu,
bam baş ka bir gü zel lik ya şı yor sun. Dı şar day ken, gök yüzü kar şı sın -
da öz gür ken ya da gök yüzü sa na kar şı öz gür ken, kar şı lık lı bir oy -
na şı için dey ken, on dan yok sun lu ğu pek faz la his set mi yor sun. Ya

320
da sü rek li onu ya şa dı ğın dan yok lu ğu nun ya kı cı lı ğı nı du yum sa mı -
yor sun. Ama bu ra da ki tut sak lık bir yer de kar şın da ki şey le rin de,
ör ne ğin gök yü zü nün, ayın, yıl dız la rın, ak şam esin ti le ri nin, yaz ak -
şam la rı nın da, do ğa nın da tut sak lı ğı nı ge ti ri yor. Tut sak lı ğın öz gür -
lü ğe olan öz le mi nin açı ğa vu rul du ğu nu ve onu tüm çıp lak lı ğıy la
ya şa dı ğı nı his se di yor sun. Bu ra da dı şın da ki nes ne can lı ol ma sa da
bu nu his se di yor sun.
- Aşa ğı kat lar da pen ce re yok de ğil mi?
- Yok. Aşa ğı kat lar da so ğuk, so luk, ku ru, hoy rat çıp lak du var lar
var. Tut sak lar be ton du var dan baş ka hiç bir şe yi gö re mi yor. Gök -
yüzü, ay, yıl dız alt kat lar dan yok sun, ar ka daş la rı mız da on lar dan.
- Pe ki siz 4. kat ta ki ler ola rak za man za man aşa ğı ya ra por ve ri -
yor muy du nuz, ya da on lar siz den ra por is ti yor lar mı? Ör ne ğin,
“bu gün ha va bu lut lu mu, bu gün gök yü zün de yıl dız var mı? Ya da
bü gün ha va gü neş li mi” vb.
- Evet, bun lar so ru lan, an la tı lan şey ler di. Ko nuş ma ya sa ğı nın
ol ma dı ğı, tam uy gu la na ma dı ğı gün ler de pen ce re den gör dük le ri miz
hak kın da gü zel soh bet le ri miz olur du.
- Pe ki ne di yor du ar ka daş la rı nız?
- Ba zen “Bu gün ay çık mış!” der dik. “Ay gö rü nü yor, ne gü zel on -
dör dün de, ya rım ay, do lu nay” der dik. Alt ta ki ler im re nir di. “Biz o
ka da rı nı bi le gör mek ten mah ru muz” di ye dü şü nür ler di. Bi zim lük -
sü mü ze ta kı lır, im ren dik le ri ni bel li eder ler di. Gör dük le ri mi zin gü -
zel li ği ni, ha va nın gü neş li ol du ğu nu, pen ce re le re kuş la rın kon du ğu -
nu, ba zen ka rın la pa la pa yağ dı ğı nı, ba zen do ğa nın ken di ne özgü
ko ku su nun pen ce re ler den bi ze ka dar ulaş tı ğı nı an la tır dık. O an ya -
şa dık la rı mı zı ak ta ra rak pay la şır dık.
- Öy ley se bir neb ze de ol sa, gök yü zünü gör mek bir avan taj dı.
- Bir im ti yaz. Evet, ba zen bü yük bir lüks. O ko şul lar da, her şe -
yin ka ran lık la ra gö müldüğü, gü zel lik le rin yo ke dil mek is ten di ği or -
tam da, bir avuç gök yüzü bir ni met, bü yük bir ay rı ca lı ğı mız dı!
- Aşa ğı da ki ar ka daş la rı nı zın böy le bir ay rı ca lık tan mah rum ol -
ma sı, siz le ri za man za man hü zün len di rir miy di?
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde in sa nın ya şa mı bo yun ca ruh sal

321
ve duy gu sal dün ya sı açı sın dan ya şa ya bi le ce ği her şe yin üst bo yut -
ta ya şan ma sı söz ko nu su. Na sıl ki iha ne tin, düş kün lü ğün, uşak lı ğın
ve ya kah ra man lı ğın, hal ka ken di ni ada mış lı ğın en uç nok ta da ser -
gi len me si ola yı var sa, duy gu kar ma şa sı açı sın dan da bu nun en üst
bo yut ta ya şan ma sı, ça tış ma sı ola yı var dır. Ya şa ma yan in san faz la
bil mez, an la mı nı ve re mez. Diz gin siz, dağ ba şın da ya nan bir top
ateş gi bi, öz gür lü ğe çağ rı yı di le ge ti ren ay kar şı sın da sın, göz kır -
pa rak, se ni duy gu dan duy gu ya sü rük le ye rek önün den ge çi yor, alt
kat ta ki ar ka da şın bu nu gö re mi yor ve önün den akıp gi den gü zel li ği,
ge ce man za ra sı nı, yıl dız lı gök yü zünü onun la bö lüş mek is ti yor sun.
O an ki duy gu la rı nı, hüz nünü, se vin ci ni, ya şam dan duy du ğun zev -
ki, her şe yi dost la rın la, yol daş la rın la bö lüş mek, dert leş mek, bir lik -
te gök yü zünü sey ret mek is ti yor sun. Ama ol mu yor, bö lü şe mi yor -
sun. Gök yüzü ba zen ka pa lı, bu lut lu olur du. O bu lut la hüz nü müzü,
ke de ri mi zi yük len miş Di yar ba kır’ın üze ri ne tüm ağır lı ğıy la çö ke -
cek miş gi bi ası lı du rur du. Yıl lar ca o vah şe tin, vu rul muş lu ğun acı -
sı nı, hüz nünü, bo yun bük müş lü ğünü Di yar ba kır’ın üs tün de bu lut -
lar, ay, gök yüzü, yıl dız lar da ya şa dı. Gör dük le ri mi zin, ya şa dık la rı -
mı zın ta nı ğı ol du lar. Bun la rın hep si ni bir den ya şı yor, his se di yor -
sun ve o yo ğun lu ğu, o his se di şi yol daş la rın la is te di ğin gi bi bö lü şe -
mi yor sun. Bir boş luk duy gu su sa rı yor her ta ra fı nı, bir ek sik lik ya -
şı yor sun. Ve ce hen nem kar ma şa sı bir dün ya için de sin, o da tüm hı -
zıy la sü rüp gi di yor.
- İn sa nın in sa na ya pa bi le ce ği al çak lı ğın, za lim li ğin en üst sı nı -
rın da ya şan dı ğı nı tüm çıp lak lı ğıy la gör mek ve bu na yıl lar ca ta nık
ol mak, kim bi lir ne den li zor bir duy gu dur.
- Evet, on lar hiç bir sı nır ta nı ma dı lar. Düş ma nın vah şi li ği, hun har -
lı ğı, gad dar lı ğı hiç bir olay da, hiç bir in sa ni iliş ki de, hiç bir sı nır ta nı -
ma dı. Her şey en üst bo yut ta uy gu lan dı. Ay lar ca, yıl lar ca bu nu ya şa -
ma nın ya nın da, bir de ta nık ol mak ta bii ki çok zor bir olay. Şu nu
söy le ye bi li rim: O ce hen nem or ta mın da ba zı şey le re ta nık ol mak, on -
la rı ya şa mak tan çok da ha zor du. Ye ri gel di ğin de bu olay la rı da an la -
ta ca ğız. Ney se, hüc re ler de ha va lan dır ma ola yı böy ley ken, ya ni kul -
lan dı rıl maz ken, ko ğuş lar da ise ter si söz ko nu suy du. Ha va lan dır ma

322
var dı, ama bir iş ken ce ara cı ola rak var dı. Her ko ğu şa bir ha va lan dır -
ma düş me si za ten müm kün de ğil di. İki ko ğuş bir ha va lan dır ma yı sı -
ra sıy la kul la nır dı. Öğ le ne ka dar ko ğuş lar dan bi ri, öğ le den son ra da
di ğe ri çı ka rı lır dı. Ama tu tuk lu lar ha va lan dır ma ya spor yap ma sı, te -
miz ha va al ma sı, sağ lı ğı nı ko ru ma sı için çı ka rıl mı yor du. Ter si ne o
alan düş ma nın iş ken ce yap ma sı nın baş ka bir ara cıy dı.
- Na sıl bir araç tı? Ha va lan dır ma da ne tür den iş ken ce ler le yüz -
yü ze ka lı yor du nuz?
- Tu tuk lu ar tık “as ker dir”. Tes lim alın dık tan, ku ral la ra uyul duk -
tan son ra “as ker lik te as ke ri eği tim olur, siz de as ker si niz, eği tim ya -
pa cak sı nız” de di ler. Ve sa bah ya tak tan kal kar kalk maz bel li iş ler -
den son ra –ki sö zünü et tik– as ke ri ku ral la ra uy gun sa yım dü ze ni ne
ge çi lir ve ye rin de sa ya rak ak şa ma ka dar sü ren marş söy le me ma ra -
to nu baş lar dı. İş te bu ara da ba zen 2 sa at, ba zen 3 sa at, ya ni gar di -
yan lar na sıl ta li mat al mış ya da ken di le ri na sıl uy gu la mak is ti yor sa,
ona gö re tu tuk lu la rı ha va lan dır ma ya çı ka rır lar dı. Her kes bel den yu -
ka rı çıp lak olur du. Alt ta sa de ce bir eşof man var dır ve yaz kış hep
böy le dir. Marş eş li ğin de, ha va lan dır ma et ra fın da sü rek li dö nü le rek
yü rü yüş yap tı rı lır dı. Yü rü yü şün bi çi mi de baş lı ba şı na bir olay dı.
Türk or du su nun nor mal de ve tö ren gün le rin de yap tı ğı yü rü yüş bi -
çim le riy le kı yas la dı ğı mız da tu tuk lu la ra da ya tı lan bi çi min çok da ha
fark lı ve ka sıt lı ol du ğu he men gö rü le bi lir. Diz ler ka rın boş lu ğu na
çe ki le cek, kol lar omuz hi za sı na kal dı rı la cak ve en ufak bir yan lış lık
ya pıl ma ya cak. Bir ayak kay dır ma sı, ağır yü rü yüş ve mar şı ya vaş
söy le me ya da söy ler ken şa şır ma ke sin kes iş ken ce yap ma nın ge rek -
çe siy di. “İyi ol ma dı, yü rü yü şü nüzü be ğen me dim” gi bi ba ha ne ler le
“yat-kalk-sü rün” iş le ri baş lar dı. Ka fa sı du va ra da gel se, be to na da
çarp sa, bir bir le riy le de çar pış sa lar “yat” de nil di ğin de tu tuk lu yat -
mak zo run da dır. Ya da bir du var dan bir du va ra ka dar sü rün me em ri
ge lir. Ye tin mez, yüz-iki yüz şı nav çek ti rir. Ye tin mez, sırt-üstü ya tı rıp
ayak lar bi ti şik, diz ler kı rıl ma dan otuz san tim ha va da, beş da ki ka
bo yun ca ayak la rı ye re değ dir me den bek le tir. Ya pıl ma dı ğı za man da
bun la rın hep si iş ken ce ne de ni olur. Eği ti mi bir eğ len ce, iş ken ce,
ala ya et me, ki şi yi dü şür me, ya şa mı çe kil mez kıl ma ara cı ola rak gö -

323
ren bir an la yış var dı kar şı mız da. Be ğen me di ğin de çı rıl çıp lak so -
yun du rur, sü rün dü rür, kü çük dü şü rür. Bu, sa at ler ce sü re bi lir. Bir de
Di yar ba kır’ın ya zı çok sı cak olur, be ton ya nar. Ba zen be ton ze min
üze ri ne sac ko yar lar, tu tuk lu ya sa cın üze ri ne yat ma sı, sü rün me si
em ri ve ri lir. Emir ye ri ne ge ti ril di ğin de tu tuk lu nun de ri si so yu lur,
ya nar. O sı cak sac üze rin de ne ka dar ka lı na ca ğı nı, na sıl ya tı la ca ğı nı
hep düş man be lir ler.
- Tu tuk lu nun sı cak sac üze rin de sü rün dü rül me si gar di ya nın ge -
liş tir di ği iş ken ce fan ta zi le rin den bi ri si ol sa ge rek.
- Bun lar çok ya gın iş ler dir. Öy le ara da bir baş vu ru lur, ke yif için
yap tı rı lan şey ler de ğil, hep si nin bel li bir ama cı ol du ğu nu söy le dik.
Ya zın kız gın be ton üze rin de ya tı rır; kı şın ise ha va lan dır ma kar la
do lu dur, her ta raf buz kes miş tir, ya rı çıp lak ye re ya tı rır, sü rün dü -
rür. Tu tuk lu yu sa at ler ce kar için de bek le ti yor, vü cut lar mos mor ke -
si li yor. Bun la rın ya nın da müt hiş bir te rör le kor ku ve pa nik yük sel -
til me ye ça lı şı lır. Kar ya ğıp da ha va lan dır ma kar la do lun ca gar di -
yan emir ve ri yor: “Ha va lan dır ma da ki ka rı te miz le ye cek si niz!”
Ama na sıl? Onu da söy lü yor: “Hep si ni yi ye rek bi ti re cek si niz!”
Yen me si is te nen kar don muş, hem de pis lik için de! Ha di bir par ça
ye din di ye lim –ağ zın di şin do nar, uyu şur, so ğuk alır has ta la nır sın–
ama hep si ni na sıl yi ye cek sin? Bu, umu run da de ğil. Za ten bi linç li
ya pı yor. Ba zen bir ko ğuş ha va lan dır ma da gün bo yu ka lı yor ve tek
bir sa ni ye bi le aman ver me den bas kı sı nı sür dü rü yor.
- Ama o ka dar kar na sıl ye ni le bi lir? Tu tuk lu mik rop ka par, za -
tür re olur. Di ye lim ki ora da ki ka rı yi ye rek bi ti re me di ler, bi tir mek
zo run da lar mı?
- Bu de dik le ri nin tümü olu yor du, za ten ol ma sı nı is ti yor lar dı.
Emir ge re ği bi tir mek zo run da lar. Ama na sıl bi tir sin ler? Ye mey le
bi te cek gi bi de ğil ki. İs te se de bi ti re mez. Bu du rum da da ye ni emir
ha zır dır. “Sü rü ne sü rü ne bu kar eri ti le cek.” Bir sü re de bu em rin
ye ri ne ge ti ril me si için ça lı şır ça ba lar sın. Hâlâ bit me miş se ka lan da
bir ye re dök tür me, ta şıt ma em ri ni ve rir. O za man da ar tan kar ya
tu va le te dö kü lür, ya da ha va lan dır ma da ki la ğım çu kur la rı na ka -
pak la rı açı la rak ora la ra dol du ru lur du. Kı sa ca sı mev sim ne olur sa

324
ol sun ha va lan dır ma nın mut la ka açık ve te miz ol ma sı ge re kir.
- O za man tam da ye riy ken, ha va lan dır ma da bas kı ve iş ken ce -
nin bir ara cı ola rak kul la nı lan “eği tim”in na sıl ya pıl dı ğı nı, ne le -
rin ya pıl dı ğı nı ele ala lım. Bu ko nu da ne ler di ye cek si niz?
- 35, ha va lan dır ma ya çı ka rıl ma dı ğı için ora da ya pı lan la rın mu -
ha ta bı ko ğuş lar dı. Hep si baş lı ba şı na in san lık dı şı şey ler ol ma sı na
rağ men, bir çok tra ji-ko mik ola yın, du ru mun ya şan dı ğı da olur du.
Da ha son ra ko ğuş tan 35’e ge len ar ka daş lar, ya pı lan zul mün bo yu -
tu nu ve çe şit li li ği ni an lat mak la bi ti re mi yor lar dı. Ör ne ğin, tu tuk lu -
la ra ku le yap tı rı yor lar. Ha va lan dır ma da in san lar bir bi ri nin sır tı na
bi ne rek dört-beş kat yük sek li ğin de ku le ya pı yor lar. En üst te ki nin
eli ne Türk bay ra ğı ye ri ne jop ve ri yor lar. Ya da en üs te çı kan tu tuk -
lu ya Türk lük le il gi li bir şey ler söy le ti yor lar. Bu iş lem ta mam lan -
dık tan son ra gar di yan, “ku le yı kıl!” di yor. Emir ve ri lir ve ril mez
her kes bir bi rin den omu zu nu, ko lu nu çe kip ye re yı kı lı yor. Kim ki -
min üze ri ne düştü, ki min ne re si ya rıl dı ve ya kı rıl dı, bun lar on la rı
hiç il gi len dir mez. Ter si ne tu tuk lu la rın acı çek me si amaç la nı yor.
“Çek çek” de ni len bir iş ken ce bi çi mi de uy gu la nır dı. Tu tuk lu ya çı -
rıl çıp lak so yun ma sı em ri ve ri lir, so yun duk tan son ra da cin sel or ga -
nı na bir ip bağ la nır. İpin ucun dan gar di yan tu tar ve ha va lan dır ma
bo yun ca ko şar. Cin sel or ga nı na ip bağ lı tu tuk lu da gar di ya nın pe -
şin den sü rük len mek zo run da ka lır. Öy le an lar olur ki cin sel or ga nı -
na ip bağ lan mış ve as ker le rin pe şin de ko şuş tu ran on lar ca in sa nı bir
ara da gö re bi lir di niz.
- İn san ken di ni dü şür mek, in san lı ğı nı yer le bir et mek is te di ği
za man, ger çek ten çok çar pı cı ve tra jik bi çim de al ça la bi lir. Cin sel
or ga na ip bağ la ma me se le si de, bu al çal ma nın baş ka tür den bir
ifa de si.
- Di ye cek bir şey yok. Faz la sö ze ge rek var mı? Ya pı lan la rın
ken di si ko nuş mu yor mu? Uy gu la ma nın ken di si vah şe tin han gi bo -
yut la ra tır man dı ğı na işa ret edi yor. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde
öy le si ne şey ler ya pıl mış tır ki, on lar la kı yas lan dı ğın da kü çük dü şü -
rül me nin bu bi çi mi bi raz ha fif ka la bi lir. Çek çe kin bir de 36’da ye -
ni ge len tu tuk lu la ra ya pı lan iş ken ce ler sı ra sın da ger çek leş ti ri len

325
bi çi mi var, onu da bu ra da an la ta lım: Hüc re de ne ka dar tu tuk lu var -
sa as ke rin em riy le çı rıl çıp lak so yu nur ve cin sel or ga nı na ip bağ lar.
Son ra da de mir par mak lık la rın önü ne ge lir, ipin ucu nu as ke re ve -
rir, esas du ru şa ge çer, bek le me ye baş lar. As ker elin de ki on lar ca ipi
ade ta bir or kes tra nın şe fi gi bi, ya da bir mer ke zi sis tem de ki üni te -
le ri ha re ke te ge çi ren kol gi bi çe ker du rur. Ki min bağ lı ol du ğu ipi
çe ker se o he men tek mil ve rir. Söz ge li mi; “Şa kir Dal. Ma raş, 36.
ko ğuş, 1. kat, 3. hüc re em ret ko mu ta nım” der. İpi çe ken as ker tek -
mil ve ren tu tuk lu dan her han gi bir şey yap ma sı nı is ter. Bu ba zen
bir marş, bir şar kı ve ya türkü ola bi lir. Ba zen de elin de bu lu nan on -
lar ca ipin hep si ni bir den çe ker. O an da or ta lık ana-ba ba gü nü ne
dö ner. Her kes bir den tek mil ver me ye baş lar. Ya da her ke sin ipi ni
bir den çe ker ve türkü söy le me si ni is ter, on lar ca in san de ği şik ton
ve ma kam dan türkü söy le me ye baş lar.
- Da ha baş ka ne ler var? Böy le si ne uta na rak din le ye ce ği miz,
da ha baş ka ne tür den uy gu la ma lar.
- Çok… “Tren” yap ma var. İki tu tuk lu çı rıl çıp lak so yun du ru lur,
bi ri si ne “eğil ve do mal” em ri ve ri lir. Tu tuk lu em ri ye ri ne ge ti rir, eği -
lir ve do ma lır; el le riy le diz le rin den tu tar. Bu şe kil de boy dan bo ya
ha va lan dır ma et ra fın da de fa lar ca dön dü rü lür. Ön de ki yo ru lun ca ar -
ka da ki öne ge çi ri lir, uy gu la ma de vam et ti ri lir. Ba zen sa de ce iki ki şi -
ye de ğil, ko ğuş ta ki le rin hep si ne “tren” iş ken ce si top lu yap tı rı lır. Yü -
ze ya kın in san çı rıl çıp lak so yu nuk hal de do ma la rak ve bir bi rin den
tu ta rak ha va lan dır ma da yü rü tü lür. Bir de ker van yü rü yüşü var. Tu -
tuk lu lar bir bi ri nin sır tı na bin di ri le rek yü rü yüş yap tı rı lır dı. Ta şı yan
ki şi yü rür ken hem marş söy le ye cek, hem de as ke ri yü rü yü şünü boz -
ma ya cak! Bu iş ken ce alt ta ki nin yo ru lup ye re düş me si ne ka dar sü rer -
di. Emir siz, izin siz yo ru lup da ye re dü şen in san müt hiş bir sal dı rı ya
uğ rar dı. Yi ne di ye lim bah çe de kar var; eği tim sı ra sın da beş-on tu -
tuk lu ye re ya tı rı lır, di ğer tu tuk lu la rın eli ne kü rek ler ve ri lip ya tan la -
rın üze ri ne kar at ma la rı söy le nir. Emir ye ri ne ge ti ril di ğin de in san lar
kar yı ğı nın al tın da ka lır, don ma nok ta sı na ka dar bek le ti lir. Bir de tu -
tuk lu la rın ha va lan dır ma da üs tüs te yı ğıl ma la rı nı, et ten bir te pe –Ko -
ca te pe di yor lar dı– oluş tur ma la rı nı sağ la yan iş ken ce yön te mi var.

326
Ha va lan dır ma da bu lu nan yü ze ya kın tu tuk lu gar di ya nın em riy le bir -
bi ri nin üze ri ne ya ta rak te pe yi oluş tu rur. Bu sı ra da alt ta ka la nın ezil -
me si, bi ri nin aya ğı nın baş ka bi ri nin ka fa sı na gel me si, ko lu nun sı kış -
ma sı, kı rıl ma sı, ca nı nın yan ma sı gi bi sa yı sız acı lar ya şa nır. Te pe
oluş tu rul duk tan son ra en üst te ki tu tuk lu aya ğa kal kar, Mus ta fa Ke -
mal’in Ko ca te pe’ye çı kı şı nı tak lit eder. Son ra da ba zen İs tik lal Mar -
şı’nın on kı ta sı nı bir den en gür se siy le okur. Alt ta ka lan, ezi len in -
san la rın çığ lık la rı, inil ti le ri İs tik lal Mar şı’na ka rı şır.
- İn san me rak edi yor; aca ba Türk hal kı ken di adı na ya pıl dı ğı
id di a sı nı içe ren bun ca zul me ta nık ol say dı, na sıl tep ki gös te rir di?
- Bu ve bu na ben zer iş ken ce yön tem le ri için de da ha çok şey ler
var. Aç tık ça ak lı mı za ge li yor. Hep si de gü ya “as ke ri eği tim”in ge rek -
le ri nin ye ri ne ge ti ril me si gi bi gös te ri li yor du. Açık ki bun lar, sa de ce
iş ken ce yap ma nın de ğil, in sa nı ki şi lik siz leş tir me nin araç la rıy dı. Bı ra -
ka lım Türk hal kı nın, tüm ulus la rın, halk la rın bu olay la ra ta nık ol ma -
sı, özün de ki vah şe ti, zulmü an la ma sı, ta nım la ma sı ge re ki yor. Bir
“Di ren me Sa va şı”nı oku yo ruz, Say gon Zin dan la rı’nda ya pı lan la rı
gö rü yo ruz. Top la ma kamp la rın da Na zi ler’in in san lı ğa re va gör dük le -
ri ne ta nık olu yo ruz, ama abart ma sız söy le ye bi li rim ki; Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi geç miş te ve gü nü müz de kim li ğe yö nel me nin, ya şa -
nan iş ken ce le rin en yo ğu nu nun, en acı ma sı zı nın ya pıl dı ğı yer dir. Yi -
ne uy gu la ma la ra dö ner sek; ör ne ğin, tu tuk lu la rı ha va lan dır ma ya çı -
kar dık la rın da ba zen tek tek, ba zen tüm ko ğu şa “öl!” iş ken ce si ya pı -
lır dı. Bu na gö re; kas ka tı ke si len bir in sa nın o ko nu mu hiç boz ma dan
ye re düş me si ge re ki yor du. Gar di yan “öl” de di ğin de, tu tuk lu ba zen
yüz-üstü ba zen sırt-üstü ken di si ni ye re atar. Bur nu nun üze ri ne dü şer,
ka fa sı ya rı lır, ya da baş ka sa kat lık lar la yüz yü ze ka lır. Tu tuk lu yu böy -
le “öl dü ren” dü şün ce, ta bii ki onu ki şi lik ve de ğer ba kı mın dan da öl -
dür mek is te ye cek ti. Söz ge li mi; is te di ği gi bi marş söy le me di ği ge rek -
çe siy le tu tuk lu dö vü lü yor, dö vü lü yor, dö vü lü yor. Ama as ker hı zı nı
ala mı yor, bu de fa da vah şi iş ken ce ler den bi ri olan fo sep tik çu ku ru nu
kul la nı yor. Ha va lan dır ma da ki fo sep tik çu ku ru nun ka pa ğı nı kal dır tı -
yor, tu tuk lu nun içi ne gir me si em re di li yor ve üstü ka pa tı lı yor. Ya da
çu kur dan pis lik çı kar tıp ye me si ni em re di yor ve ye di ri yor.

327
- Bu iğ renç iş ler de mi ya pıl dı? Can lı ta nık la rıy la ör nek le ye bi lir
mi si niz?
- Bu uy gu la ma ya Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bu lu nan bin -
ler ce in san ta nık tır. Sa de ce beş-on ki şi ye yan sı yan bir ta nık lık de -
ğil, bin ler le ifa de edi len bir ta nık lık. Ba zı yön tem ler bu lu nup uy -
gu lan dı ğın da, et ki li ol du ğu gö rül düy se he men ge nel uy gu la ma ya
dö nü şü yor du, yay gın laş tı rı lı yor du de dik. Ha va lan dır ma la rın tü -
mün de fo sep tik çu kur la rı var. Yi ne 36’nın tı ka tı lan tu va let le rin de ki
la ğım su yun dan da sö zet tik. İn san la rı pis li ğin için de yüz dü rü yor lar
ba şın dan aşa ğı ko va lar la dö kü yor lar. Bun la rı ya pan bir an la yış ni -
çin ha va lan dır ma da ki fo sep tik çu kur la rı nı kul lan ma sın? Yü rü yüşü
be ğen me di ğin den, ya da di ğer şey le ri ih lal et mek ten tu ta lım, her
“ne den” için in san lar bu çu kur la rın içi ne atı lı yor du. İti raf lar gün -
de me gel di ğin de vah şet da ha da tır man dı rıl dı. 34. ko ğuş en faz la
iti raf çı nın çık tı ğı yer di. Ela zığ gru bu bu ko ğu şa ko nul muş tu. İti raf -
çı laş tır mak için 34’e az gın bir te rör eş li ğin de yük len me baş la dı -
ğın da en sık kul lan dık la rı araç lar dan bi ri si fo sep tik çu kur la rı ol -
muş. İn san lar sık sık bu ra la ra atıl mış.
- Na sıl ya pı yor lar dı? Tam ola rak na sıl ger çek leş ti ri li yor du bu
aşa ğı lık iş? Bir kaç ör nek ve re bi lir mi si niz?
- Fo sep tik çu kur la rı nın en de ri ni bir met re ci va rın da. Çu ku run
ka pa ğı kal dı rı lı yor, tu tuk lu içi ne atı lı yor. Ka pa ğı ye ni den ka pa ta -
bil mek için tu tuk lu çö mel ti li yor. Son ra da ka pak ka pa tı lı yor. O ko -
ku, ha va sız lık içer de ka lan in sa nı müt hiş zor lu yor; göz le ri yu va la -
rın dan fır lı yor, ken din den ge çe cek nok ta ya ge ti ri yor, sa at ler ce
böy le ka lı yor. Ba zen de tu tuk lu yu ayak la rın dan tu tup baş üstü çu -
ku ra sa lı yor lar, ba şı la ğım su yu na gö mü lü yor. Uzun sü re su yun
için de tu tul du ğun dan o pis su yu yut mak zo run da ka lı yor. Bo ğul ma
nok ta sı na gel di ğin de çe ki li yor, bir kaç ne fes al ma sı sağ lan dık tan
son ra ye ni den ba şa şa ğı dal dı rı lı yor. 1983 Ey lül di re ni şi ön ce si
Meh met Bal lı hüc re ye ge ti ril miş ti. Ken di si nin fo sep tik çu ku ru na
ko nul du ğu nu an lat tı. Di re niş ler son ra sı ar ka daş lar la bir ara ya gel -
di ği miz de gör dük ki, bu uy gu la ma bi rey sel de ğil, top lu, ge nel bir
uy gu la ma. Sa de ce di ren gen, bas kı lar kar şı sın da ira de si kı rıl ma yan

328
in san lar için uy gu la nan bir şey de ğil. Göz da ğı ol sun, her kes ku ral -
la ra da ha iyi uy sun, ve ri len emir ler har fi yen ye ri ne ge ti ril sin, iti -
raf çı laş sın di ye yay gın ca kul la nı lan bir yön tem di.
- Pe ki “tu tuk lu yu çu ku run içi ne so ku yor lar son ra ka pa ğı ka pa -
tı yor lar ve sa at ler ce içer de ka lı yor” de din. Bu ola bi lir mi? İçer de -
ki in san öl mez mi?
- Ka pak az da ol sa ha va sız dı rı yor, ama yi ne de bo ğu lur du ru ma
ge lir sin. O ağır ko ku, gaz, onun bu nal tı cı lı ğı, ye te rin ce ha va al ma -
ma sı in sa nı ölüm nok ta sı na ge ti ri yor, ama fo sep tik çu ku ru na atı lıp
da bo ğu lan ve ölen ol ma dı. Ke rim Boz dağ’ın an lat tı ğı bir ola yı ak ta -
ra lım: Bir gün 28. ko ğuş ta ha va lan dır ma sı ra sın da 17-18 yaş la rın da
Bü lent Kı lıç isim li gen ci is pi yon cu laş tır mak, gö zünü kor kut mak ve
yıl dır mak ama cıy la la ğım çu ku ru na at mış lar. Bü lent’ten, ön ce çı rıl -
çıp lak so yun ma sı nı is te miş ler, so yun duk tan son ra da çu ku ra ko yup
ka pa ğı ka pat mış lar. O sı ra da tu tuk lu lar “eği tim”le ri ne de vam et miş -
ler. Ha va lan dır ma sa a ti bi te ne ka dar o genç in san tam iki sa at bo -
yun ca çu kur da kal mış. Ko ğu şa gi ril di ğin de ka pa ğı açıp onu çı kar -
mış lar, ölüm cül bir ha le gel miş, bo ğul mak üze rey miş. Yı kan ma sı na,
te miz len me si ne izin ver me den el bi se le ri ni giy me si ni em ret miş ler.
- Ya ni la ğım dan çık tık tan son ra tu tuk lu nun yı ka nıp te miz len me -
si ne izin ver mi yor lar.
- Yok… Eğer fır sa tı nı bu lur sa giz li ce yı ka nır. Su var sa ta bii. Su
yok sa öy le do la şa cak tır. Bi linç li ola rak tu tuk lu nun fo sep tik çu ku -
run dan çık tık tan son ra yı kan ma sı na izin ve ril mez. Çu kur da kal mış
ol ma nın et ki sin den kur tul ma sı nı is te mez ler ve uzun va de de sü rek li
onu his set tir me, ya şat ma, et ki sin de kal ma sı nı sağ la ma yı is ter ler.
Tu tuk lu kaş la göz ara sın da ba zen te miz bir be zi vü cu du na sü re bi -
lir, ama tik sin ti nin, psi ko lo jik ra hat sız lı ğın de vam et me si, gi de rek
si nir sel ya pı nın za yıf la ma sı ön le ne mez. O et ki hep ka lır. Bu da za -
ten on la rın he de fi dir. Da ha son ra ki ay lar da ve yıl lar da bir çok in san
uy gu la ma lar yü zün den ak li den ge si ni yi tir di.
- Vü cu dun ya ra-be re al ma sı müm kün, mik rop ka par. Bun lar na -
sıl ola cak? Ha di yı kan ma dı di ye lim, tik sin me duy gu su nun da öte -
sin de bir du rum var, mik rop ka pa cak.

329
- Mik rop ka pan çok. Onu bı ra ka lım da, za ten gar di yan la rın döv -
me sı ra sın da aç tı ğı ya ra lar-be re ler var. Tu tuk lu dü şü yor, ya ra la nı -
yor; öy le ya ra yı te miz le me, ilaç ver me, pan su man yap ma gi bi iş ler
pek yok, is tis na. Eğer re vi re çı ka bi lir se –bu da bü yük bir şans tı–
ya ra sı nı be re si ni pan su man et ti re bi lir. Yok sa her şey o şe kil de de -
vam ede cek tir ve tu tuk lu nun da ya nık lı lı ğı na, di ren ci ne, bün ye si nin
ve mo ra li nin sağ lam lı ğı na kal mış. Nor mal bir ba kım, te da vi yok.
- Pe ki ha va lan dır ma da ko nuş ma ya sa ğı var mıy dı?
- Ta bii… Ko nuş mak ser best ol sa bi le ko nuş mak için za man, im -
kan yok, gar di yan lar sü rek li ha va lan dır ma da tu tuk lu la rı göz lü yor.
İyi yü rü ye me diy se, sü rü ne me diy se, ya da baş ka bir ih lal var sa on -
la rı gö rüp ce za lan dı rı yor. Her şe yin böy le si ne yo ğun ya şan dı ğı sı -
ra da hiç dur ma dan marş söy le yen bir in sa nın ya nın da ki ne bir şey
söy le ye bil me si ko lay mı?
- Hiç mo la fa lan ve ril mi yor mu? Bir kaç da ki ka lık, bir si ga ra
içim lik?
- Ha yır, on lar da ge nel de ol maz. Çok na di ren ola bi lir.
- Gar di ya nın çok is tis na da ol sa si ga ra iç me iz ni ver me si onun
in sa ni yö nü nün be lir me si an la mı na mı ge li yor? Yok sa bu “iz ni”
ver me sin de bi le özel bir bas kı ama cı mı var?
- Her şe yin si lah ola rak kul la nıl dı ğı nı çok ça an lat tık. Bu izin ve
her şe yi öy le yo rum la ya cak sın. Bi raz da ha aça yım: Tu tuk lu la ra ay -
lar ca sü ren si ga ra ya sa ğı da ve ri lir di. Ba zen iki-üç ay te rör es ti rir
aman sız ca, acı ma sız ca dav ra nır lar dı. On-on beş gün bas kı la rı bi raz
ha fif let miş gi bi gö rü nür ler ki, bu ye ni bir sıç rat ma nın, da ha az gın
ge çe cek ye ni bir ev re nin ha zır lık aşa ma sı dır. Bu kı sa ara, top lu ölüm
le rin peş pe şe gel me me si için ve ri lir di. Ol duk ça bi linç li ve uz -
man ca bir tu tum ser gi le nir di. He men öl me ni is te mi yor, iha ne ti ger -
çek leş tir mek, plan la rı nı uy gu la mak için za ma na ya yı yor. Vah şet
baş dön dü rücü hız la ge liş me si ne rağ men düş man bi linç li bir ekip
ça lış ma sıy la önünü ge çi ci ola rak bi raz kes mek is ter. İn san vü cu du -
nun di ren ci ni, da ya nık lı ğı nın sı nır la rı nı dik ka te alır lar. Top lu im -
ha yı bir den ger çek leş tir me yi amaç la rı na uy gun gör mü yor lar. Ta bii
bu nu ya par ken bir de özen dir me, ya şa mın tat lı ol du ğu nu, dün ya

330
ni met le ri nin hâlâ var ol du ğu nu gös ter me tak ti ği ne baş vu ru yor. Sık
sık tu tuk lu ya iki-üç ay sü ren kan tin ya sa ğı ve ril di ği ni söy le dim.
Ama bir gün kan tin alış ve ri şi yap tı rı yor. “Ba kın iş te ya şam gü zel -
dir! Ye ne cek, içe cek ni ce şey var” der ce si ne. Ay rı ca tu tuk lu nun ai -
le si, sev dik le ri ge li yor, az da ol sa on la rı gö rü yor, tu tuk lu her ne
ka dar ce hen ne mi ya şa sa da on lar da bir ya şam öge si bu lu yor. İda -
re nin ya rım da ki kay la da ol sa gö rüşü sür dür me si nin, tüm den ya -
sak la ma ma sı nın al tın da ya tan bir an lam da ya şa ma ümi di nin ke sil -
me si ni tüm den is te me me si dir. Ya ni bir yan dan ölüm, iş ken ce, vah -
şet da ya tı lır ken, di ğer yan dan da ya şa ma ait gü zel lik le rin ucu nu
gös ter me ve on dan ya rar lan ma nın, ni met le ri ni kul lan ma nın, sa hip
ol ma nın yo lu nun bü tü nüy le bo yun eğ mek ve iha net et mek ten geç -
ti ği me sa jı ve ri li yor. Di yor ki: “Şim di bir ucu nu gör dü ğün ya şa mın
bü tü nü ne sa hip ol mak is te mez mi sin? Kan tin den her şe yi ya sak sız,
en gel siz al mak, ai len le, sev dik le rin le da ha ra hat gö rüş yap mak,
çay ve si ga ra iç mek ‘ya şa mak’ is te mez mi sin?.. Eğer is ter sen yo lu
bel li dir: İha net et!” Böy le yön tem ler le tu tuk lu nun di ren ci nin, da -
ya nık lı lık sı nır la rı nın zor lan ma sı, kı rıl ma sı amaç la nı yor. Ya şa mın
gü zel lik le ri, ba zı cez be di ci yön le ri gös te ri le rek ya şa ma umu du nu
yi tir me me si sağ lan ma ya ça lı şı lı yor. Ama bu, ya şa mın se ni vur ma -
sı, iha net et tir me ara cı ola rak kul la nıl ma sı ama cıy la ya pı lı yor. Ya -
şa ma nı is te dik le rin den ve ya acı yıp bi raz in sa fa gel dik le rin den de -
ğil, son de re ce bi linç li, pro fes yo nel uz man lar ca yü rür lü ğe ko nu lan
iha net et tir me pla nı nın bü tünlüğü için de dav ra nı lı yor.
- Çok kar ma şık ve içi çe geç miş sü reç ler le, tu tum lar la örü len bu
bü tün cül pla na bak ma sı nı bi len bir göz, he men sı rı tan “iha net”
amaç lı ba sit ger çe ği gö re bi lir de ğil mi?
- Ta bii, bak ma sı nı bi lir sen. Eğer bir gaf let ve si ya si kör lük, ken -
di ni al dat ma için de de ğil sen bu ba sit ger çe ği an la ma ya cak bir du -
rum yok.
- Ye ni den ha va lan dır ma eği tim le ri ne dö ner sek, du var dip le -
rin de jop la rıy la bek le yen, tu tuk lu la rı ku şat mış çok ça gar di yan
olur muy du?
- Ona hiç ge rek yok. Bir tek as ker ye ti yor as lın da. Sis tem ku ru -

331
lup yer li ye ri ne otur tul duk tan son ra, tek bir as ke rin düğ me ye bas -
ma sı ye tip de ar tı yor. Ama yi ne de her blo ğun ça vu şu, on ba şı sı,
her ko ğu şun gar di ya nı ve bir de yar dım cı sı var. Ha va lan dır ma ya
bun lar ge li yor, eği tim yap tı rı yor, de net li yor, iş ken ce ya pı yor, ce za
ve ri yor. Fa kat ba zen özel yö nel me ler olur. Di ye lim iti raf yap tır ma -
yı önü ne koy muş ve ya ba zı “suç”la rı nın kar şı lı ğı ola rak ko ğuş la rın
hep si nin ya da bir ka çı nın ce za lan dı rıl ma sı, yıl dı rıl ma sı ge re ki yor;
yir mi-otuz gar di yan bas kı na ge lir. Gü ya eği tim yap tı rır lar, tam bir
vah şi lik ser gi le nir. Bas kın bi tip de git tik le rin de ar ka la rın da bir sa -
vaş mey da nı ve in le yen in san lar bı ra kır lar.
- İna nır mı sı nız, siz le rin 1981-83 yıl la rı ara sın da ha va lan dır -
ma ya çık ma mış ol ma nı za ne re dey se se vi ne ce ğim!
- Biz ler çık ma dık, ama ar ka daş la rı mı za, in san la rı mı za bu ce hen -
ne mi gün ler ya şa tıl dı. 35’in ko nu mu nun fark lı ol ma sı, yö nel me nin
bu den li kor kunç bo yut la rı na ta nık ol ma mı zı en gel le di. Ama hüc re -
le rin gö re ce da ha ra hat mış gi bi gös te ril me me si ge re kir. İş ken ce ora -
da da her yö nüy le ya şa tıl dı, biz ler de pek çok şey le kar şı kar şı ya kal -
dık. İda re 35’te ko ğuş lar da ki ka dar per va sız laş ma sa da pek çok şe ye
ta nık ol duk.
- 1983 Ey lül’üne ka dar ha va lan dır ma ya çık ma dı nız, on ca ara -
dan son ra ilk kez ha va lan dır ma ya çık tı ğı nız da ne ler his set ti niz?
“Cen ne te düş tük” mü de di niz?
- Bu da çok ay rı bir duy gu. Ör nek le ye yim: Bi raz köy ya şa mı nı
bi len ler da ha iyi an lar. Köy de sert ge çen bir kış mev si mi bo yun ca
ku zu lar, at lar dı şa rı sa lın maz. Ha va lar gü zel le şin ce ça yı ra sa lı nır -
lar. İş te o an on la rı gör mek ge re kir. Se ke se ke, ke yif için de sa ğa
so la ko şar lar. Bir can lı lık, bir ha re ket, bir oy naş ha va sı. Biz de de
öy le! Hem da ha dar bir yer den da ha ge niş bir ye re geç me, açık ha -
va ya çık ma, hem de ar ka daş lar la be ra ber vol ta at ma, içi çe ka rış -
ma. Hüc re ka pı la rı nın hep ka pa lı ol ma sı yü zün den ar ka daş la rı mız -
la ha va lan dır ma da gö rüş me ye li yıl lar ol muş. Bu ba kım dan da ha -
va lan dır ma da on lar la yan ya na, yüz yü ze ele le gel me nin, ku cak laş -
ma nın da ha ay rı bir an la mı olu yor. Öte si ha va lan dır ma sü re si de
ol duk ça kı say dı. Gün bo yu ya rım sa at le sı nır lıy dı. Da ha son ra sa -

332
bah ve öğ len yir mi şer da ki ka lık iki pos ta ha lin de çı ka rıl ma ya baş -
lan dık. Ocak 1984’de ye ni den sal dı rı baş la yın ca ha va lan dır ma ya
çı ka rıl ma ya sak lan dı. Ma yıs’a ka dar ya sak sürdü. Ki, di re niş
Mart’ta so nuç lan mış tı, ama Ma yıs’a ka dar oya la dı lar.
- Ya ni o kı sa ev re si zin için bir so luk lan ma dö ne mi mi ol du?
- Evet… 1983 Ey lül di re ni şi ve son ra sı çok kı sa bir sü rey di.
Ken di mi zi ye te rin ce to par la ya ma dı ğı mız, ama kıs men ra hat la dı ğı -
mız bir dö nem ol du.
- O dö nem de ko nuş mak hâlâ ya sak mıy dı?
- Yok, ar tık tes li mi yet kı rıl mış, ay rı bir dö ne mi ya şı yo ruz. Bir
yer de tam bir öz gür lük, top lum sal dev rim ha va sı var. Bir dev rim
na sıl ya şa nır sa, halk na sıl ki coş ku lu dur; mey dan la ra dö kü lür, kut -
lar, ce za e vin de o coş ku var. Bir bü tün ola rak zu lüm du var la rı pat la -
tıl mış, bent ler yı kıl mış, ya sak la rın hep si kal dı rıl mış ve sü reç ten al -
nı nın akıy la çı kan in san lar bir ara da lar, ha va lan dır ma da yan ya na lar.
- O ha va yı bi raz an la tır mı sı nız? Ge ri de bı ra kı lan zor yıl lar ve
o yıl lar dan son ra ilk kez bi ra ra ya ge li yor su nuz, ara nız da na sıl bir
duy gu akı şı olu yor, bir bi ri ni zi na sıl kar şı lı yor su nuz?
- De di ğim gi bi tam bir top lum sal dev rim son ra sı, bir can lı lık,
bir ha re ket li lik ya şa nı yor. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi bir bil me ce
as lın da. Bi zim için de he nüz bir bil me ce. Hüc re de yıl lar ca ya şa mı -
şız, yüz ler ce ar ka da şı mız ko ğuş lar da na sıl ya şa mış, ne ol muş, kim
ne et miş, ne du rum da dır? On la rı me rak edi yo ruz, on lar da bi zi.
Ne ler dü şün mü şüz, ne ler his set mi şiz ve ta sar la mı şız bun lar kar şı -
lık lı, ha re ket le ak ta rı lı yor. Ar ka daş lar hiç dur ma dan bir bi riy le ko -
nu şu yor, bir şey ler an la tı yor, öbek ler oluş muş, özel lik le hüc re de ki -
le rin et ra fın da yo ğun laş ma lar olu yor. Me rak et ti ği miz şey le ri so -
rup öğ re ni yo ruz, bir ba kı ma da ör güt sel iliş ki le ri mi zin ça tı sı nı, is -
ke le ti ni ye ni den ku ru yo ruz.
- Fı kır fı kır kay na yan bir sev gi ha le si gi bi miy di niz?
- Öy le… Mu az zam bir içi çe geç me var. Her şe yi ak tar ma, bir bi -
ri ni bü tün le me, duy gu ve dü şün ce ler bö lü şü lü yor. Ay rı ge çen ay la -
rı nı yıl la rı nı sa na ak tar ma yı, se nin onu bil me ni is ti yor, bu nu an lat -
ma sı nın ih ti ya cı nı du yu yor. Se nin de ih ti ya cın var; öğ ren mek, kav -

333
ra mak ona gö re çö züm ler üret mek zo run da sın. Ve biz ko ğuş lar da
olup bi ten le rin bir ço ğu nu o sü reç te, ha va lan dır ma soh bet le rin de
öğ ren dik. Uzun yıl lar ko ğuş lar dan tec rit edil me si nin bo yut la rı nı ve
de rin li ği ni da ha iyi gör dük. Sa de ce bi ze yan sı yan mah ke me ler de ki
tu tum la rıy dı, gi diş-ge liş te ki da yak lar dı, ha va lan dır ma lar dan ge len
ara lık sız marş ve çığ lık ses le riy di. Din le dik çe da ha iyi kav ra dık ve
an la dık. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi la bi ren tin de kim düş müş, kim
is pi yon cu ol muş, han gi uy gu la ma lar la kar şı laş mış, olan-bi te ni, ya -
şa na nı ak tar dı ar ka daş la rı mız. Ya ni bir ba sı me vi ne gir di ği miz de
na sıl bir ha re ket li lik, can lı lık, ma ki na la rın tı kır tı sı var sa, biz de de
ya şa nan onun ben ze riy di. Hüc re le re gi diş-ge liş –ka pı la rı da o ara
aç tır dık– ilk gün ler de bu can lı lık için de akıp git ti. Za man ba kı mın -
dan so ru nu muz var dı, yet mi yor du. Sü rek li çık mak is ti yor sun, ama
ya rım sa at ha va lan dır ma hak kı nı kul lan mak için gün bo yu bek li -
yor sun. O ya rım sa a ti bek le mek ay rı bir azap. Çı kı yor sun ve bir
çır pı da bi ti yor. Za ma na hük met mek is ti yor sun, ama dur du ra mı yor -
sun. O yo ğun lu ğun hep si ni çok üst dü zey de ya şı yor sun.
- Ger çi da ha son ra ki bö lüm ler de di re niş son ra sı sü re ci ele ala -
ca ğız, bu an lam da is ter sen ha va lan dır ma ko nu su nu bu bo yu tuy la
bu ra da bi ti re lim.
- Ola bi lir.
“Dev rim ci” dev rim ci ye di yor ki,
“pa ra sı ol ma yan pi de ye me sin!”
- An la şı lı yor, ko ğuş mev cut la rı nor ma lin çok üze rin de. Ka la ba -
lık ol ma ne tür den so run lar do ğu ru yor du?
- E-Ti pi’nin nor mal mev cu du 400 ki şi lik. Da ha 12 Ey lül gel me -
den ka la ba lık laş mış ve sa yı ola rak mev cu dun çok üze ri ne çık mış -
tık. 20 ki şi lik ko ğu şa 80-100 ki şi ko nu lu yor du. İki ki şi ye bir ya tak.
Ran za lar de mir di ve çift kat lıy dı; kal dır dı lar, ye ri ne tah ta dan üç
kat lı ran za koy du lar ve bin ler ce in sa nı o da ra cık ye re sığ dı ra bil di -
ler. Öy le olu yor du ki ba zen iki şer iki şer ya tı rıl dı ğı hal de yer kal -
mı yor in san lar yer de ya tı yor du. Üst kat lar da atöl ye ni ye ti ne ya pı -

334
lan bü yük sa lon lar var dı, ama tu tuk lu sa yı sı faz la ol du ğu için hep si
ko ğu şa çev ril miş. Nor mal ola rak tu va le ti de yok, son ra dan bir tu -
va let ek len miş. 1981 ön ce si kı sa sü re kal dı ğım 29. ko ğuş böy ley -
di. 1983 Ey lül di re ni şin de ko ğuş la rı gez me ola na ğı bul du ğu muz da
gör dük ki, bu ko ğuş la rın için de bir tu va let da ha yap mış lar ve önü -
ne per de çek miş ler. Bu ra la rın 100-200 ki şi lik mev cu du var. Her
şey prog ram lan mış; eği tim dir, sa yım dır, sı ra dır. Bu in san la rın do -
ğal ola rak tu va let ih ti ya cı olur ve onu gi der mek ku şa tıl mış iliş ki ler
için de baş lı ba şı na bir azap. Gün ler ce tu va le te gi de me yen, bu na
za man bu la ma yan in san lar var. Sa bah ya ta ğın dan kal kıp sa yım dü -
ze ni ne ge çin ce ye ka dar olan sü re de tut sa ğın en faz la ya rım sa a ti
var; ye me ği ni yi ye cek, tu va let ih ti ya cı nı gi de re cek, tra şı nı ola cak.
Man za ra yı gö zö nü ne ge ti rin. Bun la rı yap mak için 100-200 in sa nın
ay nı an da fa a li ye te geç ti ği bir or tam dü şü nün. Bu çok müt hiş bir
kar ma şa ve bü yük bir ko şuş tur ma.
- 200 ki şi sa de ce kü çük tu va le ti ni yap sa bu za man yet mez.
- Ta bii… Bir-iki göz tu va let ki me, na sıl ye te cek? Has ta olan in -
san da çok; ki ar tık stres, ye mek ve bes len me dü ze yi nin bo zuk lu ğu
bir çok in san da has ta lık la ra ne den ol muş, ba ğır sak bo zuk luk la rı,
mi de ra hat sız lık la rı, sık sık rast la nan ka bız lık. İn san la rın ih ti yaç la -
rı nı kar şı la ma la rı müm kün de ğil. Bu ko şul lar bir çok has ta lı ğın ge -
liş me si ve yay gın laş ma sı nın baş lı ca ne de ni dir. An cak tu tuk lu ge ce
ris ki gö ze al mış sa nö bet çi ye gö rün me den tu va le te gi der, ih ti ya cı nı
gi de rir. Ni te kim böy le dav ra nıp ya ka la nan, ce za lan dı rı lan pek çok
in san ol muş tur. Ko ğuş ha va sı nın kir li li ği de var. Ki şi ba şı na dü şen
te miz ha va mik ta rı ka la ba lık ko ğuş ta da ha da aza lır. Ko ğuş lar ha -
va sız lık tan ko ku yor.
- Bu tu va let ko nu su na bi raz da ha de ği ne lim is ter sen. Bü yük tu -
va let so ru nu nu na sıl çö zü yor su nuz? Her ke se bir kaç da ki ka ayır sa -
nız, bu yüz ler ce da ki ka eder. Lis te mi çı ka rı yor du nuz, grup mu
oluş tu ru yor du nuz, sı ra mı var dı? Eğer sı ra var sa ih la li du ru mun -
da ne olu yor du?
- Sö zünü et ti ğin şey le rin baş lı ba şı na bir so run ve tu tuk lu la rın bi -
raz da be ce ri si ne, bir bi ri ni an la ma, bir bi ri ne yak la şı mı na bağ lı kal mış

335
ko nu lar. Za man za man so run ha li ne gel me, bir bi ri ne küf ret me, kav -
ga ya var dır ma ya şan dı ğı gi bi, ko ğuş ta ki so rum lu dav ra nan in san la rın
ya tış tı rı cı yak la şım la rıy la çö züm len di ği de ol muş tur. Ör ne ğin acil
du rum da olan la ra ön ce lik ve ril me si gi bi. Di ye lim ar ka da şın bi ri iki
gün bo yun ca hiç tu va le te çık ma mış, ya ni bu ko nu da ken di si ni sı kı yor
ve o sı kı şık lık ta tu va le te gi de mi yor. Za ten nor mal bir bes len me ol -
ma dı ğı için, bü yük tu va le te sık gi dil mi yor. Kü çük tu va let ise özel lik -
le kış ay la rın da bi raz so run dur. Sık sık gi di lin ce kuy ruk lar olu şur, o
bek le me an la rın da ki mi tar tış ma lar ya şa nır… Yaz ay la rın da ise za ten
faz la mik tar da su ol ma dı ğı, içil me di ği için tu va let so run ol maz. Eğer
bi yo lo jik, psi ko lo jik vb. açı dan in ce le ne cek olur sa, Di yar ba kır la bo -
ra tu va rın da bi li me kat kı ola cak çok şey or ta ya çı kar. Tıb bın iler le me -
si ne epey kat kı la rı olur!.. Öte si bu sü reç te za ten in san la rın ço ğu mi de
has ta sı ol muş, de ği şik has ta lık la ra ya ka lan mış…
- Bu ko nu yu şu nun için sor dum. Ma mak’ta ol du ğu muz gün ler de
bü yük ko ğuş lar dan bi rin dey dik. Yüz ki şi lik mev cu du muz, dört tu -
va le ti miz var dı. Bu na rağ men bü yük tu va let so ru nu hiç bir za man
tam an la mıy la çö züm len me di… Şim di siz 200 ki şi den ve tek bir tu -
va let ten söz edi yor su nuz!..
- Ama ola yı “ger çek an la mıy la çöz me” ola rak ele al ma mak ge -
rek. Bil di ği miz an lam da bir çö züm süz lük so nu na ka dar hep ya şan -
dı. Bu dö nem de tu tuk lu la rın her han gi bir ih ti ya cı nı nor mal öl çü -
ler de gi de re bil di ği tek bir an yok tur… O ka la ba lık ta böy le so run -
lar ya şa nır ken, kir li lik ve ha va sız lık da bü tün ya kı cı lı ğıy la ya şa ma
sı zı yor. Su ve ril mi yor, te miz lik ya pıl mı yor, bit len me, ter, ko ku,
kir… Ko ğuş ta du ra bil mek ola nak sız. O or ta mı ya şa ma mış bir in -
sa nın ko ğu şa gir di ğin de emi nim ki ya pa ca ğı ilk iş eli ni bur nu na
gö tür mek, ya da eğer müm kün se ge ri dö nüp kaç mak ola cak tır. Tu -
tuk lu nun yir mi dört sa at so lu mak zo run da bı ra kıl dı ğı o ha va yı sa -
yım za man la rın da su bay lar so lu ma sın, ra hat sız ol ma sın di ye ön -
lem alır lar dı. Ko ğuş la ra gir me den ön ce o pis ve ağır ha va yı tu tuk -
lu la rın pa ra sıy la sa tın al dık la rı par füm ler le sprey ler le gi der me ye
ça lı şır lar dı. Sprey ler kı sa bir an lı ğı na da ol sa ağır ko ku yu bi raz da -
ğı tı yor, kat la na bi lir ha le ge ti ri yor du.

336
- O par füm ler siz de mi du ru yor du?
- Tu tuk lu la rın pa ra sıy la alı nı yor, ama ko ğuş so rum lu su na sa yım
sı ra la rın da kul la nıl mak için ve ri li yor, kul la nıl dık tan son ra ge ri alı -
nı yor du. Sprey ler ko ğuş dı şın da gar di ya nın de ne ti min de. Su bay la -
rın an cak par füm ko ku la rıy la içe ri gi re bil di ği bir or tam da bin ler ce
in sa nın ay lar ca, yıl lar ca ya şa tıl ma sı da in san lık su çu ve bü yük bir
iş ken ce dir.
- Pe ki o ağır ha va yı gi der mek için ko ğuş pen ce re le ri ni aç mı yor
muy du nuz?
- Pen ce re le rin açıl ma sı ya sak tı. Si ga ra da içil se, or ta lık du man -
dan ge çil me se de, her ta raf mez ba ha gi bi kok sa da pen ce re nin açıl -
ma sı ke sin lik le ya sak tı. Eğer açı lır sa o da an cak gar di ya nın em ri
ve iz niy le olur. Tu tuk lu ken di ba şı na gi dip pen ce re le re uza na maz.
Ara sı ra tu va let pen ce re le rin den bir ya rım sa at ka dar izin le açı la bi -
lir. Ha va sız lık tan bu na lan bi raz so luk lan mak için ora ya gi der…
Ba zen sı kı lır sın, ru hun sı kı lır, pen ce re le ri ar dı na ka dar aç mak is -
ter sin, or ta lık buz kes se, don du ru cu bir so ğuk da ol sa, yi ne de aç -
mak is ter sin, ama bu nun müm kün ol ma dı ğı nı gö rür sün. Te miz ha -
va ya du yu lan öz le mi gi de re bil mek gar di ya nın iki du da ğı ara sın da -
dır… Bun lar in san da kar ma şık duy gu la rı ya şa tır; mu az zam bir öf -
ke, kin, ça re siz lik, bir bo ğu cu luk, ha va kir li li ğin den ile ri ge len bo -
ğu cu lu ğun ya nın da ru hi sı kın tı, ya pı lan edi len kar şı sın da his set tik -
le ri nin se ni boğ ma sı, bo ğa zı na sa rıl ma sı gi bi da ha pek çok kar ma -
şık duy gu lar top la mı olur sun. Fe rah la mak, ru hen din gin leş mek is -
ter sin, ama bu nun or ta mı nı bu la maz sın. Ve za ten her şey o do ğal
in sa ni or ta mı bu la ma man için dü zen len miş tir. Hem o or ta mı bu la -
ma ya sın, hem sağ lı ğın bo zul sun, hem de ru hen çü rü ye sin di ye bi -
linç li ce ya pı lan şey ler… Gar di ya nın her ke se be şer si ga ra bir den
yak tı rıp içirt ti ği ni söy le dik. Göz gözü gör mü yor, her ta raf du man
için de, ne fes ala mı yor sun. Bu nu ni çin yap tı rır? Al tın da ki amaç ne
ola bi lir? Bu so ru la rın ya nı tın da ya tar Di yar ba kır ger çe ği.
- Pe ki siz ler ko ğuş için de ken di niz ce ha va lan dır ma ter ti ba tı
yap maz mıy dı nız? Ör ne ğin çar şaf lar la…
- Yok, izin ver mi yor lar. 35’te bu nun ola na ğı yok, hüc re de sin.

337
Ko ğuş lar da da hiç izin ver me miş ler. Te miz ha va al ma nı is te se ni ye
bu nu yap sın? Al ma man, ha va sız kal man, bu nal man, has ta lan man
için ya pı yor… İzin ve ril se bu den li bo ğu cu ol maz. Ko ğu şun dörtbeş
pen ce re si var, pen ce re ler açı lır sa so luk la nı lır, ama açıl maz, ya -
sak. Öy le ki pen ce re per vaz la rı açıl ma ya açıl ma ya pas lan mış…
- Siz ör ne ğin çar şaf lar la ha va yı devr-i da im et mi yor muy du nuz?
- Ko ğuş ta as ker den izin siz çar şaf la rı alıp, or ta ye re çı kıp sal la ya -
maz sın. İzin is ter sen za ten ver mez. Di ye lim ki çar şa fı sal la dın, ne yi
ne re ye dev re de cek sin? Pen ce re ler ka pa lı ol duk tan son ra kir li ha va yı
çı kar tıp te miz ha va yı na sıl ala cak sın? An cak o da pen ce re le rin açık
ol ma sı du ru mun da ya pı lır. Ba zen tu tuk lu ris ki gö ze alır, pen ce re le ri
azı cık ara lar, tam kar şı dan ba kıl dı ğın da gö rül me ye cek ka dar ara la -
ma ya ça lı şır. Ama kar şı da gö zet le me de lik le ri ol du ğu için bu nu ya -
pa mı yor sun. Bel ki tu va let te ki pen ce re le ri azı cık aç tı rır sın, an cak
böy le ka ça mak lar ya pı la bi lir.
- Ki şi ba şı na kaç san ti met re yer dü şü yor du? Bu ka la ba lık ta her -
hal de san tim lik bir he sap ge re ki yor.
- Her hal de 60-80 cm. ara sı dır. Hem bü yük ko ğuş lar da 200-250
in sa nın bir lik te ya şa tıl dı ğı za man lar da ki şi ba şı na ne ka dar yer dü -
şe bi lir ki? Bel ki ya rım met re bi le yok tur. O den li bir ka la ba lık, üst
üs te yı ğıl ma var. Bı ra kın di ğer so run la rı ka la ba lık ol ma bi le, baş lı
ba şı na bir so run ve yüz ler ce ek so ru nu be ra be rin de ge ti ri yor. Ye -
mek ma sa sı ve san dal ye yok. On lar aran maz bi le. İn san lar ye re çö -
me lip yi yor.
- Ni çin ma sa ver mi yor lar?
- Ma sa ya sak. 2000-2500 in sa na za ten o ko şul lar da is te sen de
ma sa ve re mez sin. Ma sa ver di ğin de o ko ğuş ta “eği tim” ya pı la maz.
Ha va lan dır ma ya çı kar ma dık la rı sa at ler de içer de ye rin de say dı rıp
marş söy let tik le ri ni ifa de et miş tik. Di ye lim ma sa var, bu işi ya pa -
bil mek müm kün ola bi lir mi? Ola maz!
- Ya ni bir an lam da ko ğuş için de her şey si zin de ğil, on la rın bas -
kı po li ti ka la rı nı ger çek leş tir me de duy duk la rı ge rek si ni me gö re dü -
zen len miş, öy le mi?
- Evet… Her şey tes lim al ma, iha net et tir me nin öl çü le ri ne gö re

338
ele alın mış, ayar lan mış. Ko ğuş çok ka la ba lık tır, ye mek bir kaç pos -
ta ha lin de ye nir. Bi rin ci pos ta otu rur, üç-dört ki şi bir ta bak tan yer.
On lar kal kar ikin ci pos ta, son ra da üçüncü pos ta “ye mek dü ze ni”ne
ge çer. Her ke sin bir lik te otu rup ye mek ye me si ne ola nak da yok tur.
- Ye mek le rin çok az ol du ğu nu an lat mış tın. O ha liy le doy mak
müm kün de ğil. Pe ki bu ara da ye me ği pay la şım da çar pı cı dav ra -
nış lar, olay lar olu yor muy du?
- Evet, iki yön lüsü de var. Hem de çok kötü ve çok duy gu lan dı -
rı cı bi çim le riy le. Ar ka daş la rın bir kıs mı has ta dır. Ve rem dir. Beş ki -
şi ye bir ta bak ye mek düş müş, için de bir par ça et var. O, has ta ya
da da ha za yıf düş müş ar ka da şa ye di ri lir di. Bir de ter si olur du. Ör -
ne ğin 26. ko ğuş DDKD’li le rin yo ğun ola rak bu lun du ğu bir yer di.
Üst dü zey yö ne ti ci le ri bu ra day dı. On la rın ya nın da Par ti zan cı’lar,
ta raf tar ve sem pa ti zan la rı mız da var. Ka rı şık ya ni. Bir ara ge çi ci,
kı sa bir sü re pa ra mız la pi de alın dı ğı nı da an lat mış tık. Ek mek yet -
me di ğin den ve aç lık çe kil di ğin den pi de sa tın alı nı yor. Pa ra sı ol ma -
yan in san lar da var. O tes li mi yet ko şul la rın da bir ko mün, da ya nış -
ma ola yı ya yok, ya da çok az. Bi ze an la tı la na gö re, 26’da o sı ra lar
ko mün yok muş. Ba zı tu tuk lu la rın pa ra sı gel mi yor, ol ma yan la ra
borç ve ri li yor. Borç sü re si uza yın ca DDKD’li ler “Pa ra sı ol ma yan
pi de ye me sin!” de miş. Ta raf tar la rı mız dan ba zı la rı köy lü dür, on la -
rın bu çir kin ta vır la rı na içer li yor, ye mi yor lar. DDKD’li le rin pay la -
şım da ki dev rim ci, adil ol ma yan olum suz tu tum la rı bu ka da rıy la da
sı nır lı kal mı yor. Ve ri len ka ra va na nın, iç me su yu nun ço ğu nu ken di -
le ri ne ayı rı yor lar. Ar ka daş la rı döv me le ri bi le ya şan mış, ko ğuş ta
ay rı bir bas kı me ka niz ma sı ge liş tir miş ler. Pa ra sı olan mey ve su yu
alı yor. Hem su ih ti ya cı gi de ri li yor, hem de ba zen tı raş ta kul la nı lı -
yor. Pa ra sı ol ma yan ala mı yor, içe mi yor, ama on lar içi yor. Ar ka daş -
la rı mı zın pa ra sı bit ti ğin de, o su suz luk ko şul la rın da bu ola nak tan
da yok sun ka lı yor lar. Bi raz da ha ya kın dan ba kı lın ca bun la rın çok
ağır du rum lar ol du ğu gö rü lür. 26’da ka lan o ar ka daş la rı mız la da ha
son ra kar şı laş tık, soh bet et tik. Adam o vah şe ti, iş ken ce yi, zulmü,
düş ma nın yap tı ğı nı bir yer de önem se mi yor, ama bu ola yı unu ta mı -
yor, yü re ği ne otur muş, “ben bu nu unu ta mam, bi ze biz den gi bi gö -

339
zü ken ler ta ra fın dan bun lar ya pıl dı. Pa ra mız yok di ye aç bı ra kıl -
dık, ken di le ri önü müz de utanç duy ma dan yer ken, biz bir kı yı da on -
la rı sey ret mek zo run da kal dık” di yor. Biz de de bi rey sel leş me, ben -
cil leş me, kü çük-bur ju va ben cil li ği, ken di ne dö nüş az de ğil di. Ay nı
hüc re de dir, da va ar ka daş la rıy la bir lik te dir, ama ki mi si zen gin, ki -
mi si yok sul dur, bu na rağ men ge len pa ra yı bö lüş me yen de var! Ya -
nın da ki bis kü vi yi yor, di ğe ri aç ka lı yor! Bun lar yı kım ge ti ren şey -
ler. İn sa ni iliş ki le ri, ar ka daş lık iliş ki le ri ni yı kan, bom bar dı man
eden şey ler. İş te o ko şul lar da 35’te ka lan, bi zim da va dan yar gı la -
nan, bi raz sı nır sız bü yü müş, ai le içi di sip li ni ka bul et me miş dik ka -
fa lı, inat çı bir ar ka da şı mız var dı. Oku muş, te o ri yi bi len bi ri de ğil -
di. Düş ma na kar şı tav rı da iyi. Si ga ra sı bi ti yor, ya nın da ki ler si ga ra
ver mi yor lar. Yi ye ce ği bi ti yor ver mi yor lar. So nun da da ya na mı yor
ve ta vır ko yu yor. Si ga ra yı da, yi ye ce ği de zor la alı yor. “Ben alıp
yi ye ce ğim, bu, hal kın pa ra sıy la alın mış, halk ge tir miş” di yor. Bel -
ki o an lık bir tep ki, kız gın lık la da ol sa son de re ce ye rin de ve doğ ru
bir ta vır. O ki, ger çek ten hal kın pa ra sı.
- Sez gi sel dü zey de bi lin ce vur ma du ru mu ya şan mış de ğil mi?
- Ger çek ten hal kın ma lı dır, ana mız ba ba mız da ge tir se öy le dir. Ki
ai le le ri miz, hal kı mı zın bir par ça sı dır. Biz de halk adı na yo la çık mı -
şız. Onun, halk de ğer le ri nin or tak ve kar deş çe bö lü şül me si hal kın
ev lat la rı açı sın dan ge rek li dir. An lat tık la rı mız bel ki yü zey sel, ba sit
şey ler, ama bi raz açıp ir de len di ğin de si ya sal, top lum sal, in sa ni açı -
dan son de re ce olum lu ve olum suz et ki le ri olan bir bo yut.
- Pe ki ken di eş ya la rı dı şın da ka lan ka ra va na nın da pay la şı mı
ki mi za man so run ya ra tır mıy dı?
- Böy le so run lar ko ğuş lar da ya şan mış. Ki şi sel ko nu mu nu ar ka -
daş la rı üze rin de kul la nan lar ol du ğu gi bi, ken di gru bu nu gö ze te rek,
ko ğuş so rum lu su nun ve ya ye mek da ğı tı cı nın ken di le rin den ol ma sı
avan ta jı nı kul la na rak ay rı ca lık lı dav ran ma, ta bak la rı na da ha faz la
ye mek koy ma gi bi şey ler ya şan dı. 26. ko ğuş bu na ör nek tir. Ba zen
şu olu yor muş: İs pi yon cu dur, ida re nin ada mı dır kim se bu la şa mı yor,
bir şey di ye mi yor. Ka ra va na ge lir, adam gi der ta ba ğı na is te di ği ka -
dar dol du rur, di ğer le ri ne ne kal dıy sa on lar da onu bö lü şür. Bun la rı

340
aç mı yo ruz. Faz la ge rek de yok. Ge nel uy gu la ma, yö ne lim, man za ra
an la şıl dı ğın da bun la rın ha liy le en uç nok ta da ya şan dı ğı nı gö re ce -
ğiz. Adam ge nel ola rak bö lüş me duy gu sun dan yok sun; köy lü dür,
hep bi rey ci ya şa mış, ce za e vi ne düş müş, aç tır, düş ma nın po li ti ka sı nı
iyi kav ra ya mı yor. Ve o po li ti ka de ği şik bir bi çim de ona yan sı yor.
Ya pı lan lar kar şı sın da dol muş tur, pat la ma ya ha zır dır, bo şa la cak yer
ara mak ta dır, en kü çük bir ne den yü zün den hır sı nı ar ka da şın dan al -
ma, ar ka da şıy la kav ga et me, kar şı laş tı ğı uy gu la ma lar dan, ye di ği
da yak tan, gördüğü iş ken ce den onu suç la ma, onun aley hin de ol ma
ve kız gın lık, küs me, tüm bun la rın hep si şu ve ya bu bo yut ta, şu ve -
ya bu bi çim de ya şa nı yor. Bi ri si yü zün den bü tün ko ğu şa ce za ver -
me nin yay gın bir yön tem ola rak kul la nıl dı ğı nı söy le miş tik. Böy le
du rum lar, ko ğu şun ce za lan dı rıl ma sı na ne den olan in sa na yö ne li mi
be ra be rin de ge ti re bi li yor. İda re ko ğu şu ona kar şı kış kır tı yor. Bu çı -
kış sız bir du rum, bü tün in sa ni ve ki şi sel is tek le rin bas tı rıl ma sı, kul -
la nıl ma sı, in san lar da de ği şik sap kın an la yış la rı da üre ti yor. Ya ni
bas kı ko şul la rı sa de ce in san la rı bir bi ri ne kar şı ta ham mül süz, an la -
yış sız ol ma gi bi ko nu lar da kıs tır mı yor, çok da ha va him, çok da ha
çar pı cı bo yut ta olay lar ve sap kın lık lar ola rak da or ta ya çı kı yor.
Şim di de ni le bi lir ki, bu ateş çem be ri ve vah şet le yüz yü ze ka lan in -
san la rın cin sel yön de bir sap kın lı ğa gi re bil me si na sıl olu yor. Nor -
mal de ak lı na gel mez, ama ba kı yor sun bu dö nem de ba zı tu tuk lu lar
ara sın da cin sel sap kın lık or ta ya çık mış.
- Na sıl ya ni? Tu tuk lu lar ara sın da cin sel iliş ki mi var dı?
- Çok de ni le mez, ama ce za e vin de da ha ön ce hiç ol ma yan, nor -
mal ko şul lar da rast la nıl ma yan, bu dö nem açı ğa çı kan, ba zı tu tuk -
lu lar ara sın da ken di si ni yan sı tan olay lar ol du. Çünkü tam bir çık -
maz var, hiç bir şe ye, ne dü şün sel, ne ruh sal, ne de bi yo lo jik ih ti -
yaç la rı na çö züm bu la mı yor. Ve o kar ma şık ruh ha li için de za yıf
un sur lar ken din ce ya nıl sa ma lı çö züm ler üre te rek, nor mal dav ra nış
bü tün lü ğün den sap ma eği li mi ne gi ri yor lar.
- Böy le si bir du rum da, top lu ya şam için de açı ğa çı kan cin sel
bo yut lu olay lar kar şı sın da tav rı nız ney di? İda re nin tav rı ne olu -
yor du?

341
- Ge nel lik le böy le olay la rın ida re ye yan sı tıl ma ma sı na dik kat
edi lir di. Çünkü da ha son ra ele ala ca ğı mız gi bi, ida re in san la rın za -
af la rı nı öğ ren di ğin de iti raf, is pi yon ve iha net et tir me po li ti ka sın da
on la rı kul la nı yor du. İda re nin bil me si bu yüz den is ten mez di. Ama
so ru nun ve ida re nin kap sam lı po li ti ka la rı nın ay rı mın da ol ma yan
ki mi le ri ola yı ida re ye yan sıt mak is te miş, hat ta yan sıt mış lar dır. Tu -
tuk lu lar ara sın da ise, olay ken di ni tüm çıp lak lı ğıy la açı ğa çı kar dık -
tan son ra o in san lar tec rit edi lir, iliş ki ler sı nır lan dı rı lır. Bu ko nu da
dik kat li dav ran mak ge re ki yor. İda re ye yan sı ta rak bu in san lar la
ida re nin oy na ma sı na yol aç mak is ten me di ği gi bi, ko ğuş ta alı nan
tec rit ve iliş ki sı nır la ma ka ra rı nın da onun kar şı ta ra fa git me si ne,
ida re nin ada mı ol ma sı na yol aç ma ma sı na da özen gös te ri lir. Eğer
be ce ri le bi lir se, on la ra yap tık la rı nın yan lış lı ğı an la tı lır, bir çık maz -
da ol duk la rı gös te ri lir, kav rat ma, ik na ça ba la rı ser gi le nir. İda re nin
böy le un sur la rı da ha çok dü şür me si ne, on lar la oy na ma sı na izin
ver me me, işin bi lin cin de ol ma yan ba zı tu tuk lu la rın on la rı sü rek li
aşa ğı la ma la rı nın önü ne geç me gi bi ça ba lar olur du. Bu na kar şın
tek-tük ida re ye yan sı yan ve ida re nin elin de oyun cak olan in san lar
var dı. Şim di ne re ye gi de cek bu in san? Ne ya pa cak sın? Di ye lim ki
adam baş ka bir ko nu da suç iş li yor, bir yer de açık la ma sı nı bu lu yor -
sun, ama top lu mun, hal kı mı zın de ğer yar gı la rı öy le si ne güçlü ve
ta viz siz dir ki, böy le le ri nin geç mi şi ne olur sa ol sun, düş ma na kar şı
tu tu mu ne de re ce kah ra man ca olur sa ol sun bü tü nüy le si ya si iliş ki -
le ri bit ti ği gi bi in sa ni iliş ki le ri de bi ti yor. Bu den li ağır bir du rum,
ki şi ler açı sın dan çok ağır bir du rum.
- Böy le si in san la rı ye ni den ka zan ma ih ti ma li ni tüm den bit miş
mi gö rü yor su nuz ya ni?
- Bir yer de bi ti yor ta bii. Ki şi ola rak olum lu bi ri ol sa bi le, hal kın
de ğer yar gı la rı nı dik ka te ala rak onu için de tu ta mı yor sun. Di yar ba -
kır As ke ri Ce za e vi’nde ise du rum şu dur: Za ten ör güt sel ola rak ola -
yı de ğer len dir me, ta vır al ma ve hak kın da ka rar ver me du ru mun
yok. Yü rür lük te olan düş ma nı nın ira de si dir. Ar tık o an da, o ko ğuş -
ta, cin sel sap kın lı ğa dü şen in san la rın ya nın da bu lu nan ar ka daş la rın
ta vır la rı na bağ lı bir ko nu. Di ye lim ki bir in san far ket miş; uya rı yor,

342
ya şa mı bo yun ca kar şı la şa ca ğı tra jik so nuç la rı ve ge re ken her şe yi
an la tı yor. Uya rı üze ri ne ki mi si vaz ge çer –ki ge nel de olan bu dur–
is tis na da ol sa yüz süzlüğü so nu na ka dar gö tü ren ler de çı kar. Ama
şu nu gör mek ge re kir ki, o ko şul lar da bu tür eği lim le rin ge liş ti ği in -
san lar ge nel de cin sel sa pık de ğil ler.
- Ne den baş ka dö nem ler de bu olay lar böy le si ne yay gın bi çim de
or ta ya çık mı yor da, ya şa dı ğı nız ağır bas kı ko şul la rı na ben zer dö -
nem ler de çı kı yor? So ru nu na sıl açık lı yor sun?
- Ki şi nin dü şün sel, duy gu sal ve her alan da çık maz için de ol ma -
sı, bir ka ran lı ğa gö mül me si, umut suz luk ola yı var. Böy le le ri düş -
man la olan ça tış ma sın da ola ya bir çı kış bu la mı yor, dü şün ce de çö -
züm le ye mi yor, di ren me yi önü ne ko ya mı yor. Ya ni di ren me si, red -
det me si, ta vır koy ma sı nın ona bir şey ka zan dır ma ya ca ğı, kur tu lu -
şu nu ge tir me ye ce ği so nu cu nu çı ka rı yor. Ge niş bir si ya sal de ğer -
len dir me ya pa ma ma, ki şi lik ola rak ol gun laş ma ma ve ken di ni bul -
ma ma ola yı dır bu. Bir yer de ge le ce ğe gü ven duy gu su nu yi ti ri yor.
De ğer ler de ki yoz laş ma nın da önü ne ge çe mi yor. İçin de bu lun du ğu
ko şul lar olum suz, ya ni di re niş için de ken di si ni ayak ta tu ta cak, bir
nok ta da yo ğun laş tı ra cak ara yış la ra gi re me di ğin den, “ken di mi bu
nok ta da tu ta yım, ge le cek te şu şu çı kış lar ola bi lir” di ye dü şü ne mi -
yor. Eğer böy le di ye bil se, ken di si ne tah rip kar ca dön me, ya da gü -
dü le ri ne tes lim ol ma ola yı sı nır la nır. Ama bun la rı sı nır la ya mı yor,
gi de rek o ağır bas kı ko şul la rın da ken di ne yö nel me, içi ne ka pan ma,
gü dü le ri ne dön me ola yı baş lı yor. Ken di si ne dö nün ce de dü şün ce si
kö re li yor, sağ lık lı dü şün me or ta dan kal kı yor, dep reş miş, bas tı rıl -
mış gü dü le ri kar şı sı na çı kı yor. Aç lık tır, su suz luk tur, cin sel ih ti yaç -
tır, sev gi dir, ai le bağ la rı dır vb. bun lar öne çı kı yor. Öne çı kan eğer
aç lık sa, bir lok ma ek me ği ar ka da şıy la bö lüş me ye git mi yor. Su suz -
luk sa, za a fı nı bu alan da açı ğa vu ru yor. Ai le bağ la rıy sa, yol daş lık
iliş ki le ri ni unu tup kur tu lu şu on lar da bu lu yor. Eğer ai le si sev gi
bağ la rı nı kul la na rak her şey den vaz geç me si ni is ti yor sa vaz ge çi yor.
Cin sel mo tif se, za man za man ya şa dı ğı o cin sel aç lık sap kın lık bi -
çi min de açı ğa çı kı yor, pat la ma nok ta sı na ge li yor, pat lı yor.
- Şöy le di ye bi lir mi yiz aca ba: Bu tür yö ne lim ler o zor ko şul lar

343
için de ve çı kış sız lık kar şı sın da ki şi nin ken di si ni ye ni den kur ma sı -
nın ya nıl sa ma lı bir bi çi mi…
- Pek ta bii, za ten odur. Ters ten bir ara yı şın or ta ya çık ma sı ola yı.
- Son ra ki dö nem ler de, di ye lim ki bir 1985-86’lar da bu tür olay -
lar bü tü nüy le bit miş miy di?
- Da ha son ra hiç duy ma dık. Yay gın bir kit le ol ma sı na, her yaş -
tan, her ke sim den in san bu lun ma sı na rağ men böy le şey ler ku la ğı -
mı za gel me di.
- Ko ğuş içi ya şa mın da gü rültü, ses ko nu su da çe şit li ra hat sız lık -
la rın kay na ğı mıy dı?
- Bu ko nu da da pek çok so run çık tı ğı nı söy le ye bi li rim. Za ten in -
san la rın bir yer de si nir sel, ruh sal ya pı sı za yıf düş müş. Ba zı la rın da
açık ça den ge siz lik bo yut la rın da ya şa nı yor. Bu nun ya nın da ne za -
man ne re den ge le ce ği bel li ol ma yan da yak, iş ken ce, do ğal ih ti yaç -
la rın ya sak lan ma sı, bun la rın ya rat tı ğı bek len ti ve ger gin lik ko ğuş
ya şa mı nı da ha da çe kil mez ha le ge ti ri yor. Ve bil di ği miz ha pis lik
ola yı nı aşı yor. Sa bah tan ak şa ma ka dar marş, ba ğı rıp-ça ğır ma, ha -
va lan dır ma ya çı kan ko ğuş la rın ye ri göğü in le ten ses le ri, iş ken ce
çığ lık la rı, hep si bir ara ya ge ti ri lin ce ka zan cı lar çar şı sı ce za e vi nin
ya nın da halt eder! O çar şı ya gi ril di ğin de na sıl ki her yan dan ara -
lık sız in sa nın zih ni ni, ku la ğı nı tır ma la yan ma de ni ses ler ge li yor sa
ce za e vi ya şa mı da on dan bin be ter. Sa de ce ce za e vi de ğil ya nı mız -
da bu lu nan kom şu ma hal le de bu du rum da, ak şa ma ka dar üç bin in -
sa nın ba ğır tı sı nı din li yor lar.
- Ma hal le hal kı “eği tim”, marş ses le ri ne ka rı şan çığ lık ses le ri ni
ayır de de bi li yor muy du?
- Bı rak yan da ki kom şu ma hal le yi, ne re dey se tüm Di yar ba kır
du yu yor bi zi! Di yar ba kır’a din le ti li yo ruz! Bu nun ya nı sı ra di ye lim
“kay bol” em ri ve ril miş, ya tı yor sun, ge ce nö bet çi le ri var. Nö bet çi
tu tuk lu lar iki sa at be lir li bir hat üze rin de ko ğu şun için de ge zer, bu
sı ra da kim se ye rin den kı mıl da ya maz, on da ki ka da bir gö rev li gar -
di ya na tek mil ve rir, ko ğuş ta vu ku at olup ol ma dı ğı nı, mev cu du nu
söy ler. Her kes uy ku da, çıt yok. Ama bir den nö bet çi ler uyu yan tu -
tuk lu la rın ses le riy le ir ki lir ler. Ki mi si sıç rar, aya ğa fır lar, ki mi si uy -

344
ku sun da ko nu şur, kor ku, pa nik ge ce uy ku la rı nı alt-üst eder. Di yar -
ba kır, tut sak la rın uy ku sun da da ya şa nan bü yük bir ka bus tur. Ba zen
ge ce bas kı la rı da ya pı lı yor. Bir ge ce de de fa lar ca ba ğır tı lar la, bas -
kın lar la uy ku sun dan uya nır tut sak lar. Gün bo yu yap tık la rı eği tim -
den, gör dük le ri iş ken ce den son ra ge ce le ri de böy le ne den ler den
do la yı uy ku suz ka lın ca ya rı ölü, bit kin, yor gun-ar gın ha le ge lir ler.
İş te böy le or tam lar da in san la rın bö lüş me me eği li mi, olum suz yö -
ne lim le ri da ha bir açı ğa çı kı yor. Za man za man da yak ye me mek
için yal tak lan ma, ken di ni kü çük dü şür me gi bi olay lar la yüz yü ze
kal mak, düş ma nın yap tık la rın dan da ha çok et ki li yor in sa nı. Kı zı -
yor sun, hat ta kü für edi yor sun, böy le yap ma ma sı, bu tu tum la rın dan
vaz geç me si için elin den ge len her şe yi ya pı yor sun. Si nir li lik had
saf ha da ve in sa nın si nir sel ya pı sı nı bo zan ne ka dar olum suz fak tör
var sa tu tuk lu la rı ku şat mış. İn sa nı et ki le yen di ğer bir bo yut da; tu -
tuk lu la rın, ta bii bek len ti nin ol du ğu ki mi le ri nin iş ken ce ler ve uy gu -
la ma lar kar şı sın da ba zen bi rey sel dü zey de olum suz ta vır la ra gir -
me siy di. Ba kı yor sun, ko ğuş ta so pa ye me mek için ba zı in san la rı is -
pi yon edi yor, dav ra nış la rıy la ko ğu şa za rar ve ri yor, ya da gar di ya na
yal va rıp yal tak la nı yor, ken di ni aşa ğı la tı yor. Bu, se ni kah re di yor.
Öy le an lar olu yor ki, bo ğa zı na sa rı lıp öl dür mek is ti yor sun. Böy le -
le ri nin, in sa na, dost la rı na, yol daş la rı na za rar ve ren le rin ya şa ma -
ma sı ge rek ti ği ni dü şü nü yor sun. Öf ken, ki nin o de re ce ka ba rı yor.
Nor mal ko şul lar da ol sa, bu ta vır la rı ser gi le yen in san la rı ya öl dü -
rür sün, ya da iki dün ya bir ara ya gel se sem ti ne yak laş tır maz sın.
Ama o in san lar la ay nı ça tı al tın da ka lıp ay nı ha va yı so lu yor sun.
İn san lı ğın la, ki şi li ğin le, hiç bir ya nın la bağ daş tır ma dı ğın in san lar la
içi çe kal mak da kah re di yor se ni. Her yö nüy le ağır bir du rum. As -
ga ri ya şam ko şul la rı nı kar şı la ma yı bi le teh dit, şan taj un su ru ha li ne
ge ti rip in san la rı ko şul lan dı ran bu acı ma sız or tam da on la rı an la -
mak, ruh sal dal ga lan ma la rı na yet kin ce açık la ma lar ge ti rip çö züm
üret me nin gö re vin ol du ğu nu bi li yor sun ve bu da çok zor bir şey.
De di ğim gi bi ge ce bas kın la rı olu yor du. Bir ara çok yay gın dı, ne -
den o ka dar sık gel dik le ri ne pek an lam ve re mi yor duk, son ra çöz -
dük. O ara Er me ni ler çe şit li Av ru pa kent le rin de ba zı Türk dip lo -

345
mat la rı nı öl dü rü yor lar dı. İda re bu olay la rın ol du ğu gün ha ber le ri
din li yor ve hiç za man yi tir me den he men ko ğuş bas kın la rı na gi ri şi -
yor du. Bir an lam da mi sil le me, in ti kam sal dı rı sı dü zen li yor du. Ge -
ce ya rı sı an sı zın vah şi ce ko ğuş la ra da lı yor lar, her ke si iş ken ce den
ge çi ri yor, sa ba ha ka dar esas du ruş ta bek le ti yor lar dı. İş te böy le an -
lar da, ge ce ya rı la rın da ce za e vin den yük se len çığ lık lar, in san hay -
kı rış la rı sa de ce ya nı nız da ki ma hal le yi de ğil, bü tün Di yar ba kır’ı in -
le ti yor du. Bi ze ya pı lan la rı, o çığ lık la rı, olan bi ten le ri Di yar ba kır
hal kı bil mi yor de ğil di. “Şehr-i Di yar be kir” 1981-84 yıl la rı ara sın -
da ya şa nan dra ma 7’den 70’e ta nık tır. Ay rı ca 35’te biz ler hüc re ler -
de ak şa ma ka dar ayak ta bek le ti li yor duk. Ge ce ya tıp din len me li ve
uyu ma lı yız ki, er te si gün ayak ta du ra bi le lim. Ama bu nu da en gel li -
yor lar dı. Ge ce nin bir ya rı sı, nö bet çi su ba yı çı kıp ge li yor. Ko ğu şu -
mu zun ko ri do ru na gir di ği an nö bet çi gar di yan ye ri göğü in le ten bir
ses le “dik kat” çe ki yor du. Kan uy ku lar da da ol sak, ya tak tan fır la -
yıp hüc re nin de mir par mak lık la rı nın önün de esas du ru şa geç me -
miz ge re kir di. Ço ğu kez su bay lar ge lip Maz lum, Ke mal, Hay ri ile
soh bet edi yor lar dı. Ko nuş ma bi tin ce ye ka dar, is ter se sa ba ha ka dar
sür sün, he pi miz esas du ruş ta bek le mek zo run day dık. Ço ğun luk la
bas kın lar da sa at ler ce da yak atı yor, iş ken ce edi yor lar dı.
- Pe ki ko ğuş için de bi raz ön ce sö zünü et ti ğin ger gin iliş ki le rin
ya şan ma sı ida re nin bi linç li ce pom pa la dı ğı bir po li ti ka nın so nu cu
de ğil mi? Di ye lim ki, iki tu tuk lu kav ga et ti, ida re nin tep ki si ne dir,
ne ya par?
- Ge nel po li ti ka açı sın dan ele al dı ğı mız da ya ra tı lan her so nuç,
bi linç li uy gu la ma la rın bir ürünü ola rak kar şı mı za çı kı yor. Onu da
bı ra ka lım, nor mal in sa ni iliş ki le re ba kar sak ne ya pıl mak is ten di ği -
ni da ha iyi gö rü rüz. Ce za e vi kit le si nin hep si si ya si eği tim al mış,
par ti kad ro su dü ze yin de ye tiş miş, de ğer le ri özüm se yip ki şi li ğin de
so mut laş tır mış in san lar de ğil. Ba zı la rı ai le siy le bi le ge çi ne me ye -
cek ka dar ak si, ge çim siz, tep ki ci tip ler. Or tak ya şa ma, de ğer le ri ol -
du ğu ka dar gün cel ya şa mın ge rek si nim le ri ni pay laş ma, ona ayak
uy dur ma alış kan lı ğın dan da yok sun lar. Öl çü süz, prog ram sız ya şa -
ma yı alış kan lık ha li ne ge tir miş ler. Lüm pe nin den tu ta lım de ği şik

346
sı nıf ve ke sim ler den yüz ler ce, bin ler ce in san bir ara ya gel miş. Bı -
ra ka lım bu vah şet or ta mı nı, ida re nin in san la rı tes lim al ma, de ğer -
le rin den yok sun bı rak ma uy gu la ma la rı nı, nor mal ko şul lar da bi le
bu in san lar la uyum lu bir iliş ki ge liş ti re bil mek ger çek ten çok zor.
Ce za e vin de in san lar bir ara da dır, ko şul lar on la rı or tak ya şa ma ya
zor lar. Ko ğuş mev cu du 20-30 ki şi de ol sa her kes is te di ği sa at te is -
te di ği şe yi ya pa maz. Baş ka la rı nın hak kı na hu ku ku na say gı lı dav -
ran mak zo run da dır. Plan lı, prog ram lı ol ma lı dır. Dav ra nış la rı nı, tu -
tum la rı nı öl çüp biç me li dir. En azın dan ko ğu şun bir oku ma sa a ti
olur, din len me, ye mek ye me sa a ti olur. Ko ğuş sa kin le ri nin bu sa at -
le re uy ma la rı ge re kir, ama Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bun lar -
dan sö ze de mez sin, bir yer de her kes ken di ba şı na dır. De ne ti min
kay bo lu yor, ki düş man da se nin de ne tim siz kal ma nı sağ la ma yı en
bü yük amaç ha li ne ge tir miş. Kit le yi, dev rim ci de ne ti mi bo zup tah -
rip et mek nok ta sın da kış kır tı yor. İn san la rı tek leş tir me yi he def li yor,
or tak ya şa mı ve da ya nış ma yı bo ğaz lı yor, öl dü rü yor. Ki şi le rin en
do ğal in sa ni so rum lu luk la rın dan da sıy rıl ma sı nı, ken di sin den baş -
ka bir şe yi gör mez ha le gel me si ni, key fin ce “yi yip iç me si ni” –ba ri
bu la bil se!– is te di ği gi bi dav ran ma sı nı sağ la ma ya ça lı şı yor. Di ğer -
le riy le bö lüş me me eği li mi ni ge liş ti re rek de ğer le rin den kor kunç bir
eroz yon ya ra tı yor. Böy le bir or tam da her şe yin tah rip ol ma sı çok
do ğal, ama tu tuk lu lar ara sın da yay gın bir kav ga, çe kiş me yok. Ol -
ma ma sı da da ha çok yi ne düş ma nın po li ti ka sın dan kay nak la nı yor.
As lın da tu tuk lu la rın bir bi ri ne gir me si ni is ti yor, ama ken di de ne ti -
mi nin dı şın da kav ga ve çe kiş me ye ta ham mül ede mi yor. Bir de
düş ma nın in sa nı bu ka dar çok ez me si, çö kert me si in san la rın bir -
bir le ri ne olum suz luk bo yu tun da yö nel me me si ni, kav ga et me me si -
ni be ra be rin de ge ti ri yor. Hat ta o az gın vah şet or ta mın da in san lar
is ter is te mez el den gel di ğin ce bir bi ri ne yar dım cı ol mak, en ge çim -
siz ler le bi le uyuş mak ça ba sı nı ser gi li yor. Ke za dev rim ci tarz da ki
yö ne lim en sı ra dan in san lar da bi le kü çük dü şür me me, is pi yon et -
me me, da yak at tır ma ma gi bi eği lim le ri hep di ri tu tu yor. Tek-tük
soy suz tip ler var, za man za man kav ga ve çe kiş me ler ol sa da on lar -
dan kay nak la nan olum suz luk la rın ida re ye yan sı tıl ma ma sı na ça lı şı -

347
lı yor. Ko ğuş ta ki ar ka daş lar böy le so run la rı ken di iç le rin de çöz me -
yi esas alır. Ama di ye lim ki o an da gar di yan lar far ket ti, gö zet le me
de lik le rin den kav ga eden le rin kim ol duk la rı nı be lir le di, o za man
he men bas kın ya par lar ve o in san la rı vah şi ce iş ken ce den ge çi re rek
hüc re le re atar lar dı.
- Pe ki ama ida re ni çin ra hat sız ki? İş te in san lar bir bir le ri ne gir -
miş, ara la rın da kav ga edi yor. Bu, onun amaç la dı ğı bir şey de ğil mi?
- Bu, is te di ği nin bir yönü. İn san la rın bir bi ri ne düş me si, düş man
ol ma sı, bir bi ri nin ku yu su nu kaz ma sı, bir bi ri ne gü ven me me si on la -
rın işi ne gel se de kav ga ve çe kiş me den son ra o in san la rı döv me le ri -
nin, iş ken ce yap ma la rı nın ne de ni ni de an la mak ge re ki yor. “Kav ga yı
da biz den ha ber siz ya pa maz sı nız! Bu iş de biz den so ru lur, biz emir
ver me dik çe-is te me dik çe hiç bir ko ğuş ta kav ga ol ma ma lı!” Düş man
duy gu suz, tep ki siz, ira de si tüm den yok edil miş in sa nı ya rat mak is -
ti yor. Tu tuk lu la rın bir bi ri ne gir me si işi ne gel se de, tep ki ve duy gu -
la rıy la ha re ket edip in sa ni bir bo yut ser gi le me si ni ka bul ede mi yor.
İş ken ce ve ce za bi raz da bu in sa ni yö ne dir. As lın da bu di sip li ni na -
sıl elin de tut tu ğu nun, in san la rı na sıl avu cu nun içi ne al dı ğı nın bir
gös ter ge si dir. Kı sa ca, o en üst dü zey de ya şa tı lan tec rit li or tam da tu -
tuk lu la rın bir bi riy le kav ga lı ve çe kiş me li ol ma sı faz la yay gın de ğil -
di. Kuş ku suz ki, işi is pi yon cu lu ğa, ar sız lı ğa dö ke ne, açık tan ya pa na
bü yük bir kin, hoş nut suz luk, tep ki, nef ret var dır. Kav ga ve çe kiş me
ge nel lik le bu tip le re kar şı du yu lan tep ki nin açı ğa vu rul du ğu an lar da
olu yor du. Do la yı sıy la ce za lan dı rı lan lar, hüc re le re atı lan lar ge nel lik -
le dev rim ci, di ren gen tu tum ta kı nan ar ka daş lar dı.
Esat Ok tay ke yif li:
“Ab dul lah Öca lan ya ka lan dı, ya kın da bu ra da!”
- Ko ğuş içi ya şam da gün lük ola nak la rın kul la nıl ma sın da, söz -
ge li mi ga ze te vb. şey ler den ya rar lan ma da ne tür den so run lar çı kı -
yor du, na sıl çö zü yor du nuz?
- Söy le me li yim ki ga ze te ola yı da ay rı bir ma ce ra! O tes li mi yet
dö ne min de ma ga zin kül tü rü müz epey ge liş ti, ge liş tir di ler! Ga ze te is -

348
ter sen bi le “ver me yiz, ga ze te ya sa ğı var” de mi yor lar, sa na açık la ma
yap ma la rı söz ko nu su de ğil. Sa de ce ga ze te ko nu sun da de ğil, her han -
gi sı ra dan bir ko nu da bi le tu tuk lu ya açık la ma yap ma du ru mu yok.
“Sa na şu ko nu da şu nun için yap tı rım uy gu lu yo rum, şu nun için ya -
sak lı yo rum” ya da “yö net me lik ve tü zü ğün şu şu mad de si ne gö re ya -
sak ko yu yo rum” de mi yor. Bü tün ya sak lar ge rek çe siz ve doğ ru dan
uy gu la nı yor. Ör ne ğin, bil gi miz dı şın da ga ze te ya sak lan mış ve gün -
ler ce gel mi yor. So nun da, “bi zim ko ğu şun ga ze te le ri ni çin gel mi yor”
di ye so ru yor sun, so ru nun kar şı lı ğı ke sin lik le iş ken ce olu yor. “So ra -
maz sın! Na sıl ga ze te is ti yor sun? Eğer si ze ga ze te ve ri le cek se, ve ri -
lir! Hiç bir şey is te me hak kı nı zın ol ma dı ğı nı bil mi yor mu sun?” di yor.
Bu du rum sa de ce ga ze te için de ğil, her şey için böy le. Pe şi ne düş tü -
ğün her hak kın kar şı lı ğı ke sin lik le ce za lan dır ma olu yor. Ve pe şi ne
düş tü ğü ne, is te di ği ne piş man olu yor sun, bir da ha da is te mi yor sun,
is te ye mez ha le ge li yor sun. Bir ba kı yo ruz; Haf ta So nu, SES, Gong,
Ter cü man Ço cuk, gi bi haf ta lık ma ga zin le rin en pes pa ye le rin den bir
ku cak do lu su alıp gel miş. “Bun la rı ala cak sın, şu ka dar pa ra ve re -
cek sin” di yor. Pa ra yı alı yor, ga ze te le ri ko ğu şun bir kö şe si ne bı ra kı -
yor. Gar di yan, “marş de vam” edi yor ve gün lük ga ze te le rin is ti ra hat
sa a tin de oku na ca ğı nı be lir ti yor. Sö zünü et ti ği sa at de as lın da hiç bir
za man gel me yen bir sa at tir! Za man öy le si ne dol du rul muş tur ki;
marş tır, ye mek sa a ti dir, sa yım sa a ti dir, kay bol sa a ti dir der ken ga ze -
te le rin ka pa ğı nı aç ma ya bi le fır sat bu la maz sın. Ba zen ga ze te le ri ge -
ti ri yor sun, içe ri bı rak tık tan son ra, “si ze on da ki ka sü re, on da ki ka
son ra ge lip ga ze te le ri ge ri top la ya ca ğım” di yor ve de di ği sa at te de
tu tuk lu za ten marş söy lü yor, oku ma sı müm kün de ğil.
- Ga ze te le ri ge ri mi is ti yor? Oku ma dan ge ri mi alı yor? Pa ra -
nız la al dı nız, si zin on lar!
- O ga ze te ler açıl ma dan, el sü rül me den ge ri gi der.
- Ama soy gun gi bi bir şey bu!
- Za ten soy gun da var. Hiç bir şe yi sa na ku ra lın ca kul lan dırt mı yor
ki. Ga ze te ler ye ni ve hiç açıl ma mış, okun ma mış, gö tü rüp ba yi ye ge -
ri ia de edi yor ve pa ra la rı alı yor. Kı sa ca sı, hem tu tuk lu ya oku tul mu -
yor ve oku tul ma yan ga ze te le rin pa ra sı nı alı na rak ce be atı yor. Ko ğu -

349
şa kaç ga ze te ve ril miş se ke sin lik le o ka dar ga ze te yi ge ri alır lar dı.
Ga ze te le rin çi zil me si, bul ma ca la rı nın çö zül me si, ya sak tı! Bir ko ğuş -
tan al dı ğı bir to mar ga ze te yi ikin ci gün gö rü tüp baş ka bir ko ğu şa ve -
ri yor ve on lar dan da pa ra alı yor lar dı. Ba yi ye ia de dı şın da bir soy gun
bi çi mi de buy du. Di yar ba kır’da ga ze te le ri gün lük ver me le ri söz ko -
nu su de ğil di. Eğer ve ril se, hep bir ön ce ki gü nün ga ze te le ri olur du.
35’e ga ze te ay da yıl da bir ge lir di. Ama ge ti ri len ga ze te ler den ko ğuş -
la ra gö re da ha faz la ya rar la nır dık. Az da ol sa oku ya bi len biz ler dik.
Ger çi ga ze te ler ge ti ri lip biz le re tes lim edil di ği sı ra lar da ko ğuş lar da -
ki gi bi “eği tim” olur du, ama üst kat ta ki ler gö zet le me de lik le rin den
gö rün me den beş-on da ki ka eği ti mi ih lal edip on la ra gö zat ma fır sa tı
bu la bi li yor lar dı. Ce za e vi ne Cum hu ri yet ga ze te si ke sin lik le so kul -
mu yor du, ya sak lan mış tı. Hür ri yet ve Ter cü man’ın dı şın da ba zen
Mil li yet ga ze te si ne de izin ve ri li yor du. Ga ze te ler her ka tın is te ği ne
gö re gel mi yor du. Ka fa la rı na ne eser se onu alıp ge ti rir ler di. Ör ne ğin,
bi zim ka ta bir SES der gi si ye ter. İda re tu tu yor se kiz SES, on Ha yat
der gi si ge ti ri yor, ne re dey se adam ba şı na bir der gi! Bu ra da da öne çı -
kan şu olu yor: İda re se ni mad di yön den da çö kert me ye, “ar tık ga ze -
te is te mi yo rum” nok ta sı na ge ti rip bı rak ma ya ça lı şı yor. Ama “ga ze te
is te mi yo rum” da di ye mi yor sun. Çünkü onu is te yip is te me me hak kın
da yok. Faz la der gi ge tir me işi ni öy le si ne tır man dır dı lar ki, ba zen
kırk-el li ma ga zin der gi si ge ti rip zor la sat tık la rı olur du. Tar tı şa mı yor -
sun, pa ra yı ve rip al mak zo run da sın. Kı sa ca sı ga ze te nin her ba kım -
dan ta sar ruf hak kı ida re nin elin dey di. Ba yi ye mi ve rir, yok sa gö tü -
rüp ko ğuş la ra tek rar tek rar mı sa tar, bi le mez sin ve ka rış maz sın.
- Bu, hep böy le mi git ti? Yüz yü ze kal dı ğı nız bu kat mer li soy gun
ne za ma na ka dar sürdü?
- Ga ze te nin üze rin de oy na nan oyun lar, PKK Ana Da va’nın so -
nuç lan ma sı na, 1983 Ma yıs’ına ka dar de vam et ti. Biz le re ce za la rın
ve ril me sin den son ra ar tık ga ze te oku ya bi lir ha le gel dik. Ya ni gö -
rev li gar di ya na “bi zim ka ta şu ka dar ga ze te ge rek” di yor sun, o da
sa tın alıp ge ti ri yor, geç mi ge ti rir, er ken mi ge ti rir ona ka rı şa mı -
yor sun. Ne za man ge lir se hüc re ler ara sı de ği şim li bir bi çim de oku -
yor sun.

350
- Ya ni bu kor kunç soy gun, iki bu çuk, üç yıl de vam et ti, öy le mi?
- Tam bir soy gun du, uzun ca bir sü re de vam et ti. Ola ya salt bir
soy gun ola rak yak la şıl ma ma lı. Bu, ola yın esas bo yu tu ya nın da da ha
ha fif ka lır. Oku ma, ha ber al ma hak kı mı zın gas be dil me si ola yı, su çu
ya şa nı yor du. Ay nı za man da bir iş ken ce yön te miy di de. Şöy le bir
olay ol du: Dü zen li ga ze te ge tir me söz ko nu su ol ma dı ğın dan; ba zen
15 gün de, ba zen haf ta da, ya da ay da bir ver dik le rin den yurt ta, dün -
ya da kı sa ca sı dı şar da olan-bi te ni tam ola rak iz le ye mi yor duk. En faz -
la ga ze te oku du ğu muz dö nem, o tes li mi yet ko şul la rın da, Hay ri le rin
ölüm oru cu na baş la dı ğı gün ler de ol du. İda re or ta mı bi raz yu mu şat -
mak için, her gün hüc re le re bir-iki ga ze te ver me ye baş la dı. 1982’de
İs ra il Bey rut’a sal dır mış tı. O gün ler den bi riy di, Esat Ok tay ke yif le
par mak la rı nı şık la ta rak, ne şe için de 35’e gel di, kat la rı do laş tı, tek
tek her hüc re nin önün den geç ti, ani den bir ar ka da şı to kat la dı, son ra
da, “bi li yor mu su nuz; Ab dul lah Öca lan da ya ka lan mış, ya kın da o da
bu ra ya ge lir!” de di ve git ti. Sa bah sa at 10 ci va rın day dı.
- Si zin o an da ki duy gu la rı nız ne ol du, ne ler his set ti niz?
- Da ha ön ce de ben ze ri şey ler çok sık ya pıl dı ğı ve öy le şey ler
tut sa ğın mo ra li ni boz mak ta bir araç ola rak kul la nıl dı ğı için inan ma -
dık. Fa kat çok geç me di, beş da ki ka son ra gar di yan elin de bir to mar
ga ze te siy le gel di ve hüc re ye bi rer Hür ri yet da ğıt tı. He men ga ze te yi
aç tık, se kiz sü tu na man şet at mış, “Bey rut’ta Ab dul lah Öca lan ya ka -
lan dı, İs ra il Tür ki ye’ye tes lim ede cek” di ye ya zı yor du.
- Öy le bir olay ya şan ma dı de ğil mi?
- Ta bii yok öy le bir şey. Ga ze te yi oku yun ca, mo ral açı sın dan yı -
kı la ca ğı mız, çö ke ce ği mi zi, ya ni o san sas yo nel, uy du ruk ha be rin
ida re ce yü rü tü len po li ti ka la ra mal ze me ola ca ğı nı dü şü nü yor lar. He -
men ge lip tek tek he pi mi ze, “Apo da ya ka lan dı! Bun dan son ra ne
ya pa cak sı nız” di ye rek tep ki le ri mi zi ölç me ye ça lış tı lar. Ga ze te bu
şe kil de kul la nıl dı. As lın da olay, bü yük ve ge niş bo yut lu. Ko lor du,
ba sın ve MİT’in bi ze yö ne lik sal dı rı da na sıl or tak la şa tu tum al dık -
la rı nı, bü tün cep he ler den na sıl bir sal dı rı nın baş la tıl dı ğı nı gör me nin
en çıp lak ha li. Şu nu bi li yor lar: Tes li mi yet dö ne min de kop ko yu bir
tec rit li ğe so kul duk. Ce za e vin de ne olup bit ti ği ni öğ ren me nin bi le

351
ne re dey se ola nak sız ol du ğu o ko şul lar da ta bii ki dı şar da olan bi te ni
de sağ lık lı öğ re ne bil me ola na ğı mız yok tu. Kim öldü, kim ya ka lan -
dı, han gi ar ka da şın ba şı na ne iş gel di bi le mi yo ruz. Ve bu bi lin mez -
lik, vah şet, kap ka ran lık or tam day ken Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde iti raf ve iha net gün dem leş ti ril di. Bü yük çık maz la rı ya şı yo -
ruz. Düş man bu nu da ha da de rin leş tir me, par ti ye, ge le ce ğe olan gü -
ve ni, ümi di bi tir mek için ba sı nı da bir ba sa mak ola rak kul la nı yor.
Gün dem leş ti ri len iha net po li ti ka la rı na hız ka zan dır mak, in san lar da -
ki yı kın tı ve çö kün tüyü ta mam la mak için Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi esa sa alı na rak ko lor du ve MİT uz man la rı bi linç li tu tum la, bu uy -
du ruk ha be ri Hür ri yet’te man şet ten ver dir di ler. Bu asıl sız ha ber, ba -
sı na MİT’in ne öl çü de ha kim ol du ğu nu ve de rin le me si ne nü fuz et ti -
ği ni, is te di ği gi bi yön len dir di ği ni açık bi çim de or ta ya ko yu yor. Bu
ha ber le he def le nen bir baş ka du rum ise Kür dis tan’da par ti ye bağ lı -
lı ğı nı sür dü ren in san lar da yıl gın lık, ka ram sar lık, bit miş lik ya rat -
mak tı. Yi ne aley hi mi ze çı kan ha ber var sa, he men ce za e vi ne ga ze te
da ğı tı yor lar dı. Di ye lim, iti raf çı la rın ha ber le ri çık mış. Ne de dik le ri -
ni, ne yi na sıl an lat tık la rı nı biz le re okut tur mak için zevk le o ha ber -
le ri içe ren ga ze te le ri ge ti rir ler di. Ay rı ca hüc re le re ol du ğu gi bi ko -
ğuş la ra da hiç dü zen li ga ze te ve ril me di.
- Ga ze te le re san sür uy gu la nı yor muy du? Ör ne ğin, oku ma nı zı
is te me dik le ri bir ha be ri kes mek gi bi.
- Ha yır. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ga ze te yi kes me, ki mi
olay la rı okut ma ma gi bi du rum lar ol ma dı. Eğer o gün ga ze te de ho -
şu na git me yen, oku ma mı zı is te me di ği bir ha ber çık mış sa, ha be ri
ke se ce ği ne ga ze te yi ver mi yor, tam bir key fi yet ya şa nı yor. Ay rı ca
ga ze te yi san sü re uğ rat ma işi on la rın ge nel po li ti ka la rı na da uy gun
düş mez. O dö nem de ve ri len ga ze te ler de ke sil miş ba zı yer ler gör -
dü ğü müz de, bi zim le il gi li bir şey ler yaz dı ğı nı an la ya ca ğı mı zı ve
mo ral bu la ca ğı mı zı dü şü ne bi lir ler. Böy le bir ha va ya rat mak tan sa,
ga ze te ver me mek on lar için en doğ ru ve en kes tir me yol du.
- Pe ki bu ko nu da ek le mek is te di ği niz baş ka şey ler var mı?
- Bi zim kat ta bir “şi ir ya ka lat ma” ola yı ol du. Ka ra su kı sa bir
şi ir yaz mış tı. Ona kar şı lık Maz lum da bir şi ir yaz dı. Şi ir le ri ar ka -

352
daş lar el den ele alıp oku du lar. Şe ner bun la rı oku yun ca “şi i re ha -
ka ret et me yin” de yip bir şi ir de o yaz dı. Ka ra su’nun ki bi zim ta raf -
ta okun du ğu için, Maz lum ve Şe ner’in ki ni Hay ri le rin ta ra fı na
gön der dik. Hay ri, Ce la let tin’e oku ma sı için ve ri yor. Bu ara ko ri -
dor da giz li ce gö zet le me ya pan gar di yan lar hüc re den hüc re ye bir
şe yin ve ril di ği ni gö rün ce kat ka pı sı nı açıp pu su ya ya tı yor lar. Ce -
lal oku yup Hay ri’ye ver di ği an da elin den ka pı yor lar. Şe ner’in şi i ri
ya ka lan dı ğı için bas kın bek li yo ruz. Esat Ok tay ko ğu şa bas kın ya -
pa cak, “bu şi ir ki min?” di ye so ra cak, Şe ner sa hip le nir se iş ken ce -
den ge çi ri le cek. Ta bii he pi miz pa yı mı za dü şe ni ala ca ğız. Şe ner de
ola cak la rı he sap ede bil di ği için ifa de ha zır la ma ya baş la dı. Eğer
“şi ir be nim” der se, ris ki nin çok da ha ağır ola bi le ce ği ni dü şü nü -
yor. Ce za yir li bir şa i re ait ol du ğu nu söy le ye cek. Bek le bek le bir
türlü gel mi yor lar. El bi se le ri mi zi ge ce bo yun ca çı kar ma dık. Ope -
ras yo na ha zı rız, ama ge len-gi den yok! Ge ce yi öy le ge çir dik. Sa -
bah ol du sa yım gel di. Yi ne bir şey yok. Ve he pi miz de bir şaş kın -
lık var. Ken di ken di mi ze “ne olu yor, ni ye sal dır mı yor lar? Yi ne ne
plan lı yor lar?” di ye dü şü nü yo ruz. Sa yım bit ti so nun da Maz lum’u
Esat Ok tay’ın ya nı na gö tür dü ler. He pi miz me rak ta yız. Çok geç -
me den Maz lum gel di, ku ca ğın da bir to mar ga ze te, der gi var! Esat
Ok tay ver miş: “Gü zel şi ir ya zı yor sun” de miş. Maz lum da, “yok
ben şi ir den an la mam” di ye ya nıt la mış. Esat, “alın ga ze te oku yun,
ka fa nı zı şi ir gi bi şey ler le yor ma yın, va ta na, mil le te fay da lı in san -
lar ol ma ya ba kın” de miş. O olay ara mız da gün ler ce es pri ko nu su
ol du. Ola ya da ha ya kın dan ba kın ca, ya pı la nın öl çü lüp bi çil miş bir
ta vır ol du ğu nu he men gö re bi li yor sun. Esat Ok tay işin bi lin cin de
ve bü tün po li ti ka lar bir ekip ça lış ma sı nın ürünü; in san la rın üze ri -
ne hep şid det le gi din ce bir yer de pat la ma ola ca ğı nı kes ti re bi li yor.
Ay rı ca şa şırt ma, de ği şik tep ki le ri gös ter me yi, tek dü ze ka lıp laş mış
uy gu la ma la ra bağ lı kal ma ma yı da bi li yor lar.
- Ara sı ra Meh met Şe ner’e “bir kaç şi ir da ha yaz ba ri!” de di ği -
niz olur muy du?
- Gü zel şi ir ya zar da onu ko ru ma so ru nu var.
- Bir şi ir le bir ku cak do lu su ga ze te da ha alır dı nız!

353
- Öy le mi? Ama Esat Ok tay’ı her za man öy le key fin de bul mak
müm kün mü ki? Ger çi Maz lum’a bir ku cak do lu su ga ze te ver di,
ama bi zi de o ge ce sa ba ha ka dar bas kın bek len ti sin de bı rak tı, te -
dir gin et ti, en di şe için de kal dık, uyu ma dık. Bu da bir çe şit iş ken ce,
bi linç li bir tu tum dur. Onun bi zi şa şırt ma sı bi le iş ken cey di!
- Şe ner’in o kı sa dörtlüğü ak lın da mı? Bu ra ya ala bi lir mi yiz?
- Unut tum, ara dan çok za man geç ti. İş ken ce-da ya ğı an la tan gü -
zel bir dört lüktü.
- Şim di de çay so ru nu na ge çe bi lir mi yiz?
- Evet, bu ko nu da da kı sa ca bir şey ler söy le ye lim: 1981 Ocak
son ra sı, vah şet bo yun ca hüc re le re hiç çay ve ril me di. Ko ğuş lar da
ise, bu bi raz da ha fark lı uy gu lan dı. Eğer her han gi bir ne den den
do la yı ko ğu şa çay ya sak lan ma mış sa, gün de bir de fa bi don lar la ve -
ri li yor du. Dem lik yok tu. Ko ğuş lar ka la ba lık ol du ğu için bü yük
plas tik su bi don la rıy la ge ti ri li yor du. Onun içe ri ve ril me si de ay rı
bir so run. Ya ni ko ğuş ta çay içi li yor de ni lin ce içi le nin çay ol du ğu
sa nıl ma sın. Ilık sa rı su de mek da ha doğ ru. Gar di yan, çay bi do nu nu
ge ti rip ka pı ya bı ra kı yor ve pa ra sı nı alıp gi di yor du.
- Çay bi do nu he men içe ri alın mı yor muy du?
- Ba zen sa at ler ce bek le ti li yor, ka pı açı lıp da bi don içe ri ve ril di ği
za man ar tık bi don da ki çay içil mez ha le ge li yor du. Cam bar dak yıl -
lar ca ya sak lan dı, nay lon bar dak lar kul la nı lır dı. Di yar ba kır’dan
1987 yı lı nın so nun da ay rıl dım, o za ma na ka dar da cam bar dak ya -
sak tı. 35’e sa de ce bir gün çay ge tir di ler. O da Maz lum’un ey le -
min den son ray dı. Hüc re ler de bir ölüm ses siz li ği var dı. İn san lar
bey nin den vu rul muş, yü rek ler dağ lan mış tı ve ken di siy le he sap laş -
ma nın de rin leş ti ği çok ağır bir or tam dı.
- Fır tı na ön ce si ses siz lik gi bi…
- Ta nı mı çok zor! Müt hiş bir or tam, kur şun gi bi ağır bir ha va
var dı. İda re hiç yap ma dı ğı şe yi ya pıp, hüc re ler de ki marş ve eği ti -
mi dur du rup, “otu run” de di. İş te o ara da bir bi don çay ge ti rip da -
ğıt tı lar. İçe me dik. Bir kaç yu dum iç tim, ço ğu nu dök tüm… İçi yor -
sun, ama san ki kan içi yor sun. Bir ön der in sa nın, kah ra man bir in -
sa nın ken di si ni da va sı ve ar ka daş la rı uğ ru na fe da et me si nin be de -

354
liy miş gi bi ge li yor sa na o çay!.. Ki, ger çek ten de o an lam da bir
sun ma var. Esat Ok tay, çay ye ri ne ar ka da şı nın ka nı nı içi ri yor san -
ki… İş te ça yı o za man gör dük. Ana da va so nuç la na na ka dar bir
da ha çay yüzü gör me dik. Ana da va 1983 Ma yıs’ın da so nuç lan dı,
az ce za lı lar ko ğuş la ra, idam lık lar hüc re le re yer leş ti ril di. On dan
son ra gün de bir de fa bi don la, pa ra mız la çay ge ti ril di.
- Çay so ru nu ge nel de, ce za ev le rin de hep bir soy gun ara cı ola -
rak kul la nıl dı. Bu yak la şım, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi için de
doğ ru mu?
- Hüc re ler de so run ola rak ya şan ma dı ğı nı söy le dik; ya ni “ya sak -
tır!” de ni le rek te miz (!) bir şe kil de çö züm len di. Ko ğuş lar da ise bir
an lam da öy le sa yı lır… İç tik le ri ne bin piş man lar, bir yer de de iç -
mek zo run da lar. Çünkü su ni ye ti ne kul la nı yor lar… Hiç de mi ol -
maz sa da, bu la nık su yu an dır sa da in san lar se ve se ve pa ra ve rip
alı yor. Ama iç me ye za man la rı yok. Ba zen eği tim ara la rın da denk
dü şü re bi lir ler se ayak üstü içi yor lar, da ha bi tir me den eği tim ye ni -
den baş lı yor…
Şe ri at çı-fa şist Yıl maz Yal çı ner’e
tes lim edi len ço cuk ko ğu şu…
- İda re nin ko ğuş içi ya şam da de ne ti mi hep elin de tut mak için
çe şit li me ka niz ma lar ya rat tı ğı bi li nen şey ler… Ör ne ğin din fak tö -
rün den ya rar lan ma, onu çar pı cı ve ya kı cı bir bi çim de bas kı nın
ara cı ola rak kul lan ma söz ko nu su ol du mu?
- Ol du, hem de çok yay gın dı… Bu da gi de rek yer le şik po li ti ka
ha li ne ge len ay rı bir uy gu la ma. Tes li mi yet dö ne min de ko ğuş la ra
na maz kıl dır ma da ya tıl dı. Ba zen bi rey sel, ba zen top lu ca na maz
kıl dır ma olay la rı ya şan dı. 29. ko ğu şa top lu na maz kıl dır dı lar.
- Na sıl ya ni?
- Özel bir uy gu la ma… İti raf po li ti ka sı nın bir par ça sı ola rak ba zı
ar ka daş lar o ko ğu şa gö tü rül müş. Özel lik le Cey lan pı nar PKK Da va -
sı’ndan yar gı la nan ar ka daş la ra ve di ğer le ri ne iti raf ha zır lat ma söz ko -
nu su. Top lu na maz kıl ma da ya tı lı yor. Ya şa mı bo yun ca ab dest al ma -

355
mış ve na maz kıl ma mış in san lar… Na maz ko nu sun da hiç bir şey bil -
mi yor lar… Ara sı ra ge lip di ni ko nu lar da sı nav dan ge çi ri yor lar. “İs la -
mın, ima nın şart la rı kaç tır? Ab dest na sıl alı nır?” gi bi so ru lar so ru -
yor lar. Tu tuk lu is te nen ya nı tı ve re me yin ce ce za lan dır ma baş lı yor.
- Na ma zı kıl dı ra cak imam ko ğuş tan mı çı kı yor?
- Evet… Ko ğuş tan bi ri kıl dı rı yor. Sa nı rım 1982’nin Ocak ayın -
da 29’a top lu na maz kı lı na ca ğı ta li ma tı ve ri li yor. Ko ğuş gar di ya nı
ya nı na üç-beş gar di yan da ha ala rak ka las ve jop lar la içe ri da lı yor,
teh dit ler sa vur ma ya, kü für et me ye baş lı yor lar. Son ra da her ke sin
na maz kıl ma sı ge rek ti ği ni, bu nun bir ku ral ol du ğu nu söy le ye rek
tu tuk lu la rı na maz kıl ma ya zor lu yor lar. Böy le ce na maz da as ke ri
ku ral lar ara sın da ye ri ni alı yor. Su so ru nu çok ya kı cı bi çim de ya şa -
nı yor. Ab dest al mak ge rek ti ğin den, su yun bir kıs mı nı da bu na kul -
lan mak zo run da lar. Ama is la mın ku ral la rı na gö re su ye ri ne ge çe bi -
le cek te miz nes ne ler le de ab dest alı na bi li yor. Ko ğuş ta bi raz cık di ni
bil gi si olan lar ab des tin su suz da alı na bi le ce ği ni söy le yin ce, ko ğuş
du var la rı bu iş için bi çil miş kaf tan olu yor. Na maz dan ön ce ko ğuş -
ta ki ler el le ri ni du va ra sür te rek ab dest al ma ya baş lı yor lar. Bir haf ta
için de o du var lar kir den si ya ha dön müş!.. Top lu na maz kıl ma lar
sı ra sın da bir yı ğın ko mik lik de ya şa nı yor. Sec de ye ka pan mak ge -
re kir ken aya ğa kal kan lar, ya da sec de ye ka pa nır ken önün de ki in sa -
nın ayak la rı na ba şı nı çar pan lar olu yor. Dua bil me yen ler du dak la rı -
nı kı pır da ta rak dua oku yor muş gi bi ya pı yor… Bir kaç haf ta son ra
ida re na ma zın in san la rı dü şür me ama cı na hiz met ede cek güçlü bir
araç ol ma dı ğı nı an la dı. Zor ve iş ken ce kar şı sın da di ğer ku ral la ra
na sıl uy duy sa na ma zın da tut sak lar ca öy le bir ku ral ola rak gö rül -
dü ğünü, baş ka bir et ki si nin ol ma dı ğı nı an la yın ca vaz geç ti. Di nin
yay gın bir bas kı un su ru ola rak kul la nıl dı ğı na ör nek ol ma sı için şu
ola yı an la ta lım: Ce za e vi ne ye ni ge lip 36’ya ko nu lan bir tu tuk lu
var. Adam Sür ya ni; gar di yan lar “müs lü man mı sın? İs la mın şart la -
rı nı say” di ye rek yük len me ye baş lı yor. Adam, “ben müs lü man de -
ği lim, gü nah tır, böy le yap ma yın. Tür küm, ama müs lü man de ği lim,
ben den ne is ti yor su nuz?” di ye ba ğı rı yor. Yak la şık bir haf ta bo yun -
ca ge ce li gün düzlü ada ma iş ken ce ya pı yor lar, ama müs la man ol du -

356
ğu nu ka bul et ti re mi yor lar… Ba zı la rı için na maz bir neb ze de ol sa
bir din len me ara cı, da yak tan iş ken ce den kur tul ma da baş vu ru lan
bir “sı ğı nak” ha li ne ge li yor. İda re bu nu far ke din ce bu de fa na ma zı
bı rak tır mak için top lu da yak at tır ma ya baş lı yor. Bir ko ğuş ta her ke -
se na maz kıl dırt mak zo run lu ha le ge ti ri lir ken, baş ka bir ko ğuş ta
sa de ce özen di ril mek le ye ti ni yor. Ba zı la rı na ise bu ara cı hiç kul lan -
mı yor. Ay rı ca açık ta vır ko yup kar şı çı kan, bu yüz den de hüc re le re
alı nan in san sa yı sı hiç de az de ğil… Bir ara tu tuk lu la rın oruç tut -
ma sı is ten di ve tu ta cak olan la ra sa hur ye me ği ve ri le ce ği söy len di.
- “Biz za ten yıl lar dır açız, bir de ne oru cu tu ta ca ğız?” den mi -
yor muy du?
- Evet, za ten her kes aç. Ko ğuş lar da ba zı la rı “sa hur ye me ği alı -
rız ve ya bas kı lar dan bi raz cık da ol sa kur tu lu ruz” gi bi “kur naz ca”
bir dü şün cey le oruç tut ma ya baş lı yor. Ama ne is ti ra hat ve ril di, ne
de sa hur ye me ği. Ra ma zan, o yıl lar da yaz ay la rı na rast lı yor du. İş -
ken ce, da yak, eği tim de vam edin ce ço ğu oruç tut mak tan vaz ge çi -
yor. Tek-tük ger çek an lam da oru cu nu sür dü ren in san lar olu yor. Ya -
ni adam iş ken ce ye kat la nı yor, mar şa, “eği ti me” çı ka rı lı yor, ama
inan cın dan do la yı da oru cu nu boz mu yor.
- Bu na bir yo rum ge ti re bi lir mi si niz?
- Di ne el at ma la rı inan dık la rın dan, di ni inanç la rın ge rek le ri ni
ye ri ne ge tir me yi gö rev bil dik le rin den, ya da say gı la rı ol du ğun dan
de ğil dir. Fark lı dü şün mek za ten ya nıl tı cı olur. İda re nin di ni ve in -
sa ni hiç bir ku ral la ken di si ni sı nır la ma dı ğı, böy le bir so rum lu luk
ta şı ma dı ğı açık. Sü reç için de ola nı-bi te ni yo rum la mak ta sığ lı ğa
dü şen in san lar da bu nu an la dı. İda re nin bu zor la ma la rı nın, yap tık -
la rı nın ne din le, ne is lam la, ne de baş ka in san ca iliş ki ler le her han -
gi bir ba ğı nın ol ma dı ğı gö rüldü, an la şıl dı. Bu na rağ men de di ğim
gi bi, ce za e vi nin o ko şul la rın da di ni inanç la rı nın ge re ği ni ye ri ne
ge tir mek is te yen ler ol du, sür dü re bil di ği ka dar sür dürdü. Ata türkçü,
çağ daş, la ik ol duk la rı nı ağız la rın dan dü şür me yen ler, di ni, in sa nı
dü şür me nin bir ara cı ola rak kul lan dı lar. La ik lik, “bi re yin inanç öz -
gür lü ğünü sağ la ma, dev let mü da ha le sin den kur tar ma, din le dev let
iş le ri ni bir bi rin den ayır ma” şek lin de açık la nır. Tür ki ye’de yö ne -

357
tim ler la ik ol duk la rı nı bol ca iş le yip övü nür. Ata türk’ün la ik li ği ge -
tir di ği ni, çağ daş ol duk la rı nı bol bol pro pa gan da eder ler. Ama bu -
nun ger çek le, ya şa nan lar la iliş ki si yok. Ge nel de ge ri ci le şen bur ju -
va zi, ik ti da rı nı sür dür mek için di ni bir si lah ola rak kul lan mak tan
hiç bir za man ge ri dur ma mış tır. La ik ol du ğu bol ca pro pa gan da edi -
len Tür ki ye’nin la ik lik hi ka ye si de bu nun dı şın da de ğil dir. He le
böy le hiç bir ku ral ta nı ma yan ge ri ci-fa şist dö nem ler de, din so nu na
ka dar kul la nı lan bir si lah tır. Ya lan, de ma go ji bir ta ra fa, işin özü
bu dur. Ve di nin böy le si ne kul la nıl ma sı Ata türk çü lük le çe liş me ola -
rak da gö rül me me li dir. İda re nin Di yar ba kır’da yap tı ğı her şey “la -
ik” dev let po li ti ka la rı nın uy gu lan ma sı dır.
- “La ik”dev le tin, Di yar ba kır’da ki “la ik” uy gu la ma la rın dan ba -
zı ör nek ler ve rir mi si niz?
- Dev le tin, dev rim ci le ri, tut sak la rı hi za ya gi tir mek için di ni na -
sıl kul lan dı ğı nı en çar pı cı bi çim de açı ğa vu ran olay; ço cuk ko ğu -
şun da yap tık la rı dır. Ce za e vin de bir ço cuk ko ğu şu aç tı lar. Gü ya ço -
cuk la rı “eği te cek ler.” He nüz genç di mağ lar ol duk la rı için şe kil len -
di ril me ye, ha mur gi bi yoğ rul ma ya mü sa it ler ya… On la rı “za rar lı”
dü şün ce ler den arın dır ma yı, Ata türkçü ve din ci bir eği tim le do nat -
ma yı amaç lı yor lar dı. O ara Di yar ba kır’da uçak ka çır ma ola yın dan
ya ka la nıp ce za e vi ne ge ti ri len şe ri at çı bir kaç tu tuk lu var dı. Bi ri nin
is mi Yıl maz Yal çı ner’di. Esat Ok tay, ço cuk ko ğu şu nun so rum lu lu -
ğu nu bu şe ri at çı ya ver di. Y. Yal çı ner ve bir-iki şe ri at çı ar ka da şı ço -
cuk ko ğu şu na yer leş ti ril di. Ço cuk la rı müs lü man laş tır ma, “ter bi ye
et me”, di ni eği ti me ta bi tut ma gö re vi tü müy le on la rın dı. Yıl maz
Yal çı ner ve eki bi nin iş ken ce, ce za lan dır ma yet ki le ri de var dı. “Eti
se nin ke mi ği be nim” yak la şı mıy la on ca ço cu ğun ge le ce ği bu Ata -
türkçü ku rum da şe ri at çı la rın eli ne tes lim edil di. Ço cuk ko ğu şun da
bu lu nan la rın bü yük ço ğun lu ğu bi zim da va dan içe ri dü şen ler di. Ar -
ka daş la rın kar deş le ri, ye ğen le ri vb. iş te.. Bun la ra gö rül me dik bir
uy gu la ma ya pı lı yor. Sa bah eza nıy la kal dı rıp ara lık sız na maz kıl dı -
rı yor, öğ le ne ka dar di ni ya yın lar dan ya da Ku ran’dan eği tim yap tı -
rı yor lar. Yet mi yor, eği tim ak şa ma ka dar sü rü yor. Yi ne yet mi yor,
ba zen sa yım son ra sı na ka dar sar kı yor. Ço cuk lar dan is te me dik le ri,

358
be ğen me dik le ri her han gi bir dav ra nı şı ser gi le yen olur sa, ya da
ters lik ya pan çı kar sa, ön ce ken di le ri dö vü yor son ra ida re ye ha ber
ve rip, döv dür tü yor lar. Yıl maz Yal çı ner fa şist-şe ri at çı eği tim an la -
yı şıy la ço cuk la rı yo ğur ma ya baş lı yor ve “bey tül mal” de dik le ri
“is la mi ko mün” ku ru yor lar. Ço cuk la rın ge len eş ya sı na, pa ra sı na
bu ekip el ko yu yor ve ken di ih ti yaç la rı doğ rul tu sun da is te dik le ri
gi bi har cı yor, kul la nı yor lar. Ko ğuş ta ki şe ri at çı eği ti min bir par ça sı
ola rak med re se ler de ho ca la rın yap tı ğı gi bi fa la ka ya çek me ler, nef -
si kö relt mek adı na yi ye cek ver me me, ya da si ga ra ya sak la ma gi bi
ek ce za lan dır ma lar da bu lu nu yor lar. Ya ni ço cuk la rı eko no mik yön -
den sö mü rü yor ve on la rı ken di le ri ne da ya nak ya pa rak ida re kar şı -
sın da ko num la rı nı güç len di ri yor lar. İda re de on la ra şe ri at te me lin -
de di ni eği tim yap tı ra rak, bu ço cuk la rı sol dü şün ce için de tut mak -
tan sa şe ri at çı ya pa rak da ha az teh li ke li ha le ge tir me yi yeğ li yor.
Önü ne koy du ğu bu uy gu la ma Yıl maz Yal çı ner ora dan gi de ne ka -
dar de vam et ti. Da ha son ra da bir sü re sür dür dü ler, ama so nun da
ço cuk ko ğu şun da ken di li ğin den bir ay rış ma ol du.
- Na sıl bir ay rış may dı bu?
- Bir kıs mı is la mi dü şün ce yi, ve ri len o eği ti mi be nim se di, es ki
dü şün ce le rin den vaz geç ti ve bi zim le olan bağ la rı nı ko par dı, bir kıs -
mı ise bir-iki yı lı bu lan bu eği ti me rağ men mi li tan ya pı sı nı ko ru du.
Biz le re olan inan cı nı ve gü ve ni ni sar sıl maz bi çim de sür dürdü. Ki,
ba zı ço cuk la rı dı şar dan ta nı rım, ateş par ça sıy dı lar. Hâlâ anım sı yo -
rum Hil van’lı bir ço cuk var dı, sı kı yö ne ti min ila nın dan son ra il çe ye
as ke ri pan zer ler, ka ri yer ler le ko man do bir li ği gel miş ti. Ço cuk lar
ko man do la ra sal dı rı yor lar dı. Bu ço cuk da on la ra aman ver me yen,
taş la yan, ka ri yer le rin pa let le ri ara sı na ke çe ko yup diş li si ni at tı ran
bi riy di. Su bay lar so nun da bi ze ha ber gön de re rek, “bi ze ka rış ma yın,
biz kim se ye sal dır ma ya ca ğız, ço cuk lar üs tü mü ze bu şe kil de gel me -
sin ler, dur du run!” de mek zo run da kal mış lar dı. İş te ba zı la rı böy le
ya man ço cuk lar dı. Ve bi zim le kır sal alan da ça tış ma la ra ka tı lan köylü
mi li tan ço cuk lar… Bun lar en so nun da ta vır koy muş lar. Bir gün
hep si bir bi ri ne gi ri yor ve din ci ge çi ne rek ken di le ri üze rin de ta hak -
küm kur ma ya ça lı şan lar la kav ga edi yor lar. Kep çe ler le, de mir ler le,

359
ar tık el le ri ne ge çi re bil dik le ri ne var sa bir bir le ri nin ka fa sı nı-gö zünü
ya rı yor lar. Olay ida re ye yan sı yor, ida re de ce za lan dır mak ama cıy la
di ni eği ti mi bir türlü be nim se me yen ve kav ga eden le ri 36’nın hüc -
re le ri ne at tı. O ara bu lun du ğu muz 36’da ko nuş ma ya sa ğı de vam
edi yor, he nüz emir-ko mu ta zin ci ri kı rıl ma mış tı. Ama biz 1982 Ölüm
Oru cu’ndan son ra 36’ya ge ti ril mi şiz, üze ri mi ze faz la gel mi yor -
lar, ara mız da ki ko nuş ma la rı en gel le mi yor lar. On la ra da faz la ka rış -
ma dı lar. Bi raz marş söy le ti yor lar, ara sı ra ge lip bir kaç so ru so ru yor -
lar, onun dı şın da pek uğ raş mı yor lar dı. Ço cuk lar ak şa ma ka dar otu -
ru yor lar dı. Ken di le ri ne si ga ra ve ril mi yor du, ama uy gun bir yo lu nu
bu lup gön de ri yor duk. Ge ti ril dik le rin de bir kaç de fa ses le nip kim ol -
duk la rı nı sor duk. Çe kin dik le ri için ses siz kal dı lar. As ker le re tek mil
ver dik le rin de isim le ri ni öğ ren dik, bak tık ki bi zim ço cuk lar, ta nı yo -
ruz! “Ne ol du, ni ye gel di niz?” de dik, on lar da bi zi ta nı yın ca olup
bi te ni an lat tı ve “so nun da da ya na ma yıp kav ga et tik, bi zi ayı rıp bu -
ra ya ge tir di ler” de di ler. Ço cuk ko ğu şun da ki le rin bir kıs mı nor mal
ko şul lar da bi zim le ye ni den iliş ki ku rup ken di le ri ni ora dan kur tar -
ma mı zı is te di ler. Çı ka rıp al dık. Bu lun du ğu muz ko ğuş la ra yer leş tir -
dik. Di ğer bir ke si mi ise, tah li ye olup din ci ke si me ka tıl dı; duy du -
ğu mu za gö re hâlâ sür dü ren ler var. Di yar ba kır’da açı lan ço cuk ko -
ğu şu, ger çek an lam da ya şı kü çük olan la rı zor ko şul lar dan, vah şet
ve iş ken ce den ko ru ma, bü yük ler den ay rış tır ma ama cıy la açıl ma -
mış tı. Dü şün ce le rin den, inanç la rın dan arın dır ma, gi de rek kar şı dev -
rim ci ha le ge tir me, ke ma list ve is la mi te mel de dev ri me kar şı ko -
num lan dır ma ama cıy la açıl mış tı ve hep bu te mel de kul la nıl dı.
- Pe ki ko ğuş lar da di ni va az lar ve ri li yor muy du?
- Di ni va az da gün de me gel di, ama da ha son ra... Ce za e vi nin ho -
par lö rün den va az ve ril di. Di yar ba kır’dan bir imam, bel li gün ve sa -
at ler de va az ve ri yor du. Gü ya is la mi ku ral la rı, il ke le ri an la tı yor ve
tu tuk lu la rın di ni inanç la rı nı ge liş tir me ye ça lı şı yor du. Amaç böy le
lan se edi li yor du. Esas amaç şuy du: İha net et tir me... Ba zen imam
açık tan açı ğa, “siz ler suç lu su nuz, dev le te kar şı suç iş le miş ki şi ler si -
niz... Suç lu in sa na çek ti ri lir, siz her şe ye müs te hak sı nız. Va tan, mil let
ve din düş man la rı ıs lah ol ma dık ça or ta dan kal dı rıl ma lı dır. Bo yun

360
eğ me niz, yap tık la rı nız dan piş man ol ma nız, dev let ten af di le me niz
ge re kir!...” di yor du. Açık ça sı, di ni duy gu lar ve inanç lar kul la nı la rak
in san lar iha ne te çağ rı lı yor du. Va az lar da bir yan dan “in san la rın, mil -
let le rin kar deş li ğin den, müs lü man la rın da ya nış ma sın dan, te miz ve
ul vi amaç la rın dan, inanç la rın dan” sö ze di lir ken; ay nı an da içer de, o
sa at te in san lar iş ken ce gö rü yor du. Ya ni ses ci ha zın dan ya yı lan ima -
mın va a zı al tın da ce za e vi nin her kö şe sin de iş ken ce se ans la rı bü tün
hı zıy la de vam edi yor du. İma mın va a zı Di yar ba kır vah şe ti nin fon
mü zi ğiy di. As lın da is la mi inanç la ra gö re de bir suç var. Ho par lö rün
ba şın da ko nu şan ima nın duy duk la rı, gör dük le ri ve ta nık ol duk la rı
kar şı sın da ger çek ten inan mış bi riy se va az ver me yi red de dip ora dan
git me si ve ya ya şa nan bu açık çe liş ki yi ka bul et me ye rek ida re yi eleş -
tir me si, ta vır koy ma sı ge re kir di. Bir yan da in san la rın bir li ği ve kar -
deş li ğin den dem vu ra cak sın, bir yan dan da or ta lı ğı in le ten se sin iş -
ken ce nin ar ka fo nu ola cak ve çığ lık la rın, inil ti le rin üze ri ne bir şal
gi bi ör tü le cek sin. Ve sen, bu nu tas vip ede cek sin, meş ru gö re cek sin,
“her şe ye müs te hak sı nız, inanç la rı nız dan vaz ge çin, ne da met ge ti rin,
dev le te kul luk, kö le lik edin!” di ye cek sin. İl ginç bir du rum dur ya ni.
Di ğer ül ke le re bak tı ğı mız da bun lar faz la ya şan ma yan şey ler. Av ru -
pa’da, La tin Ame ri ka’da ki li se nin za man za man in san hak la rı ih lal -
le ri ne, dev le tin vah şi le şe rek va tan da şı na kar şı zu lümcü ba şı ke sil -
me si ne, in san la rın kat le dil me si ne kar şı se si ni yük selt ti ği ni gö rü rüz.
Tür ki ye ta ri hin de –ki bu, Os man lı ta ri hi nin ve dev le ti nin de va mı -
dır– din her za man açık ça dev le tin hiz me tin de ki bas kı araç la rın dan
bi ri ol muş tur. Şu nu da bi li yo ruz: Din, her za man sı nıf lı top lum lar da
ege men le rin ik ti dar ve ide o lo jik araç la rın dan bi ri ol muş tur. Os man -
lı’da ve TC ege men lik sis te min de de is la mi yet hep dev let hiz me tin -
de dir. Hiç bir za man maz lum dan, ezi len den, halk tan ya na ol ma sı,
onun is tem le ri ni hay kır ma sı, se si ni çı kar ma sı ola yı ya şan ma mış tır.
İş te bir 12 Ey lül vah şe ti nin baş la ma sın dan bu ya na on yıl geç miş,
ba kı yo ruz Tür ki ye’de din adam la rın dan ya hut il gi li ku ru luş lar dan
hü kü me te, iş ken ce ci le re yö ne lik tek bir gös te ri, mi ting, bil di ri, afiş
yok. Tek bir pro tes to ey le mi ge liş ti ril mi yor. Ya ni bir ha li fe nin, Os -
man lı ha li fe lik kül tü rü nün, top lu ma kul luk an la yı şı nın ve ril me si,

361
bu nun cum hu ri yet dö ne min de de yü rür lük te kal ma sı ve sür dü rül me -
si bü tün çıp lak lı ğıy la gö rü lü yor. En az gın, vah şi dev let te rö rü nün
ya şan dı ğı ve hiç bir öl çü ye sığ ma dı ğı dö nem ler de bi le, di nin, in sa ni
de ğer le rin yok edil me sin de vah şe tin hiz me ti ne ko şul ma sı ola yı var
ve bu, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde en so mut bi çi miy le gö rüldü.
- Di nin, fa şiz min bir ide o lo jik he ge mon ya ara cı ola rak kul la nıl -
dı ğı nı çok ra hat lık la söy le ye bi li riz, de ğil mi?
- Ta bii, hem de en çar pı cı bi çim de. Her ne ka dar fa şist ge ne ral -
ler za man za man “biz şe ri at çı de ği liz, la i kiz” di yor lar sa da, ege -
men lik le ri ni sür dür mek ve dev rim ci le ri, yurt se ver le ri ez mek için
ge rek ti ğin de en ge ri bi çi miy le di ni kul lan ma sı, ona sa rıl ma sı ol du
ve hâlâ da olu yor. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde olan lar, bu va az -
lar, bu na maz kıl dır ma lar, ço cuk ko ğu şu açıp şe ri at çı la ra tes lim
ede rek on la rı di ni te mel de ka zan ma ya ça lış ma lar 12 Ey lül fa şiz mi -
nin bu yön de ki tu tu mu nu açık ça or ta ya se rer.
- Ger çi da ha son ra tüm bun la rın çok da ha çar pı cı bi çim le ri or -
ta ya çık tı. Ke ma list dev let, PKK avı na çık mak için di ni ha dis le ri
uçak lar dan köy le rin, ka sa ba la rın üze ri ne bil di ri şek lin de at tır dı!..
- Onu, o gi bi şey le ri bu gün tüm Tür ki ye ve dün ya halk la rı bi li -
yor. Biz on la ra de ğin mi yo ruz. As lın da o nok ta la rı da an lat mak ge -
re kir, ama bi zim vur gu la dı ğı mız he nüz PKK’nin ken di le rin ce bu
ka dar güçlü, teh li ke li ol ma dı ğı, ken di le ri nin ise en güçlü ol du ğu
dö nem de ya pı lan lar la il gi li dir.
Kürt ka dı nı zin dan di re ni şin de ye ri ni alı yor
- Bi raz da ce za e vin de bu lu nan ba yan ar ka daş la rın du ru mun dan
sö ze der mi si niz? Ko ğuş ya şan tı la rı na sıl dı? Kar şı laş tık la rı so run -
lar ne ler di? Ce za e vi mü ca de le si ne kat kı la rı han gi bo yut lar day dı?
- Ba yan lar ko ğu şu, Di yar ba kır ta ri hin de yer et miş ay rı bir dün -
ya, ay rı bir ya şam… Ka mu o yu nun, ora yı ba şın dan so nu na ka dar
ya şa mış, her şe ye ta nık olan ar ka daş lar dan öğ ren me si ge re kir. Bil -
gi len me miz 1984’ler de on lar la ya zış ma ola na ğı nın doğ ma sıy la
müm kün ola bil di. O du yum lar, bil gi len me ler ışı ğın da Di yar ba -

362
kır’ın bu kö şe sin de olan bi te ne kı sa ca de ği ne lim: 1981 aç lık gre -
vin de sal dı rı baş la dı ğın da biz ler hüc re le re alı nır ken, ba yan lar ko -
ğu şu na da bas kın lar dü zen le ni yor du. Ce za e vin de he nüz marş söy -
le me gi bi şey ler ol ma dı ğı için, o bas kın lar sı ra sın da ba yan ar ka -
daş la rın çığ lık la rı, hay kı rış la rı, ba ğı rış la rı bu lun du ğu muz hüc re le -
re ka dar ge li yor du. Ko ğuş mev cu du 60-70’e ka dar yük se li yor du.
1981 Ocak sal dı rı sı dan son ra di ğer ko ğuş lar la iliş ki le ri tüm den so -
na er di ve biz ler den ta ma men tec rit edil di ler.
- Ba yan lar ko ğu şun da si ya si ha re ket le rin da ğı lı mı na sıl dı?
- Bu ko ğuş ta da ni cel ve ni tel an lam da ağır lık lı olan grup
PKK’ydi. TKP, DDKD ve di ğer ba zı grup lar dan da in san lar var dı.
Ay rı ca ba yan lar ko ğu şun da bi ze yar dım eden ve ya bi zim le da ya -
nış ma için de olan köylü ka dın lar ol du ğu gi bi, di ğer ad li da va lar -
dan, hat ta bar, pav yon ka dın la rın dan bi le ge ti ri len ler var. Ba yan lar
ko ğu şun da Sa ki ne Can sız ar ka da şı mız ve Ay sel Öz türk bu lu nu yor -
du. Sa ki ne ön ce le ri Di yar ba kır’da de ğil di. Ela zığ gru bu dos ya sı
Di yar ba kır’a gön de ri lin ce tu tuk lu lar da Mart 1981’de Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi’ne ge ti ril di ler. Sa ki ne bu grup la gel di. 1981 tec rit -
li ği ya şan ma dan ön ce ba yan lar ko ğu şun da ki grup la rın tav rı, ce za e -
vi ge ne lin de ki iliş ki ve ta vır la rın ay nı sıy dı. Her grup iliş ki ku ra bil -
di ği için ka rar ve ta vır la rı nı ora da ki ar ka daş la rı na yan sı tı yor du.
Di re niş ve tes li mi yet dö ne min de ce za e vi ge ne lin de grup la rın al dı -
ğı tav rın ay nı sı ora da da ya şa nı yor du. PKK ola rak di re niş, düş man
kar şı sın da ki tu tum ve ara yış la rı mız ar ka daş la rı mız ca da sür dü rü lü -
yor du. Di ğer grup la rın di re niş dı şı tu tum la rı, ken di le ri ni düş ma nın
in sa fı na ter ke diş le ri, di re niş ru hu ve ara yı şı için de ol ma yış la rı o
grup lar dan olan ba yan lar ca da pra ti ğe dö kü lü yor du. Öz ce si, ba -
yan lar ko ğu şu ce za e vi nin bir pro to ti piy di.
- Tec rit lik dö ne min de ba yan lar ko ğu şun da si zin ki ne ben zer bir
di re niş çiz gi si ya şa ma ge çi ri le bil di mi? Sü reç ora da na sıl iş le di?
- Ona geç me den ön ce, Ocak 1981’e ka dar olan dö ne me bi raz da -
ha de ği ne lim: Bu ar ka daş lar la iliş ki le ri miz sürdüğü için bas kı la rın
tır man ma sı, biz ler den is te nen le re kar şı tav rı mı zın ne ola ca ğı mer -
ke zi ka rar lar la ken di le ri ne ile ti lir di. Ce za e vi po li ti ka mı zın di re niş

363
ol du ğu nu bi li yor lar dı ve ge nel de ki ge liş me ler le il gi li bil gi sa hi biy -
di ler. 1981 Ocak son ra sın da ar tık bi zim cep he de olan bi te ni bi le -
mez ol du lar. Şu bat son la rın da Esat Ok tay’ın yö ne ti mi dev ral ma sıy -
la, vah şet eş li ğin de da ya tı lan ku ral la ra on la rın da uy ma sı is ten di.
“Türk” olu na cak tı. Ba yan lar da iş ken ce ler eş li ğin de “Türk” ola -
cak tı. Ar ka daş la rı mız ka bul et mi yor ve di re ni yor lar. An cak bu uzun
sür mü yor. “Ka bul ede lim. Ne olup-bit ti ği ni, ar ka daş la rın ne yap tı -
ğı nı, ne dü şün dü ğünü bil mi yo ruz, öğ re ne lim” di yor lar. “Türk”lüğü
ka bul edi yor lar. Kav ra yış ve sü re ce kar şı lık ver me de ek sik lik için -
de olu yor lar. Mart’ta Sa ki ne Ela zığ’dan gel di ğin de ida re ko ğu şa
ver mi yor, alt ta ki tec ri te atı yor. “Türk” ol du ğu nu ka bul et tir mek
için iş ken ce ya pı yor lar. Sa ki ne red de di yor, di re ni yor. Ay sel ler Sa ki -
ne’yle iliş ki ye ge çi yor. Ko ğuş ola rak “Tür küm” de me yi ka bul et -
tik le ri ni, ken di si de ka bul et me dik çe yan la rı na ve ril me ye ce ği ni
söy lü yor lar. Ay rı ca ko ğu şa ge le bil me si için is te ne ni yap ma sı nı, da -
ha son ra ne ya pı la cak sa ara la rın da tar tı şıp ka rar laş tır ma la rı ge rek ti -
ği ni be lir ti yor lar. Sa ki ne ar ka daş la rın ya nı na git mek için “Türk”
olu yor ve ko ğu şa ve ri li yor. Tec rit lik çem be ri aşı la ma dı ğı için cid di
bir ey le me gi ri şe mi yor lar. Ve ku ral la ra uya rak sü re ci ya şı yor lar.
Tes li mi yet ka ran lı ğı Di yar ba kır’ın üze ri ne bü tün ağır lı ğıy la çök -
müş ken, ida re nin de di ği her şe yi yap ma ma, ya pı la nı da laç ka laş tır -
ma, is te nil di ği gi bi uy gu lat ma ma tu tum la rı nı so nu na ka dar sür dü rü -
yor lar. Di re niş fi i len so na er se de biz de ki gi bi ara yış la rı, tar tış ma la -
rı sü rü yor, tes li mi ye ti dü şün ce ve ruh ta ka bul et mi yor lar.
- On la ra da ya tı lan ku ral lar ne dir? Er kek le re da ya tı lan la rın ay -
nı sı mı?
- On la ra da as ke ri yü rü yüş, marş ve di ğer ku ral lar ay nen da ya tı -
lı yor. Saç la rı ke si lip kı sal tı lı yor. İş ken ce ve ku ral lar da ka dın-er kek
eşit li ği sağ la nı yor!.. Düş man ge nel po li ti ka la rı ve amaç la rı doğ rul -
tu sun da iti raf çı laş tır ma ve is pi yon cu laş tır ma ya da ça lı şı yor.
- Çok de ği şik ke sim ler den ge len bir in san gru bu nun ol du ğu yer -
de di re niş çiz gi si ni ya rat ma da ba yan ar ka daş la rın kar şı laş tık la rı
epey so run lar ol ma lı...
- Biz de ol du ğu gi bi on lar da sa yı sız zor luk la kar şı la şı yor lar. Bi -

364
zim da va dan içe ri düş müş ta raf tar, so run la rı kav ra ma mış in san lar
var. Bun la rın sa yı sı az da de ğil. Öte si biz ler le hiç iliş ki ku ra mı yor -
lar. Tü müy le ken di baş la rı na ta vır be lir le mek zo run da ka lı yor lar.
Ay rı ca dı şı mız da di re niş çi an la yı şa sa hip ol ma yan grup ve in san la -
rın da bu lun du ğu bir bi le şim var. Düş ma nın po li ti ka ve sal dı rı la rı,
ce za e vi nin ge nel du ru mu ba yan lar ko ğu şu nun be lirt ti ği miz bu ya -
pı sı dik ka te alın dı ğın da bü yük zor luk lar la kar şı la şı la ca ğı açık tır.
- Bu zor luk lar ne ler di? Bi raz so mut laş tır sa nız.
- Zor luk lar çok bo yut lu. Bir yan dan o ko şul lar da kur tul ma ara -
yış ve ça ba sın da lar; bir yan dan da düş man po li ti ka la rı nın uy gu lan -
ma sı na kar şı du rup en gel le me ye ça lı şı yor, uyu lan ku ral la rı bel li bir
dü zey de tu ta rak in san la rın da ha faz la düş me me si için di di ni yor lar.
Di ğer yan dan di re niş çi ol ma yan un sur la rın ya rat tı ğı tah ri ba tı gi -
der me, on la rı da bel li bir çiz gi de tut ma, bur ju va, kü çük-bur ju va,
fe o dal özel lik le ri ni aşa ma yan ba zı tip le rin za yıf yan la rı nın ida re ce
kul la nıl ma sı na izin ver me me, bir yan dan da ka dın ol mak tan kay -
nak la nan so run lar. Kı sa ca sı her yö nüy le ayak ta kal ma yı, te tik te ol -
ma yı, du yar lı lı ğı so nu na ka dar ko nuş tur ma yı ge rek ti ren bir düz -
lem de ler. İda re on la ra da ba ğır ta rak marş söy let mek is ti yor. Ar ka -
daş lar ta vır ko yu yor, ba ğır mı yor, öl gün ses le söy le me ye de vam
edi yor lar. De fa lar ca iş ken ce gör me le ri ne rağ men, al dık la rı “öl gün
ses le marş söy le ne cek” ka ra rı nı so nu na ka dar uy gu lu yor lar. Ay rı ca
iş ken ce kor ku suy la ba ğı ra rak marş söy le yen le ri, is te nen le ri yap ma
eği li mi ne gi ren un sur la rı ik na et me ça ba sın da olu yor lar. Ye ni ge -
len, ba yan lar ko ğu şu nun al tın da ki tec ri te alı nı yor, iş ken ce edi li yor,
sin di ril me ye, is te dik le ri ni yap tır ma nok ta sı na ge tir me ye ça lı şı yor -
lar. Sar kın tı lık edi li yor, te ca vü ze kal kı şı lı yor.
- Böy le si iğ renç şey ler de mi olu yor?
- El le rin den gel se her şe yi ya pa cak lar. An cak ar ka daş la rı mız
ola ğa nüstü bir du yar lı lık gös te rip ida re ye, gar di yan la ra kar şı bir
bent oluş tu ru yor lar. Ne bir ka dı na te ca vüz edil me si ne, on la rın ka -
dın lı ğın dan ya rar la nıl ma sı na, ne de de ği şik ke sim ler den ge len za -
yıf, sal dı rı la ra kar şı du ra ma yan, kor ku ve pa nik için de ki in san la rın
düş me si ne izin ve ri yor lar. Ya ni çift yönlü bir bent olu yor lar. Düş -

365
ma nı diz gin ler ken, tu tuk lu la rın da za yıf lık ve yet mez lik le ri ne kar şı
bir sa va şım için de ler. On lar la sü rek li il gi le ni yor ve gü ven ve ri yor -
lar. Düş ma nın bü tün po li ti ka la rı nı, yö ne lim le ri ni, her dav ra nı şı nı,
yak la şı mı nı açı ğa çı ka rı yor, an la mı nı yo rum lu yor, kav ra tı yor lar.
Kim se yi düş man pen çe si ne dü şür me me yi ba şa rı yor lar.
- So nuç ta ba yan ar ka daş lar ko ğuş ta ki ba yan lar dan her han gi
bir bi çim de cin sel nes ne gi bi ya rar la nıl ma sı nın ke sin lik le önü ne
geç miş ol du lar mı?
- Evet… Bas kı ve iş ken ce ler gö ze alı na rak, bü yük be del ler öde -
ne rek ar ka daş la rı mız so nu na ka dar ta vır koy ma da en kü çük bir
ikir cik li ğe düş mü yor lar. Kim olur sa ol sun ko ğu şa ge len her in sa nı
sa hip len me ve ko ru ma, dı şı mız da ki in san la rın da say gı sı nı ka zan -
dı rı yor. Bir ara pav yon iş le ten bir ka dın tu tuk la nı yor, alt ta ki tec rit -
te gar di yan lar ona sar kın tı lık et me ye kal kı şı yor. Ar ka daş la rı mız
sa hip çı kıp ko ğu şa alı yor ve ka dı na yö ne li mi en gel li yor lar. Kı sa ca -
sı inan cı, ko nu mu ne olur sa ol sun, ora da in san lı ğın dü şü rül me me -
si, ayak ta tu tul ma sı ça ba sı esas alı nı yor. Ve ri len bu gü ven den ötürü
ki min ne so ru nu olur sa son tah lil de ar ka daş la rı mı za gi di yor, çö -
zümü on lar da arı yor.
- An la şı lı yor ki, ba yan lar ko ğu şu nun gar di ya nı er kek... Hat ta ona
“ho roz” den di ği ni ge çen bö lüm de söy le miş ti niz. Bu çok uy gun suz
bir du rum de ğil mi? Nor mal de ba yan gar di yan ol ma sı ge re kir.
- Ta bii ki, ba yan gar di yan ol ma sı ge re ki yor. Ama Di yar ba kır’da
ne ol ma sı ge rek ti ği gi bi ki!.. Aşa ğı lık ya ra tık lar, ba yan lar ko ğu şu
gar di ya nı na “ho roz” la ka bı nı ta kı yor lar. Sa de ce bu söz cük bi le
ora da ki tu tuk lu la rı aşa ğı la ma yı içe rir. Ko ğuş gar di ya nı ola rak se çi -
len er ler ara sın da sa pık tip ler de var. Bir gar di ya nın uy gun suz dav -
ra nı şı kar şı sın da ba yan ar ka daş la rın ta vır koy ma sı üze ri ne ko ğu şa
bir ba yan gar di yan da ve ri li yor. Ta ri hi ni ha tır la mı yo rum; 1982 ve -
ya 1983 ola bi lir. An cak marş söy let me, de net le me gi bi şey le ri yi ne
as ker gar di yan ya pı yor. Ya ni esas so rum lu yi ne as ker dir.
- Ba yan ar ka daş la rın ta vır koy du ğun dan sö zet ti niz, bu na sıl bir
ta vır? Ya ni ne yap tı lar?
- Bu olay kar şı sın da ar ka daş lar Esat Ok tay’ı ça ğı rı yor. “Ko ğuş

366
gar di ya nı ola rak bu ada mı ar tık bu ra da gör mek is te mi yo ruz, bu nu
he men ala cak sı nız” di yor lar. Esat Ok tay o gar di ya nı tep ki nin sert -
li ği ve iş le rin da ha kö tü ye git me teh li ke si kar şı sın da gö rev den alı -
yor. Ve “siz le 35. ko ğuş ba şı mı zın be la sı sı nız” di ye rek biz le ri zap -
te de me di ği ni, et ki siz kı la ma dı ğı nı da açık tan iti raf edi yor.
- Ba yan lar ko ğu şun da is pi yon cu, iti raf çı çı ka ra ma dı lar mı?
- Ha yır… İda re bü tün ça ba ve da yat ma la rı na rağ men bu alan da
is te di ği so nu cu el de ede me di. İti raf çı çı kar mak için ge nel yö ne lim
ya nın da ba zı un sur la ra özel ola rak da yö nel di ler. Ama ar ka daş la rın
ak tif ça lış ma ve mü da ha le le ri, kar şı po li ti ka la rı püs kürttü.
- Ko ğuş içi ya şam la rı ko nu sun da ne ler söy ler si niz?
- Ba yan lar ko ğu şun da ar ka daş la rı mız ba şın dan so nu na ka dar ör -
gütlü ya pı la rı nı, ko mün iliş ki le ri ni sür dü rü yor lar. Si ya si ha va ol -
duk ça can lı. Dev rim ci de ğer le rin ko run ma sı, ayak ta tu tul ma sı için
çır pı nıp du ru yor lar. Si ya si soh bet ler, tar tış ma lar hiç ke sil mi yor.
Önem li kut la ma ve pro tes to gün le rin de ar ka daş la rı mız ko ğu şa yö -
ne lik bil di ri ha zır la yıp oku ma, an ma lar dü zen le me, New roz’u kut -
la ma gi bi fa a li yet le ri hiç ak sat mı yor lar. Ar ka daş lar bu ko nu lar da
biz den da ha ile ri... Si ya si kim lik le ri ni, coş ku la rı nı hep ko ru yor,
öne çı ka rı yor lar.
- Ba yan ar ka daş la rın ko ğuş içi ya şa mı na da ir bu ra da an ma mız
ge re ken ki mi çar pı cı olay lar var mı?
- Ko ğuş içi ya şa mı de tay lan dı ra cak du rum da de ği liz. Bir kaç
nok ta ya de ği ne lim. İda re nin ai le, sev gi bağ la rı nı içer de, dı şar da si -
lah ola rak kul lan dı ğı nı an lat mış tık. Ko ğuş lar da kar de şi, ni şan lı sı,
ko ca sı bu lu nan ba yan ar ka daş lar da var dı. Ama bir bir le riy le gö rü -
şe bil me le ri hep so run ol du. So nu na ka dar bu iliş ki ler le oy nan dı.
Bi zim da va dan tu tuk la nan bir ana var dı. Dü ri ye Ana. Oğ lu da ya -
nı mız day dı. Oğ lu nu gör me is te ği ço ğun luk la iş ken cey le ya nıt lan -
dı. Ar tık ca nı na tak edin ce, bir gün ta vır ko yup, “mut la ka oğ lu mu
gö re ce ğim” di yor ve gar di ya nı ko va lı yor. So nun da oğ lu nu ge ti rip
gös ter mek zo run da ka lı yor lar.
- Dü ri ye Ana ni çin içe ri düş müştü?
- Dü ri ye Ka ya’nın par ti li olan iki ço cu ğu var dı. Bi ri içer dey di.

367
Kı zı da dı şar da mü ca de le ala nın day dı. Son ra ki yıl lar da kı zı bir ça -
tış ma da şe hit düştü. Dü ri ye Ana da bi ze çok ya kın, say gı ve sev -
giy le bağ lı yurt se ver, de ğer li bir in san dı. 12 Ey lül ön ce si Hil van
Be le di ye Baş kan ada yı mız se çi mi ka zan mış tı. O da en cü men aza sı
ol du. Sal dı rı ve top lu tu tuk la ma lar da onu da içe ri al dı lar, PKK’li
di ye yar gı la dı lar. Üç yıl bo yun ca Di yar ba kır vah şe tin den pa yı na
dü şe ni al dı. Dü ri ye Ana Türk çe bil mi yor du. Bas kı ve da yat ma la ra
rağ men öğ ren me di, ko nuş ma dı, bu tav rı nı tah li ye olup gi de ne ka -
dar sür dürdü. İnat çı lı ğı yü zün den ay rı ca iş ken ce le re he def ol du.
Bir de fa sın da, Esat Ok tay dö ve rek ye re yı kı yor ve göğ sü ne otu ru -
yor, ayak la rı na, kal ça la rı na vu rup her ta ra fı nı mo rar tı yor.
- Türk çe bil me me si ba şı na kim bi lir da ha ne iş ler aç mış tır?
- İç ler açı sı ve il ginç tu tum lar la kar şı la şı lı yor. Ba yan lar ko ğu şu -
nun bir Laz gar di ya nı var mış. Laz da Türk çe yi bo zuk ko nu şu yor -
muş. Dü ri ye Ana’ya “Tür küm” de dirt me ye kal kı yor. Ön ce ken di si
“Tür çüm” di yor ve tek rar la ma sı nı is ti yor. Ana da, “Tır kım” di yor.
Gar di yan doğ ru te laf fuz et me si için de fa lar ca uya rıp azar lı yor. “Tür -
çüm di ye cek sin Tür çüm.” Bu “Tür çüm”, “Tır kım” de me ler bir sü re
de vam edi yor. So nun da Dü ri ye Ana’nın sab rı ta şı yor. “Ker la wı ke -
ri, ti jı ni za ni jı min çi di xa zi” (eşe koğ lu eşek sen de söy le me si ni
bil mi yor sun, ben den ne is ti yor sun) di yor. Ko ğuş ta ki ler kah ka ha yı
pat la tı yor. Gül dük le ri için hep si dö vü lü yor, ce za lan dı rı lı yor. Yi ne bir
gün ay nı gar di yan ona “Ulu Ata türk” de dirt me ye ça lı şı yor. Ken di si
“Üli Ata türç” di yor. Dü ri ye Ana “Ölü Ata tırk” di yor. Yi ne de fa lar -
ca kar şı lık lı tek rar la nı yor ve an la şa mı yor lar!.. Sa ki ne, Ay sel ve ba zı
ar ka daş lar “ku ral la ra tam uy mu yor, dik ka fa lı lık edi yor, si ya si fa a li -
yet sür dü rü yor” ge rek çe siy le ko ğu şun al tın da ki hüc re ye atı lı yor,
gün ler ce tu tu lu yor lar. Hüc re de tu va let yok. Ço ğun luk la tu va le te de
gö tü rül me dik le rin den ih ti yaç la rı nı ora da gi der mek zo run da bı ra kı lı -
yor lar. Ağır, pis ko ku için de gün ler ce aç, su suz, ya tak sız çıp lak be -
ton da ka lı yor lar. O so ğuk ta ka dın has ta lık la rı da hil pek çok has ta lı ğa
ya ka la nıp acı çe ki yor lar. Te miz lik mal ze me si, ilaç ve ril mi yor!..
- Ba yan lar ko ğu şun da ana ku ca ğın da em zik li ço cuk lar da var
mıy dı?

368
- Var dı. Ya şa ma Di yar ba kır vah şe tin de göz le ri ni açan He lin
isim li bir kız ço cu ğu var dı. İki bu çuk, üç ya şı na ka dar içer de, an ne -
si nin ya nın da kal dı. Hep bü yük in san lar la ol du ğu için bü yük ler gi -
bi dav ra nır, ta vır ko yar mış. Su bay ve as ker ler den nef ret eder miş.
On la rı gör dü ğün de, pel tek se siy le, “Apo la rı mı dö vü yor su nuz!”
der miş. Ar ka daş lar He lin’e biz le ri hep “Apo lar” di ye an lat mış lar.
- Uy gu la ma la ra ek le mek is te di ğin baş ka bir olay var mı?
- Şu nu da ek le ye lim: O za man Esat Ok tay bir gün ya rı çıp lak,
ya nın da tay fa sıy la ko ğu şa gi ri yor. Sa ki ne ler sırt la rı nı dö ne rek ken -
di si ne tep ki gös te ri yor. Bu ta vır kar şı sın da Esat Ok tay öf ke den ku -
du rup ko ğu şu terk edi yor. Ve ar ka daş la rı iş ken ce den ge çi ri yor lar.
Ar ka daş la rı mı zım tep ki le ri çok önem li. Eğer öy le dav ran ma sa lar,
tep ki siz kal sa lar Esat Ok tay son ra ki gün ler de da ha da ile ri gi de -
cek, per va sız la şa cak.
- Di yar ba kır’ın siz ve par ti niz için ne an la ma gel di ği ni, ge çen
bö lüm de tar tı şır ken söy le di niz. Öne çı kan bu bo yut ba yan ar ka -
daş lar için de ge çer li ola bi lir mi? On la ra “Kürt ka dı nı nın mü ca -
de le için de ki di re niş çi kim li ği ni ya ra ta bil di” di ye bi lir mi yiz?
- Özel lik le bu bo yut par ti miz ve hal kı mız için çok önem li dir. Ve
iyi kav ran ma lı dır. Kürt ka dın la rı nın ve bu yol daş la rı mı zın di re niş -
le ri, par ti kim li ği ni ko ru ma ya ça lış ma la rı halk ve par ti ta ri hi miz
açı sın dan bü yük de ğer de dir. TC Kürt ka dı nı nı, na mus ola yı nı in -
san la rı mı zı dü şür me de, tes lim al ma da hep kul lan mış tır. Ge rek is -
yan lar da, ge rek se ara nıp fi ra ri du ru ma dü şen le rin di renç öge le ri ni
kır ma da Kürt ka dı nı hep bir si lah ola rak kul la nıl mış, tes lim ol ma -
la rı nı sağ la ma da re hin alın mış tır. Aşi ret çi-fe o dal de ğer yar gı la rı nın
güçlü ol du ğu ül ke miz de bu, bü yük olum suz so nuç la rı be ra be rin de
ge tir miş tir. Çünkü Türk dev le ti nin vah şi li ği, iş ken ce ci, ırz düş ma nı
ka rak te ri hal kı mız ca çok iyi bi li ni yor. Bu gün de dev let al çak ça ve
iki yüz lü ce ay nı pro pa gan da ve po li ti ka la rı nı sür dür mek te dir. Bir
yan dan dev rim ci le rin hal kın de ğer yar gı la rı nı çiğ ne di ği, na mu su na
el at tı ğı pro pa gan da sı nı ya par ken, di ğer yan dan ge ril la la rı mı zı dü -
şür me de an ne si ne, kar de şi ne, ka rı sı na, ni şan lı sı na, kı zı na el koy -
mak ta, ka ra kol la ra al mak ta, sa yı sız iş ken ce ve iğ renç şey ler yap -

369
mak ta dır. TV ve ba sı nı kul la na rak, on la rın ağ zın dan zor la ge ril la -
la ra “tes lim ol” çağ rı la rı ya pıl mak ta dır. Ka dın la rı mız iş ken ce ler -
den geç mek te, te ca vü ze uğ ra mak ta, dev le tin en uç nok ta da bas kı -
la rı na he def ol mak ta dır. İş te böy le vah şi bir dev le tin, ırk çı, fa şist
bir ku ru mu olan or du nun elin de, Di yar ba kır Zin da nı gi bi bir yer de,
di re niş çi, Kürt ka dın la rı nın or ta ya çık ma sı da ha bü yük de ğer de dir
ve iyi an la şıl ma lı dır. TC Kürt ka dı nı nı top lu mu dü şür mek te kul -
lan mak is ter ken bu yol daş la rı mız dev ri mi, hal kı düş ma na kar şı ko -
ru yup tem sil et miş, po li ti ka la rı nı püs kür tüp ters yüz et miş tir. Öz gür
ve ba ğım sız ge le ce ğe uza nan güçlü yü rü yü şü müz de Kürt ka dı nı
önün de ye ni bir çı ğır açıl mış, zin dan lar da, düş ma nın pen çe sin de
de ka dı nın di re ne bi le ce ği ni gös te rip top lu ma olum lu yön de güçlü
bir me saj ve ril miş, üze rin de yük se le cek mi ras ya ra tıl mış tır.
Di yar ba kır Zin da nı’nda
iti raf çı laş tır ma po li ti ka sı nın he de fin de PKK
- İs ter si niz ko ğuş içi ya şam da dev rim ci iliş ki le re iliş kin çü rü me
ve yoz laş ma nın ör nek le ri üze rin de du ra lım...
- İn sa nın is pi yon cu du ru ma gel me si, bir lik te ya şa dı ğı in sa na da -
yak at tır ma sı, hat ta at ma sı, gar di yan “kü für et” de di ğin de kü für
et me si, “döv” de di ğin de ar ka da şı na el kal dır ma sı… Bun lar düş -
me nin, çü rü me sin uç bo yut la rı dır. Bir de si ya si an lam da düş me ve
çü rü me var.
- So rum bu yönü de içer mek te…
- Bu ba kım dan da çar pı cı ör nek ler var. Bir za man lar bin ler ce in -
sa na hi tap et miş, ör gü te, kit le le re yö ne ti ci ol muş ve kit le iliş ki le -
rin de bu lun muş ba zı in san la rın, dev rim ci li ğin, in san lı ğın sı nan dı ğı
böy le bir or tam da ne ha le gel di ği ne de ta nık ol duk. Sı nır sız, uçu -
ru ma de rin li ği ne bir dü şüş, bir çö küş... Bü yük öğ re ti ci yan la rı olan
olay lar var. Ör ne ğin, Mah mut Çık man. İs tan bul DDKD baş kan lı ğı
yap mış. DDKD’de et kin rol al mış, ay rıl mış, ay rı grup ör güt le me
ça lış ma sın da bu lun muş bi ri. 12 Ey lül dar be siy le be ra ber dev rim ci -
li ği bı rak mış, da ha dı şa rı day ken ken di si ni tü ket miş, ya ka lan mış,

370
içe ri düş müş. Dar be gel di ğin de evin den alı nı yor, em ni ye te gö tü rü -
lü yor, hiç iş ken ce gör me den bil di ği ne var sa hep si ni an la tı yor ve
tu tuk la nı yor. Bir in sa nın ya şa dı ğı iç çe liş ki ler yü zün den ka ra rı nı
ve rip dev rim ci lik ten vaz geç me si, dev rim ci lik yap ma ma sı gö rü nen
ve rast la nan bir şey dir. Ki, Tür ki ye ve Kür dis tan’da ko lay ve ra hat
dö nem de en kes kin çı kış lar için de olan bi ri nin ken di sü re ci nin bir
ye rin de ka ra rı nı ve rip dev rim ci lik ten vaz geç me si ne rağ men bu nu
giz le me si, kes kin laf lar la esip kük re me si, dev rim ci ge çin me yi sür -
dür me si gi bi ör nek ler çok ça gö rül müş tür. Ama böy le le ri nin ço ğu
zor dö nem ler de dö kü lür. Bu dö kül me yi an la mak da müm kün. Ne
ki, bun dan da ha be ter bir dü şüş ya şa nır sa, top lum da da ha bir mo -
ral bo zu cu, olum suz et ki ya ra tır, la net le anım sa nır. Mah mut Çık -
man böy le bi ri. Dü şü şü nün de rin li ği ne ba kı yo ruz ki, dip siz bir
uçu rum. Ba ba sı nı suç la ya cak ve ona küf re de cek ka dar de rin. Ba -
ba sı nı da ta nı yo ruz; yok sul bir in san...
- Ba ba sı nı ni ye suç lu yor?
- “Ni ye be ni okut tu?” di ye. Kür dis tan’da ço cu ğu nu yük sek
okul da oku tan yok sul ai le le rin sa yı sı çok az dır, sı nır lı dır. Bu is tis -
na lar dan, şans lı in san lar dan bi ri. Ba ba sı bak kal ve her şe yi ni, va rı -
nı yo ğu nu or ta ya ko yup onu oku tu yor. O ise ba ba sı na kü für edi -
yor. “Be ni ni ye okut tun? Oku ma say dım bu iş le ri öğ ren me ye cek -
tim, hiç bir şe ye bu laş ma ya cak tım ve bu ra da ol ma ya cak tım!” Bu
den li bir kah ro luş, kah re diş var. Son ra, 1983 Ey lül di re ni şin de
35’tey di, slo gan lar atıl ma ya baş la nın ca pa ni ğe ka pı lı yor, “tu va le -
tin ar ka kıs mı na ge çin, as ker bi zi ta rar, öl dü rür!” di yor ve he men
pa nik için de ida re ye baş vu ru yor. “Be ni ko ğu şa gö tü rün” di yor ve
ko ğu şa gi di yor. Ora da “hi da ye te eri yor” ve baş lı yor na maz kıl ma -
ya!.. Böy le tip ler, ki şi lik ler…
Bir Nu ret tin El hü sey ni var. Den ge Ka wa gru bu nun te o rik ola rak
en ön de ge len ada mı, en ön de ki yö ne ti ci le rin den. Ve bu adam ko -
ğuş ta bü yük bir çö küş ser gi li yor. Müm taz Ko tan la rın ol du ğu ko -
ğuş ta ka lı yor. Marş ve eği tim so rum lu su; en düz gün şe kil de marş -
la rı söy let me “eği tim” ki ta bı nı oku ma işi hep onun olu yor. El hü -
sey ni’yi de 35’e ge tir di ler. Tem muz 1982 Ölüm Oru cu de vam edi -

371
yor, ar ka daş lar ölü mün eşi ğin de… El hü sey ni’nin ya nın da bir sem -
pa ti za nı mız ka lı yor. Ey le min iler le yen gün le rin de ar ka da şı mı za
“as lın da bun la rın yap tı ğı in ti har dır” di ye rek ölüm oru cu nun gör -
ke mi, bü yüklüğü kar şı sın da kü çük lü ğünü ser gi li yor. Adam si ya si
ön der po zis yo nun da, ama dev rim ci li ğin, hal ka bağ lı lı ğın ve in san -
lı ğın sı nan dı ğı, sı rat köp rü sün den ge çil di ği böy le bir dö nem de
ken di ni halk ve dev rim uğ ru na ada ma yı, fe da et me yi in ti har ola rak
de ğer len di re bi li yor. Bu ko nuş ma sı nın he men ar dın dan sem pa ti za -
nı mı zın tep ki si onu öl dür me ye kal kış mak olu yor. “Öl dü re ce ğim
se ni!” di yor. Tabl dot ta ba ğı nı alıp ka fa sı na in dir mek is ti yor!.. El -
hü sey ni yan da ki hüc re de ka lan ar ka da şı mı za “bu nu dur du run, be -
ni öl dü re cek!” di yor. Yan da ki ar ka daş da sem pa ti za nı mı za “öy le
bir şey yap ma, yan lış olur” di ye rek mü da he le edi yor ve ön lü yor.
Bu söy le di ğim in san lar bir bü tün ola rak bit miş, hal ka ve dev rim
adı na öl me nin an lam sız lı ğı nı dü şü ne cek, sa vu na cak ka dar bir çö -
küş için de dir. Hem de öy le si ne bir çö küş ki, bu nu açık ça ifa de
ede cek, ser gi le ye cek dü ze ye ulaş mış lar.
Yi ne Ömer Çe tin, “ben ar tık bit tim, bu iş ba na gö re de ğil!” di -
yor. Pe şeng’in ge nel sek re ter li ği ni yap mış bi ri. Her ke sin önün de
çü rü müş lü ğünü, çök müş lü ğünü açık bi çim de ser gi li yor ve “ben den
bu ra ya ka dar” di yor. Ken di si tes lim ol muş, bil di ği her şe yi po li se
an lat mış. Bun lar top lum da ta nı nan tip ler ve bu nun dı şın da bit miş
bir çok uç ör nek var. Yi ne Di yar ba kır’da Na zif Ka le li, Müm taz Ko -
tan, Ru şen As lan gi bi bit miş, dev rim ci lik le il gi si ol ma yan in san lar
dı şa rı gi dip “dev rim ci lik” ya pa bi li yor! Ken di le ri ni böy le lan se edip
de ğer le ri pa zar la ma ya, in san la rı kan dır ma ya ça lı şı yor lar. Dev rim ci -
lik bi zim için zor mes lek, bun lar ise ucuz, ko lay mes lek ha li ne ge -
tir miş ler! Eğer açar sak on lar ca isim or ta ya çı kar. Ama bu nun kar şı -
sın da olum lu lu ğu, onu ru esas al ma yı do ruk ta tu tan, kah ra man la şan
ör nek ki şi lik ler de var, on la rı da ye ri gel dik çe ele ala ca ğız.
- Ta bii, in sa ni an lam da çö ke rek de ğer yı kı mı na uğ ra ma nın ser -
gi len di ği bir yer de, siz den de ba zı in san la rın o yı kı mı ya şa dı ğı
ger çe ği söz ko nu su de ğil mi?
- Evet, o yı kı mı en uç nok ta da ya şa yan ki mi le ri çık tı. Yıl dı rım

372
Mer kit, Şa hin Dön mez, PKK Mer kez Ko mi te si’ne ka dar gel miş ki -
şi ler. Biz de ki dü şüş açık iha net, piş man lık şek lin de ken di si ni gös te -
ri yor. Çünkü bi zim Kür dis tan mü ca de le ta ri hin de çok ay rı bir ye ri -
miz var ve düş ma nın bi ze kar şı özel yö ne li mi söz ko nu su. Di ğer in -
san lar da o den li dü şü rül müş ler, ama on lar la uğ raş ma, iti raf et tir me,
mah ke me de kul lan ma he nüz yok. On la ra sı ra gel me miş, he def
PKK! PKK ile uğ ra şı yor lar. Ara mız dan saf la rı na çe kip al dı ğı in san -
lar la or ga nik bir bir leş me içi ne gi ri yor, on lar la or tak ça lı şı yor lar, bir -
lik te sor gu la ra ka tıl ma, iş ken ce yap ma ya ka dar var dı rı yor lar işi!..
- Şu nu mu de mek is ti yor su nuz? –net leş tir mek için so ru yo rum.–
Si zin saf la rı nız da ya şa nan çö kü şün ve dü şü şün ge ri ye dö nüşü söz -
ko nu su ol mu yor, eğer kar şı dev rim ara nız dan bir ta kım in san la rı
ken di saf la rı na çe ker se, onu iha net et tir me den de öte nok ta la ra
gö tü rü yor, ama di ğer le ri ne ka dar düş se de “dev rim ci lik” yap ma -
sı nın ko şul la rı hâlâ var. Böy le bir şey mi de mek is ti yor su nuz?
- Yok, bi zim de di ği miz şuy du as lın da: Di yar ba kır’da halk ola -
rak, dev rim ci ler ola rak, bü tün de ğer le rin sı nan dı ğı, kar şı-dev rim
ve halk de ğer le ri nin kı ya sı ya vu ruş tu ğu; en yo ğun, en uç nok ta da,
en sert bi çim de vu ruş tu ğu bir yer de, bu de ğer le ri ko nuş tu ran, ça -
tış tı ran, tem sil eden ki şi lik ler ve bu ki şi lik le rin ça tış ma sı, yü rü me
ve güç len me si ola yı var. Bu nun an la şıl ma sı ve kav ran ma sı için
söy lü yo ruz. Ya ni, yük sel me de, yü cel me de en uç nok ta da kah ra -
man lık la rın ve fe da kar lık la rın ser gi len me si ve dev rim ci ki şi lik ler -
de so mut laş ma sı ya şa nır ken, bir di ğer yan dan çü rü me, yoz laş ma,
bü tün de ğer le re sırt çe vir me, en kötü bi çi miy le iha ne tin ya şan ma -
sı, bun la rın açık ser gi len me si ola yı var. Za ten o ko şul lar da bi ten
bi ri, da ha son ra ki ko şul lar da “ben dev rim ci lik ya pa ca ğım!” de se
de kim se yi inan dı ra maz. Dev rim ci lik zor gün le rin işi dir, zor bir
mes lek tir. Zor gün ler de gö tü re me yen ler, fır tı na la rın din di ği, her
şe yin süt li man ol du ğu za man lar da ar tık in san la rı al da ta maz lar. Bu
işi yü rü te mez ler. Yü rüt me ye kal kış sa lar bi le, zor gün ler de ki kaç -
kın lık la rı da i ma ön le ri ne bir ba ri kat gi bi di ki lir. O sü re ce ta nık olan
lar, on la ra ge ri de na sıl bir geç miş bı rak tık la rı nı anım sa tır, teş hir
eder ler. İş te ver di ğim ör nek ler de zor gün ler de bu işi gö tü re me yen -

373
le rin bir kıs mı nın Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nin içi ne düştüğü du -
rum la il gi liy di. Bun la rın ara sın da öy le le ri var dı ki, geç miş te, dı şar -
day ken si ya si ha re ket le ri nin ön der le ri, en önem li in san la rıy dı. Bir
kıs mı tut sak lık ko şul la rın da da öy ley di. Bun lar, PKK dı şın da ki ler
için, ya ni Kür dis tan “so lu” için ge nel leş ti ri le bi le cek ör nek ler. Ör -
ne ğin Müm taz Ko tan’la Ru şen As lan’ın du ru mu di ğer le rin den
fark lı de ğil. 1. ko ğuş ta bun la rın özel bir ça bay la ku ral la ra en iyi
bi çim de uyup da ha faz la hı şı ma uğ ra ma ma, ken di le ri ni düş ma nın
in sa fı na ter ket me ve di sip li ne tüm den uy ma tu tum la rı ida re ta ra -
fın dan ör nek gös te ri li yor du. Esat Ok tay 1. ko ğu şun ku ral la ra dört
dört lük uy du ğu nu tu tuk lu la ra de fa lar ca söy le miş ti. 1982 yı lı nın
son la rın da 35’ten bir grup ar ka da şı mı zı alıp ko ğu şa gö tür mek is te -
di ler. On la rı da ha da ez mek, si ya si an lam da yok et mek için iki ye
bö lü yor lar ve bir gru bu Müm taz Ko tan’ın bu lun du ğu 1. ko ğu şa
ve ri yor lar. Ar ka daş lar ko ğuş tan içe ri ye gir dik le ri an da Esat, Müm -
taz Ko tan’a “bun la rı sa na ema net edi yo rum, yo la ge ti re cek sin!”
di yor. Ve yüz ba şı gi din ce Ko tan, “iş te sim di anam ağ la dı be nim!
Bun la rı bi ze ver di ler, ra hat dur ma ya cak lar, ba şı mız be la ya gi re -
cek!” di yor. Ve gün ler iler le dik çe, ko ğu şun “di sip li ni” ya vaş ya -
vaş bo zul ma ya baş lı yor. Ora ya gi den ar ka daş lar ge nel de sem pa ti -
zan, ama öy le her şe ye bo yun eğen tip ler de ğil ler. Çok geç me den
ko ğu şun ya şa mı alt-üst olu yor. O dö nem ora da ka lan ar ka daş lar,
da ha son ra Müm taz Ko tan la rın ne ler yap tık la rı nı an lat tı lar. Sı ra dan
bir in sa nın bi le ya pa ma ya ca ğı, bu ra da an mak tan sa kın dı ğın pek -
çok tu tum ve dav ra nış var. Müm taz Ko tan la rın ko ğu şu ba yan lar
ko ğu şu na çok ya kın ve hat ta 1981 di re niş dö ne min de di re nen ba -
yan ar ka daş la rı mı zın ba ğır tı ve çığ lık la rı ora dan ra hat lık la du yu lu -
yor. Bir gün çığ lık la rın gel di ği an da, Müm taz Ko tan “bi zi din le -
me di ler, ra hat du run de dik, dur ma dı lar. Ba ka lım, ya kın da gö re ce -
ğiz, Apo cu lar la as ker le rin ço cuk la rı ola cak!”
- Ama na sıl olur? Na sıl ya pa bi lir ler böy le bir de ğer len dir me yi?
- Yap mış, bi ze yan sı yan şey ler bun lar… Ko ğuş ta olup bi ten ler
ay rı bir alem!.. İda re o za man lar şöy le bir po li ti ka uy gu lu yor du:
Ku ral la ra en iyi şe kil de uyan ko ğuş la ra ba zen “ödül” ve ri lir di.

374
Ödü le hak ka za nan bi ri de 1. ko ğuş tu. Ce za e vin de te le viz yon ve ri -
len iki-üç ko ğuş tan bi riy di. Da ha son ra Müm taz Ko tan’ı 35’e ge -
tir di ler. Ko ğuş lar da gar di yan la rın söy le dik le ri her şe ye kar şı tu tuk -
lu nun emir tek ra rı yap tı ğı nı söy le miş tik. Gar di yan ana av rat kü für
et ti ğin de bi le tu tuk lu nun “em re der sin ko mu ta nım” de me si ge re ki -
yor. 35’e gel dik ten son ra bir gün gar di yan Müm taz Ko tan’ın hüc -
re si önün de du ru yor ve ona kü für edi yor. O da, “em re der sin ko mu -
ta nım” de yin ce ar ka daş la rı mız mü da ha le edi yor. “Ni ye böy le di -
yor sun söy le me!” uya rı sın da bu lu nu yor lar. Müm taz da “bu ra da
kü für edi lin ce siz ler em ret ko mu ta nım de mi yor mu su nuz?” di ye
so rup hay re ti ni be lir ti yor. Ar ka daş la rı mız “ha yır, biz bu ra da, bu
tür onur kı rı cı şey le ri ka bul et mi yo ruz, bu ra da ol du ğun sü re ce sen
de yap ma ya cak sın” di yor lar. Ya ni 35’in ko ğuş la ra gö re çok ile ri
bir dü zey de ol du ğu nu, si ya si kim li ğin ve iliş ki le rin, ku şa tıl ma nın
tüm ağır lı ğı na rağ men ko run du ğu nu, in san lar ara sın da ki o can lı
ha va nın sür dü ğünü, umut la rın hâlâ di ri kal dı ğı nı, düş man kar şı sın -
da ken di ni ko yu ve riş ol ma dı ğı nı gö rü yor, ya şı yor… Sü re cin ne de -
re ce ge ri si ne fır la tıl dık la rı ko nu sun da ar ka daş la ra iti raf lar da bu -
lun ma ya baş lı yor. “Siz ler ge rek mah ke me ler de ki sa vun ma la rı nız -
la, ge rek bu ra da ki ta vır la rı nız la Kür dis tan’da ye ni bir dö nem aç tı -
nız” di yor. Yi ne “ben bi li yo rum, is te se ler be ni öl dü re bi lir ler, is te -
se ler iti raf da yaz dı ra bi lir ler. Yap ma la rı da ge re kir di. Du ru mum,
ko nu mum iti ba riy le be ni bu na zor la ya bi lir ler di. Ama yap ma dı lar.
Ne den yap ma dık la rıy la il gi li yo ru mum da şu dur: Bun lar be ni
PKK’ye kar şı kul la na bil dik le ri ka dar kul la na cak lar…”
- Eğer bun la rı söy le miş se, ger çek ten müt hiş bir öze leş ti ri, çok
çar pı cı… Ta bii eğer söy le miş se. An lat tı ğı nız ka da rıy la Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi’nde iti raf çı laş tır ma po li ti ka sı esas ola rak PKK’li
in san lar üze rin de yo ğun laş tı rıl mış gi bi gö zü kü yor. Ve yi ne an la -
tım la rı nız dan Kür dis tan so lu nun di ğer un sur la rı na bu ol gu he men
hiç da ya tıl ma mış, bu nu na sıl açık lı yor su nuz?
- Di ğer grup lar dan siv ril miş isim le re ve o ha re ket le re iti raf için
yö nel me me le ri bi linç li bir po li ti ka nın ürü nü dür. İh ti lal ci, ba ğım -
sız lık çı çiz gi yi tem sil eden biz le ri bi ti rip dev re dı şı bı rak mak, bu

375
ruh suz, cü ce leş miş sah te ön der tip le ri ni de ya şa ta rak güçlü çı kış la -
rın kar şı sın da set ola rak kul lan mak… Dev le tin yap tı ğı bu ol du ve
bu tip le rin hep si da ha son ra ki sü reç te dı şa rı sa lın dı. PKK kar şı sın -
da kul la nı yor lar da. As lın da so ru yu şöy le sor mak ge re kir di: Dı şı -
mız da ki Kürt grup la rı na ni ye iti raf da ya tıl sın? İti raf çı lık ve dev -
rim ci di re niş çi lik bir bir le ri ne kar şıt olan, zıt ol gu lar dır. Bir yer de
di re ni şin, yurt se ver li ğin ve sos ya liz min tem sil ci si yok sa, ora da bir
tü ke niş ya şa nı yor de mek tir. İti raf çı, ha in da ha çok di re nen le rin
saf la rın dan çı ka rıl ma ya ça lı şı lır. Di yar ba kır’da dev let le en üst bo -
yut ta biz vu ru şu yor duk. Eş siz kah ra man lık ör nek le ri, bü yük ki şi -
lik ler na sıl ki biz den çık tıy sa, iti raf la rın o öl çü de bi ze da ya tıl ma sı
da mü ca de le mi zin zo run lu bir so nu cuy du. Düş man za fe re gi den
yo lu, PKK’yi alt et mek te bu lu yor, bun dan geç ti ği ni bi li yor. Bu ne -
den le de iti raf çı lık po li ti ka sı na tüm yo ğun lu ğuy la ve sı nır sız lı ğıy la
yö ne li yor ve bu nu PKK’ye da ya tı yor. Di ğer Kürt grup la rı düş ma nı
zor la mı yor lar ki! Za ten di re niş öge le ri ni büs bü tün yi tir miş ler. Şöy -
le de söy le ne bi lir: İde o lo jik ola rak tes lim ol muş bi ri ne da ha faz la -
sı nı da yat ma nın ge re ği kal mı yor… Ko nu nun kü çük-bur ju va ka -
rak te rin yan sı ma sıy la açık la na bi le cek baş ka bir bo yu tu var. As lın -
da Kür dis tan top lu mu nu hem ta rih sel, hem de top lum sal ola rak iyi
bil mek ge re ki yor. Ya ni, sö mür ge ko şul la rın da yurt se ver lik adı na
or ta ya çı kan kü çük-bur ju va zi nin ka rak te ri ni çok iyi bil mek ge re ki -
yor. Kür dis tan’da kü çük-bur ju va zi nin ka rak te ri ni çok iyi bil mek
ge re ki yor. Kür dis tan’da kü çük-bur ju va zi aca ba dev rim ci bir rol
mü oy nu yor, yok sa yoz, bit miş, tü ken miş, hep baş ka la rı na ya ma -
nan kar şı-dev rim ci bir rol mü? Ül ke miz de kü çük-bur ju va zi nin ka -
rak te ri hep ikin ci yön ol muş tur. Bu, Kür dis tan top lu mu nun ya pı -
sın dan kay nak la nan bir olay dır. Za ten PKK ol gu su or ta ya çık tık tan
son ra Kür dis tan’da bun la rın dev rim ci ha re ke ti mi ze kar şı olum suz
tu tum alış la rı var. Kür dis tan’da ger çek le şe bi le cek ra di kal bir ulu -
sal kur tu luş ha re ke ti nin önü ne geç mek için ba şın dan so nu na ka dar
hep olum suz rol oy na dı lar ve ge li şip ser pil me mi zi en gel le mek için
el le rin den ge len her şe yi yap tı lar. On la rın bu özel lik le ri ni iyi bi li -
yor duk. Ay rı ca bur ju va zi on la rın ken di si için teh li ke li ol ma ya ca ğı -

376
nı da bi li yor. Ta lep le ri or ta da, pra tik le ri or ta da… Düş man on la rın
ya pı ve pra tik le ri ni gö rün ce, on la rın şah sın da bir ulu su yok et me yi
dü şün mü yor, bu na ge rek de duy mu yor…
- Bir de kü çük-bur ju va ha re ket le rin dı şar da ki ko nu mu ve o ko -
num la rı nın içe ri ye yan sı yı şı da bu yön de ir de le ne bi lir mi?
- Geç miş pra tik le ri ir de len di ği za man “teh li ke dü ze yi” bu ka dar
olan bi ri le ri ne el bet te üst dü zey de yö nel mek faz la önem ta şı mı yor.
Müm kün ol du ğu ka dar ki şi lik siz leş tir me, on la rın sı nıf sal ka rak te -
ri ni ce za e vin de tüm çıp lak lı ğıy la yan sıt ma ve ya şat ma, di re nen le re
kar şı bir öge ola rak kul lan ma po li ti ka la rı var. Ve on lar da ken di le -
rin den bek le nen o sı nıf sal ka rak te ri en yet kin bi çim de ser gi li yor.
Da ha da ki şi lik siz leş tir me dı şın da ida re nin bek le di ği faz la bir şey
yok. O da ta ma men ger çek leş miş du rum da; dü şe bil di ğin ce dü şü -
yor, ki şi lik siz le şi yor, söy le nen her şe yi ya pı yor. Bu açı dan on lar
dev let için ar tık bir so run ol mak tan çık mış. Düş man için so run bi -
ziz, so run PKK… Zi ra PKK, Kür dis tan ulu sal kur tu luş sü re cin de
ide o lo jik-po li tik tu tu mu, sı nıf sal ko nu mu ve pra ti ğiy le be lir le yi ci
ko num da dır. TC’nin zin dan po li ti ka sı nın en yo ğun, en et kin gün -
cel bi çi mi ulu sal im hay sa, ulu sal kur tu luş umut la rı nın sön dü rül -
me si ni han gi ör gü tün şah sın da ger çek leş ti re cek? İş te so ru nun can
alı cı nok ta sı, özü bu dur, kü çük-bur ju va tes li mi yet çi grup la rın mil -
li yet çi li ği bi le ulu sal im ha sü re ci nin kı lı na do kun ma ta ka tin de de -
ğil dir. O hal de on la ra ni ye yö nel sin, ni çin he def le sin?.. Eğer bir
ulu sal im ha söz ko nu suy sa, ora da şah sı mız da PKK’yi, PKK şah -
sın da ulu su yok et me he def le ne cek ti. Yö ne lim le ri nin esa sı buy du.
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde yo ğun iş ken ce le rin ar tık iti raf yap -
mak la, yap ma mak; di ren mek le iha net et mek ara sın da bir se çi mi
ge rek tir di ği o gün ler de, düş ma nın esas bek len ti si nin iti raf ve iha -
ne ti yay gın laş tır mak ol du ğu bir yer de, PKK ha re ke ti nin sı ra dan bir
in sa nı, bir köy lüsü bi le iti raf yap ma ya zor la nır ken, “hiç bir şey bil -
mi yor san mah ke me de sa de ce piş ma nım de, bu nu da söy le mi yor san
PKK’li de ği lim de” nok ta sı na ka dar ge lir ken, dı şı mız da ki in san la -
ra “ge lin iti raf ya pın!” de me me si ni, da yat ma ma sı nı açık la mak
ger çek ten zor la şı yor… Bu bo yut çok dü şün dü rücü... Rız ga ri’nin,

377
DDKD’nin, Öz gür lük Yo lu’nun vb. mer kez ko mi te si, ge nel sek re -
ter le ri dü ze yin de olan in san la rı nı iti raf ko nu sun da zor la ma mak, iti -
raf için uğ raş ma mak na sıl açık la na cak tır?.. Di yar ba kır As ke ri Ce -
za e vi’nde uy gu la nan iti raf çı laş tır ma po li ti ka sı bel li bir dü zey de,
bel li bir nok ta da, bel li bir sı nır da kal say dı; o za man “sö mür ge ci le -
rin ama cı, ör güt sel iliş ki le ri sök mek, or ta ya çı kar mak tır” gi bi bir
yo rum ya pa bi lir dik. Ama ba kı yo ruz sı ra dan in san la ra iti raf yaz -
dır ma söz ko nu su. Ve bu amaç için sı ra dan in san la rın ko ğuş la rın -
dan alı nıp 36’ya gö tü rü le rek gün ler ce iş ken ce ler den ge çi ril me si
var. Kit le sel iti raf la rın ya pıl ma sı nı sağ la mak, tu tuk lu la rın her türlü
iş ken ce ye, bas kı ya ma ruz bı ra kıl ma sı ve iti raf çı olan la rın da di ğer -
le ri ni, da va ar ka daş la rı nı iti raf çı laş tır mak için hem “ik na” yo luy la
ça ba sar fet me si, hem de iş ken cey le bu nu ger çek leş tir mek is te me si
söz ko nu su. Ama di ğer ta raf tan bir ha re ke tin mer ke zi dü ze yi ne gel -
miş bir in sa na en kü çük bir yö nel me yok! As lın da bu ruh suz kü -
çük-bur ju va mi li yet çi ler de bu işi bi li yor lar. Müm taz Ko tan’ın
35’te yap mış ol du ğu yo rum lar ora da ki ob jek tif du rum la rı nın bi lin -
cin de ol duk la rı nın gös ter ge si dir ve ay rı ca bi zim ger çe ği mi zi de ne
ka dar kav ra dık la rı nın ifa de si dir. Ama gel gör ki, ora da söy le nen
söz ler baş ka bir za man di li min de unu tu lu yor. Ce za e vin de ki bü tün
olum lu ge liş me yi PKK’nin tu tu mu na bağ la yan bu in san lar, dı şa rı
çık tık la rın da ter si dav ra nış lar ser gi le di ler. Sor mak ge re kir; bu in -
san lar ce za e vin den çık tık tan son ra ne yap tı lar, ne ler söy le di ler?
- Si ze so ra lım, ne yap tı lar? Ne ler söy le di ler?
- Ce za e vin den çı kar çık maz bun la rın bir kıs mı Av ru pa’ya sı ğın dı -
lar. Av ru pa’da an ti-PKK’ci li ği ge liş ti ri yor lar. Sal dı rı la rı PKK’ye dir.
Bu ra da Müm taz Ko tan’ın yap mış ol du ğu de ğer len dir me ve yo rum
ye ri ni bu lu yor. Ya ni “sö mür ge ci ler bu ce za e vin de be ni PKK’ye kar -
şı kul la na bil dik le ri ka dar kul la na cak lar ve onun için ba na do kun -
mu yor lar…” Bu ra dan çı kan şu: Müm taz Ko tan bü yük bir ger çe ği
ya şa dı. Ce za e vin de ona ki şi lik siz leş me yi en üst dü zey de ya şat tı lar.
Bir ör gü tün li de ri ol ma sı ba kı mın dan da de ğer len di ril di ğin de, si ya -
sal ola rak, ki şi ola rak bit miş tir. 35’e ge lip bi zim le içi çe kal dı ğı dö -
nem de, ken di ger çe ği ni söy le di ğim tarz da or ta ya koy du, koy mak

378
zo run da kal dı. Dı şa rı çık tık tan son ra da en kes kin PKK düş ma nı ke -
sil di. Yi ne Pe şeng’in ge nel sek re te ri Ö. Çe tin, DDKD’den ay rı lıp ör -
güt kur mak is te yen Mah mut Çık man, Ru şen As lan ve da ha bir çok
in sa nın du ru mu ay nı. Ör nek ve rir sek da ha çar pı cı ola cak: Nec met tin
Bü yük ka ya ni çin öldü? Nec met tin’in üye si ol du ğu ör güt Ku zey-Ba tı
Kür dis tan’da yok. Ce lal Ta la ba ni ler le ça lış tı ğı nı bi li yo ruz. Es ki
DDKD’li dir, fa kat da ha son ra Ta la ba ni ile iliş ki ku rup on lar la ça lış -
tı. Nec met tin ce za e vin de öl dü rüldü.
- Na sıl öl dü rüldü, ne ol du ona?
- Bi zim le bir lik te ha re ket edi yor du. Bir sü re 35’te kal dı, doğ ru
ve dü rüst ta vır ta kı nı yor du. Ve so nuç ta Nec met tin’in ey lem li lik sü -
re sin de tu tar lı dav ra nı yor ol ma sı nı gö zö nün de tu tup ida rey le olan
iliş ki le ri miz de ya nı mı za al dık. Ol gun bi ri siy di. Bu sü reç için de
gö ze bat tı. Ocak 1984 di re ni şin de öl dür dü ler. Ya ni onun gi bi Ku -
zey-Ba tı Kür dis tan’da ol ma yan bir ha re ke tin tem sil ci si ni eğer sö -
mür ge ci ler zin dan da öl dü rü yor sa, o za man bu ko nu üze rin de bi raz
dü şün mek ge re kir. DDKD’nin, Öz gür lük Yo lu’nun, Rız ga ri’nin
ön der le ri bir kaç yıl yat tık tan son ra çı kıp gi der ken bi zim ön der le ri -
miz ora da yok edil di, he pi miz yo ke dil mek is ten dik. Eğer biz ler;
düş ma na, sö mür ge ci li ğe kar şı du ran, di re nen ve sa va şım için de olan
lar, bu gün Di yar ba kır ce hen ne min den sağ çık mış sak, ya şı yor -
sak, bu nu baş ta 84 son ra sı ge liş ti ri len ge ril la ya borç lu yuz. Ge ril la
ol ma say dı içe ri de ne ka dar di re nir sek di re ne lim, he pi miz idam
edi le bi lir dik. Sağ kal ma mız ve ya dı şa rı ya biz den ol sun, baş ka ha -
re ket ler den ol sun çık ma la rın ne de ni ke sin lik le ge ril la dır. Bi zi ge -
ril la sa va şı na baş la yan par ti miz ko ru muş tur. Yi ne var lı ğı mız bu
bü yük di re niş ler, şe ha det ler sa ye sin de dir ve bun lar da ağır be del -
ler le ger çek leş ti. Nec met tin Bü yük ka ya, Ke mal Pir, Hay ri Dur -
muş, Maz lum Do ğan, Fer hat Kur tay ve di ğer şe hit le ri miz le ger -
çek leş ti. Bu gün ya şı yor ol ma mız düş ma nın mer ha me te ve ya in sa fa
gel miş ol ma sın dan de ğil dir. Ter si ne mü ca de le mi zin el de et ti ği ba -
şa rı dan dır. Dün ol du ğu gi bi bu gün de di re nen le ri yok et mek, bi tir -
mek için aman sız bir sa va şım için de dir ler. Ve di re niş çi ler be del
öde me ye de vam edi yor. Pe ki di ğer le ri ne ol du? El hü sey ni ne ol du?

379
Müm taz Ko tan ne ol du? Ru şen As lan ne ol du? Ne re de ler şim di?
Eğer bun la rın öl me me si, dı şa rı çık ma sı bü tün yap tı rım la ra uy ma -
la rıy la açık la nır sa, o za man “Meh di Za na şim di ye ka dar ni ye içer -
de?” di ye sor mak ge re ke cek… Meh di Za na da 1983 Ey lül ve
1984 Ocak di re ni şi dı şın da ka lan sü re cin tü mün de tes li mi ye ti ya -
şa dı. Ku ral la ra uy du, ama on lar gi bi onu ru nu ayak lar al tı na al ma -
dı, on lar ka dar kim li ğin den vaz geç me di. Tes li mi yet ko şul la rı nı da
ya şa dı, ama yurt se ver lik özel lik le ri ni ko ru du. Nec met tin Bü yük ka -
ya’nın du ru mu da ay nı dır; yurt se ver li ği ni ve kim li ği ni ko ru ma sı nı
bil di. Yi ne ge li şen di re niş ler de iki si de en azın dan ak tif yer al mak -
tan ge ri dur ma dı lar.
- Bu in san la rın er ken çık ma sı nın, geç miş te dı şa rı da yü rüt tük le ri
fa a li yet le doğ ru dan iliş ki si ola maz mı? PKK gi bi kom bi ne bir ha -
re ket ol ma ya bi lir ler, ya da ne bi le yim; si lah lı mü ca de le yi be nim se -
mez ler ve ya be nim ser ler de, ey lem le ri ol maz, mah ke me bir şe yi is -
pat la ya maz vb. Böy le bir şey ola maz mı? Yi ne on la rın iti ra fa zor -
lan ma ma la rı da bu ol guy la açık la na bi lir mi?
- So ru şu dur: Ni ye bun lar iti ra fa zor lan mı yor da özel lik le PKK
he def alı nı yor? Bu so ru ya ve ri le cek ya nıt, sor du ğu nuz so ru ya da
doğ ru dan ya nıt olur. Di ğer fak tör le rin de pa yı var, on la rın da göz
önü ne alın ma sı, de ğer len di ril me si ge ri kir, ama bir ulu su tüm den
yok et me yi PKK üze rin den ger çek leş tir mek is ti yor sa, di ğer le rin de
PKK’nin sa hip ol ma dı ğı özel lik le rin bu lun ma sı ge re ki yor.
PKK’den ay rı lan özel lik le ri; sı nıf sal ya pı la rı, sı nıf sal kö ken le ri,
dev le te kar şı ta kın dık la rı tu tum dur… Bu özel lik ler ge nel de uz laş -
ma, iş bir li ği te me lin de dir. Kar şı-dev ri min sal dı rı sıy la da on lar tü -
müy le sin miş ler di. Ya ni şu ol mu yor; ge ri çe kil me, güç to par la ma,
ye ni den ata ğa geç me... Böy le bir ge ri çe ki liş de ğil, en üst bo yut ta
si niş, en ko kuş muş bi çi miy le mül te ci li ği ya şa ma… Bi zim ger çek -
li ği miz ise şu dur: 12 Ey lül sü re ci ne ka dar dı şar da yo ğun ola rak fe -
o dal, ajan, fa şist ke sim le re yö nel miş ve di şe diş kav ga lar ver mi şiz.
Mi li tan ve dev rim ci te mel de kit le sel leş mi şiz. Dev let için ger çek
an lam da teh li ke du ru mu na gel mi şiz. Ger çek bir ulu sal uya nış, sı -
nıf sal kav ga var. Ve PKK tüm bu ol gu la rın tem sil ci si… O mü ca de -

380
le sü re cin de ce za lan dı rıl mış yüz ler ce ajan, fa şist, po lis, eş kı ya var.
Bir çok olay da TC’ye gö re hâlâ ka ran lık ta, açı ğa çı ka rıl ma sı ge re -
ki yor. Mah ke me nin esas iş le vi ne dir? Bur ju va zi nin dü zen ko ru ma
araç la rın dan bi ri ola rak dev rim ci ha re ke ti vur mak tır. Dev rim ci le ri
açık tan kur şu na di ze mi yor, öl dü re mi yor sa bel li ya sal kı lıf la ra uy -
du rup kit le ler den tec rit et mek, ya sa lar eliy le öl dü rüp ölümü meş -
ru laş tır mak, ya da içer de uzun yıl lar tut mak için yar gı la ma yo lu na
baş vu ru yor. Dev le tin biz le ri ya sa lar eliy le vur mak, im ha et mek,
içer de tut mak için gös ter me lik de ol sa ba zı bil gi ve de lil le re ih ti ya -
cı ola cak tır. Bu nu sağ la mak için de ör güt sel ko nu mu mu zu, ger çek -
leş miş olay la rı açı ğa çı kar mak is te ye cek tir. Dı şar da ki fa a li ye ti miz
giz li lik il ke si te me lin de şe kil len miş pra tik ey lem li li ğe dö kül müş,
ör gü te dö nüş müş… Böy le bir şe yi di ğer ör güt ler de pek gö re mez si -
niz. Kür dis tan “so lu”nun he men ço ğu der nek fa a li ye ti dü ze yin de -
dir. Za ten faz la il le gal bir şey le ri de yok. Dev let çe bi lin me yen, açı -
ğa çık ma yan iş le ri kal ma mış. Rız ga ri ne dir? Müm taz Ko tan, Ru -
şen As lan der gi çı kar mış, mah ke me de so rul du ğun da “ti ca ri mak -
sat lı bir der gi” di yor lar. DDKD ne dir? Bir der nek. Üye le ri bel li,
et kin lik le ri bel li. Öz gür lük Yo lu ke za öy le. Gü ya il le gal ya pı lan -
ma la ra da git miş ler, ama esas fa a li yet le ri be lir ti len bu çer çe ve nin
için de, ya ni dü zen sı nır la rı nın dı şı na çı ka ma mış lar…
- Dev le tin ide o lo jik-po li tik bek len ti le ri ne gö re bi çim le nen yar gı
sis te mi, dü ze nin dı şı na ta şan si zin gi bi bir ha re ket kar şı sın da na sıl
bir bek len ti ye ya nıt ve re cek ti? Dev let ken di yar gı or gan la rın dan,
si ze kar şı na sıl dav ran ma sı nı is ti yor?
- Yar gı sis te mi nin özünü an la ma lı yız. Bu tam an la şıl ma yın ca in -
sa nı yan lış ve ya nıl gı lı so nuç la ra gö tü rür. Yar gı da bur ju va zi nin
ege men lik ör gütü olan dev le tin bir ku ru mu dur. Ya ni bur ju va dü ze -
ni nin sür dü rül me sin de bir araç tır. Bur ju va zi nin sö mürü dü ze ni nin
çı kar la rı na hiz met ede cek tir. Hu kuk; ege men sı nı fın ide o lo jik-po li -
tik tu tum ve pra tik le ri nin ya sal ze mi ni ni oluş tur ma iş le vi ni gö rür.
Bur ju va zi, hu ku ku, ya sa la rı ölü bir me tin ola rak de ğil, dö nem sel
ih ti yaç la rı na ve po li ti ka la rı na hiz met eden bir araç ola rak ele alır
ve kul la nır. An cak bu te mel de ya sa lar on lar için bir an lam ifa de

381
eder, po li tik bek len ti le ri ne ya nıt ver me di ği nok ta da o ya sa la rı çiğ -
ner ve bu de fa içi ne gir di ği ya sa dı şı lı ğın ya sa la rı nı ya par. Bu ge nel
bir ku ral dır. Türk ege men sı nıf la rı nın çok açık ve ka ba ca da ol sa
yap tı ğı bu dur. Do ğal ola rak bu te mel de ele alı nan yar gı la ma nın
ulu sal im ha yı önü ne koy ma sı, TC’nin po li tik bek len ti le ri ne ya nıt
ver me si ge re kir. Ulu sal im ha nın önün de ki en gel PKK’dir. Dı şar da
ol du ğu gi bi içer de de vu rul ma sı, da ğı tıl ma sı ge re ken odur. İş te,
içer de vur ma nın, da ğıt ma nın bir ara cı ola rak iti raf po li ti ka sı da ya -
tıl dı. Dev let ya sa lar ara cı lı ğıy la da bi zi vur mak, im ha et mek is ti -
yor. İti raf po li ti ka sı nın özün de ya tan bu dur. İti raf po li ti ka sı nın
özün de ya tan yar gı la ma lar için ya sal ge rek çe, de lil ya rat mak de -
ğil dir. Öne çı kan esas bo yut si ya sal ve ide o lo jik tir. Bu nu yar gı yo -
luy la ger çek leş tir mek için de de lil ya rat ma vb. yo lu na gi der. An -
cak bu ta li yön dür. Dev let, yar gı ya, PKK’yi yok et me ça ba sın da
“ya sa la rı na bağ lı kal mak zo run da de ğil sin. Çiğ ne; ama cı na var -
mak için is te di ğin ka dar çiğ ne” di yor. Olan da bu dur. Ana ya sa lar,
ya sa lar çiğ nen miş, or ta dan kal dı rıl mış tır. Ve bu fi i li du rum la rın da
ya sa la rı nı yap mış lar dır. An cak Di yar ba kır’da, Kür dis tan’da hal kı -
mı za, PKK’ye kar şı fü tur suz dav ra nış la rı nın ya sa la rı nı yap mak ih -
ti ya cı nı bi le duy ma mış tır. Do la yı sıy la biz le ri yar gı la ma, oluş tur -
duk la rı ya sa la ra gö re de ol ma dı. Çok da ha öte sin de dav ran dı lar.
Bi li nen bir yar gı la ma hiç ger çek leş me di. İş te içer de tu tul ma mız,
iş ken ce gör me miz, bu ka dar vah şet le kar şı kar şı ya gel me miz on la -
rın te mel po li ti ka sı olan ulu sal im ha, iha net et tir me pla nı nın bir
par ça sı dır. Plan, Kür dis tan’da ulu sal kur tu luş ve sı nıf sal mü ca de le -
yi ez mek tir. Bu yükü, ön der li ği omuz la yan, sü re ci alıp gö tü ren,
ger çek ze mi ne, hal ka otur tan PKK’nin kur du ğu köp rüyü yık mak,
hal ka yı ko par mak is ti yor. Di yar ba kır Zin da nı’nda iti raf çı laş tır ma
po li ti ka sı nın he de fin de sa de ce PKK var dı. Bu ama cı na var mak
için eli ne düş müş PKK’li tut sak la rı da bi tir mek is ti yor. Ya sa lar
eliy le vu rup iti raf çı yap mak is ti yor. Yar gı bu te mel amaç doğ rul tu -
sun da iş le ti li yor. PKK’li tut sak la rı sin di re cek, bi ti re cek, mik rop
ha li ne ge ti rip top lu ma şı rın ga ede cek, top lu mu çö ker tip do ku su nu
tah rip ede cek. Bir yan dan bu nu ya par ken, bu ha le ge ti re me dik le ri -

382
ni, di re nen le ri, da va ya sa dık ka lan la rı ya sa lar eliy le kı lı fı na uy du -
rup ağır bi çim de ce ze lan dı ra cak, fi zi ki im ha ya yö ne le cek…
Bir bas kı nes ne si da ha: Türk bay ra ğı
- Ko nuş ma mı zın ba şın dan be ri ko ğuş la rın pen ce re le ri nin ka pa lı
ol du ğu, cam la rı nın yağ lı bo ya ile bo yan dı ğı, hat ta Türk bay ra ğı
çi zil di ği tü rün den ifa de le ri niz var... Bu nok ta da vah şet uy gu la ma -
la rın da bay ra ğın bi le bas kı nın nes ne si ha li ne ge ti ril di ği ni söy le bi -
lir mi yiz? Ay rı ca bu ya zı çi zi iş le ri ne de bi raz da ha açık lık ge tir se -
niz iyi ola cak...
- Tut sak la rın pa ra sıy la bo ya alın ma sı Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde tes li mi yet dö ne mi bo yun ca hep ol du. Tu tuk lu nun gün lük
ya şa mı ke ma lizm le tı ka ba sa dol du rul muş tu. İda re, in san la rı ke -
ma liz min her zer re si ne sin di ği bir ce za e vi or ta mın da ya şat mak için
yo ğun ça ba la ra gir di ve o ça ba nın bir so nu cu ola rak tu tuk lu la rın
pa ra sıy la –ki ço ğu yok sul in san lar dı– bo ya vb. al ma ya baş la dı…
3000’den faz la in san dan pa ra alı nı yor du ve o pa ra lar ay lar bo yu
bo ya ya, kar to na, fır ça ya, di ğer süs le me ka ğıt la rı na ya tı rı lı yor du.
Ce za e vin de beş blok var. Bü tün ko ğuş lar da, ko ri dor lar da, ko ğuş la -
rın ta van la rı da hil hiç bir yer de tek san tim lik bo yan ma mış, ya zı ya -
zıl ma mış, re sim ya pıl ma mış, süs le me ka ğı dı asıl ma mış yer kal ma -
mış tı. Yağ lı bo ya ve kar ton dan yüz ler ce, bin ler ce Türk bay ra ğı ya -
pıl dı. Türk bü yük le ri nin, or du su nun kah ra man lık la rı nı ser gi le yen
yağ lı bo ya re sim ler, man za ra lar çi zil di. “Ne mut lu Tür küm di ye -
ne”, “bir Türk dün ya ya be del dir”, “Türk doğ dum, Türk ya şa yıp,
Türk öle ce ğim”, “her şey Türk lük için” gi bi yüz ler ce slo gan, ce za -
e vi nin bü tün du var la rı nı dol dur muş tu. Ve o du var lar da ce bi miz den
çı kan mil yon lar ca li ra du ru yor. Bu ko nu da da çok il ginç şey ler ya -
şan dı. Tu tuk lu la rın ço ğu nun res sam lı ğı, gü zel yaz ma sı gi bi ye ti le ri
yok tu. Bu iş ler ço ğun luk la tu tuk lu ya zor la yap tı rı lı yor; ki mi si yap -
mak is te mi yor, ki mi si de ya ran mak, yal tak lan mak için ya pı yor…
Di ye lim her han gi bir ko ğu şa ya zı lan slo gan la rı, çi zi len bay rak la rı
gar di yan be ğen mi yor, hep si sil baş tan ye ni den ya zı lır. Ya da gar di -

383
yan bir baş ka ko ğuş ta ki süs le me yi, man za ra yı ken di ko ğu şun dan
da ha gü zel bu lu yor sa ge lip ka pı dan ses le ni yor: “Ol ma dı, yap tık la -
rı nı zı be ğen me dim, ye ni den ya za cak sı nız” di yor. Ko ğuş ta ki bü tün
ya zı lar si li ni yor, süs le me ler dö kü lü yor, ye ni den –ta ki be ğen di rin -
ce ye ka dar– aman sız bir ko şuş tur ma baş lı yor. Ör ne ğin, 29. ko ğuş -
ta ki ay lar ca tu tuk lu la rın he men tüm pa ra sı bu işe har can mış tır.
Kas ten, de fa lar ca sil di rip tek rar yaz dı rı lı yor… Hat ta mal ze me alı -
mı ko nu sun da pa ra nın na sıl öden me si ge rek ti ği ni bi le tu tuk lu nun
de ne ti min den çı ka rı yor. Ai le si ta ra fın dan ema ne te ya tı rı lan pa ra ya
el ko yu yor ve mal ze me için kul la nı yor. Du var la rı süs le me işi nin
ya nın da bir de pen ce re le rin cam la rı sü rek li ka pa lı tu tu lu yor, ko ğu -
şun ha va lan dı rıl ma sı ön le ni yor. Bu ge nel ama cın dı şın da ha va lan -
dır ma da ki her han gi bi ri siy le işa ret leş me yi ön le mek ba ha ne siy le
sa de ce pen ce re le ri ka pat mak la kal ma dı lar, he men her pen ce re ye
yağ lı bo yay la bir Türk bay ra ğı çiz di re rek dı şa rı dan tüm den ya lıt tı -
lar. Du var lar da bay rak, pen ce re ler de bay rak, ta van lar da, ko ri dor -
lar da, her yer de bay rak!.. Bir ulu sun bay ra ğı nın bu şe kil de kul la -
nıl ma sı, Türk ulu sal mar şı nın gün de el li, yüz de fa tu tuk lu la ra zor la
söy le til me si kar şı sın da in san de ği şik duy gu la ra sü rük le ni yor. Ba na
gö re bir ulu su sim ge le yen bay rak da, marş da önem li dir. On la rı
olur ol maz her yer de kul lan ma mak ge re kir. Böy le du rum lar da
bun la ra de ğer bi çen ler de va ro lan say gı la rı nı yi ti rir. 12 Ey lül’de
salt ce za ev le rin de de ğil, dı şar da da olur ol maz marş söy let me ler,
hal kı mey dan lar da say gı du ru şu na zor la ma lar da az ol ma dı… Eğer
bay ra ğı na ve mar şı na say gın var sa, o de ğer le ri ken din de yük sel tir,
baş ka la rı na da zor la ka bul et tir mez sin. On la rı bas kı la rı nın ve zul -
mü nün araç la rı ha li ne ge tir me men, bu ka dar dü şür me men ge re kir.
Eğer onu bir bas kı un su ru ha li ne ge ti rir sen in san lar da ona kar şı
nef ret ve tep ki ge li şir. Ör ne ğin, 1983 Ey lül Ölüm Oru cu’nda ida -
rey le pa zar lık ya par ken ce za e vi mü dü rüy le bu ko nu yu ko nuş muş -
tuk… O za man mü dür yi ne Bi rol Şen’di.
- Ne ko nuş tu nuz?
- Ey le min iler le yen gün le rin de ida re ge lip bi zim le pa zar lık yap tı -
ğı za man is tem le ri miz ko nu sun da uzun sü ren ko nuş ma ve tar tış ma -

384
la rı mız ol muş tu. İda re, gün de me ge tir di ği miz is tem le ri mi zi so nun -
da ka bul et ti. Ve bir bü tün ola rak an laş ma sağ lan dı, ama İs tik lal
Mar şı ko nu sun da pa zar lık tı kan dı. O za man Bi rol Şen şu nu söy le di:
“Türk hal kı na kar şı ol ma dı ğı nı zı, İs tik lal Mar şı’yla bir alıp ve re -
me di ği ni zin bu lun ma dı ğı nı söy lü yor su nuz. Öy ley se, Türk hal kı na
duy du ğu nuz say gı için onun ulu sal mar şı nı söy le yin…” Biz de ken -
di si ne şu ya nı tı ver dik: “Si zin ulu su nu za, hal kı nı za, ulu sal mar şı nı -
za say gı nız var sa bu nu bi ze tek lif et me me li si niz. Biz, İs tik lal Mar şı
söy le mek is te mi yo ruz, içi miz den gel mi yor, be nim se mi yo ruz, be nim -
se me di ği miz ve is te me di ği miz, sev me di ği miz hal de si zin için ulu sal
de ğe ri olan bir şe yi bi ze zor la yap tı ra maz sı nız. Yap tır ma ya kal kış -
ma nız as lın da de ğer le ri ni ze say gı sız lı ğı nı zı, ona de ğer ver me yi şi ni -
zi gös te rir…” Evet bu ya pı lan lar la ke ma liz min, TC’in üs tünlüğü
“ka nıt la nı yor.” İs tik lal mar şı gün de yüz ler ce de fa söy le ti li yor, so -
nuç ta öy le bir ye re va rı lı yor ki, ide o lo jik kar şıt lı ğı da aşı yor, her kes
on dan nef ret eder ha le ge li yor, alay edi yor. Po lis sor gu su sı ra sın da
da bu ko nu lar da mi za hi yö nün ne ka dar ge liş miş ol du ğu na çok ça
ta nık olun muş tur. Ör ne ğin, iş ken ce de ki in san lar ara sın da bir eğ len -
ce ara cı ola rak İs tik lal Mar şı’nı Ka ra de niz şi ve siy le söy lü yor lar dı.
Po lis ler de eğ le ni yor, bol ca söy le ti yor du. Bu tür kul lan ma lar, onu
da çok de ğer den dü şür me yi, ona tep ki yi, ki ni, düş man lı ğı ge ti ri -
yor… Bay rak ola yı da bun dan fark lı de ğil. Ken di bay ra ğı na say gı sı
ol ma sı, onu olur-ol maz yer de kul lan ma ma sı ge re kir. Ko ğu şun ta va -
nı na yağ lı bo ya ile Türk bay ra ğı çiz me nin an la mı ne dir? Bü tün ko -
ğuş pen ce re le ri ne ne den Türk bay ra ğı çi zi li yor? Du var la ra çi zi yor,
ya ni ne re ye ba kar san bak, her ta raf ta bay rak gö rü yor sun, bu nu ni -
çin ya pı yor?.. Ve sen bay ra ğa bak tık ça on da bas kı yı, iş ken ce yi, sa -
na ya pı lan la rı gö rü yor sun. Ya şa dı ğın bü tün acı la rı on da ye ni den ya -
şı yor sun. Ulu sal, sı nıf sal bi linç al ma mış in san lar da bi le salt bu ha -
va bü yük bir kin ve düş man lık ya rat ma ya ye ti yor. Kar şı sın da dev -
le tin sim ge si ve de ğer ver di ği bu şey le ri düş man ola rak gö rü yor.
“Bun lar ol ma say dı ba na iş ken ce ya pıl ma ya cak tı” di ye dü şü nü yor.
Ve ona, de ğer le ri ne kar şı duy du ğu kin ve düş man lık da ha da bü yü -
yor, kes kin le şi yor, etin de, ke mi ğin de, ya şa mın bü tü nün de his se di -

385
yor; gü nün yir mi dört sa a tin de o var, her yer de o var.
- Bu söy le dik le ri ni zi ger çek ten çok önem si yo rum. Bu ko nu da ki
ba kış açı mız ve tu tu mu muz ay rı bir ko nu, ama Türk hal kı nın, hal -
kı mı zın, ken di adı na ne ler ya pıl dı ğı nı; fa şiz min hal kı mı zın de ğer
ver di ği şey le ri bu tür fü tur suz luk lar la na sıl yer le bir et ti ği ni gös -
ter mek ba kı mın dan çok önem si yo rum. Ko ğuş ha va sız, kan-ter için -
de sin, so luk al mak is ti yor sun, pen ce re le re ba kı yor sun, hep si ka pa lı
ve gün ışı ğı yağ lı bo ya lar la çi zil miş Türk bay ra ğı nı aşıp içe ri sı za -
mı yor… Tep ki du yu yor sun ve tep kin, bay ra ğa, o bay ra ğı ora ya çi -
zen an la yı şa yö ne li yor, de ğil mi? Ya ni on la rın bek le dik le ri, um duk -
la rı ama cın tam ter si bir du rum ya şan mış ol mu yor mu?
- Ta bii… Gü ya bi zi Türk leş ti re cek, Türk de ğer le ri ni, ke ma liz -
min de ğer le ri ni bi ze özüm se te cek, onu oku tup yü ce li ği ni öğ re te -
cek. Ama tüm bun lar sa na iş ken cey le ge li yor, iş ken ce nin ara cı ve
ya şa mı nı da ral tan, bo ğu cu ha le ge ti ren her şe yin un su ru ola rak
kul la nı yor. Pa ran var, ama onu kul la na mı yor sun, üze rin de söz hak -
kın yok, aç sın, ya şa mı nı de vam et tir men ge re kir. O pa ra ya ih ti ya -
cın var. Ama bo ya ya, bay ra ğa, kar to na gi di yor! Kar şın da, hüc re ve
ko ğuş du var la rın da Türk bay ra ğı, Türk lük le il gi li söz ler du ru yor.
O bas kı ve zu lüm gün le rin de se ni ya şa ta cak, be de nen can lı tu ta -
cak, bir neb ze de ol sa di ri kal ma nı sağ la ya cak olan pa ra nın du var -
dan sa na ba kan bay rak vb. ol du ğu nu gö rü yor sun. Ama sen de aç,
bit kin ayak ta sal la nı yor sun… Ta bii bu nun içer di ği si ya sal an lam la -
rı bir ke na ra bı ra kır sak, in sa ni bo yut lar da bi le se ni erit me nin, tü -
ket me nin araç la rı ola rak kul la nı yor. Se nin ya şa mın dan kı sı lı yor,
kar şı na di ki li yor. Bı ra ka lım inanç la rı na, dü şün ce ne ters düş me si -
ni… O da işin do ğal ki da ha bü yük bir bo yu tu…
- Pe ki tu tuk lu la rın ih ti ya cı olan, ida re ce alın ma sı ge re ken eş ya -
lar da mı pa ra nız la kar şı la nı yor?
- Sü pür ge, am pul, de ter jan, ko ğuş la rın yı kan ma sı ve te miz len me -
si için ge rek li olan mal ze me le rin hep si tu tuk lu la rın pa ra sıy la alı nı -
yor. Biz ora da üç-dört yıl bo yun ca dev let bat ta ni ye si bi le gör me dik.
Tu tuk lu lar yat ma mal ze me le ri ni ai le le ri ara cı lı ğıy la te min et mek zo -
run day dı.

386
- Bi raz da mek tup ve ha ber leş me hak kı nı kul la na bil mek te kar şı -
laş tı ğı nız zor luk lar dan bah se der mi si niz?
- İn sa na ait olan as ga ri hak la rı kul lan mak için in san ol mak, in -
sa ni hak la rı kul lan dırt mak için in san la ra in san gö züy le bak mak
ge re kir. Dev le tin ora da so mut la şan po li ti ka sı, bi zi in san ola rak
gör me de ğil di. Ha in, za rar lı, im ha edil me si, dü şü rül me si, in san lık -
tan çı ka rıl ma sı ge re ken ler ola rak gö rü lü yo ruz. Bi zi in san ola rak
gör me di ği gi bi, sa vaş esi ri ola rak gör me si de söz ko nu su de ğil. Öy -
le gör me si bi ze bel li hak la rı ge ti rir. Çünkü sa vaş esir li ği de nen sta -
tü de pek çok hak var. Bu yüz den işin o ta ra fı na hiç bak mı yor, gör -
mek, duy mak bi le is te mi yor. Açık bir bi çim de red de di yor. Ken di si
de as ker dir, sa vaş ta tut sak dü şe bi lir, ya rar la na ca ğı hak lar var dır;
bu nu bir ke na ra atı yor. Du ru mu mu za bak tı ğı mız da o hak la rın hiç -
bi ri yok. İn san ol mak tan do ğan ha ber leş me hak kı nın, sev dik le riy -
le, dost la rı ve ai le siy le ya zı şa bil me hak kı nın kul la nıl ma sı söz ko -
nu su bi le edil mi yor. Ha ber leş me yi bü tü nüy le ko pa ra rak tu tuk lu yu
tam bir yan lız lık ku yu su na dü şür me yi amaç lı yor. Bi lin di ği gi bi
mah pus ta ha ber leş me nin açık ve ka pa lı zi ya ret dı şın da ye ga ne ara -
cı mek tup laş ma dır. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ki du ru mu mu zu
or ta ya koy duk tan ve dev le tin yak la şım tar zı nı be lir le dik ten son ra
mek tup laş ma hak kın dan, ha ber leş me ola na ğın dan söz et me miz bi -
le uy gun de ğil. Di yar ba kır ger çe ği ne ters dü şer! Mek tup di ye bir
şe yin la fı nı bi le ede me dik, kul lan ma dık, yaz ma dık.
- Mek tup yaz ma nız ya sak mıy dı?
- Bir şe yin ya sak lan ma sı için ön ce va rol ma sı ge re kir. Mek tup
va ro lan, la fı edi len bir şey de ğil di. İda ri bir yap tı rım dan, tü zük ten
kay nak la nan bir ya sak, bir bil di rim de söz ko nu su de ğil.
- Ne za man ya sak lan dı?
- 12 Ey lül son ra sı gi de rek kı sıt lan dı. 2 Ocak 1981 son ra sı tü -
müy le or ta dan kal dı rıl dı.
- Ne za man ser best leş ti?
- 1984 di re ni şin den son ra, Ma yıs’ta, ay da bir kez bir say fa yı aş -
ma mak kay dıy la izin ve ril di. Ce za e vi çok ka la ba lık ol du ğun dan
kon trol et me işi on la ra ağır gel miş!.. Unu tul muş bir hak! Ve bu

387
yüz den mek tup laş ma, ha ber leş me ser best bı ra kıl dık tan son ra pek
yay gın kul la nıl ma dı. 1984 di re ni şin den epey son ra tek-tük ya zan -
lar ol du. An cak on dan son ra, 1986-87’de ser best leş ti. Ama yi ne de
o hak kı kul lan mak ba kı mın dan bel li sı nır la ma lar var dı: “Ce za e -
vin den söz edil me ye cek, iş ken ce ler an la tıl ma ya cak”tı! Sı ra dan
mek tup laş ma la ra izin ve ril di…
- Mek tup lar la ilk kez kar şı laş tı ğı nız da, ya da bu hak kı kul lan dı -
ğı nız da “bu ney di, na sıl bir şey di?” mi de di niz?
- Evet, o za man bi zim için bir şey ifa de et me miş ti. Na sıl de sek;
bu mek tup ta ne yin ne si gi bi bir duy gu… Yaz ma ih ti ya cı nı pek de
his set mi yor duk. Ya şat ma dık la rı için onun ha va sı nı ala ma dık, ama
şim di öy le de ğil. Ya zış ma ola na ğı ol du ğun dan MİT’e, po li se git se
de, ba zen el ko nul sa da yi ne de önem li. Mek tup yaz mak, bir yer de
an la mı nı bu lu yor.
Has ta ha ne de ölüm cül has ta lar bi le
ya tak la rın da esas du ruş ta ya tı rı lı yor
- Sağ lık so run la rı nın çö zü mü ne iliş kin ce za e vin de bu lu nan en
ba sit me ka niz ma dan yo la çı ka rak, ge nel sağ lık po li ti ka sı hak kın da
bi raz bil gi ve rir mi si niz?
- Cid di bir te da vi ola na ğı nın bu lun ma dı ğı nı, acil du rum da has ta -
la rın as ke ri has ta ha ne ye kal dı rıl dı ğı nı söy le dik. E Ti pi ce za e vi açıl -
dı ğın da re vi ri yok tu. As ke ri has ta ha ne den bel li ara lık lar la dok tor
ge lir di, has ta la rın lis te si haf ta lar ca ön ce den ha zır la nır dı. Dok tor üs -
tün körü bir mu a ye ne son ra sı bi rer re çe te ya zıp gi der di. İlaç la rı da
tu tuk lu lar ken di pa ra la rıy la al mak zo run day dı. As lın da ilaç la rın
dev let çe kar şı lan ma sı ge re kir. Ken di tü zük, yö net me lik le ri ne ve bi -
ze yak la şım la rı na gö re “as ker” ola rak de ğer len di ri li yor duk. Bu du -
rum da ilaç la rın, sağ lık so ru nun dan kay nak la nan tüm har ca ma la rın
dev let çe, ida re ce kar şı lan ma sı ge rek. An cak kar şı lan mı yor du.
- Pa ra nız la sa tın al mak zo run da sı nız, ama ya pa ra nız yok sa?
- Bu on la rı il gi len dir mi yor. Her ko şul da tu tuk lu ila cı nı ken di si
al mak zo run da. Da ha son ra sal dı rı lar baş la yın ca, Esat Ok tay gel di -

388
ğin de bu da kalk tı. Di re niş sü re cin de ne dok to ra çı ka rıl dık, ne de
ilaç ih ti ya cı mız kar şı lan dı… Ali Erek ölüm oru cu nu bı rak tık tan
son ra onu alıp re vi re gö tür dü ler; ora da se rum tak mış lar. İş te o gün -
ler ce za e vin de re vi rin ol du ğu nu öğ ren dik. Hiz me te aç mış lar, as ke ri
dok tor atan mış… Dok tor za man za man Esat Ok tay’la bir lik te ge zi -
yor, “sa kat ka lır sı nız, ey le mi bı ra kın” di yor du. Ya ni in san la rı mu a -
ye ne et me, has ta lık la rı nı gi der me ye ça lış ma ye ri ne ey le mi kır ma ya
ça lı şı yor! Bı rak tır mak için tel kin ler de bu lu nu yor du. Bu sü re de dok -
to ra çık ma, çı ka rıl ma ol ma dı. Hüc re ler de in san lar ayak ta bek le ti li -
yor. 40-50 ki şi bir hüc re ye zor la ko nul muş, ayak la rı şi şi yor, iş ken -
ce, yor gun luk so nu cu ba yı lan lar olu yor, tut sak lar bu an lar da top lu -
ca, “has ta var! Dok tor is te riz!..” di ye ba ğı rı yor lar. Ba ğır ma lar ba -
zen sa at ler ce sü rü yor, ama ge len-gi den yok! Gö tü rül mez. Ya has ta -
nın çok şid det li bir ağ rı sı, san cı sı olur ya da eğer in sa fa gel miş se o
an bir-iki ağ rı ke si ci hap ge ti rir. Bu nun dı şın da te da vi den söz et mek
ola nak sız. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde iş le ti len çark, tu tuk lu yu
te da vi et me, iyi leş tir me ye ri ne, fi zi ki, mo ral yön den çö kert me, tes -
lim al ma ve ye nil gi ye uğ rat ma şek lin de iş li yor du.
- Pe ki dok tor la rın bu ça ba ya bi le rek, is te ye rek ka tıl dı ğı nı id dia
ede bi lir mi yiz?
- Me ka niz ma nın için de ele al dı ğı mız da ora ya otur mak zo run da -
yız. Baş ka şe kil de açık lan ma sı müm kün ol mu yor. Eğer Hi pok rat
ye mi ni et miş ve ona bağ lıy sa, o dok tor as ke ri hi ye rar şi için de de,
emir-ko mu ta zin ci rin de de ol sa, en azın dan te mel ola rak dok tor luk
mes le ği ne ay kı rı dü şen tu tu ma la ra gir me me si ve ya en azın dan ora -
da dok tor luk yap ma ma sı ge re kir di. Ki, ama cı in sa na hiz met tir;
din, dil, ırk vb. gö zet me den ken di si ne baş vu ran in san la rın sağ lık
so run la rı nı çöz mek tir. Her şey gözü önün de olu yor, o vah şe te se -
yir ci kal ma ma sı, kar şı koy ma sı, elin den gel di ğin ce mü da ha le et -
me si ge rek. Ama ter si ol du, da ha son ra ba zı dok tor la rın tu tuk lu
aley hi ne bi linç li ça ba la rı ol du ğu nu, iş ken ce ye ka tıl dı ğı nı, iş ken ce -
ye kar şı tu tuk lu nun da ya nık lı lı ğı nın sı nır la rı ve en kı sa sü re de onu
na sıl çö ker te bi le cek le ri ko nu sun da ida re ye öğüt ler ver di ği ni gör -
dük. Eğer tu tuk lu sa kat ol du ğu nu söy le miş se en ka ba yön tem ler le

389
bu nun doğ ru olup ol ma dı ğı nı açı ğa çı kar ma ya ça lı şır. “Eği ti me”,
da ya ğa, iş ken ce ye kar şı da ya nık lı lı ğı nı ya da za yıf lı ğı nı su bay la ra,
gar di yan la ra ra por eder ler di. Dok tor la rın Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde ve ge nel de böy le bir iş le vi ol du. İs tis na ola rak ra por ve ril di -
ği de olu yor. “Fa lan ca tu tuk lu nun 5-10 gün is ti ra ha ti ge rek li dir”
di yor. Ama bu ra po run ge re ği ye ri ne ge ti ril mez. Me ka niz ma iş le -
mi yor, tı kan mış. Dok tor ra por ver di ği tu tuk lu nun sağ lık du ru mu nu
iz le mi yor, yet ki si ni kul la nıp mü da ha le et mi yor. Yap tı ğı en bü yük
iş sa de ce üs tün körü bir ra por ve rip ba şın dan sav mak olu yor. Bir
ara din ci eği lim li bir dok tor var dı; ar ka daş lar dan bi ri has tay dı, du -
ru mu nu söy le di ve mu a ye ne ol du. Ağır has ta ol du ğu or ta ya çı kın -
ca 15 gün lük is ti ra hat ver di. Ar ka da şın ra por ge re ğin ce, 15 gün
bo yun ca ko ğuş ta sü rüp gi den “eği tim”in ve mar şın dı şın da tu tul -
ma sı ge re ki yor du. Da ha ilk gün de gar di yan mar şı sı ra sın da onun
otur du ğu nu gö rün ce, ne de ni ni sor du. O da du ru mu nu açık la dı.
“Ra por var, 15 gün is ti ra hat lı yım, dok tor ver di” de di. Gar di yan
dok to ra küfrü bas tı, “Al lah rı za sı için de sey din, o sa na bir 15 gün
da ha izin ve rir di. Ben ra por fa lan an la mam, hay di ba ka lım eği ti -
me!..” di ye rek ar ka da şı has ta has ta mar şa kal dır dı. Ya ni hem dok -
to run ver di ği ra po run hükmü yok tur, hem de dok tor has ta sı nın ne
ol du ğu nu gö re mi yor, bi le mi yor, pe şi ne de düş mü yor du. Bu ba kım -
dan ola yı is ter onun gö nül lülüğü, is ter gö nül süzlüğü te me lin de ele
ala lım, eğer ger çek ten mes le ği ne say gı lı bi riy se ora da ya pı lan la ra
ses siz ka la maz. Her şey o çark için de iş li yor, dok tor is te se de is te -
me se de ora da kal dı ğı sü re ce çar kın bir diş li si ha li ne ge li yor du.
- Ge çen ler de, Ke nan Ev ren cum hur baş kan lı ğın dan ay rıl ma dan
ön ce, Gül ha ne As ke ri Tıp Aka de mi si’nde bir me zu ni yet tö re ni ne
ka tıl mış tı. Ora da yap tı ğı ko nuş ma da ye ni me zun la ra, “siz ön ce as -
ker si niz, son ra dok tor su nuz!” de miş ti. Bu söz le ri ga ze te den oku -
du ğun da o an ak lı na hiç Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi gel di mi?
- Evet, bu söz le ri duy duk. Bi zim için ar tık hiç bir şey ifa de et -
me yen o ba sit ger çek li ği bir de fa da ha yi ne le miş… Ya ni ya şa dı ğı -
mız ger çek lik za ten söy le di ği gi bi ol du ğun dan, son ra dan ya rım
ağız la di le ge ti ril me si, iti raf edil me si pek de önem li bir şey de ğil.

390
“As ker do ğup, as ker bü yü müş” o ki reç len miş be yin den baş ka bir
söz de bek len mez… Bin ler ce, yüz bin ler ce, mil yon lar ca in sa nı, bir
hal kı yok et me yi önü ne koy muş çağ dı şı ka fa la rın, an la yış la rın
ola ya böy le yak laş ma sı ters bir şey de ğil ki… On la rın Türk hal kı -
na yak la şı mı da ay nen böy le dir. “Her Türk as ker do ğar” di yor lar.
Bı ra ka lım as ke ri dok to run ön ce as ker son ra dok tor ol ma sı nı, on la -
rın man tı ğı na gö re kun dak ta ki be bek bi le ön ce as ker son ra be bek
olu yor! Ve yi ne bu man tı ğa gö re, in san ol mak için ön ce Türk ol -
mak ge re ki yor. “Ne mut lu Tür küm di ye ne”den yo la çık mak ge rek.
“Her Türk as ker do ğar.” Türk or du sun da ege men man tık bu. Ke -
nan Ev ren, o man tı ğın çar kın dan geç miş, ye tiş miş, en ke mik leş miş
un sur lar dan bi ri. O ve onun gi bi ler, Türk hal kı nın da, in san lı ğın da
ba şı na be la ol muş, ka fa tas çı, çağ la, in san lık la il gi si ol ma yan bir
gü ruh tur. Her şe yi as ker gö züy le gör me si bu an lam da pek şa şır tı cı
bir şey de ğil. Tes li mi yet sü re cin de tu tuk lu nun ar tık sağ lık so run la -
rı nın çö zü münü da yat ma sı, bel li is tem ler de bu lun ma sı da ola nak -
sız. Di re niş gün le rin de tu tuk lu lar “has ta var, dok tor is te riz” di ye
ba ğı ra bi lir ken, tes li mi yet gün le rin de ar tık o da ya pı la ma dı. Her
şey emir-ko mu ta ya bin di. Her kes emir-ko mu ta için de yer al dı ğın -
dan öy le es ki si gi bi ba ğı rıp ça ğı ra rak dok tor is te me du ru mu da ol -
mu yor. An cak has ta dü şer, ba yı lır, ko ğuş so rum lu su gi der gar di ya -
na söy ler ve ya o ko ğuş tan bi ri, içe ri de ağır has ta ol du ğu nu du yu -
rur. Son ra sı ar tık gar di ya nın in sa fı na kal mış. Sa at ler ce has ta yat -
sın, ba ğır sın, in le sin, kıv ran sın gö tür mez. Kim se de “ni ye gö tür -
me din” di ye mez. Ne za man ki olay ölüm cül bir nok ta ya ula şır an -
cak o za man bel ki mü da ha le edi lir, has ta yı alıp re vi re gö tü rür ler.
Re vir de ki uy gu la ma lar ise ay rı bir hi ka ye… Has ta la ra da ha çok si -
nir hap la rı ve ağır uyuş tu ru cu et ki si olan hap la rı ve rir ler. Te da vi -
den öte, bu ilaç la rın ne işe ya ra dık la rı nı an la mış tık…
- Evet, bu nu da ha ön ce de ifa de et ti niz, ama aca ba bu da va nış -
la rı nın in san lık ve tıp mes le ği ne kar şı iş len miş çok bü yük bir suç
ol du ğu nu, dok tor la ra hiç söy le me di niz mi?
- De fa lar ca söy len di bun lar… Bu ilaç la rın ge nel de te da vi
özel li ği ol ma dı ğı bi li ni yor. Ki ora ya gi den tu tuk lu la rın dep ras yon

391
ge çir me du ru mu yok. İş ken ce gör müş tür, bir ye ri in cin miş tir,
ağır şe kil de ya ra lan mış tır, ağ rı sı, san cı sı var dır ve ya ve rem ol -
muş tur. De ği şik has ta lık lar üret miş tir. Hi pok rat ye mi ni et miş bir
in sa nın has ta ya da ha az acı çek tir me, ağ rı sı nı-sı zı sı nı din dir me,
te da vi et me, elin den gel di ğin ce o zor ko şul lar da yar dım cı ol ma sı
ge re kir. Tıp ku ral la rı nın Hi pok rat ye mi ni et miş in san lar ta ra fın -
dan fü tur suz ca çiğ nen me si Di yar ba kır’da, ta rih bo yun ca in san lı -
ğın ka tet ti ği yo lun na sıl tı ka tıl dı ğı nı, el de et miş ol du ğu bi ri ki min
na sıl ka pı dı şa rı edil di ği ni gös te rir. İ. H. Oruç’u an lat mış tık. Sü -
rek li uyuş tu ru cu (di a zem) ve ri le rek is pi yon cu lu ğu nun de va mı nı
sağ la mak, sa de ce Esat Ok tay’a ait bir suç ola maz. Bu ko nu da sü -
rek li di a zem ve ren dok tor da en az onun ka dar suç lu dur. Dok tor -
la rın Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ya ra tı lan iş ken ce or ta mı nı
ayak ta tut ma ça ba la rı için de ol duk la rı nı söy le mek ge li şi gü zel bir
açık la ma de ğil dir, çok önem li dir ve ka mu o yu nun çok cid di bi -
çim de bu ol gu nun üze ri ne eğil me si ge re kir. Has ta tu tuk lu la rı ilaç
ver me mek le teh dit et mek, ver me ye rek dü şür me ve tes lim al ma ya
ça lış mak da Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde çok sı ra dan ve ola -
ğan olay lar dan dır. Yi ne tu tuk lu ya iş ken ce et me nin bir baş ka yo lu
sağ lam diş le ri ni ce za e vi nin diş dok to ru na çek tir me dir. Bi ze ak ta -
rı lan çar pı cı bir ola yı da ha an la ta lım: Ko ğu şun bi rin de ka çak çı -
lık tan içe ri düş müş genç bir tu tuk lu yu Esat Ok tay diş çi ye gö tü rü -
yor ve “bu nun çe ki le cek dört çü rük di şi var” di yor. Diş çi, tu tuk -
lu nun ağ zı na bak tı ğın da çü rük di şi ol ma dı ğı nı gö rü yor, “çü rük
di şi yok” di yor. Esat Ok tay kı za rak, “sen an la maz sın, var” de yip
diş çi ye ba kın ca, diş çi ken din den is te nen şe yi an lı yor ve tu tuk lu -
nun dört sağ lam di şi ni bir den çe ki yor… “Ha yır çe ke mem. Bu,
in san lık dı şı bir iş tir, mes le ği mi ama cı nı za alet edi yor su nuz!..”
de mi yor, di ye mi yor. Bir de işin ter si var; diş ağ rı sı çe ken le rin
kar şı laş tık la rı de ği şik bir iş ken ce türü. Za man za man in sa fa ge lip
bir-iki ağ rı ke si ci ge ti rir ler di. Ya ni te da vi yok. Uzun sü re li ek bir
iş ken ce, ezi yet çek tir me var… Di ğer bo yut ise has ta ha ne dir.
- Ora da ne olup bi ti yor?
- Bir sürü olum suz lu ğun ol du ğu nu söy le dik. Dok to ra gi de me -

392
me, ilaç ve ril me me si, te da vi edil me me… Bi linç li ola rak ce za e vi ni
in san sağ lı ğı nı or ta dan kal dı ra cak bir or ta ma dö nüş tür me, ona gö re
dü zen le me söz ko nu su. Bu nu an lat tık, ya ni te miz li ğin ya pıl ma ma -
sı, ko ku, pis lik, aç lık…
- Bu tür ko şul lar has ta ha ne de de mi var?
- Has ta ha ne ay rı, ora ya ge le ce ğiz. Bu du rum da ve rem li le rin ko -
ğuş ta, sağ lam in san lar için de bı ra kıl ma sı, ay nı ta bak tan ye mek ye -
me si, yan ya na yat ma sı, si nir, ger gin lik, kay gı, pa nik, kor ku bun la rın
hep si has ta lık la rı da vet eden, has ta lık la rın kay na ğı olan or tam lar ve
ne den ler. Ha liy le ce za e vin de has ta lık lar yay gın. Ve rem al mış ba şı nı
gi di yor, her han gi bir ön lem alın ma dı ğı gi bi bi linç li bir şe kil de bu laş -
tı rıl ma ya, yay gın laş tı rıl ma ya ça lı şı lı yor. Yüz ler ce ve rem li ko ğuş lar -
da sağ lam in san lar ara sın da ya tın ca bir sü re son ra sa yı iki ka tı na çı -
kı yor. Dok tor la rın bı ra ka lım tu tuk lu la rı tek tek mu a ye ne et me si ni,
hat ta iyi leş tir me si ni, her şey den ön ce has ta lık kay na yan bu ko şul la ra
mü da ha le et me si ge rek, ama et mi yor, ede mi yor lar.
- Ka ran ti na mı is ti yor su nuz?
- Ta bii… Her çe şit has ta lık için uy gun bir ze min var. Dok tor la -
rın bu du ru ma mü da ha le edip has ta la rı te miz ha va ya ka vuş tur ma,
ve rem li le rin baş ka bir ko ğu şa ko nul ma sı için ça ba gös ter me si ge -
re ki yor. Ka ra va na la rın içi ne ve rem li le rin bal gam la rı nı at tık la rı
her kes ta ra fın dan bi li ni yor. Ön len me liy di. Kan tin den alı nan seb ze
ve mey ve le rin ka buk la rıy la, çöp le riy le bir lik te ye di ril me si sı ra dan
bir olay ha li ne gel miş ti. Ön len me liy di. Tu tuk la ra de ter jan lı su içi -
ril di ği, so ğan ka bu ğu, acı bi ber gi bi mi de yi tah riş eden şey le rin
ye di ril di ği bi li ni yor. Dok tor lar da bi li yor, ama mü da ha le et mi yor -
lar. Mü da ha le edil me di ği gi bi ter si ya pı lı yor, tu tuk lu la rın di ren ci -
nin kı rıl ma sı nı ko lay laş tır mak için akıl ve ri yor lar, yol-yön tem gös -
te re rek bas kı or ta mı nı zen gin leş tir me, çe şit len dir me sağ la nı yor. Sis
tem al mış ba şı nı gi di yor. Dok tor la rıy la be ra ber dö nü yor çark…
- “Ni çin tüm bu in san lık dı şı iş le re izin ve ri yor su nuz, mü da ha le
et mi yor su nuz” de di ği niz de, bu ma lum ze vat ken di le ri ni na sıl sa vu -
nu yor?
- Fır sat bul du ğu muz da dok tor lar la ko nuş tuk. On la ra in san ol duk -

393
la rı nı, öte si kut sal bir mes le ği tem sil et tik le ri ni de fa lar ca söy le dik.
Dok tor la ra bu uya rı, ha tır lat ma, gö rev ve so rum lu luk la rı nı ye ri ne
ge tir me yö nün de çağ rı la rı mız, kuş ku suz ki Di yar ba kır Zin da nı’nda
ku ru lan o çar kı de ğiş ti re cek de ğil di. Bu nu çok iyi bi li yor duk. Bir
dok tor is te se de faz la et ki li ola maz dı. Ku ru lan bu çark ken di si ne uy -
ma yan her şe yi ya diş li si ha li ne ge ti re cek, ya da ezip ata cak tı. Ama
du rum böy le dir di ye, hiç kim se in san lık onu run dan, in san ol ma nın
ge rek le rin den vaz ge çe mez. Dok tor la rın da ko şul lar ne olur sa ol sun
en azın dan mes lek onur la rı nı, in san ol ma özel lik le ri ni ko ru yup ta vır
koy ma sı, çar kın bir diş li si ola rak kul la nıl ma la rı na izin ver me me si
ge re kir di. İn san lık onu ru için risk ler gö ze alı na bil me li dir. 1981 Ölüm
Oru cu ey le mi miz so na er di ğin de, has ta ha ne den ge len dok tor lar
ol muş tu. “Bun lar sütü bi le su ka tıl ma dan içe mez ler, mi de le ri çok
has sas laş mış, di yet uy gu la ma la rı ge re kir” di ye rek Esat Ok tay’ı uyar
dı lar. Ama on lar git tik ten son ra hiç bir şey ve ril me di. Ne ilaç ne de
o an ki du ru mu mu za uy gun be sin… Bir ara hüc re le ri ge zer ler ken ce -
za e vi dok to ru na, “du ru mu muz ağır, di yet uy gu la ma mız için gö zet le -
yi ci ve de net le yi ci ol ma nız ge re kir, mü da ha le et me li si niz...” de dik.
Dok tor da, “elim den bir şey gel mi yor, bu ra da emir le ri Esat Ok tay
ve rir, onun em ri dı şın da hiç bir şey ya pa mam” di ye rek bu zu lüm ve
im ha çar kı nın na sıl bir diş li si ha li ne gel di ği ni iti raf et ti. Za man za -
man dok tor la ra bun la rı söy le di ği miz de ve ri len ya nıt ben zer ka lıp laş -
mış söz ler di. Ba zen o ya nı tı bi raz da ha süs lü yor, ken di si ni acın dı rır
ha le ge ti ri yor ve ya per va sız ca on la rın sa fın da ve em rin de ol duk la rı -
nı ifa de edi yor lar dı. Ar tık has ta ha ne cep he si ne ge çe bi li riz. Esat Ok -
tay yö ne ti mi dev ral dık tan son ra, has ta ha ne de ki mah kum lar ko ğu şu -
nun yö ne ti mi ni de üst len di. On dan ön ce has ta ha ne de ki tu tuk lu lar
ko ğu şu na in zi bat lar ba kı yor du.
- Han gi has ta ha ne olu yor bu ra sı?
- Di yar ba kır As ke ri Has ta ha ne si. Ko lor du nun he men ya nın da, şe -
hir mer ke zin de… Esat Ok tay’dan ön ce tu tuk lu ko ğu şun da he nüz tam
bir tec rit lik ya şan mı yor du. Has ta lar oku mak için ga ze te ala bi li yor,
ih ti ya cı ol du ğun da kan tin den ki mi yi ye cek le ri sağ la ya bi li yor du…
Ama Esat Ok tay’la bir lik te tu tuk lu nun ne re de olur sa ol sun, gü nün

394
yir mi dört sa a ti nin de ne tim al tı na alın ma sı he def len di. Ve do ğal ki,
ya şam bu ko şul lar da ona kar şı kul la nı la cak bir si la ha dö nüş tü rü le -
cek ti. Has ta ha ne de ki ko ğuş ta da bu ge nel ama ca hiz met et me yen bel -
li bir boş luk ya şa nı yor du!.. Ora sı ce za e vi ne gö re da ha ra hat ve ser -
best ti. De şi ğik ko ğuş lar dan ge len has ta lar bir bir le riy le ko nu şa bi li yor,
ce za e vin de olan-bi ten le ri öğ re ne bi li yor du. Ay rı ca kan tin den alış-ve -
riş ya pa bi li yor, ih ti yaç la rı nı gi der me de bir bir le ri ne yar dım cı ola bi li -
yor lar dı. Da ha sı ga ze te alıp dı şa rı yı öğ re ne bi li yor lar dı. Bun lar ce za e -
vin de ya sak la nan şey ler di. Ama ca uy gun ol ma yan has ta ha ne bo yu tu
ce za e viy le il gi li ka rar me ka niz ma la rın da de ğer len di ril di. Tu tuk lu ko -
ğu şu nun yö ne ti mi Esat’a dev re dil di; ar tık ora nın da ko mu ta nıy dı. İn -
zi bat ve di ğer bi rim ler dev re den çı ka rıl dı. Ce za e vin den ora ya yet ki li
su bay ve gar di yan lar gön de ril di. Ve ce za e vin de uy gu la nan ku ral la rın,
da yat ma ve yap tı rım la rın hep si ol du ğu gi bi ora ya da ak ta rıl dı. Tu tuk -
lu ko ğu şu has ta ha ne nin alt ka tın da bir bö lüm, kü çük bir yer. İçin de
dört kü çük oda ve dar bir ko ri do ru var, ka pı lar par mak lık lı. Ko ri dor -
dan ba kıl dı ğın da oda la rın içi gö rü lü yor, gar di yan lar sü rek li içer de ve
tu tuk lu la rı yir mi dört sa at gö ze tim al tın da tu tu yor lar. Bir ta ne de tu va -
le ti var… Tu tuk lu nun dok tor la ko nuş ma sı ya sak.
- Ku ral la ra ay kı rı mı gö rü lü yor? Has ta der di ni dok to ra an la ta -
maz sa, ya da dok to ru din le mez se, onun la ko nuş maz sa na sıl iyi le -
şe cek?
- Tu tuk lu ko ğu şu nun yö ne ti mi Esat Ok tay eki bi ne geç ti ği an dan
iti ba ren ko nuş ma ya sak lan dı. Şu na dik kat edi li yor: Tu tuk lu, dok to -
ra ce za e vin de ki vah şe ti an la ta bi lir, bir ha ber sız dı ra bi lir. Gar di yan -
lar dan izin siz dok tor ve hem şi re nin içe ri gir me si ke sin lik le ya sak.
- Bu du rum baş he ki min ona yın dan mı ge çi yor?
- Baş he ki min bil gi si da hi lin de dir. Öte si on la rı da aşan, ko lor du -
dan ge len ta li mat lar doğ rul tu sun da ya şa ma ge çi ri len bir uy gu la ma.
Yok sa bir ce za e vi yüz ba şı sı, bir has ta ha ne baş ta bi bi olan yar ba yı
ve ya al ba yı aşa maz. Has ta ha ne nin so rum lu lu ğu ora nın has ta ha ne
yö ne ti ci le ri ne ait tir. Ama üst ten, ko lor du dan ge len ta li mat la ora da -
ki her şe yin so rum lu lu ğu ce za e vi ida re si ne bı ra kı lı yor. Bu nok ta da
baş ta bip yar bay da ol sa, al bay da ol sa, Esat Ok tay’ın il gi ala nı na

395
mü da ha le ede mi yor. Di ye lim has ta nın çok acil bir du ru mu olur,
dok to run ya pa bi le ce ği hiç bir şey yok tur. Tu tuk lu ko nu şa maz, soh -
bet ede mez, ya sak tır. Mu a ye ne an la rın da bi le dok tor lar has ta ya en
faz la has ta lı ğı nın, şi ka ye ti nin ne ol du ğu nu so ra bi lir. Tu tuk lu da
bir-iki ke li mey le ya nıt lar. Bu nun dı şın da bir şey söy le ye mez.
- “Has ta ha ne de ku ral la ra uyu la cak” de di niz, na sıl bir şey
bu? Ölüm cül bir has ta nın ya tak ta da esas du ruş ta bek le ye cek
ha li yok ya!
- Olur mu! Ya tak ta esas du ruş ta kı mıl da ma dan ya ta cak sın!..
- Ne isa bet!.. Ger çek ten mi?
- Tu tuk lu nun aya ğa kalk ma sı, vol ta at ma sı, bir bi riy le ko nuş ma -
sı, ya tak ta otur ma sı, bir bi ri nin yü zü ne bak ma sı da ya sak.
- Ama bu na sıl olur, müm kün mü?
- Di yar ba kır’da müm kün ol ma yan şey mi var? As lı na ba kar san
tüm bu ya sak la rın uy gu lan ma sı ola na ğı ce za e vin den da ha faz la has
ta ha ne de var. Ka pı lar de mir par mak lık lı ol du ğu için yir mi dört sa -
at, her an, her sa ni ye gar di ya nın gözü önün de sin, da ha ra hat de net -
le ye bi li yor. Tu tuk lu ya ta ğa sır tüstü ya ta cak, göz ler ta va na ba ka -
cak, bat ta ni ye bo ğa za ka dar ör tü le cek, el ler yan da, ba cak lar sa esas
du ruş va zi ye tin de bi ti şik ola cak!..
- Ölüm cül has ta da ol sa, böy le mi ya tı yor du?
- Evet... Ne şe kil de has ta olur san ol, bu böy le, de ğiş mez. Yat ma
bi çi mi bu. İki has ta nın bir bi ri ne bak tı ğı gö rül dü ğün de iki si de iyi
bir so pa yer.
- Has tay ken de mi?
- Has tay ken de!.. Tu tuk lu, gar di yan dan ha ber siz kal kıp ya da
uza nıp su ala maz. Tek mil ver mek zo run da dır. Ya tak ta uza nır ken,
esas du ruş ta tek mil ve re cek. Gar di ya na su içip içe me ye ce ği ni so -
ra cak. Eğer izin ve ri lir se içe cek…
- O tek mil na sıl bir şey, bu ra da bir tek mil ör ne ği ve re bi lir mi si -
niz? Ya tak ta esas du ruş ta bek li yor, ne di yor?
- Ön ce as ke ri ha ber dar et mek için “ko mu ta nım” di ye ba ğı rır,
ken di si ne ba kın ca da “Ka mil Uçar, Ur fa, em re der sin ko mu ta nım”
der. Gar di yan da, “ne var lan?” di ye ba ğır dık tan son ra, tu tuk lu,

396
“su içe bi lir mi yim ko mu ta nım?” der. Eğer “iç” der se, “em re der -
sin”le kar şı lık ve ri lir, su içi lir ve “ve ri len emir ye ri ne ge ti ril miş tir
ko mu ta nım” di ye tek rar tek mil ve ri lir. Gar di yan “ye ri ne geç!” de -
di ğin de “em re der sin ko mu ta nım” de ni lir ve ya ta ğa dö nü lür, kı pır -
tı sız ca ya tı lır.
- “İç me” der se?
- İçe mez sin. Hiç bir şey söy le me du ru mun da yok. Öy le de vam
et mek zo run da sın. “Ko mu tan”ın bun ca bol ol du ğu yer de na sıl su
içe bi lir ya da baş ka bir şey ya pa bi lir sin ki!.. Tu va le te de gün de üç
de fa çı ka rı lır. Yir mi dört sa at lik za man di li min de sı ra sıy la sa bah
kah val tı son ra sı, öğ le ve bir de ak şam. Bu nun dı şın da tu tuk lu nun
tu va le te çı ka bil me si müm kün de ğil.
- Tu va le te na sıl gi di yor? Onun da bir se ra mo ni si var mı aca ba?
- Şöy le: Ye mek ye nil dik ten son ra tu tuk lu lar sı ray la tu va le te gi -
der. Gar di yan, “hay di, tek tek çı kın” di yor. Tu tuk lu ko ri dor dan ge -
çer ken de yan ko ğu şa ba ka maz, hep önü ne ba kar, el ler ba cak la ra
ya pı şık, esas du ruş va zi ye tin de yü rür. Tu va let ih ti ya cı nı gö rür, ge -
lir. Ya ta ğı nın ya nın da esas du ruş ta bek ler. Gar di ya na tek mil ve rir,
“ya ta bi lir mi yim?” so ru su na olum lu ya nıt al dık tan son ra ya ta ğı na
uza nır. Olum lu ya nıt ala maz sa izin çı ka na ka dar ya ta ğı nın ya nın da
esas du ruş ta bek le me yi sür dü rür… Ya ta ğı na ya tar, son ra bir di ğe ri
gi der, tek tek her kes tu va le te çık tık tan son ra bu se ra mo ni de bi ter.
Bir de ya tak dü zelt me işi var. Tut sak kalk tık tan son ra –her ya ta -
ğın dan kal kı şın da– ya ta ğı nı ye ni den dü zen ler, bat ta ni ye yi gü zel ce
kat lar, “ko mu ta nım ya tak dü zen len miş tir” tek mi li ni ve rir, dö nüş te
de ye ni den tek mil den son ra bat ta ni ye yi üs tü ne çe kip uza nır. Ga ze -
te al mak mış, kan tin den pa ra sıy la is te di ği her han gi bir yi ye ce ği ge -
tirt mek miş, si ga ra iç mek miş ke sin lik le ya sak, bun la rın sözü bi le
edi le mez. O gün has ta ha ne han gi ye me ği çı ka rır sa, önü ne ne ge lir -
se onu yer. Has ta ha ne ye me ği nin yen me si de ay rı bir olay. Gar di -
yan lar is te dik le ri gi bi onu de ğer len di ri yor.
- Ya ni si zin ye me ği ni zi mi yi yor lar?
- Evet... Di ye lim o gün yo ğurt, süt gel miş –dok tor her tu tuk lu ya
has ta lık du ru mu na gö re ye mek, di yet lis te si ha zır la tı yor– gar di -

397
yan lar ge len o per hiz ye me ği ni yer ler. Yo ğurt tan, süt ten ge ri ye bir
şey kal mış sa, onu da tu tuk lu yer.
- Bun la ra siz de ta nık ol du nuz mu?
- Ta bii... Has ta ha ne de ben de yat tım. Ay nı şey ler bi zim de ba şı -
mız dan geç ti. Di ye lim pi la vın ve su lu ye me ğin ya nın da kı zar tıl mış et
gel miş, gar di yan lar o eti alıp yer. Tu tuk lu ya sa de ce pi lav ve su lu ye -
mek ka lır. Ya da gön lün ce, ge len seb ze den, mey ve den ne se çer, ne
yer, ne alır sa ge ri ka lan tu tuk lu ya gi der. Tu tuk lu ya her ye me ğin çe şi -
di ne gö re bir ta bak ye mek yok. Tek bir ta bak ve ri lir, ön ce pi lav gi bi
ku ru ye me ği, onu bi tir dik ten son ra da su lu ye me ği yer sin. Ön ce ta ba -
ğı na dol du ru lan ku ru ye me ği de bi tir mek zo run da sın. Çok da gel se,
su lu ye mek ol ma dan bi ti re cek sin. Ta bak bo şal dık tan son ra di ğer ye -
mek bo ca edi lir. Onu da yer sin, ar dın dan tat lı sı var; ho şaf fa lan. Has -
ta ko ğu şun da öğün ler dı şın da içer de yi ye cek bir şey ler bı rak mak ya -
sak. Eğer ye nen şey ler den ar tan olur sa, on lar dı şar da, gar di ya nın de -
ne ti min de ki do lap ta tu tu lur. Ye me ğin ye di ril me bi çi mi de baş lı ba şı -
na bir iş ken ce dir. Bu yüz den ka çıp, ora da kal mak is te me yen, bir an
ön ce ce za e vi ne dön mek için can atan pek çok ar ka daş ol du. Di ye lim
tu tuk lu ve rem, faz la iş ta hı da yok, ama ko ca man bir ta bak do lu su pi -
la vı önü ne ko yu yor ve “tü münü yi yip bi ti re cek sin” di yor. Ar tık onu
bi tir mek zo run da dır. Bi tir me yin ce di ğer ye me ğe ge çe mi yor sun. İlk
ye me ği ye mek is te mez sen, sev mez sen, sa na do kun sa da ye mek zo -
run da sın, na sıl ve rir ler se onu yi ye cek sin... Ye mek işi de bir azap.
- Bu olay da, zo run lu bir ih ti ya cın iğ diş edil miş ha li ne çar pı cı
bir ör nek de ğil mi?
- Ya şa mın her bö lü mü nün, her anı nın tu tuk lu nun aley hi ne iş le til -
me si var. Emir ler le yö ne ti len, örü len bir ya şa mın in sa na ait ol mak -
tan çı ka rı lıp onun kar şı tı na dö nüş me si ya şa nı yor. İn san dü şü nen,
ha re ket eden, du yum sa yan bir can lı de ğil dir, yö ne ti len bir ay gıt tır.
On la rın sis te mi bu. İlaç ver me de dü zen li de ğil dir. Dok tor re çe te
ya zar, gön de rir. Ar tık gar di yan hem re çe te yi, hem de te min edil miş
ilaç la rı ve rir se ve rir, ver mez se ne de ni ni so ra maz sın. Bu nun ya nın da
ye mek du a sı na da kalk mak zo run da sın. Ce za e vin de ki gi bi ye mek
ön ce sin de ye mek du a sı ya pı lı yor du. Ço cu ğun bi ri bay gın ya tı yor -

398
du, aya ğa kal ka maz du rum day dı. Öğün ler den bi rin de ye mek du a sı -
na kalk ma mış. İs mi ni ha tır la mı yo rum, ya nı mız da ki oda day dı. Jop
ses le ri gel me ye baş la dı, dö vü yor lar dı; “ne olu yor” di ye sor duk.
Biz o sı ra lar ölüm oru cu yü zün den has ta ha ne ye gö tü rül müş tük, ser -
best dav ra nıp ku ral la rı ih lal edi yor duk. Bir gar di yan onun ye mek
du a sı na kalk ma dı ğı nı söy le di. Bak tık ki ço cuk ger çek ten aya ğa kal -
ka cak du rum da de ğil, çok ağır has ta. O bi le bir ku ra lın ih lal edil di -
ği ge rek çe siy le ölüm cül da yak lar la kar şı la şı yor du. Yaş lı bir tu tuk lu -
yu ame li yat et miş ler, se rum ta kı lı yor. Bu adam ya tak ta esas du ru şu -
nu boz du di ye da yak yi yor. Ame li yat lı ol ma yan yer le ri ne jop la vu -
ru yor lar. O ame li yat lı ha liy le bas bas ba ğır tı yor lar. Yi ne ço cuk ko -
ğu şun da Yıl maz Yal çı ner ve adam la rı bir ço cu ğun çe ne si ne vu rup
kır mış lar. Dok tor lar çe ne nin düz gün kay na ma sı için ka lıp bağ la -
mış lar. Ço cuk, gar di yan la ra gö re bir “suç” iş li yor. Vu rup o çe ne
ka lı bı nı par ça lı yor lar. Bir-iki de fa böy le tek rar lan mış. O ha liy le ge -
ri ce za e vi ne gön de ril miş. Ne bi Şa hin, dı şa rı çık tık tan son ra bu ki şi -
nin po li sin bas kı sıy la ajan laş tı rıl dı ğı nı duy duk.
- Da ha baş ka ben zer olay lar var mı?
- Tu tuk lu nun bi ri kı pır da ma dan gün ler ce yat ma yü zün den uyuş -
muş, ca nı yan mış, da ya na ma yıp ya tış bi çi mi ni ih lal et miş… Bu yüz -
den onu döv müş ler. O da bi raz dik ka fa lı lık et miş, bu kez göğ sünü
tek me le miş ler, her ta ra fı mo rar tıl mış, ne fe si çık mı yor muş, ya rı ölü
ha le gel miş ve dok tor ko ğu şa has ta kon tro lü ne gel di ğin de ona yal -
var ma ya baş la mış. “Aman be ni bu ra dan kur tar, ce za e vi ne git mek is -
ti yo rum!” Dok tor da du ru mu nu gö rün ce ta bur cu et miş, has ta ce za e -
vi ne ge ri gön de ril miş. 1982 Ölüm Oru cu’nun yir mi ye din ci gü nün de
biz de has ta ha ne ye git tik. Ora ya var dı ğı mız da Hay ri’ler şe hit düş -
müş ler di. Gör dük le ri mi ze şa şır dık, has ta ha ne yi faz la bil mi yo ruz.
Ger çi, “has ta ha ne de ko şul lar iyi de ğil” de ni yor, ama “iyi de ğil”in
tam ola rak ne an la ma gel di ği ni, has ta ha ne de ne ler dön dü ğünü bil mi -
yo ruz. Yan ya na ge lip ko nuş ma ola na ğı da ol ma dı ğı için has ta ha ne de
olan la rı tam kav ra mış de ğil dik. Gar di yan la rın el le rin de so pa lar baş la -
rın da da bir ça vuş var. Bi ze “he men so yu nun” de di ler. Üs tü müz de ki -
le ri soy ma ya kal kış tı lar. Bi raz dik len dik. “Mec bur su nuz, bu ra da her -

399
kes pi ja ma gi yer, siz de gi ye cek si niz” de di ler. El bi se le ri mi zi de ğiş tir -
dik. “He men ya ta ğa ya tıp sır tüstü uza na cak sı nız ve esas du ru şa ge -
çe cek si niz!” de di ler. Biz hem şa şı rı yor, hem de tep ki gös te ri yo ruz. O
sı ra çok da fe na yım, zor ne fes alı yo rum, ku su yo rum, ne fes dar lı ğı
var. Biz den is te nen le ri yap ma dık bi raz ce bel leş tik, is te dik le ri gi bi
dav ran ma mı zı sağ la ya ma dı lar. Beş-on da ki ka son ra dok tor içe ri gi rip
“du rum la rı na sıl” di ye sor du. İyi bir dok tor du. Si vas lı, ha tır la dı ğım
ka da rıy la is mi nin Sey di Pak süt ol ma sı ge re kir. Biz le rin o hal dey ken
bi le as ke ri ku ral la rı ye ri ne ge tir me ye zor lan mış ol du ğu mu zu gö rün ce
gar di yan la ra kız dı, “bı ra kın ar tık, ye ter, bu ra sı has ta ha ne dir!” de di.
Son ra bi ze dö nüp “ser best olun, na sıl is ti yor sa nız öy le ya tın” de di.
Ça vuş, dok to ra “ol maz, ya sak, is te dik le ri gi bi ya ta maz lar, ku ral la ra
ay kı rı!” de yin ce, dok tor da, “bı rak ku ra lı mu ra lı, bu ra sı has ta ha -
ne!” di ye rek ıs rar et ti. Ya ni ya pı lan la ra ta vır ko yup ris ki gö ze al dı.
Ve biz di ğer has ta la ra gö re da ha ser best tik, ama dı şı mız da ki ler için o
ku ral lar hiç bir bi çim de de lin me den sürdü, sür dü rüldü. Ey lem de yiz,
ko lor du nun bi zim le ölüm oru cu nu bi tir me ve so ru nu çöz me ça ba sı
var. Bu yüz den has ta ha ne ye kal dı rıl mı şız, ey lem sü re sin ce dört ar ka -
da şı mız da şe hit düş müş. Du ru mu çok ağır olan iki-üç ar ka daş da ha
var. İş te has ta ha ne de böy le kar şı la nı yo ruz. Ney se, ölüm oru cu so nuç -
lan dı, ye mek ye me ğe baş la dık. Ama tüm ça ba mı za rağ men has ta ha -
ne kan ti nin den bir şi şe süt, mey ve su yu vb. hiç al dı ra ma dık, has ta ha -
ne nin ver di ği üç öğün ye me ğin dı şın da hiç bir şey yi ye me dik. Bi li nir;
ölüm oru cu son ra sın da vü cut bü yük bir aç lık his se der, nor mal in san
gi bi üç öğün yi ye mez sin. Bir çok öğün, azar azar bir şey ler ye mek ge -
re kir. Ama biz o ola na ğı bu la ma dık.
- Ölüm oru cu nu bı rak tı ğı nız za man, ora da ki as ke ri ku ral la ra
uy muş mu ol du nuz?
- Evet… An laş ma he nüz as ke ri ku ral la rı kal dı ra cak dü zey de
ger çek leş miş de ğil di. Ama esas ola rak da on la rın bek le di ği bo yut ta
ku ral la ra uy ma da hiç ol ma dı.
- Ör ne ğin ya tak ta esas du ruş ta de ğil mi si niz?
- De ği liz, otu ru yo ruz, ya sak ol du ğu hal de soh bet edi yo ruz, ka -
pı da ki gar di ya nı zor la yıp sık sık tu va le te çı kı yo ruz.

400
- Ya nı nız da esas du ruş ta ya tan has ta tu tuk lu lar var, o an da ne -
ler his se di yor su nuz? Ör ne ğin, kar şın da kı pır da ma dan ya tan, sa na
ba ka ma yan, se nin le ko nu şa ma yan bir in san var.
- Çok ra hat sız edi ci bir du rum, bı ra ka lım işin psi ko lo jik yö nünü,
has ta bir ada mın o du rum da ya tı rıl ma sı za ten ola ğa nüstü bir iş ken ce.
Adam hal siz, ca nın dan bez miş, ya kı nı yor, vü cu du sı zım sı zım sız lı -
yor. Yir mi dört sa at sır tüstü ya tı rır san sağ lam adam bi le has ta la nır.
- Bu acık lı du ru mun ba zen ko mik yan sı la rı da olu yor muy du
aca ba?
- Ta bii, çok kötü du rum lar. Na sıl an lat sak; adam sır tüstü ya tı yor,
kal kıp su içe cek gar di yan yok, çe ne ye dal mış, soh bet edi yor, ba kı yor
bir tek mil se si var. Ora dan ses le ni yor: “Ne var lan yi ne!” Tu tuk lu
ya nıt lı yor: “Tu va let ih ti ya cım var!” ve ya “bir bar dak su içe bi lir mi -
yim?” vb. Bun lar in sa nın ya şa ma ma sı ge re ken olay lar, ama hem de
en ağır bi çim le ri nin ya şan dı ğı na, ya şat tı rıl dı ğı na ta nık olu yor sun. Biz
ora day ken İran lı bir tu tuk lu ge tir miş ler di. Adam çok ağır has ta, şe ker
ko ma sı na gir miş ve tek ke li me Türk çe bil mi yor. Ko ğu şun dip kıs -
mın da tek ki şi lik kü çük, ol duk ça pis bir yer var. Ora ya koy du lar.
Adam şe ker ko ma sın da, ama gar di yan lar ona üzüm ho şa fı ve ri yor!
İç se, he men öle cek! O ara ora da ec za cı bir tu tuk lu var dı. Mü da ha le
ede rek, “sa kın ver me yin, eğer içi rir se niz he men ölür!” de di de ada -
mı ölüm den kur tar dı… İs tis na sız bü tün has ta lar, ay rı ca ça tış ma da ya -
ra lı ya ka la nan lar ve ya sor gu dan ya ra lı ge ti ri len ler için ora sı ay rı bir
iş ken ce mer ke zi. Su bay lar, gö rev li ler on la rı ko nuş tur ma, iş ken ce
yap ma, bil gi al ma, iti raf et tir me gi bi ça ba la rı has ta ha ne de de sür dü -
rü yor lar dı. Ör ne ğin, Mus ta fa Çi men ora da iti ra fa zor lan dı. Bu adam
bi zim da va dan ya ra lı ya ka la nan bi riy di, ya ra sı çok ağır dı. Ko lor du ve
su bay lar dev re ye gir di, Ko lor du Ko mu ta nı biz zat ge lip onun la ko nu -
şu yor, te da vi et me ye cek le ri, ölüm le yüz yü ze ka la ca ğı şan taj ve teh di -
din de bu lu nu yor. Dok to run gel me sü re si uzun du. Ki, acil bir du rum
ol du ğun da has ta la rı ha ber et me, dok to ru ça ğırt ma, da ha faz la ser best
dav ran ma gi bi tu tum la rı mız dan do la yı ora da ki gö rev li gar di yan lar
ar tık biz den kur tul mak is ti yor du. Çünkü sa de ce ku ral lar ih lal edil -
mek le ka lın mı yor du, ha va la rı da bo zul muş tu. Ora da ye me ği as ker tu -

401
tuk lu da ğı tır. Es ki 1 no lu ce za e vi as ke ri suç iş le yen le rin tu tul du ğu
yer ol muş tu. Ora dan bir as ker ge ti ri yor, ona hiz met gör dü rü yor, ye -
mek fa lan da ğıt tı rı yor lar dı. Has ta lar la ko nuş ma sı ya sak tı. Tu tuk lu lar -
la en kü çük bir iliş ki kur ma mız, di ğer oda la ra gi dip gel me, ka pı dan
se lam ver me de ya sak tı. Bi zim da va dan yar gı la nan, me nen jit ge çir di -
ği için has ta ha ne ye ge ti ri len Mah mut Ba rık isim li bir ar ka da şı mız
var dı, ar tık ken di sin de de ğil di. Me nen ji tin na sıl ağır bir has ta lık ol -
du ğu bi li nir. Bir de fa sın da ko ri dor dan ge çer ken, bi zim ka pı nın önün -
de as ke re gös ter me den za fer işa re ti yap tı ve ora da onun la bü tün iliş -
ki miz sa de ce bu işa ret leş me ol du. Yi ne Bi re cik li İs met Kork maz di ye
ta nı dık bi ri var dı. Dı şar day ken at ara ba cı lı ğı ya par dı. Çok ne şe li,
can lı bi riy di. Ona ce za e vin de iş ken ce yap mış lar. Aya ğı nı sü rü ye rek,
to pal la ya rak yü rü yor du. Du ru mu ağır ol du ğu için has ta ha ne ye ge ti -
ril di. Dok tor lar İs met’in ne den to pal la dı ğı nı an la mak için ba ca ğı na
bak tı lar, al dı ğı dar be ler le hep ten mo rar mış tı. Ama has ta ha ne ye gön -
de ri lir ken sı kı sı kı tem bih le miş ler, “eğer ba ca ğı na ne ol du di ye so -
rar lar sa, ran za dan düş tü ğünü söy le ye cek sin!” de miş ler. Dok tor,
“ba ca ğı na ne ol du?” di ye sor du, İs met’in ya nı tı ise ha zır dı, “ran za -
dan düş tüm, ko mu ta nım…” di ye ce vap la dı.
- Ger çe ği söy le mek ten kor ku yor de ğil mi?
- Söy le ye mi yor… Tu tuk lu lar dok to ra da ko mu ta nım de mek zo -
run da mü da ha le et tik. “Ne o ‘Hay dar’ düş me si mi?” de dik. (Ba zen
“Hay dar”la rın üze rin de “öp be ni, sev be ni…” gi bi ya zı lar olur du.
Ka las lar la dö vül me yi ifa de et ti ği için İs met’in düş me si ne “Hay dar
düş me si” de dik.) İs met’in dö vül me ola yı nı baş ta bi be an lat tık. “Bi ze
söz ver di niz, kim se ye ar tık iş ken ce ya pıl ma ya cak de di niz, oy sa biz
da ha bu ra day ken in san lar has ta ha ne lik ola cak ka dar iş ken ce den ge -
çi ri li yor!” de dik. Ken di si de ya nı mız da İs met’i ça ğır dı, mo ra ran yer -
le ri ne bak tı, na sıl ol du ğu nu sor du. İşa ret le ri mi ze rağ men İs met ger -
çe ği söy le ye me di; “ran za dan düş tüm” de di. Çünkü, “dö vül düm”
de se ce za e vi ne dön dü ğün de böy le de di ği için bin piş man ede cek ler.
Za ten ce za e vin den her gün has ta ha ne de ki tut sak lar hak kın da bil gi is -
te ni yor; ne yap tı lar, ne et ti ler, na sıl dav ran dı lar, han gi “suç la rı” iş le -
di ler vb. bun lar hep ra por edi li yor. Yi ne tu tuk lu nun has ta ha ne de kal -

402
dı ğı sü re ce ai le siy le gö rüş tü rül me si ke sin lik le ya sak tı. Tu tuk lu has ta -
ha ne ye kal dı rıl dı ğı za man ai le si ne ha ber ve ril mez di. Gö rüşçü ce za e -
vi ne zi ya re te gel di ğin de oğul la rı nın, ya kın la rı nın has ta ha ne ye kal dı -
rıl dı ğı nı te sa dü fen öğ re nir di. Tu tuk lu gö rü şe çık ma dı ğın da ba şı na bir
iş gel miş ol du ğu an la şı lır dı. O za man bi le ida re ço ğu de fa ya kın la rı -
nın has ta ha ne ye git ti ği ni söy le mez, baş ka ge rek çe ler uy du rur du.
“Gö rüş ya sa ğı var” ve ya baş ka bir şey söy le nir, eğer çok zor la nır sa
has ta ha ne ye git miş ol du ğu açık la nır dı. Ama has ta ha ne de de ya kın la -
rıy la gö rü şe mez ler di. Gün ler ce has ta ha ne önün de içer de ölüm-ka lım
mü ca de le si ve ren ya kın la rın dan en kü çük bir ha ber al mak için bek le -
şen pek çok ai le ol du ğu nu söy le me ye her hal de ge rek yok. Kü çü cük
bir ha ber için ai le ler ne ler ver mez di ki! An cak yok, yok tu, ya sak lan -
mış bir ya şam dan en sev dik le ri ne bi le gön de ri le cek bir ha ber yok tu!
- İn sa nın böy le si ne bü yük bir kin kar şı sın da kal ma sı bi raz ür kü -
tücü de ğil mi?
- Evet, ür kü tücü bir şey. Has ta ha ne yi bir yer de gü ve ne bi le ce ğin,
te da vi ola bi le ce ğin, iyi le şe bi le ce ğin, ya ni sır tı nı da ya ya bi le ce ğin bir
yer sa nı yor sun. Ama ora nın da ce hen ne me çev ril di ği ni, bir çık maz
ha li ne ge ti ril di ği ni gö rü yor sun ve bir ye re uçu ru mun di bi ne yu var -
lan mış sın gi bi duy gu la ra ka pı lı yor sun. Eğer so ru nu kav ra ma mış san
“her hal de yer yü zün de ar tık in san lık bit ti” di ye dü şü nür sün. Böy le
ağır bir du rum da in san ya şa mın dan so rum lu olan, se ni an la ma sı, iyi -
leş tir me si, ra hat lık la iliş ki ku ra bil men ge re ken bir dok to run, kar şı sı -
na dok tor de ğil de “ko mu tan” ola rak çı ka rıl ma sı, ona “ko mu ta nım”
de me den tek söz ede me men, ya da onun la ko nuş ma nın, ya şam la ve
sağ lık la uzak tan ya kın dan bir il gi si ol ma yan üçüncü ki şi le rin, ze ba -
ni le rin em ri ne bağ lan ma sı, has ta lı ğı nı, der di ni ona an la ta ma man ge -
nel de in san açı sın dan bü yük yı kım lar ya ra tan duy gu lar olu yor. Eğer
ya pı lan la rın ne de ni ni kav ra ya mı yor san bü yük bir umut suz luk ya şa -
ya bi lir, bir çık ma zın içi ne dü şe bi lir sin. Ora da ko run ma sız, sa vun ma -
sız, çıp lak, or ta yer de sin. Tu tuk lu gün ler ce ka lı yor ve ban yo ya çı ka -
rıl mı yor. Bir ara Cu ma Çat is min de Hil van lı bir tu tuk lu ge tir di ler.
Uyuz has ta lı ğı na ya ka lan mış ve ken di si ne bi raz ki reç ve rip, “bu -
nun la yı kan” de miş ler. Tu va le te gi dip so ğuk suy la o ki re ci ka rış tı rıp

403
üze ri ne döktü. Bu den li bü yük bir hoy rat lık ya şa nı yor. Ora ya gi den
bir kı sım in sa nın as lın da uzun sü re kal ma sı ge re kir. Ya ni adam me -
nen jit olu yor, de ği şik has ta lık lar ka pı yor bu na rağ men has ta ha ne den
kur tul mak, kaç mak, bir an ön ce ce za e vi ne ge ri dön mek is ti yor. Ce -
za e vin de ki or tam ora dan da ha iyi. Hiç de ğil se gar di yan lar ko ğu şu
yir mi dört sa at gö zet le mi yor, den let le ye mi yor. Ya nın da ki ar ka da şı nın
se ni kol la ma sı, sa hip çık ma sı, elin den ge li yor sa yar dım et me si, bir
kö şe de se ni din len dir me si ya şa na bi li yor. En azın dan ko ğuş ta in sa ni
bir da ya nış ma yı ve duy gu yu tat ma ola na ğı da ha çok.
- Has ta ha ne nin iş ken ce mer ke zin den da ha kötü bir yer ha li ne
ge le bi le ce ği her hal de du yan la rı çok şa şır ta cak tır…
- Evet… Di yar ba kır in sa nın şaş kın lı ğı dır! Ve her şe yiy le böy le -
dir. Di re niş le riy le, zul müy le, iha ne tiy le, vah şe tiy le. Has ta ha ne de
bun la rın ya nın da tu tuk lu yu bir an bi le ra hat et tir me mek, ya şa dı ğı -
na piş man et tir mek için nö bet çi gar di yan la rın yap ma dık la rı iş kal -
mı yor. Ara la rın da ge ce nin bir ya rı sın da bi le ba ğı ra rak ko nu şur,
has ta tu tuk lu yu uyut ma mak için yer li yer siz ha ka ret eder, ba ğı rır
ça ğı rır marş söy ler ler di. Ki, biz ora da iki haf ta kal dık. Biz den ön ce
has ta tu tuk lu la ra ran za al tı, sü rün dür me yap tı rı yor lar mış. Be ğen -
me dik le ri bir dav ra nış tan, ya da du rup du rur ken, key fi ola rak tu va -
let ya sa ğı ve rir ler. Tu va le te gi de me me yü zün den acı için de kıv ra -
nıp ya ta ğa işe yen ler de olur du, bu nun için de ay rı ca iş ken ce gö -
rürdü. Tu tuk lu sı kı şıp kıv ran dı ğı sı ra da esas du ru şu nu bo zar sa ye -
ni den ce za lan dı rı lır dı. Has ta ha ne de de in sa na ait olan her şey, her
dav ra nış ya sak ve iş ken ce ne de niy di.
- Fa şizm tu tuk lu nun si dik tor ba sı nı da de net le me ye kal kı şı yor
öy le mi?
- Ona da el koy muş… Hem de net li yor, hem de iş ken ce ara cı
ola rak kul la nı yor.
- Ya tak ta esas du ruş ta bek le me işi ne bir türlü ina na mı yo rum.
Di ye lim esas du ru şun uyur ken bo zul du, as ker ler ne ya par?
- İnan mak ta ve an la mak ta zor luk çe ke ce ğin ve ka fa nı ta ka ca ğın
da ha çok şey le kar şı la şa cak sın. Bu ra sı Di yar ba kır. Ya sak lan mış, el
ko nul muş ya şam lar di ya rı… Evet, esas du ru şu nu bo zar sa ne olur?

404
O da ar tık gar di ya na kal mış bir şey. So pay la vu rup uyan dı rır, ba ğı -
rır, ye ni den esa sa du ru şa ge çi rir. Has ta ha ne de ki tu tuk lu ko ğu şun da
ce za e vin de ki ku ral la rın tü mü nün ge çer li ol ma sı ka bul edi lin ce, ora -
da her şe yin ya pı la bil me si nin mad di ze mi ni de ha zır lan mış de mek -
tir. Esas du ru şun bo zuk olur sa, tek mil ver me de şa şı rır san ve ya her -
han gi bir “suç” iş ler sen, has ta ha ney miş, çığ lık la rın dı şa rı gi der miş,
iş ken ce ye dok tor lar ta nık olur muş, bun lar iş ken ce ci nin umu run da
bi le de ğil, hiç önem se mez. Yi ne ora nın te miz li ği ni yap mak, sü pür -
mek vb. de has ta tu tuk lu la ra ait tir. Bu iş le ri de zor la yap tı rır lar.
- Pe ki şöy le söy le ye bi lir mi yiz; in sa ni de ğer le rin en faz la dü şü -
rüldüğü bu ölüm ka ran lı ğın da dok tor lar sü reç ten yüz le ri nin akıy la
çı ka ma dı lar. 12 Ey lül dö ne min de bu mes le ğe de le ke dü şü rüldü…
- Ey lül sü re cin den han gi mes lek, han gi ke sim yü zü nün akıy la çı -
ka bil di ki. Ve 12 Ey lül in san lı ğa, ta ri he düş müş ka ra bir le ke dir. Bu
ko nu da ise le ke den çok, bü yük bir suç lu luk var. Ya ni in san lı ğa kar şı
iş le nen bir suç. Dok tor luk; in san lı ğın, in san sev gi si nin en faz la öne
çık ma sı ge re ken bir mes lek. Ko şul lar ne olur sa ol sun öy le dir de. Bu
ka dar dok to run ta nık ol du ğu iş ken ce ler kar şı sın da ses siz kal ma sı su -
çu iş le ni yor. Ge nel de bü tün top lum sus tu rul muş, sin di ril miş; bu nun
için de on lar da var. Ya ni, suç lu luk or ta mın suç lu la rı di ye lim. Ya da
fa şiz me, vah şe te kar şı ta vır ko ya ma ma, ses siz kal ma ola yı bun lar da
da ağır bir du rum ola rak ya şa nı yor. Di ye lim bir tu tuk lu ölüm oru cu -
nu 45 ve ya 55. gü nün de bı rak mış, sin di rim sis te mi bo zul muş tur.
Has ta ba kı cı nın ya nın da ol ma sı, eş lik et me si gi bi bir ön lem de yok.
- Has ta tu tuk lu nun ya ta ğı kir len di ğin de çar şaf de ğiş ti ril mi yor mu?
- Ha yır, eğer ge nel bir de ği şim olur sa –15 gün de bir– o za man
de ğiş ti ri lir. Ne ka dar kir li olur sa ol sun, o ge nel de ği şim gü nünü
bek le mek zo run lu. Gör dü ğüm; genç bir ar ka da şı mız o hal dey di.
Pi ja ma sı bi le de ğiş ti ril me di. Çok has ta ol ma sı na rağ men ken di si
gi dip so ğuk suy la yı kan dı. Has ta ha ne ida re si de bir yer de ora ya
mü da ha le ede mi yor, et se de söz ge çi re mi yor. Her şey gar di ya nın
in sa fı na kal mış. Baş ta bip ve gar di yan lar dı şın da kim se tu tuk lu ko -
ğu şu na gi re mez di. Bir gün, bir bin ba şı içe ri gir mek is te di. Gar di -
yan izin ver me di. Bin ba şı kı zın ca, gar di yan da, “kim se yi al mam,

405
is te di ğin ye re şi ka yet et!” de di. Ora nın ger çek ko mu tan la rı gar di -
yan lar dı. On la ra ce za e vi ida re si dı şın da kim se ka rı şa maz dı.
- Has ta ha ne de ai le le ri niz le gö rüş tü rül me ni zi na sıl de ğer len di ri -
yor sun?
- Ge nel de ai le le rin tu tuk lu lar la gö rüş tü rül me di ği ni söy le dik,
ama ölüm oru cu sı ra sın da biz ler has ta ha ne ye kal dı rıl dı ğı mız da
özel bir statü ya ra tıl mış gi biy di. Ko lor du ai le le ri mi zi ge ti rip bi -
zim le gö rüş türdü. İçe ri alın dık la rın da da yan la rın da her han gi bir
eş ya ge ti re mi yor lar dı, ya sak tı.
- Ai le le ri ni zin ge ti ri lip si zin le gö rüş tü rül me si, her hal de mo ra li -
ni zi yük selt mek için ol ma sa ge rek, amaç la rı on lar ara cı lı ğıy la ey -
le mi bı rak tırt mak mıy dı?
- Evet, o bö lümü ölüm oru cu kıs mın da ay rı ca ele ala ca ğız. Di re -
niş kar şı sın da zor lan ma la rı nın do ğur du ğu bir so nuç tu. Ken di
amaç la rı için ge ti ri yor lar dı. Po li ti ka la rı ge re ğin ce on la rı ey le mi
kır mak için ku lan mak is ti yor lar dı.
- Has ta ha ne de ge li şen, çok çar pı cı bul du ğun, bu ra da an la tıl -
ma sı ge rek ti ği ne inan dı ğın olay lar var mı?
- Var… Ke mal Se ver adın da Bin göllü bir ar ka da şın ka ba etin de
bir çı ban çı kı yor ve çok iler li yor. Bu yüz den Ke mal’i has ta ne ye kal -
dı rı yor lar. Has ta ne de çı ban ame li yat la alı nı yor, son ra tu tuk lu ko ğu şu -
na in di ri li yor. Nor mal de bu in sa nın yü züstü yat ma sı ge rek. Dok tor da
“sa kın sır tüstü yat ma!” di yor. Otur ma yı da ya sak lı yor. Yü züstü yat -
ma sı zo run lu!.. Ke mal du ru mu nu gar di ya na an la tı yor, ama gar di yan,
“ol maz, bu ku ral la ra ay kı rı, ne olur sa ol sun sır tüstü ya ta cak sın” di -
yor. Da ha ye ni ame li yat tan çık mış, di kiş ler ye ni, bu in sa nı yü züstü
ya tır mı yor lar. Sır tüstü, esas du ru şa ge çir te rek ya tı rı yor lar.
- İyi, ama “bu ada mın du ru mu bu dur, yü züstü yat ma sı ge re ki -
yor” di ye rek dok tor lar ve hem şi re ler mü da ha le et mi yor lar mı?
- An lat tık, ora da da ha doğ ru su ge rek mah ke me de, ge rek se has ta -
ha ne de ol sun, sözü ge çen tek yet ki li gar di yan dır, ida re dir. On la rın dı -
şın da dok tor lar is te se de ba ğım sız ta vır ko ya maz lar. Koy sa lar da bir
şe yi de ğiş ti re mez ler. Ko lor du “bu ra yı adam edin de, na sıl eder se niz
edin” em ri ni ver miş. Bu yüz den gad dar lı ğın, iş ken ce nin, zul mün bi ni

406
bir pa ra. Öte si bir de ba zı hem şi re le rin eğ len ce ol sun di ye tu tuk lu la rı
kü çük dü şür me ça ba la rı var. Ta bii bu nu gar di yan lar la bir lik te ya pı -
yor lar. Hem şi re içe ri gir di ğin de; “tek mil ver lan” di ye rek azar lı yor
ve tut sak lar hem şi re ye tek mil ve ri yor. Şa şır tı cı bel ki, ama şöy le bir
şey ol du: Biz ku ral la rı o nok ta da iş let mi yor, ih lal edi yo ruz. Ya tak ta
otur muş, ara mız da soh be te ko yul mu şuz. O sı ra içe ri ye iki-üç hem şi re
gir di ve bi ri hay ret le bi ze ba ka rak “aa aa, bun lar otu ru yor, ko nu şu -
yor lar!” de di. Ya ni bi zim otu rup soh bet et me miz o kız ca ğı zı şa şır ta -
bil miş ti. En do ğal in sa ni du rum on la rı şa şır tı yor. Bu, ola ğan olan her
şe yin has ta ha ne de ki ko ğuş tan na sıl ka pı dı şa rı edil di ği ni açı ğa vu ru -
yor. Bu tep ki, iş te o açı ğa vu ru lan ger çe ğin ken di si. Ney se, Ke mal
Se ver’in ya ra sı bir türlü iyi leş me di. 1983’te ki Ölüm Oru cu son ra sı
biz ler has ta ha ne dey ken, Ke mal Se ver yi ne ay nı ne den den has ta ha ne -
ye ge ti ril miş ti, ye ni den ame li yet ol du, iyi leş me di ve o ya ray la tah li ye
olup git ti. Ya ni adam has ta ha ne de, “şi fa evin de” ya ra sı nı iyi leş ti re bi -
le cek fır sa tı bir türlü bu la ma dı! Sor mak ge re kir; o or ta mı, o fır sa tı
has ta ha ne de bu la maz sa, ne re de ve na sıl bu la cak?
- Onun için, o sı ra lar da yü züstü yat mak kim bi lir ne ka dar bü -
yük bir öz lem dir.
- Sır tüstü de ğil de, yü züstü yat ma nın bü yük bir öz lem ola bi le ce -
ği dı şar da ki in san için ina nıl ma ya cak bir du rum dur. Ama kuş ku suz
ki, Ke mal Se ver için o sı ra da sa de ce bir öz lem de ğil, ya şam sal bir
so run du da. Sa de ce Ke mal için de ğil, he pi miz için za man za man
sır tüstü yat mak ye ri ne yü züstü yat mak, yan ta ra fı mı za yat mak,
otur mak, bir kaç söz cük de ol sa ya nın da ki ar ka da şı na hal-ha tır sor -
mak, “bu sa bah na sıl sın ar ka daş, bir is te ğin, bir ar zun var mı”,
“se nin için ya pa bi le ce ğim bir şey var mı” de mek, ya da ar ka da şı -
nın sa na bun la rı de me si il gi gös ter me si, ses siz, sa kin bir or tam ya -
ra tıl ma sı, as ke rin baş ucun dan çe kip git me si, sa na hiç ka rış ma ma sı
ve da ha bir çok şey ta bi ki öz lem ler dir. Ye ri gel dik çe an la tı yo ruz,
an la ta ca ğız, an lat mak la da bi te cek şey ler de ğil. Ger çek ten bun lar
in sa nın ak lı na bi le gel me yen, nor mal ko şul lar da ih ti yaç his set me -
di ğin, ama ya şa dı ğı mız o ko şul lar da yok lu ğu nu du yum sa dı ğı mız
bü yük bir öz lem di. Ya şa mı mız da bü yük bir ye ri ol du ğu nu gö rün ce

407
ve ya in san lar şu söy le dik le ri mi zi oku yun ca şa şı rıp “hiç böy le olur
mu?” di ye cek ler dir. Oy sa ya şa nan lar, olan lar, an lat tık la rı mı zın
çok da ha üze rin de, çok da ha bü yük tür.
- Evet… İn san lar di ye cek ler ki, me ğer fa şiz min in san la rın yat -
ma bi çi miy le de bir so ru nu var mış.
- Fa şiz min in san la, in san lık la so ru nu var. He de fi ne ulaş ma sı
için onu her ba kım dan çöz me si, çü rüt me si, or ta dan kal dır ma sı ge -
re ki yor.
TC bu kez te mi ze çı ka ma ya cak
- Ey lül sü re ci nin he men baş lan gı cın da Tür ki ye’de üç ce za e vi
siv ril di; Ma mak, Met ris, Di yar ba kır. Ma mak’ın siv ril me si nin ben -
ce bel li bir ne de ni var dı. Çünkü baş kent te bu lu nu yor du ve kar şıdev
rim po li ti ka la rı nı he men bur nu nun di bin de ki bu ce za e vin de en
fü tur suz bi çim de ya şa ma ge çi re cek ti. Met ris’in siv ril me si nin de
ben ce an la mı var dı. Çünkü bu ce za e vi de Tür ki ye’nin en bü yük
ken ti nin iliş ki ve çe liş ki le ri nin top la mı ola rak or ta ya çı kan o bü -
yük kar ma şa yı ken di üze rin de yan sı ta cak tı. Kar şı-dev rim özel lik le
iş çi ken tin de fü tur suz lu ğu nu tüm ağır lı ğıy la ya şa ta cak tı. Ama ni ye
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi? Ni çin Bur dur, Edir ne, Ke şan ce za ev le -
ri de ğil de Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi da ha faz la siv ril di ve en ka -
ba bir ba kış açı sıy la bi le he men gö rü le bi le ce ği gi bi Ma mak’ı Met -
ris’i sol la yıp geç ti. Bu ger çek lik ne dir? Şim di ye de ğin söy le miş ol -
duk la rı na ek le ye bi le ce ğin ye ni şey ler var mı?
- Di yar ba kır’ın siv ril me si, ken di si ni gün de me oturt ma sı, dev rim ci
de mok rat lar ca bu gü ne ka dar sa nı rım iyi an la şıl ma mış, bu ko nu da ka -
fa lar da epey so ru işa re ti var. An la ma ma, an la ya ma ma Türk so lu ve
ka mu o yun da da ha bir ön de dir. Met ris, Ma mak’la kı yas la nır ken, ge -
nel de iş ken ce ler bağ la mın da yü zey sel ele alı nır. 12 Ey lül’lü yıl lar
Tür ki ye ve Kür dis tan halk la rı nın çok ağır be del ler öde mek zo run da
bı ra kıl dı ğı, in san la rı ezip geç ti ği, iş ken ce ler al tın da in le ti ği yıl lar ol -
du. Ama bu nun için de özel öne çık mış odak lar var. Bü tün po li ti ka la -
rı nı her yö nüy le, tüm çıp lak lı ğıy la, ara lık sız, is tis na sız, tek bir de lik,

408
tek bir hüc re bi le bı ra kıl ma dan dol du rul ma sı, tüm vah şe tiy le uy gu -
lan ma sı var. Di yar ba kır bu nun tü müy le uy gu lan dı ğı yer ler den bi ri,
açık ki en yet ki ni. 12 Ey lül, TC dev let ge le ne ği nin geç miş ten, Os -
man lı ve dün ya ge ri ci li ğin den al dı ğı mi ra sın bir bü tün ola rak ye ni -
den, dört dört lük uy gu lan ma sı ola yı ola rak da gö rü le bi lir. Ba kı yo ruz,
An ka ra’da Ma mak As ke ri Ce za e vin de, güçlü bir dev rim ci po tan si yel
var. Güçlü bi ri ki mi olan bel li ha re ket le rin, ön der kad ro la rı nın yı ğıl -
ma sı, ora da bu lun ma sı söz ko nu su. İs tan bul da ay nı şe kil de bü yük tür,
iş çi ve öğ ren ci mer ke zi. Ora da da yo ğun bir dev rim ci bi ri kim, kad ro,
ön der kad ro bi ri ki mi var. 12 Ey lül Tür ki ye’de ve Kür dis tan’da ulu sal
kur tu luş ha re ke ti ni, dev rim ci de mok rat mu ha le fe ti tas fi ye et me yi, or -
ta dan kal dır ma yı önü ne koy muş tu. Sal dı rı sı nı yap tı ğın da, vu ru şu nu
ger çek leş tir di ğin de, dı şar da kar şı sın da bir halk ha re ke ti, bir di ren me
gö re me di. Bun dan da al dı ğı hız la dev rim ci de mok rat mu ha le fe ti da -
ğıt ma, bir da ha be li ni doğ rul ta maz ha le ge tir me ama cıy la yö nel di. Ki
dev rim ci ler tut sak düş müş ler di, ce za e vi ne ko nul muş lar dı, ama dü -
şün ce, an la yış ve ruh ola rak bit me miş ler di. Bel li bir bi ri kim, güçlü
bir dev rim ci po ta niy sel var dı. Ve dev rim ci ha re ke tin tek rar ken di ni
to par la ma sı, aya ğa kalk ma sı do ğal ki ya şa na cak tı. Tut sak la rın ki mi -
le ri nin yar gı la ma sü re cin de ve ya de ği şik bi çim ler de dı şa rı çık ma ola -
yı olur, mü ca de le ye ka tı lır, kat kı la rı olur du. Yıl lar son ra da ger çek -
leş se bu böy ley di. Ama bu de fa tut sak dü şür dük le ri dev rim ci le ri dı şa -
rı çık ma dan bu alan da bi tir mek, tes lim al mak, hat ta iha net et tir mek
is ti yor lar dı. Ce za ev le ri, ik ti dar da ki sı nıf la rın dü zen le ri ni sür dür me de
kul lan dık la rı araç la rın dan bi ri dir. Ve sı nıf mü ca de le sin de dev rim ci
de mok rat ha re ket le re, top lum sal mu ha le fe te bir vu ruş bi çi mi dir. Tu -
tuk lu la rı ora da dü şün ce ola rak bi tir me, ya lıt ma, tec rit et me, sı nıf mü -
ca de le si nin dı şı na at ma amaç la nır. Fa şizm ge le cek te kar şı la şa ca ğı
teh li ke le ri gör dü ğün de ken di si ne kar şı olan her ke si, her şe yi or ta dan
kal dır ma yı önü ne koy mak zo run day dı. Sı nıf mü ca de le si nin do za jı nı
dü şür me, siv ri lik le ri ni tör pü le me ye ri ne, onun man tı ğı as lın da kö -
künü ka zı mak ve bi tir mek ti. Ge nel amaç bu olun ca ce za ev le ri ne de
böy le bir an la yış la yö nel me si ge re ki yor du ve yö nel di. İş te bu nok ta -
da Ma mak’a ve Met ris’e ge nel bas kı cı man tı ğıy la yö nel di. Bu ra lar

409
olum lu ve ya olum suz luk la rıy la siv ril di. Ve ba sı na, ka mu o yu na yan sı -
ma sı faz la zor ol ma dı. Ce za e vin de olan-bi ten her şe yin dı şar da du -
yul ma sı, far kı na va rıl ma sı, ya şa nan la ra in san la rın ve dış dün ya nın bir
bi çim de ta nık ol ma sı hiç de zor de ğil di. Çünkü bi ri bü yük bir met ro -
pol de, bi ri baş kent tey di. Ama Di yar ba kır’ın böy le avan ta jı yok tu, bu
aleyh te bir du ru mu dur.
- Şöy le söy le ye bi lir mi yiz; ör ne ğin, Ke çi kı ran sırt la rın dan yük -
se len çığ lık lar Çan ka ya’dan du yu la bi li yor du.
- Ke çi kı ran’la ne yi kas te di yor su nuz?
- Ma mak As ke ri ce za e vi nin bu lun du ğu ci va rı.
- An la dım… De ni le bi lir ta bii. Ama Di yar ba kır kör ku yuy du. He -
nüz gün yü zü ne çık ma mış tı. İşin ger çe ği ne ba kı lır sa Kür dis tan ta ri -
hin de ve ya Kür dis tan hal kı nın gel di ği nok ta da Di yar ba kır da ko num
iti ba riy le İs tan bul, An ka ra gi bi mer ke zi bir kent tir. Di yar ba kır Ko lur -
du Ko mu tan lı ğı nın mer ke zi dir. Sı kı yö ne tim ala nı na gi ren çev re il ler
ora ya bağ lı. Di yar ba kır da da hil ol mak üze re bu çev re il ler; Mar din,
Ur fa, Bat man, Si irt, Ela zığ, Der sim gi bi geç miş te, şim di de mü ca de -
le mi zin en faz la yük sel di ği ve kit sel leş ti ği miz, en faz la ey lem ge liş -
tir di ği miz böl gey di. Ha re ke ti miz den ge niş kad ro, ön der ke sim den
ya ka lan ma lar as lın da 12 Ey lül ön ce sin de ol du. 12 Ey lül son ra sı ise
bu kit le sel leş ti ril di. Ya ni top lu tu tuk la ma lar ger çek leş ti. Bin ler ce kad -
ro, mi li tan, ta raf tar, sem pa ti zan Di yar ba kır As ke ri Ce za ev’in de top -
lan dı. Bu kent ay nı za man da yar gı la ma la rın da mer ke zi ha li ne gel -
miş ti. Di yar ba kır ar tık sı nıf sal ve ulu sal sa vaş ta dev rim ci le ri yok et -
me de, kö künü ka zı ma da bir vu ruş mer ke zi ol du. Ulu sal kur tu luş ha -
re ke ti mi zin tas fi ye edil me ye ça lı şıl ma sı na TC’nin Kürt lük ve Kür -
dis tan’a duy du ğu kin de ek le nin ce bu vu ruş ma, ça tış ma çok da ha şid -
det li ha le gel di. Bu yüz den di ğer iki as ke ri ce za e vin den fark lı ola rak
Di yar ba kır’da her şey bu ka dar şid det li ya şan dı. An ka ra ve İs tan -
bul’da ki uy gu la ma la rı sol la yıp geç me si nin al tın da bu ol gu ya tı yor.
Eğer olay la ra bi raz da ha ta rih sel ba kış açı sıy la yak la şır sak, böy le diz -
gin siz bir sal dı rı yı TC’nin Kür dis tan’a yak la şı mın da gö re ce ğiz. Kar -
şı mı za ta rih sel an lam da tek bir ger çek lik çı kar: Ulu sal im ha… Di yar -
ba kır’ın Kür dis tan ta ri hin de de geç mi şe da ya nan önem li bir ko nu mu

410
var. Es ki den be ri Kür dis tan il le ri için de mer ke zi bir ko num da dır. Di -
ğer il ler den kül tü rel ola rak da ha ge liş kin dir. Es ki yar gı la ma lar da bu -
ra da ol muş tur. Şeyh Sa it le rin asıl ma sı, is tik lal mah ke me le ri nin Di -
yar ba kır’da ku rul ma sı da ya şan mış. Bu kent, geç miş te çok şey gör -
müş, ya şa mış. Sö mür ge ci güç le rin zul mü ne ta nık ol muş. Di yar ba kır
geç miş ten be ri ko ru du ğu ta rih sel iş le vi ni ve ro lünü 12 Ey lül’le bir lik -
te bir kez da ha yük len di. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde olan bi ten le -
re Kür dis tan ger çek li ği için de yak laş mak ge re ki yor. Ge liş tir di ği miz
mü ca de le nin kit le sel leş me si, Kür dis tan’a kök sal ma sı kar şı sın da pa -
ni ğe ka pı lan TC bir de fa da ha vu ruş ma ye ri ola rak; sa va şı çıp lak be -
den le riy le de ol sa yü rü ten in san la rı mı zın top lan dı ğı Di yar ba kır As ke -
ri Ce za e vi’ni seç ti. Ha re ke ti mi zin ge ri çe ki li şiy le bir lik te kar şı sın da
sa va şa cak güç bu la ma yan düş man açık he def du ru mun da olan Di yar -
ba kır Zin da nı’na yö ne lip her şe yi, sa va şı ora da yo ğun laş tır dı. Ve ta ri -
hin kay de de ce ği en eşit siz ko şul lar da ge li şen bir sa vaş ya şan dı. Gi de -
rek yük se len se si mi zi ora da boğ mak is te di. Di yar ba kır Zin da nı, düş -
man la sa vaş ta çıp lak be den le ri miz le baş ba şa kal dı ğı mız, si lah ola rak
or ta ya be den le ri mi zi sür dü ğü müz bir di re niş oda ğı ol du. On lar açı -
sın dan da bu dö nem esas vu ru şun mer ke zi Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi ol du. Ve amaç ola rak bu mer kez de Kür dis tan ba ğım sız lık mü ca de -
le si nin ve onun tem sil ci si PKK’nin vu rul ma sı ya tı yor du. Söz ge li mi
bir Ela zığ ce za e vin de de ku ral la rın da ya tıl ma sı, iş ken ce le rin acı ma -
sız ca uy gu lan ma sı var, ama Di yar ba kır ka dar tut sak la rın üze ri ne çul -
lan ma ola yı yok. Bu, Di yar ba kır’ın özel li ği. Özel lik le Kür dis tan ge -
ne lin de PKK’nin ka zan dı ğı pres ti ji on la rın yo ğun laş tı ğı, mer ke zi ola -
rak top la tıl dı ğı bu ze min de bi tir mek, tü ket mek ama cın day dı. Dev -
rim ci le re gü ve nil me ye ce ği ni, Kür dis tan da va sı nın boş bir ha yal ol du -
ğu nu, böy le umut la rın bes len me me si ge rek ti ği ni, dev le tin güçlü ol -
du ğu nu, önü ne çı kan her şe yi ezip geç ti ği ni gös ter mek is ti yor du.
Özün de şu nu di yor du: “Gü ven di ği niz, si zi sa vaş tır mak ve kur tar mak
is te di ği ni söy le yen in san la rın ha li ne ba kın! Dev let ten ne den li aman
di le dik le ri ni gö rün, dev le ti miz üs tün de ki gev şek li ği atıp da de mir
yum ru ğu nu in di rin ce bel bağ la dı ğı nız bu in san la rın na sıl ayak lar al -
tın da kal dık la rı nı, na sıl hep si nin hi za ya ge ti ril di ği ni gö rün!” Hep di -

411
yo ruz, tek rar lı yo ruz; Di yar ba kır’ı bir pa nik, kor ku, has ta lık yu va sı
ha li ne ge ti rip, in san la rı ora dan mik rop laş mış ola rak dı şa rı sal ma he -
def len miş ti. Ve bu he def ten hiç bir bi çim de vaz ge çil miş de ğil dir. Ha -
tır la nır sa, cun ta ta ra fın dan bur ju va par ti le ri hep suç lan dı; iş te bun lar
gev şek dav ran dı, hiç bir ön lem al ma dı, bir leş se ler di bun la rın hiç bi ri
ya şan maz dı gi bi. Bu “suç la ma lar la” as lın da cun ta nın ver mek is te di -
ği me saj şuy du: “Ba kın, or du mü sa ma ha gös ter di, esa sın da or du o
za man da güç lüydü, her za man ezip ge çe bi lir di, on lar ya pa ma yın ca
şim di biz on la rın ya pa ma dık la rı nı ya pı yo ruz…” Bu amaç la hal kın
kar şı sı na kan dök mey le, iş ken cey le, pa nik ya rat mak la, kor ku yu, pro -
vo kas yo nu, tes li mi ye ti yay mak ve yer leş tir mek le çık tı. Hep si ni de bi -
rer bi rer yap tı.
- Si zin için Di yar ba kır’ın öne mi nin ne ol du ğu nu ta rih sel ola rak
tam bi le mi yo rum, ama bu ken tin kar şı-dev rim açı sın dan çok bü yük
bir an lam ta şı dı ğı nı gö rü yo rum. 12 Ey lül fa şist cun ta sı nın gel me -
si nin he men ar dın dan Ke nan Ev ren’in ilk yur ti çi ge zi le rin den bi ri -
ni Di yar ba kır’a yap ma sı, bu ken tin öne mi üze ri ne bir işa ret ol du -
ğu nu dü şü nü yo rum, ne der si niz?
- Ta bii, Di yar ba kır’ı biz sa de ce geç miş ta rih sel dö nem açı sın dan
de ğil, bu gün de Kür dis tan açı sın dan mer ke zi bir yer ola rak ele alı yo -
ruz. On lar açı sın dan ol du ğu ka dar, mü ca de le miz açı sın dan da mer -
kez dir. Za ten Tür ki ye ve Kür dis tan’da 12 Ey lül’ün ya şan ma sı nın
esas ne de ni ya da baş lı ca Kür dis tan’da ki ulu sal uya nış tır. Ge liş tir di -
ği miz, ulu sal kur tu luş mü ca de le mi zin ilk adım la rı da ol sa, ayak ses -
le ri nin işi til me si, onun kor ku su ve mü ca de le nin yük sel me si kar şı sın -
da pa nik le me si dir. 12 Ey lül bu pa nik le me nin ifa de si dir. Ni te kim ken -
di le ri de di le ge ti ri yor. Ge ne ral le rin yap tık la rı iti raf lar da “üs tünü ka -
pat tı ğı mız me zar açı lı yor” den di. Bir hal kın, bir de vin aya ğa kalk ma -
sı, bu nun kor ku su ve ya rat tı ğı pa nik yü zün den per va sız la şıp in sa ni
de ğer le ri ve her şe yi hiç li ye rek aman sız ca sal dı rı yor.
Esas amaç, uya nan de vin ön der le ri ni ez mek, boğ mak tır. Ve Di -
yar ba kır, Kür dis tan’da açık bir he def tir. Baş ka bir de za van ta jı mız da
şuy du: Kür dis tan so ru nu he nüz ulus la ra ra sı si ya set gün de mi ne gi re -
me miş. Dün ya ka mu o yu Kür dis tan’da ki ulu sal uya nı şın, ulu sal kur -

412
tu luş mü ca de le si nin ya far kın da de ğil, ya da çok az il gi li Tür ki ye
ka mu o yu ve ay dın-de mok rat ke sim ler ce de bu soy lu mü ca de le miz
he nüz ka bul gör me miş ti. Ke ma liz min ırk çı du var la rı aşı la ma mış,
öte si ka mu o yu da sin di ril miş ti. Bu na ek ola rak ulus la ra ra sı alan da
Di yar ba kır’ın se si du yul mu yor. Par ti de ce za e vin den sağ lık lı bil gi
ala mı yor. Ce za e vin de olup bi ten ler ko nu sun da dı şar da bil gi çok az
ve ha liy le ka pa lı bir ku tu, kör bir ku yu. Ma mak, Met ris ba sı na yan -
sır ken, ka mu o yu gün de mi ne gi rer ken, Di yar ba kır ve ora da olup-bi -
ten ler yan sı ya mı yor; bu çığ lık lar, bu vah şet, bu alev du var lar ara sın -
da ka lı yor du. Du var la rın par ça lan ma sı, çığ lık la rın, acı la rın, hay kı -
rış la rın o ka ran lık per de yi yır tıp dı şa rı ya ta şı ma sı an cak ta but lar la
ol du. O ta but lar he de fi vur du, du var la rı de lip geç ti.
- Ey lem le re ya da di re ni şe baş lar ken, sür dü rür ken as lın da ka -
mu o yu gün de mi ne gir me nin de çok ağır bir be de li ol du ğu nu bi li -
yor, gö rü yor du nuz, de ğil mi? Ve bu yüz den “ey le mi miz ölü le ri miz -
le yan sı ya cak” mı di yor du nuz?
- Ha yır, an cak ta li de ol sa işin bu bo yu tu da var. Bas kı la rı ba sı na
yan sıt mak esas ama ca bağ lı ta li bir bo yut tur. Ba sı nın, düş ma nın ha in
pla nı nı, iş le di ği suç la rın üze ri ni ört tü ğünü ka mu o yu na, in san lı ğa du -
yur ma dı ğı nı bi li yor, his se di yor duk. Ölüm oru cu nun esas he de fi ise,
ulu sal kur tu luş da va sı üze ri ne tez gah la nan oyun la rı bo şa çı kar mak,
de şif re et mek; da va yı sa vun mak, ya şat mak ile bu uğur da ve ri len kav -
ga yı hal ka du yur mak ve ta şır mak tır. Kı sa ca sı ulu sal kur tu luş mü ca -
de le mi zin o ze min de yüz yü ze gel di ği cid di teh li ke le ri püs kürt mek,
ölüm oru cu nun esas ve ni ha yi ama cı dır. Ki Maz lum’un çı kı şın da ve
di ğer ey lem le rin özün de de bu ol gu ya tar. Di yar ba kır’da uy gu la nan
vah şe tin, soy kı rı mın ve Tür ki ye’de ki fa şist cun ta nın, ege men lik sis -
te mi nin iş le di ği suç la rın in san lı ğın bil gi si ne su nul ma sı, dik kat le rin
ora ya çe kil me si ge re ki yor du. Çünkü Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde
oy na nan oyun ve uy gu la nan se nar yo, tu tuk lu la rın ka de ri ve ya dra mı
de ğil dir. Di yar ba kır di re niş le ri; kar şı kar şı ya ge len, vu ru şan güç ler
açı sın dan ay nı za man da bir hal kın ge nel ola rak dev rim ci le rin, ko mü -
nist le rin onu ru dur, ora da ça tı şan ka zan mak is te yen in san lı ğın ken di -
si dir. Bu aman sız sa va şın kar şı cep he sin de, em per ya lizm, ge ri ci lik,

413
in san dı şı lık, vah şet, zu lüm, iş ken ce var dır. Ve her şey, en uç nok ta da
ya şa nı yor. Olan-bi ten her şe yin in san lı ğın bil gi si ne su nul ma sı, bu
suç la rın, bu in san lık dı şı dav ra nış la rın, bu kat li a ma va ran zul mün in -
san lı ğın bil gi si ne su nul ma sı açı sın dan ey lem le ri miz ta ri hi bir rol üst -
len di, ama bu nun be de li ağır ol du. Çok sa yı da in san şe hit ol duk tan,
ce za e vin den ta but lar çık tık tan son ra ka mu o yu ağır ağır dal ga lan ma -
ya, kı pır da ma ya, “Di yar ba kır’da ne ler olu yor” di ye ür kek de ol sa
sor ma ya baş la dı. Ve Di yar ba kır hal kın yi ğit ev lat la rı nın can la rı pa ha -
sı na ka mu o yu gün de mi ne gir di. Maz lum bir hal kın ba ğım sız lı ğa ve
öz gür lü ğe ye min li, hak lı da va sın da sa vaş mak, in san lık dı şı lı ğın, zul -
mün ser gi len me me si için ye ni ye ni can lar ver mek, bu vah şe ti an cak
soy lu in san la rın eri yen be den le riy le ka nıt la ma ya ve an lat ma ya ça lış -
mak ça ğı mı zın bir tra je di si ol sa ge rek. Di yar ba kır in san lık adı na ya -
şa nan tra je di nin do ru ğu dur. Türk fa şiz mi, dün ya ka mu o yu nun gün -
de mi ne an cak böy le ce gi re bil miş ti. Irk çı, Kürt düş ma nı Bü lent Ece -
vit’in bir sü re ön ce açık la ma sı ol du. “Di yar ba kır de yin ce Di yar ba kır
As ke ri Ce za e vi ve iş ken ce ak la ge li yor. Ni ye bu du rum lar ya ra tıl dı?”
di ye rek 12 Ey lül fa şist cun ta sı nı suç la dı.
- Pe ki bu nu na sıl açık lı yor sun? Ece vit’in cun ta yı suç la ma sı nın
man tı ğı ne dir?
- Bu, Ece vit’in de mok rat ol du ğun dan ve ya ırk çı lık ta Ke nan Ev -
ren’den ge ri kal ma sın dan de ğil. Özün de Ece vit de Kürt hal kı nın im -
ha ve yo ke dil me sin den ya na dır. Te mel de Kür dis tan so ru nu na Ev ren -
ler den fark lı yak laş mı yor. As lın da Türk ege men lik sis te mi nin de ği şik
bur ju va ka nat la rı nın he men hep sin de bu gün çe şit li ra hat sız lık lar var.
Ve sü reç aleyh le ri ne döndüğü için, ar tık Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi
de ni lin ce on lar da bir-iki söz söy le me ih ti ya cı du yu yor lar. Ya ni gi de -
rek dün ya ya ma lo lan bir du rum var ve bu gün Di yar ba kır As ke ri Ce -
za e vi, dev rim ci onu ru, dev rim ci ki şi li ği ve Kür dis tan’ı sim ge li yor.
Ama sa de ce, bu de ğil, TC’nin suç lu lu ğu, vah şe ti, kat li a mı ve soy kı rı -
mı da ser gi le ni yor. Yüzü iyi ce açı ğa çık mış, yap tık la rı, et tik le ri açık -
tan ko nu şu lup giz le ne mez ha le gel miş. TC’nin bu den li teş hir ol ma sı,
çü rü müş ve ko kuş muş yü zü nün bu den li açı ğa çık ma sı kar şı sın da,
bur ju va çev re le ri bi le ra hat sız lık du yu yor. Özün de hep si Kür dis tan

414
ko nu sun da ay nı nok ta da bu lun ma la rı na rağ men, cun ta nın bu den li
fü tur suz laş ma sı nı, yük se len ka mu o yu mu ha le fe ti vb. ne den ler den ka -
bul ede mi yor, ka bul et me mek zo run da ka lı yor. Ya ni, “bir sı nır tut tur -
ma lıy dı nız, bu ka dar ile ri git me me liy di niz…” nok ta sı na ge tir di ler.
Şim di Ece vit’in söy le mi nin an la mı nı ve ri yo ruz. Bir in sa ni bo yut de -
ğil, TC’nin iç te ve dış ta tec rit ol ma sı, zo ra ko şul ma sı, dün ya ka mu o -
yun da tar tı şıl ma sı söz ko nu su. Ece vit le rin ra hat sız lı ğı bi raz da bun -
dan dır. “Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde on ca şe yi yap ma say dı nız
ora da ya pı lan lar bu den li ya kı cı bi çim de or ta ya çık maz dı” an la mı na
ge le bi le cek bir ha yıf lan may dı bu. Tür ki ye ve dün ya ka mu o yu önün -
de gi de rek tar tı şıl dık, ama bu na sıl bir sü reç ten geç ti? Şöy le bir ör -
nek le açık la ya lım: İki peh li van gü re şi yor, bi ri çok güçlü, di ğe ri cı lız,
za yıf… Or ta da açık bir den ge siz lik var. Güçlü peh li van za yı fı eze ce -
ğin den son de re ce emin!.. Gü reş ku ral la rı nı hiç tak ma dan ra ki bi ni
he men bir çır pı da ez mek, bir da ha gü re şe mez ha le ge tir mek, min de -
rin dı şı na at mak is ti yor. Dev le tin sal dı rı sı bu bağ lam da dır. “Eze ce -
ğim, bi ti re ce ğim, tek rar me zar ta şı nı üze ri ne ör te ce ğim, be ton la ya ca -
ğım, bir da ha dı şa rı çı ka maz ha le ge ti re ce ğim” di yor. Ama cı lız gö -
rü nen peh li van her şe yin o ka dar ko lay ol ma dı ğı nı gös ter me ye so yu -
nu yor. Da yan ma sı, di ren me si, ken di ni ra ki bin pen çe le rin den sı yır ma -
sı ya şa nı yor ve ez dir mi yor. Du rum böy le olun ca den ge ler de ği şi yor,
düş ma nın kal leş li ği, aman sız lı ğı, iman sız lı ğı da ar tı yor. Ve ona gö re
ken di ni ye ni den ge liş ti ri yor, ye ni den kur gu lu yor, ye ni den sal dı rı
plan la rı ya pı yor, ye ni den kat li am lar dü zen li yor. Bi zi bu şe kil de si ya si
ola rak bir çır pı da im ha et mek, kat le de rek or ta dan kal dır mak, te rö re
yö nel mek is te me si ne rağ men bi ti re me me si, tek rar soy lu bir di re niş
un su ru ola rak ara dan ken di mi zi sı yır ma mız, aya ğa kalk ma mız, boy -
nu mu zu kır ma dan onun pen çe sin den kur tar ma mız söz ko nu su. Tüm
bun lar Kür dis tan hal kın da dev le te kar şı ki ni, onun ger çek yü zünü da -
ha iyi ta nı ma yı be ra be rin de ge tir miş tir. Ve Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi, Kür dis tan ba ğım sız lık mü ca de le si ni, hal kı mı zın kar şı laş tı ğı olay -
la rı, Tür ki ye dev le ti nin vah şe ti ni, gad dar lı ğı nı, kat li am cı lı ğı nı açı ğa
vur ma, teş hir et me ola yı nı ya şat mış tır.
- Bur ju va zi nin de ği şik ka nat la rın da ya şa nan, as lın da bu te laş de -

415
ğil mi? Ve yi ne sü reç bah set ti ği niz gi bi res mi ta rih söy le mi nin et ki -
sin den kur tu la ma yan ki mi sol çev re le ri de teş hir et miş ol mu yor mu?
- Ta bii ki, bu te laş tır. Bu nun için o de ği şik ka nat lar fa şist cun ta yı
eleş ti ri yor. Yok sa so ru nun in sa ni bo yu tu na çok önem ver dik le rin den
de ğil. De ği şik dü şün mek ah mak lık olur. Bi li yo ruz ki, TC ta ri hi bo -
yun ca mev cut ik ti dar la rın tümü; ren gi, to nu ne olur sa ol sun Kür dis -
tan kur tu luş mü ca de le si ni boğ ma yı ön le ri ne en bü yük gö rev ola rak
koy muş tur. Bu gün Ece vit’in, İnö nü’nün ik ti da ra gel miş ol ma sı ne
ge ti re cek tir? Kür dis tan hal kı nın ba ğım sız lı ğı nı, öz gür bir ulus ol ma -
sı nı, ken di ge le ce ği ni ken di si nin be lir le me si ge rek ti ği ni dü şü ne rek
bu doğ rul tu da mı dav ra na cak lar dır? Ta bii ki ha yır! Geç miş ten ne yi
dev ral mış lar sa, onu de vam et ti re cek ler, ya da ba ğım sız lık ve öz gür -
lük mü ca de le si ni boğ ma, za yıf dü şür me ama cıy la bir ta kım kı rın tı,
uy du ruk re form la ra yö ne le cek ler dir. Ve bu gün, Kür dis tan ulu sal ve
top lum sal kur tu luş mü ca de le si nin bo yut lan ma sıy la bu nun bir ta kım
ip uç la rı gö rül mek te dir. TC’nin zen gin bir mi ra sı da var. Bu ka dar
aman sız sal dı rır ken ta rih ten de ders çı ka rı yor. Bir Şeyh Sa it is ya nı -
nın ön der le ri ni or ta dan kal dır ma, kat li am la is ya nı bas tır ma sı, bir
Der sim is ya nı nı kat li am la bas tır ma sı, bü tün ön der le ri nin asıl ma sı
ola yı nı gö rü yo ruz. Ve ba kı yo ruz bu sü re için de Tür ki ye’de ol sun,
Kür dis tan’da ol sun, Kür dis tan hal kı na sa hip çık ma, kat li am cı uy gu -
la ma la rı, ik ti dar la rı sor gu la ma, yar gı la ma dün ya ka mu o yu önün de
teş hir et me, he sap sor ma olay la rı he men hiç ya şan ma mış. Dev le tin
man tı ğı yi ne ay nı dır; her de fa sın da böy le yap mış ve “ya rın bi ri si
ben den he sap so rar, bu yap tık la rı mı ya nı ma koy maz” kay gı sı bit me -
miş. Çünkü ne Tür ki ye’de, ne de Kür dis tan’da bu sü reç bo yun ca on -
dan he sap so ra cak, ya ka sı na ya pı şa cak bir güç hiç ol ma mış. Fü tur -
suz laş ma sı nın, per va sız laş ma sı nın al tın da ya tan bu. Dik kat le ba kan
bir göz he men gö re cek tir ki, da ha son ra ki ge liş me ler de bu man tı ğı
açı ğa vu ru yor. Ba zı bur ju va ke sim le rin; “bu ka dar ol ma ma lıy dı, bir
yer de bir sı nır ta nın ma lıy dı”, di ye rek ya kın ma sı hep bun dan dır. Ör -
ne ğin, Di yar ba kır’da Met ris, Ma mak dü ze yin de dur ma mış. O ce za -
ev le rin de tut sak la ra be li ku ral lar da yat mış ve on lar dan o ku ral la ra
uy ma sı nı is ti yor; uyul muş mu, uyul ma mış mı, bu ay rı bir tar tış ma

416
ko nu su. Ama Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde bu sı nır pat la tıl mış,
ku ral la rı vah şet le da ya tı yor, ar dın dan is pi yon cu lu ğu da ya tı yor, yet -
mi yor; iti raf çı lı ğı, iha ne tin en ko yu su nu ya şat ma ya ça lı şı yor. Yö ne -
li min dü ze yi böy le kes kin ve acı ma sız olun ca, do ğal ki ona kar şı ko -
yuş da bu de re ce kes kin ve aman sız ola cak tı. De ğer le ri ni, onu ru nu
ko ru mak için in san lar can la rıy la or ta ya atı la cak ve ce za e vin den ta bii
ki on lar ca ta but çı ka cak ve tes lim ol mak tan sa di re ne rek öl me yi se -
çe cek, hal kın seç kin ev lat la rı di re ni şi, bo yun eğ me me yi bir onur
abi de si ha li ne ge ti re cek. Bu gün ül ke miz de ge li şen si lah lı mü ca de le -
mi zin sü rek li lik ka zan ma sı, TC’nin, Türk or du su nun ırk çı, kat li am cı
özel li ği nin dep reş me si ni ge ti ri yor. Onun bu kat li am cı, fa şist çeh re si,
ce za e vi di re niş le rin de de ken di ni ye ni den üre ti yor, açı ğa çı ka rı yor.
Es ki şe hir Özel Tip’te ki tut sak la rın 1989 ya zın da Ay dın E Ti pi’ne
sür gün edi liş bi çi mi ne bak tı ğı mız da, o fa şist çev re nin da ha da açı ğa
çık tı ğı nı gö rü yo ruz. Ama böy le si ne ağır yö nel me si, kat li a mı kit le sel
bo yut ta yay gın laş tır ma ya ça lış ma sı, Kür dis tan’da öf ke nin ka bar ma -
sı nı, gi de rek si lah lı mü ca de le ye ak ma sı nın ko şul la rı nı da ha da hız -
lan dı ra ca ğı teh li ke si ol du ğun dan, bu gün tem kin li dav ra nı yor. Ya rın
di ğer kat li am bi çim le ri ni, kit le sel kı yım la rı gün de me ge ti re ce ği de
ay rı bir olay. So nuç ola rak bu ka dar zı va na dan çık ma sı, ip le ri ko par -
ma sı, hiç bir ölçü, ku ral ta nı ma ma sı de di ği miz gi bi; o güçlü, ken di ne
gü ve nen, gür büz peh li va nın; ta kat sız düş müş za yıf, güç süz peh li van
kar şı sın da ki o ku ral ta nı maz lı ğı na, ku ral dı şı dö ğüş me si ne ben zi yor.
Yer yer ta ri hi ne den le ri ni de söy le dik. Bir Os man lı sü re ci var, bir
cum hu ri yet dö ne mi is yan la rı var, bü tün bun la rı kat li am lar la ez me si,
de mok ra tik, ulu sal ta lep le rin bas tı rıl ma sı var. İş te bu nok ta da so ru -
nu zun ikin ci kıs mı önem ka za nı yor. Bir TKP’ye ba kı yo ruz; ay dın
ge çi nen dev rim ci-de mok rat sol düz lem de ki ki şi ve ya pı la ra ba kı yo -
ruz, tüm bu ya pı lan lar kar şı sın da bur ju va ziy le he sap laş ma sı, Kürt
hal kı na yap tı ğı zul mün den ötürü he sap sor ma sı ge re kir ken, ge nel de
onun tüm tu tum la rı nı olum lu bul muş, hat ta onay ver miş tir. Ulu sal
de mok ra tik çı kış la rı, kal kış ma la rı da hep ir ti ca di ye ni te le miş. Ay rı -
lık çı lık, bö lü cü lük saf sa ta sı dü ze yin de ger çek le şen ir ti ca!.. “Dev le -
tin bir lik ve bü tün lü ğü nün” bo zul ma sı nın önü ne geç mek için ke ma -

417
liz min bu yö nel me si ne, o man tı ğın do ğur du ğu kat li am la ra gözü ka -
pa lı ca onay ver me ola yı ya şan mış. Ve bu sol, ke ma liz min dün ya ko -
mü nist ha re ke ti için de ki söz cüsü, tem sil ci si ol muş tur. Ve böy le ce
kat li am cı po li ti ka ve uy gu la ma ya meş ru luk ka zan dı rıl mış tır. Türk
bur ju va zi si, Tür ki ye so lu nun bu ya pı sı nı bil di ğin den, ken di si ni her
za man da ha da güçlü ve ra hat gör müş; ez miş, mu ha le fet odak la rı nı
sus tur muş. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ve Kür dis tan’da bu ha re -
ke ti böy le bir vu ruş la bi tir dik ten son ra ya rın ay nı şe kil de te mi ze çı -
ka ca ğı nı, yap tık la rı nın ya nı na kâr ka la ca ğı nı bi li yor.
- Ya pan zul müy le, iz le yen ses siz kal ma sıy la ve ya şa nan bi linç
çar pık lı ğı nı de rin leş tir me siy le ta rih önün de hep te mi ze çık mış.
- Evet, hep te mi ze çık mış lar. Bu ko nu da ulu sal ve ulus la ra ra sı
alan da bir zor luk la kar şı laş ma ya ca ğı nı, her han gi bir şe yin çık ma ya -
ca ğı nı he sap lı yor. Bu ra ya Par ti Ön der li ği’nin da ha ön ce yap mış ol du -
ğu bir de ğer len dir me yi ala lım: “Ne re den ba kı lır sa ba kıl sın, Kür dis -
tan’da tes li mi yet o ka dar bol dur ki, ta rih te ve kıs men de gü nü müz de
sü rek li iş le yen bir ku ral ha li ne gel miş tir. Ama Türk sö mür ge ci li ği öy -
le bir sö mür ge ci lik tir ki, kur ban la rı nın tes lim ol ma sıy la ye tin mez, on -
la rı en al çak uşak lar ha li ne ge ti rir. TKP’nin ta ri hi ne ba kıl dı ğın da,
bir yan dan ko mü niz min tem sil ci le ri kat li am dan ge çi ri lir ken, ka lan la -
rın da ke ma liz min uşak la rı ha li ne ge ti ril di ği gö rü le cek tir. Türk sö -
mür ge ci le ri ken di si ne kar şı sa va şan ör güt le rin en de ğer li ev lat la rı nı
kat le der ken, ka lan la rı nı en kötü bir tarz da uşak lı ğa ve tes li mi ye te
çek me ye ça lış mış tır, ba zen de ba şa rı lı ol muş tur. Kür dis tan hal kı nın
geç miş ta ri hin de de bu nu bü yük oran da ba şar mış tır. Ağ rı is ya nın da,
Şeyh Sa it ve Se yit Rı za’nın ön der lik et ti ği is yan lar da bu nun ör nek le -
ri ne rast la nır. Ya ni bir he sap sor ma işi nin ol ma ma sı, ter si ne he sap
so ra cak in san la rın, sor ma sı ge re ken le rin de res mi ta rih an la yı şı na
ta kı lıp kal ma sı gi bi ne den ler yü zün den her şey ya nı na kâr kal mış tır.
He sap sor mak için ke sin lik le ya pıl ma sı ge re ken ilk şey hal kı mı zın çı -
kar la rı nı ken di sin de bil lur laş tı ran, mü ca de le nin de vam lı lı ğı nı sağ la -
yan bir ön der li ğin ya ra tıl ma sı dır. Ve ya ra tıl mış tır. Bu gün de ği şik çev -
re le ri pa ni ğe uğ ra tan, de ği şik eleş ti ri ve ara yı şa iten, on la rın tüm he -
sap la rı nı bo şa çı ka ran şey; güç te me lin de mü ca de le nin ke sin ti siz

418
sür me si ni sağ la yan öz gü cün or ta ya çık ma sı, ön der li ğin tem sil et ti ği
küt ley le bü tün leş me si dir. Ece vit’i ara yı şa iten ve cun ta ya eleş ti ri yö -
nel ten ne den de bu dur.”
Dam da De lal’ı söy ler Kür dün bi ri
- Pe ki so ru nun bi raz da duy gu sal di ye ta nım la ya bi le ce ğim kıs mı -
na ge çe lim is ter sen… Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nin he men bi ti şi -
ğin de çe şit li ma hal le ler ol du ğu ko nuş ma la rı mız da ge çen bir ko nuy -
du. O gün ler de aca ba hiç dü şün dü nüz mü, o ma hal le le rin bi rin de
ka pı nın önün de ya da ev de bu lu nan, ya ta ğın da ya tar ken, otu rur ken
ce za e vin den yük se len çığ lık la rı du yan bir in sa nın, bu çığ lık lar kar -
şı sın da tep ki si ne olur? Ne ler dü şü nür, ne ler yap mak is ter?
- Yük se len çığ lık la rı mız, marş ses le ri Bağ lar sem tin de ki in san lar
ta ra fın dan din le ni yor du. Öte si na sıl bir ce za e vin de bu lun du ğu muz,
han gi ko şul lar da ya şa dı ğı mız da Di yar ba kır hal kın ca çok iyi bi li ni -
yor du. Mah ke me ye gi der ken ce za e vi nin av lu sun da ring le re ve ka ri -
yer le re bin di ri lir ken, ba zen ma hal le nin ço cuk la rı ce za e vi nin önün -
de bi ri kir, grup lar ha lin de oyun oy nar dı. Za ten ev ler ce za e vi ne bi ti -
şik. İçin de bu lun du ğu muz ring ler ve ka ri yer ler av lu dan çı kıp mah -
ke me yo lu na ko yul du ğun da, ço cuk lar ring le rin ve ka ri yer le rin ar -
ka sın dan ko şup taş lar dı. Ba ğı rıp ça ğı rır as ker le ri sev me dik le ri ni
gös te ren tep ki le ri ni açı ğa vu rur lar dı. Ba zen de ço cuk lar, ce za e vin de
söy le nen ve dı şar dan du yu lan marş la rı söy ler di. Bir kıs mı as ker, bir
kıs mı tu tuk lu ro lünü oy nar dı. Ce za e vin de olan-bi ten ler oyun la rı nın
ko nu suy du. Bu ço cuk lar du ru mu bü tü nüy le kav ra ya bi le cek dü zey -
de de ğil ler. Ka ri yer le rin taş lan ma sı, slo gan la rın atıl ma sı salt ço cuk -
la rın ken di baş la rı na ge liş tir dik le ri bir olay ola rak gö rü le mez. Açık
ki bu, bi linç li ve ya bi linç siz bir bi ri ki min açı ğa vu rul ma sı ve yön -
len di ril miş bir tep ki. Ev de an ne le ri nin, ba ba la rı nın, bü yük le ri nin
ce za e vi hak kın da ki dü şün ce le ri, duy gu la rı ve yap mış ol duk la rı soh -
bet ler, ço cuk la rın oyun la rın da yan sı ma sı nı bu lu yor du. Bu du rum,
ma hal le nin ce za e viy le na sıl il gi li ol du ğu nu, ya şam la rın da ne ka dar
yer et ti ği ni, yak la şım la rı nın dü ze yi ni ra hat lık la or ta ya ko yar.

419
- “Ço cuk tan al ha be ri!” de miş ler…
- Ha be ri ço cuk tan alı yor sun. Ço cuk he nüz ken di ne özgü bir dü -
şün ce sis te mi ya ra ta mı yor, ge liş ti re mi yor, ne yin iyi, ne yin kötü ol -
du ğu nu tam çö züm le ye mi yor. Çev re sin de olan-bi ten her şe yi ai le -
si nin, çev re si nin yak la şım la rı ve de ğer yar gı la rıy la an la ma ya ça lı -
şır. Tep ki si ni ona gö re açı ğa vu rur. Eğer ço cuk lar da böy le eği lim
ta vır ve dav ra nış lar ge liş miş se, bu ar tık ora da ki bü yük le rin ko nuş -
tuk la rı nı, dü şün dük le ri ni ifa de eden, on la rın giz li ka lan, açık la ya -
ma dık la rı, açık la mak tan kork tuk la rı dü şün ce le ri nin do lay lı di le
gel me si dir. Kür dis tan in sa nı ın o gün yük sek ses le ko nu şa ma dı ğı nı,
tep ki si ni açık tan di le ge ti re me di ği ni ço cuk lar oyun la rın da ses len -
di ri yor du. Kı sa ca sı, bas kı al tı na alın mış duy gu ve dü şün ce le rin do -
ğal akış için de ken di si ne ye ni bir ka nal açıp ço cuk lar da ifa de si ni
bul ma sı gi bi bir du rum di ye bi li riz…
- Kar şı dev ri min te rö ri ze edil miş di sip li nin ta ço cuk oyun la rı na
sız dı ğı ve “ha ber le rin ço cuk tan alın dı ğı” bir dö ne me, hal kın sus -
kun lu ğu nun ve tra jik boş ver miş li ği nin çar pı cı bo yu tu hak kın da kı -
sa ca bir de ğer len dir me ya pa bi lir mi sin?
- Uzun bir de ğer len dir me yap ma ya ge rek yok. Ya ni her ke sin sin -
di ril di ği, içe ka pan dı ğı, soy lu dü şün ce le rin ve ey lem le rin şid det
kar şı sın da o gü nün ko şul la rın da ge ri çe kil di ği bir du rum ya şa nı yor.
Kuş ku suz ki, ol ma sı ge re ken bu de ğil di. Si ya sal mü ca de le ve in san
ol ma nın ge re ği açı sın dan su sul ma ma lıy dı. Bu ra da esas ola rak şu nu
yar gı la ma lı yız: Mev cut dü ze nin uy gu la mış ol du ğu bas kı yı, in san la -
rın ne ha le ge ti ril di ği ni ser gi le me li, ege men güç le ri asıl bu yön de
mah kum et me li yiz. Ta bii sa de ce bu nu yap mak yet mez ve o ha liy le
kal dık ça da bir so nuç çık maz. El bet te ki bu bir yer de pat la ma ya dö -
nü şe cek ti. Bas kı dö ne min de in san lar sus kun laş mış, bu na rağ men
dü şün ce ler ve hak lı ey lem ler ço cuk lar da ifa de si ni bu la rak pat la ma
nok ta sı na gel miş se, bu tra jik du rum dan top lu mun ken di si ni kur tar -
ma sı, doğ ru bir ön der lik le pat la ma sı, ak ma sı ge re kir. Ya ni top lum
ken di si ni aş ma lı dır. So nuç ta Kür dis tan’da ger çek le şen de buy du.
Gü nün yir mi dört sa a ti ce za e vin de ki le rin çığ lık la rı nı din le yen o ma -
hal le li ler, da ha son ra ne ler yap tı, ne ler ol du? O in san lar hep öy le mi

420
kal dı? Ha yır… Esas ola rak o ma hal le ler de hal kın ne dü şündüğü
son ra ki ge liş me ler den de or ta ya çı kı yor. 1983’te ce za e vin de ey lem -
ler ge liş ti ğin de ai le ler da ha bir to par lan dı. Kor ku yu, içe ka pan ma yı
aş tı, içer de ki di re ni şe sa hip çık tı lar. Sa hip çık ma tav rı yay gın laş tı,
ge liş ti. Di re niş le ri mi zin do ğur du ğu ha va ve ai le le ri mi zin ce za e vi
önü ne top lan ma sı, ida re ye, as ke re kar şı ta vır koy ma sı çev re ma hal -
le ler de ki in san la rı da et ki le di ve ta vır la rıy la ken di le ri ni açı ğa vur -
ma ya gö türdü. Bir nok ta dan son ra ar tık Di yar ba kır’da in san lar,
içer de ya kı nı, ta nı dı ğı ol sun ol ma sın ai le le ri miz le bir lik te ce za e vi -
nin çev re sin de top lan ma ya baş la dı lar. O ka dar in san top la nı yor ki,
ar tık yüz ler le de ğil, bin ler le ifa de et mek ge re ki yor. Ay rı ca ai le le ri -
miz ey lem ler sü re cin de ce za e vi önün de ge ce li gün düzlü ka lı yor lar -
dı. Nor mal gö rüş gün le rin de de ak şa ma ka dar ora lar da olur lar dı.
Zi ya ret çi le rin ce za e vi çev re sin de otu ra cak la rı, din le ne cek le ri bir
yer yok tu. Özel lik le kı şın ce za e vi çev re sin de ki halk ev le ri ni in san -
la rı mı za aç tı. Ai le le ri miz, o ev ler de otu ru yor, do ğal ih ti yaç la rı nı
kar şı lı yor du. Ta bii bu da ya nış ma dan ida re ra hat sız dı ve önünü al -
mak için çev re de ki ai le le re po lis ara cı lı ğıy la bas kı ya pı yor, zi ya ret -
çi yi ev le ri ne alır lar sa ken di le ri ni tu tuk la ya cak la rı teh di din de bu lu -
nu yor du. 1981-82 yıl la rı bo yun ca bu teh dit ler iş gördü. Ma hal le
hal kın da ge ri çe kil me, içe ka pan ma ya şan dı. So nuç ta öy le bir an
gel di ki, zi ya ret çi ler ya zın gü ne şin ya kı cı sı ca ğın dan kur tul mak için
bir sa çak al tı na bi le sı ğı na maz ol du. Ama de di ğim gi bi bu baş lan gıç
dö nem le rin dey di. Da ha son ra her şey olum lu ya git ti.
- Po li sin teh dit le ri hiç pra tik tav ra dö nüştü mü?
- Dö nüştü… 15 gün de bir dü zen li ope ras yon ya pı lı yor du, ma hal -
le ku şa tı lı yor, ev ler tek tek ara nı yor, tu tu mun dan hoş lan ma dık la rı,
kim li ği ol ma yan ve ya ora da otur ma yan mi sa fir li ğe ge len le ri alıp
sor gu ya, iş ken ce ye gö tü rü yor lar dı. Di ğer bas kı yön tem le ri nin ya -
nın da 15 gün de bir ya pı lan ope ras yon sü rek li lik ka zan dı… Bu nun
dı şın da ope ras yon gün le rin de Bağ lar sem ti nin ce za e vi ne ya kın kıs -
mı as ker ve po lis ta ra fın dan çem be re alı nır, her kes mey dan da top la -
tı lır, sa at ler ce bek le ti lir di. Ki o top lan tı lan lar ara sın da sa de ce zi ya -
ret çi ler ol maz dı. Eşe ğiy le, ta vu ğuy la, ata ra ba sıy la çev re köy ler den

421
ge lip gi den ler, te sa dü fen ora dan ge çen ler po lis ta ra fın dan ka la ba lı -
ğın ara sı na zor la iti lir di. Her kes kim lik kon tro lün den ge çi ri lir, yaş -
lı lar ser best bı ra kıl dık tan son ra po lis is te di ği ni gö zal tı na alır dı. Ya ni
dev let ce za e vi çev re sin de de gi de rek da ra lan bir ku şat ma ya rat ma -
ya so yun muş tu. Da ya nış ma yı ön le mek, kor ku ve pa ni ği de rin leş tir -
mek için elin den ge le ni yap tı. Ama ön le ye me di. Ora da ki in san lar la
ai le le ri mi zin iliş ki le ri ni kes mek için o ma hal le le re uy gu la dık la rı
yo ğun bas kı la rı hiç ara ver me den yıl lar ca sür dür dü ler. Ge ce le ri ev -
ler ba sıl dı, in san lar ra hat sız edil di, gö zal tı na alın dı. Da ha bir çok
şey ya pıl dı, ama bun lar baş lan gıç ta in san la rı içe ka pan ma ya, tep ki -
siz kal ma ya gö tür se de za man la baş la rı nı kal dır ma la rı na, tep ki le ri ni
gös ter me le ri ne en gel ola ma dı. Çünkü adam ses siz kal dı ğı za man da
evin den alı nı yor, po li se gö tü rü lü yor, iş ken ce gö rü yor du. Ter si ni
yap tı ğın da da ola cak lar pek de ğiş me ye cek ti. Ve gi de rek ar tık ön le -
ne mez bi çim de ai le le ri miz le da ha sı cak iliş ki kur ma ya baş la dı lar.
Bir de bi li yor lar ki çok acı ma sız ge çen fır tı na gi bi bir dö nem var.
Ve bo yun eğ me nin, içe ka pan ma nın, se siz ol ma nın da şim di ye ka -
dar öde dik le ri ağır be del le ri var. Ken di le ri nin gör dük le ri iş ken ce ler
bir ya na, içer den ge len iş ken ce ses le ri ne ta nık ol mak, ora da ki in -
san la rın çok bü yük iş ken ce ler le kar şı laş tı ğı ger çe ği ni an be an, gün
be gün ye ni den ya şa ma mak için ses siz li ği, tep ki siz li ği aş tı lar. Kar -
şı la şa cak la rı bas kı yı, iş ken ce yi gö ğüs le yip ai le le ri mi ze, biz le re koş -
tu lar. Da ya nış ma yı duy gu sal bağ dan kur ta rıp pra ti ğe dök tü ler. Ki -
mi si yal nız ai le ler le da ya nış ma için de bu lun mak la ye tin me di. Zi ya -
ret gün le rin de biz le re des tek me saj la rı, sev gi ve bağ lı lık la rı nı ilet ti -
ler. Yıl lar bo yun ca çığ lık la rı na, hay kı rış la rı na, di re niş le ri ne ta nık
ol duk la rı biz le ri gör me ye, ya nı mı za gel me ye, ta nı ma ya ça lış tı lar.
Ay rı ca Kür dis tan’da di re niş le ri mi zin ya rat tı ğı bü yük et ki len me le re,
ül ke nin her ye rin den ge len sev gi, bağ lı lık, inanç ve gü ven me saj la -
rı na bu ra da de ğin mi yor, ele al mı yo ruz.
- Esat Ok tay her hal de tüm bu ge liş me ler kar şı sın da şöy le dü -
şün müş tür: “Biz bun la rı ku şa tık, halk da bi zi ku şat tı!..”
- Çı kan so nuç o. Hal kı mız mad di ve ma ne vi da ya nış ma öge ler ni
onur lu mü ca de le mi ze se fer ber edip on la rı ku şat tı. Esat Ok tay’ın

422
uy gu la mış ol du ğu, ge liş tir di ği po li ti ka lar bel li; bi tir me ve yok et -
me. Bu sa de ce içe ri de de ğil, Esat Ok tay la rı ya ra tan ege men lik sis -
te min ce dı şar da da en ko yu ve kor kunç bi çi miy le ya şa tıl ma ya ça lı -
şıl dı. Bas kı nın ser gi le ni şin de hal kı mız açı sın dan içe ri dı şa rı pek
far ket mi yor du. Ce za e vin den dı şa rı ya gi den çığ lık lar la kor ku yu bi -
linç li ola rak yay mak, ge niş let mek, ge liş tir mek is te di ler. Ama bu
ters tep ti. Di ren me, sa vaş ol duk ça, di ren me po tan si ye li tüm den tü -
ken me dik çe de her za man ters te pe cek tir.
- Kar şı dev ri min çe liş ki si bu za ten!..
- Evet, çe liş ki si bu. “Rüz gar eken fır tı na bi çer.” Bun lar fır tı na
ek ti ler, tu fan bi çe cek ler! İlk dö nem ler de dı şa rı da, içe ri de 12 Ey lül
ve Esat Ok tay lar ba şa rı lı ol du. Ce za e vin den yük se len çığ lık, iş ken -
ce ses le ri bir işa ret olu yor. Ve ta bii ki bu nun ba şın da da Kür dis -
tan’da yü rek le rin bi zim le at tı ğı an la mı var. Hal kı mı zın ya ra lı, ka na -
yan yü re ğin se si yiz. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ölüm ler, yük -
se len hay kı rış lar, di re niş ler bu in san la rı böy le si ne coş ku lu ve des -
tek ve ren du ru ma ge tir di. Ce za e vi nin ya nın da ki ma hal le de otu ran -
lar, ge nel de köylü kö ken li dir. Ora sı za ten bir ke nar ma hal le dir.
Köy lü ler ge lip ge ce kon du ya par, yer le şir.
- Çığ lık la rı nız dı şa rı ya ses ola rak gi di yor, ama dı şar dan ses ler
ge li yor muy du? Ne bi le yim, bir rad yo se si, top oy na yan ço cuk la -
rın, yol dan gi den bir ara ba nın klak si on se si… Bun la rı duy du ğu -
nuz da ne ler his se der di niz?
- Dı şar dan ge len her han gi bir se si du ya bil mek sa ba hın er ken sa -
at le ri dı şın da gün bo yu müm kün de ğil di. Gün düz on lar bi zi din le -
mek zo run day dı. İçe ri si mah şe ri an dı rı yor du; bü tün ha va lan dır ma -
lar da marş ses le ri, da yak lar, hay kı rış lar, çığ lık lar, hep si bir bi ri ne
ka rı şı yor, ta nım sız bir uğul tu ha lin de dı şa rı ya gi di yor du. Ge ce ise
ce za e vi nin üze ri ne her an çığ lık la ra ve bas kın la ra ge be bir ölüm
ses siz li ği çö ker di. İş te böy le an lar da dı şar dan ge len ses le ri du yar -
dık. 35. ko ğuş ev le rin, ma hal le nin bu lun du ğu ta ra fa dü şü yor, ol -
duk ça ya kın. Ce za e vi nin ku zey ke si mi he nüz boş, ev ya pıl ma mış.
Sa bah er ken den si mit sa tan ço cuk la rın, tat lı cı la rın ses le ri ve ya bir
inek, bir eşek se si, araç la rın ses le ri biz le re ka dar ula şı yor du. He le

423
yaz ak şam la rı bir den Kürt çe bir me lo di ge li yor ku la ğı na. Dam da
De lal’ı söy lü yor Kür dün bi ri:
Hey lo lo lo De lal
Berî ka Mêr dînê berî ka du ze
Pozê Qe rej da qa şe witî bê ser da xu ze
Sin gu be ri me ew da lı tê je zêr û zi ve
(Ey sev gi li
Mar din Ova sı düz bir ova dır
Ya na sı Ka ra ca dağ’ın bur nu üs tü ne eğik tir
Ben pe ri şa nın boy nu al tın ve gü müş do lu dur)
Di yar ba kır çok sı cak ol du ğun dan ge ce le ri dam lar da ya tı lır. Bi ri si
yıl dız lık gök yü zü ne ba ka rak ezik ve ya nık se siy le türkü söy lü yor,
ta biz le re ka dar ula şı yor. Ço cuk la rın ağ la ma la rı, oyun la rı, gül me le ri
ge li yor. Bun la rı din le dik çe, dı şa rı dan ses ler gel dik çe, bir yer de bu -
lun du ğun ko şul la rın dı şın da baş ka bir ya şam ol du ğu nu, o ya şa mın
ku ca ğın dan ko pa rı lıp bu ce hen ne me atıl dı ğı nı anım sı yor sun. O ya -
şa mı ne re dey se unut muş sun ve da ha çok ora da ki pa nik, kor ku, te -
dir gin lik ha va sı nı so lu yor sun, ne ola ca ğı nın bi lin mez li ği için de sin.
Çek ti ğin acı lar var ve o acı la rın or ta sın da bir den dı şa rı da ki ses ler le
bü tün leş ti ği ni, o ses le rin se ni dı şa rı ya ta şı yan bir köprü, bir bağ ol -
du ğu nu du yum su yor sun. Bu, in san da hoş bir duy gu ya ra tı yor.
- Hoş, ama hü zünlü duy gu lar…
- Evet, çok hü zünlü bir duy gu. Bu ruk bir se vinç, bir ha yıf lan ma,
bü yük bir boş luk, ra hat la ma, geç mi şe öz lem… “Ah! şu ya şa mı mı
da ha coş ku lu, da ha de li-do lu, hiç boş luk bı rak ma dan ya şa say dım”
di yor sun. Bir çok nok ta da geç mi şe kay ma, geç miş te ya şa dık la rı na
git me ve her şe ye rağ men ya şa mın dur ma dı ğı nı, sü rüp git ti ği ni dü -
şün me. Bi li yor sun ki bu ce hen ne min üç-beş met re ile ri sin de, ölüm
sur la rı nı an dı ran du var la rın öte yü zün de in san la rın türkü söy le di ği,
ço cuk la rın coş kuy la güldüğü, oy na dı ğı bir ya şam var. Ve bu in sa nı
ta ri hin de rin lik le ri ne de gö tü rü yor, ta rih bi lin cin di le ge li yor, ken -
di si ni ko nuş tu ru yor. İn sa noğ lu nun önün de ki ka ran lık la rı yır tıp ay -

424
dın lı ğa çık tı ğı nı, ile ri yü rü yüşü sür dür dü ğünü dü şü nü yor sun ve
ge le cek ten umu du nun ke sil me me si ge rek ti ği ne da ir duy gu lar se ni
da ha bir güç len di ri yor. Öz ce si “her şey da ha bit me di!” di yor sun.
“Kür dis tan’ın, dev ri min ge le ce ği gör dü ğün o ço cuk lar, on met re
öte de, ce za e vi nin o ka lın, bü yük, yük sek du var la rı nın di bin de, de -
rin ba kış lı ka ra gözlü ço cuk la rı mız oy nu yor lar” di ye dü şü nü yor -
sun. O hü zünlü, o yor gun luk, bit kin lik ha li üze ri ne öy le bir me lo -
di nin ku la ğı na gel me si, bel ki de ya şa mın da hiç bir mü zik par ça sı -
nın ve re me ye ce ği ka dar haz ve rir. Bir hay van se si bi le ba zen o de -
re ce çar pı cı, dik kat çe ki ci bir şey olur du. Şöy le an la ta yım: 1985-
86’lar da ce za e vi ne ba zı köy lü ler ge ti ril miş ti. Adam içer de, ay lar -
dır kö yün den uzak, ör ne ğin ço ban, TV’de bir eşek ve ya baş ka bir
hay van çı kın ca ko ğuş ta ki ler on la rın öz lem le ri ni bil dik le rin den he -
men ha ber ve ri yor, sey ret me si ni is ti yor lar. O da bü yük bir öz lem le
ko şa ko şa ge lip TV’nin ba şı na ge çi yor. Ya şa mı nın bir par ça sı dır,
on dan ko pun ca ya şa ma öge si nin bi ri si nin dı şar da ki kor ku fak tö rü -
nün ge liş me sin de rolü de ol du. Ama bu ne ka dar böy le sü re cek ti?
As lın da dü şü ne me dik le ri nok ta bu. Ya da aç maz la rı bu. İki yıl, üç
yıl, ama ya son ra?.. Ni te kim üç yıl son ra her şey ter si ne dön me ye
baş la dı. Hem içe ri de, hem dı şa rı da bi ti şe doğ ru git ti ği sa nı lan bir
top lum, Kür dis tan hal kı içe ri de baş la yan bir di re niş sü re ciy le ken -
di si ni ta mam la dı ve güçlü bir dev rim ci di na mik ha li ne gel di, şe kil -
len di, özünü yo ğur du, atıl gan lı ğı nı pe kiş ti rip PKK’nin 1984 Atı lı -
mı’nda ye ni den ifa de si ni bul du. Bu ka dar kı sa sü re de güç len me si
de böy le ce bü yük öl çü de an la şıl mış olu yor. İçer de ki di re niş ge le -
ne ği nin top lu ma ma le dil di ği ne, hal kı mız ve par ti miz ce di re ni şin
ye ni den üre til di ği ne işa ret et mek te dir. Bu sus kun luk ola yı nı bi raz
da ha ir de le mek ge re kir. Top lum ve bir bü tün ola rak de ği şik çev re -
ler; si ya set için de oluş, dev rim ci-de mok rat ke sim ler hep ten im ha
edil miş de ğil ler di, kuş ku suz hep si içe ri de atıl ma mış tı. Bir kıs mı
içe ri ye düş müş ve o yo ğun bas kı la ra rağ men önem li bir kıs mı da
dı şa rı da kal mış tı. Bel li bir mi ras da var. Şim di azan te rör kam pan -
ya sı kar şı sın da sa de ce içe ri de ki le rin de ğil, bun la rın da sin di ril me -
si, pa si fi ze edil me si ola yı ya şan dı. Bu ke sim, ya ni içe ri ye düş me -

425
yen ke sim, po lis te, ce za ev le rin de, köy mey dan la rın da, so kak ara la -
rın da iş ken ce ol du ğu nu bi li yor. Top lum da iş ken ce, bas kı, as ker ve
po lis eliy le en üc ra kö şe le re bi le ulaş tı rı lı yor. Bas kı nın bu öge le ri -
nin “her şey bi ziz” de di ği bir dö nem de, in san la rın bu nu içi ne sin -
dir me si ve ya pı lan la ra kar şı ses siz kal ma sı, kit le sel pat la ma lar
ayak lan ma lar, gös te ri ler, de ği şik mu ha le fet bi çim le ri içi ne gi re me -
yiş le ri as lın da kit le ler de bü yü yen çü rü me yi de ifa de eder. Sa de ce
inanç ta ve ge le ce ğe olan gü ven de ki çü rü me yi ifa de et mez, ay nı
za man da ken di siy le uyuş ma ma yı, ba rış ma ma yı da ifa de eder. Eğer
si ya set dı şı bir un sur sa ve hiç bir şey bil mi yor sa olan-bi te ne an lam
ve re me ye ce ği için bu bir yer de nor mal kar şı la na bi lir…
- Ama bir şey ler bi li yor sa?.. Ki bi lip de ses siz ka lan in san lar la
yüz yü ze yiz… Asıl tra je di bu nok ta da baş lı yor ga li ba.
- Bir şey ler bi li yor sa, sü rek li ken di siy le ba rı şık ol ma ma yı ya şa -
ya cak tır, ya şar. Gi de rek ken di si ne olan say gı sı nı yi ti re cek tir, yi ti -
rir. Sus kun luk pran ga sı nın boy nu na ge çi ril me si ne kar şı çı ka ma ya -
cak, bü tün de ğer le ri nin dü şü rül me si ne zo run lu ta nık ola cak tır. Ni -
te kim şu an lam lı bir söz dür: “Ör güt süz, ön der lik siz bir kit le sü rü -
dür, bir hiç tir, bir gücü ifa de et mez” ve bu söz bu ra da pra tik ifa de -
si ni bu lu yor. Tür ki ye’de so lun ör gütlü ol ma yı şı, hal kın ön der siz
ka lı şı, Kür dis tan’da bu nu kar şı la ya cak bir ön cü lü ğün, ör güt lü lü -
ğün ol ma yı şı, PKK’nin ge ri çe ki li şi, bir yer de kit le le ri gü dü le cek
ve ezi lip ge çi le cek sürü du ru mu na ge tir miş ti. As lın da ya şa nan kit -
le psi ko lo ji si bu, böy le an la mak ge re kir.
- Ama aca ba her za man için kit le psi ko lo ji si bel li bir ko nu da
doy gun lu ğa ulaş tı ğın da sü reç ken di li ğin den nor mal iş le yi şi ni ka -
zan bi lir mi?
- Ta bii… Aşıl dı ğın da, gü ven ve ril di ğin de, bir ön der lik ken di si ni
ön der güç ola rak ko nuş tur du ğun da bu bas tı rıl mış lık, kor ku, pa nik ra -
hat lık la ce sa re te, atıl gan lı ğa dö nü şür. Güçlü bir çı kış, da ha bi linç li,
da ha or ga ni ze güçlü bir çı kı şı do ğu rur. Sar mal şe kil de ye ni den üre tir.
Geç miş te bu nun ol ma ma sı nın acı sı nı da, o ör güt süz lük dö ne min de
bir hiç ol ma ezik li ği ni de ya şa dı ğın dan o du rum la ra tek rar düş me -
mek için da ha güçlü do na nım la, güç le sa rı lır her şe ye. Di yar ba kır’a

426
ba kı yo ruz, da ha ön ce ya şa ma dı ğı ey lem bi çim le ri ni ya şa ma ya baş la -
dı ğı nı gö rü yo ruz. Ke penk ka pat ma lar olu yor, öğ ren ci ler yü rü yor,
halk gös te ri ya pı yor, ço cuk la ra va rın ca ya ka dar o do na nım ken di si ni
bir bi çim de his set ti ri yor ve ar tık halk di re ni yor, di re ni şe sa hip çı kı -
yor. Ki, Di yar ba kır ge nel de fa şist ör güt len me le rin ol ma dı ğı, an ti-fa -
şist kit le le rin bu lun du ğu bir yer di. Da ha çok da Kür dis tan’a yat kın -
lık, yurt se ver kı pır da nış lar var dı. Ama ay nı za man da, pa si fiz min ve
re for miz min en güçlü ol du ğu bir yer. O kent te geç miş te da ha çok
DDKD ve Öz gür lük Yo lu’nun yo ğun fa a li yet le ri ol muş tu. Bu ba kım -
dan Di yar ba kır’da ih ti lal ci ru hun faz la ge liş kin ol ma dı ğı nı söy le ye -
lim. Kar şı-dev ri min, MİT’in çok ör gütlü ol du ğu, ko lor du nun bu lun -
du ğu, bü yük bir dev let gücü yı ğı na ğı nın ya pıl dı ğı bir yer. Di yar ba -
kır’da tüm bu de za van taj la ra rağ men ge rek Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi di re niş le ri, ge rek se bu gün bin ler ce in san di re niş le ri mi ze ve ge li şen
mü ca de le ye sa hip çık tı, çı kı yor. 1988 Aç lık gre vin de baş ba kan, dev -
le tin baş ka res mi ağız la rı açık la ma lar ya pıp, “ce za e vi için de Kürt çe
ko nuş mak ser best ol sun!” de di. Eğer böy le bir açık la ma yap mak ve
ba zı şey le ri ar tık ka bul et mek zo run da ka lı nı yor sa, bu ula şı lan nok ta -
yı gös te rir. Kit le sel pat la ma nın ge lip çat ma sın dan duy duk la rı kor ku
kar şı sın da ta viz kâr tu tu ma gir me le ri ne gi di yor, bir boş luk, bir ek sik -
lik his se di yor. O ek sik li ğin gi de ril me si ve boş lu ğun dol du rul ma sı
için TV’nin ba şı na ko şu yor ve kö yü ne, dağ la rı na, hat ta ço ban lı ğı nı
yap tı ğı hay van la rı na duy du ğu öz le mi böy le gi der me ye ça lı şı yor. Her
şe ye rağ men biz de in san dık; ya şam se vin ci miz tü müy le he def le nip
yo ke dil mek ve or ta dan kal dı rıl mak is ten se de bun la rı duy ma mak,
his set me mek, ya şa ma mak, dü şün me mek ola nak sız. Ge ce nin o din gin
ses siz li ğin de ken di ken di miz le he sap laş ma la rı mız, dı şa rı da akıp gi -
den ya şa ma ka rış ma mız, ya şa ma mız ve yap tık la rı mız üze ri ne dü şün -
me miz, geç miş ve ge le cek le il gi li de ğer len dir me le ri miz hiç bit me di.
Bir iç tar tış ma, ça tış ma içi ne gö mül dük. Duy gu sal plan dan tu ta lım,
de ğer le rin, inanç la rın olum suz luk lar la ça tış tı rıl ma sı na ka dar hep si ni
o an lar da en uç nok ta da ya şı yor duk.
- Pa ris’in Bas til le’yi var dı. Pa ris hal kı şa ha kalk mış lı ğı için de
Bas til le’ye yü rüdü, zap tet ti. Di yar ba kır hal kı nın Bas til le’si de Di -

427
yar ba kır As ke ri Ce za e vi ola cak di ye bi lir mi yiz?
- Pek ta bii ki so nuç ta öy le ola cak. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi,
Kür dis tan ta ri hin de oy na ya ca ğı rolü oy na dı. Bun dan son ra na sıl
bir rol oy na ya cak, ar tık bu önem li de ğil, be lir le yi ci li ği kal ma dı.
Dö ne me dam ga sı nı vur du. On lar ca, hat ta yüz ler ce yıl et ki si ni sür -
dü re cek. Ta rih te ba zı dö nem ler var dır ki, bir yı la, bir aya, bir kaç
gü ne sı ğan bir atı lım, bir ge li şim yüz yıl la rı et ki ler, sü re cin ka de ri -
ni be lir ler, yö nünü çi zer. Di yar ba kır biz de ar tık bir sem bol dür.
Za yıf, si lah sız, sa vun ma sız bir hal kın ve onun tem sil ci le ri nin çıp -
lak be den le riy le de ol sa, inanç, dü şün ce, azim, ge le ce ğe olan gü -
ven le ri ni esas alıp, en güçlü araç lar la do na tıl mış or du la rı, ta ri hi ni
dol dur muş zor ba güç le ri na sıl di ze ge tir di ği ni sim ge ler, an la tır.
Dağ la rın al tın da bı ra kıl mak is te nen bir hal kın, biz le rin şah sın da
na sıl doğ ru lup aya ğa kalk tı ğı nı gös te ren bir sem bol ol du. Ge le ce -
ğe olan inan cın, az min, ka rar lı lı ğın, gü ve nin na sıl bü tün bent le ri
yı kıp, te pe den tır na ğa do na nım lı or du la rı, sur la rı aşıp geç ti ği ni,
dar ma da ğın et ti ği ni gös te ren, dün ya da ya şan mış en çar pı cı ör nek -
ler den bi ri ol du. Di yar ba kır’da öne çı kan di re ni şin ayak ta tu tu lup
ya şa tıl ma sı, on dan ders ler çı ka rıl ma sı in san la rı mı zın ken di ni ora -
da gör me si dir. Na sıl ki ora da zu lüm, vah şet en üst bo yut tay sa; in -
san lı ğın ken di si ni şah sı mız da kur tar ma sı, di re niş bay ra ğı nı yük -
selt me si, onu ru nu yü celt me si en üst bo yut ta dır. En zor gün ler de
Di yar ba kır ge le ce ğe uza nan, bu gün dağ da ge ril la ya dö nü şen, ya -
rın öz gür bir ül ke ye dö nü şe cek olan, o ka ran lı ğın uçu ru mun at la -
tıl ma sın da bir köp rüydü de.
- Siz ce Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nin öne mi böy le si ne net, çıp -
lak ve açık öy le mi?
- Evet, biz ce öne mi bu dur. Ta ri hi miz için de özel bir ye ri var.
Geç miş le ge le cek ara sın da o bir köp rü dür. Böy le bir rol oy na dı,
oy na ma ya da de vam ede cek. Di yar ba kır ya ra tıl mış güçlü bir mi -
ras tır. Tüm yön le riy le de ğer len dir di ği miz de, bu an lam da de ği şik
alan lar da na sıl köklü so nuç la rın, mi ra sın or ta ya çık tı ğı nı, de ğer le -
rin yer leş miş, boy ver miş ol du ğu nu gö rü yo ruz. İlk baş lar da ki de -
ğer len dir me miz de ne söy le dik? “Tes li mi yet, ye nil gi ne den le ri miz -

428
den bi ri; bel li bir bi ri ki me, mi ra sa sa hip ol ma yı şı mız dı. Ve bu
önem li bir et ken di” de dik. Şim di biz ve biz den son ra ge le cek ku -
şak lar bu nu söy le ye mez ar tık. Bir de ne yim siz lik ve mi ras sız lık tan
sö ze de me yiz.
- “Biz bir an lam da mi ra sı mı zı bı rak tık” di yor su nuz…
- Evet, bu bi zim için bir sa vun ma ara cıy dı. De ne yim siz lik ve
mi ras sız lık biz den son ra ki ku şak lar için bir sa vun ma ara cı ol ma ya -
cak!.. On la rın güçlü bir do na nı ma sa hip ola cak la rı gör kem li bir
mi ras var ar tık…
Biz ler sa vaş esi ri yiz
- Ge rek Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ol sun, ge rek baş ka as -
ke ri ce za e vin de ol sun her tu tuk lu nun fi i len as ker ka bul edil di ği gi -
bi saç ma bir man tık la yıl lar ca in san la ra fi i len as ker lik yap tı rıl ma -
ya ve bu gö rüntü al tın da da aman sız zu lüm ler uy gu lan ma ya ça lı -
şıl dı, uy gu lan dı. Bu ol gu yu na sıl de ğer len di ri yor su nuz? Hu ku ki
bir ba kış su na bi lir mi si niz?
- Hu kuk çu ol ma dı ğı mız için ko nu yu kı sa ca si ya si-pra tik yön le -
riy le ko ya lım. Bir de fa, biz as ker ka bul edil mi yo ruz. Şöy le: Türk
dev le ti ve or du su kar şı sın da sa va şan Kür dis tan ba ğım sız lık sa va şı -
nın as ker le ri ola rak ka bul edil mi yo ruz. Yar gı la ma da ve si ya si li ta -
ra tür de “bö lücü, çe te, dev le ti böl mek is te yen ler” di ye ge çi yo ruz.
Eğer as ker ola rak ka bul edi lir sek bi ze sa vaş esi ri uy gu la ma sı yap -
ma la rı ge re kir. Bu da TC’nin, kar şı gü cün var lı ğı nı, meş ru lu ğu nu
ka bul et me si an la mı na ge lir. Do ğal ki bu iş le ri ne gel mi yor, çünkü
Kürt ve Kür dis tan’ın var lı ğı in kâr edi li yor. Bu in kar hu ku ku na ve
yar gı sis te mi ne de otur tul muş, ya ni dev le tin res mi ide o lo ji si ve po -
li ti ka sı ya sa la ra, yar gı la ma ya otur tul muş ve böy le ol ma sı çok do -
ğal. As ker ka bul edil mi yo ruz. Si ya si ör güt kur ma ve ey le me geç -
mey le suç la nı yor ve yar gı la nı yo ruz. Bu du rum da si ya si tu tuk lu uy -
gu la ma sı yap ma sı ge re kir, ama ba kı yo ruz bu da yok. Ya ni ko nu -
mu mu za gö re bir be lir le me, uy gu la ma ya pıl mı yor. Olan ne dir?
Dev le tin biz le ri her ba kım dan yok say ma, or ta dan kal dır ma po li ti -

429
ka sı nın uy gu lan ma sı dır. So ru nun özünü; ide o lo jik-po li tik yö ne lim
ve he def le ri ni doğ ru koy mak ve an la mak ge re kir. Di ğer bi çim sel
yön le ri tü zük ya sa vb. öne çı ka ra rak açık la mak doğ ru ol maz. Ay rı -
ca bi zi im ha yı ve ki şi lik siz leş tir me yi ön le ri ne koy muş lar. Bu nun
han gi ad ve bi çim al tın da ya pıl dı ğı fark et mez. As ker sta tüsü mü,
anar şi-te rör suç lu su mu, yok sa baş ka bir bi çim mi olur hiç önem li
de ğil, önem li olan so ru nun özü dür.
- So ru nun özünü an lı yo rum, ama sö zünü et ti ğin yok et me yi, im ha -
yı gö rün tü sel de ol sa tü zük ve yö net me lik ler le na sıl bağ daş tı rı yor?
- Olay as ker gör mey le açık la nır sa ve ya ya sak la rın, tü zük le rin
ih lal edil di ği şek lin de ele alı nır sa ce za ev le ri ve Di yar ba kır ger çek -
li ği ni ver mez. Ger çi bu ya sa ve yö net me lik ler dev le tin he def ve
po li ti ka la rı doğ rul tu sun da oluş tu rul muş ve ona hiz met eder. Biz
ola yı ide o lo jik si ya si yön den ele al ma lı yız. Bu, tut sa ğı ki şi lik siz -
leş tir me, üze ri ne bir as ker el bi se si ge çir me, ulu sal, sı nıf sal kim li -
ğin den so yun dur ma, iha net et tir me po li ti ka sı dır. Dev let yap tı ğı nı
ya sal laş tı rır de dik. Esas amaç la rı nı, iş le dik le ri suç la rı kit le ler den
giz le mek için ge rek duy du ğun da uy du ruk, bi çim sel sta tü ler ya ra tır.
As ke ri ce za e vi ne bak tı ğı mız da bir er sta tüsü ya ra tıl mış. Türk or -
du sun da “as ker lik oca ğı” in san la rı ki şi lik siz leş tir me, in san lı ğın -
dan so yun dur ma, bur ju va zi nin hiz me tin de kul la na ca ğı bir ma ki ne
du ru mu na ge tir me ye ri dir. Er, her şe ye iti raz sız uyan, em re der sin
di yen dir. Er ol ma nın an la mı buy ken, erin al tın da gö rü len tu tuk lu -
nun ne ler le kar şı la şa ca ğı çar pı cı bir bi çim de or ta ya çı kar. Ba şın -
dan be ri an lat tı ğı mız Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde in san lı ğın or -
ta dan kal dı rıl ma sı da bu yak la şım bi çi miy le açık la ma sı nı bu lur,
yer li ye ri ne otu rur. Tu tuk lu, ere “ko mu ta nım” de mek zo run da bı -
ra kı lı yor ve er emir ver mek ko nu mun da olu yor. İs ter se aç bı ra kı -
yor, is ter se da yak atı yor, iş ken ce edi yor, te ca vüz edi yor, kü für, ha -
ka ret edi yor, ak la ge le bi le cek en ol ma dık, say dı ğı mız, sa ya ma dı ğı -
mız ni ce iş ler ya pı yor. Ni ce yön tem le rin uy gu la yı cı sı, onun ara cı
du ru mu na ge li yor. Ve biz den dü şün ce le ri miz den vaz geç me miz,
iha net et me miz is te ni yor. Türk or du sun da ve ri len eği tim, be yin yı -
ka ma, şo ve nizm ve ırk çı lı ğın ka fa la ra aşı lan ma sı, şı rın ga edil me si -

430
dir. “Ne mut lu Tür küm di ye ne”, “her Türk as ker do ğar” gi bi ırk -
çı lı ğın zem be re ğin den bo şal mış, for mü le edil miş bi çi mi biz le re
na sıl yak laş tık la rı nın da ip uç la rı nı ve ri yor. Türk de ğil de Kür düm
de sen, yal nız bu bi le ölüm ne de ni ol ma ya ye ti yor.
- “O za man de mek ki, so nuç ta olan bi te ni tü zük ve yö net me lik -
le rin ih la liy le de ğil, uy gu lan ma sıy la açık la ya bi le ce ğiz” di yor -
sun?..
- Ta bii… Ge nel kur ma yın, “Esat Ok tay’ın Di yar ba kır’da tü zük
ve yö net me lik le ri uy gu la dı ğı nı” açık la ma sı, on la ra at fe di len ro lün
içe ri ği ni or ta ya koy ma ya ye ti yor. İm ha ve yok et me yi han gi ku ral
ve ya sa bağ la ya cak? Na zi le re ba ka lım, mil yon lar ca ya hu di yi
kamp la ra top la yıp im ha et ti ler. İn san lı ğa kar şı iş le nen bu bü yük
suç lar her han gi bir ya sa ve tü zü ğün ih la liy le açık la na bi lir mi?
Böy le bir açık la ma ya rast la mış de ği lim. Na zi le rin im ha kamp la rı -
nın yö ne ti miy le il gi li tü zük ve yö net me lik le ri de kuş ku suz ol muş -
tur. An cak bun lar im ha nın da ha dü zen li, giz li, plan lı, ya pıl ma sı nı
gö ze ten ku ral lar dır. Bu in san lık suç la rı ele alın dı ğın da kim se Na zi
Al man ya’sı nın ya sa ve tü zük le rin den sö zet mi yor, edil mez de…
Çünkü mil yon la rın, bir hal kın yo ke dil me si ni ya sa la ra sığ dır ma,
onun ha liy le açık la ma doğ ru ol maz. Di yar ba kır’da da olan bu dur.
Kürt hal kı nı yok et me yi önü ne koy muş ırk çı-fa şist bir dev let po li -
ti ka sı var. Ve bu po li ti ka hal kı mı zın en ak tif un sur la rı olan biz tut -
sak lar şah sın da yü rür lü ğe ko nul muş tur. Na zi le rin ya hu di le ri im ha
et me si ni tü zük ve yö net me lik ler le açık la ya ma dı ğı mız gi bi, Di yar -
ba kır’ı da böy le açık la ya ma yız. TC’nin ba zı ya sa, tü zük ve yö net -
me lik ler le kit le le rin, in san lı ğın gö zünü bo ya ma sı na, al dat ma sı na
izin ver me me li yiz.
- İs ter sen tam da bu nok ta da şu “sa vaş esi ri” me se le si ni bi raz
ir de le ye lim… Ce za ev le ri mü ca de le si için de son do kuz yıl dır dev -
rim ci-de mok rat lar ara sın da “sol si ya si hü kümlü, tu tuk lu” ka te go -
ri si di ye bi li nen bir alan açıl dı. Dev let, res men bu nu ta nı ma sa da
fi i len ta nı mak zo run da kal dı, ka lı yor. Ama Di yar ba kır As ke ri Ce -
za e vi’nde ka lan, özel lik le PKK da va sın dan yar gı la nan ar ka daş lar,
sol si ya si hü kümlü ni te le me sin den da ha çok “Sa vaş esi ri” ni te le -

431
me si ni kul la nı yor lar… Bu na ni çin ge rek du yu lu yor? Bu ta nı mın
içe ri ği na sıl dol du ru lu yor? Ko nu muz la, Ce nev re Söz leş me si’nde
yer alan “sa vaş esir li ği sta tü sü”nü na sıl bağ daş tı ra bi li yor su nuz?
Bun la rı açık lar mı sı nız?
- Sa vaş esi ri ta le bi nin gün de me ge ti ril miş ol ma sı, ger çek li ği mi -
zin zo run lu bir so nu cu dur. Kür dis tan sö mür ge leş ti ril miş ve sö mür -
ge ci dört dev let ta ra fın dan pay la şıl mış tır. Kür dis tan’ın bü tün lü -
ğün de olan du rum sö mür ge ci li ğin ku rum laş ma sı dır. Ve bu da ül ke -
ye, hal ka kar şı bir sal dı rı, sa vaş ola yı dır. Kür dis tan’ın di ğer par ça -
la rı nı bir ke na ra bı ra kıp TC’nin sö mür ge si al tın da ki Ku zey-Ba tı
Kür dis tan’a yö ne lik tu tu mu na ba ka lım: Du rum ne dir? Dört dört lük
bir sa vaş ve ya şa mın her ala nı na bir sal dı rı. Os man lı ege men lik
sis te mi ni at la ya lım. TC’nin ku ru lu şu ay nı za man da Kür dis tan’ın,
Kürt hal kı nın yo ke dil me si te me li ne ger çek le şen bir ku ru luş tu. Or -
du nun, dev le tin gü cü nün yet ti ği böl ge le ri elin de tut ma şek lin de
be lir le nen bir “Mi sak-ı Mil li” var. “Mi sak-ı Mil li,” em per ya list -
ler le an la şa rak zor ve güç te me lin de sı nır la rı be lir le me ola yı dır.
Kür dis tan hal kı gö nüllü ola rak ken di yo ko lu şu nu, ege men lik al tı na
alı nı şı nı is te miş de ğil dir. Bu nu dü şün mek bi le saç ma dır. TC açı -
sın dan “Mi sak-ı Mil li”nin ya şa tıl ma sı, ya şam bul ma sı için Kür dis -
tan’ın, Kürt hal kı nın or ta dan kal dı rıl ma sı zo run lu dur. Şu açı dan
zo run lu: “Mi sak-ı Mil li”yi oluş tu ran ırk çı-şo ven po li ti ka nın önü ne
koy du ğu tek dev let, tek ulus tur. Kür dis tan’ı yal nız ya yıl ma ala nı
ola rak de ğil, Kürt hal kı nın ulu sal kim li ği ni de Türk lü ğün bir ya yıl -
ma ala nı ha li ne ge tir me si, ya ni asi mi le ede rek Türk leş ti rip ke ma -
list sö mür ge ci po ta da erit me dir. Bu po li ti ka la rın ka ğıt üze rin de
kal ma dı ğı nı, uzun yıl la rı bu lan sis tem li ça ba lar la, zor ve şid det te -
me lin de pra ti ğe ge çi ril di ği ni gö rü yo ruz. Bu nun pra tik ifa de si ni
Kür dis tan’a ait olan her şe ye in kar cı yak laş ma sın da, sa vaş aç ma -
sın da ve her tür den sal dı rı da gö re bi li riz. Türk ege men lik sis te mi -
nin Kür dis tan’da ki var lı ğı zo ra da ya lı dır. Bu sal dı rı ve zor gü cü ne
kar şı de fa lar ca baş kal dı rı lar ol muş, hep si de vah şi yön tem ler le,
kat li am lar la bas tı rıl mış tır. TC Kür dis tan top rak la rın da döktüğü
kan üze rin de eko no mik, sos yal, kül tü rel, si ya sal ya pı lan ma sı nı

432
oturt muş tur. Kan ve ba rut or ta mın da iş gal edi len Kür dis tan,
1940’lı yıl lar la bir lik te gi de rek eko no mik, sos yal, si ya sal ve kül tü -
rel alan da da iş ga le uğ ra mış, so nuç ta ül ke miz dört ba şı ma mur bir
sö mür ge sta tü sü ne so kul muş tur. Kür dis tan’da ger çek leş ti ri len iş -
gal, sö mür ge ci lik bi çi min de tam an la mıy la ku rum laş tık tan son ra
1970’li yıl la ra dek ül ke miz de rin bir ses siz li ğe gö mül müş, hal kı -
mız zor la sus tu rul muş ve tes lim alın mış tır. Böy le ce Kür dis tan’da
hü küm sü ren tek yan lı bir sa vaş; sö mür ge ci ke ma list sal dı rı ol muş -
tur. Hal kı mız ise güç ten dü şü rü le rek sa vun ma sız bı ra kıl mış tır. Ta -
ma men in kar cı, Kürt ve Kür dis tan adı na olan her şe ye düş man,
“tek pa zar, tek ulus” stra te ji siy le zor ve asi mi las yon yo luy la Kürt
hal kı nı im ha ya yö ne len TC sö mür ge ci li ği ne ve Kür dis tan sta tü sü -
ne ben zer baş ka bir ör ne ği dün ya da gör mek pek ola sı de ğil dir.
Kür dis tan bu yö nüy le dün ya da ki di ğer sö mür ge ler den ay rı bir
özel lik te dir. Dün ya da bu ya pı da, böy le ırk çı, gözü ka ra baş ka sö -
mür ge ci bir dev let ör ne ği de gö re me mek te yiz. Gö rüldüğü gi bi
Kür dis tan hal kı na kar şı her yö nüy le yü rü tü len tek yönlü bir sal dı rı,
sa vaş var dır. Bu ol gu, bi zim sa vaş esi ri ta le bi mi zi hak lı, zo run lu
kıl ma ya yet mek te dir. Ama bu gün Kür dis tan hal kı nın bu tek yan lı
sal dı rı ve sa va şa kar şı ta ri hin en hak lı, en meş ru sa vun ma la rın dan
bi ri olan baş kal dı rı sı ve soy lu mü ca de le si var dır. Ya ni Kür dis tan
hal kı ön cüsü PKK’nin aç tı ğı çı ğır la o ses siz lik ve tes li mi yet or ta -
mı nı son yıl lar da ge liş tir di ği sa va şıy la del miş ve sa va şı tek yan lı
bir vu ruş ol mak tan çı kar tıp, kar şı lık lı güç le rin sa va şı ha li ne ge tir -
miş tir. Halk ola rak kar şı ata ğı mız, bi ze bi çi len bu yok et me yi par -
ça la ma mız, va rol ma, ül ke miz üze rin de öz gür ya şa ma yö nün de ira -
de mi zi kul lan ma ya kal kış ma mız, po li tik bir güç ol ma mız var dır.
Bi lin di ği gi bi sa vaş, özün de fark lı po li tik güç ler ara sın da ki bir ça -
tış ma dır. Kür dis tan’da sa vaş TC ile PKK ön der li ğin de ki Kür dis tan
hal kı ara sın da sür mek te dir. Ger çek li ği miz bu dur. An cak Türk sö -
mür ge ci li ği nin oluş tur du ğu hu kuk sis te mi ger çek li ği mi zi ka bul et -
me mek te, ört bas et mek te dir. Bu nok ta da da Türk dev le ti bü yük bir
çe liş ki ve çık ma zı ya şa mak ta dır. İçin de bu lun du ğu fi i li du rum bir
sa vaş du ru mu dur. Or du la rı nı Kür dis tan’a yığ mış, ida ri, as ke ri vb.

433
bir bü tün ola rak dev le ti özel sa va şa gö re ye ni den ör güt len dir miş tir.
- Böl ge va li li ği uy gu la ma sı nı bu “ye ni den ya pı lan ma”nın bir
ör ne ği ola rak gö re bi lir mi yiz?
- Do ğal ki öy le dir. Dev let geç miş te yap tı ğı giz li ka pak lı po li ti ka -
yı bu gün res mi bi çim de pra ti ğe dök müş, açı ğa vur muş tur. Bu nu ya -
par ken de oluş tur du ğu hu kuk sis te mi ne gö re Kürt ve Kür dis tan ger -
çe ği ni ka bul et me du ru mu yok tur. Dü zen le me ler ve ye ni den ya pı -
lan ma tü müy le Kürt hal kı nın ken di top rak la rı üze rin de ki ulu sal
baş kal dı rı sı nı boğ ma te me lin de ele alın mış ve alın mak ta dır. Ve biz -
ler için sa vaş esi ri sta tüsü TC’nin hu ku kun da bu bağ lam da yok tur.
Hu kuk ta ye ri yok tur, ama Kür dis tan’da, sa vaş alan la rın da, ce za ev -
le rin de va rız. İş te bu du rum, Türk hu kuk sis te mi nin meş ru lu ğu nu
or ta dan kal dır mak ta dır. Za ten TC’nin Kür dis tan’da ki var lı ğı, hak -
sız dır, gay ri-meş ru dur ve do la yı sıy la TC’nin çı kar la rı nı for mü le
eden hu kuk sis te mi için de ay nı şey söz ko nu su dur. Kür dis tan’da ki
gay ri-meş ru Türk hu kuk sis te mi, Türk ege men sı nıf la rı nın çı kar la -
rı na gö re “Mi sak-ı Mil li”yi esas ala rak oluş tu rul muş tur. Bu sis tem
için de de Kürt ve Kür dis tan’a ait olan hiç bir şe ye, hiç bir hak ka yer
yok tur. Yok say ma var dır ve bu ay nı za man da TC’nin en bü yük
çık ma zı dır. Bi zi ta nım la ya ma mak ta dır. Şim di ye ka dar söy le di ği
bel li dir; “bö lü cü” di yor. Sor mak ge re kir, ne yi bö lü yo ruz? TC’yi ve
Türk ulu su nu. İyi, ama TC tek dev let ve tek ulus sa bu nu böl mek is -
te ği miz ni çin ol sun? Ay rı dev let kur mak, va ta nı, mil le ti böl mek is -
te di ği miz söy le ni yor. Va tan, mil let bir se, ni ye bö lün sün, ni ye bö le -
lim? Böy le bir du rum da böl me is te ği söz ko nu su da hi ola maz. Ne
olur? Bu ül ke de dev rim he def le nir, ya ni ege men lik sis te mi par ça la -
nır, ege men bur ju va zi ala şa ğı edi lir, emek çi le rin ik ti da rı na gi di lir.
An cak çok is tis nai du rum lar da ül ke nin bö lün me si söz ko nu su olur.
Ör ne ğin Vi et nam’da, Ko re’de ol du ğu gi bi… Bu ül ke ler de ik ti dar
mü ca de le sin de iki gü cün bir bi ri ni al te de me di ği ve ül ke nin tü mün de
ik ti dar ol ma gü cü ne eriş me di ği, ki lit len me nok ta sın da zo run lu ola -
rak ül ke nin bö lün me si ya şan mak ta dır. De di ği miz gi bi bun lar ik ti -
dar mü ca de le si nin, ulus la ra ra sı ko şul la rın or ta ya çı kar dı ğı du rum -
lar dır. Ör ne ğin, Vi et nam’da dev rim ci le rin güç den ge si ni leh le ri ne

434
çe vir me sin den son ra dev rim olu yor ve ül ke ye ni den bir le şi yor.
Dev rim, ik ti dar için yo la çı kan la rın ül ke yi, ulu su böl me di ye bir çı -
kar la rı, stra te ji ve prog ram la rı ola maz, ol maz, ol ma mış tır da. Bu,
Türk dev le ti nin ve hu ku nu nun çık ma zı dır, ta ri hi çar pıt ma sı dır. Bi zi
va ta nı ve mil le ti böl mek le suç lu yor. Eğer böy ley se, ya ni bir hal kı
ve ül ke si ni böl me, par ça la ma söz ko nu suy sa; bu, dün ya, ta rih ve in -
san lık önün de bir suç du ru mu nu ta rif eder. Bir suç lu lu ğun ol du ğu
doğ ru dur, or ta da iş le miş, iş len me ye evam eden bir suç var dır. Bu
su çu iş le yen TC’nin ken di si dir. Di ğer sö mür ge ci dev let ler le amaç
bir li ği için de Kürt hal kı nı ve ül ke si Kür dis tan’ı bö lüp par ça la mış,
yut ma yı, yok et me yi önü ne koy muş tur. İş te bu suç lu dan he sap so -
rul ma sı, par ça lan mış bir hal kın ken di si ni, ül ke si ni kur tar ma ve bir -
leş tir me ye ça lış ma ça ba sı var dır. Ve bu sa va şım hak lı dır, meş ru dur.
Türk ege men lik sis te mi nin so nu na ka dar hak sız, çağ dı şı, gay ri
meş ru lu ğu na kar şı, so nu na ka dar hak lı, ça ğın ge re ği ve meş ru bir
sa vaş… Bu hak lı lı ğı, sö mür ge le rin, ezi len halk la rın ba ğım sız lık ve
öz gür lük için si la ha sa rıl ma sı nı em per ya list, bur ju va dün ya sı nın
ağır lık ta ol du ğu BM bi le meş ru ka bul et mek te, bu yön de ka rar lar
al mak ta dır. Ulus la rın ken di ka de ri ni ta yin hak kı em per ya list ge ri ci
güç ler içi ni bo şalt sa lar da, her ke sin tüm ulus la ra ra sı plat form lar da
ka bul et ti ği, sa vun du ğu ye ga ne meş ru hak lar dan bi ri dir. Ger çek li ği -
miz den yo la çı ka rak; “bi ze sa vaş esi ri sta tüsü uy gu lan sın” de mek -
te son de re ce hak lı yız. Çünkü ger çek li ği mi zi tam da bu statü kar şı -
la mak ta dır. Or ta da bir sa vaş var sa –ki ken di le ri de bu nu iti raf et -
mek zo run da ka lı yor lar– bu ra da ge çer li olan ta raf lar açı sın dan sa -
vaş esi ri sta tü sü dür. TC’yle ara mız da sü ren sa vaş bir iç sa vaş da de -
ğil dir. Kal dı ki iç sa vaş lar da bi le sa vaş esi ri sta tüsü gün de me gi rer.
Bi zim ki ise; bir hal kın ya ban cı, iş gal ci bir gü ce kar şı ge liş tir di ği
ba ğım sız lık ve öz gür lük sa va şı dır. Dev let ler hu ku ku nun, ulus la ra -
ra sı söz leş me le rin il gi li mad de ve il ke le ri nin bu nok ta da iş le til me si
ka dar do ğal bir şey yok tur.
- “Dev le tin ya sa la rı nın bi zi ta nı ma ma sı, hu ku ki ola rak ye ri mi -
zin be lir len me me si ger çek li ği mi zi or ta dan kal dır maz” di yor sun…
- TC’nin Kür dis tan’da ki var lı ğı nı, hak sız, gay ri meş ru gö rü yo ruz.

435
Ve so nu na ka dar meş ru bir ze min de yiz. Gay ri meş ru, suç lu bir ege -
men lik sis te mi nin hu ku ku da ta nın maz, o da gay ri meş ru dur. TC’nin
ken di si so nu na ka dar suç lu lu ğu ya şa dı ğı için bi zi “suç lu” ilan ede -
mez, yar gı la ya maz. Ül ke si nin ba ğım sız lı ğı ve öz gürlüğü için sa vaş -
mak suç de ğil dir. Ter si ne ses siz kal mak, esir ve kö le bir halk du ru -
mun da ka lıp bo yun eğ mek, sa vaş ma mak suç tur. İn san lık, ül ke si nin
ve hal kı nın ba ğım sız lı ğı için sa va şan la rı de ğil, sa vaş ma yan la rı suç -
lar. İn san lık, böy le hak lı bir sa va şı yü rü ten le ri de ğil, bu sa vaş çı la rın
kar şı sı na di ki len ve on la rı sa vaş mak zo run da bı ra kan güç le ri, sö -
mür ge ci le ri suç lar. Bu hep böy le ol muş tur. Ve biz, bu gün hal kı mı -
za, in san lı ğa kar şı suç lu du ru ma düş me mek için, sö mür ge ci Türk
ege men lik sis te miy le sa va şa gir mek zo run da yız ve gir mi şiz… Ba -
ğım sız lık ve öz gürlüğü, in san laş ma yı sa vun mak, kö le li ği red det -
mek suç ka te go ri si ne gir mez ve hiç bir bur ju va hu kuk sis te mi de
bu nu ya sa la rı na suç ola rak al ma cü re ti ni gös te re bil miş de ğil dir. Ay -
rı bir ül ke yiz, ay rı bir hal kız, ken di ka de ri mi zi be lir le mek hak kı -
mız dır ve bu hak kı mı zı kul la nı yo ruz, bu hak kı mı zın ya şa ma geç -
me si nin kar şı sı na di ki len ler le sa vaş için de yiz. Öz gür, ba ğım sız
dev le ti mi zi oluş tur mak is ti yo ruz. TC’nin bö lü cü lük suç la ma la rı,
ken di suç lu lu ğu nu göz ler den sak la ma, kı lıf uy dur ma yay ga ra la rın -
dan baş ka bir şey de ğil dir… TC’nin gü nü mü ze ka dar yap tı ğı, ta ri hi
ters yüz et me, ger çek le ri giz le me, ca na var lı ğı nı, vah şe ti ni ma sum
ve meş ru gös ter me dir. Hak lı ya şam mü ca de le si ve ren hal kı mı zı ve
tem sil ci le ri ni ise, suç lu, ka til, te rö rist, eş ki ya vb. gös ter me dir. Ar tık
ger çek le ri, ta ri hi da ha faz la ters yüz et me si ne izin ve ril me ye cek tir.
En bü yük suç lu ken di si dir ve bu nun he sa bı nın so rul ma sı sü re ci ya -
şa nı yor… Kı sa ca vur gu la ya cak olur sak, iki güç ara sın da bir sa vaş
ha li ya şan mak ta dır. Biz bu ra da yız, sa vaş tı ğı mız için bu ra da yız ve
va rız. TC’nin Kür dis tan’da ki var lı ğı suç tur, gay ri meş ru dur. Ve
TC’nin bi zi ya sa la rı na gö re ül ke miz de yar gı la ma yet ki si ve hak kı
yok tur. Ül ke si nin ba ğım sız lı ğı ve öz gürlüğü için sa vaş tı di ye öz -
gür lük sa vaş çı la rı suç la na maz! Sa vaş çı la rın sa vaş su çu iş le me si du -
ru mun da bu suç la rın dan yar gı lan ma la rı söz ko nu su ola bi lir. An cak
sa vaş çı lar suç suz sta tü de, sa va şın so nu na ve ya ola sı bir mü da de le

436
du ru mu na ka dar el de tu tu lur. So nuç ola rak ger çek li ği miz sa vaş esi -
ri du ru mu dur. TC’nin hu kuk sis te min de ka bul edil mez se de –ki bu,
bi linç li ya pı lı yor– hu ku ki du ru mu mu za denk dü şen ve ya onu kar şı -
la yan bu dur. Ce za ev le rin de ve mah ke me ler de sa vaş esi ri ka bul
edil mek le bir lik te sa vaş ku ral la rı na denk dü şen bir hu kuk man tı ğıy -
la tu tul mu şuz dur, yar gı lan mı şız dır. Fa kat TC öy le den ge siz ve iki -
yüz lü dür ki, bu alan da bi le hiç bir ku ral ve sı nır ta nı ma mış tır.
- “Sa vaş esi ri sta tü sü” ko nu sun da ki be lir le me, özel lik le
1984’ten son ra ki sü reç açı sın dan da ha da ya kı cı bir so run ola rak
or ta ya çı kı yor di ye bi lir mi yiz? İşin bu bo yu tu na da kı sa ca de ği nir
mi si niz?
- Di yar ba kır Zin da nı’nın öne mi ni or ta ya koy duk. O alan da Kür -
dis tan hal kı na yö nel til miş üst bo yut ta bir im ha nın, yok et me nin,
sal dı rı nın bi le sa vaş esi ri ta nı mı nın öz gü lü müz de içi ni dol dur ma ya
ye ter de ar tar. Di ğer ta raf tan mad di bir güç ola rak or ta ya çı kı şı -
mız dan gü nü mü ze ka dar sal dı rı ya uğ ra dık, sa vaş için de ol duk. TC
ile ara mız da ta rih sel bir he sap laş ma söz ko nu su. Bun la rın ya nın da
de di ği niz gi bi, bir 1984 15 Ağus tos ge ril la atı lı mı var ve ar tık
TC’ye kar şı as ke ri cep he den de fi i li bir sa vaş ge liş ti ril miş tir.
TC’nin de bi ze kar şı ge liş tir di ği, özel bir bi çim de do na tıp yet kin -
leş tir di ği, en seç kin or du bir lik le riy le sür dürdüğü özel bir sa vaş
var. Ve bu bir lik le ri ni Kür dis tan’a yığ ma sı, ajan, ko ru cu, özel tim,
özel ko lor du, sö mür ge va li si vb. şek lin de ör güt len dir me si var. Bin -
ler ce in sa nın sür gü ne, gö çe ta bi tu tul ma sı, ül ke nin ya kı lıp yı kıl ma -
sı var. Res mi dü zey de ka bul edil mez se de dev let bu gün fi i len bir
sa va şı ya şa mak ta dır. Ve ken di si ni bu na gö re ko num lan dır mak ta dır.
Ge ne ral le ri, ge nel kur ma yı da ar tık bir sa vaş du ru mu nu, ge ril la sa -
va şı nı te laf fuz eder ol muş lar dır. De di ği miz gi bi, TC en bü yük çık -
ma zı nı ve çe liş ki si ni ya şa mak ta dır. Res men Kür dis tan’da ki sa va şı
ka bul et mez se de, “eş kı ya, bö lü cü” de se de, fi i len, ka pa lı ka pı lar
ar dın da, dev le tin zir ve le rin de ko nu şu lan bu. Ara lık sız ka rar al ma -
lar, ye nil gi den kur tul ma ça ba la rı, ara yış la rı sür mek te dir. Unu tul -
ma ma lı ki, em per ya list-sö mür ge ci güç ler ba ğım sız lık mü ca de le si
ve ren güç le re hep “hay dut, eş kı ya” ya kış tır ma la rın da bu lun muş -

437
lar dır. ABD, Vi et nam hal kı na ve ön cü le ri ne ha in ve hay dut ya kış -
tır ma sın da bu lun ma dı mı? TC’nin ki de öy le… Fi i len yü rü tü len,
güç le ri ni ona gö re ko num lan dır ma la rı nın ya nın da, Türk ge nel kur -
ma yı nın ar tık sa va şı res men ka bul ve ilan et me si de ya şan dı. Ge -
nel kur may Baş ka nı Ne cip To rum tay’ın, “biz de çe şit li alan lar da
uzun va de li ön lem le ri miz ve pro je le ri miz ya nın da, ön ce lik le si la ha
kar şı si lah kul lan mak zo run da yız… Mil li var lı ğı mı za ve bü tün lü -
ğü mü ze si lah çe ken ve onun ya nın da bi le rek ve ya is te ye rek yer
alan ve des tek le yen kim se le ri düş man ka bul et mek ve ona gö re ge -
rek li et kin ted bir le ri al mak tan baş ka se çe nek bu lun ma dı ğı”nı (18
Ağus tos 1989) söy le me si, yal nız ge ril la nın de ğil, ar tık onun için -
den çık tı ğı hal kın sa va şa ka tıl dı ğı nı da giz le ye mez ol ma sı, açık tan
düş man ve sa vaş ilan et me si var dır. TCK’nin 125. mad de sin den
yar gı lan ma mız ve bun la rın sa vaş du ru mu nu açık la ma sı, sa vaş esi ri
ta nı mı nın içi ni dol dur ma ya faz la sıy la ye ter. Şu çok çar pı cı dır:
Dev le tin şo ve niz mi hal ka ta şır ma da al dı ğı bir me sa fe var dır ve an -
ti-PKK’ci li ği yıl lar dır iş li yor. Bel li çev re le ri et ki le me ve ya dev le -
tin mü ca de le mi ze olum lu yak la şan la ra hı şım la yö nel me si, sa vaş
du ru mu na gö re dav ran ma sı en sı ra dan olay la ra bi le gi de rek si ni -
yor. 1989 Tem muz-Ağus tos aç lık grev le ri ya şan dı. Es ki şe hir’de
ya şa nan lar, Ay dın’a sür gün ve ya pı lan lar bi li ni yor. Bu ce za ev le rin -
de PKK’li le rin yo ğun ol ma sı, di re ni şin bel ke mi ği ni oluş tur ma sı
dev le tin in ti kam cı lı ğı nı, ki ni ni kus ma sı nı ge tir di. Olu şan ka mu o -
yu nu et ki siz kıl mak, PKK’yi yal nız laş tı rıp di re ni şi da ha ra hat kır -
mak için bu sa vaş du ru mu nu kul lan dı ğı na ta nık olu yo ruz. Şö ve -
nizm ve an ti-PKK’ci li ği kul lan ma ya, di ğer çev re le rin et ki siz leş ti -
ril me si için Ada let Ba ka nı açık tan di re nen le rin PKK’li, ey le min
amaç lı ol du ğu nu vb. söy le miş tir. Esas he de fin PKK ol du ğu nu gös -
te ril miş ve ce za ev le rin de PKK’ye fark lı yak la şıl dı ğı, fark lı gö -
rüldüğü is ten mez se de açı ğa vu rul muş tur, iti raf edil miş tir.
- Si zi an lı yo rum… Di ler se niz “sa vaş esi ri” kav ra mı nın ter mi -
no lo ji de ki ye ri ni ve ne an la ma gel di ği ni ir de le ye rek, “sa vaş esi ri”
ka bul edil me is te mi ni zi ter mi no lo ji de ki ye ri ba kı mın dan de ğer len -
di re lim… Bu ko nu da ne ler söy ler si niz?

438
- An la tık la rı mız bu ta le bi mi zin ter mi no lo ji de ki ye ri ni de içe ri -
yor du. “Sa vaş esi ri” ta nı mı ulus la ra ra sı li te ra tür de, ül ke ler ara sın -
da çı ka cak olan top ye kün bir sa vaş ta, iki ül ke ara sın da çı kan bir
sa vaş ta, bir ül ke ta ra fın dan iş ga le, sal dı rı ya uğ ra mış ül ke ve ulus
üye le ri ara sın da, ya da bir ül ke için de olup da, ulu sal bir ta lep le ül -
ke yö ne ti mi ne kar şı bir si lah lı baş kal dı rı da, si lah lı baş kal dı rı da, si -
lah lı ta raf lar ara sın da or ta ya çı kan bir iliş ki tar zı olu yor. Bi zim an -
la dı ğı mız bu dur. Sa vaş esi ri ta nı mı da ha çok bu tür den sa vaş lar
için kul la nı lı yor, ama özü iti ba riy le sa vaş esir li ği bir sa va şı içer di -
ği ne gö re; pe ka la bir iç sa vaş da sa vaş esi ri iliş ki si ni ge rek li kı lar.
Ama bil di ği miz ka da rıy la iç sa vaş dev let ler ce res mi ola rak ulus la -
ra ra sı hu kuk çev re le rin ce anıl mış de ğil dir. Bu na ya na şıl ma mak ta -
dır. İç sa vaş ta da ta raf lar dan bi ri ka bul et se de et mez se de bir sa vaş
ya şan dı ğı ger çe ği ni na sıl yad sı ya bi lir? Ve bu ka te go ri de de ğer len -
di ril me si ge re kir di yo ruz.
- Pe ki bu is te mi ni zin Ce nev re Söz leş me si’nde ki ye ri siz ce ne dir?
- Du ru mu mu zu, va ro la nı or ta ya koy duk. Bir hal kı or ta dan kal -
dır ma, bir ül ke yi ta lan edip ken di ne kat ma var. TC’nin Kür dis tan
hal kı na kar şı yü rüttüğü bü yük bir sa vaş söz ko nu su. Bu im ha, yok
et me sa va şı na kar şı ge liş tir di ği miz va rol ma, öz gür ol ma çı kı şı ve
sa va şı ya şa nı yor. Bu her türlü hu ku ki çer çe ve nin üs tün de ya şa nan
bir ger çek. TC ya sa la rın da va rol sa da ol maz sa da, hu ku ki öl çü le ri -
ne uy sa da uy maz sa da, or ta da ilan edil miş bir sa vaş ol sa da ol -
maz sa da –ki ar tık ilan edil miş tir– işin özün de ya şa nan bir ulu sun
va rol ma sı, ayak ta kal ma sı, öz gür ve ba ğım sız ge le ce ği ni kur ma -
sıy la yo kol ma sı ara sın da sü rüp gi den ger çek ve fi i li bir sa vaş var -
dır. Ama bu du ru mun va ro lan ve ba zı ül ke ler ce ka bul edi len ulus -
la ra ra sı hu kuk ku ral la rın da, Ce nev re Söz leş me si’nde de açık la ma -
sı nı bul du ğu nu ay rı ca vur gu la ya lım.
- Tam ola rak Ce nev re Söz leş me si’nde ne de ni yor?
- Ce nev re söz leş me si nin tü mü nün ye ter li gö rü lüp gö rül me me si
ay rı bir ko nu… An cak söz leş me ken din ce sa vaş esir le ri nin hak la rı -
nın dü zen len me si ni, kim le rin bu hak lar dan ya rar la na bi le ce ği nin ta -
nım lan ma sı nı içe ri yor. Du ru mu muz bu ra da be lir le nen ta nım la ma la -

439
ra uyu yor, ya ni sa vaş esi ri sta tü sün de ol du ğu mu zun ifa de si var dır.
Söz leş me nin “Umu mi Hü küm ler” baş lı ğı al tın da sı ra la nan 2-3-4
mad de le ri fi i li du ru mu mu zu da ta nım la ya cak öge ve hü küm le re yer
ver mek te dir. 2. mad de söz leş me ye ta raf ol ma yan dev le tin po zis -
yon dan, 3. mad de salt sa va şa ta raf dev let ler den de ğil, doğ ru dan bir
dev let için de ki si lah lı baş kal dı rı dan sö ze di yor. 4. mad de, sa vaş esi -
ri nin ta nı mı nı ya pı yor ve kim le rin bu ta nım da yer ala bi le ce ğin den
sö ze di yor. Be lirt ti ği miz gi bi ko nu mu muz bu ta nı ma uy mak ta.
- Sö zünü et ti ği niz 4. mad de ne di yor?
- As lın da mad de nin ken di si ol duk ça uzun ve an cak hu kuk çu bi -
ri nin çö ze bi le ce ği içe ri ğe sa hip. Bu ba kım dan mad de nin tü münü
de ğil de, il gi li bö lü mün den ba zı kı sım la rı ala lım: 4. mad de nin A
fık ra sı nın 2. ben di şöy le dir: “Teş ki lat lı mu ka ve met ha re ket le ri ne
iş ti rak eden ler de da hil ol mak üze re, iti la fa da hil bir ta raf ta olup,
ken di ül ke le ri iş gal al tın da ol sa da hi, o ül ke nin dı şın da ve ya için -
de fa a li yet te bu lu nan di ğer mi lis men sup la rıy la gö nüllü bir lik ler
men sup la rı; şu ka dar ki mez kür teş ki lat lı mu ka ve met de da hil ol -
mak üze re bu mi lis le rin ve ya gö nüllü bir lik le rin aşa ğı da ki şart la ra
ha iz bu lun ma la rı la zım dır:
a) Baş la rın da ma dum la rın dan me sul bir şa hıs bu lun ma sı; b)
sa bit uzak tan se çi le bi lir bir ala met le ri bu lun ma sı; c) açık ça si lah
ta şı ma la rı; d) ha re ket le rin de harp ka nun la rıy la adet le ri ne ri a yet
et me le ri” vb. Ay rı ca 3. bent te ve B fık ra sı nın 1. ben di de bu na
ben zer şey le ri söy le mek te dir. Bi raz hu kuk di lin den an la yan bi ri,
ha re ke ti mi zin ya kın ta ri hi nin, gü nü müz ve ge le cek te bu hü küm le -
re uy gun özel lik ler ta şı dı ğı nı gö re cek tir. Şu nu da be lir te lim: TC bu
söz leş me ye im za koy ma mış tır. Ama bu ora da ge çer li olan ku ral la -
rın uy gu lan ma sı nı, uy ma so rum lu lu ğu nu or ta dan kal dır maz. Söz -
leş me de bu na atıf lar da var dır. Şöy le: Söz leş me ye ta raf olup ba ğıt -
ta bu lu nan lar var dır, bu lun ma yan lar var dır. Söz leş me ye ta raf olan -
lar la ol ma yan lar ara sın da bir ay rım gö zel til miş tir. Ama bu ay rım -
lar öze iliş kin de ğil dir. Ba ğıt ta raf lar ara sın da ol ma sı ge re ken iliş ki
ile inil ti li bi çim sel ay rım lar dır. Söz leş me ye ta raf ol sun, ya da ol -
ma sın ta raf lar ara sın da bir sa vaş du ru mu söz ko nu su ol du ğun da,

440
sa vaş esi ri ba zın da or ta ya çı kan so mut du rum lar için yü küm lü lük -
ler de bir ay rım yok tur, ola maz. Ta raf lar söz leş me ye ta raf olan ül -
ke ler içe ri sin den ha mi ta yin ede bi lir ve bu şe kil de sa vaş esi ri yü -
küm lü lük le ri nin ge re ği ye ri ne ge ti ri le bi lir…
- Ne de mek is te di ği ni zi bi raz da ha so mut bil gi ler le açık la ya maz
mı sı nız?
- Türk ege men lik sis te mi ka bul et se de et me se de du ru mu muz
söz leş me nin hü küm le ri ne uy mak ta dır ve ulus la ra ra sı söz leş me ler -
de ki ye ri de bu dur. An cak TC bi li nen in kar cı lı ğı nı sür dür mek te dir.
Bu res mi dev let po li ti ka sı dır. Kürt ve Kür dis tan yok tur, öy ley se
onun sa vaş çı la rı, hak kı, hu ku ku da yok tur!.. Bu nun var lı ğı nın ka -
bul edil me si, dev le tin res mi ide o lo ji ve tüm ya pı sı nın de ğiş me si,
ça tır da ma sı an la mı na ge le cek tir. Çünkü bun lar ba sit dü zen le me ler -
le ge çiş ti ri le cek şey ler de ğil. TC şim di ye ka dar bu du ru mu Kür dis -
tan hal kı nın ör güt süzlüğü, ses siz li ği sa ye sin de ida re edip ge çiş ti re -
bil di. Ulus la ra ra sı plat form lar da bu nun ra hat lı ğı nı ya şa dı. Ama bu -
gün bu ses siz lik aşıl mış tır. Hal kı mız bir baş kal dı rı için de dir. Kür -
dis tan hal kı ses siz li ği par ça la mış ve dün ya ka mu o yu nu nun, de ği -
şik ku rum la rın gün de mi ne gir miş tir. TC es ki ra hat lı ğı nı bu la ma -
mak ta dır. “Bir avuç te rö rist, eş kı ya” vb. de se de ar tık bu işi faz la
sür dü rüp ida re ede bi le cek du rum da de ğil dir. Kür dis tan so ru nu on -
la rın ira de si dı şın da, mü ca de le miz de, ulus la ra ra sı alan da ken di si ni
ko nuş tu ru yor ve dev let fi i len bu sa va şı ka bul len me nok ta sı na ka -
dar sü rük len miş… TC, so ru nun ulus la ra ra sı plat for ma gel me si ni,
meş ru laş ma sı nı is te mi yor, ta ham mül süz dav ra nı yor. Ama onun bu
ko nu da ki tu tu mu nun ne ol du ğu, na sıl ol du ğu bir an lam da bi zi il gi -
len dir mi yor. Or ta da va ro lan ger çek ler, ül ke miz, hal kı mız bi zi il gi -
len di ri yor. TC’nin ka tı ke ma list ide o lo ji ve in kar po li ti ka la rı nı ter -
ket me dik çe bi zim le olan sa va şı res men ka bul et me ye ce ği ni bi li yo -
ruz. Bu bağ lam da sa vaş esi ri ol ma du ru mu mu zu da elin den gel di -
ğin ce ka bul et me ye cek tir, so nu na ka dar di re ne cek tir. Onun ka bul
et me me si, bu hak la rı uy gu la ma ma sı ger çek li ği or ta dan kal dı ra -
maz. Her şe ye ve her gü ce rağ men ulu sal kur tu luş sa va şı mız sü rü -
yor. Bo yut lan dık ça, ken di si ni ka bul et ti rip TC’ye da yat tık ça, ona

441
pa ra lel ola rak sa vaş esi ri is te mi miz de ken di si ni da ya ta cak tır. Bu
ka bul len me onun so nu ol sa bi le böy le bir ro ta iz le ye cek tir.
- Sol si ya si hü kümlü sta tüsü ta le bi ni vur gu la ma ma nok ta sın da ki
tu tu mu nu zu açık la ma dın.
- Ger çek li ği mi ze denk dü şen, sol si ya si hü kümlü sta tüsü de ğil,
sa vaş esir li ği sta tü sü dür. Sol si ya si tu tuk lu ve ya hü kümlü gü nü -
müz de he men he men tüm güç ler ce te laf fuz edi lir ol muş tur. Ve as -
lın da Türk so lu açı sın dan ger çek olan da bu dur. Sı nıf sal, si ya sal
mü ca de le nin için de olan in san la rın bin ler ce si ce za ev le ri ne tı kıl mış -
tır. Bun lar ad li tu tuk lu ve ya hü kümlü ola rak gö rü le mez, gös te ri le -
mez ler. Ki, özün de dev let de öy le ele al mı yor. Bir sı nı fın ege men li -
ği ni te sis et me ola yı için de de ğer len dir mek te, yar gı la ma yı da ona
gö re yap mak ta dır. Ama si ya si tu tuk lu ve hü kümlü ol gu su nu res mi,
hu ku ki dü zey de ka bul eder se, onu meş ru gö rür se hak la ra yak la şı -
mın da fark lı ol mak zo run lu lu ğu ken di si ni da ya ta cak tır. Bu du rum
ege men le rin çı ka rı na ol ma dı ğın dan te rö rist, anar şist vb. hi ka ye le -
riy le kit le le ri oya la ma ya, ken di zor ba lı ğı nı meş ru laş tır ma ya ça lı şı -
yor. Ege men le rin ka bul edip et me me si ob jek tif du ru mu or ta dan
kal dır maz. Si ya si tut sak la rın du ru mu bu dur ve sa va şım bu çer çe ve -
de yü rü tül me li dir. Ob jek tif du ru mun fark lı lı ğı pra tik te ifa de si ni za -
ten bul muş tur. Dev le tin ki şi lik siz leş tir me, tes lim al ma yo ğun ça ba -
la rı na rağ men ve ri len mü ca de le ve di re niş ler, ce za ev le rin de si ya si
tut sak la rın ad li tu tuk lu ve hü küm lü ler den çok fark lı ol du ğu nu ve
ay rı sta tü ler de bu lun duk la rı nı or ta ya çı kar mış tır. An cak TC bu nu
res men ka bul len miş, tü zük ve ya sa la ra ge çir miş de ğil dir. İçi ne sin -
di re me mek le bir lik te ya ra tı lan ka mu o yu des te ği, di re niş po tan si ye li
bu fi i li du ru mu do ğur muş ve ha li ha zır da da ko ru mak ta dır.
- Si zin esas ta le bi niz “sa vaş esir li ği”nin ka bul edil me si ger çe ği
dı şın da, ce za ev le rin de her ge çen gün da ha da ar tan ni cel ve ni tel gü -
cü nüz gö zö nü ne alı nır sa, içer de ki dev rim ci de mok rat la rın yü rüttüğü
ve bir ta lep ola rak ön le ri ne koy du ğu sol si ya si tu tuk lu ve hü kümlü ol -
ma uğ ra şı sın da du yar sız kal ma ya ca ğı nı zı söy le ye bi lir mi yiz?
- Kuş ku suz ki, bu ko nu da sol si ya si tu tuk lu ve hü kümlü is tem le -
ri nin re ji me ka bul et ti ril me si yönlü ça ba la rı hak lı, ye rin de ve doğ ru

442
gör dü ğü müz den do la yı des tek le ye ce ğiz. Bu amaç için yük sel ti le cek
her ça ba il gi ve des te ği mi zi gö re cek tir. Şu nu da vur gu la ya lım; ce -
za e vi di re niş le rin de dev let yet ki li le ri nin PKK’nin sa vaş esir li ği ni
gün de me ge tir di ği ni, is tem le ri nin si ya si, “mak sat lı” ol du ğu nu söy -
le ye rek di re niş le ri ve PKK’yi tec rit edip boğ mak, ka za nım la rın üs -
tü ne otur mak is ti yor. Ta bii ki, bu bi zim is te mi miz; po li tik bir sa va -
şım söz ko nu su ve dev le tin de yap tı ğı bu dur. Ya ni on lar da amaç sız
ya sak la ma la ra, bas kı la ra git mi yor lar. An cak bi zim bu aşa ma da sa -
vaş esir li ği ni is tem le ri mi zin ba şı na al ma, öne çı ka rıp esas güç le ri -
mi zi bu doğ rul tu da ha re ke te ge çir me miz söz ko nu su de ğil. Bu nu sa -
va şı mı mı zın ulu sal, ulus la ra ra sı alan da kay de di len ge liş me le ri ne
gö re sü re ce ya ya rak so nuç al ma ya gi de ce ğiz.
- Ce nev re Söz leş me si hü küm le rin de sa vaş çı yı esir alan dev let,
ya da hü kü met ler kar şı sın da, inanç ve il ke ler yö nün den ol sun,
ken di ta ra fın da ki ha mi yet ki ve rüt be ler yö nün den ol sun, ko run -
ma ya yö ne lik gü ven ce ler söz ko nu su dur. Bu son söz le ri niz den
aca ba bu is te mi ile ri sür mek te ko run ma ge rek si ni mi, ara yı şı ol -
du ğu dü şü nü le bi lir mi?
- Ta le bi miz ger çek li ği mi ze uy du ğu, di le ge tir di ği, kar şı lı ğı nı
ver di ği için ko yu yo ruz. Di ğer un sur lar bun dan son ra ge lir. Ta bii
ki, bü tün ku ral lar, hu kuk ve ya sa lar, ta lep ler ih ti yaç tan do ğar.
Bun la rın amaç la rı olur. Sa vaş için de de olun sa in san la rın en baş -
ta fi zi ki var lı ğı nı, te mel in sa ni hak la rı nı ko ru ma sı, gö zet me si ge -
re kir. Bun lar ih lal edil di ğin den dir ki, bu nu gö ze ten ulu sal ve
ulus la ra ra sı hu kuk ve ku ral la ra ih ti yaç duy muş tur. Sa vaş ola yı,
kar şı ta ra fı fi zi ki ola rak tüm den yok et mek de ğil dir. Amaç onu
yen mek, saf dı şı et mek, ka zan mak tır. Öl dür mek bu amaç için kul -
la nı lan bir araç tır. Eğer kar şı ta ra fın sa vaş çı gücü, as ker le ri sa vaş
dı şı kal mış, eli ne esir ola rak düş müş se, on lar ar tık or ta dan kal dı -
rıl ma sı ge re ken in san lar ol mak tan çı kar lar. Ve o bir in san dır,
onun gö ze ti le rek var lı ğı nı, te mel hak la rı nı ko ru ma sı için ge rek li
ola nak ve ko şul lar ya ra tıl ma lı dır. An cak pra tik te bu ya pıl ma dı -
ğın dan, sa vaş esir le ri ne kötü dav ra nıl dı ğı, hat ta öl dü rüldüğü gi bi
du rum lar çok yay gın ol du ğun dan bü tün bu ih lal le rin or ta dan kal -

443
dı rıl ma sı, ba zı gü ven ce le rin sağ lan ma sı için Ce nev re Söz leş me si
gi bi gü ven ce ler ve hak lar ge ti ril miş, ba ğıt lan mış tır. Esa sın da bu
da her şey de ğil dir. Tür ki ye’ye ba ka lım; ulus la ra ra sı söz leş me le -
re, in san hak la rıy la il gi li tüm ba ğıt la rın he men hep si ne im za at -
mış tır. Tür ki ye’de iş ken ce nin dev let po li ti ka sı ol du ğu, sis tem li
ola rak uy gu lan dı ğı da bir ger çek tir. Yüz bin ler ce in san iş ken ce -
ler den ge çi ril mek te, kur şu na di zil mek te, top ra ğın dan ye rin den
yur dun dan sü rül mek te dir. Yi ne TC’nin ya sa la rı na gö re; tu tuk lu -
nun can gü ven li ği dev le tin, ya sa la rın gü ven ce si al tın da dır. Ya şa -
ma bak tı ğı mız da –ki ken di miz yıl lar dır bu nu ya şı yo ruz– ce za ev -
le rin de yo ğun, sis tem li iş ken ce ler, öl dür me ler dev let çe ya pıl mak -
ta, ya ni tu tuk lu nun can gü ven li ği dev let eliy le or ta dan kal dı rıl -
mak ta dır. Ba şın dan be ri tüm vah şi li ği ni or ta ya koy du ğu muz ve
da ha da ko ya ca ğı mız Di yar ba kır Zin da nı, bu nun en bü yük ör ne -
ği dir. De di ği miz gi bi bu söz leş me le rin ol ma sı, im za lan ma sı her
şey de ğil dir. An cak bun la rın uzun yıl lar in san lı ğın ver di ği bir
mü ca de le nin ürünü ol du ğu nu ka bul et mek ge re kir. Ve ya rın Kür -
dis tan’da bu gün den çok da ha faz la on bin ler ce in san esir kamp la -
rı na top la tı la cak tır. (Türk ege men lik sis te mi bu nu ya pa bi le cek
vah şi lik te ve yır tı cı lık ta dır. Ta rih onun böy le dav ra nış la rıy la do -
lu dur.) Bu in san la rın ya şa ma hak la rı var dır ve bu nun sa vaş çı sı
ola ca ğız. Bu söz leş me ler de, ya sa lar da ol sun ol ma sın, böy le ya -
pa ca ğız. Ama bu söz leş me ler den do ğan hak la rın, gü ven ce le rin
bi ze uy gu lan ma sı nı da is te riz. Do ğal ola rak bu nun mü ca de le si
için de de olu ruz. Ta le bi miz; ulu sal kur tu luş sa va şı mı zın ger çek li -
ğin den kay nak lan mak ta dır. İs te mi miz esas ola rak bu amaç için -
dir. Ka bul edil me si, sa va şı mı za, onun ulus la ra ra sı alan da meş ru -
laş ma sı na ve ye ni mev zi ler ka zan ma sı na hiz met ede cek tir.
- Bir sa vaş için de ol du ğu nu zu söy lü yor su nuz ve sa vaş esir li ği
sta tü sünü is ti yor su nuz. Yü rü tü len bu fi i li sa vaş ta siz ay nı ta le bi sa -
vaş tı ğı nız güç için uy gu lu yor mu su nuz?
- Sa va şan bir ta raf ola rak TC bu ko nu da her ne ka dar hiç bir ku -
ral ve ölçü ta nı mı yor sa da, biz ken di yö net me lik ve tü zük ku ral la -
rı mı za bağ lı ola rak ele ge çir di ği miz ve ya bi ze sı ğı nan düş man as -

444
ker le ri ne kar şı, he nüz tam ol ma sa bi le, sa vaş esi ri sta tüsü uy gu la -
mak ta yız. On la ra iş ken ce yap ma yız, onu bir in san ola rak eli miz de
tu tar, te mel in sa ni hak la rın dan ya rar lan dı rı rız. Öy le ina nı yo rum ki;
PKK önü müz de ki sü reç te bu ko nu da da ha da net ola cak ve elin de -
ki esir le ri TC’nin tu tu mu na gö re de ğer len di re cek tir.
- Na sıl de ğer len di re cek tir?
- On la rı sa lı ve rip ver me me miz vb. TC’nin tav rı na bağ lı ola cak -
tır.
“Öl me den me za ra koy du lar be ni”
mıs ra sı yü zün den Ça nak ka le mar şı ya sak lan dı
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ya şa mın en kü çük bir anı na bi -
le sı zan “her tu tuk lu as ker dir” man tı ğı tu tuk lu lar üze rin de na sıl
yan sı yor du? Bu ko nu yu bi raz da ha so mut laş tı ra bi lir mi yiz?
- Bir bü tün ola rak ya şa mın dol du rul du ğu nu, zul mün ken di ni sü -
rek li ye ni den üre te rek duy gu da, dü şün ce de, inanç ta, fi zi ki var lık
ko şul la rı nın sür dü rül me sin de ve da ha bir çok ko nu da her şe yin iş -
ken ce ve vah şet le tu tuk lu aley hin de kul la nıl dı ğı nı açık la dık. Tab lo
çi zil di ği için, uy gu la ma la rı tek tek ele al mı yo ruz. Sa bah tan ak şa -
ma, ak şam dan sa ba ha ka dar tu tuk lu ya ait tek bir sa ni ye nin ol ma yı -
şı, tu tuk lu nun; “be nim dir, is te di ğim gi bi de ğer len di re bi le ce ğim”
de di ği bir da ki ka lık za ma nın, bir ka rış lık ye ri nin ol ma yı şı, ha va yı
bi le öz gür ve ser best çe so lu ya ma yı şıy la yüz yü ze yiz. Ve bu şe kil de
ya şa ma sin di ril miş bü tün lüklü bir za man gas bı var. 24 sa a tin prog -
ram lan dı ğı bir or tam da yız. Ya şam in sa nın hak kı dır. En kut sal hak,
ya şa ma hak kı dır. Ba kı yo ruz tu tuk lu nun ya şa mı bir suç lu luk ara cı -
na dö nüş tü rü lü yor. İnanç la rı na iha net et tir mek için ya şa mı kar şı sı -
na bir vu ruş, bir si lah ola rak çı ka rı lı yor. En kut sal hak olan ya şa -
mın, in sa nın ken di si ne kar şı bir düş man ola rak çı ka rıl ma sı Di yar -
ba kır’da ki zul mün bo yu tu nun ne den li de rin ol du ğu nun ifa de si dir.
- Na za ri eği tim ko nu su na gi rer sek, Di yar ba kır As ke ri Ce za e -
vi’nde bu olay na sıl ger çek leş ti, na sıl ya pı lı yor du, ya şa nan lar ne -
ler dir?

445
- “Eği tim” ola rak ele al dı ğı mız bu ko nu ya eği tim de me mek ge -
rek. Eği tim, bi lin me yen şey ler hak kın da bi len le rin bir şey ler öğ ret -
me si, eğit me si ama cıy la yü rü tü len fa a li yet tir. Bu ra da bi ze bir şey
öğ ret me, eğit me te me lin de bir du rum yok. Ken di man tı ğı için de
ke ma liz min ve ya fa şist or du nun bel li de ğer yar gı la rı ka bu let ti ril -
mek, tu tuk lu si ya si, in sa ni kim li ğin den so yun du rul mak is te ni yor.
“Eği tim” de dik le ri şey buy du. Hak lı lı ğı nın ve ya dü şün ce le ri nin
kav ra tıl ma sı şek lin de de ğil, da ha çok on la rı da bir za man dol dur -
ma ara cı ola rak ele alıp, fa şist eği tim an la yı şı nı son ker te ye ka dar
kul la nıp tu tuk lu yu dü şü re bil me nin bir ara cı ha li ne ge tir me man tı ğı
iş li yor. Bu man tı ğın do ğal bir so nu cu ola rak ön ce as ke ri marş lar
gün dem leş ti. As ke ri marş la rın oku tul ma sı, ez ber le til me si, son ra da
bun la rın bi rer bas kı ara cı ola rak kul lan ma la rı söz ko nu su. Ör ne ğin,
Ata türk’ün genç li ğe hi ta be si nin her sa bah ez be re oku tul ma sı ge re -
ki yor du. Ba zen gün de de fa lar ca bü tün ko ğuş hi ta be yi tek rar lı yor -
du. Söz cük söz cük, cüm le cüm le bir ki şi oku ya cak ve bü tün ko ğuş
onun her de di ği ni tek rar la ya cak tı. Pra tik te iş le ti len sis tem buy du.
Ata türk il ke ve in ki lap la rı di ye bi li nen bir ki tap da ha ver di ler, o da
okun du. “Si zi sı nav dan ge çi re ce ğiz, her kes oku yup öğ re ne cek” de -
di ler. Bir-iki de fa ken di le rin ce sı nav da yap tı lar?
- Sı na vı na sıl ya pı yor lar?
- 35’te her ke si alt ka ta in dir di ler ve el le ri ne bi rer ka ğıt ka lem ver -
di ler. Du var dip le ri ne otur tu lan tu tuk lu la ra ida re nin ha zır la dı ğı üçbeş
so ru so rul du ve ya nıt lan ma sı is ten di. “Not da ve re ce ğiz, bil me -
yen ler ce za lan dı rı la cak!” de di ler. Son ra sı nav so nuç la rı nı açık la dı -
lar. Ki mi le ri pe ki yi, ki mi ler or ta, ki mi le ri za yıf al mış. Za yıf alan la ra
iş ken ce yap tı lar.
- Ya zı lı sı nav la ra kar şı bir tu tu mu nuz yok muy du? “Böy le bir işi
ka bul et mi yo ruz” de mek gi bi…
- Biz de ka bul edil me ye cek şey tes li mi yet ti! Düş man ira de si nin
ko nuş tu ğu yer de, uy gu la ma nın şu ve ya bu bi çi mi ni tek tek ele al ma -
nın pek an la mı ola ca ğı nı san mı yo rum. Ar tık bi zim için gün dem de
olan şuy du: Bir di re niş çe kir de ği nin ör güt len me si, tek rar di ren me.
“Her han gi bir şey ka bul et mi yo rum” de mek, açık tan ta vır koy ma

446
baş lı ba şı na bir di re niş ola yı dır. He nüz açık bir di re ni şe ge çe bil miş
de ği liz, ama onun ça ba sın da yız. Di re niş üst bo yut ta bir fe da kar lı ğı,
da ya nık lı lı ğı, bel li risk le ri gö ze al ma yı ge rek ti ri yor du. Di yar ba -
kır’da di re niş, ölüm den ay rı de ğil di. Di re niş der ken, gö ze alı nan be -
del ölümdü. Ama na sıl bir ölüm? En acı, en zor lu sun dan! O ipi gö -
ğüs le ye cek bir ma ra ton!.. Böy le bir ölümü ku cak la ya cak bir di re niş.
- İda re nin yap tı ğı sı nav lar da pe ki yi, or ta, iyi alan la ra ne ya pı lı -
yor du aca ba?
- Amaç za ten sı nav dan iyi alan la rı ka yır mak, on la ra bi raz da ha iyi
dav ran mak, ne bi le yim ce za e vin de ki ya şam la rı nı da ha kat la nı la bi lir
ha le ge tir mek de ğil di. On lar, bu sı nav lar la “za yıf al dı” hi ka ye siy le
iş ken ce et mek, in san la rın bu işe ken di si ni da ha faz la ver me si ni, sağ -
la mak is ti yor lar dı. Bu sı nav lar bi raz da per so ne lin alay et me si nin
ke yif li ce za man ge çir me si nin ara cıy dı. Bir ara da “Nu tuk”u ge tir di -
ler. Tu tuk lu la rın pa ra sıy la ih ti yaç tan çok faz la “Nu tuk” ki ta bı sa tın
al dı lar. Son ra ki gün ler de bu ki tap la ra el ko nul du. “Nu tuk”u bi ri si
okur, hüc re ler de her kes aya ğa kal kar, esas du ru şa ge çer “eği tim va -
zi ye ti”nde ak şa ma ka dar oku ya nın söy le dik le ri ni tek rar ede rek “eği -
tim” ya par dı. Gar di yan “eği tim”i da ha ra hat de net le ye bil mek için
tu tuk lu la rın ko ğuş ka pı sı nın önün de, maz gal lar dan gö rü le cek şe kil -
de, hüc re ler de ise par mak lık la rın önün de di zil me le ri ni is ter di. Se si
gür ola nın söy le di ği her şe yin tek rar lan ma sı nın ve bu nun ak şa ma
ka dar sür me si nin di ğer fi zi ki iş ken ce ler den da ha ağır gel di ği ni söy -
le ye bi li rim. 35’te ki hüc re ler de ki tap, marş okut ma işi ni ge nel lik le
İ.H. Oruç’a yap tı rı yor lar dı. Oruç cüm le uzun sa ya rım, kı say sa tam
ola rak okur du. Biz de tek rar lar dık. Ay rı ca “eği tim” sı ra sın da se si mi -
zin şid de ti her za man so run du. İş ken ce ara cı ola rak kul la nıl dı. Ba -
şın dan so nu na ka dar “ses çık mı yor”, “gür ses le söy le me di niz” gi bi
ba ha ne ler le iş ken ce ve ya sak lar bir bi ri ni ko va lar dı. “Eği tim” sı ra -
sın da tu tuk lu lar ba zen bo ğaz la rı nı zor la yan yük sek bir ses le ba ğı rır,
ama be ğe nil mez. “Öy le bir ba ğı ra cak sı nız ki, cam lar tit re ye cek!”
der ler di. Ya da “biz bu ko ğu şu is te di ği miz gi bi ba ğır ta ca ğız, yok sa
he pi ni zi mah ve de riz” teh dit le ri ya ğar dı. Ge nel lik le de teh dit le rin ge -
re ği ye ri ne ge ti ri li yor du. Tu tuk lu la rın ba ğır mak tan ses le ri kı sı lı yor,

447
bu na rağ men iş ken ce ler, ya sak lar, ce za lar peş pe şe ge li yor du. Ba zı
gün ler marş okut ma işi dur du ru lu yor, ye ri ni ki tap alı yor du. Bir ara o
ka dar ile ri git ti ler ki, “oku du ğu nuz bu ki tap ez ber le ne cek” de di ler.
Bak ma dan ez be re oku na cak!.. Ta bii o za man iti raz lar ol du. “Bir
marş, on marş, el li marş ez ber le ne bi lir, ama bir ki ta bın nok ta sı na,
vir gü lü ne ka dar ez ber len me si müm kün de ğil. Ki ta bın ez be re okun -
ma sı ol maz ve bu ki ta bı hiç kim se ez be rin de tu ta maz” den di. Bu şe -
kil de git me ye ce ği, ez ber le ne me ye ce ği ka fa la rı na yat tı ve 35’te bu
iş ten vaz geç ti ler. Eği tim ler ak şam sa yım sa a ti ne ka dar sü rü yor du.
Ak şam sa yı mı sa at 18,19, ba zen 20’de olur du.
- Eli niz de ki “eği tim mal ze me si” okun du ve bit ti di ye lim, o za -
man ye ni den ba şa mı dö nü yor su nuz?
- Mal ze me bit mez, Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde mal ze me bit -
ti di ye bir şey ola maz.
- Şu nu söy le mek is ti yo rum: Nu tuk ki ta bı okun du bit ti, ye ni den
ba şa mı dö nü yor su nuz?
- Ta bii… Amaç za ten bir şey öğ ren mek de ğil, amaç tu tuk lu nun
za ma nı nı o bi çim de gas pet mek, dol dur mak ve aley hin de kul lan -
mak. Hem de onun dü şün me, üret me ve ya rat ma or ta mı nı yok et -
mek, du mu ra uğ rat mak, ken di si ne hiç bir şey bı rak ma mak, kö relt -
mek amaç la nı yor. Ay rı ca ara lık sız ayak ta bek let me, ak şa ma ka dar
ba ğırt ma bü yük bir iş ken ce dir ve “eği tim” baş ka bir iş ken ce ye
ze min dir. Bu “eği tim”in içe ri ği nin si ya si-ide o lo jik kar şıt lı ğı mı zı
da ha da pe kiş tir me sin den öte bir an la mı, man tı ğı yok. Tu tuk lu nun
on da gördüğü iş ken ce dir, bas kı dır. Ay rı ca kim se nin “eği tim”den
bir şey öğ ren me ye, ya kın lık duy ma ya, de ğer biç me ye de ih ti ya cı
yok. Bu za ten söz ko nu su bi le edil mez. Ken di miz için ne yin doğ ru
ne yin yan lış ola bi le ce ği ni bi le cek ka dar si ya si ol gun lu ğa ve bi ri -
ki me sa hi biz. Bu bi ri ki me ve ol gun lu ğa sa hip ol ma yan lar bi le
TC’nin yak la şım bi çi mi ne ta nık ol duk ça, onun uy gu la dı ğı iş ken -
ce le ri etin de, ca nın da, ru hun da duy duk ça da ha bir kin le ni yor ve
böy le eği tim ler den nef ret edi yor du. Ya ni öğ re ti len şey ler de ğer li
ol sa bi le,“öğ ret me”nin bu bi çi min den ötürü on dan nef ret eder sin,
uzak dur ma ya ça lı şır sın. Ni te kim öy le de ol du. Tu tuk lu elin den

448
gel di ğin ce eği tim an la rı nı “kay nat ma”, onu bir eğ len ce ara cı ola -
rak gör me, gev şe me, si nir le ri ya tış tır ma an la rı na dö nüş tü rü yor du.
Bir gün yi ne böy le bir eği tim anın da, Nu tuk’ta Ata türk’ün Si -
vas’a ge li şi an la tı lı yor du. Si vas’a gir me den ön ce –ki ta ba gö re– bir
zi ra at oku lun da ko nak la ma sı ge re ki yor. Ali Ga lip gü ya Si vas’ta
Ata türk’e bir komp lo dü zen le miş, iş te bu komp lo an la tı lır ken onun
ge liş gü zer ga hı da an la tı lı yor du. Da ha ön ce de fa lar ca din le di ği miz
için bil gi miz var. O gün okun du ğun da dik ka ti mi çek ti, bak tım;
Ata türk Si vas’a gi der ken Sa rız’dan da ge çi yor! Ki tap ta böy le bir
şey yok tu. Bu nun na sıl ol du ğu nu da ha son ra öğ ren dim. Bi zim Rı -
za’nın işi… Ken di si Kay se ri’nin Sa rız il çe sin den di. Oruç da onun
hüc re sin de kal dı ğın dan o gün ki tap oku ma ya baş la ma dan ön ce Rı -
za, Oruç’a “Ata türk’ü bu gün Sa rız’dan ge çir me yi unut ma” de miş.
Oruç’da okur ken, Si vas gü zer ga hı na Sa rız’ı da ek le miş!..
- “Eği tim” an la rın da bu tür den ya nıl sa ma lar ya rat ma nın özün -
de ya tan şey, as ker le rin bi linç dü ze yi nin dü şüklüğü de ola bi lir mi?
- So run o de ğil. As ker le rin bir şey bil me di ği bu nun özün de ya -
tan, ya pı lan la ra du yu lan tep ki nin bu şe kil de açı ğa vu rul ma sı dır.
Onu sa na zor la oku tan la ra kar şı, de ği şik bir bi çim de kul lan ma nın,
alay et me nin ara cı ha li ne ge ti ri yor sun. Ya da ar tık onu bık tı rı cı, çe -
kil mez ol mak tan çı ka rıp, bir yer de si nir le ri ni onun la gev şe te bi li -
yor sun…
Bir tu tuk lu ida re nin ez ber let ti ği marş la rı, ken din ce de ği şik bir
ma kam da söy lü yor. Ar tık o marş, o ko ğuş ta onun söy let ti ği ma -
kam da ez ber le ni yor. Bir baş ka ko ğuş ta ise tu tuk lu ay nı mar şı da ha
de ği şik bir ma kam da oku yor. Ora da da öy le ez ber le ni yor. Mah ke -
me le re de ği şik ko ğuş lar dan bir çok in san çı kı yor. Mal ta da bek le ti -
lir ken gar di yan bu mar şı tu tuk lu lar dan oku ma sı nı is te di ğin de cur -
cu na baş lı yor. Ay nı marş de ği şik ma kam lar dan söy le ni yor. Söy le -
nen ler bir bi ri ni tut mu yor, de ği şik ses ton la rı bir bi ri ne ka rı şa rak an -
lam sız ve an la şıl maz bir uğul tu ya dö nü şü yor…
- Marş oku ma işin de il ginç bul du ğun baş ka ör nek ler var mı?
- İl ginç lik çok… Sa yı sız… Ak lı ma ge len le ri söy le ye yim. Di yar ba -
kır As ke ri Ce za e vi’nde Ça nak ka le mar şı nı söy le me yi ya sak la dı lar!..

449
Se si gü zel bir ar ka daş var dı. Türkü söy le di ğin de bi raz da ya nık
söy ler di. Bir gün as ker on dan Ça nak ka le mar şı nı söy le me si ni is te -
di. O da mar şı du ru mu mu zu ifa de eder ha le ge ti re rek ya nık ya nık
söy le di. He pi miz hü zün len dik. Mar şın, “öl me den me za ra koy du lar
be ni” di ye bir mıs ra sı var dır. O mıs ra yı bi raz de ğiş tir di ve “öl me -
den me za ra koy du lar bi zi” de di. Bu ay nı za man da Di yar ba kır’da ki
du ru mu mu za denk dü şen bir mıs ray dı. Gar di yan içe ri de din li yor du
ve mar şın bir mıs ra sı nın de ğiş ti ril di ği ni far ket ti. “Ne bi çim oku -
yor sun” di ye ba ğır dı ve ge lip ar ka da şı vah şi ce dövdü. On dan son -
ra ce za e vin de Ça nak ka le mar şı ya sak lan dı.
- Me zar ben zet me si ağır la rı na git miş ol ma lı…
- “Eği tim”ler de ge nel lik le iki-üç ki tap oku nu yor du. Bir ki tap
bi ti ri li yor, baş tan tek rar la nı yor du. “Ni ye az ses çı kı yor, da ha faz la
ba ğı rın, ye ri göğü in le tin” de ni yor. Um duk la rı dü zey de ses çık ma -
yın ca da gel sin da yak, gel sin ce za… Se sin yük sel me si ki tap oku -
yan la rın yap tı ğı “kat kı”lar dan kay nak la nı yor du. Oku nan ki tap ge -
nel lik le kur tu luş ta ri hi ve Ata türk le il gi li şey ler var. Tu tuk lu ki tap
oku ma ya baş lı yor. Bir nok ta dan son ra göz le ri ki tap ta, ak lı baş ka
dün ya lar da! Ak lı na ne ge lir se söy lü yor… Ba ba sı nın ya şa mın dan,
ya şa dık la rın dan baş lı yor, kö yü ne, dağ la rı na, çev re si ne, ak ra ba la rı -
na ka dar uza nı yor ve an lat tık ça an la tı yor. Söy le di ği her şey tek rar -
lan dı ğı için, ar ka daş lar du ru mun far kı na va rı yor, ar tık iş ki tap oku -
mak tan çı kıp eğ len ce ye dö nü şü yor. Ses ler de yük sel dik çe yük se li -
yor. Din le yen gar di yan lar hüc re le rin önü ne ge lip, “afe rin” çe ki -
yor, “iş te her za man böy le olun, ses çık sın, siz de da yak ye mez si -
niz” di yor du. Ki tap ta ne ya zıl dı ğı nı ken di le ri de bil mi yor, oku nan -
la rın doğ ru mu, uy dur ma mı ol du ğu nu an lı ya mı yor lar dı. Ye ter ki
oku yan ki şi ba zen söz le ri nin ara sı na Ata türk’ü, kur tu luş sa va şı nı
so kuş tur sun. Onun için bu ka da rı ye tip de ar tı yor du. Oku yan da
bu nu bil di ğin den ye te rin ce Ata türk ve kur tu luş sa va şın dan sö zet -
me yi ih mal et mi yor du. Ba zen Ata türk’ün is mi ni ara ya sı kış tı ra rak
ba ba sı nı an lat ma ya baş lı yor. Kur gu sun da ba ba sıy la Ata türk’ü ar -
ka daş edi yor ve ara la rın da ge çen ma ce ra la rı an la tı yor du. Za man
za man gar di yan lar ki ta bı eli ne alıp tek tek hüc re le rin önün den ge -

450
çer, so ru so rar dı. Bu sı ra lar da da il ginç lik ler ya şa nır dı. “Şu ta rih te
ne ol du”, ya da “fi lan ca sa va şı kim yap tı?” Ar ka daş lar so ran as -
ke rin bil gi dü ze yi ni bil dik le rin den, he men “kat kı”da bu lun ma ya
baş lar lar dı. Cid di cid di as ke rin yü zü ne ba kar, so ru lan ko nu da uz -
man mış gi bi hiç il gi si ol ma yan şey ler söy ler ler di. Gar di yan lar o an
so ru yu ya nıt la ya nın yüz hat la rı na, se si nin to nu na, ken din den emin
hal le ri ne ba ka rak, ya nı tın doğ ru lu ğu nu, ya da yan lış lı ğı nı de ğer -
len di rir ler di! Eğer çok cid di du ru yor ve inan dı rı cı ko nu şu yor sa, o
an ne söy ler se söy le sin doğ ru sa yı lır dı. Ço ğu şey yan lış söy len di ği
hal de doğ ru ka bul edi lir, gar di yan bir de afe rin çe ker di. Ba zen de
ter si olur du. So ru lan so ru ya ar ka daş doğ ru ya nıt ver di ği hal de, bi -
raz ikir ci lik li dav ran mış sa ya nı tı yan lış ka bul edi lir di. Gar di yan
ba ğı rır, “da yak dü ze ni al” der di. Ar ka daş doğ ru yu söy le di ği ni id -
dia et se de ar tık onu ik na et me si ne müm kün!.. Nu tuk’ta Mus ta fa
Ke mal’in baş ko mu tan atan dı ğı sı ra lar da sa va şın yü rü tül me si için
ge ti ri len bir ta kım ye ni ver gi ler var ve bun lar sı ra la nı yor; ai le ba şı -
na şu ka dar ço rap, şu ka dar el di ven, şu ka dar hay van, ta hıl vb…
Bir gün ki ta bı oku yan bu lis te yi uzat ma ya baş la dı. Ar tık ak lı na ne
ge li yor sa tam bir bu çuk sa at bo yun ca lis te ye ek le di; şu ka dar şu,
şu ka dar şu di ye uzat tık ça uzat tı. O ka dar gü lünç şey ler söy lü yor -
du ki, tu tuk lu lar ar tık olan ca gü cüy la ba ğı rı yor, ver gi lis te si ne ek -
le nen her ye ni şe yi bo ğaz la rı nı yır tar ca sı na tek rar lı yor lar dı. O sı ra -
da gar di yan gel di, or ta lı ğı in le ten ses, çok ho şu na git ti ve “afe rin”
çek ti. Son ra da “yük sek ses le söy le di ği niz için si ze is ti ra hat ve ri -
yo rum!” de di. Ar ka daş eğer lis te yi “ver gi ler le” dol dur ma say dı,
biz o gün bir kaç da ki ka lı ğı na da ol sa is ti ra hat ala ma ya cak tık.
- Bel ki de as ker için den, “ya hu bun la rın bir günü bir gü nü ne
uy mu yor!” di ye dü şün müş tür.
- 35’i bil di ği için du rum da bir tu haf lık ol du ğu nu dü şün müş tür.
Ba zen gün ler ce, “se si niz çık sın” di ye ba ğı rı yor, kim se tın mı yor.
Son ra ba kı yor ki on ca iş ken ce ve ce za ya rağ men se si çık ma yan la -
ra bir hal olu yor. Hiç uyar ma dı ğı hal de her kes ba ğı rı yor. Bu iş te
bir bit ye ni ği ol du ğu nu dü şü nü yor, ama ola yı çö ze mi yor. Yi ne kur -
tu luş sa va şı dö ne min de iç is yan lar, “ir ti cai ha re ket ler”le il gi li bö -

451
lüm oku tu lu yor du. O bö lümü oku yan da ken di kö yü nün, ba ba sı nın
is mi ni ve re rek, “Ah met Efen di is ya nı ol du” de di. Ve ta rih te hiç ol -
ma mış bir “is yan”ı an lat ma ya baş la dı. Olay ki tap oku mak tan çı -
kıp tu tuk lu nun ba ba sı Ah met Efen di’nin is ya nı na dö nü şü yor. An -
la tı yor da an la tı yor. Ar tık “eği tim” ol du ğu nu unu tu yor, ken di ni
kap tı rıp gi di yor ve “eği tim” iş ken ce si zul mün den bi raz uzak laş tı -
ğı nı his se di yor sun. Or ta lı ğı zan gır zan gır tit re ten Ah met Ef fen di
is ya nı din len di ri ci bir et ki de bu lu nu yor du. Yi ne bir gün gar di yan
28. ko ğu şa gi ri yor ve du var da Ata türk res mi nin ya nın da Ke nan
Ev ren’in res mi ni gö rü yor. Kaş la rı nı ça ta rak kız gın bir yüz ifa de -
siy le ko ğuş ta ki le re dö nü yor, “bu da kim, kim as tı bu ra ya” di yor.
Res mi ya pan tu tuk lu övün me do lu bir ses le, “ben yap tım ko mu ta -
nım” di yor. As ker kı za rak, “ne şo ven lik ya pı yor su nuz! Ça buk si lin
o res mi!” di yor. Res mi ya pan, “ama ko mu ta nım bu Ev ren pa şa -
mız” di ye rek si lin me me si ge rek ti ği ni anım sa tı yor. As ker da ha da
kı zı yor “ben an la mam, şo ven lik olur, o re sim ora dan si li ne cek”
di yor. Ke nan Ev ren’in res mi ni du var dan si li yor lar. As ker git tik ten
son ra ar ka daş lar ara la rın da “şo ven lik olur”un ne an la ma ge le ce ği
üze ri ne tar tı şı yor lar, bir türlü çö ze mi yor lar. Ay nı as ker bir sü re
son ra ko ğu şa ge lip bu kez de, “Ata türk’ün res mi ya nın da ni çin
Ke nan Ev ren’in res mi yok, he men res mi ni ya pıp asın” di yor. Gar -
di yan bil gi siz; Ev ren’i de bil mi yor, şo ven li ği de.
- Bu tür ör nek ler kar şı sın da gül mek mi ağ la mak mı ge re kir, in -
san doğ ru su ayır de de mi yor. İn sa noğ lu nun en zor ko şul lar da ya ra -
tı cı lı ğı sa ye sin de, mi za hıy la ayak ta ka la bi le ce ği ne da ir ör nek ler
de di ye bi li riz bun la ra de ğil mi?
- Evet, onu gör mek ge rek. En da ya nıl maz, en kötü ko şul lar da
bi le in sa nın ya ra tı cı lı ğı nı ko nuş tur ma sı, ya şa mı gi de rek çe ki lir ha -
le ge tir me si, bir iş ken ce po zis yo nun dan eğ len di ri ci bir du ru mun
çı ka rıl ma sı… Bu biz de çok yay gın dı… Sa de ce eği tim de de ğil, iş -
ken ce de de öy le. Ör ne ğin, da yak atı lı yor, ki mi si “ay”, “uf” di yor.
Ca nı ya nan in sa nın o ha li ba zen ta nık ola na tu haf ge li yor, gü lü ne -
bi li yor. Gar di yan la rın hüc re ön le rin de adam dö ver ken sal dı rı po -
zis yon la rı var. O po zis yon lar bi le in sa nı gül dü re bi li yor. Ba zı tu -

452
tuk lu lar çok jop ye miş, eli ni ka çır mış ve ya gar di yan ge ri ni yor ge -
ri ni yor tam vu ra ca ğı za man tu tuk lu eli ni çe kin ce jop bo şa gi di yor,
de mir le re, ya da bir yer le ri ne de ği yor, ye re ça kı lı yor, değ me nin hı -
zı yü zün den eli ağ rı yor. Ko ğuş lar da mey dan da yak la rın da, top lu
sal dı rı lar da ka rı şık lı ğa ge lip gar di yan la rın bir bi ri ne jop ve ka las -
lar la vur duk la rı da olu yor. Tu tuk lu yu dö ver ken bir bi ri nin gö zü nün
üs tü ne yum ruk atan lar, bu na ben zer da ha sa yı sız şey ya şa nı yor…
Gar di yan lar gi din ce da yak yi yen ler acı la rı nı, sı zı la rı nı bir ke na ra
bı ra kıp baş lı yor gül me ye, bir gül me fur ya sı kap lı yor or ta lı ğı. Ki -
mi si ni gül me kri zi tut muş gi bi… “Sen na sıl da yak ye din”, “eli ni
ni ye çek tin”, “o na sıl yüz ifa de si” yol lu ta kıl ma lar baş lı yor… He -
men her da yak fas lın dan son ra gül me si, eğ len me si bol bir kaç da ki -
ka ya şa nır. Bu na ih ti yaç da var. “Eği tim” sa at le ri bo yun ca ay nı
şey le ri tek rar lı yor sun, se nin için hiç bir şey ifa de et me yen an lam sız
söz le ri de fa lar ca yi ne li yor sun. Her gün, her an yo ğun iş ken ce ler le
yüz yü ze sin. Onun si nir li li ği, ger gin li ği ve sı kın tı sı var. Han gi
olay da, han gi dav ra nış ta, han gi ya nıt ta, na sıl ve ne za man iş ken ce
gö re ce ğin, da yak yi ye ce ğin bel li de ğil, hiç bir ku ra la ve sı nı ra da
bağ lı de ğil. Bu nun bir yer de bo şa çı ka rıl ma sı, in san la rın ya şam dan
ya na çal dı ğı, mi zah la do na tıl mış bu bir kaç da ki kay la de şarj ol ma sı
söz ko nu su. İn sa nın da yak ye me si, ar ka da şı na da yak atıl ma sı, de -
ğer li in san la rın, halk ço cuk la rı nın o ha le düş me si yü re ği ni dağ la -
yıp par ça lar ken, bir yan dan dö ne mi at lat mak, çıl dır ma mak, çök -
me mek için, eli ne ge çir di ğin her fır sa tı ayak ta kal ma nın ve di re ni -
şin bir öge si ha li ne ge ti rip bir çı kış yo lu ola rak kul lan mak is ti yor -
sun. Hüc re ler ve kat lar ara sın da ko nuş ma ya sa ğı gel me den ön ce
bu tür ko mik olay lar üze ri ne ko nu şu yor, gü lü yor soh bet edi yor -
duk. Ko nuş ma ya sa ğın dan son ra hüc re için de bu ko nu da her ke sin
çok zen gin anı sı, ya şa dı ğı olay lar var…
- Bir ka çı nı is ter sen bu ra ya ala lım…
- Bir gün is ti ra hat sa a tin de yiz, ko ğuş tam bir ses siz li ğe gö -
mülü…
Gar di yan giz li ce içe ri gir di. Ke mal’i hüc re sin de otu rur ken gördü.
“Sen na sıl otu rur sun, gel di ği mi duy ma dın mı? Ni ye aya ğa kalk -

453
ma dın? Hem bir de ayak ayak üs tü ne at mış sın!” de di. O da is ti ra -
hat sa a ti ol du ğu nu, bu yüz den otur du ğu nu söy le di. Ama gar di ya nın
ama cı iş ken ce et mek ti. Ke mal’i fa la ka ya çek ti… Ayak ta ban la rı nı
pat la tın ca ya ka dar vur du. Ola yın üze ri miz de ya rat tı ğı müt hiş bir
ağır lık var. Ke mal bi zim için çok önem li, çok de ğer li bir in san. “Bu
ka dar da ol maz” di ye is yan edi yo ruz. Bir de bi zim için Ke mal kı rı -
la cak, do ku nu la cak bi ri de ğil. Olum suz tek bir söz cük, söz söy le -
me ye kı ya ma dı ğı mız, Kür dis tan’da si lah lı kuv vet le ri mi ze ko mu -
tan lık ede cek dü zey de ön der, de ğer li bi ri… Ama bu şe kil de ağır bir
du ru mu ilik le ri miz de his set me mi ze rağ men, o ağır ha va yı da ğıt mak
için Ke mal ve di ğer ar ka daş lar la baş la dık ko nuş ma ya, gül me ye, şa -
ka yap ma ya. Ke mal, 4. ka tın baş ta ra fın da bu lu nan Ce la let tin’e ses -
le ne rek şa ka yol lu, “ya hu Ce lal, gar di ya nın gel di ği ni gör dü ğün de
sen bir dik kat çek se ne!..” di ye ta kı lır dı. Maz lum da el le ri ne so pay la
vu rul du ğun da da ha çok mo rar dı ğın dan ya kı nır dı. Ön ce le ri ge nel lik -
le jop kul la nı lı yor du, ka las lar dev re ye so kul duk tan son ra, “şu jo -
pun al la hı var mış, kıy me ti ni bil mi yor mu şuz” di ye es pri ya par dı…
Bir de Ka ra su’ya da yak atıl ma ola yı var. Bir soy gun ya pıl mış, Ka -
ra su mah ke me de ola yı üst len miş ve na sıl, ne za man yap tık la rı nı
açık la mış. Gar di yan mah ke me son ra sı gel di, Ka ra su’ya, “sen o ka -
dar soy gun yap tın. Ban ka mu te met soy dun, bu ka dar pa ra yı ne ya -
pa cak sın?” de di. San ki mah ke me baş ka nı da, ce za ke se cek! Ar ka -
daş da o soy gu nu ne den yap tı ğı nı an latt tı. Bu nun üze ri ne gar di yan,
“yat fa la ka ya” de di. İnat laş ma böy le ce baş la dı ve fa la ka çek me
ola yın dan çık tı. Ayak ta ban la rı na vu ru lur ken, Ka ra su ba ğır mı yor,
ses çı kar mı yor du. Vur duk ça vur du, yo ru la na ka dar vur du, “se ni ba -
ğır ta ca ğım” de di, ama ne yap tıy sa Ka ra su ba ğır ma dı, onun ken di -
sin den bek le di ği dav ra nı şa gir me di. Bu da gar di ya nın ha va sı nın
söndüğü, tu tuk lu kar şı sın da di ze gel di ği an la mın day dı… Ay rı ca di -
ğer gar di yan lar ara sın da “fa lan ca gar di yan, fa lan ca tu tuk lu yu iş -
ken ce de ba ğır ta ma dı” laf la rı olur, zo ru na gi der da ha bir aşa ğı lık
komp lek si ne ka pı lır dı. Bu duy gu lar la ol sa ge rek ki, ora da hep si
ken di le ri ni çok güçlü, her ke se ve her şe ye hük me den ler ola rak gö -
rür ler di. Ka ra su’nun is te di ği gi bi dav ran ma ma sı, önün de di ze gel -

454
me me si kar şı sın da çıl dır dı. Ar ka da şın ayak ta ban la rı pat la dı, jop
ka na bu lan dı. Hâlâ hır sın dan kö pü re rek, “ba ğı ra cak sın lan, ba ğı ra -
cak sın!..” di yor du. Ba ğır ta ma dı. Son ra da pan car gi bi bir su rat la
çe kip git ti. As lın da bu da bi zim için çok ağır dı. De ğer li bir ar ka da -
şı mız ağır iş ken ce ler den ge çi ri li yor du ve bu sah ne yi sey re di yor duk.
Ay rı ca ira de nin ne le re ka dir ol du ğu nu gös te ren bir sah ne, ira de nin
acı ya ye nik düş me di ği, acı yı di ze ge tir di ği, do la yı sıy la da o nok ta -
da düş ma nı di ze ge ti rip yen di ği bir sah ne. Gar di yan git tik ten son ra
baş la dık Ka ra su’ya ta kıl ma ya: “Sen de bi raz ah vah de sey din de bu
ka dar da yak ye me sey din!”
- Gün lük ya şa mın ge rek eği tim de, ge rek di ğer alan la ra yan sı -
yan kı sım la rın da ol sun, mi za hın ba zen bir di re niş un su ru ol du ğu -
nu, ya da di re ni şe et ki eden, kat kı da bu lu nan önem li bir fak tör ha -
li ne gel di ği ni söy le ye bi lir mi yiz?
- Söy le ye bi li riz. Mi zah bir ya şam da ya na ğı, ya şa mın bir ba ğı.
Mi zah ya şam dan çı kar. Çar pık yü rü yen, çar pık sü ren ya şa mın taş -
lan ma sı, o çar pık lı ğın in sa na çok de ği şik ve özel bir bi çim de su -
nul ma sı, açı ğa vu rul ma sı dır. Bir gün par ti ta ra fın dan ce za lan dı rı lan
Si ve rek li bir ada mın ka rı sı da va cı ola rak mah ke me ye gel miş ti. Da -
va cı ol du ğu ar ka da şı ta nı mı yor, bil mi yor. Mah ke me ye gel me den
ön ce ken di si ne ta rif edil miş; kı sa boy lu, es mer, iri bu run lu gi bi çe -
şit li özel lik le rin den söz edil miş. Bak tı ğın da he men “bu dur” di ye -
bi le ce ği ka dar bir ta rif ve ril miş. Ka dın ta nık kür sü sün dey ken, yar -
gı cın is te ğiy le olay dan yar gı la nan İ. Gü ler otur du ğu yer den aya ğa
kalk tı, öne doğ ru iler le me ye baş la dı. Ka dın onun gel di ği ni gö rün -
ce, “aha bu nun gi bi pi sin bi ri” de di. Bu söz ler üze ri ne her kes ken -
di ni tu ta ma yıp gül me ye baş la dı. Ama mah ke me için ko nu lan ku -
ral; ke sin lik le “gü lün me ye cek, kı pır dan ma ya cak, sa ğa so la ba kıl -
ma ya cak!”tı. Ka dı nın bu söz le ri üze ri ne ar tık ku ral-mu ral kal ma -
dı, “ih lal” edil di. Avu kat lar, gar di yan lar, yar gıç lar, tut sak lar, din le -
yi ci ler her kes güldü. Mah ke me de her ke si ro bot gi bi otur tup din le -
yi ci le re, avu kat la ra, “ba kın bu zap te dil mez in san la rı na sıl de ne ti -
me al dık, na sıl hük me di yo ruz” me sa jı nı ver mek ge nel amaç la rıy dı.
Ay rı ca in sa nın ken di ne özgü olan özel lik le ri ni or ta dan kal dı ra rak,

455
on lar ye ri ne düş ma nın dav ra nış la rı yö net me si, be lir le me si var. Ku -
ral üs tü ne ku ral ya ni… Ama in sa nın en do ğal edim le ri kar şı sın da,
ba zen en ka tı, en di sip lin li, en acı ma sız or tam lar bi le yer le bir ola -
bi lir. Mah ke me sa lo nun da olan oy du, ku ral lar ih lal edil miş ti. Bu
yüz den de mah ke me dö nüşü ara ba lar da bu gül me nin be de li ni öde -
dik, iş ken ce gör dük. Ce za e vin de, fa şist ça vuş Mev lüt gel di, “ni ye
gül dü nüz, ya sak ol du ğu nu bil mi yor mu su nuz” de di. “Gül dük iş te,
bir an lık po zis yon çık tı, gül dük…” de nil di. “Ken di ar ka da şı nı za
ni ye gü lü yor su nuz?” di ye bi zim le bi zi vur ma ya kal kış tı. Ar ka da şı -
mı za gül dü ğü müz nok ta sın dan ko nu yu al dı. “Ken di ar ka da şı mı za
biz gül mü şüz, sa na ne olu yor?” da di ye mi yor sun. Amaç; in san ol -
ma ge rek le rin den bi ri ni da ha çar pıt ma, kul lan ma… Gül mek in sa na
özgü bir olay. De ği şik, çe şit li ko mik olay lar kar şı sın da duy gu la rı nı
açı ğa vur ma yan in san da bir ek sik lik var dır. Pek do ğal ki gü lü ne -
cek, in sa ni tep ki gös te ri le cek. Mah ke me de in san ca bir tep ki gös te -
ril miş, gü lü ne cek bir du rum var, gü lün müş. “Gü len ler şu ta ra fa
ay rıl sın” de di ler. Ça vuş ken din ce işi de li kan lı lı ğa vu ru yor. Ba zı
ar ka daş lar ay rıl dı, biz ay rıl ma dık. Bi ze adam ba şı onar “ka ra hay -
dar” düştü. Di ğer le ri ni de ye re yı ka na, yer ler de sü rün dü re ne ka dar
döv dü ler. Tüm bun lar en do ğal in sa ni bir tep ki nin gös te ril me si yü -
zün den di. Şim di ora da olan ne dir? Bir mi zah tır ay nı za man da.
Son ra sı ne dir? Son ra sı da ka ra mi zah. İn san lı ğın ayak lar al tı na
alın dı ğı, çiğ nen di ği iğ renç bir ka ra mi zah!.. İş te o sü reç te ya şa mı
da ha da kat la na bi lir ha le ge tir me nin bir ara cıy dı mi zah. Ya ni, bir
ta raf ta uy gu la ma lar tüm şid de tiy le sü rüp gi di yor, ölen ler, sa kat ka -
lan lar olu yor, mad di ma ne vi yı kım lar la yüz yü ze ka lı yor sun, ama
bir ta raf ta da ya şa mış ol du ğun şey le rin ayır de dil me si sü re cin de
gül me ve mi za hın kar şı na sen den ya na bir tu tum ala rak çık tı ğı nı
gö rü yor sun. Ve bu şe kil de ta vır ko yup onun la kar şın da ki ni vur mak
is ti yor sun. Bu çok gü zel bir şey. Yüz ler ce, bin ler ce ör nek ve ri le bi -
lir, çar pık lık la rın bo yu tu şu ve ya bu dü zey de ser gi le ne bi lir, ama
asıl tüm bun la rın al tın da ya tan gö rül me li. Her dav ra nı şı nın sa na
kar şı kul la nıl dı ğı nı bi le rek ona kar şı ko yar ken, müm kün olan her
şe yi el de tut mak, si la hı ters çe vir mek ve de ğer len dir mek is ti yor -

456
sun. Ya ni in sa noğ lu nun ze ka sı nın, ya ra tı cı lı ğı nın son suz lu ğu nu or -
ta ya ko yu yor, gös te ri yor sun.
- Öy ley se gül me de ni len en do ğal ye ti, Di yar ba kır As ke ri Ce za -
e vi’nde uzun yıl lar yer al tı na çe kil miş, il le gal fa a li yet ol muş!
- Di yar ba kır’da ya şam zor du, ya man dı. Bi ze gö re de ğil di. Bu -
nun bi lin cin dey dik, bi zi kah re den bir du rum du. Bu du rum da ne şe -
li, şen şak rak olun maz. Bü yük bir hü zün, ya ra lan mış, pa ram par ça
ol muş yü re ğin yü ze yan sı ma sı var. Çok hü zün lüy dük. Ba kış la rı -
mız da, yü zü müz de ka ra bu lut lar bir bi ri ni ko va lar dı. Ama yü zü mü -
zün, ya şa mı mı zın bir di ğer yönü var dı. Bü tün ya pı lan la ra rağ men
gü lüm se me le ri mi zi yü zü müz den ko pa rıp ala ma dı lar. O hep ora da
kal dı. Mi zah ya şa ma sin di. Her za man gü lü ne bi le cek şey ler var dı,
gü lündü. Bu ba kım dan gül me yer üs tün dey di! Ara mız day dı, ar ka -
daş la rı mı zın yü zün dey di, ya şa mı mı za sin miş ti, ama eğer gül me nin
ya sak ol ma sı ba kı mın dan söy lü yor san, Di yar ba kır’da ya sak tı ve
bu an la mıy la ben zet me ne gö re ye ral tı na çe kil miş ti… Gül me yal -
nız “as ke ri eği tim”de, “na za ri eği tim”de, mah ke me ye gi dip ge lir -
ken, sa lon day ken de ğil, otu rur ken, ko ğuş tay ken, ran za day ken, yü -
rür ken, dü şü nür ken de ya sak tı. Hüc re de ki ar ka daş lar –ki ba zen 8-
10 ki şi nin bir ara da kal dı ğı nı söy le miş tik– bir bi ri ni ta nı yan in san -
lar dı. Her fır sat ta soh bet edi lir di, gü lü nürdü de. Ak şam la rı sa yım -
dan son ra ba zen bir sa at otur ma iz ni ve ri lir di. Bu izin li sa at te bi le
ko nu şan ve gü len bi ri gö rül müş, ya ka lan mış sa gar di yan ge lir, “ni -
ye gü lü yor sun” di ye so rar, dö ver di. Ya ni gül mek baş lı ba şı na bir
ya sak tı. Gül me yü zün den de fa lar ca da yak atıl dı, de ği şik ce za lar
ve ril di. Ba zen öy le de du ru ma ge li nir di ki, beş-al tı ki şi bir lik te ka -
lan ar ka daş lar ara la rın da, “bi ri ni gül dür sek de bi raz zor du rum da
bı rak sak” der, şa ka la şır lar dı. İki-üç ki şi an la şır, bi ri ni gül dü rüp
maz gal dan gö rül me si ni sağ la mak için mah pus de yi miy le “tez gah”
ku rar dı. Ta bii amaç la rı ar ka da şı döv dür mek de ğil, “ni ye gül dün”
di ye so rul du ğun da gar di yan la ara sın da çı ka cak kar şı lık lı tar tış ma -
da çe şit li ko mik lik ler kap mak, söy le dik le riy le ta kı lıp şa ka laş mak -
tı. An la şan in san lar sırt la rı nı maz ga la dö ner, gül dü rü le cek ki şi yi de
tam kar şı la rı na alır ve onu gül dür me ye baş lar dı. Ve gül dü rür ler di

457
de. Maz gal ka pa ğı açıl dı ğın da gül me si ni anın da dur du ra bi le cek bir
du rum da da ola maz dı. Ger çi o da çok il ginç tir; tu tuk lu gü ler ken
bir den maz ga lın ka pa ğı açı lır, o yü zün de ki gü lüş do nar. Na sıl do -
nar, bir den na sıl cid di le şir, hay ret eder sin! Ya ka lan dı ğın da “gül -
dün-gül me dim” tar tış ma sı baş lar dı ar tık. Bu tar tış ma sı ra sın da da
bir çok ko mik lik ya şa nır dı. Yal nız gül me ko nu sun da de ğil, her şey -
de bu böy le… Ök sür me nin bi le ya sak lan dı ğı nı an lat mış tık. Bun la -
rın hep si ken di ba şı na ge li şen ba sit olay lar, key fi yet de de ğil. Ba -
şın dan be ri an lat ma ya ça lış tı ğı mız iş ken ce sis te ma ti ği ni, o dö nen
çar kı bü tün le yen par ça lar…
- An lat mış tın “ha ber leş me olu yor” ba ha ne siy le ök sür me de ya -
sak lan mış tı… Na sıl bir ha ber leş me ara cı ola bi lir ki? Do ğal bir in -
san ha li ol du ğu için çok sık rast la nı la cak bir du rum, kim bi lir ne
çok tu haf lık la ra ne den ol muş tur? Bi raz da ha sö zet mek is ter mi sin?
- “Alt kat tan üst ka ta ök sür mey le şif re li ha ber le şi yor su nuz!” di -
ye ya sak lan dı. Ko nuş mak ya sak ya, bu de fa da ök sür me ye ka fa yı
tak tı lar. Gırt la ğı mız dan çı kan her se sin on la ra gö re bir an la mı
var!.. Ge nel de in san ha li dir, bir şey ya sak lan dı ğı za man ona kar şı
bi linç li, ya da bi linç siz bir yö nel me baş lar. Ya da her han gi bir dav -
ra nı şı do ğal ol mak tan çı kart tı ğın da o dav ra nış bi çi mi do ğal ol ma -
yan ha liy le iki de bir ge lir di ki lir kar şı na. Ök sü rük işi de öy le ol du.
Ve rem li ler çok, kış ta yız, so ğuk alan lar var. Ba kı yor sun alt kat tan
bi ri ök sürdü, do mi no taş la rı nın bir bi ri pe şi sı ra yı kıl ma sı gi bi zin -
cir le me bir ök sü rük baş lı yor. Bi rin ci kat tan, ikin ci, üçüncü, dör -
düncü ka tı do la nıp du ru yor. Ök sü rük ses le ri san ki de li-do lu bir ko -
nuk gi bi ora dan ora ya sıç rı yor. İşin özünü so rar san, as lın da bi le rek
ya pı lan bir şey de ğil. Da ha çok ken di li ğin den bir du rum. Bi ri si ök -
sürdüğü za man ök sü rük fır tı na sı kap lı yor or ta lı ğı. Bu du rum, gar -
di yan la rı da ha da “uyuz edi yor”, kuş ku lan dı rı yor. Çi le den çı kı yor -
lar. Hem ha ber leş me sa nı yor, hem de “bun lar inat ol sun di ye ök -
sü rü yor” di ye dü şü nü yor lar. Son ra da ök sürdüğü, do la yı sıy la ya -
sa ğı ih lal et ti ği için ar ka daş la rı ce za lan dı rı yor lar. Bu ko nu da da sa -
yı sız ko mik lik ve in san lık dı şı du rum lar var. Ök sü ren çok ol du ğu
için, as ke rin her ök sü re ni be lir le me si, o kat tan o ka ta ko şup te ker

458
te ker döv me si, iki de bir sı ra da ya ğın dan ge çir me si, ce za lan dır ma -
sı çok yo ru cu ol du ğun dan, bu işe bir ça re bul ma la rı ge re ki yor du.
So nun da na sıl bir ça re bul duk la rı nı an lat mış tık; “ök sü ren ka fa sı nı
de mir par mak lı ğa vu ra cak”tı!..
- Böy le si ne “par lak bir çö züm yo lu”nu na sıl de net le ye bi li yor -
lar dı?
- Alt kat tan ba kıl dı ğın da bü tün kat lar da ki tu tuk lu lar gö rül mez.
Gö re rek be lir le me, de net le me zor ol du ğun dan bu işi de mi re vu ru lan
ka fa la rın çı kar dı ğı ses le de net li yor lar dı. Di ye lim 3. kat tan bir ök sü -
rük se si gel di. Gar di yan; “kim ök sür düy se ka fa sı nı beş de fa de mi re
vur sun!” di yor. Ar tık o an da 3. kat tan beş kez de mi re vu ru lan ka fa
se si gel sin de kim olur sa ol sun önem li de ğil, is ter ök sü ren vur sun,
is ter baş ka sı… De net le me ola na ğı de mir den ge len se se bağ lı ol du -
ğun dan ge nel de kim se ka fa sı nı de mi re vur mu yor. Baş ka bir şey le,
eliy le, aya ğıy la vu ru yor. Ama Ha mit Kan dal ka fa sı nı sık sık ök sür -
me le rin kar şı lı ğı ola rak de mir le re vu ru yor du. O da ar tık bu ola yı bir
fe da kar lık ola rak al gı lı yor. Di ye lim ök sür me baş la dı, on lar ca in san
ök sü rü yor. As ker ge lip “kim ök sürdü, ka fa sı nı de mi re vur sun” de -
yin ce, Ha mit baş lar ka fa sı nı de mi re vur ma ya. Eğer kim se vur ma sa,
sı ra da ya ğı baş la ya cak tır. Ar ka daş la rın so pa ye me si ni ön le mek için
Ha mit her de fa sın da öne çı kı yor. Bi ti şi ğin de ki hüc re de ka lan ar ka -
daş lar dan bi ri onun hüc re sin de ki le re, “söy le yin vur ma sın. Ni ye böy -
le ya pı yor, yap ma sın” di yor. Ha mit de “ka fa mı vu rup bi raz acı çe ki -
yo rum, ama bü tün ar ka daş lar da da yak tan kur tu lu yor!” di yor. Ama
doğ ru ta vır bu de ğil, ya pıl ma sı ge re ken ka fa yı de mi re vur mak de ğil,
her yön den el den gel dik çe ya sak la rı ih lal et mek ti.
- Ök sü re ni, gü le ni ce za lan dır mak için elin de ki jop la, ka las la ne -
fes ne fe se ora dan ora ya ko şan bir as ker… Ar ka daş la rı nı ko ru mak
için fe da kar lık duy gu suy la ka fa sı nı sü rek li de mir le re vu ran bir in -
san… Ger çek ten de di ği niz gi bi ya şa mın tüm zer re le ri ne sız ma ya
va ran bir zu lüm, sü reç iş le miş…
- Ya şa mı tüm den çe kil mez kı lıp, ken di si ni de bir kur ta rı cı du ru -
mu na ko yup se nin ona koş ma nın ko şul la rı nı ya ra tı yor. Da ha çe ki -
le bi lir bir ya şam is ti yor ve öz lü yor san çö zümü ba sit; ona gi de cek -

459
sin! “Ben bit tim” di ye cek sin. Yok sa gül me yi, ök sür me yi ya sak la -
ma nın bir an la mı yok. Gül mey le, ök sür mey le ha ber leş me nin bir
man tı ğı yok. Dı şa vu ru lan ge rek çe böy ley di. Fa kat işin özünü ya -
ka la mak, el den ka çır ma mak ge re kir. Bir olay da ha an la ta yım: As -
ke rin ses siz, giz li ce ge lip Ke mal’in hüc re si nin önün de du rup, is ti -
ra hat sa a ti ol du ğu hal de “ni ye aya ğa kalk ma dın” di ye rek O’nu
döv dü ğünü an lat tık. Ben de ter si ni yap tı ğım için da yak ye dim.
- Na sıl?
- Yi ne bir is ti ra hat sa a ti… Ko ğuş ta tam bir ses siz lik var. Gar di -
yan giz li ce gel miş, ayak par mak la rı nın ucu na ba sa rak do la şı yor,
“ya ka la ya cak” bi ri ni arı yor. Aya ğın da ki bo tun çı kart tı ğı gı cır tı la rı
duy dum. 3. kat ta gar di yan ol du ğu nu an la dım. Ayak ses le ri tam bi -
zim ka ta gel di ğin de kalk tım, esas du ru şa geç tim. İs ti ra hat sa a tin de
ol du ğu muz için her kes otu ru yor, ben ayak ta yım. “Ni ye ayak ta -
sın?” di ye sor du. Ben de, “gel di ği ni duy dum, aya ğa kalk tım!” de -
dim. “Ben ses siz ce gel dim, na sıl du yar sın” de di. Ye ni den, “ayak
se si ni duy dum!” de dim. Bu de fa “ki mi kan dı rı yor sun, siz ha ber leş -
ti niz, bu yüz den ayak ta sın!” de di. Ha ber leş me yok, ama inan dı ra -
ma dım. Bu nun için iyi bir so pa ye dim. Po li ti ka yı iyi an la mak ge -
rek. Bi rin de, “ben gel dim ni ye aya ğa kalk ma dın!”, di ğe rin de “ben
ses siz gel dim, ni ye aya ğa kalk tın?” di ye rek so pa atı yor. Bu her za -
man iş ken ce yap ma nın mad di ze mi ni gös te rir… Top lu da yak ye di -
ği miz bir baş ka gü lünç olay da ha: “Ka ra” de di ği miz şi ve si bo zuk
bir gar di yan var dı. Bir gün 35’e gir di, hüc re le re ses len di: “Kan ti ne
las tik ayak ka bı gel miş, alır mı sı nız?” C. De li baş’ın ku la ğı bi raz
ağır işit ti ği için ve gar di yan da bu nu bil di ği için ken di si ne ses le nip:
“Ce lal, sen de alır mı sın?” de di. Ce la let tin, gar di ya nın las tik ayak -
ka bı dan sö zet ti ği ni an la ma mış ol ma lı ki, “bi raz alı rım” de di! Ya ni,
eğer kan tin den yi ye cek içe cek bir şey ve ri li yor sa, o da bi raz al mak
is ti yor; böy le an la mış. Ce la let tin’in “bi raz alı rım” de me si üze ri ne
ar ka daş lar güldü. Bu nun üze ri ne as ker küf ret me ye baş la dı. “Na sıl
gü ler si niz!”, “si ze kim emir ver di de gü lü yor su nuz” de di ve mon tu -
nu çı kar dı, her ke si fa la ka ya ya tır dı, yo ru la na, bit kin dü şe ne ka dar
vur du. Kı sa ca sı in san, in san ol du ğu, in san ca kal dı ğı sü re ce dün ya -

460
da hiç bir zor, hiç bir si lah ve bas kı böy le şey le ri tü ke te mez. Ya şam
ken di men zi lin de o do ğal ha li ni ye ni den ye ni den üre tir… Gül me -
nin önü ne kim set çe ke bi lir?..
Uy gu la ma la rın kor kunç lu ğu kar şı sın da
ak li den ge si ni yi ti ren on lar ca in san var dı
- Pe ki bi raz da “fi zi ki eği tim”ler den söz ede lim mi? Ya ni spor
an la mı na ge len “eği tim”ler den. Şim di ye de ğin an lat tık la rı na ek le -
ye bi le ce ğin ye ni şey ler var sa on la rı bu bö lüm de ele ala lım…
- Ko ğuş ta, ha va lan dır ma da ya pı lan “fi zi ki eği tim”i, gar di ya nın
gö ze ti min de beş-on da ki ka spor, kül tür-fi zik ya pa rak in san sağ lı ğı -
nı ko ru yor muş gi bi ele al ma mak ge rek. Kalk sa a tiy le yat sa a ti ara -
sın da ki za ma nın na sıl dol du rul du ğu nu par ça par ça da ol sa ele al dık.
Bu za man sü re si ne “na za ri” ve “fi zi ki eği tim” yer leş ti ril miş tir. Onon
beş da ki ka lık ye mek mo la la rı dı şın da ka lan za man da ki eği tim bi -
çi mi de bü tün şid de tiy le sür dü rü lürdü. Ba zen ak şam ye me ği son ra -
sın da “eği tim” yap ma ma mız ge re kir ken, se si mi zin az çık tı ğı ba ha -
ne siy le yat sa a ti ne ka dar uza tı lır dı. Sa bah sa yı mı ya pıl dık tan son ra,
ko ğuş gar di ya nı ka pı yı açar ve tu tuk lu la ra ses le nir: “Ha va lan dır ma
için ha zı rol.” Bu ko mut üze ri ne ko ğuş ta ki ler he men ka pı önün de
tek sı ra di zi lir, as ke rin çık ko mu tu nu bek ler ler. Ve ko mut ve ri lin ce
her kes ka pı da bek le yen gar di ya na to puk se la mı ve rir ve nu ma ra sı nı
ba ğı rır, ha va lan dır ma ya ko şar. Ha va lan dır ma ya gi ren ler ayak la rı nı
ye re sert çe vu rur, to puk se la mı ça kar, he men ar dın dan bir kaç sı ra
ha lin de iç ti ma ya ge çer ler. Ko ğuş so rum lu su “sı ra ya geç, kol la rı nı
uzat, ra hat, ha zı rol” iş le ri ni yap tır dık tan son ra, ko ğuş gar di ya nı na
dik kat çe ker ve tek mil ve rir. Ör ne ğin; “19. ko ğuş 80 ki şiy le emir ve
gö rüş le ri ni ze ha zır dır ko mu ta nım”der. Tek mil den son ra gar di yan
ko ğuş so rum lu su nu ye ri ne gön de rir, “sa ğa dön, uy gun adım marş”
di ye rek “fi zi ki eği tim”i baş la tır. Tu tuk lu lar bir kaç sı ra ha lin de yü -
rü yü şe ge çer. Diz ler ka rın boş lu ğu na çe ki lir, kol lar omuz hi za sı na
ka dar kal dı rı lır, baş lar dik, göz ler gök yü zün de, marş eş li ğin de sert
adım lar la yü rü nür. Ara sı ra marş lar dı şın da, “bir Türk, dün ya ya be -

461
del dir”, “ne mut lu Tür küm di ye ne” gi bi slo gan la rı adım la rı na uy -
gun tem poy la hay kı rır lar. Bu “eği tim” öğ le ne ka dar sü rer. Eğer
eği tim sı ra sın da “yan lış” ya pıl mış sa; bi li nen iş ken ce yön tem le riy le
öde ti lir. Öğ le ye me ği için ko ğu şa dö nü lür, çok geç me den ikin ci fa -
sıl baş lar. Bu de fa ha va lan dır ma ya çı kıl maz, ko ğuş ta ye rin de sa ya -
rak marş söy le me ve ya “na za ri eği tim” ya pı lır. O ara ha va lan dır -
ma da sa bah çık ma yan ko ğuş lar var dır. Ak şam ol duk tan son ra sa -
yım la bir lik te gün lük eği tim bi ter, ama eğer gün düz “eği tim”in de
alın mış ba zı ce za lar var sa, ye mek ye dir me ye rek öde ti lir. Ve ya yat
sa a ti ne ka dar “eği tim” sü rer. Gar di yan “kay bol!” de di ği za ma na
ka dar aç-bi tap düş müş lük için de “kay bol”unur.
- Pe ki ko şul lan ma nın bu den li kor kunç bo yut la rı kar şı sın da, ya -
şa nan on ca mad di ha sar dı şın da, ma ne vi bir ha sar dan da bah se -
de bi lir mi yiz? Ör ne ğin, bas kı la rın ağır lı ğı yü zün den ak li den ge yi
kay bet me gi bi…
- Böy le ko şul lar da ne olur? Ko şul la rı, ya ra tı lan cen de re yi, ku şa -
tıl mış lı ğı az çok di le ge tir dik. İn san lar yo ğun iş ken ce ler den ge çi ri le -
rek ce za e vi ne tı kı lı yor. Ve ce za e vi tam bir ce hen nem. Aman ve ril mi -
yor. Çar kın diş li le ri nin öğüttüğü in san dır. İn sa na ait olan her şey dir;
onur da, ki şi lik de he def le ni yor. Ak la ha ya le gel me dik yo ğun luk ta
psi ko lo jik iş ken ce ve sal dı rı var. Ce za e vi ne her çev re den, her yaş tan
bin ler ce in san dol du rul muş. Sis tem bü tün şid de tiy le iler li yor, ge len -
ler, tah li ye olan lar var… Bu bin ler ce in san için de ruh sal dün ya sı
sar sıl mış, den ge si bo zul muş in san sa yı sı hiç te az de ğil. Ak li den ge -
si ni yi ti ren on lar ca in san dan sö ze de bi li riz. Nor mal, gam sız ve ke -
der siz in san Di yar ba kır’da aran ma sın. En nor ma lı bi le ge ri lim ve
stres için de dir. İha net eden ler de bas kı ve iş ken ce ye mu ha tap tır lar…
Si nir ler al tüst ol muş, ço ğu in san da bu yıp ran mış lık cid di bo yut la ra
ulaş mış. Açık tan açı ğa de lir me, den ge siz dav ran ma bi çi min de ken -
di ni gös ter mez se de tah ri bat çok bü yük. Sa bah ya ta ğın dan kal kı yor -
sun, se ni ne yin bek le di ği ni bil mi yor sun. Be lir siz lik için de bir bek le -
yiş te sin. Gü ne te dir gin baş lı yor sun. Ve her türlü iş ken ce, eği tim,
yap tı rım, da yat ma gü ne eş lik edi yor. Gü ne eş lik edi yor de me ye lim
de, günü iş gal edi yor, gü ne el ko yu yor. Za man öy le si ne sis bu lut la -

462
rıy la kap lı ki, han gi dav ra nı şın ba ha ne edi le rek sal dı rı ya uğ ra ya ca -
ğın, iti raf, iha net da yat ma sı na di ren me de ba şı na ne le rin ge le ce ği
bek len ti sin de sin. Kor ku, te dir gin lik, öf ke, kız gın lık, acı çek me ve
da ha baş ka duy gu lar sü rek li se ni ku şa tı yor. Bu uç duy gu lar dan bi ri
ölür ken, bir baş ka sı do ğu yor, sü rek li ya şı yor sun o de ği şi mi… Ge le -
cek hak kın da be lir siz lik, çı kış sız lık var. Sa na iş ken ce ya pı lı yor, ya -
nın da ki ar ka daş la rı na ya pı lı yor. Baş ta cı et ti ğin, var lık ne de nin olan
de ğer le rin, in san lı ğın dü şü rül me si ne ta nık ol ma, de vam lı ya şa ma,
düş ma nın ça ba la rın da yol al ma sı, in san la rın is pi yon cu, iti raf çı ola -
rak dü şü rül me si, ce za e vin de ve mah ke me ler de ya pı lan lar… Gün
bo yu bun la ra ta nık sın, ilik le ri ne ka dar ya şı yor sun. Bun la rın ya şan -
ma sın dan son ra ge len ge ce tu tuk lu ya mı bı ra kı lı yor?
- Ge ce ler de kim bi lir ne ler ne ler var? Tu tuk lu nun ken di ken di ne
kal dı ğı o za man di li min de iç ça tış ma lar açı sın dan na sıl bir dep -
rem ya şa nı yor? Na sıl elin den alı nı yor ge ce si?..
- Ge ce le rin ka ran lı ğı, ze ba ni ler eliy le ya ra tı lan da ha ko yu bir ka -
ran lık ola rak üs tü ne aba nı yor. Ka fa sın da ya pı lan la ra kar şı ko ya cak
bir çı kış yo lu, çö züm bu la ma yan in san lar, ya şa dı ğı de rin çe liş ki le ri
iç dün ya la rı na atı yor. İç dün ya lar bir yı ğı nak, ya nar dağ! İn san la rın
için de, ru hun da lav lar kay nı yor. Ve ge ce ba zen pat la ma ya dö nü şü -
yor. Uy ku sun da hay kı ran, çığ lık atan, gün düz ya şa dık la rı nı ve ona
kar şı duy du ğu tep ki si ni açı ğa vu ran, in le yen çok in san var. Ge ce nin
bir ya rı sı ko ğuş lar dan yük se len hay kı rış ve çığ lık lar ko ğuş ta ki, hat -
ta di ğer ko ğuş lar da ki in san la rın uy ku su nu bir bı çak gi bi bö lü yor.
Ve bu bir ge ce için de de fa lar ca tek rar la nı yor. Kriz ge çir me ler ise
ay rı bir dert. Tut sak la rı et ki le yen salt yan la rın da ki ar ka daş la rı nın
in le me ve çığ lık ses le ri mi? Bu, bel ki en az et ki le yen dir. Çünkü
han gi ge ce, han gi sa at ko ğu şun ba sı la ca ğı bel li de ğil dir. Di ken üs -
tün de otur ma gi bi, her an bir bas kın ya pı la ca ğı bek len ti sin de ol mak
hiç de az bir şey de ğil. Ge ce ko ğuş ba sı lır, kur dun ko yun ağı lı ğı na
da lı şı gi bi in san la rın uy ku la rı, si nir le ri par ça la nır. Sa de ce bu lun du -
ğu ko ğuş de ğil, yan ko ğuş lar da ki in le me ler, çığ lık lar da et ki ler se -
ni… Yet mez, bir de ko ğuş nö bet çi le ri nin gar di ya na de fa lar ca ba ğı -
ra rak tek mil ver me si tut sak la rı uy ku dan uyan dı rır, fır la tır. Di yar ba -

463
kır in sa nı nın ge ce le ri de, uy ku la rı da li me li me dir… Evet… Ge ce -
si ne gün dü zü ne el ko nul muş böy le bir yer de, in san ruh sal, si nir sel
açı dan na sıl mo ral li ve sağ lık lı ola bi lir? Kay gı, kor ku, te dir gin lik,
stres, ge ri lim, pa nik, da ha baş ka uç duy gu lar had saf ha da ve üs tüs te
ya şa nı yor. Ya şa nan lar, kat la nı lan lar bir-iki gün ve ya bir kaç ay la sı -
nır lı de ğil. So na ere ce ği za ma nı bil sen o ana ka dar ken di ni sık ma -
ya, olum suz et ki ler den bir öl çü de ko run ma ya ça lı şır sın. Yok… Bi -
le mi yor sun, bi lin mez lik ler dün ya sın da sın, ka ran lık bir la bi rent de -
sin, çı kış gö rün mü yor… Müt hiş bir ku şat ma al tın da sın, düş man ku -
şat ma yı da ralt tık ça da ral tı yor. Öl dü rü yor, sa kat bı ra kı yor, iha ne ti
da ya tı yor. Di yar ba kır’da ola ğan öl çü ler de hiç bir şey yok tur. Di yar -
ba kır ola ğan dı şı lık tır… İn sa na gö re de ğil dir. Ruh sal, si nir sel yön -
den de nor mal öl çü le ri ara mak doğ ru ol maz. An cak, so ru nun bi lin -
cin de olan, çı kış yo lu ara yan, ken di ni ora ya ka na li ze eden, ora da
yo ğun la şan, sis te mi bu tür ça ba lar la ken di ne sü rek li ya ban cı laş tı ran
ken di si ni şöy le ya da böy le ko rur. Ayak ta ka lır. Bi zi o ko şul lar da
çıl dırt ma yan da buy du. Yok sa bi ze ya pı lan lar ye ni lir-yu tu lur cins -
ten şey ler de ğil di. Çıl dır mak, de lir mek için her şey faz la sıy la var -
dı… De ğer le ri ko ru ma, dev ri me sa rıl ma der di ol ma yan, ya pı lan la rı
içi ne sin di ren bir kı sım in san da var dı. Ko şul lar ya şa nır cins ten ol -
maz sa da, böy le le ri “dev let güç lü dür, ya par. Bü ke me di ğin bi le ği
öpe cek sin” an la yı şıy la dü şün sel tes li mi ye ti ne kı lıf ge çi ri yor lar dı.
An cak bu nu sin di re me yen, bi linç te olan bi te ni yet kin ce çö ze me yen,
çı kı şı bu la ma yan, önün de ki per de yi ara la ya ma yan in san la rın ya şa -
dı ğı dep rem, çık maz on la rı de lir me ye gö tü rü yor du. Ko nu ge niş, de -
tay lan dır ma mı za ge rek yok. Bu bi lim da lıy la uğ ra şan la rın il gi le ne -
cek le ri zen gin bir mal ze me, de ney ola rak Di yar ba kır or ta yer de du -
ru yor. Bi zim bu ra da öne çı kar mak is te di ği miz, an lat tı ğı mız şey,
nor mal de her in sa nın so nuç la rı nı kes ti re bi le ce ği, he men gö re bi le ce -
ği bu ko şul lar da de lir me ve çıl dır ma la rın faz la sıy la ola ca ğı dır. Di -
yar ba kır’da on lar ca in san de lir di, de dik…
- On lar ca in san dan sö ze di yor su nuz, hiç de ğil se, ola yı so mut la -
mak için bir kaç ör nek ve re mez mi si niz?
- Ve re bi li riz… Ba zı çar pı cı olay ve ör nek ler var. Bun la rın bir

464
kıs mı za ten iler de ki an la tım la rı mız da da yer ala cak. Şim di kı sa ca
ba zı bil gi ler ver mek le ye ti ne lim. İlk el de 20. ko ğu şun du ru mun dan
sö ze de bi li riz: Bu ra sı alt kat ta bu lu nan, en kü çük ko ğuş lar dan bi ri.
Ama in san lar tı ka ba sa dol du rul muş, mev cu du 70-80 ki şi ara sın da
de ği şi yor. Ve bu sa yı tes li mi yet dö ne mi bo yun ca hiç ek sil mi yor.
Nor mal ka pa si te si nin dört-beş ka tı! Bu ko ğuş ta bir yıl için de dört
ki şi de lir di. Üs te lik bun lar Ela zığ’a gön de ri len, de li ra po ru alan in -
san lar Kur tu luş’tan Ümit Ka ya, TKP’den Fa tih Bin bay, PKK’den
İb ra him Kır baş, ad li tu tuk lu lar dan İs met Ba şer di… Ay rı ca Meh -
met Kı zıl ola yı var, ar ka da şı mız dı. Ol duk ça fe da kar ve dü rüst bi -
riy di. Kal dı ğı ko ğuş ta her işe koş tu ran, her ke se yar dım et mek is te -
yen, ko ğuş dı şın da ya pıl ma sı ge re ken iş ler de gö rev len di ri len bi ri.
Ora da ka lan ar ka daş lar dan al dı ğı mız bil gi ye gör, Meh met’in si nir
kriz le ri ge çir me si ne gi den yol şöy le baş lı yor: Bir gün, ak şam ye -
me ği al mak için dı şa rı çı kı yor. Ka ra va na yı ge ti rir ken ye re bi raz
ye mek dö kü yor. Ko ğuş gar di ya nı dö kü len ye me ği ken di si ne ya lat -
ma ya ça lı şı yor. Meh met red de di yor. Em re kar şı gel mek ge rek çe -
siy le vah şi ce dö vü lü yor. Ka fa sı de fa lar ca du va ra vu ru lu yor. Ar ka -
daş la rı ya rı bay gın hal de, öf key le ba ğı ra rak ken di si ni dö ven gar di -
ya na sal dı rı yor. Son ra ölüm cül bir va zi yet te içe ri atı lı yor. Üç-dört
sa at ken din den geç miş hal de ya tı yor. Gar di yan, ko ğuş so rum lu -
sun dan Meh met Kı zıl’ın ken di li ğin den has ta lan dı ğı na da ir bir tu ta -
nak yaz ma sı nı is ti yor. So rum lu red de di yor. Meh met ise; “böy le
bir tu ta nak ya zı lır sa im za la mam” di yor. Gar di ya nın ıs ra rı kar şı -
sın da Meh met, “sen de hiç vic dan yok mu? Bu yap tık la rı nın he sa -
bı nı ver me ye cek mi sin? İn san de ğil mi sin?” di ye ba ğı rı yor. Gar di -
yan tep ki kar şı sın da ge ri li yor, so rum lu ya “bu nu gö tür, yat sın, is ti -
ra hat et sin” di yor… O da yak tan son ra, Meh met Kı zıl’ın so run la rı
baş lı yor. Sü rek li kriz ge çi ri yor, ya rı de li bir hal de ge çi yor gün le ri.
Son ra on yıl ce za al dı, tah li ye ol du. Bir sü re elek tro şok te da vi si
uy gu la nı yor. (Eğer isim ben zer li ği yok sa, ba sı na da yan sı dı, Er ga -
ni ya kın la rın da çı kan ça tış ma da şe hit ar ka daş lar ara sın day dı.)
PKK Mar din da va sın dan yar gı la nan Ah met Cin’e jop sok ma gi -
ri şi mi var. Olay Ah met’te ge çi ci bir ruh sal den ge siz lik ya ra tı yor.

465
- Jop sok ma mı?.. Na sıl olu yor bu olay?
- Ah met, Mar din’in De rik il çe sin den. Ar ka daş la rın bir sı ğı na ğı on -
la ra ait üzüm bağ la rın da çık tı ğı için, ai le bi rey le riy le bir lik te gö zal tı -
na alı nı yor. Sor gu dan son ra yar dım ve ya tak lık su çun dan ab la sıy la
bir lik te tu tuk la nı yor. Ab la sı uzun sü re ba yan lar ko ğu şun da kal dı. İki -
si de yurt se ver in san lar dı. PKK’ye müt hiş bağ lı lık la rı var dı. Fer hat
ve Hay ri’ye hay ran dı lar. Ah met o za man 18-19 yaş la rın day dı. Ar ka -
daş la rın an lat tı ğı na gö re; ko ğuş gar di ya nı sü rek li ken di si ni ra hat sız
edip “ni ye bu yaş ta dev rim ci ol dun? Ni ye Apo cu la ra yar dım et tin?
Ni çin marş la rı yan lış söy lü yor sun?” vb. di ye rek fe ci şe kil de dö vü -
yor. Ah met’in inat çı ve da ya nık lı çık ma sı gar di ya nı da ha da çi le den
çı ka rı yor. Ay rı ca Ah met, gar di yan la rın is te dik le ri ni yap ma mak için
ken di si ni saf bi riy miş gi bi gös ter me ye ça lı şı yor… Maz lum’un ölü -
münü duy du ğu za man çok üzü lü yor, kah ro lu yor. O gün ler sü rek li;
“di re niş za fe re, tes li mi yet iha ne te gö tü rür”, “ken dim den utanç du yu -
yo rum, Maz lum’a la yık ola ma dım” di yor… Bir gün ko ğuş ca ha va -
lan dır ma ya çı kı lı yor. İs tik lal mar şı söy let mek için gar di yan Ah met’i
sı ra dan çı ka rı yor. Ah met söy le ye mi yor. Gar di yan, tut sak la rın yüz le ri -
ni du va ra dön me le ri ni is ti yor. Tut sak lar du va ra dö nü yor. Gar di yan,
Ah met’e so yun ma sı nı söy lü yor. Da ha son ra da jop la ona te ca vü ze
yel te ni yor. Ya pa ma yın ca, jo pun ter siy le Ah met’in cin sel or ga nı na
olan ca hı zıy la bir kaç de fa vu ru yor. Cin sel or ga nı jop dar be le rin den
kop ma nok ta sı na ge le cek ka dar ze de le ni yor. Ve Ah met ba yı lı yor. Di -
ğer tut sak lar bay gın hal de onu ko ğu şa ge ti rip ya ta ğı na ya tı rı yor lar.
Ka na ma yı dur du ra mı yor lar, ar ka daş san cı dan iki bük lüm. İda re du ru -
mun böy le si ne ağır ol du ğu na al dır mı yor, en kü çük bir mü da ha le de
bu lun ma dan ola yı ge çiş ti ri yor, ya ra da ha son ra ken di li ğin den ka pa nı -
yor. Ah met bu ola yın ver di ği şok ve olum suz psi ko lo jiy le ken di ken -
di ne gül me ye, ço cuk ca dav ran ma ya baş lı yor. Den ge siz dav ra nış la rı
bel li bir sü re sü rü yor. Ba zen as ker ler ge lip ken di siy le alay edi yor.
An cak gün geç tik çe Ah met dü ze li yor, iyi le şi yor. Dü zel mek le kal ma -
mış, ken di ni ge liş tir me ça ba sı na da gir miş, si ya si sa vun ma yap mak
is te miş. Tah li ye ola sı lı ğı yük sek ol du ğu için ar ka daş lar en gel le miş…
Ve dı şa rı çık tı ğın da PKK için sa va şa ca ğı nı söy lü yor muş…

466
- San ki ida re her ke si de lirt mek için bi linç li bir po li ti ka uy gu lu yor?
- Du ru mu “san ki” sözcüğü kar şı la ya maz, ger çek buy du. İda re
in san la rı bi tir mek, de lirt mek is ti yor du. Ve po li ti ka la rı özel lik le
bel li tu tuk lu lar üze rin de et ki li olu yor du. Tut sa ğa kü für et me, te ca -
vü ze yel ten me, aşa ğı la ma, de ğer le ri ne sal dır ma do ğal ola rak si nir -
le ri tah rip edi yor, bi tip tü ken mek bil me yen bir he sap laş ma, iç ça -
tış ma baş lı yor du. Ko şul la ra du yu lan ta ham mül süz lük en üst nok ta -
la ra çı kı yor, in san lar da ge le cek te ona rıl ma sı ola nak sız ya ra lar açı -
yor du. Ve re me, sa ra has ta lı ğı na ya ka lan ma, ken di ni öl dür me ye
kal kış ma, ko nuş ma ye ti si ni yi tir me, ha fı za kay bı, dü şün ce ye ti sin -
de kö rel me sık rast la nan olay lar dı. Ar ka daş lar dan din le miş tik, ko -
ğuş ara ma la rın da ki lot in dir me ola yı da ya tıl dı ğın da de rin bir şok
et ki si ya rat mış. Bu olay ne de niy le ken di ni öl dür me yi dü şü nen in -
san lar ol muş. Müt hiş bir çö küntü ya şan mış. Si ya si ol ma yan tu tuk -
lu nun bi ri, gar di yan la rın; “hay di, Di yar ba kır kar pu zu çat la tın…”
de me si üze ri ne, “biz keb rak (pe ze venk) mı yız, her şe yi ya pı yo ruz,
ar tık ken dim den nef ret edi yo rum” de miş. Et ki le nim bü yük. Kü çük
dü şür me ola yı bi le tek ba şı na in san la rı vur ma ya ye ti yor, dep res -
yon la ra ne den ola bi li yor du. Yi ne ar ka daş lar dan din le miş tik… 22.
ko ğuş ta par ti zan ta raf ta rı Fah ri Çe lik ka ya isim li bi ri var. Bir gün
ha va lan dır ma da ko ğu şun tü mü nün iş ken ce den ge çi ril di ği bir an da,
gar di yan bü yük bir kin le Fah ri’ye; “so yun lan, sa na jop so ka ca -
ğım!” di yor. Fah ri bek len me dik bir tep ki gös te re rek gar di ya nın
üze ri ne yü rü yor, epey bir sü re ha va lan dır ma da ko va la ma ca sü rü -
yor. Di ğer tut sak lar tep ki gös te rip ka fa la rı nı du var la ra vu ru yor, ba -
ğı rı yor. Or ta lık ana ba ba gü nü ne dö nü yor. Gar di yan, so nun da Fah -
ri’ye jop sok mak tan vaz geç mek zo run da ka lı yor. Ve ko ğu şu içe ri
alı yor lar. Ama Fah ri’yi ayı rıp ka pı ar ka sın da iş ken ce ya pı yor lar.
İş te bu iş ken ce sı ra sın da Fah ri ko nuş ma ye ti si ni yi ti ri yor. As ker ler
ko nuş ma dı ğı na inan mı yor lar. “Nu ma ra ya pı yor bu” di ye rek di li ni
çı ka rıp bü kü yor lar. Son ra da ya rı ölü hal de ge ti rip ko ğu şun or ta sı -
na atı yor lar. Fah ri bir aya ya kın ko nu şa mı yor. Bir gün, çok sev di ği
ar ka da şı Mah mut Öz deş ona he ye can lı ve şok et ki si ya ra tan bir
olay an la tır ken ko nuş ma ye te ne ği ni ye ni den ka za nı yor, ama es ki

467
ha li ne de dö ne mi yor, ke ke me ka lı yor. Bir sü re son ra da tüm den
de li ri yor. Has ta ha ne de elek tro şok te da vi si gö rü yor. Jop gördüğü
za man kriz ge çi ri yor ve sal dı rı yor. Fah ri beş yıl ka dar ce za alı yor,
he men he men tü münü ya tı yor. De lir miş ola rak dı şa rı sa lı nı yor…
- Tüm bu an la tı lan lar ka ra ba san mı, ger çek mi ayır det mek ba -
zen öy le si ne zor la şı yor ki… Baş ka böy le si ör nek ler var mı?
- Ka wa cı Sa it Özlü ola yı var… Sa it 1982 yı lı nın, Ka sım ayın da
ce za e vi ne ge li yor. Bir grup in san la bir lik te ko ğu şa ve ri li yor. Grup ta
iki yaş lı in san var. Bi ri Dev-Yol ta raf ta rı Ho zat lı Do ğan Fın dık. Di -
ğe ri Çün güşlü, su çu si ya si ol ma yan, Rem zi isim li yaş lı bi ri… Rem zi,
sav cı ta ra fın dan ka sıt lı tu tuk lan mış. Sav cı, “git, 5 no lu da yat, ak lın
ba şı na gel sin” de miş. Rem zi ce za e vin de sü rüp gi den vah şe ti gör dük -
ten son ra; “bu ra dan kim se tah li ye ola maz. İnan mı yo rum, bu ra dan
ada mın ölüsü çı kar!..” di yor muş. Yaş lı ve bün ye si za yıf ol du ğun dan
kı sa sü re de anor mal dav ran ma ya baş la mış. Ya rı de lir miş… Al tı ay
son ra tah li ye ol muş. Gi der ken gördüğü bü tün vah şe te rağ men dev -
rim ci le re yar dım ede ce ği ni, PKK için ge re kir se ca nı nı ve re ce ği ni be -
lirt miş. S. Özlü bu ye ni ge len grup la bir lik te, her gün 3-4 pos ta iş ken -
ce den ge çi ri li yor. “Marş la rı iyi ez ber le mi yor sun, bu ne bi çim tek mil
ver me?” gi bi ba ha ne ler le sü rek li dö vü lü yor, ra hat bı ra kıl mı yor. Sa -
it’in bir sü re son ra dav ra nış la rın da göz le gö rü lür de ği şim ler baş lı yor.
Ön ce sa at ler ce göz le ri ni kırp ma dan ta va na ba kı yor. Ar dın dan da
olan ca hı zıy la , “ge li ii!.. ge li i i ii!..” di ye rek çığ lık lar atı yor. Ba ğır ma
son ra la rı sa ra kriz le ri ge çi ri yor. Çok geç me den ba ğır tı lar ye ri ni sa at -
ler ce hep ay nı ton da sü rüp gi den kah ka ha la ra bı ra kı yor… Sa it da ya -
ğa kar şı çok da ya nık lı ve her ke se yar dım et mek is te yen bi riy di. Ama
so nun da de lir me nok ta sı na ge li yor. Tah li ye olu yor. İda re onu he men
sa lı ver mi yor. 1983 Ey lül di re ni şi ne ka tıl dı ğı için 15-20 gün boş tu tu -
lan 27. ko ğuş ta alı ko nu lu yor. O ha liy le dı şa rı gi di yor… Tah li ye ol -
ma sın dan yak la şık bir bu çuk-iki yıl ka dar son ra, “in san lık utan sın”
baş lık lı, si ya si içe rik li bir mek tup bı ra ka rak, ev le ri nin önün de bu lu -
nan in cir ağa cı na ken di ni ası yor ve ya şa mı na son ve ri yor. (Ga ze te ler -
de ar dın dan bı rak tı ğı mek tu bun po lis ler ce alın dı ğı nı ve için de ya zı -
lan la rı kim se ye okut ma dık la rı ya zıl dı.) Ben zer olay lar da anıl ma sı ge -

468
re ken baş ka in san lar da var. Şa hin Boz dağ, Meh men Akın, Ha mit
Kan kı lıç, Esat Ay tun, İb ra him ve isim le ri ni unut tu ğum, bil me di ğim
on lar ca in san… Ki mi si son ra dan dü zel di, ki mi si ya şa dı ğı olay la rın
et ki sin den ce za e vin den kur tul du ğu hal de son ra ki yıl lar da da kur tu la -
ma dı, ca nı na kıy dı. Ki mi akıl has ta ha ne le rin de ay lar ca, yıl lar ca sü ren
te da viy le uğ raş mak zo run da bı ra kıl dı. Kı sa ca sı Di yar ba kır in san lar -
dan bu ko nu da da çok şey çal dı…
- Di yar ba kır ne bü yük hır sız!..
Zul mün yut tu ğu bir in san:
Ce mal Kı lıç
- “Ak li den ge yi kay bet me olay la rı nın ya nın da, sü rüp gi den vah -
şet yü zün den de ölen bir çok in san var” de din. Ar tık bu ölüm olay -
la rı na geç sek…
- As lın da bu ko nu dip siz bir ku yu. Ama ko nu nun çar pı cı lı ğı nı
di le ge tir mek için Ce mal Kı lıç’ın şe ha de tin den söz ede lim. Ce za e -
vi ne düş me den ön ce mem le ke ti Hil van’da ço ban lık ya pan, oku ma
yaz ma sı ol ma yan, ama ol duk ça öz ve ri li, ka rar lı ve mü ca de le ci bir
sem pa ti za nı mız dı. 12 Ey lül son ra sı Kür dis tan’da sü rüp gi den o yo -
ğun gö zal tı na al ma ve tu tuk la ma fur ya sın da içe ri düştü. Sı ra dan
ne den ler den tu tuk la nıp ce za e vi ne atıl dı. Ce za e vin de sü rüp gi den
yap tı rım la ra bi linç li bi linç siz, inat la ta vır al dı. Ocak aç lık 1981
gre vi baş la dık tan son ra, ger çek leş tir di ği miz ey lem le re ve di re ni şe
ka rar lı ca ka tıl dı. Di re niş çi ler hüc re le re atı lır ken Ce mal de ara la rın -
day dı. Ön ce 36’da kal dı. Ölüm oru cu de vam eder ken di re nen ler le
35’e ge ti ril di. Di re niş bi te ne ka dar biz ler le bir lik te di ren di. Tes li -
mi yet dö ne min de ku ral lar ka bul edi lin ce o da uy mak zo run da kal -
dı. Fa kat oku ma sı, yaz ma sı ol ma dı ğın dan marş la rı ez ber le ye mi -
yor, yü rü yüş ler de sı ra yı bo zu yor, ayak uy du ra mı yor, bu yüz den
ba şı hep be la ya gi ri yor du. As ker ler onu en ar ka sı ra da yü rü türdü.
Di ğer le ri diz le ri ni ka rın boş lu ğu na çe ke rek yü rür ken, o bil di ğin ce
yü rürdü. Bu yüz den de sü rek li iş ken ce gö rürdü. Marş la rı öğ ren me -
me si, yü rür ken “şa şır ma sı” ba zen bü tün ko ğu şun so ru nu ha li ne

469
ge lir di. Ce mal’in ya nın da ka lan ar ka daş lar, ona marş la rı ez ber let -
me di ği ge rek çe siy le sü rek li dö vü lürdü. İda re, Ce mal’in yap tı rım la -
ra uy ma sı nı sağ la mak için hüc re de ki le ri de zor la yıp üze rin de ikin -
ci bir bas kı öge si oluş tur ma yı amaç lı yor du. Böy le ce Ce mal, 35’te
ken di sta tü sünü de ya rat mış ol du. Kim se Ce mal’i zor la ma dı.
Marş la rı ez ber le me yen, yü rü yüş sı ra sın da ayak uy du ra ma yan ko -
nu mu nu, ba zen inat çı lı ğı, ba zen “ya pa mı yo rum” vb. ge rek çe ler le
yer leş tir di… Ra şi tizm has ta lı ğı olan, za yıf, in ce ya pı lı bir ar ka daş -
tı. Ka las lar la dö vül dü ğün de, al dı ğı her dar bey le in ce bir dal gi bi
sal la nır dı… Bir gün alt ka tın ko ri do run da yü rü yüş ya pı lır ken Ce -
mal yi ne en ar ka da bil di ğin ce yü rü yor du. 35’in gar di ya nı Laz Ali,
“ne bi çim yü rü yor sun lan, düz gün yü rü ye cek sin!” di ye rek Ce -
mal’e yük len me ye baş la dı. Ce mal bü tün uya rı la ra da ha ön ce ki tu -
tu muy la kar şı lık ver di, “bu ka dar ya pa bi li yo rum” de di. Gar di yan -
lar ka las ve jop lar la üze ri ne yü rü dü ler, kor kunç bir mey dan da ya ğı
at tı lar. İş ken ce den son ra her ke si içe ri al dı lar. Hüc re le rin bu lun du -
ğu bö lü mün kar şı du va rın da pro jek tör ler var. Pro jek tör le rin be to na
tut tu rul du ğu yer de de mir as kı lar bu lu nur ve yer den üç-dört met re
ka dar yük sek te dir. Laz Ali hı zı nı ala ma dı, bay gın ha le ge len Ce -
mal’i tek aya ğın dan pro jek tö rün de mir le rin den bi ri ne ip le as tı. Ce -
mal sa at ler ce o hal de ba şa şa ğı tu tul du. Olay 35’de ki le rin gözü
önün de ol ma sı na rağ men böy le si ne in san lık dı şı bir uy gu la ma yı
ön le mek için kim se nin elin den bir şey gel mi yor du. Tes li mi yet dö -
ne mi nin o ko yu, en ka os lu gün le rin dey dik. Za ten fi zi ki ola rak ya -
pa bi le ce ği miz bir şey de yok tu, hüc re ka pı la rı na ki lit vu rul muş tu.
Çok ağır bir du rum ol du ğu nu be lir te lim. Ar ka daş ya rı bay gın hal -
de tek aya ğın dan ası lı öy le ce bek le ti li yor du! İn san bir yer de ça re -
siz lik ten, bir şey ya pa ma ma duy gu sun da ken di si ne la net oku yor.
Ce mal sa at ler ce in le ye rek ası lı kal dı. Ak şa ma doğ ru in dir di ler,
ama ar tık iş iş ten geç miş ti. Zor ne fes alı yor, ko nu şa mı yor du. Öl -
mek üze re ol du ğu an la şıl dı. Bu ölüm cül ha li bir kaç gün sürdü.
İda re onun an be an ölü me sü rük len di ği ni bil me si ne rağ men mü -
da ha le et me di, sey ret ti… Bi zim le bir lik te Ur fa gru bun da yar gı la nı -
yor du. Mah ke me için sa bah bi zi alt ka ta in dir di ler. Ce mal’in hüc -

470
re sin de ka lan ar ka da şı du ru mu nun ağır ol du ğu nu ve mah ke me ye
gi de me ye ce ği ni gar di yan la ra söy le di. “Ge le cek” di ye ba ğır dı lar.
Ar ka daş ça re siz, mah ke me mon tu nu Ce mal’e giy dir di. Ce mal otu -
ra mı yor du, yu mak gi bi bü zül müş, bir avuç kal mış tı. Ar ka daş hüc -
re den çı kar mak için onu ku cak la dı. Tek rar gar di yan la ra ayak ta du -
ra cak ha li nin ol ma dı ğı nı be lirt ti. Gar di yan lar bak tı ola cak gi bi de -
ğil “kal sın” de di ler. Bu Ce mal’i son gö rü şü müz ol du. Ak şam
mah ke me den dön dü ğü müz de has ta ha ne ye gö tü rül müştü.
- Bu olay ne za man olu yor?
- 1982’nin Mart ayı ola bi lir. Şu bat-Mart, bu ay lar için dey di.
Çok geç me di, ‘Apart man Sa mi’ de di ği miz as teğ men Ce mal’in
hüc re si nin önü ne gel di. “Ce mal Kı lıç’ın özel eş ya la rı nı ha zır la -
yın” de di. Bu söz le rin an la mı “Ce mal Kı lıç öl dü” de mek ti. Hüc -
re de ki ler Ce mal’in ne si var sa ha zır la yıp apart man Sa mi’ye ver di -
ler. As teğ men eş ya la rı al dık tan son ra, bu kez elin de tut tu ğu bir
ka ğıt par ça sı nı uzat tı ve im za la ma la rı nı is te di, “ar ka da şı nız Ce -
mal Kı lıç uzun sü re den be ri has ta ol du ğu için, ani den ağır laş mış,
has ta ha ne ye kal dı rıl mış ve öl müş tür” de di. Ka ğıt ta bu içe rik te
şey ler ya zı lıy dı ve im za lat tı. Hüc re sin de bu lu nan lar o ka ğı dı im -
za la mak zo run da kal dı lar, red det me yi gö ze ala ma dı lar.
- Her şey bu den li çıp lak ve acı ma sız, öy le mi?
- Evet, be de li bu… Ku ral la ra bil sen de bil me sen de uya cak sın!
Yok sa be la lı bir ölüm var… Ölü mün ipi sa lı ve ril miş, tut sak lar ara -
sın da ba şı boş do la nı yor. Ölüm, o in san dan bu in sa na ko şu yor ve
za bıt la ra ger çek ölüm ne de ni de ğil, on la rın is te di ği “ne den” ya zı -
lı yor. Özel tu ta nak lar dü zen le ni yor, im za lar atı lı yor, dos ya la ra ko -
nu lu yor. On lar ca tu tuk lu nun ta nık ol du ğu bir ölüm, tu ta nak lar da
baş ka şe kil de gös te ri li yor ve res mi açık la ma ar tık bu olu yor. Bir
da ha da ko lay ko lay işin ger çe ği gün ışı ğı na çı kar tı la mı yor. Evet,
her şey böy le si ne çıp lak ve acı ma sız.
- Ye ni den şu “eği tim” ola yı na ge çe lim is ter sen; bin ler ce in sa nın
marş la rı öğ re nip öğ ren me di ği ni na sıl an lı yor lar?
- Ki min marş la rı ne ka dar ez ber le yip ez ber le me di ği ni an la ma -
nın bir çok yo lu, yön te mi var… Yi ne hüc re ler den söz ede lim. Gar -

471
di yan eli ne marş def te ri ni alır, hüc re hüc re ge zer. Her han gi bir
say fa yı açar, tu tuk lu ya, “şu mar şı söy le” der. Bu nu der ken de mar -
şa baş tan baş la ma sı nı is te mi yor. “Son kı ta nın son mıs ra sın dan, ilk
mıs ra sı na doğ ru gel…” vb. di yor.
- Ta bii bu da epey bir ye te nek ge rek ti ri yor…
- Evet… Oku ma ya ya da ez ber le me ye baş tan baş la nır. Bu ez -
ber le me yön te miy le onun is te di ği bi çim de oku man ye te nek işi dir.
Ko şul la rın böy le si ne ağır git ti ği ve uy gu la ma la rın ola bil di ğin ce in -
sa nı bu nalt tı ğı bir ze min… Her şe yi da ha da çe kil mez ha le ge tir -
mek için sö zünü et ti ği miz o ya ra tı cı lık ko nuş tu ru lu yor. İn san lar la
ke di nin fa rey le oy na dı ğı gi bi oy na nı yor. Eği tim sü re sin de tu tuk lu -
la rın zor la bir bi ri ni döv me si nok ta sı na ka dar gi di yor…
- Bu tür den olay lar 35. ko ğuş ta da olu yor muy du?
- Bi şar ola yı nı an lat mış tık. İn sa nın üze ri ne te ne key le in san pis -
li ği dök tü re bi li yor lar sa, döv dür me işi ne den ol ma sın? Hem de
böy le sa yı sız olay ol du. Gö zal tın dan ge len le re 36’da bu iş ler da ha
çok yap tı rı lı yor du. He men her tür den iş ken ce, bir bi ri ni döv dür mek
de da hil ye ni ge len le re bu ra da ya pı lı yor, yap tı rı lı yor, yap tı rı lı yor -
du. Ko ğuş lar da da za man za man bun lar ol muş. Ama 35’e hiç yap -
tı ra ma dı lar. Ken di ar ka da şı nı as ke rin is te ğiy le döv me vb. hiç ya -
şan ma dı, çünkü yap tı ra mı yor lar dı. Ko ğuş lar da eği tim anın da, gar -
di yan tu tuk lu lar dan bi ri si ne; “sen bun la ra eği tim yap tır” der ve
ken di si sey re der. Eğer eği tim ho şu na git mi yor sa, o tu tuk lu ya,
“bun la rın hep si ne bir sı ra da ya ğı çek” ya da “şu ada mı da ha iyi
eği tim yap ma sı için döv!” der. Bun la rı ya par ken de tu tuk lu la rı bir -
bi ri ne kar şı kış kırt ma ya ça lı şır, “ba kın iş te siz, ca nı nı zı di şi ni ze
tak mış eği tim ya pı yor su nuz, ama gör dü ğü nüz gi bi o yap mı yor”
der. Hüc re ler de bu nu hiç yap tı ra ma dı lar, ama bi le şi mi za yıf ko ğuş -
lar da, za yıf un sur la ra böy le şey ler çok yap tı rıl dı.
- Pe ki bi raz yer siz bir so ru ola cak, ama ar ka daş la rı nı dö ver ken
hiç ağ la yan in san la ra ta nık olun du mu? Duy du nuz mu böy le şey ler?
- Var mış. 35’te ol ma dı ğın dan böy le bir du ru mu da do ğal ki ya -
şa ma dık ve ta nık ol ma dık, ama ko ğuş lar da olu yor muş. Ağ la yan
da, son ra ge lip özür di le yen de, gi dip vur du ğu ar ka da şın gön lünü

472
alan lar da var mış. “Ku su ra bak ma sa na vur mak zo run da kal dım,
kar şı çık ma gü cünü ken dim de gö re me dim, ken di mi o de re ce güçlü
his se de me dim.” di yor lar mış..
- 35’te ki le re yap tı ra ma dık la rı şey ler den bi ri de tu tuk lu la rın
hay van se si çı kar ma sıy dı. Bir olay dan da kı sa ca sö zet miş tin, o
ola yı bu ra da ge niş çe ele al sak na sıl olur?
- Tes li mi ye tin iyi ce yol al dı ğı dö nem de, in san la rı da ha da dü -
şür mek için peş pe şe ye ni uy gu la ma lar da ya tıl dı. An cak 35’in ko -
nu mu bi lin di ğin den, ko ğuş lar da ol du ğu gi bi üze ri mi ze gel mi yor -
lar dı. Ön ce bir na bız yok la ma sı ya par, tep ki yi ölç me ye ça lı şır lar dı.
Eğer bi ri le ri ne uy gu la ta bi lir ler se da ha faz la da ya tı cı olur, di ğer le -
ri ne de yap tır ma ya ça lı şır lar dı. Bir gün ‘Ka ra’ de di ği miz gar di yan
“2. kat, 3. hüc re de ki ler eşek gi bi anı rın” di ye ses len di. (Bu hüc re -
ye de iyi ce ka fa yı tak mış, sık sık iş ken ce edi yor lar dı. 3. hüc re de
Meh met Yal çın ka ya, İr fan Gü ler, Yıl maz Dağ lum ve 40-45 yaş la -
rın da köylü bir ta raf ta rı mız olan Cu ma Be nek’le bir ar ka daş da ha
ka lı yor du.) Ka ra’nın em ri ne kar şı lık ve ri len ya nıt ses siz lik ti. Ses -
siz lik ba zı za man lar o ka dar çok şey di le ge ti rir ki, sa at ler ce ko nu -
şa cak la rın dan da ha et ki li olur. Bu ses siz lik “biz yap mı yo ruz” de -
mek ti. Ka ra bir da ha ba ğır dı, yi ne ses siz lik… Öf key le ge lip ar ka -
daş la ra yo ru la na ka dar vur du. Hır sı nı ala ma dı, “ba ka lım, ba ğır -
ma ya cak mı sı nız? Gö re ce ğiz, bu hüc re ye eşek gi bi anı ra na ka dar
ye mek yok” de di. Ve bir ay sü rey le her ye mek da ğıl dı ğın da ge lip
hüc re de ki le re anı rıp anır ma ya cak la rı nı sor du. Ar ka daş la rın ya nı tı
hep ay nı ol du. Yan hüc re ler ba zen giz li ce yi ye cek bir şey ler ver -
mek is te di ler se de al ma dı lar. “Bu nun bir za yıf lık ol du ğu nu dü şü -
nü yor lar sa ye me ğe kar şı za a fı mı zın ol ma dı ğı nı gös te re lim” de di -
ler. Ve bu sü re için de de gi dip ge lip bu hüc re ye iş ken ce yap tı lar. İl -
ginç gö rün tü ler, ge liş me ler de ya şan dı. “Hiç eşek anır ma sı nı bil -
mi yor sa nız ben söy le ye yim siz tek rar la yın” de di ve ken di si eşek
gi bi anır dı! Ko ğuş gü lün ce so pa la rı alıp her ke se gi riş ti ler. 3. hüc -
re den gö rü şe çı kan ol du ğun da mer di ven ara lı ğın da “ya vaş ça söy -
le yin, ar ka daş la rı nız dan uta nı yor sa nız bu ra da, ol maz sa si zi 36’ya
gö tü re lim ora da anı rın, kim se duy maz” de di ler. Ar ka daş la rın ya nı -

473
tı yi ne ay nı ol du. So nun da Ka ra pes et ti. Bir ay son ra ye mek da ğı -
tan la ra “3. hüc re ye de ve rin” di ye ses len di. Ba ğış la yı cı poz lar da.
Di ze gel me yi de ye di re mi yor ken di si ne. “3. hüc re is te sem ba ğır ta -
maz mıy dım?” de yin ce ar ka daş lar alay lı bir ses le “ya par dın ko mu -
ta nım.” de di ler. Sa de ce yük len dik le ri 3. hüc re de ğil di. Bu nu he pi -
miz bi li yor duk. Bu bi linç ve so rum lu luk la da ha re ket edi li yor du.
Ar ka daş lar bu ko nu da ge ri adım atar sa, bu nun di ğer hüc re le re de
da ya tı la ca ğı nı bi li yor lar. Di ren me le ri yal nız ken di ki şi lik le ri ne yö -
nel me ye ya nıt de ğil, tüm 35’i ko ru ma ya da yö ne lik tir. 3. hüc re o
an 35’in ön mev zi si dir. O mev zi de 35. ko ğuş adı na uy gu la ma püs -
kür tüldü ve bir da ha bu tür bir gi ri şim de bu lu na ma dı lar.
- Pe ki tüm zer re le ri niz le kar şı çık tı ğı nız, çık mak is te di ği niz, ama
bu na rağ men, sü rek li da ya tı lan böy le si baş ka uy gu la ma lar var mı?
- Bu so ru ya ya nıt ver mek ol duk ça zor. Çünkü ya pı lan la rın hep si -
ni, tes li mi yet ten kay nak la nan her şe yi red de di yor, kar şı çı kı yor, sin -
di re mi yo ruz. Bu bü tü nün için de bi zi çok et ki le yen ba zı olay lar an -
la ta yım: 35’te ara da bir de ol sa, tu tuk lu la ra bir bi ri nin sır tı na bi ne -
rek marş söy le til me si gi bi ağır bir du ru mu ya şa dık. Bu nun dı şın da
ba zen gar di ya nın se si ge li yor, ne de di ği ni an la mı yo ruz. Çünkü
35’te ve ha va lan dır ma lar da marş lar söy le ni yor, or ta lık mah şer günü
gi bi. Her şey bir bi ri ne ka rı şı yor, an la şıl mı yor. Özel lik le üst kat lar
gar di yan la rın de dik le ri ni duy mak ta zor la nı yor, ba zı emir le ri ka çı rı -
yor, işi te mi yor. Çok geç me den gar di yan üst ka ta ge li yor. Em rin ye -
ri ne ge ti ri lip ge ti ril me di ği ne ba kı yor. Bir kıs mı mız onu duy ma dı ğı -
mız için du ru yo ruz. “Ni ye sağ aya ğı nı kal dır ma dın? Aşa ğı dan ba -
ğır dım, her kes sağ aya ğı nı kal dır sın di ye emir ver dim. Ayak lar ha -
va day ken marş söy le ne cek! Ni ye ayak la rı nı zı kal dır ma dı nız?” di -
ye rek aya ğı nı kal dır ma yan la rı döv me ye baş lı yor. Yi ne ba kı yor sun
bel li be lir siz bir ses ge li yor. Be nim de bir ku la ğım ağır işi tir, söy le -
nen le ri an la mı yo rum. Bu yüz den he men bi ti şi ğim de ki Ke mal
Pir’’in du va rı nı yum ruk lar, “Ke mal ne söy le di” der dim. Ya da sağ
ta ra fım da ki Ka ra su’ya ne de di ği ni so rar, öğ ren me ye ça lı şır dım. Ba -
zen de on lar so rar dı. “Yi ne iş ken ce lik bir emir mi ver di?” der dik
bir bi ri mi ze… Bir gün Şe ner gar di ya nın o an la şıl maz se si ni yo rum -

474
la dı: “Her hal de sağ aya ğı nı zı kal dı rın di yor.” Bu nun üze ri ne sağ
ayak la rı mı zı kal dır dık. Ama isa bet et miş “sağ aya ğı nı zı kal dı rın”
den miş. Bi raz son ra gar di yan gel di, kon trol et ti. Önü müz den geç ti,
gördü ki em re uy gun dav ran mı şız. Şe ner le rin ta ra fı na git ti ve on la -
rın ayak la rı nı kal dır ma dı ğı nı gördü, sor du. Ar ka daş lar da duy ma -
dık la rı nı söy le di ler. “Bak di ğer le ri kal dır mış, de mek ki bu ra ya ses
gel miş, em ri mi duy muş su nuz!..” de di ve on la rı dövdü. As ker git tik -
ten son ra bu de fa on lar bi ze bi raz da kız gın lık la ta kıl ma ya baş la dı -
lar. “Kar de şim sağ ayak la rı nı zı kal dır dı ğı nı zı bi ze de söy le sey di niz
kal dı rır dık, bo şu bo şu na so pa ye mez dik…” de di ler. Biz hem gü lü -
yo ruz hem de on la ra kı zı yo ruz. “Sağ aya ğı nı zı kal dı rın di ye siz bi -
ze söy le di niz, ni ye ken di niz yap ma dı nız?”de dik…
Bir de, da ha 1981 di re niş dö ne min dey ken Ka ra su hüc re le re not
gön de rir ken “ka za ya uğ ra dı”, üç-beş hüc re öte de ya ka lan dı. Not ta
di ren me nin ge rek li li ği ni vur gu la yan ba zı me saj lar var mış. Not ya ka -
lan dık tan son ra 35’e bas kın yap tı lar. Esat Ok tay ge lip sor du: “Kim
yaz dı bu nu?” Ka ra su “ben yaz dım!..” de di. Bu ya nıt üze ri ne Esat
Ok tay emir ver di, bir çır pı da ar ka da şı hüc re sin den çı kar dı lar ve he -
men ora da döv me ye baş la dı lar. Ya rım sa at ka dar döv dü ler, ama Ka -
ra su’da gık yok! Ses çık mı yor. Ba ğır mı yor, in le mi yor, ken di si ne
müt hiş ha kim. San ki çu va la vu ru yor lar! Nor mal de böy le iş ken ce de
in sa nın ba ğır ma sı, acı sı nı bir bi çim de bel li et me si, in le me si ge re kir.
Ama Ka ra su ba ğır ma mak ta di re ni yor. İda re de ya pıl mak ta ola nın bir
çe şit di re niş ol du ğu nu se zi yor, bu so nu cu çı ka rı yor. Bu di ren me ida -
re yi çıl gı na çe vi ri yor, öf ke nö bet le ri ne tu tu lu yor lar. Kar şı la rın da sert
bir ka ya gör mek, ona çar pıp yol ala ma mak ka bul ede me dik le ri bir
şey. Ve bu an lam lı sus kun luk ta ser gi le nen, on la rı da ha da zı va na dan
çı ka rı yor. Böy le ör nek le rin ol ma sı, yay gın laş ma sı on la rın işi ni zor -
laş tı ra cak. Bun lar kit le ye güç ve mo ral ve re cek tir. Ay rı ca bu tu tum -
la rın, tu tum sa hip le ri nin kit le de say gın lık ka za na ca ğı nı, öne çı ka ca -
ğı nı da gö rü yor lar. En bü yük si lah la rı iş ken ce dir. Bu nun la di ze ge ti -
re me di ler mi ye ni araç lar bul ma la rı ge re kir.
- İş ken ce den öte ne var ki?
- İş ken ce den öte si de ölüm. Ama ölüm de esa sın da is te dik le ri

475
şey de ğil. Çünkü böy le ölüm ler di re ni şi da ha çok bes ler, güç len di -
rir. İs te dik le ri ölüm de ğil, in san la ra bo yun eğ dir mek, tes lim al mak -
tır. Kı sa ca sı, on la ra gö re Ka ra su’nun ba ğır ma sı ge re ki yor ki, güçlü
ol duk la rı nı ser gi le sin ler. İş, Ka ra su’nun not yaz ma sın dan çık tı. Ba -
ğır tıp ba ğır ta ma ma ya dö nüştü. Ar ka da şa da ha da yük len di ler, alıp
dış ko ri do ra gö tür dü ler ve ora da iş ken cey le ba ğırt ma ça ba la rı na de -
vam et ti ler. Kâr et me di, Ka ra su tu tu mu nu de ğiş tir me di. Ba ğır ma dı,
in le me di… Umut la rı kı rı lın ca ge ri ge tir di ler, bir kül çe gi bi hüc re si -
ne at tı lar. Bay gın hal dey di, her ta ra fı ya ra be re için dey di. Vü cu dun -
da mo rar ma mış yer kal ma mış tı. Ayak ta ban la rı pat la mış, kan için -
dey di. Bu, in san ira de si nin ken di be de ni ne kar şı her ko şul da –bi lin -
ci ni ko ru duk ça– ha kim ola bi le ce ği ne iyi bir ör nek tir. İn san et ten,
si nir den, ke mik ten olu şu yor. O ka dar iş ken ce kar şı sın da in san nor -
mal ola rak tep ki gös te rir… Sa ki ne de öy le, bir gün ge li yor lar, Ka ra -
su’yu döv dük le ri gi bi onu da dö vü yor lar…
- Ba ğırt mak, acı duy du ğu na da ir inil ti le ri ni işit mek için mi?
- Gös ter me lik ge rek çe baş lan gıç ta fark lı, ama iş so nun da ge lip o
nok ta ya da ya nı yor. Sa ki ne da yak atı lır ken el le ri ni ge ri çek me yi bir
za yıf lık ola rak gö rü yor. Kar şı sın da ki le re böy le bir za yıf lı ğı ya şa -
ma ya ca ğı nı, ya şa ta ma ya cak la rı nı gös ter mek is ti yor. “El le ri mi çe ke -
rek di ze gel di ğim zev ki ni düş ma na tat tır ma ya ca ğım” di ye dü şü nü -
yor… Sa ki ne’yi dö vü yor, o ise de li ci ba kış la rı nı ka çır mı yor, dö ve -
nin göz le ri nin içi ne ba kı yor. Bu an lam da açık bir inat laş ma ya şa nı -
yor. Ar ka daş ne el le ri ni jo pun al tın dan ge ri çe ki yor ne de ken di si ne
ba kan as ker den göz le ri ni ka çı rı yor. İnat laş ma uzun sü re de vam edi -
yor. As ker vu ra vu ra yo ru lu yor, Sa ki ne’nin dir sek le ri ne ka dar el le ri,
kol la rı mos mor ke si li yor…
- So nu na ka dar bu ar ka daş eli ni ge ri çek mi yor de ğil mi?
- Çek mi yor! Düş ma na bu zev ki tat tır mı yor, kar şı la rın da ira de si -
nin güç lü lü ğünü ko nuş tu ru yor.
- Her iki ta vır da gör kem li… On ca as ker ara sın da bir ba yan ar -
ka daş dö vü lü yor, ama di ze gel mi yor! Dö ven le ri di ze ge ti ri yor! Gü -
zel ve soy lu bir sah ne.
- Evet, an lam lı bir ta vır. Şu no tu düş mek ge re ki yor: Bu zu lüm

476
çar kın da çe lik ten bir ira de ser gi le miş olan Ka ra su, Di yar ba kır di -
re ni şi nin ön de ri, sem bo lüydü. O ge rek po lis te, ge rek mah ke me ler -
de, ge rek se ce za e vi nin tüm di re niş sü re cin de ta viz siz, güçlü bir di -
re niş çi ki şi lik ser gi le di. Yi ne Kür dis tan ka dı nı nın güçlü tem sil ci si,
par ti mi zin de ğer li kad ro su Sa ki ne ay nı şe kil de ye nil mez güçlü bir
ki şi li ğin ve tu tu mun sa hi biy di… De ni le bi lir ki, “za ten tes lim olun -
muş, da yak da atı lı yor, böy le bir inat laş ma ya hiç de ge rek yok. İn -
sa nın gös te re ce ği nor mal tep ki ney se o tep ki yi gös ter sin ler.” Ama
ma dal yo nun di ğer yüzü var; bu ta vır lar hem tes li mi yet ko şul la rın -
da bi le biz ler de ki di ren me öge le ri ni gös te ri yor, hem de di re ni şin
üze rin de yük se le ce ği ze min le re işa ret olu yor. Ay rı ca kit le ye ver di -
ği mo ra li de unut ma mak ge re ki yor. Düş ma nı yen me zev ki ni de ta -
dı yor sun, on la rın –her ne ka dar bu ça tış ma da kul lan dık la rı se nin
be de nin ol sa da, acı yı çe ken sen ol san da– di ze ge lip mos mor bir
yüz le alıp baş la rı nı git me le ri nin zev ki ni ya şı yor sun. Yi ne sa na kar -
şı mu az zam bir kin de duy sa, eğil mez li ği ne iç ten içe say gı duy mak
zo run da ka lı yor. Ya ni mo ral gü cün kar şı sın da o çö kü yor, ge ri adım
atı yor… Onun se ni vur mak is te di ği nok ta da, sen onu vu ru yor sun.
Tüm den ol ma sa da, açık ta vır ala maz san da onu vu ru yor sun.
Ce la let tin De li baş, bir gün mah ke me ye git miş ti. Ora da gar di -
yan lar la ara sın da bir inat laş ma baş la mış ve so run so nun da ge ti ri lip
“Türk mü sün, Kürt mü sün?”e da yan dı rıl mış. O sı ra ko ğuş lar dan
ge len ler, ara la rın da di ğer si ya set ler den olan lar da var. Mah ke me -
de ki bek le me hüc re sin de bu ça tış ma baş lı yor. Ce la let tin böy le bir
iki lem kar şı sın da bı ra kı lın ca Türk ol mak tan vaz ge çi yor, be la lı işe
so yu nu yor: “Ben Kür düm” di yor…
- Kes ti rip at mış ya ni!..
- Evet, ar tık da ma rı na ba sı lı yor. İna dı na sür dü rü yor. As ker ler
ona her de fa sın da “sen Kürt de ğil sin, Türk sün. Bu ül ke de Kürt
yok, her kes Türk!” di yor lar, o da her de fa sın da “ben Kür düm”
kar şı lı ğı nı ve ri yor. Dö vü yor lar, dö vü yor lar, dö vü yor lar; “ben Kür -
düm” di yor. Ağ zın dan baş ka bir söz cük ala mı yor lar. Mah ke me den
ge tir di ler, bu kez ko ri dor da döv me ye baş la dı lar. Ta vır yi ne ay nı:
“Ben Kür düm.” On dan son ra pes edip hüc re si ne at tı lar. Ne yap tı -

477
lar sa, Ce la let tin’e “Tür küm” de dir te me di ler… Bu ta vır lar as lın da
ida re nin çıp lak zo ruy la bir an lam da is te di ği her şe yi ya pa ma ya ca -
ğı na da işa ret olu yor. Ve di ren me öge le ri en zor lu an lar da bi le ge -
dik aça bi li yor, ken di ni açı ğa vu ra bi li yor… Ay rı ca düş man sı ra dan
sem pa ti zan lar ile ön der in san la ra ay rı yak la şı yor. Bi li yor ki eğer
ön der le re ce za e vin de uy gu la mak is te di ği po li ti ka yı da ya tır ve bu -
nu ka bul len di rir se bir taş la iki kuş vu ra cak. Hem ön der le rin kit le
üze rin de ki et ki si ni ve say gı sı nı za yıf la ta cak hem de on la rın yo la
gel me siy le uzun böy le uğ ra şı la ra gir me den kit le yi de yo la ge ti re -
cek. Bu ba kım dan bü tün kin le riy le da ha çok ön der ar ka daş la ra yö -
nel di ler. Hay ri, Ke mal ve Maz lum la ra ay lar ca, yıl lar ca o hı şım la
sal dır dı lar. Bir yer de her şe yi on lar dan bi li yor lar. “Eğer ön der
kad ro lar yol gös ter me se, uy gu la ma lar kar şı sın da na sıl ta vır ta kı -
nı la ca ğı nı kit le ye bil dir me se, ta vır koy ma sa, di ğer le ri he men yo la
ge le cek” dü şün ce sin de ler. Bu nun bir so nu cu ola rak Ce la let tin De -
li baş’ı hüc re si ne at tık tan son ra, Hay ri’yi fa la ka ya ya tır dı lar.
- Ce la let tin’in mah ke me de ki tav rın dan ötürü mü? Onu da ön -
der ler den mi bi li yor lar?
- Evet, Ce la let tin’in mah ke me de ki tav rı da da hil, her şe yi on lar -
dan bi li yor lar dı. Ce la let tin, Hay ri’nin bi ti şi ğin de ki hüc re de ka lı -
yor du. Ney se, Hay ri’yi döv dü ler, döv dü ler, fa la ka da ayak la rı nı
pat lat tı lar. Ay nı tu tu mu o da ser gi le di. En kü çük bir inil ti si ol ma dı.
Bu de fa bı rak tı lar her şe yi. Her kes ora ya top lan dı. “Se ni ba ğır ta -
ca ğız, se sin çı ka cak!” de me ye baş la dı lar. Şim di gar di yan la rın böy -
le de me si Hay ri’nin ses siz ka lı şı na bir mey dan oku ma dır, açık bir
sa vaş ila nı dır. Ora da bir sa vaş ola cak tır. Bir ta raf ta Hay ri ba ğır ma -
mak tu tu mu nu ser gi le ye cek, di ğer ta raf ta on lar ba ğırt mak için el le -
rin den ge len her şe yi ya pa cak. Her şey bu iki kar şıt tu tum için ser -
gi le ne cek. Pe ki bu ilan edi len sa vaş ta ya da mey dan oku ma da
Hay ri ba ğı rır sa ne olur? İyi ol ma ya cak; ge nel ye nil gi or ta mın da
ye ni bir ye nil gi olur. Ba ğır maz sa, ba ğır ta maz lar sa ne olur? Bu nun
da tek an la mı var; düş man pes et miş olur! Di ze gel miş olur! Ve iki
ta raf da bu nun bi lin cin dey di.
- Tam da bu ra da çok an lam lı bir bo yut or ta ya çık mı yor mu?

478
Vah şe tin ve zul mün nes ne si, ona kar şı di re nir ken be de nin olu yor.
Ve be de nin ade ta düş man la bir lik te sa na, ira de ne ta vır ko yu yor.
Di re nen için bir so run yok as lın da, ama zul me den için çok bü yük
bir aciz lik de ğil mi bu?
- Öy le dir. Bu ger çek an lam da bir ira de ça tış ma sı dır. Be den de du -
yu lan acı in sa nı iki bi çim de mo ti ve eder. Ya acı nın bir an ön ce din -
me si ni is ter sin ya da ona kat la nır sın. Din me si ni is te di ğin de, bu nun
Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ko şul la rın da ye nil gi nin da ha da de rin leş -
me si an la mı na ge le ce ği açık tır. Kat la nır sın, ama ira de ni, hiç de ğil se
di ren me öge le ri nin bir kıs mı nı ayak ta tut muş olur sun. So run bu dur.
İra dey le dür tü dür çar pı şan. So nuç ala cak olan da iki sin den bi ri dir.
Bu ba kım dan o an da in san düş man la ça tı şır ken ken di be de niy le de
ça tı şı yor dur –po lis te ki iş ken ce ler de de böy le dir– ve bu ça tış ma da
be de nin de on lar dan ya na gi bi dir. Sen den ya na olan bi lin cin dir,
man tı ğın dır, ira den dir… Yi ne böy le du rum lar da vü cu dun tep ki gös -
ter me si, do ğal dav ra nı şı dır. Ama ken di ni sı kı yor sun. Bir yan da jop -
lar, tek me ler, so pa lar vü cu du na iner ken ve vü cu dun sa na kar şı iş ler -
ken, ruh sal açı dan çö ker til me ye, mo ra lin bo zul ma ya ça lı şı lır ken, di -
ğer yan dan da ba ğır ma dı ğın, ses ver me di ğin sü re ce bü tün bun lar dan
güçlü çık mış olu yor sun. İnat laş ma sürdü. Hem de çok kor kunç bo -
yut lar da, Hay ri’ye az gın ca sal dır dı lar. Ama ba ğır ta ma dı lar! Mey dan
oku ma da pes eden ta raf yi ne on lar ol du.
- İra de nin ka zan dı ğı böy le si da ha baş ka çar pı cı ör nek ler ve re -
bi lir mi sin?
- Ön der kad ro la rın tu tum ve ta vır la rı is ter is te mez kit le yi et ki li -
yor du. De di ğim gi bi, ida re nin kor ku su on la rın ta vır la rı nın kit le de
yan sı ma sı nı bul ma sıy dı. Ama bu nu ön le ye me di. Bir yer de gü zel bir
iş ya pı lır sa onu baş ka in san la rın dev ra lıp sür dür me si, ken di nin kıl -
ma sı, in sa noğ lu nun be lir gin bir özel li ği dir. 36’da tu tul du ğu muz gün -
ler de 35’te ka lan iki ar ka da şın sev ki gel miş. Di yar ba kır ce hen ne -
min den kur tu la cak lar. Sevk iş le ri ni ta mam la mak için bun la rı ida re ye
gö tü rü yor lar. Ora da bir ta raf tan iş lem ler ya pı lır ken bir ta raf tan da
‘Ka ra Teğ men’ de di ği miz su bay, ar ka daş la rı ta ciz edip, “ar tık bu ce -
za e vin den gi di yor su nuz. Yap tık la rı nız dan piş man mı sı nız?” di yor.

479
Ar ka daş lar da piş man ol ma dık la rı nı söy lü yor. Teğ men si nir le ni yor
ve on la rı döv me ye baş lı yor. Dö vü len ler den A. Ke rim da ha ön ce
ken di ni yak tı ğı için vü cu du ya ra be re için de… Bu yüz den Teğ men
ona faz la yö nel mi yor. Di ğer ar ka daş, ise he nüz çok genç. Ona da ha
faz la yük le ni yor lar. İnat laş ma baş lı yor. Su bay her de fa sın da, “piş -
man mı sın, de ğil mi sin” di yor. O da, “de ği lim” di yor. Ya nıt, bek le -
nen ol ma yın ca iş ken ce de vam edi yor, so nun da su bay so ru yu de ğiş ti -
rip, “sen şim di dı şa rı çık tı ğın za man as ker öl dü rür mü sün?” di yor.
Ar ka daş da “as ker de ğil, dı şar da eli me ge çer sen se ni öl dü rü rüm!”
ya nı tı nı ve ri yor. Ar tık bu ya nıt her şey çı ğı rın dan çı ka rı yor… Su bay,
“ça buk bu iki si ni hüc re le ri ne gö tü rün!” em ri ni ve ri yor. Apar to par
ko ri dor da dö ve rek ar ka daş la rı hüc re le ri ne atı yor lar. Ara dan iki sa at
geç tik ten son ra bu de fa top lu ca ge li yor lar ve ön ce ya ra lı nın ya nı na
gi dip bi raz dö vü yor lar. “Ya ra lı dır, eli miz de ka lır, vu ru la cak ta ra fı
kal ma mış!” dü şün ce siy le di ğe ri ne yö ne li yor lar. Hüc re den çı ka rıp iş -
ken ce ye baş lı yor lar. Ar ka daş üç de fa ba yı lı yor. Ayıl tıp her de fa sın da
ay nı so ru la rı so ru yor lar, o da piş man ol ma dı ğı nı, çı kar sa teğ me ni öl -
dü re ce ği ni söy lü yor. So nuç ta düş man pes edi yor. Onu da kül çe gi bi
hüc re si ne atıp gi di yor lar… Eği tim le il gi li gi de rek ina nıl maz bo yut -
la ra va ran ba zı şey le re de de ği ne lim.
- İna nıl maz bo yut la ra va ran şey ne dir?
- 12 Ey lül’le Kür dis tan’da sü rüp gi den ve ola ğa nüstü bo yut la ra
va ran tu tuk la ma lar yü zün den, ce za e vi ne iğ ne at san ye re düş mü yor,
tık lım tık lım. Üst kat lar da ki atöl ye le ri de ko ğuş ola rak kul la nı yor -
lar. Ha va lan dır ma ya çı kıl ma dı ğı an lar da, ko ğuş için de eği tim ya pıl -
dı ğın dan 100-200 ki şi ko ğuş ka pı sı nın iç ta ra fın da di zi li yor, eği ti -
me baş lı yor. İda re nin po li ti ka sı en ka tı bi çim de uy gu la nı yor. İş ken -
ce eş li ğin de “ayak la rı ye re vu run, sert vu run, ses çık sın” ko mut la -
rı nı de fa lar ca yi ne le ye rek tu tuk lu la rı ade ta oto ma ti ğe bağ lı yor lar.
100-200 in sa nın bir den ayak la rı nı ye re vur ma sı öy le si ne şid det len -
di ri yor ki, ko ğu şun ze mi ni çat lı yor.
- De se ni ze tu tuk lu lar ye rin de sa ya rak ne re dey se ko ğu şu çö ker -
te cek ler!…
- Evet… Böy le olun ca ge lip “kim se ayak la rı nı ye re sert vur ma -

480
sın!” em ri ni ve ri yor lar. Be ton da bu ka dar tah ri bat ol du ğu na gö re,
ar tık in san da ya rat tı ğı tah ri ba tı gör mek, dü şün mek ge re kir. Yıl lar ca
her gün sa at ler bo yu ayak ta ban la rı nı be to na sert çe vur mak zo run da
bı ra kı lan bir in sa nın sağ lık lı kal ma sı ola nak lı mı? Be to nun da ya na -
ma dı ğı yer de in san na sıl da yan sın?.. İda re ko ğuş lar da bu nu ya pı yor,
ama biz de ise ter si ni!.. Sa bah tan ak şa ma ka dar hüc re mi zin par mak -
lık la rı önün de hiç kı pır da ma dan esas du ruş ta bek le ti li yo ruz. Marş
söy le ti li yor. Azı cık da ol sa ha re ket et me yi, kı pır da ma yı, otur ma yı
öz lü yo ruz. Ko ğuş ta ki ler dur ma yı. So nuç ta ha re ket ha lin de olan da,
put gi bi du ran da olum suz et ki le ni yor… Böy le yü rü yüş, “eği tim”
sı ra la rın da kü çük dü şür me ler ge çer li ge nel ku ral dır. Eği tim ve yü rü -
yüş te yap tı rı lan ba zı ha re ket ler yi ne ki şi yi vur ma, dü şür me amaç lı -
dır. Marş, yü rü yüş, sü rün dür me, çök-kalk yap tır ma uy gu la ma la rı
ara sın da bir de sırt-sır ta bin me işi çı kar dı lar. Ken di mi zin yap tı ğı
nor mal bir as ke ri eği tim ol sa, bun la rı eği ti min bir ge re ği sa yar, ola yı
nor mal kar şı la rız. So nuç ta bir ar ka da şın baş ka bir ar ka da şı nın sır tı na
bin me si ola rak gö rüp ge çe ce ğiz. Ama öy le de ğil.
- Her şey gi bi o da bir iş ken ce un su ru olun ca anor mal le şi yor
de ğil mi?
- Öy le ol ma sı da do ğal… Nor mal bir kül tür-fi zik ve ya spor ol sa
ve ken di ara mız da yap sak, kim se den emir al maz sak ola ğan bu lu -
ruz, se ve rek ta şı rız. Onun la fı bi le ol maz, ama düş ma nın, si ya si
kim li ği ni he def le yip ira de ni kır mak için sa na bu nu yap tır ma sı çok
ağır bir du rum… Sem pa ti zan, ta raf tar, halk tan in san la rın sır tı na
gar di ya nın em riy le bin mek ve se ni ta şı ma sı na ta nık ol mak. Se nin
on la rı omu zun da ta şı man ka dar ağır bir duy gu ol mu yor… Ki şi lik
ola rak se ni çok et ki le yen, par ti için de, halk üze rin de bü yük et ki si
olan ön der bir in san la se ni kar şı kar şı ya ge ti ri yor. Hem de ar ka daş -
la rın gözü önün de se ni onun sır tı na bin di rip ta şıt tır ma sı, en de ğer li
ar ka daş la rın, bir lik te de fa lar ca ölü me git ti ğin, ya şa mı, kav ga yı
pay laş tı ğın ar ka daş la rın sır tın da gar di yan em riy le ta şıt tı rıl man…
Bu ta nım sız ezi ci lik te bir duy gu dur. Bir de fa sın da Hay ri be ni sır tı -
na alıp ta şı dı. İş te o an içi ne düş tü ğüm ta nım sız lı ğı, is yan mı, duy -
gu yo ğun lu ğu mu na sıl izah ede yim!

481
- Ağ lı yor gi bi miy din? Her hal de iç ten içe ağ la nır…
- Ağ la mak bir şey de ğil. Ağ la mak bir yer de in sa nı ra hat la tır. Do lu
do lu lu ğu nu bir yer de göz yaş la rın da akı tır, bo şa lır sın. Ama bu çok da -
ha de ği şik ti. İçin de ade ta atom bom ba sı pat lı yor. Ya ni bir zer ren, bir
zer ren le kal mı yor, pa ram par ça olu yor, da ğı lı yor, iki şey bir ara da tu -
tul mu yor, üst üs te gel mi yor. Öy le si ne bir duy gu sal par ça lan mış lık
için de sin. Al lak-bul lak olu yor sun. Va rol du ğu na, bu or ta mı ya şa dı ğı -
na, ken di ne, her şe ye la net oku yor sun. Kar şın da ki düş ma nın ulaş mak
is te di ği o iğ renç ama cı bı rak, ken di ni bir ye re otur ta mı yor sun, ko ya -
mı yor sun. Ar ka daş tan da ha ağır bir du rum ya şı yor sun. Ben, Hay ri’yi
sır tım da ta şır ken bun la rı his set mi yo rum, his set mem de. Çünkü o
han gi ko şul lar da olur sa ol sun el üs tün de tu tu la cak bir in san dır, göz
be be ği miz dir. Bu ba kım dan onu ta şır ken, di ğer du ru ma gö re da ha ra -
hat ola bi li yo rum. Ya şa dık la rı mın ruh sal, in sa ni açı dan çö züm le me si -
ni yap mak, his set tik le ri mi duy gu açı sın dan di le ge tir mek için, in sa -
noğ lu bu gü ne ka dar sa nı rım da ha o duy gu la ra denk dü şe cek kav ram
ve söz cük le ri he nüz ya ra ta ma dı, o tür söz cük ler yok! Ba zı söz cük ler
ya ra tıl mış, ama dav ra nış için de bir bü tün ola rak in sa nın his set ti ği ni
di le ge tir me le ri, açı ğa vur ma la rı ve ya ger çek an lam la rı nı yük len me -
le ri söz ko nu su de ğil. O söz cük ler he nüz ya ra tıl ma dı! So nun da bir ar -
ka da şa şu nu söy le di ler: “Bu in san lar si zin ba şı nız da li der di, ön der di.
Siz bun la rın sır tı na bin di niz. Na sıl, ho şu nu za gi di yor mu, ne ler his se -
di yor su nuz, oh ol sun di yor mu su nuz?” Gö rü le ce ği gi bi so run sa de ce
bir sır ta bin dir me ola yı de ğil, ön der kad ro la rın kit le de ki pres ti ji ni
sars ma amaç la nı yor. Ya pı lan dav ra nış tü müy le bi linç li ve in san la rı
böy le dü şür me he def len di ği için ağır lı ğı, yı kı cı lı ğı da ha faz la dır.
- Oy sa ter si olu yor; kar şı nız da ki le rin böy le si her ye ni ata ğın da
siz ler de bağ lı lık ve sev gi da ha bir per çin le ni yor de ğil mi? Ya ni sü -
reç yi ne on lar için ters ten iş li yor, kay be di yor lar… Siz ka za nı yor -
su nuz…
- On la rın bu kü çük dü şür me ça ba la rı nın hiç ek sil me di ği ni tek rar
be lir te lim. Bu nun kar şı sın da kit le nin de on la rın bek le di ği doğ rul tu -
da bir tep ki ver me di ği ni, ter si ne böy le si ne amaç lı ve aşa ğı lık uy gu -
la ma lar la ula şıl mak is te nen so nu cu gö rüp kin len me le rin den sö ze -

482
de bi li rim. Kit le de mu az zam bir öf ke ka bar ma sı var dı, bir vol ka nın
iç ten içe ka bar ma sı na ben zer duy gu bi ri ki mi ya şa nı yor du. En sı ra -
dan in sa nı mız dan kad ro la rı mı za ka dar, bu öf ke en güçlü bi çi miy le
hep ya şan dı. O du ru mun ve ya ben zer le ri nin biz de ve sey re den ar -
ka daş lar da ya rat tı ğı o bü yük is yan ken di ne yö nel me, ken di ni sor gu -
la ma, on la ra, her ke se bu gün le rin ya şa tıl ma ma sı ge rek ti ği ni dü şü ne -
rek is yan et me, ken di ni ayak lan dır ma ola yı öne çı kı yor du. Ka bul le -
ne mi yor sun, ka bul le ni le cek bir şey de ğil çünkü. Za ten bu ka bul len -
me me dir ki, da ha son ra ya şa nan gör kem li di re niş le re yo laç mış tır…
Ran za al tın da ka mu laş tır ma
- Ko nuş ma mı zın ba şın dan be ri sa yım ko nu su na de fa lar ca de -
ğin dik, ama is ter sen bu ko nu yu da ay rı bir baş lık al tın da ele ala -
lım ve ir de le me ye ça lı şa lım. Sa yım lar na sıl olu yor du? Ne ler le kar -
şı la şı yor du nuz? Bu an lar da ma ruz kal dı ğı nız in san lık dı şı dav ra -
nış lar ne ler di?
- Ce za e vin de nor mal de gün de iki de fa sa yım ya pı lır; sa bah ve
ak şam. Tes li mi ye tin ilk dö nem le rin de gün de üç de fa sa yım ya pı lır -
dı. Sa yı mın, tu tuk lu nun za ma nı nı dol dur mak açı sın dan –di ğer
yön le ri bir ke na ra bı ra kıl sa bi le– on lar için ne bü yük bir ola nak ol -
du ğu or ta da dır. Di ye bi li rim ki, her gün sa yım lar da ge çen za man
sü re si ra hat lık la üç-beş sa a ti bu lur. Al tı üstü ya pı la cak olan bir sa -
yım dır. Ce za e vin de kaç ki şi nin ol du ğu, fi rar ede nin olup ol ma dı ğı -
nı an la mak için mev cu dun gün lük sa yım lar la or ta ya çı ka rıl ma sı dır.
Amaç bu dur, ce za ev le rin de sa yı mın baş ka ca bir an la mı da yok tur.
Bu ba sit say ma iş le mi bi le bas kı ve zul mün yan sı dı ğı en ka tı tö -
ren ler den da ha ka tı ha le ge ti ril di. Dört dört lük bir di sip lin is ten di -
ğin den, onun sağ lan ma dı ğı her an ce za lan dır ma lar da gün de me ge -
lir di. Amaç, mev cu dun gün lük lis te si nin çı ka rıl ma sın dan öte tut -
sak la ra iş ken ce edil me siy di. He men her sa yım da ce za e vi nin ya rı -
sın dan ço ğu so pa ye miş olur du…
Sa yım se re mo ni si ni de hüc re ve ko ğuş lar da ay rı ay rı ele al mak
ge rek. Sa yım an la rı gel di ğin de gar di yan lar, “sa yım dü ze ni al” di -

483
ye ba ğı rır. Ve sa yım eki bi ba şın da ki su bay lar la bir lik te ce za e vi nin
bir kö şe sin den, 1. ko ğuş tan sa yı ma çı kar. Kırk ci va rın da ko ğuş
var. Sa yım baş lar baş la maz gar di yan la rın o ko mu tu üze ri ne her
ko ğuş ta sa yım dü ze ni ne ge çi lir. O an da eğer marş söy le ni yor sa ya -
rım bı ra kı lır ve ya ka za ra is ti ra hat ve ril miş se esas du ru şa ge çip
bek le nir. Ko ğuş ta ki ler “sa yım dü ze ni al” de nil di ği an dan iti ba ren
ka pı dan gö rü le cek şe kil de esas du ru şa ge çer ler.
- 1. ko ğuş da esas du ruş ta, 40. ko ğuş da, öy le mi?
- Evet, is tis na sız her ko ğuş esas du ruş ta sa yım dü ze ni ne ge çer.
- 40. ko ğuş, sa yım sı ra sı ken di si ne ge le ne ka dar esas du ruş ta mı
bek li yor du?
- Evet, ne za man ge lir se, bir sa at mi olur, üç sa at mi olur, bek -
ler. “Sa yım dü ze ni ne geç” den di ğin de tu tuk lu la rın otur du ğu sa nıl -
ma sın. Her ko ğuş sa yım sı ra sı ge lin ce ye ka dar esas du ruş ta bek ler.
Ya ni ba zı as ke ri ce za ev le rin de ol du ğu gi bi sı ra sı ge len ko ğu şun sa -
yım dü ze ni ne geç me si gi bi bir du rum yok. Ba şın dan so nu na ka dar
tüm ce za e vi esas du ruş ta dır. Di ye lim ki sa at 18’de baş la yan ak şam
sa yı mın da yız. Su bay sa yı ma çı kı la ca ğı em ri ni ve rir ve o an dan
son ra ce za e vin de kı sa sü ren bir dal ga lan ma ya şa nır. Her kes dü ze -
ne ge çer ve sı ra sı nı bek ler. Sa yım eki bi 1. ko ğuş tan baş lar. Ka pı -
nın önün de bek le yen ko ğuş so rum lu su içe ri ye eki bin gir me siy le
bir lik te dik kat çek tik ten son ra “1. ko ğuş 50 mev cut la emir ve gö -
rüş le ri ni ze ha zır dır ko mu ta nım” der. Tek mi lin bit me siy le bir lik te –
ba zen bit me si ne bi le fır sat kal ma dan–, su bay sa yı mı baş la tır. Ko -
ğuş lar da ki sa yım dü ze ni mev cut la doğ ru dan oran tı lı dır. Tu tuk lu lar
bü yük ko ğuş lar da üç, kü çük ko ğuş lar da iki sı ra, “U” şek lin de di -
zi lir ler. İlk ve son sı ra da kim le rin bu lun ma sı ge rek ti ği, gö ze bat -
mış un sur lar ha riç, ge nel de tu tuk lu la rın ini si ya ti fin de dir. İlk sı ra da
yer alan lar da ha çok so pa yer. İkin ci sı ra da ise ge nel lik le yaş lı lar,
sa kat lar, has ta lar vb. ye ra lır. Ama gö ze ba tan bir un sur gö rül dü -
ğün de eğer ikin ci ya da üçüncü sı ra day sa as ker ler, “sen bun dan
son ra bi rin ci sı ra da bu lu na cak sın” der ve ön sı ra ya alır lar. Sa yı -
mın bi çi mi ise şöy le dir: Baş la ma işa re tiy le bir lik te ön de ki sı ra nın
ba şın da ki tu tuk lu olan ca se siy le ba ğı rır, “bir” der çö ker. Son ra sı -

484
ra da ki ler “2, 3, 4, …” di ye rek ba ğı rır ve çö ker. En son tu tuk lu son
ra ka mı söy le yip, “50 son dur ko mu ta nım” di ye ba ğır dık tan son ra
her kes aya ğa kal kar. Ko ğuş lar da ki sa yım ge nel lik le iki-üç sı ra ol -
du ğu için ilk sı ra da ki ler ar ka sın da ki sı ra nın da sa yı la rı nı söy le miş
olur. Eğer iki sı ra lı bir sa yım dü ze niy se bi rin ci sı ra nın ba şın da ki
ki şi ar ka da ki in sa nın sa yı sı nı da söy ler. “Bir” de mez, “iki” der.
Bi rin ci nin ya nın da ki ise “üç” de mez “dört” der. Ya ni “2, 4, 6, 8,
…” di ye gi den bir sa yım zin ci ri var dır.
- Eğer ko ğuş üç sı ray sa bu ka rı şık denk lem na sıl çö zü lü yor du?
- Üç sı ray sa bu de fa sı ra nın en ba şın da ki “bir” de mez, “üç”
der. Onun ya nın da ki de “dört” de mez, “al tı” der, “3, 6, 9, …”
şek lin de gi den bir zin cir le me or ta ya çı kar. Eğer ko ğuş tek sı ra lıy sa
–ki bu ge nel lik le müm kün de ğil, çünkü ko ğuş lar ka la ba lık– her kes
ken di sa yı sı nı söy ler… Ko ğuş lar da ki sa yım da her şey ilk sı ra da ki -
le rin üze rin de dö ner. Ama bu ar ka da ki le rin ce za lan dı rıl ma ya ca ğı
an la mı na gel mez. Çö küp kalk ma du ru mun da ki “ha ta lar”, ko ğuş
sa yı mı nın be ğe nil me me si vb. ne den ler den do la yı top lu ca ce za lan -
dır ma lar olur. Bü tün sa yım lar gö rev li su ba yın ve ya as ker le rin ilk
sı ra da ki le rin mi de le ri ne, çe ne le ri ne yum ruk lar vur ma sıy la ya pı lı -
yor du. Ya ni sı ra nın ba şın da ki ki şi nin çe ne si ne ve ya mi de si ne yum -
ruk in di ri lir, yum ru ğu yi yen sa yı sı nı ba ğı rır ve çö ker, böy le ce ilk
sı ra da ki le rin tümü yum ruk lan mış olur. Her yum ruk bir sa yı. Ya ni
bir in san!.. Bu, bir çok ko mik li ğin, in san lık dı şı du ru mun kay na -
ğıy dı. Ki mi tu tuk lu la rın ye di ği yum ru ğun sert li ği yü zün den ne fe si
ke si lir, “dört” di ye ce ği ne “d”yi yu tup “ört” der. En kü çük bir şa -
şır ma sa yı mın ye ni den alın ma sı an la mı na ge lir. Şa şır ma üze ri ne
gar di yan “kes” der, tu tuk lu lar bu ko mut üze ri ne aya ğa kal kar ve
ye ni den say ma ya baş lar. “Ha ta”la ra ve key fi ye te bağ lı ola rak bu
iş lem de fa lar ca yi ne le nir.
- Pe ki hüc re ler de sa yım na sıl alı nır dı?
- 35’te ise ko ğuş lar da ki gi bi her ke sin bir ara ya gel di ği, iki-üç sı -
ra ha lin de di zil di ği ve sa yı mı öy le ver di ği bir du rum yok tu. Her kes
hüc re sin de sa yı lır dı. Hüc re ka pı la rı ka pa lı ol du ğun dan top lu ca bir
ara da ol maz dık. Ekip, 1. ka tın 1. hüc re sin den baş lar 10. hüc re ye

485
ka dar sa yı mı alır dı. 1. ka tın son hüc re sin de ki son in san di ye lim 15
de diy se 2. ka tın 1. hüc re si 16’dan baş lar dı. Böy le ce top lam lar bir -
bi ri ne ek le ne rek, 4. ka tın son hüc re si ne ula şı lır dı… Şa şır ma dan,
tek le me den say mak ge re kir. Bi ri si şa şır dı ğı za man kat lar da sa yım
ye ni den baş lar. Türk çe nin za yıf ol ma sı ve ya say ma sı nı bil me mek
hiç bir za man ge rek çe ola maz. Şa şır ma dan ve düz gün bir şe kil de
sa yım ver mek zo run da dır. Ör ne ğin Mar din li ler, Di yar ba kır’lı lar
ço ğun luk la “U” ye ri ne da ha çok “I” har fi ni kul la nır. “Do kuz” ye -
ri ne “do kız” der. Bu ye ni den say ma nın ge rek çe si dir. As ker tek rar,
“ne de mek do kız? Do kuz lan!..” di ye ba ğı rır. Her kes ye ni den sa -
yar, ona sı ra gel di ğin de yi ne “do kız” der, de fa lar ca yi ne le nir bu.
Her de fa sın da “do kız” der ve ağır ce za lar la “U” ye ri ne “I” kul -
lan ma nın be de li öde ti lir. Öte si ko ğuş ve ya eği tim so rum lu su Türk -
çe si za yıf ola na, sa yı say ma sı nı bil me ye ne öğ ret mek zo run da dır.
Hüc re de ise, in san lar ya nın da böy le le ri var sa öğ ret mek zo run da
ka lır lar. Bu nu yap maz lar sa “ce za” ge rek çe si olur. Ço ğu za man
ko ğuş lar da bir-iki sa at lik bek le me sü re sin de sa yı mın na sıl ve ri le -
ce ği ko nu sun da sa yım pro va la rı da ya pı lır. Sa yım ve ril dik ten son ra
nö bet çi su bay “ko ğu şun sa yı mı iyi ol ma dı, be ğen me dim!” der ve
ye ni den say ma iş le mi baş lar, her de fa sın da so pa lar, jop lar yağ mur
gi bi iner, su bay tat min olun ca ya ka dar sa yım sü rer. Sa yım so nun da
ko ğuş ta ki in san lar san ki sa vaş tan çık mış gi bi yor gun, bit kin ha le
ge lir. Ko ğu şun ha va sız ol du ğu, ak şa ma ka dar marş söy len di ği, aç
ve su suz ka lın dı ğı bir or tam da in san lar za ten zar-zor ayak ta du rur -
ken, bir de böy le si ne ağır sa yım iş ken ce sin den ge çer di. Bı rak gün
bo yu ya şa nan “çök-kalk”la rı, sa yım sı ra sın da bu sü rat te ki bir
“çök-kalk” nor mal spor cu yu bi le dü şü rür, me cal siz bı ra kır.
- Bi raz da sa yım an la rın da ya şa nan il ginç lik ler den sö zet sen!..
- Ba zı la rı nın hem Türk çe bil me dik le ri ni, hem de sa ya ma dık la rı -
nı söy le dik. Ko ğuş so rum lu la rı böy le le ri ni sa yım dü ze nin de bel li
bir ye re yer leş ti rir. Ve sa yım da ba ğı ra rak söy le ye ce ği nu ma ra sı nı
ez ber le tir. Di ye lim ki ez ber le ye ce ği ra kam “10” dur. Sa yım anın -
da sı ra sı gel di ğin de ya nın da ki kaç der se de sin o hep “10” der. Bu,
ha liy le il ginç du rum lar ya şa nır.

486
- Sı ra nın ba şın dan bir kaç ki şi nin tah li ye ol ma sı gi bi du rum lar
me se le de ğil mi? O za man sa yım da on de me me si ge rek..
- Evet, ya öy le bir du rum or ta ya çı kar, ken di si ne ye ni nu ma ra sı
söy len di ği hal de o alış kan lık ve ger gin lik için de “10” de me ye de -
vam eder, ya da su bay sa yı mı nor mal dü zen de de ğil de ters ten baş -
la tır. Ko ğuş mev cu tu di ye lim 80 ki şi dir, ama o 10 ra ka mı nı ez ber -
le miş, baş ka sa yı bi le me di ği için söy le me si ge re ken ra kam 72’de
ol sa, “10” der.
- Hep on der!..
- Hep on!.. Ve baş lar da yak ye me ye. Yi ne ba zı la rı bel ki 10’a ka -
dar sa yı say ma yı öğ ren miş, ama 60, 70, 87 de me si ni bil mi yor, o
ka da rı nı ez ber le ye me miş. Sa yım ters ten baş la yın ca 10’dan bü yük
her ra kam da yak ne de ni olur. Su bay lar da işin far kın da… Böy le
şey le ri za man za man şa şırt mak için ya par. Yi ne “sa yım iyi ol ma -
dı” di yen su bay, “kötü pu an” al mış ko ğu şu ce za lan dı rır. Ce za lar
ba zen “ye mek yok, kay bol!”dur. Her kes üs tün de ki ler le bir lik te ya -
tak la rı na koş mak ve bat ta ni ye al tı olup kı par da ma dan yat mak zo -
run da dır. Ya da “ran za al tı olun” de nir ve tu tuk lu lar ran za la rın al -
tı na do lu şur lar…
- Ran za alt la rı nın en faz la 30-40 san tim lik bir yük sek li ği ol du -
ğu nu söy le miş tin de ğil mi?
- O ka dar bi le de ğil, da ha az…
- Bu ce za lan dır ma bi çi mi ni ban yo ko nu su nu an la tır ken de söy -
le miş tin. Ye ri gel miş ken bi raz da ha ele al sak… Na sıl bir şey bu?
- Ko ğuş lar da ki tah ta ran za lar üç kat lı ol du ğu için alt kı sım la rı
da ha ba sık tır. “Ran za al tı ol” de nil di ğin de zar-zor, sü rü ne sü rü ne
an cak al tı na gi ri le bi li yor. Tu tuk lu lar her han gi bir ne den den do la yı
ce za lan dı rıl mış sa, o za man “ran za al tı ol” em ri ve ri lir. Ya da gar -
di yan za man ge çir me, alay et me, eğ len me, kü çük dü şür me nin bir
ara cı ola rak bu nu yap tı rır… Ce za nın ya şa ma ge çi ri liş bi çi min de
bi le bir çok ek ce za lar do ğar. Söz ge li mi in san lar ran za al tı na gi ri -
yor, o hay huy için de do ğal ki bi ri le ri geç gi re cek, ya göv de si iri dir
sı ğa maz ya da yer kal ma mış tır. Vü cu du nun ya rı sı gir miş, ya rı sı
gir me miş. Bu du rum lar da “geç gir din” der, dı şar da ka lan kı sım la -

487
rı na rast ge le vur ma ya baş lar lar. Ba zen ran za alt la rın da sa at ler ce
ka lı nır, gar di ya nın key fi ne za man is ter se o za ma na ka dar tu tuk lu -
lar sı kı şıp kal dı ğı o el ka dar cık yer de bek ler. Ne fe si da ra lan, ba yı -
lan, bu na lan, ka fa sı gözü ya rı lan, her ta ra fı uyu şan olur, ama bu in -
sa ni du rum lar on la rı il gi len dir mez. “Ran za al tı ol” yay gın yap tı -
rıl dı ğı için tu tuk lu lar bu na kar şı ken di le ri ni da ha da ya nık lı kı la cak
yol ve yön tem le ri ge liş tir me yi de ih mal et me miş ler. Eğer be ce re -
bil miş se bir kıs mı, ris ki gö ze ala rak ran za al tın da ken di ne seç ti ği
özel bir zu la ya bir si ga ra, bir kaç kib rit çöpü, ke sil miş kü çük bir
kav par ça sı, ba zen bir kaç bis kü vi sak lar. Ve ran za al tın da, uy gun
bir an da o si ga ra yı içer ve ya bir şey yer. Tu tuk lu lar el den ge lin di -
ğin ce ran za al tı na hep si ga ra zu la lar. Ba zen bir si ga ra yı bir çok ki şi
giz li ce, or tak la şa içer… Ay rı ca kan tin eş ya la rı nın ko nu la ca ğı do -
lap yok. Ko ğuş la rın kan tin mal ze me le ri için en uy gun yer ran za
alt la rı dır. He men tüm eş ya lar ge nel de ran za la rın al tın da tu tu lu yor.
Ba zı tu uk lu la rın mad di du ru mu iyi olur, kan tin den faz la yi ye cek
alır, “ran za al tı ol” de ni lin ce aç lık çe ken ler ve ya yi ye cek bir şe yi
ol ma yan lar ne re de ko nak la ya ca ğı nı gö zü ne kes ti rir ve ilk fır sat ta
ora ya gi rer!
- Bö lü şüm işi ran za nın üs tün de hal le di le me yin ce, ran za nın al -
tın da ken di li ğin den çö züm le ni yor de ğil mi?
- Bu da bir ba kış açı sı… Da ha son ra ko münü ir de le di ği miz de,
kar şı laş tık la rı mı zı ve ya şa nan la rı ge niş çe an la tı rız… Ama o sı ra lar
aç lı ğa söz ge çi re me yen ler, eş ya sı faz la, mad di du ru mu iyi olan
ada mın ran za sı na yö ne lir. Ba zen bu “ran za al tı ol”ma lar bir zi ya -
fet sof ra sı na dö nü şür. Ora da ki yi ye cek mad de le ri ni ye me nin ya nı
sı ra var sa sak la nan su lar da içi lir. Kim se kim se ye “ni ye ye din, ni ye
iç tin” di ye mi yor. Zi ra bir şey de me nin ko şul la rı yok.
-Pe ki ran za nın al tı, bü tün ko ğuş mev cu di ye ti ni içi ne ala bi le cek
du rum da mı dır? Ba zen 200 in san dan sö ze di yor su nuz, on ca adam
ora ya na sıl sı ğar!..
- Sığ mak zo run da dır. Bir bi ri ni it me ve sı kış tır may la her kes gi ri -
yor. Bir ka rış ye rin dı şar da kal ma ya cak, ba zen vu ru lan so pa lar la
on la rı da içe ri al ma yı be ce ri yor sun, ya ni tüm den içe ri gi re bi li yor -

488
sun. 200 adam var, ama bir kez böy le da ya tıl mış. Bas kı, da yak,
kor ku olun ca in san lar na sıl in ce le cek le ri ni de bi li yor lar! Şöy le
böy le ya par, iğ ne de li ğin den bi le ge çi rir ler ada mı! Ki bir haf ta da,
on gün de tek ke li me Türk çe bil me yen bir in san Türk çe yi sö ker ha -
le ge li yor sa, ken di si ni ora ya da sığ dı rır!..
- Her şe ye rağ men açık ta ka lan in san lar olu yor muy du?
- Olur ta bii, has ta olur, ih ti yar olur, faz la atik dav ra na maz. “Geç
kal dın” di ye dö ver ler, ya ni bu du rum da on la rı bek le yen iş ken ce -
dir, ha ka ret tir.
- Sa yım la rın alı nış bi çi mi ne iliş kin söy le ye bi le ce ğin baş ka şey -
ler var mı?
- Sa yım la rın bu şe kil de ya pıl ma sıy la son suz zen gin lik te iş ken ce
yön te mi nin önü açıl mış olu yor. De fa lar ca ba ğırt ma, ka fa yı vur durt -
ma, yum ruk la vur ma, so pa yı ka fa ya in di rip öy le say ma, mi de böğ -
rü ne tek me yi, di ze so pa yı vu rup sa ya rak geç me… He le şa şırt ma; ki
za ten bir pa nik, kor ku var. Ço ğu in san sa yı say ma yı ar tık dü şün mü -
yor. “Na sıl da yak ye me den sa yı mı at la tı rım” ve ya “tek me ye, yum -
ru ğa kar şı ken di mi na sıl ko ru rum?” en di şe si var. Ge nel lik le şa şırt -
ma bu kay gı la rı ço ğal ta bi li yor. Kay gı lar da şa şırt ma la rı… Sa yım da
tam bir fa sit da i re… Bir de ko ğuş tan her çı kış ta ve gi riş te tek mil ve -
ri lir ve sa yı lır. Ka pı dan çı kan in san gar di ya nın önün de du rur, tek mil
ve rir sa yı sı nı söy ler, çı kar. Gi rer ken de ay nı şe yi ya par. Kim ka çın cı
ki şiy se, ka çın cı ola rak içe ri gi ri yor sa, o sa yı yı söy ler…
Ko lom bo İs met isim li bir sem pa ti za nı mız var dı, onu bu ra da an -
mak ge re kir. Ar ka daş la rın an lat tı ğı na gö re; İs met içe ri gi rer ken ve -
ya çı kar ken ge nel lik le şa şı rır ve say ma dan ge çer miş. Bir gün gar -
di yan ni ye say ma dı ğı nı so ru yor. Ya nıt çok il ginç, “ko mu ta nım
elim yaş tı!” di yor. Ya ni öy le bir in san ken di si ne ne so ru lur sa so -
rul sun ak lı na ge le ni söy lü yor. Ya nıt lar ço ğun luk la so ru lan so ruy la
il gi li ol mu yor. Yi ne bir tu tuk lu nun boy nu na ip ge çir miş ler, Ko lom -
bo İs met’e ko ğuş için de boy nun da ip olan in sa nı çe ke rek do laş tır -
ma sı em re di li yor. As ker ipi uza ta rak, “çek” di yor. Ka bul et mi yor.
“Ni ye yap mı yor sun?” de nil di ğin de de, “ko mu ta nım oku mam yaz -
mam yok!..” di yor. İs met, tu tuk lu la rın bir bi ri ne döv dü rül me si ni,

489
ezi yet et ti ril me si ni ka bul ede mi yor, yap mı yor, ya pa mı yor, yap mak
is te mi yor. Oku ma yaz ma bil mey le ipi çek me ara sın da bir iliş ki
yok, ama o an da İs met’in bu la bil di ği ya nıt bu.
- Bel ki biz ce ol ma ya bi lir, ama İs met’çe, bi zim bil me di ği miz bir
an la mı mut la ka var dır!..
- Ne di ye lim bel ki, ola bi lir… Yap ma mak için çı kış arı yor, bu la -
bil di ği de böy le ya nıt lar olu yor. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi ta ri hi
çar pık lık lar ve ya il ginç lik ler, gü lünç olay lar ba kı mın dan da çok
zen gin. Çünkü işin için de bir Kürt lük ve dil ola yı da var. Tür ki -
ye’de ki in san lar da bu ka dar faz la or ta ya çık maz. Dil önem li bir
fak tör. En azın dan an la şa bil dik le ri bir dil kul la nı yor lar. Bu kor ku,
pa nik or ta mı nın ya nın da dil bil me me nin de ge tir di ği ko mik lik ler,
zor luk lar iş ken ce nin ge rek çe le ri ola rak üst üs te yı ğı lı yor.
- Di ye lim ge ce ko ğu şun bi rin de “vu ku at” ol du. Suç lu la rın ce za -
lan dı rıl ma sı sa bah sa yı mın da mı ger çek leş ti ri li yor.
- Ge ce vu ku at la rı nın sa hip le ri sa bah sa yı mın da ay rı ca ce za lan -
dı rı lır. Sa bah çor ba için ka pı lar açıl dı ğın da ko ğuş gar di ya nı na du -
rum he men ile ti li yor. İlk so pa fas lı bu bil di rim le baş lı yor. Vu ku a -
tın bü yük lü ğü ne gö re sa yı ma, hat ta da ha özel bir ce za lan dır ma yı
ge rek ti re cek baş ka za man di li mi ne sar kı yor du… Sa bah la rı ya şa -
nan ko şuş tur ma la rı kıs men an lat tık… Ka rın ca la rın te laş lı ha li ne
ben zi yor. Mu az zam bir ko şuş tur ma. Bir ta raf ta gün lük ge rek si nim -
le ri ni ve ri len sü re de kar şı la ma ya ça lı şan in san lar, bir ta raf ta ge ce
vu ku at la rı yü zün den iş ken ce gö ren ler, bir ta raf ta traş olan lar, tu va -
let kuy ru ğun da bek le yen ler, bir ta raf ta ayak üstü bir-iki ka şık çor -
ba içen ler, bir ta raf ta eği tim, marş dü ze ni ne ha zır lık. Ba zen bir kaç
işi bir ara da ya pan lar… O ha va yı ger çek ten gör mek ve ya şa tı lan
cen de re ye ta nık ol mak ge rek. Ya ni öy le şey ler var ki; çok sı kı şı yor
adam, bir türlü tu va let ih ti ya cı nı kar şı la ya mı yor, tu va le te de gi de -
mi yor. Tu va le te git se traş ola mı yor. Traş ol sa üs tü ne gi ye mi yor.
Tam bir kar ma şa. Ve ya pıl ma yan her şe yin be de li, iş ken ce dir. Böy -
le bir or tam da sa bah sa yı mı baş lı yor.
- Ya ni da ha sa yım gel me den in san lar şu ve ya bu ne den den do -
la yı so pa yi yor?..

490
- Öy le… Ge ce vu ku at la rı na ge lin ce, di ye lim bi ri si tu va le te git -
miş, bi ri si üze rin de ki bat ta ni ye yi aç mış, bir nö bet çi gar di ya na nö -
bet sı ra sın da iyi tek mil “ver me miş” ve ya as ker maz gal de li ğin den
ba ka rak ba zı “suç lar” iş len di ği ni gör müş; tu tuk lu la rın bir bi riy le
ko nuş ma sı, nö bet çi nin esas du ruş ta yü rü me me si vb. bü tün bun lar
“vu ku at” sa yı lır, sa yım dan ön ce ce za lan dı rı lır dı.
- Ay lar ca, yıl lar ca her gün, ye ni gü ne böy le si bir ko şuş tur ma
için de baş la mak ve tüm günü öy le ge çir mek in sa nı za man la ro bot -
laş tı rır ve is te ni len ko nu lar da yet kin leş ti rir her hal de…
- Evet, o da var. Böy le bir prog ram la ma dan sö ze de bi li riz. Oto -
mo ti zas yon öy le si ne ger çek leş ti ki, tu tuk lu nun ken di ken di si ni o
çark için de iş let me si için ar tık ku man da ka de me si ne ge rek bi le
kal ma dı. Ör ne ğin gar di yan ka pı yı açı yor “ko ğuş kalk” ve ya “sa yı -
ma ha zır lan” ve ya “mar şa baş la” di yor ve düğ me ye ba sıl mış,
şar tel in di ril miş olu yor. Bu öy le bir nok ta ya gel di ki, gar di yan
“marş so rum lu su sa at 5’te mar şı baş la ta cak” di yor. Ar tık on dan
son ra ki sü reç te gar di yan ko ğu şa hiç gel me se de, “ko ğuş mar şa
baş la” de me se de baş la nı yor. Bu çark ken di ken di ne iş li yor. Sü reç
uy gu la ma lar ba kı mın dan bu nok ta ya ka dar gel di, yet kin leş ti. Fab -
ri ka lar da elek trik sis te mi olur, in di rir sin şar te li, tüm sis tem ha re ke -
te ge çer. Ay nen öy le, bir düğ me ye ba sı lı yor ve ce za e vin de üç bin
in san ha re ke te ge çi yor. Söz ge li mi ida re ses ci ha zın dan “İs tik lal
Mar şı’na baş la” ko mu tu ve ri yor. Üç bin in san mar şı oku ma ya baş -
lı yor. Bu uy gu la ma da az il ginç de ğil. İş ken ce ya pı lır, vah şet uy gu -
la nır ve ge nel de ka mu o yun dan giz len mek is te nir. Ama bu ra da ter si
olu yor, de di ği miz gi bi Kür dis tan’a bi zi na sıl hi za ya ge tir dik le ri
me sa jı ve ril mek is te ni yor ve üç bin in sa na bir den marş oku tu lu yor
ya da baş ka iş ler iş ken cey le yap tı rı lı yor.
Bir 23 Ni san’dı ga li ba; Esat Ok tay ses ci ha zın dan anons yap tı:
“Bü tün ko ğuş lar İs tik lal Mar şı’nı ver di ği miz sa at te söy le ye cek ve
bü tün pen ce re ler açık ola cak!” Pen ce re ler açık ol sun ki da ha iyi
yan kı lan sın ve ses da ha iyi dı şa rı git sin. Dı şar da zi ya ret çi ler var.
Ka pı nın önü tık lım tık lım… Anons ya pıl dı ğın da üç bin in san –bel -
ki da ha faz lay dı– İs tik lal Mar şı söy le di… Ya ni ce za e vin de şar tel

491
in di ril di ğin de ha re ke te ge çen bir iş le yiş ku rul du. Bir gar di yan ko -
ri dor dan ge çer ken, “ko ğuş esas du ru şa geç” di ye ba ğır dı ğın da bü -
tün ce za e vi esas du ru şa ge çi yor… Her gün traş ol ma zo run lu lu ğu
ya nın da bir de gün de iki de fa traş ol ma du ru mu or ta ya çı kı yor.
Gür sa kal lı in sa nın ak şa ma doğ ru yü zü ne do ku nul du ğun da sa kal -
la rı ele ba tar. Ney miş, “sa kal kon trolü var, ba ka lım her kes traş ol -
muş mu, ol ma mış mı?” di yor, eli ni sü rü yor. Sa kal azı cık da ol sa
ele ba tı yor sa “traş ol ma mış sın” di yor lar dı. Ve iş ken ce için ye ni
bir ge rek çe doğ muş olu yor du. Bu yüz den ba zı tu tuk lu lar ak şa ma
doğ ru, fı sa tı nı bu lur lar sa giz li ce tek rar traş olur lar dı.
- Fa şizm ni çin kıl dan “gı cık” ka pı yor aca ba? Bir man tı ğı ol ma -
lı ya ni!..
- Ta bii man tı ğı var. De di ğim gi bi ken di di sip lin et ti ği man tı ğı nı,
sen de de kur gu la ma sı ve iş let me si söz ko nu su. Her gün traş ol man
ge rek ti ği söy len miş, onun dı şı na çık mış sın, ih lal et miş sin. Emir le -
ri nin dı şı na çık ma nı is te mi yor, her şe ye tam ita a tı, bo yun eğ dir me -
yi, ken di po ta sı için de eri me ni önü ne koy muş…
- Dü zen, in ti zam gi bi me se le ler de var ga li ba işin için de…
- Onun da öte sin de. Bu iş, dü zen-in ti zam so ru nu de ğil. Eğer öy -
le ol sa, bu nu sağ la dık tan son ra in san la rın iş ken ce gör me me si ge re -
kir di. Ama hem dü zen ve in ti za mı son nok ta sı na ka dar sağ lı yor,
hem de in sa nı bi tir me, iha net et tir me ola yı nı he def le yen, ya şa mı nı,
ira de ni sen den alan, ken di ne bağ la yan bir dü zen kur ma ya ça lı şı -
yor. Ve ku ral lar, uy gu la ma lar, ba ha ne ler bir bi ri ni üret me ye, ta -
mam la ma ya de vam edi yor. Di ye lim bir hüc re den di ğe ri ne –gü ya
ko mün le il gi li–, bir not ve ril miş. Gö rü lü yor, bas kın dü zen le ni yor,
nu tuk çe ki li yor, ar dın dan “ce za” ola rak da Esat Ok tay, “İs tik lal
Mar şı’nın on kı ta sı nı söy le ye cek si niz. Ben be ğe nin ce ye ka dar, se -
si niz o ka dar gür çı ka cak ki, her ta ra fı, ce za e vi ni in le te cek si niz!”
di yor. Her han gi bir şey ba ha ne edi le rek bas kı yap ma nın bin bir çe -
şit yo lu bu lu nu yor. Ko ğuş ta İs tik lal Mar şı tek rar tek rar söy le ti li -
yor. Sa at ler ce ve ba zen sa ba ha ka dar sü rü yor.
- Hiç yat ma dan günü et miş olu yor su nuz böy le ce!
- An lat tı ğı mız bir çok ne den den ötürü sa ba ha ka dar esas du ruş ta

492
bek le ti li yo ruz. Di ye lim aley hi mi ze TRT’de bir prog ram ya yın lan -
mış, hur ra ko ğuş bas kın la rı! Her kes aya ğa kal dı rı lı yor. Ya ni uyu -
ya ma dan ye ni günü kar şı la dı ğı mız çok ol muş tur. Eği tim ler de ve
sa yım an la rın da ayak ta sal lan ma mız, uyu ma mız ba zen ye re düş -
me miz de az ya şan ma dı…
Ke mal Pir: “…Söz cük le ri
tut sak al mak tan kur tar dık!..”
- As ke ri marş la rın ez ber le til me si, söy le til me si bi çim le ri üze ri ne
bi raz da ha ko nu şa bi lir mi yiz? On lar açı sın dan psi ko lo jik bir bas kı
ara cı olan bu bo yut, siz ler için ne ifa de edi yor du? Marş söy le me -
me tu tu mu nuz ol say dı be de li ne olur du?
- Marş la rın biz ler ve on lar için ne ifa de et ti ği bi raz ir de len di.
Bun lar ırk çı-fa şist, Türklüğü öven marş lar. Biz ler de Kür dis tan lı yız,
dev rim ci yiz. Açık ki bu marş lar ide o lo ji mi ze, inanç la rı mı za, ide al le -
ri mi ze ta ma men kar şıt içe rik li. Ve fa şist marş lar dev let çe si ya si-ulu -
sal kim lik ten so yun dur ma nın, bo yun eğ dir me nin, Türk leş tir me nin,
in san la rı is te dik le ri ye re ge tir me nin bir ara cı ola rak kul la nı lı yor. Ya -
ni marş la rı özün de ulu sal ve sı nıf sal im ha po li ti ka sı nın bir par ça sı
ola rak ele alı nır. İş te bu po li ti ka dır ki, yıl lar ca Türk çe bil me yen le re
zor la öğ re ti li yor, sa bah tan ak şa ma ka dar in san lar ba ğır tı lı yor ve so -
nun da bu uy gu la ma fa şiz min ide o lo jik-po li tik bo yu tu nun en de rin -
leş miş bi çi miy le mad di bir iş ken ce un su ru ha li ne ge li yor. Bu fa şist
marş lar do ğal ki, si ya si bi linç al mış biz ler ce ka bul edi le me ye cek,
bü yük bir kin ve öf key le kar şı la na cak tı. Ve bu nun biz ler üze rin de ki
psi ko lo jik, dü şün sel tah ri bat la rı ve ra hat sız lı ğı da ağır dı. Ay lar ca,
yıl lar ca her gün ay nı marş la rı söy le mek in san da ge nel bir bık kın lık
ya ra tı yor, bu da kin ve öf ke ni da ha da de rin leş ti ri yor.
- Ta bii olay si zin için bir çok ba kım dan ma di, ma ne vi iş ken ce
de mek, ama bir de kar şı ta ra fı dü şü ne lim. Ör ne ğin her gün yüz ler -
ce kez Es ki şe hir mar şı nı, Har bi ye mar şı nı din le yen bir as ke rin ruh
ha li ne dir aca ba?
- Bu du rum gar di yan lar da da bir bık kın lık ya ra tı yor du. Sa bah

493
iç ti ma la rın da ırk çı, düş man ca te mel de bi ze kar şı ken di le ri ne bir
nu tuk çe ki lir, ko ğuş la ra sa lı nır dı. An cak bu hız marş la ra kar şı olan
bık kın lı ğı or ta dan kal dır maz. Ak şa ma ka dar koş tur ma, iş ken ce
yap ma gar di ya nı da iyi ce yo rar, marş lar on la rın da ka fa sı nı şi şi rir -
di. Ge nel de de ğer ve ri len, an lam lı olan bir şey çok kul la nı lı yor sa
in san lar da ki et ki si ni gi de rek yi ti rir, aşı nır. Marş lar kar şı sın da gar -
di yan la rın tu tu mu da böy ley di. Bu nu ge rek dav ra nış la rın da, ge rek -
se ko nuş ma la rın da açı ğa vu ru yor lar dı. 35’in fa şist ça vu şu Mev lüt
bi zim le olan ko nuş ma la rın da, “as lın da bu ge rek mi yor, marş la rı tek
rar tek rar söy let mek on la rın de ğe ri ni dü şü rür” di yor du. Bi linç li,
gö zü ka ra iş ken ce ci, fa şist bi ri nin bu nu söy le me si işin bo yu tu nu
ye te rin ce ve rir… Ken di le ri için bir an lam ifa de eden bu marş la rın
na sıl gi de rek de ğer aşı mı na uğ ra dı ğı, alay, eğ len ce ara cı ha li ne dö -
nüş tü ğünü gördü. Nor mal de İs tik lal Mar şı söy len di ğin de bir as ke -
rin su ba yın esas du ru şa geç me si ge re kir. Bu kal ma dı ar tık. Na sıl
kal sın? Ko ğuş lar da ha va lan dır ma lar da ak şa ma ka dar yüz ler ce de fa
İs tik lal Mar şı oku nu yor.
- On lar da say gı du ru şu na geç me ye ri ne siz le rin ara sın da ge zip
du ru yor lar…
- Ta bii… Ce za e vin de ler, ko ğuş lar da, ko ri dor lar da, ha va lan dır -
ma da gö rev ya pı yor lar. Biz İs tik lal Mar şı’nı okur ken adam ayak
ayak üs tü ne at mış, ko ğu şun kar şı sın da geç miş sey re di yor, söy le -
yen ler le alay edi yor. Ya da ya rı uza nık hal de la u ba li ce tu tuk lu la ra
marş söy le ti yor. Mar şa ve di ğer “eği tim araç la rı na” biç mek is te -
dik le ri rol, eğer bu an lam da ele alı nır sa, bı kıl mış, eğ len me nin, alay
ko nu su et me nin ara cı ha li ne gel miş, say gı gös ter me işi ge ri pla na
düş müştü. Bir mar şı gün de yüz ler ce de fa söy let me nin çift yönlü
ge ri tep me si ola cak tı. O fa şist marş lar iş ken ce un su ru ola rak biz le -
ri hak lı ol du ğu muz ko nu sun da da ha da bi le ye cek, kin len di re cek.
Uy gu la yan as ker ler de de, say gı ye ri ni ala ya, kü für ve dal ga geç -
me ye bı ra ka cak. Bu ay nen ya şa nı yor du. Biz kin le ni yor duk, on lar
ken di marş la rıy la dal ga ge çi yor du. Ay rı ca iş bu nun la kal mı yor, öy -
le bir an ge li yor ki, as ker ler sa de ce ken di ara la rın da marş la dal ga
geç mi yor, bu kez söy let ti ği tu tuk lu lar la bir lik te dal ga geç me ye

494
baş lı yor. Ör ne ğin Mayk de dik le ri bir gar di yan var dı. Ta ri hi çe vir
mar şı nın “ta ri hi çe vir nal se si kıs rak se si bun lar” di ze si ni re vi ze
ede rek “kıs rak se si” ye ri ne “eşek se si” der di. 52 marş var. Söy lü -
yor sun bi ti yor, ye ni den söy lü yor sun ve ağ zın dan çı kan di ze ler,
mar şın söz le ri faz la bir şey ifa de et mi yor ar tık. Yor gun sun ve bit -
kin sin, öf ken, is ya nın gi de rek da ha da bü yü yor. Jop ve ka las lar al -
tın da, zu lüm le “en hız lı marş ez ber let me” re ko ru Di yar ba kır’da -
dır. Bu özel li ği ba kı mın dan Di yar ba kır’ı hiç bir yer le kı yas la ya ma -
yız… Bir pa zar gü nüydü. Esat Ok tay anon sun ba şı na geç ti, Ata -
türk’ün “genç li ğe hi ta be si”ni, on kı ta lık “ta ri hi çe vir” mar şı nı,
böy le uzun dört-beş marş da ha yaz dır dı. Ken di si söz cük söz cük
oku du, tu tuk lu lar yaz dı. Yaz ma işi ta mam lan dık tan son ra Esat Ok -
tay, “Pa zar te si gü nü ne ka dar bu marş lar ez ber le ne cek, ya rın her -
ke si sı nav dan ge çi re ce ğim, ez ber le me ye nin vay ha li ne!” de di. Ya -
şa mın da ez be rin de bir mıs ra, bir dört lük ol ma yan in san lar bi le
yaz dı rı lan la rın tü münü yir mi dört sa at ten da ha kı sa bir sü re de ez -
ber le di. Ez ber le me mek, yap ma mak is ti yor sun, ama bir yer de ye te -
nek le ri ni ayak lan dı rı yor sun. Çünkü sa kat ka la bi lir sin, öle bi lir sin,
ağır iş ken ce gö re bi lir sin. İş, ar tık öy le ge lip ge çi ci bir iş ken ce ye
da yan mı yor, uzun va de li sü re ci il gi len di ri yor. Bir gün de ğil, bir ay,
bir yıl de ğil; yıl lar ca sü re cek bir uy gu la ma. İki gün ez ber le me din,
giz len din, ama üçüncü gün ya ka la nır sın, ez ber le mek zo run da sın.
En faz la bir iki ay böy le ida re eder sin… Bu so ru nun kök ten çö -
zümü ta bii ki di re niş ten ge çer. Bu iş po lis sor gu su na da ben ze mi -
yor. Po lis sor gu sun da ge nel de şu psi ko lo jik fak tör var dır: Po lis iş -
ken ce edi yor, ama eğer öl mez sen en faz la üç-beş ay son ra el le rin -
den kur tu lur sun. Ama Di yar ba kır’da üç-beş ay la kur tu la maz sın.
Ay la rı de ğil, yıl la rı il gi len di ren bir sü reç. Öte si bu uy gu la ma la rı ne
za man ve na sıl di ze ge ti re bi le ce ğin ko nu sun da da net de ğil sin.
“Bir ay, al tı ay son ra vah şe ti son la rım, di re ni şe ge çer so nuç alı -
rım” di ye mi yor sun. Güçlü 1981 di re ni şi ye nil gi ye uğ ra mış, ge li -
nen nok ta onun ge ri sin de. Da ha ör güt süz ve da ğı nık sın, ye nil gi
psi ko lo ji si var. Dü ne ba kı yor sun, ya rı nı kı yas lı yor sun, ka ran lık bir
tü nel için de sin. Ve tü ne lin ucu nu gör mü yor sun.

495
- Ya öğ re ne cek sin, ya da öğ re ne cek sin!
- Öy le. Ya ez ber le ye cek sin ya da ez ber le ye cek sin! Or ta da öğ re -
ni le cek bir şey de yok… Sa na baş ka se çe nek bı rak mı yor. Eğer
“yap mam ez ber le mem” di yor san kim se sa na ez ber le te mez. Ama
bir şart la, ken di ne gü ve ni yor san, di ren me ye ka rar lıy san ve bu güç -
tey sen is yan bay ra ğı nı açar sın, di re nir sin. Ta bii be de li ni de öde ye -
cek sin.
- Ger çek ten bir kit le kal kış ma sı ya şan ma dık ça bi rey sel çı kış lar
yap ma nın bir öne mi ol mu yor. Söy le dik le rin kar şı sın da bu ger çe ği
gö rü yo rum…
- Bi rey sel çı kış la rın bu çer çe ve de de ğiş ti re ce ği faz la bir şey
yok. Ku ral la ra uyan, di ren me yen ler de ra hat lık la öl dü rü lü yor. Di -
re nen le ri na sıl bir son bek le di ği ni söy le me ye bi le ge rek yok… Do -
ğal ki, ku şa tıl ma nın bu en ağır bi çi mi ni ya rıp on dan kur tul ma nın
yo lu; doğ ru ön der lik al tın da güçlü kal kış ma lar da ola cak tır. Bu ko -
nu da Ce mal Kı lıç iyi bir ör nek tir. Ku ral la ra uy du ğu hal de marş
oku ya mı yor, yü rü yüş ya pa mı yor di ye öl dür dü ler. Marş ez ber le me -
yen le ri ay rı bir ku şat ma ya al ma, ko ğuş ar ka daş la rı nı kar şı la rı na çı -
kar ma, on la rı da bir bas kı un su ru ola rak kul lan ma ya ça lış tık la rı nı
an lat mış tık. Ce mal Kı lıç’ın ya nın da ka lan ar ka daş lar da “ni ye bu -
na marş la rı ez ber let mi yor su nuz?” de ni le rek de fa lar ca iş ken ce gördü.
Ce za e vin de oku ma yaz ma, Türk çe bil me yen le rin ora nı ol duk -
ça yük sek ti. İda re bu açı ğı vah şet te me lin de di ğer tu tuk lu lar dan
ya rar la na rak ka pat mak ça ba sın day dı. Tu tuk lu için sa de ce “öğ ren -
mek” yet mi yor, “öğ ret me si” de ge re ki yor!
- Müt hiş bir ku şat ma…
- O “öğ ret me” işi ko ğuş lar da yay gın. Adam Türk çe bil mi yor,
al gı la ma gücü za yıf. Ba şı na “öğ ret men” ola rak öğ re nim gör müş
bir tu tuk lu ve ri li yor. “Öğ ret men”e, “şu ka dar gün için de bu ada -
ma bü tün marş la rı ez ber le te cek sin!” di yor lar. Kı sa ca sı ez ber let sen
bir türlü ez ber let me sen bir türlü. Her iki hal de de iş ken ce gör me -
nin önü alın mı yor. Di ye lim ez ber let tim, “ni ye bo zuk Türk çey le ez -
ber let tin, ni ye şu ra da bu ra da şa şı rı yor?” gi bi ge rek çe ler le iş ken ce
gö rü yor sun. Ez ber let mez sen za ten bü yük bir be de li gö ze al mış

496
olu yor sun. Böy le bir iş lem le yüz yü ze bı ra kı lan ki şi bu de fa iş ken -
ce den kur tul mak için hiç bil me yen le il gi le ni yor. Marş la rı ez ber let -
mek için ge ce si ni gün dü zü ne ka tı yor. Çünkü ar ka da şı ez ber le ye -
me di ği sü re ce iş ken ce gö re cek, ken di si de ta nı ğı ola cak. Ay rı ca
ken di si de iş ken ce gör me ye de vam ede cek. Çift yönlü bir ku şat ma
tu tuk lu dan tu tuk lu ya ya şa nı yor.
- Gün bo yu üç bin in sa nın marş söy le yip söy le me di ği ni na sıl an -
lı yor lar, na sıl de net li yor lar?
- Dört kat ta kırk hüc re ye da ğı tıl mı şız. Marş söy ler ken ba zı hüc -
re ler “kay ta ra bi li yor.” Çünkü yo ru lu yo ruz, ak şa ma ka dar söy le ye
söy le ye bit kin dü şü yo ruz. Giz li ce marş tan, “eği tim”den ka ça bil -
me nin yol la rı nı arı yo ruz. İda re de kaç ma nın tüm yol la rı nı tı ka ma
ça ba sın da. Gar di yan du var di bin den giz li ce ge li yor, tek tek hüc re -
le ri din li yor. Her ke sin marş söy le me si ge rek ti ği sı ra da, o uğul tu da
dik ka ti ni çe ken ler söy lü yor mu söy le mi yor mu an la ma ya ça lı şı yor.
Söy lü yor sa yan da ki hüc re ye gi di yor, ya vaş söy lü yor sa ve ya hiç
söy le mi yor sa ce za lan dı rı yor. Sık sık bu şe kil de ya ka la ma, iş ken ce
et me ler ya şan dı… 4. kat ta sa yı mız az dı. 4. kat marş söy le se de
söy le mez se de ses ora nı nı pek et ki le mez. Gar di yan mar şın tam or -
ta sın da alt kat la rı sus tu ru yor, 4. kat “ya ka yı ele ve ri yor!” ba zen de
sa de ce üst kat ta bu lu nan beş-on ki şi ye, bi ze marş söy le ti yor. “Ses
çık mı yor, ba ğır mı yor sun.” di ye rek fa la ka, da yak baş lı yor. Ve ya
baş ka bir ce za ve ri yor, de net le me ler ara lık sız sü rü yor. Ha va lan dır -
ma da as ke ri yü rü yüş le marş lar söy le ti lir ken gar di yan lar tu tuk lu la rı
de net li yor. Mar şı söy lü yor mu, yok sa sa de ce ağ zı nı mı açıp ka pa tı -
yor, an la mak is ti yor lar. Çünkü böy le olay lar da çok sık ya şa nı yor.
Ba zı tu tuk lu lar ne ya pı lır sa ya pıl sın, mar şı ez ber le ye mi yor. Ama o
ka la ba lık ta ağ zı nı açıp ka pa tır sa, iş ken ce gör mek ten bel ki o an
kur tu la bi li yor.

497
III. Bö lüm
Mah ke me ler Sü re ci Üze ri ne
“(…)
Kür dis tan’da di re ni şin bir di ğer do ruk nok ta sı da, Türk sö mür -
ge ci li ği nin eşi ne en der rast la nan bir gad dar lık la sal dır dı ğı sa vaş
esir le ri nin Türk mah ke me le rin de ki di re niş le ri dir. Böy le az gın bir
düş ma na kar şı öz gür ira dey le dö ğüş mek şe ref li bir gö rev dir. Ama
onun la, ola nak lar dan yok sun ve eşit ol ma yan ko şul lar da yüz yü ze
gel mek, en kah re di ci ran de vu lar dan bi ri dir. Fa kat Kür dis tan’da ta -
ri hin böy le bir ran de vu ya ra ta ca ğı ke sin di. Türk sö mür ge ci le ri ta -
rih ten sil dik le ri halk la ra ek ola rak, bu gün de en vah şi bas kı ve sö -
mürü sis te miy le Kürt hal kı nı im ha et mek is te mek te dir. Do la yı sıy la
da, bu halk adı na çok güç süz bir dö nem de de ol sa düş man dan yap -
tık la rı nın he sa bı nı sor ma gü cünü ken din de bu lan lar, düş ma nın eli -
ne düş tük le rin de en al çak bas kı la ra ma ruz kal dı lar. Bel ki de in san -
lık ta ri hin de en der gö rü le cek bir ol gu olan bu ta lih siz ran de vu laş -
ma, ta ri hin da ha son ra ki ge liş me si açı sın dan ger çek ten de ya va -
rol mak, ya yok ol mak; ya di ren mek, ya da tes lim ol mak la öz deş tir.
Bu soy lu de ğer ler adı na yo la ko yu lan her ör güt, eğer bu de ğer le re

498
iha net et mek is te mi yor sa, mut la ka böy le bir ran de vu sa a tin de düş -
man la kar şı la şa cak tı. Ve bah se di len öy le bir düş man ki, ta rih te ve
gü nü müz de en hun har özel lik ler gös te ren Türk sö mür ge ci le ri dir.
Bu kar şı laş ma nın ger çek leş ti ği alan ise, soy lu de ğer ler için so nu na
ka dar sa va şı lıp sa va şıl ma ya ca ğı nın bel li ola ca ğı bir ça tış ma ala nı.
Bu ça tış ma kim ye ner se onun za fe ri nin ke sin leş ti ği bir ça tış ma dır.
Ve eğer bü tün do na nım sız lı ğa rağ men di re niş çi ler, bu ze min de
böy le si ne bir düş man la ça tış ma yı gö ze alır ve tes lim ol maz lar sa,
açık tır ki ar tık ulu sal kur tu luş için ya şa mak ve mü ca de le et mek o
de re ce ko lay laş mış ola cak tır. Bu an lam da da, ger çek ten kim se nin
bek le me di ği Kür dis tan’da ki o ulu sal uya nış ve kur tu luş mü ca de le -
si sa de ce bir ta kım te o rik be lir le me ler le ve bir ta kım ör güt le rin id -
di a la rıy la öne sü rü len bir da va de ğil, bir da ha ge ri dö nül me me ce -
si ne dos tun da, düş ma nın da ka bul et ti ği bir ol gu ha li ne ge le cek tir.
Ni te kim bu ça tış ma sa a ti nin di re niş çi le ri, ya şa mın bu bi çim de ya -
ra tıl ma sı nın o bü yük in san la rı ol du lar. Di re ni şin yü ce ön de ri Hay ri
yol daş bu ta ri hi he sap laş ma da ki ke sin ka rar la rı nı açık la yan söz le -
rin de şöy le di yor du:
‘(…) Uy gu la nan iş ken ce le re ve ya sak la ra kar şı lık di re ni yo -
rum. Par ça par ça da ol sak, fa şist uy gu la ma la ra kar şı çı kı yor,
söy le dik le ri ni yap mı yo ruz. Di ren me yi ege men kıl mak is ti yo ruz.
Po li ti ka mız di ren mek tir!(…)’
Türk sö mür ge ci le ri ta ri hi tec rü be le ri ne da ya na rak, bu gün de
PKK üze rin de ay nı uy gu la ma yı yap mak is te mek te dir ler. Mah ke -
me ler de ki du ruş ma lar da, Kür dis tan’ın bir çok yö re sin de ser gi le nen
o bü yük di re niş ve ran de vu laş ma sa a tin de, düş man ade ta ‘ta rih te o
ka dar gü ce diz çök tür ten bi ze kar şı siz ye ni güç ler mi dö ğü şe cek si -
niz!’ di ye rek, di re niş çi le ri tes lim al ma ya, bu te mel de bir iha net or -
ta mı ya rat ma ya ça lış mış, da ha ön ce bir çok gü ce kar şı ba şar dı ğı bu
işi PKK’ye kar şı da ba şar mak is te miş tir. Açık tır ki, ta ri hin ka rar
an la rın dan bi ri si de bu dur. Ya so nu na ka dar di re ni le cek, ya da tes -
lim olu na cak tır.
O ze min de ön ce ön der dev rim ci ler üze rin de oyun oy na ya ca ğı
ve on la rın şah sın da Kür dis tan’ın ye ni den tes lim alın mak is ten di ği

499
açık tır. PKK, ta rih sel ge li şi min ana doğ rul tu su nu ta yin et mek ve
di re ni şe ön der lik ede cek çiz gi nin ha kim ol ma sı için ro lünü oy na -
mak zo run day dı. Eğer bü yük bir ya ra alın mak ve da ha son ra ki ge -
liş me le rin çar pık bir bi çi me bü rün me si ne yol açıl mak is ten mi yor -
sa, bu ze min de mut la ka di re nil me liy di. Bu di ren me den ba şa rıy la
çı kıl dı ğın da, ge le cek sağ la ma alın mış ola cak tı. İş te bu bi linç ve
inanç la PKK’nin yi ğit ön der ve mi li tan la rı ulu sal kur tu luş sa va şı -
nın en zor lu mü ca de le si ni bu ra da ver di ler. Ta raf lar ara sın da bü yük
den ge siz lik ler ol ma sı na rağ men, gös te ri len bü yük di ren me nin,
sağ la nan ba şa rı nın da ha son ra ki ge liş me le rin yö nünü ve hı zı nı et -
ki le di ği gi bi, sa çı lan za fer to hu mu nun ken di si ol du ğu nu da ka bul
et mek ge re kir. Bu sa vaş, yal nız PKK’nin de ğil, tüm Kür dis tan ulu -
sal kur tu luş sü re ci nin ge liş me yo lu nu ve hı zı nı be lir le ye cek ve salt
kah ra man lık ol gu su ola rak de ğer len di ril me ye cek, di re niş çiz gi si -
nin ku rum laş ma sı ve di re niş ön der li ği nin pe kiş me si an la mın da bir
sa vaş ola cak tır.
Bu ran de vu laş ma sa a tin de, baş ta PKK’nin ön der le ri ol mak üze -
re, bü yük ka yıp lar ve ril me si ne rağ men, ya man bir di re niş ya ra tıl dı
ve bü yük bir so nuç alın dı. Ulu sal di re niş çiz gi si ül ke nin so mu tun -
da te mel mü ca de le çiz gi si ha li ne ge ti ril di ği gi bi, bu na ön der lik
eden ide o lo jik-po li tik ör güt sel ön der lik de ge liş ti ril di. Maz lum,
Hay ri, Ke mal, Fer hat ve on lar ca şe hi din, güç ler ara sın da ki bü yük
den ge siz li ğe rağ men ver dik le ri ve ba şar dık la rı sa vaş, böy le si ne
an lam la yüklü bir sa vaş tır. Ar tık önü dur du ru la ma ya cak ve mut la -
ka za fe re gi de cek olan bu sa vaş ta di re niş çi ler bu du ru mu ve ge le -
ce ğe olan inanç la rı nı şöy le ifa de edi yor lar dı:
‘(…) Kür dis tan’da Türk bur ju va zi si nin sö mür ge ci ege men -
li ği var dır. Bu ege men lik, Kür dis tan top lu mu na ya ban cı dır,
çağ dı şı dır ve zor la ayak ta tu tul mak ta dır. Bu ege men li ğe kar şı
ba ğım sız lık ve öz gür lük mü ca de le si ver mek, her bi linç li ve dü -
rüst Kür dis tan in sa nı nın gö re vi dir. Kür dis tan’da böy le bir mü -
ca de le baş la mış, Kür dis tan hal kı pro le tar ya ön der li ğin de kur -
tu luş sü re ci ne gir miş tir. Bu sü re ci dur dur ma ya hiç bir zor kuv -
ve ti nin gücü yet me ye cek, za fer mut la ka Kür dis tan hal kı nın

500
ola cak tır. Böy le bir mü ca de le ye ka tıl mış ol mak la piş man de ği -
liz. Da va mız hak lı dır. Bu da va nın ne fe ri ol mak tan şe ref du yu -
yo ruz. Ta rih kar şı sın da gö re vi mi zi ifa edi yo ruz. Ta ri hin bi zim
için hükmü be ra at tır…’
En yü ce de ğer ler olan ba ğım sız lık ve öz gür lü ğün ka za nıl ma sı
doğ rul tu sun da atı lan adım la rın an la mı nı bil mek ge re kir. Di re niş ler,
bu de ğer le re ula şa bil me de pa ha bi çil mez kat kı lar sağ la mış tır. Eğer
Kür dis tan’da ulu sal di re niş ey le mi nin, bi lin cin ve sa va şın önü alı -
na mı yor sa, dal ga dal ga tüm top lu ma ya yı lı yor sa, sa va şı mız git tik çe
önün de du rul maz bir sel ha li ne ge li yor sa, bu nun tek bü yük kay na -
ğı, di re niş şe hit le ri dir. Mü ca de le, ar tık bu kay nak tan ge li şe cek ve
za fe re gi de cek tir. Bu nok ta da ar tık iş ler bir an lam da ko lay laş mış,
ça lış ma lar bu ra dan alı nan güç le ba şa rı lı so nuç lar ya rat mış tır. Bir -
çok da ğıl ma, çü rü me, çök me ala met le ri or ta lı ğı kap lar ken, Kür dis -
tan’da mü ca de le umu du nun tap ta ze tu tul ma sı, za fe re gi de cek kav -
ga nın ön ha zır lı ğı nın de rin li ği ne ya pıl ma sı, di re niş şe hit le ri nin anı -
la rı nın ge re ği ni ye ri ne ge tir me nin so nu cu dur.
Anı la ra kötü bir bağ lı lık, na sıl ki bi zi en soy suz bir uçu ru ma gö -
tü rür se; anı la ra la yı kıy la bağ lı ol mak da, on la rın dü şün dük le ri ni
ger çek leş tir mek le gös te ri le bi lir.
Maz lum Do ğan yol daş: ‘Ha zır lık ve to par lan ma tak ti ği doğ ru -
dur. Ace le ci lik ve gözü dön müş atıl gan lık tan sa kın mak ge re kir.
Biz ce ör güt len me pro pa gan da ve as ke ri ha zır lık bir-iki yıl sür -
me li dir.’ der ken bi ze yap ma mız ge re ken le ri be lir ti yor du.
‘Bu halk mut la ka kur tu la cak, bel ki on yıl ve ya 20 yıl alır, ama
mut la ka bir halk sa va şı ve ri le cek’ der ken, Ke mal Pir kur tu lu şa olan
ke sin inan cı nı ve ona ulaş mak için iz len me si ge re ken yo lu gös te ri -
yor du.
Hay ri Dur muş yol daş: ‘Me zar ta şı ma, borç lu git ti, ya zın’ di ye
ifa de et ti ği o yü ce dü şün ce sin de, sö mür ge ci esa re ti par ça la yıp ba -
ğım sız ve öz gür bir Kür dis tan ül ke si ya ra tı lın ca ya ka dar sa vaş ma -
nın zo run lu ol du ğu nu ve bu uğur da yap ma mız ge re ken le ri an la tı -
yor du.
(Par ti Ön der li ği’nin de ğer len dir me sin den)

501
Di yar ba kır’ın or ta sın dan bir kon voy ge çer!..
- Ba şın dan be ri mah ke me le rin si zin için çok önem li ol du ğu ko nu -
sun da çe şit li be lir le me le ri niz ol du… Bu ba kım dan ko nu yu en de tay lı
bi çim de ir de le mek ge rek ti ği ka nı sı na var dım. Mah ke me le ri ni zin ya -
pıl dı ğı ze min den yo la çı ka rak, ola yı bel li bir bü tün sel lik içe ri sin de
ele ala maz mı yız? O ze mi ni ta nıt mak la söy le şi yol cu lu ğu mu zu sür dü -
re lim is ter sen…
- Yar gı lan dı ğı mız mah ke me sa lon la rı ce za e vi bi na sı için de de -
ğil di. Di yar ba kır Ce za e vi’nin ba tı sı na dü şen şe hir çı kı şın da, Ur fa
yo lu nun al tın da ol du ğu nu söy le dik. Mah ke me bi na sı ise, ce za e vin -
den epey uzak ta bu lu nan 7. ko lor du ka rar gah bi na sı nın alt ta ra fın -
da, gü ne yin de dir. PKK da va la rı top lu ve ka la ba lık ol du ğu için as -
ke ri mah ke me nin kul lan dı ğı es ki du ruş ma sa lon la rı kü çük ge li yor -
du. As ke ri mah ke me bi na sı nın alt kıs mın da ki as ke ri ala na iki bü -
yük sa lon in şa et ti ler, yar gı la ma la rı ora da yap tı lar.
- Sırf si zi yar gı la mak için mah ke me sa lon la rı yap tı lar, öy le mi?
- Evet, hem de iki sa lon yap tı lar. Bu sa lon la rın her bi ri üç yüz ki şi -
yi ala bi le cek bü yük lük tey di. Du ruş ma la ra top lu ola rak çı ka rı lı yor -
duk. PKK Ana Da va sı beş yüz sa nık lı… Beş yüz sa nı ğın hep si ni bir -
den mah ke me ye gö tür me di ler. An lat mış tık, kim lik bil di ri mi iş le min -
den son ra ana da va yı dört gru ba böl dü ler, grup lar sı ray la mah ke me ye
gö tü rü lüp ge ti ril di. Bi na lar tek kat lı. Mik ro fon dü ze ni var ve sı ra dan
tah ta bank lar da otu ru yo ruz.
- Din le yi ci için yer var mı?
- Evet, üç-beş bank koy muş lar. Sa nık lar la din le yi ci bö lüm le ri
ara sı na bir par mak lık atıl mış. Tu va le ti, la va bo su ay rı bir bö lüm de.
Du ruş ma baş la ma dan ön ce baş ka bir sa lon da bek le til me du ru mu
yok. Sa nık lar ka la ba lık ola rak ge ti ril di ği için, hep si ge lir gel mez
du ruş ma ye rin de ki sı ra la ra otur tu lu yor. Mah ke me ye gö tü rü lür ken
kon vo yun önün de ve ar ka sın da as ker le ri ta şı yan araç lar dı şın da
ka ri yer de olur du. Yo lu muz bo yun ca şeh rin tra fi ği dur du ru lur du.
Mah ke me kon vo yu Ur fa ana yo lu na çı ka rı lır, ko lor du ya ka dar olan
ke sim de tra fik bü tü nüy le ke si lir di. Çok sa yı da as ke ri ara ba nın ku -

502
şat ma sı al tın da, bü yük bir gü ven lik çem be ri için de mah ke me ye
gö tü rü lüp ge ti ri lir dik.
- Ce za e viy le şe hir ara sın da yak la şık ola rak ne ka dar me sa fe
var?
- Sa nı rım dört-beş km. var… Mah ke me bi na sı nın önün de zin ci -
re vu rul muş tut sak lar ara ba lar dan in di ri lir, ka fa la rı öne eğik, sa ğa
so la bak ma dan yü rü tü lür ler di. Bu şe kil de yü rü me ke sin ku ral dı.
Da ha son ra vah şet tır man dı rıl dı ğın da, biz le re yap tı ra ma dı lar, ama
di ğer si ya si grup lar dan ve ko ğuş lar dan mah ke me ye ge tir dik le ri ne
ara ba dan in dir dik le ri yer den bi na ya ka dar –eli-yüz met re lik bir
uzak lık– as ke ri yü rü yüş yap tı rıp, marş söy let ti ler. Dı şar da ki le re tu -
tuk lu la rı teş hir ede rek ce za e vin de in san la rı ne du ru ma dü şür müş -
ler, na sıl “hi za ya” ge tir dik le ri ni, ba şa rı la rı nı gös ter me amaç la nı -
yor du.
- O “ib ret-i alem” gös te ri si nin baş ka bo yut la rı var mıy dı?
- Ta bii ki, bun lar ib ret lik iş ler, az şey de ğil… Sa lo na alı nı yo ruz;
ar ka ya bak mak, zi ya ret çi, din le yi ci ve ya avu ka tıy la ko nuş mak, kaş
göz oy nat mak, gü lüm se mek ya sak. Tu tuk lu lar bank lar da esas du -
ruş ta otur tu lur; to puk lar, diz ler bir bi ri ne ya pı şık, el ler diz ka pak la -
rı üze rin de düz du ra cak ve yan dan ba kıl dı ğın da sı ra da ki tu tuk lu la -
rın diz le ri ay nı hi za da ola cak. Ra hat otur ma, ayak la rı nı aç ma söz -
ko nu su ola maz. Tu tuk lu bak tı ğın da sa de ce önün de ki in sa nın en se -
si ni gö re cek şe kil de otu ra cak, di rekt kar şı ya ba ka cak, ön den ba kıl -
dı ğın da arar da otur muş tu tuk lu lar tek bir ki şi gi bi gö zü ke cek ler.
- Böy le yı ğın la ay rın tı sı olan bir otur ma dü ze ni ya rat ma fik ri
mah ke me he ye tin den mi çık tı?
- Yar gı la ma usu lü ne gö re sa lon da ki dü zen, gü ven lik ko nu la rı
mah ke me baş ka nı nın de ne ti min de dir. Ama Di yar ba kır’da usül ler
ara mak yan lış tı ve her şey usul süz lük, öl çü süz lük, per va sız lık için -
de ge li şir di. Sa lo nu nun gü ven li ği in zi bat lar ca sağ lan ma sı ge re kir -
ken, ora da in zi bat lar ge ti ri lip di zi li yor du, ama et ki siz ve yet ki siz -
leş ti ril miş ler di. İn zi bat lar ca çem be re alın mı şız, ama on lar la ara -
mız da bir de gar di yan çem be ri var. Za man za man in zi bat lar la gar -
di yan lar ara sın da yak la şım bi çim le rin den ötürü sür tüş me ler de

503
olu yor du. Ba zen in zi bat la rın önün de gar di yan lar bi zi dö vü yor, ha -
ka ret edi yor, in zi ba tın bi ri de o gar di ya na öze ni yor ve tu tuk lu yu
döv mek is ti yor. Böy le an lar da il ginç sah ne ler or ta ya çı kı yor du.
“Bu be nim ma lım, ona na sıl eli ni uza tı yor sun?” an la yı şıy la gar di -
yan lar in zi bat la ra kı zar lar dı. Ya da in zi ba tın bi ri bi ze sı cak bak mış
ve ya bir-iki yu mu şak söz söy le miş, bu far ke dil di ği an da, in zi ba ta
kı za rak ba ğı rır lar, sür tüş me de rin le şir di. Da ha son ra ki gün ler de in -
zi bat la rı tüm den dev re den çı kar dı lar. Bir bü tün ola rak sa lon ce za e -
vi gar di yan la rı na dev re dil di. Gü ven lik ve ora da olup-bi ten her şey
ce za e vi ida re sin den so ru lur ol du. Ce za e vin den ge len yir mi-otuz
gar di ya nın ba şın da bir ça vuş ve ya su bay so rum lu ola rak bu lu nur -
du. O so rum lu ki şi sa de ce as ker le rin de ğil, “as ker” sa yı lan tu tuk -
lu la rın da ko mu ta nı ol du ğu için, sa lon da mut lak bir hü küm ran dı.
Tu tuk lu nun ih ti yaç la rı nın kar şı la nıp kar şı lan ma ya ca ğı, mah ke me
he ye tin den çok on la ra kal mış tı. He ye tin bi zi pe şin suç lu, düş man
ha in gö ren, “her şe ye müs te hak sı nız, si ze her şey re va dır” di yen
man tık la rı da işin baş ka yö nüydü ve za man la çok çar pı cı bir bi -
çim de açı ğa çık tı.
- Bu tür yap tı rım lar ve ya sak lar ba şın dan be ri var mıy dı?
- Bu da sü reç için de ol du. Mah ke me ler açıl dık tan bir bu çuk ay
son ra sı na, ya ni ce za e vin de ki di re niş bi te ne ka dar mah ke me de her -
han gi bir ku ral ve da yat ma uy gu lan mı yor du. On lar da bi li yor du ki,
di re niş kı rıl ma dık ça is te dik le ri ger çek le şe mez. An cak bu sü reç
için de de mah ke me de ra hat bı ra kıl dı ğı mız söy le ne mez. İş ken ce ve
ha ka ret ler yi ne sü rü yor du. Bir gün sa lon da gar di yan Ka ra su’yu
jop lar ken –he yet sa lon da, ye ri ni al mış– Ka ra su, “bu ra sı mah ke me
mi, iş ken ce ha ne mi?” di ye ba ğı rı yor. Du ruş ma yar gı cı E. Ka ya’nın
ya nı tı ise, “ni zam la ra uyun” olu yor. 1981 ye nil gi sin den son ra, bir
ayı aş kın sü re sa lon da ku ral lar tam ola rak uy gu la na ma dı. Ku ral lar,
1981 Ağus tos ve son ra sın da otur tul du.
- Mah ke me sa lo nu na ilk kez ne za man gö tü rül müş tü nüz? 1981
Ölüm Oru cu’nda mı?
- Ölüm oru cun day ken, du ruş ma la rın baş la dı ğı nı söy le miş tik…
Ölüm oru cu nun kırk lı gün le ri ol du ğu için, du ruş ma la ra çı ka rı la cak

504
du rum da de ğil dik. Ey le min bi ti min den üç-beş gün son ra, he nüz
ken di mi ze ge le me miş ken, apar-to par kim lik bil di ri mi için du ruş -
ma ya gö tür dü ler. Hal siz dik, ayak ta du ra cak ta ka tı mız yok tu. Hay -
ri’nin sağ lı ğı da ha da kö tüydü. Kür sü ye çık tı ğın da düştü. Ye ni den
düş me me si için kim lik bil di ri mi bo yun ca bir gar di yan ko lun dan
tut tu. Kim lik bil di ri min de bu lu nur ken he men he pi miz o du rum -
day dık. Ka ra rı mız; “kim lik bil di ril me ye cek, bas kı ve iş ken ce ler
kür sü ler de an la tı la cak, dik kat ler ce za e vin de olup bi ten le re çe ki le -
cek” idi. Du ruş ma la rın ilk gün le rin de, Maz lum ve Ka ra su’yla bir -
lik te beş-al tı ar ka da şı kim lik bil di ri min de bu lun ma dık la rı için
mah ke me sa lo nun dan atı yor lar. (Ka ra su lar ölüm oru cu nun ikin ci
gru bun da lar ve ey le me baş la ya lı on gün ka dar ol muş. Bu na rağ -
men sü rek li du ruş ma la ra gö tü rü lü yor lar.) Sa lon dan atı lan bu ar ka -
daş lar ka ri ye re alı nıp ak şa ma ka dar iş ken ce ye ta bi tu tu lu yor lar.
- O ilk gün ler de mah ke me he ye tin de sa vun ma ko nu sun da bel li
ta lep le ri niz ol muş muy du?
- Sa vun may la il gi li ta lep le ri miz çok ol du. İlk gün ler de öne çı -
kar dı ğı mız en önem li ta le bi miz, PKK’yle il gi li bü tün dos ya la rın
ana da va da bir leş ti ril me siy di. Bu da va lar da PKK’nin yar gı lan dı ğı -
nı, suç lan dı ğı mız olay la rın bi rey sel ol ma dı ğı nı mer kez, si ya si
amaç lı ol du ğu nu söy le dik. Bu hak lı ge rek çey le böl ge ler de ki da va -
la rın bir leş me si ni de fa lar ca is te dik, her de fa sın da red de dil di…
Mah ke me de ki bu otu ruş bi çi mi so nu na ka dar böy le sürdü. Sa bah
en geç do kuz da sa lon da ki sı ra la ra otur tu lu yo ruz ve ak şam sa at 17-
18’e ka dar ye ri miz den kı mıl da ya mı yo ruz. Her ta ra fı mız uyu şu yor,
uy ku suz luk tan, bit kin lik ten göz le ri miz den uy ku akı yor. Uyu ma -
mak için ina nıl maz bir ça ba sar fe di li yor. Bu na rağ men uy ku ya ye -
ni lir, göz ka pak la rın ka pa nır sa, alı cı kuş gi bi ba şı na di ki len ze ba ni
he men te pe ne bi ni yor. Ay rı ca is mi ni alı yor, ce za e vin de se ni ye ni
iş ken ce ler bek li yor.
- Ya ni he ye tin önün de si zi jop la ya bi li yor lar, ra hat lık la dö ve bi li -
yor lar… Tam 12 Ey lül’lük man za ra lar…
- Evet, he ye tin önün de de ya pı lı yor. Gar di yan lar se ni jop lar, alt -
tan tek me ler, jop la dür ter. Ara ba da dö vü lür sün, dön dü ğün de ce za e -

505
vin de dö vü lür sün… Kim lik bil di ri min den son ra sor gu lar baş la dı,
ön ce Di yar ba kır gru bu nun sor gu su na ge çil di. İd di a ne me de ki isim
sı ra sı na gö re tu tuk lu gi dip ifa de si ni ve ri yor du. O dö nem ifa de ler ste -
noy la alı nı yor du. Ste no sis te mi ne dir, ne de ğil dir, hak kın da faz la bir
bil gi miz yok tu. Dak ti loy la ara sın da ki fark ne dir; han gi si iyi dir, han -
gi si kö tü dür bi le mi yo ruz. Tut sak la rın he men tümü ya şa mı bo yun ca
mah ke me yüzü gör me miş ti. Top lu yar gı lan ma ya ta ma men ya ban cı
ve tam bir tec rü be siz lik söz ko nu suy du. Ya zı lı sa vun ma yap ma ola -
na ğı da or ta dan kal dı rıl dı ğı için, o bit kin lik, hal siz lik uy ku suz luk,
te dir gin lik, pa nik kor ku or ta mın da ak lın da ne kal mış sa onun la ye tin -
mek zo run da sın. TC’nin par ti ye yö ne lik suç la ma la rı kar şı sın da par -
ti yi sa vu nan ve si ya si sa vun ma ya pan bir çok ar ka da şı mız var. İş te
“mark sist-le ni nist te me le da ya lı, Türk mil le ti nin bir li ği ni, va ta nı nı
bö len, bö lücü, eş kı ya, çe te” şek lin de ki suç la ma la rı na kar şı par ti mi -
zin an la yı şı nı, dün ya ya ba kış açı sı nı, stra te ji ve tak tik le ri ni or ta ya
ko ya cak epey ce in sa nı mız var dı. TC’nin du ru mu nu ko num lan dır -
mak, Türk ege men lik sis te mi ni Kür dis tan’da yer li ye ri ne oturt mak
te me lin de si ya si sa vun ma lar ya pı lı yor du. Ama bun lar o ger gin lik or -
ta mı için de ge niş kap sam lı, araş tır ma ve in ce le me ola nak la rı nı kul -
la na rak, de ğer len di re rek or ta ya çı kan ça lış ma lar sa vun ma lar de ğil di.
Si ya si sa vun ma ya pan ar ka daş lar, geç miş bi ri kim le rin den zi hin le rin -
de ne kal mış sa, on la rı kul la na rak PKK da va sı nın hak lı lı ğı nı mah ke -
me önün de hay kı rı yor lar dı. “Sa nık la rın” bir ara ya gel me le ri, ce za e -
vin de or tak sa vun ma met ni ha zır la ma la rı, bir bir le ri ne yar dım cı ol -
ma la rı im ka nı da yok tu.
- Bah set miş tin; her şey sa vun ma yap ma nı zı ön le me ye yö ne lik -
ti…
- Öy le… Po lis ifa de le ri ve dos ya da ki dö kü man la rın ve ril me si
ke sin lik le ya sak tı. İçe ri ye mah ke me de kul lan mak üze re tek bir
say fa lık bel ge al ma nın ola na ğı yok tu. İd di a na me le ri bi le doğ ru dü -
rüst oku ya mı yor, ir de le ye mi yor duk. Yüz ler ce ki şi ye üç-beş adet
id di a na me ve ril di ği ni söy le miş tim.
- Pe ki mah ke me sa lo nun da sa bah tan ak şa ma ka dar kı pır da ma -
dan otur ma ola yı kaç yıl de vam et ti?

506
- As ke ri li te ra tür de ol ma sa da, “esas du ruş ta otu ruş”, Di yar ba -
kır’da TC’ye ait bir bu luş tu! 1983’te ce za e vin de kı rı lan tes li mi yet
zin ci riy le bir lik te mah ke me de ki “esas du ruş ta otu ruş” işi ni de
tüm den so na er dir dik. Tüm den di yo rum; çünkü biz 35’ten ge len ler,
1982’de ki bü yük ölüm oru cun dan son ra bu tür da yat ma la ra pek al -
dır mı yor duk. Nor mal bir otu ruş ol sa da, ge nel ola rak sa ğa so la bak -
ma, ko nuş ma, ge ri ye dön me faz la ca ol mu yor du. An cak 35. ko ğuş
dı şın da ka lan kit le ve si ya si grup lar ge nel de mah ke me da yat ma la rı -
na uy du ve 1983 Ey lül’üne ka dar bu da yat ma lar sürdü. Yi ne du ruş -
ma nın baş lan gıç gün le rin de, mah ke me he ye ti içe ri gir di ğin de tut -
sak lar aya ğa kalk maz dı. Tes li mi yet ten bir sü re son ra, ida re, “mah -
ke me he ye ti içe ri gir di ği an da her kes aya ğa kal ka cak!” de di. Em -
rin ye ri ne ge ti ril me si işi ni de vah şet ve te rör çö züm le di. Ve he yet
içe ri gir di ğin de tut sak la rın aya ğa kalk ma sı sağ lan dı… Ba zen du -
ruş ma lar ge re ğin den faz la uza dı ğın dan pek çok de fa ye mek sa at le ri -
ni ka çır mış olur duk. Ta bii ka çır dı ğı mız za man da ye mek yi ye mez -
dik. Mah ke me den dö nül dü ğün de ye mek da ğı tıl mış olu yor du. Eğer
tut sak bi zim gi bi hüc re dey se, ta bak la rı na ye mek bı ra kıl mış sa yi ye -
bi li yor du. Yok sa bu lu nur sa bir par ça ek mek le ye tin mek zo run day -
dı. Ye mek yen me den ge çi ri len bir çok gün var dı…
- Mah ke me he ye ti ne öğ len ta ti li var, ama si ze yok de ğil mi?
- Yok… Ora da tu tuk lu nun öğ le ta ti lin de ye mek ye me si nin im -
ka nı yok. Ye mek za ma nı gel di ğin de ha kim ler du ruş ma ya ara ve rir,
gi der ye me ği ni yer, din le nir, ça yı nı, si ga ra sı nı içer son ra ge lip du -
ruş ma ya de vam eder di. Aç ol ma mız dan ra hat sız lık duy duk la rı nı
hiç gör me dik. Da ha il gin ci, on lar ye me ğe git tik le rin de biz ler da ha
da çok kıs ka ca alı nır dık. Di ye lim bi ri si du ruş ma sı ra sın da kı pır da -
mış, bir ye ri ni ka şı mış, ce za lan dı rı lır dı. O bir, bir bu çuk sa at lik öğ -
le ta ti lin de so pa at ma lar, kü für ve ha ka ret ler, jop lar la dürt me ler,
“ni ye şöy le dav ran dın, ni ye öy le bak tın, ni çin kı pır da dın?” de me -
ler gır la gi di yor. Gar di yan la rın yum ruk la rı, tek me le ri ko nu şu yor,
te rör or ta lı ğı ko la çan edi yor du.
- Hiç mah ke me he ye ti ne, “öğ len ta til le rin de ye mek yi ye mi yo ruz,
açız bu so ru nu çöz me niz ge re kir” de me di niz mi?

507
- Çok ça söy len di. Ay rı ca söy le me ye de ge rek yok. Gör me dik le ri,
bil me dik le ri bir du rum de ğil di. Söy len di ğin de ya önem se mez, ya da
“biz de açız, ne ya pa lım, si ze ye mek ve re cek ha li miz yok ya!” di ye -
rek ters ler ler di. Tu tuk lu ya ye mek ge tir me ve ya bir sa lon aç tı rıp pa ra -
sıy la ye mek al dır ma söz ko nu su ol ma dı. Ay rı ca ora da olup bi ten ler
ya nın da aç lı ğı mız ge ri plan da ka lır dı, ön ce lik le ön le me le ri, tep ki
gös ter me le ri ge re ken kü für, ha ka ret, iş ken ce, put gi bi otur tu lu şu muz
var dı. Her şey on la rın göz le ri nin önün de olu yor du. Bir ku tu da tu tul -
mu yo ruz, ay rı bir bö lüm de yok, sa lo na otur tu lu yo ruz, ara ver dik le -
rin de he yet, kür sü nün ar ka sın da ki oda la ra gi dip otu ru yor du. On lar la
ara mız da in ce bir du var var dı. Ök sür dü ğü müz de se si mi zi du ya cak
ka dar ya kın dı lar bi ze. Sa lon da olup-bi ten le rin tümü; kal kıp inen jop
ses le ri, kü für ler tu tuk lu nun çığ lı ğı on la ra ra hat lık la ula şır dı. Her şe ye
ta nık tı lar. Ama tek bir de fa bi le otur duk la rı oda dan çı kıp, gar di yan la -
ra “ne ya pı yor su nuz? Yap ma yın” de me di ler, de mez ler de.
- Tra fi ği dur du ra cak den li ağır ve özel ön lem ler eş li ğin de, kon -
voy ha lin de hal kın ara sın dan ge çi yor, Di yar ba kır’ın bir ucun dan
di ğer ucu na he men her gün sa bah ve ak şam gi dip ge li yor su nuz.
Aca ba böy le si an lar da Di yar ba kır hal kı nın han gi duy gu la rı ta şı -
ya bi le ce ği ni hiç dü şün dü nüz mü?
- Tu tuk lu la rın Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nden alı nıp yar gı lan -
ma ya gö tü rül dü ğünü ço cuk lar da hil tüm kent hal kı bi li yor du. Her
gün ya şa nan bir sa vaş gö rü nümü var. Ve bu gö rü nüm, bu ha va
hal ka bi linç li bir şe kil de ve ri li yor, ken te dal ga dal ga ya yıl ma sı
sağ la nı yor du. Te rö ri ze et me at mos fe ri için de, Türk dev le ti nin, as -
ke ri nin ne ka dar hey bet li ve güçlü ol du ğu nu hal ka gös ter me
amaç la nı yor du. Ka ri yer ler, üstü açık cip le re yer leş ti ril miş ma ki -
na lı tü fek ler, el le ri te tik te ate şe ha zır as ker ler, nam lu lar hem bi ze,
hem de hal ka dö nük… Cem se ler tık lım tık lım as ker do lu, tu tuk lu -
la rın bu lun du ğu ring ler ka fi le nin or ta sın da. Ara yol lar, ana yol lar
tam bir ku şat ma al tın da. De di ği miz gi bi o gi diş ge liş ler bir an lam -
da sö mür ge ci fa şist dev le tin, or du su nun haş me ti nin, hey be ti nin
ser gi len di ği bir ge çit tö re ni ne dö nüş tü rü lü yor du. Bir güç gös te ri si
ya şa nı yor; “iş te biz bu den li güç lü yüz, ba kın hep si eli miz de, pen -

508
çe mi ze düş müş ler, bun la rı is te di ği miz gi bi tu ta rız, yar gı la rız, ge -
lin de kur ta rın…” ya da, “hal le ri ni gö rü yor su nuz! Ar tık kim se
bun lar dan faz la bir şey bek le me sin! Dev le tin elin den kim se kur tu -
la maz! İb ret alın” vb. me sa jı nı ve ri yor lar dı. Ya ni bü tün bu me saj -
la rın hep si nin bir ara da ve ril di ği bir gö rü nüm. Biz ne dü şü nü yor -
duk?.. Bu da ol duk ça kar ma şık bir duy gu… Ken di ül ke mi zin top -
rak la rın da, in sa nı mı zın, hal kı mı zın ara sın dan tut sak ola rak ge çi -
ril mek, on la rın kal dı rım lar dan, kah ve le rin önün den, bir trak tö rün
üs tün den, bir be le di ye oto bü sü nün için den, ev le ri nin pen ce re le -
rin den, he men ön le rin den özel ön lem ler le gö tü rü len biz le re bak tı -
ğı nı bil mek, o pen ce re siz ring le rin için de biz le rin gö tü rü lüp ge ti -
ril di ği mi zi bil me le ri, on la rı gö re me sek de yü rek le ri nin bi zim için
çarp tı ğı nı, kay gı lan dık la rı nı bil mek, his set mek, dü şün men çok
ağır ve hü zün len di ri ci bir duy gu. Di yar ba kır’ın or ta sın dan her
gün bir kon voy ge çi yor. Hal kı mız, on lar ca ara cın or ta sın da ku şa -
tıl mış ring ler de “gü zel bir ge le cek muş tu la yan” in san la rın ol du -
ğu nu bi li yor. Düş man için bu ge çiş ler güç gös te ri si ne dö nü şü yor,
hal kı mız ve biz ler için ise bu ruk duy gu la rın ve hü zün le rin ya şan -
dı ğı, ki nin ve düş man lı ğın pe kiş ti ği, göz yaş la rı nın içe ak tı ğı an lar
olu yor. Bu an lar da hal kı mız, bin ler ce göz, bin ler ce yü rek o ring le -
re sev giy le ba kı yor lar dı. Düş ma nın, ken di le ri ne dö nük nam lu la rı -
na öf ke ku san göz le ri ring le re ulaş tı ğın da sev gi sa ğan göz ler olu -
yor du. Bu çe li şik duy gu la rı hem on lar, hem de biz de fa lar ca ya şa -
dık… Ta bii işin bu duy gu sal ya nın dan öte, ba zı ya lın ger çek lik ler
var dır. Kürt in sa nı mah ke me le re, yar gı la ma ya, idam ce za sı na na -
sıl ba kar? Ay rı ca on la ra da de ği ne ce ğiz…
- Pe ki mah ke me si sür mek te olan ar ka daş la rın, mah ke me ye gi -
diş-ge liş le ri sü re cin de kar şı laş tık la rı da ha baş ka, bu ra da be lir til -
me si ge rek ti ği ne inan dı ğın, özel fi zi ki zor luk lar var mıy dı?
- Her şey de bir zor luk var dı. Tut sak lar ara ba la ra ge nel lik le zin ci -
re vu rul muş yir mi şer ki şi lik iki di zi şek lin de bin di ri li yor du. Ara ba -
nın için de otu ru la cak yer yok, ayak ta bek le ti li yo ruz. Ha va sız lık tan,
sı kı şık lık tan dü şüp ba yı lan lar öy le çok ki! Baş ka bir özel iş ken ce
yön te mi de ara ba iler ler ken ani den fre ne ba sıl ma sıy dı. Fren ya pı lın -

509
ca, rin gin için de ayak ta bek le yen tu tuk lu lar, ar ka ya ve ya öne doğ ru
bir bir le ri nin üze ri ne yı kı lır dı. O ani çar pış ma da ya ra lan ma lar, ezil -
me ler, ba yıl ma lar olur du. Ya zın, sa at se kiz ci va rın da tu tuk lu lar ara -
ba ya dol du ru lu yor, el ler ar ka dan ke lep çe li, bir bu çuk-iki sa at bo yun -
ca öy le bek le ti li yor du. Ara ba nın ar ka ka pı sı ka pa lı, sa de ce ön cep -
he de kü çük bir de lik var dı. Ha va gi re cek baş ka hiç bir yer yok. Sı -
cak tan ço ğu in san ar tık ayak ta du ra maz ye re dü şer, fe na lık ge çi rir di.
Kan ter için de ka lır, üs tün de ki bü tün el bi se ler sı rıl sık lam olur, san ki
el bi se le riy le gö le at la yıp çık mış gi bi olur du. Bir gün o hal de git tik.
Hay ri kür sü ye çık tı ğın da, du ruş ma yı iz le yen avu ka ta lar dan Mus ta fa
Özer ve ya nın da ki ler şaş kın lık la Hay ri’ye bak ma ya baş la dı lar. Hay -
ri’nin el bi se le ri nin ne den ıs lak ol du ğu nu an la ya ma dı lar, fal ta şı gi bi
açıl mış göz ler le ba kı yor lar dı. Yüz ifa de le rin de, “ne ol du, ni çin böy -
le sı rıl sık lam sın?” so ru su var dı. Hay ri’nin, ara ba da sa at ler ce bek le -
ti lir ken o den li ter le miş ola bi le ce ği ni ne re den bil sin ler? Avu kat lar
me rak la biz le re ve bir bir le ri ne ba kıp dur du lar. As lın da avu kat lar da
ce za e vin de ne olup-bit ti ği ni, tu tuk lu la rın yüz yü ze kal dık la rı uy gu la -
ma la rı bi li yor lar dı. Tah li ye olan lar gi dip on la rı gö rü yor, her şe yi an -
la tı yor ve ya ken di le ri ara da bir de ol sa ce za e vi ne ge li yor, kar şı laş -
tık la rı zor luk lar dan tu tuk lu la rın da ne ler ya şa dık la rı nı çı ka ra bi li yor -
lar dı. Ney se, fren yap ma lar la ya şa nan o çar pış ma lar ezil me ler, ya ra -
lan ma lar dı şın da bir de tu tuk lu la rın bir bir le riy le ko nuş ma sı nı, işa ret -
leş me si ni, ha ber leş me si ni ön le mek için ce za e vin de sü rüp gi den ko -
nuş ma ya sa ğı nı de vam et tir mek ama cıy la, gar di yan lar ara ba ya bin -
di ri li yor du. İçe ri si çok sı cak ol du ğun dan, on lar da bu na lır dı. Ara ba -
da otu ra cak yer bu lun ma dı ğın dan ayak ta bek le mek ten yo ru lu yor, tu -
tuk lu yu ye re çök tü rüp üze ri ne otu rur lar dı.
- Ne di yor sun! Tu tuk lu la rın sır tı na mı otu rur lar dı?
- Evet, san dal ye ye ri ne…
- “Çök!” di yor ve otu ru yor öy le mi?
- San dal ye ye ri ne tu tuk lu yu kul la nır…
- Çok adi ce bir şey! İn sa nın ina na sı gel mi yor!
- Sır tı na otu rur, dö ver, ha ka ret eder, mah ke me ye ve ya ce za e vi ne
va ra na ka dar. Di ye lim mah ke me de otu rur ken esas du ruş bo zul muş

510
ve ya ha kim ler kar şı sın da is te nen to puk se la mı ça kıl ma mış, on la ra
gö re bun lar “vu ku at”tır ve da ha ara ba day ken “vu ku at”ın be de li ni
ödet me ye baş lar. El le rin ar ka dan ka lep çe li dir. Ken di ni ko ru ya maz -
sın, ke lep çe son hal ka sı na ka dar sı kış tı rı lır ve ke lep çe de mi ri bi le ği -
ne, eti ne gö mü lür, ki mi za man eti ya rıp ke mi ğe da ya nır, ka na tır.
Gar di yan lar ara ba da jop lar la ar ka dan ke lep çe li el le ri mi ze, par mak
uç la rı mı za vu rur lar dı. Ba zen tam an la mıy la ku du rur, tek me ler, yum -
ruk lar dev re ye so ku lur du. Tu tuk lu nun ağ zı bur nu da ğı tı lır, kan re van
için de bı ra kı lır dı. Hiç bir kay gı güt me den, tam bir per va sız lık la tu -
tuk lu ya ka ba da ya ğın her tür lüsü atı lır dı…
Bir gün yi ne ara ba da bek le ti li yor duk. Bi zim le, Ur fa gru bun da
yar gı la nan Si ve rek li Mah mut Ala göz isim li genç bir tu tuk lu var dı.
Aşa ğı lık komp lek siy le do lu o ufak gar di yan (ge ne ral!) Mah mut’u
ara ba nın or ta kıs mı na çek ti, yum ru ğu nu su ra tı nın or ta sı na ya pış tır -
dı. Yum ru ğun şid de tiy le Mah mut di ğer gar di ya nın ku ca ğı na düştü.
O da vur du ve ya nın da ki gar di ya na dev ret ti. Mah mut ni çin dö vül -
dü ğünü an la ya ma dı. Du rup-du rur ken döv me ye baş la mış lar dı. Mah -
mut, iki de bir “ko mu ta nım ben bir şey yap ma dım” di yor du. Ya ni
on la rın de yi miy le bir “vu ku at”ının ol ma dı ğı nı söy le me ye ça lı şı -
yor du, an cak yum ruk lar din mi yor du. Faz la da yak ye me mek umu -
duy la sü rek li, “ben suç su zum, bir şey yap ma dım” di yor du. Mah -
mut’u bir top gi bi bir bir le ri ne atıp dur du lar.
- Pe ki, ama ni çin dö vü yor, ya ni gö rün tü sel bir ne den de mi yok tu?
- Her han gi bir “vu ku at”ın ol ma sın dan de ğil. Bir ge ce ön ce ufak
gar di yan te le viz yon da bir mey dan da ya ğı sah ne si sey ret miş; üçdört
ki şi ara la rı na al dık la rı baş ka bi ri ni dö vü yor lar mış. O sah ne yi
ara ba da ger çek leş ti rip ger çek leş ti re me ye ce ği ni an la ma ya ça lı şı yor.
Mah mut’un ye di ği yum ruk lar da bu nun için. TV’de gör dük le ri sah -
ne yi ger çek leş tir mek için ara ba da bir film de on lar çe vi ri yor du!
Mah mut’un ye te rin ce an la yıp kav ra ya ma dı ğı şey, ak la ge len gel -
me yen her şe yin “vu ku at” ve iş ken ce ne de ni ola bi le ce ğiy di… Gi -
diş-ge liş ler eğ len ce, da yak fas lı, kü für, ha ka ret için de sü rü yor. Gar -
di yan ara ba da si ga ra içi yor, iz ma ri ti, önün de ki tu tuk lu nun en se si ne
ba sıp sön dü rü yor ve ya ku la ğı na ya pış tı rı yor. Ya da tu tuk lu nun elin -

511
de sön dü rüp; “acı duy dun mu lan?” di ye so ru yor. Ve ya tu tuk lu nun
bi ri ne ağı za alın ma ya cak ha ka ret ler yağ dı rı yor, küf re kar şı ta ham -
mül sı nı rı nı öl çü yor. Eğer tu tuk lu nun ra hat sız lık duy du ğu nu his se -
der se, “ni ye öy le bak tın, ni ye iç ge çir din, ni ye bur nun dan so lu -
dun?” gi bi ba ha ne ler le da ha çok küf re dip iş ken ce edi yor. Ya ni in -
sa nın ki şi li ği ni, onu ru nu ze de le mek, ya ra la mak için el le rin den ge -
len her şe yi ya pı yor lar dı. Bir gün mah ke me dö nü şün de PKK Su ruç
gru bu nun kar şı laş tı ğı bir ola yı an la ta yım: Du ruş ma da bir ar ka daş
ha kim le tar tış ma ya gir miş. Gar di yan lar bu nu haz me de me yip tu tuk -
lu la ra, “söy le yin lan! kim dir bu? Ha kim le na sıl böy le ko nu şur? Ön -
de ri niz mi?” di ye yük le ni yor lar. Ha kim le tar tı şan ar ka da şı ara ba da
döv me ye baş lı yor lar, di ğer yan dan da ken di si ne tu tuk lu la rın kötü
şey ler söy le me si ni is ti yor lar. An cak kim se bir şey söy le mi yor. Bu
de fa on la rı dö vü yor lar. Ara ba da ki en genç tu tuk lu ya, bel ki ko nuş tu -
ra bi li riz dü şün ce siy le da ha faz la yö ne li yor lar. Dö vüp ye re yı kı yor -
lar. Ve gar di yan lar dan bi ri, “ma dem ko nuş mu yor sun, o za man sa na
te ca vüz ede lim de gör”, di yor ve di ğer le rin den onun ke lep çe si nin
ve zin ci ri nin çö zül me si ni is ti yor. Tu tuk lu gen cin ke lep çe si ve zin ci -
ri çö zü lü yor, üze rin de ki giy si ler zor la çı ka rıl tı lı yor, o an da ara ba da
bu lu nan 40’a ya kın tu tuk lu bu aşa ğı lık tu tum kar şı sın da ho mur dan -
ma ya baş lı yor. Tep ki yi gö ren as ker ler bi raz çe ki ni yor, ge ri adım
atı yor, dal ga ge çer gi bi bir ta vır la, “giy lan el bi se le ri ni, biz sa na şa -
ka yap tık, na sıl da kork tun!..” di ye rek bı ra kı yor lar, dü şün dük le ri ni
ger çek leş ti re mi yor lar… Ara ba da ho mur dan dık la rı için tu tuk lu lar
ce za e vi ne gel dik le rin de he men sı ra da ya ğın dan ge çi ri li yor lar. Ha -
kim le tar tı şan ar ka da şın da pes ti li ni çı ka rı yor lar.
- Pe ki bu nun gi bi da ha baş ka çar pı cı ör nek ler ve re bi lir mi sin?
- He le bir de si ya si sa vun ma yap mış sa, dö nüş te ara ba da “sen
hâlâ Kür dis tan’ı mı sa vu nu yor sun, hâlâ PKK’li mi sin?” di ye rek,
tu tuk lu la rın ay rı bir hış mı na uğ ra ma la rı, ay rı bir iş ken ce se an sı na
ta bi tu tul ma la rı söz ko nu suy du. Ama bir nok ta dan son ra sa vun ma
ya pan la rın üze ri ne faz la gi de mi yor lar dı. On la rı vaz ge çir me ko nu -
sun da ar tık ümi di kes tik le ri için bu de fa in ti kam al ma ya yö ne li yor -
lar dı. Fa kat di ğer le ri ne, ya ni sa vun ma yap ma yan la ra biz ler den da -

512
ha çok çek ti ri li yor du. On lar her ba kım dan da ha faz la ezi li yor du.
Ara ba da, gi diş ge liş ler de, mah ke me ve ce za e vin de da ha faz la ya -
ra la nı yor ve dü şü rül me ye ça lı şı lı yor du… Bir gün mah ke me den
dö nü yor duk, bi zi ara ba lar dan in dir di ler. Ya nı mız da bi zim da va dan
bi zim le yar gı la nan Ha lil Ya vuz da var dı. El li-el li beş yaş la rın day dı.
Her kes sı ray la ara ba dan ini yor du, as ker onu ar ka sın dan it ti. Ara ba
ka pı sı yer den epey ce yük sek ti. Ha lil Ya vuz den ge si ni kay bet ti, yü -
züstü ye re ça kıl dı…
- El le ri ar ka dan ke lep çe liy di, de ğil mi?
- Ke lep çe li ol ma say dı, ite le dik le rin de sa ğa so la tu tu na bi lir, yüzü
ko yun dü şer ken el le ri ni kul la na bi lir, ye re ça kıl maz dı. Su ra tı pa -
ram par ça ol du. Er te si gün yi ne mah ke me miz var dı. Ha lil Ya vuz’u
ge tir di ler, yüzü ya ra lar la kap lıy dı, o ha liy le mah ke me ye çı kar dı lar.
Nor mal de o şe kil de ye re dü şen bi ri ni alıp he men has ta ha ne ye gö -
tür me le ri ge re kir. Böy le an lar da tu tuk lu nun has ta ha ne ye gö tü rül -
me si çok is tis na dır. Sa de ce bir de fa, o ka dar sü re için de sa de ce tek
bir de fa rast la dık. Mah ke me sa lo nun da tu tuk lu nun bi ri ne vur du lar.
Ye re ka pak lan dı, ba yıl dı. “Bir sı hi ye ça ğı rın da şu nu gö tür sün!”
de nil di. An cak o za man has ta ha ne ye gö tü rül me işi ol du. Ba yı la nı
sü rük le yip sa lon dan çı kar dı lar… Mah ke me yol la rın da bir di ğer
zor luk da kı şın kar şı mı za çı kı yor du. Özel lik le 35’te ki le rin di ğer
tu tuk lu lar dan ay rı gö tü rül dü ğünü söy le miş tim. Eğer o gün 35’ten
mah ke me ye gi de cek in san sa yı sı az sa, ka ri yer le re bin di ri lir dik.
- Ta bii ka ri yer le rin de üstü açık…
- Üstü açık, tank mo de li bir şey. Ya zın da ona bin di ri lir dik, içe ri -
si ha mam gi bi, fı rın gi bi! Ka ri yer ler çe lik ten ya pıl dı ğı için gü neş te
ısı nır, eli ni do kun dur du ğun za man ya kar dı. Ya zın ka ri yer le rin içi ne
ko nul duk tan son ra üst ve ar ka ka pak la rı ka pa tı lır dı. O ma den kül -
çe si için de kav ru lur duk. Kı şın da ter si olur du. Üstü, ar ka ka pa ğı
açı lır, içi ne otur tu lur duk. Eti miz o so ğuk de mir le re ya pı şır dı. O dö -
nem pal to gi yin me de ya sak tı. Du ruş ma la rın baş la ma sın dan bir kaç
ay son ra mah ke me ye gi den le re as ke ri mont ver di ler. Mont lar si yah
bo ya ya ba tı rıl mış tı ve sa de ce mah ke me ye gi der ken giy di ri lir di.
Mont lar di yor sam, öy le ahım şa hım bir şey de ğil, gi yi le gi yi le ar tık

513
kul la nıl maz ha le gel miş, es ki miş ler di. He nüz tek tip el bi se ol ma dı -
ğı için o dö nem on la rı giy di rir ler di. El ler ar ka dan ke lep çe li, ka ri -
yer de otur du ğun yer de kı pır tı sız bek li yor sun. Söy le miş tim; 1982-
83 kı şı Di yar ba kır’da son kırk yı lın en şid det li, en so ğuk, en sert
ge çen kı şıy dı. İş te biz o ha va da sa ba hın kö rün de alı nı yor, ka ri yer le -
re bin di ri li yor, iki sa at açık ha va da ka ri yer de otur tu lu yo ruz. Her ta -
ra fı mız buz ke si yor, ilik le ri mi ze ka dar do nu yo ruz.
- En zor yıl la rı nız da do ğa da siz den ya na de ğil miş!..
- Tes li mi ye tin hiç dos tu yok tur… Bu ko nu da ya şa dı ğı mız o ka -
dar çok şey var ki, ne ka dar an lat sak yet mez, ek sik ka lır. Sa de ce
söy le mek le ol mu yor. O kış gü nün de, sa ba hın kö rün de, ağız dan çı -
kan ne fe sin bi le buz tut tu ğu o müt hiş so ğuk ta, üstü açık ka ri ye rin
de mir ze mi nin de iki sa at hiç kı pır da ma dan otur mak zo run da bı ra -
kı lı yor sun. Bu, kor kunç bir du rum. Ha re ket ha lin de olan in san bi -
le o ha va da do nar. Ama biz kı pır tı sız otu ru yo ruz. Da mar la rı mız da
za ten kan kal ma mış, ce za e vi zulmü kan içi yor, gı da sız lık tan za -
yıf, bit kin düş müş du rum da yız. Üs te lik her yö nüy le ger gin bir or -
tam da sın. Tüm o olum suz luk la rı ya şa yan bir in sa na kar şı ka ri yer -
ler de so ğuk ta iş ken ce ara cı ola rak so nu na ka dar kul la nı lı yor. Bu
da in sa nın Di yar ba kır’da ki ku şa tıl mış lı ğı nın bir baş ka bo yu tu nu
gös te rir. Sı cak bir ça yı, sı cak bir ya ta ğı vb. ya şa mın en bü yük öz -
le mi ola rak is ti yor sun. O an da za ten baş ka bir şey de öz le mi yor,
is te mi yor sun. Dün ya la rı bir bar dak sı cak ça ya de ğiş mez sin… So -
ğu ğu ben li ğin de ve hüc re le rin de his se di yor sun. On dan kur tul ma
öz le mi ni de do ğal ola rak ben li ğin de ve hüc re le rin de ya şı yor sun…
Yaz kış bu şe kil de ka ri yer ler le gö tü rü lüp ge ti ri li yo ruz… Di ye lim
du ruş ma bi ti yor, dö nü yor sun, ka ri yer ce za e vi nin önü ne ge li yor,
du ru yor ve bek le me ye baş lı yor; bir sa at, iki sa at… Tu tuk lu la rı in -
di rip ce za e vi ne sok mu yor lar. Gü ya gö rev li su ba yı bek li yor, gü ya
tes lim ala cak su bay ce za e vin de yok tur ve ya baş ka bir ne den ya ra -
tı la rak tu tuk lu ya ka ri yer iş ken ce si çek ti ri li yor. Oy sa ce za e vin de
her an nö bet çi su bay da, tu tuk lu la rı tes lim ala cak gar di yan lar da
var… Sa at le re va ran bek le me ler den son ra buz tut muş tu tuk lu lar
in di ri lir, içe ri atı lır dı.

514
- As lın da bu iş ken ce ce za e vin de ya pı lan lar dan bel ki de da ha
ağır dır.
- Evet… İşin ba şın da pek çok in san da mah ke me ler ko nu sun da
ol duk ça de ği şik bek len ti ler, dü şün ce ler var dı. Ce za e vin de gü nün
yir mi dört sa a ti ni iş gal eden uy gu la ma lar baş la yın ca ve çok ka tı bir
bi çim de ya şa ma si nip gün le ri, ay la rı dol du run ca, ce za e vi dı şı na çı -
kı lan her ze min bir so luk al ma umu du ol du. Mah ke me le rin ilk dö -
nem le rin de, “mah ke me ye git mek le bi raz da ha az so pa yer, eği tim
marş ve iş ken ce den kur tu lu ruz!..” dü şün ce ve bek len ti si var dı.
Ama ne den li ya nıl tı cı bir dü şün ce ol du ğu da ha son ra ki sü reç te
açı ğa çık tı. Mah ke me sü re ci öy le bir nok ta ya doğ ru iler le di ki, her
şey ce za e vi ne gö re da ha ge ri nok ta ya düştü, ter si ne döndü. Mah -
ke me yol la rın da, sa lon da olup bi ten ler ce za e vin de ya şa nan la rı kat
be kat aş tı. Ve bir nok ta dan son ra tu tuk lu lar da mah ke me ye git me -
me egi li mi ağır bas tı. Mah ke me ye gi diş ge liş in sa nı ce za e vin den
da ha be ter ha le ge ti ri yor du. O gi diş ge liş bi çi mi, mah ke me de kı -
pır da ma dan ak şa ma ka dar otur ma, sa lon da ki uy gu la ma lar tu tuk lu -
yu mah ke me den ka çır tır ol du. Ce za e vin de kal sa, ara da bir de ol sa
ye mek mo la sı ola bi le cek, bel ki bi rer si ga ra içe bi le cek, var sa su
içe bi le cek, tu va let ih ti ya cı nı kar şı la ya bi le cek. Ya ni mah ke me sa lo -
nun da ya pıl ma sı ke sin kes ya sak olan şey le rin önem li bir kıs mı nı
giz li ce de ol sa ce za e vin de ya pa bi le cek. Bu ba kım dan ce za e vi,
mah ke me ye git me ye ter cih edi lir ol du.
- Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde PKK Ana Da va sı’ndan, ya da
onun çe şit li grup la rın dan olan in san lar, özel ola rak ya pıl mış bu
mah ke me sa lo nun da yar gı la nı yor lar. Di ğer le ri ne re de yar gı la nı -
yor du?
- Git ti ği miz o mah ke me sa lo nun dı şın da. As ke ri mah ke me bi na -
sın da da ol du ğu nu söy le dik. Ora da da yar gı la ma lar sü rüp gi di yor.
Ge rek di ğer in san lar, ge rek tek tek un sur la rı mız ve kü çük grup lar
ora da yar gı la nı yor du. Ora da ki du ruş ma sa lon la rı ol duk ça kü çüktü.
Ay rı ca tu tuk lu la rın bek le til dik le ri, du ruş ma ön ce si ko nul duk la rı
bir hüc re var; çok dar bir yer… Tu tuk lu lar bu hüc re de ay nen ara -
ba da ki gi bi ar ka ar ka ya di zi lir, du ruş ma ya çı ka ca ğı ana ka dar

515
ayak ta, esas du ruş ta bek le ti lir di. Ka fa lar öne eğik, göz ler ka pa lı,
fı sıl da mak, kı pır da mak ya sak! Bu sa at ler ce sü ren bek le yiş ler de
kat la nıl maz bir iş ken cey di. Du ruş ma lar ak şa ma ka dar sü rer di. O
gün du ruş ma sı olan tu tuk lu lar ge ti ri li yor, bi rer iki şer yar gı la nı yor,
işi bi ten ce za e vi ne ge ri gö tü rül mü yor. Her ke sin du ruş ma sı nın bit -
me si ni bek li yor lar. Ve bu bek le yiş ak şa ma ka dar sü rü yor.
- Göz le ri ni zi ni ye ka pat mak zo run da sı nız?
- Tu tuk lu lar bir bi ri ne ba kar, işa ret le şir ler di ye!.. Zin dan ya şa mı -
nın her anın da ol du ğu gi bi, mah ke me bi na sı nın o dar hüc re sin de
de ko yu tec rit li ği sür dü rü yor, ha ber leş me yi kes me ye ça lı şı yor, ge -
nel po li ti ka sı nı ora ya da yan sı tı yor ve en kü çük bir boş lu ğa izin
ver mi yor du. Hüc re de ya pı lan lar sa de ce bun lar de ğil. Gar di yan lar
can la rı is te dik çe tu tuk lu la ra “çök-kalk” yap tı rı yor lar. Ba zen de
esas du ruş ta bek let me ye ri ne, ni za mi bir şe kil de çök tü rü yor ve bir
türlü kalk ko mu tu nu ver mi yor. Tu tuk lu o hal de sa at ler ce ka lı yor
ve du ruş ma sı ra sı ge lip is mi oku nun ca da, hüc re den alı nıp mah ke -
me sa lo nu na gö tü rü lü yor. İs mi ni du yun ca aya ğa kal kı yor, du ruş ma
sa lo nu na yö ne li yor, ama yü rü ye mi yor. Çünkü kı mıl da ma dan aya ğı
üze ri ne otur du ğu için uyu muş olu yor, bir kaç adım atın ca yal pa la -
yıp ye re dü şü yor. Ta bii bu iş ken ce le ri gar di yan lar eğ len ce ara cı na
dö nüş tü rüp sı kın tı la rı nı gi de ri yor lar dı. Hüc re de ki uy gu la ma lar se -
nin için ek bir iş ken ce, on lar için eğ len me ara cı… Ba zen öy le si ne
sı kı şık lık olur ki, “çök-kalk” ya pa bil mek im kan sız la şır. Gar di yan
yi ne bu nu gördüğü hal de, “çök-kalk” di ye ba ğı rı yor. Ve tu tuk lu lar
em ri ye ri ne ge tir mek için ha re ke te geç ti ğin de bir bi ri nin üs tü ne yı -
kı lı yor, dev ril me ler, düş me ler olu yor. Dev ril me ler ve düş me ler de
ek ce za la rı, iş ken ce le ri ge ti ri yor. Ara ba da da ay nı şey olu yor. Şo -
för ka sıt lı fren ya pı yor, vi raj alı yor, tu tuk lu lar is ter is te mez ye re
yı kı lı yor. Gar di yan lar, “ni ye sağ lam dur ma dın, ni çin dev ril din, ni -
çin sı ra yı boz dun” di ye rek dö vü yor lar. Oy sa ke lep çe li tu tuk lu lar
bir bir le ri ne zin cir li ol du ğun dan bi ri si dü şün ce di ğer le ri de dü şü -
yor, aya ğa kalk ma la rı da ko lay ol mu yor… Bir gün, hiç unut mam;
Maz lum’un şe hit ol ma sın dan son ray dı, has tay dım, diş le ri mi çek -
tir miş tim. Sav cı lı ğa çık tım, sav cı M. Ze ki Gö rü cü’ydü. İfa de alır -

516
ken işi ha ka re te ka dar gö türdü. İti raf çı ol ma mı tek lif et ti! O da ay rı
bir olay. İfa de al ma işi bit tik ten son ra, sav cı, “se ni, suç lan dı ğın bu
ola yı bil men için ça ğır dım” de di. Ben de sa ğo lun de yip çık tım.
“Ge ne ral” de ifa de sı ra sın da oda day dı, ya nı ma di kil miş ti.
- Gar di yan lar tu tuk lu lar la bir lik te sav cı lık oda sı na da mı gi ri -
yor lar?
- Evet, bu ge nel bir uy gu la may dı. Sav cı lık oda sı na gi ren her
tu tuk lu nun ya nın da bir gar di yan bu lu nur du. Yi ne, tek tek o kü çük
grup la rın tü mü nün du ruş ma la rın da gar di yan lar bu lu nur du. Ce za e -
vi ida re si, gar di yan la rın bil gi si ve de ne ti mi dı şın da du ruş ma ya
gir mek, ifa de ver mek ola nak sız dı… Ney se, oda dan çık tık tan son -
ra “ge ne ral”, “ni ye em re der sin ko mu ta nım de me din, ko mu ta na
sa ğol den mez” de di. Bek le me hüc re si ne gir di ği miz de yum ruk la -
ma ya, çök-kalk yap tır ma ya baş la dı… Hüc re par mak lık la rı nın
önün de ak şa ma ka dar esas du ruş ta bek le til di ği mi zi, kı pır da ma mı -
za izin ve ril mek si zin marş söy le til di ği ni an lat mış tım. “Ge ne ral”
çök-kalk yap tır ma ya baş la yın ca, ay lar dır ya şa dı ğı mız ha re ket siz -
lik ten ötürü, em ri ye ri ne ge ti re me dim. Her ta ra fım uyuş muş gi -
biy di, bir-iki yap tım da ha da ile ri gi de me dim. Bu yüz den de az iş -
ken ce gör me dim.
Mah ke me sa lo nun da tu va let ih ti ya cın da olur. Ba zen tu va le te
çık ma na izin ve rir ler. Tu va le te gar di yan gö tü rür ve ya nın da bek ler.
İçer de kal ma sü re ni de be lir ler, faz la ka la maz sın. Ka lır san, o hal de
bas kı na uğ ra yıp so pa yer sin… Bek le me hüc re sin de da ha ağır şey -
ler de olur du. Hüc re ka pı sıy la tu tuk lu lar ara sın da de mir par mak -
lık lar var dı. Gar di ya nın ka fa sı bo zul du, o an da tu tuk lu la rı ke lep çe -
le rin den o de mir par mak lık la rın üst kıs mı na asar dı. Bir gün, ay rı
bir dos ya dan yar gı lan mak için gö tü rül dük. Ve bek le me hüc re si ne
ko nul duk. THKP kö ken li ha re ket le rin bi rin den İb ra him isim li bi ri
yar gı la nı yor du. Bu ar ka daş ce za e vin de ki uy gu la ma lar dan ötürü
ak li den ge si ni yi tir miş ti, du ru mu nu bü tün gar di yan lar da bi li yor -
du… Kış ay la rın day dık, ha va lar çok so ğuk tu. İbo, “bur nu mu si le -
ce ğim, be ni tu va le te gö tür…” de di. Gar di yan ise, “ol maz gö tü re -
mem” ya nı tı nı ver di. İb ra him ıs rar la yi ne le di: “Bur num akı yor, sil -

517
mek is ti yo rum, bı rak gi de yim.” Gar di yan lar İbo’nun ih ti ya cı nı gi -
der mek ten da ha çok dal ga geç me ama cıy la ko nuş tur ma ya baş la dı -
lar. “Gi der sin, git mez sin” zıt laş ma sı bir sü re sürdü. İbo’yu iyi ce
kış kırt tı lar. So nun da, “öy ley se ben de bu ra ya bur nu mu si le ce ğim”
de di. Yi ne, “ya pa maz sın” de di ler. Ve İbo, na sıl ya pı la ca ğı nı gös -
ter di, ora ya süm kürdü! Ak li den ge si nin ye rin de ol ma dı ğı nı bil me -
le ri ne rağ men, acı ma sız ca döv me ye baş la dı lar.
- San ki bek le me hüc re si de ğil de, iş ken ce üre tim mer ke zi…
- Bu ka dar la da iş bit mi yor… Tu tuk lu la ra marş söy le til di ği, sa -
at ler ce ye rin de say dı rıl dı ğı, “esas du ru şu nu boz dun, bir bi ri ni ze
bak tı nız, fı sıl daş tı nız, işa ret leş ti niz, mar şın ma ka mı nı boz du nuz”
di ye par mak uç la rı nı jop la ma, ayak la ra tek me, en se ye jop vur ma
vb. gi bi da ha bir çok uy gu la ma ve iş ken ce yi de ek le mek ge re kir.
Ya ni ora da ge çen her sa ni ye iş ken cey le dol du rul du. Bir de ce za e -
vi ne ha va le edi len “vu ku at”lar var dı. Mah ke me de tu tuk lu nun bir
“vu ku a tı” ol muş ve is mi alın mış sa, ce za e vi ne dö nül dü ğün de o tu -
tuk lu gar di ya na tek mil ve rir, “mah ke me de vu ku a tım ol du” der ve
ce za lan dı rıl ma sı nı bek ler di.
- Ne tu haf bir uy gu la ma! Tu tuk lu “suç”unu da mah ke me dö nüş -
le rin de be yan et mek zo run da ka lı yor, öy le mi?
- Evet… Çünkü ken di si ne da ha ön ce öy le ta li mat ve ril miş tir.
Ki min vu ku a tı ol muş sa, ne yap mış sa dö nüş te ko ğuş gar di ya nı na
söy le mek zo run da dır. Gi der tek mi li ni ve rir, “suç”unu söy ler, so -
pa sı nı yer. Ay rı ca gö rev li ler ge rek gö rür se ye mek ye me me gi bi ce -
za lar ve re bi lir. Ve ya yer de sü rün dü re bi lir, ya ni o an ak lı na ne gel -
miş se onu ya par… Bir baş ka bo yut da, si ya si sa vun ma ya pan ar ka -
daş lar yü zün den hem ken di le ri, hem yar gı lan dı ğı grup, hem de bü -
tün ko ğuş iş ken ce gö rür, ce za lan dı rı lır dı. İda re si ya si sa vun ma ya -
pa na yö nel me dı şın da, onu da ha ge niş bir ku şat ma ya alı yor. Si ya si
sa vun ma ya pan la rı cay dır mak, tüm gru bu ve ko ğu şu ateş hat tı na
sürdüğü me sa jı nı ver mek için böy le si bir yön te me baş vu ru yor du.
- “Ken di le rin”den kas tın ne dir? Ken di ken di ni mi döv mek, yok -
sa bi ri ne mi döv dür mek?
- Ha yır, si ya si sa vun ma ya pan ar ka daş la rın, ay rı ca dö vül me si…

518
Te rör es ti ri li yor, kim se ye si ya si sa vun ma yap tırt ma ma, onun yo lu nu
tı ka ma amaç la nı yor. Eğer si ya si sa vun ma yap ma ya yö ne len olur sa,
be de li nin çok ağır ola ca ğı nı, ken di ni ate şe at mak an la mı na ge le ce ği -
ni kav rat ma ya, gös ter me ye ça lı şı yor. Bir nok ta dan son ra si ya si sa -
vun ma ya pan biz ler den ümi di kes ti ği için, yap ma yan la ra da ha şid det -
li yö ne li yor du. Hiç ol maz sa on la rı ez me, el al tın da tut ma, tu tum la rı -
mı zı be nim set me me ye ça lı şı yor. Mah ke me den dön dük. 35’ten Ur fa
gru bu na kırk-kırk beş ki şi çı kı yo ruz. Ak şam üze ri ol du ğu için; “ar tık
eği tim bit miş, bi ze de bi raz ra hat ede ce ğiz, ayak ta faz la di kil me ye ce -
ğiz” bek len ti si için de yiz. Mah ke me de ol du ğu muz sa at ler de ko ğuş ta -
ki ler şu ve ya bu ne den den do la yı sı ra da ya ğı yi yi yor. Dön dü ğü müz de
biz de pa yı mı za dü şe ni alı yo ruz.
- Bu nun da mı re çe te si ni tu tu yor lar?
- İş ken ce nin ada le ti ni iyi uy gu lu yor lar!.. İs tis na da ol sa unut tuk -
la rı olu yor, an cak ço ğun luk la iş tah la ka pı da kar şı lı yor lar. Ney se,
beş da ki ka geç me den “Ur fa gru bu da yak va zi ye ti al” ko mu tu ve -
ril di. Fa la ka ya ya tır dı lar, dö vü lü yo ruz. Gar di yan lar ta nım sız bir
vah şet le, el le rin de ka las lar, o kırk-kırk beş ki şi lik gru ba tam iki sa -
at bo yun ca iş ken ce yap tı lar. Ba yıl tıp ayıl tı yor, tek rar baş lı yor lar.
- Bu da ya ğın ne de ni ney miş, du rup du rur ken ne den dö vü lü yor -
su nuz?
- Hiç bir ne de ni yok, ola ğan uy gu la ma! Biz mah ke me dey ken
ko ğuş ta ki le re da yak at mış lar, o fur ya dan kur tul du ğu muz için bu -
nu haz me de mi yor lar. Eşit lik bo zul sun is te mi yor lar! Ay rı ca iş ken -
ce için bir ne den ge rek mi yor. Öy le şid det li, öy le ağır bir psi ko lo -
jik or tam var ki, ba zı ar ka daş lar ba yı lır ken, ba zı la rı kriz ge çir di.
Ki mi si ka fa sı nı de mi re, ki mi si du va ra vu ru yor, ken di ni kay bet -
miş, or ta lık tam bir mah şer. Da yak alt kat tan baş la tıl dı. “Bi ze ge -
lin ce ye ka dar bu na mus suz lar yo ru lur, da ya ğın hı zı bi raz ke si -
lir…” di ye dü şü nü yo ruz. Ama ne ge zer! Hız ke sil me di, ay nı
tem po da sürdü, bi zim ka ta da ka las lar la gel di ler, o fa sıl dan pa yı -
mı zı faz la sıy la al dık. Di ğer kat lar bir, biz ler iki de fa iş ken ce se -
an sın dan ge çi ril dik!.. Sa bah ol du. Ağ rı, sı zı, ya ra-be re içi ne ye ni -
den mah ke me ye git tik. Hay ri ve Cu ma Be nek to pal lı yor, ço ğu -

519
muz iş ken ce den ye re ba sa maz ha le gel mi şiz. Mah ke me ye gi diş
ge liş le ri miz bu ağır or tam da olu yor du.
Ba zen ha va çok ağır la şır, bas kı her za man kin den da ha çok şid -
det le nir di. Özel lik le o iti raf ha zır la ma, iti raf çı çı kar ma dö ne min de,
ya da si ya si sa vun ma la rın ya pıl dı ğı ba zı gün ler de her şey tam an -
la mıy la zı va na dan çı kı yor du. Dev let mi si le me ci bir man tık la in -
san la rı o te rö ri ze edil miş lik için de sus tur ma ya, ağ zı nı mü hür le me -
ye ça lı şı yor du. Ör ne ğin Hı dır Ak ba lık iti raf yap tı. Bu ha in, Di yar -
ba kır gru bun da yar gı la nı yor du. O grup ta Ka ra su’yla beş-al tı ar ka -
daş dı şın da ka lan lar si ya si sa vun ma yap mı yor du. Hı dır Ak ba lık’ın
iti ra fı üze ri ne mah ke me sa lo nun da ya şa nan lar, bu ze mi ni düş man -
la bi zim ara mız da da ha sert bir ça tış ma ala nı na dö nüş türdü.
- Bu olay et ra fın da ne tür den ça tış ma lar ger çek leş ti?
- Her şe yin ora da na sıl yo ğun laş tı ğı na, ça tış ma nın en uç nok ta -
lar da şid det len di ği ne ve güç le rin bir bi ri ni tu şa ge tir me ye ça lış tı ğı -
na bu olay gü zel bir ör nek. Mah ke me ler de düş man Hı dır Ak ba lık
gi bi ha in le rin ağ zın dan par ti yi suç lu yor, sal dı rı yor… Bu ha i nin
par ti ye yö ne lik aşa ğı lık sal dı rı la rı kar şı sın da da ha ön ce si ya si sa -
vun ma yap ma yan ar ka daş lar dan Hi şar Ekin ci oğ lu, Ali Ye ner,
Meh met Çi çek ve bir kaç ki şi da ha açık tan par ti yi sa vu nup ya nıt
ve ri yor. Bü tün iş ken ce, vah şe te ve iha ne te mi sil le me ola rak si ya si
sa vun ma yap ma ya baş lı yor lar. Du ruş ma tam bir dü el lo ha va sı na
ge çi yor. Par ti yi, de ğer le ri ayak ta tut ma uğ ra şı sı nın bir par ça sı ola -
rak ve bü tün suç la ma la ra ya nıt ol mak an la mın da, “biz PKK’li yiz,
bun lar ha in dir, bun lar gi bi ha in ler ne ya par lar sa yap sın, bu mü ca -
de le mut la ka ba şa rı ya ula şa cak. Kür dis tan ba ğım sız ve öz gür ola -
cak, bu zor ba sis tem yı kı la cak!..” di yor lar. Bu ar ka daş lar mah ke -
me dö nü şün de ce za e vi ne ka dar si ya si sa vun ma yap tık la rı için dö -
vü lü yor lar. Ce za e vin de Esat Ok tay on la rı kar şı lı yor, ken di ni kay -
bet miş, kö pür müş, ade ta ku dur muş gi bi… Ağ zın dan kö pük ler sa -
ça rak ana av rat düz gi de rek sal dı rı yor: “Bun dan son ra bu ce za e vi -
nin ça tı sı al tın da de ğil, ar tık mah ke me de de PKK’ci lik, Apo’cu luk
yok. Kürt lük, Kür dis tan’dan sö ze den olur sa, if lah ol maz, ya ka -
rım!..” di ye ba ğı rı yor. Hi şar la rı esas lı bir iş ken ce den ge çi ri yor lar.

520
Gar di yan lar ba yı lıp ye re dü şen ar ka daş lar dan, 35’te ka lan la rı sü -
rük le ye rek ge ti rip hüc re le ri ne at tı lar. O ak şam 35’e ye mek ya sa ğı
uy gu lan dı. “Her kes kay bol sun, ko ğuş he men yat sın!”de di ler.
- San ki mah ke me sa lo nun da ağ zı nız dan çı ka cak söz cük ler da hi
on la rın is tem le ri doğ rul tu sun da ol mak zo run da!..
- Yö ne lim bu. Her şey öy le bir prog ram lan mış ki, mah ke me de
o bü tün sel prog ra mın bir par ça sı. Da ha ön ce has ta ha ne bo yu tu nu
ver dik. İn sa nın te da vi ol ma sı, bi raz cık in sa ni bir or tam gör me si
ge re kir ken, na sıl bir cen de re içi ne alın dı ğı nı an lat tık. Mah ke me
de, si ya si im ha nın en te mel ayak la rın dan bi ri.
-“Si zi asa ca ğız, ya da yıl lar ca içer de ya tı ra ca ğız, ama bu zu lüm
içi ne ya ta cak sı nız, mah ke me de is te di ği miz şey le ri söy le cek si niz, ya
da hiç bir şey söy le me ye cek si niz!..” di yor lar. Sa vun ma hak kı na doğ -
ru dan mü da ha le de bu lu nu yor lar. “Ört ki ölem” du ru mu tam da bu
ol sa ge rek!..
- As lın da olay, sa de ce sa vun ma hak kı nın gas bı bo yu tun da gö -
rül me me li, da ha ge niş kap sam lı ve da ha bü tün sel bir prog ra mın
so nu cu dur. Mah ke me he ye ti ni de, ko lur du prog ra mı nı da aşan bo -
yut lar içe ri yor. Kı sa ca sı, o sa lon da bir yar gı la ma ola yı ya şan mı -
yor ve nor mal pro se dü rün ko nuş tu rul ma sıy la bir ce za lan dır ma
ola yı da ger çek leş mi yor du. Ko nuş tu ru lan kuş ku suz da ha baş ka
şey ler di. Ce za e vin de açık tan söy lü yor lar dı, mah ke me de biz le re
kin le ba kan sav cı nın göz le rin den, he ye tin du ru şun dan, dav ra nı -
şın dan oku nu yor du. Ön yar gı lı ol duk la rı da ha işin ba şın da or ta ya
çı kı yor du. “He pi ni zi im ha ede ce ğiz, ya iha net ve iti raf ede cek si -
niz, ya da öle cek si niz, dev let güç lü dür” di yor lar dı. Bu nu da şöy le
ifa de edi yor lar dı: “Bir an ön ce doğ ru la rı söy le yin. Dev le te, va ta -
na, mil le te ya rar lı in san lar olun, yok sa bu dev let yap tık la rı nı zı
ya nı nı za bı rak maz, ne da met ge ti rin, dev le te sa da kat la bağ la nın!”
Evet iha ne tin üze ri süslü laf lar la ci la lan dı ğı za man iha net ol mak -
tan çık mı yor! Tu tuk lu ya iha net ede cek sin, hat ta iti raf ede cek sin
de de mi yor, “doğ ru la rı söy le ada le te yar dım cı ol” di yor. İha net
ba ta ğı na böy le çek me ye ça lı şı yor. Ama eğer se ni “doğ ru ne dir?
Si zin doğ ru de di ği niz şey, onur suz lu ğa çağ rı dır. Biz za ten doğ ru -

521
yuz” der sen, bu de fa ka di fe el di ve ni ni çı ka rıp de mir yum ru ğu nu
sa vu ru yor. Ne za ke te, yu mu şak, yu var lak üs lu ba hiç ge rek duy mu -
yor. Bü yük bir kin le üze ri ne çul la nı yor. “Ya da va na iha net eder -
sin, ya da se ni yo ke de rim!..” di yor. Di yar ba kır Zin da nı’nda ve
yar gı lan ma sü re cin de dev le tin yü zün de ki o ör tüyü de fa lar ca
çe kip in dir dik. Onu, zor ba lı ğın ve zul mün te mil ci si yü zünü en
açık bi çim de ser gi le yip, si ya si sa vun ma la rı mız la mah kum et -
tik. Ya iha net, ya ölüm iki le min de iha ne ti seç me di ğin de sa na ölüm
su nu lu yor, ama na sıl bir ölüm? Öy le yar gı la ya rak, mah ke me
so nun da as may la, ce za e vin de ke mik le ri ni çü rü te rek, dört du var
ara sın da öm rünü tü ke te rek ge len bir ölüm de ğil. Biz zat yar gı la ma
sü re cin de, yol da, ara ba da, mah ke me sa lo nun da, hüc re de, ran zan -
da, ko ri dor da adım adım yak la şan vah şi bir ölüm… Ve yar gı la ma -
lar sü rüp gi der ken, pe şin pe şin ölü me mah kum edi lip öl dü rü len
in san lar da var. Hem de on lar ca. Yüz ler ce si de hız la ölü me sü rük -
le ni yor. Böy le si ne dört dört lük bir iş le yiş ku rul muş. Sü reç için de
de ği şik ölüm bi çim le ri, de ği şik yok et me, sa kat bı rak ma, erit me,
tü ket me bi çim le ri en açık ha liy le de re ye so kul du. On lar açı sın dan
ar tık her şe yi “ya pa rız, bi ti ri riz, öl dü rü rüz!” teh di ti ol mak tan
çık mış, fi i li ya ta geç miş ti. İda re böy le bir teh dit te bu lu nur ken, tu -
tuk lu lar bi li yor ki de di ği ni ya pa cak tır. Ölüm, Di yar ba kır’da ser se -
ri ma yın gi bi dir. Ki me ne za man, ne re de, na sıl isa bet ede ce ği bi -
lin mez. Ce za e vin den ta but lar çık ma ya baş la mış. İm ha pra tik te ya -
şam bul muş ve epey yol alın mış.
- Ce za e vin de ya şa nan kor kunç olay la rı ay rı bir baş lık al tın da
in ce le me miz ge re ke ce ği ne gö re; is ter sen ko nu mu za, mah ke me bo -
yu tu na de vam ede lim. Sor mak is ti yo rum; in ce len mek ama cıy la alı -
nıp sa vun ma bel ge le ri nin gas pe dil me si söz ko nu su muy du?
- Bir sa vun ma bel ge si nin gas bı nın ola bil me si için, ön ce lik le o
bel ge nin ol ma sı ge re kir. Ol ma yan bir şe yin gas bı ol maz ki!.. İçe ri -
ye ya zı lı her han gi bir şey sok ma ya sak. İçer den de –an lat mış tık–
mah ke me ye ya zı lı bir şey gö tür me söz ko nu su de ğil. Se lim’in ki lo -
tun da o bir kaç say fa ve ölüm oru cu son ra sı azı cık ne fes len di ği miz
dö nem de Mah mut Gü venç’in ki lo tun da gö türdüğü bir kaç say fa lık

522
iş ken ce ve uy gu la ma la rı an la tan ya zı lı sa vun ma ha riç, baş ka hiç bir
ya zı lı bel ge mah ke me ye gö tü rü le me di. İçer den dı şa rı ya dı şar dan
içe ri ye han gi bi çim de olur sa ol sun, yo lu ve yön te mi na sıl olur sa
ol sun –ya sa la rı ter si ni söy le se de– bel ge sok ma, alıp ver me yok.
- “Ya zı lı sa vun ma ya sak, sözlü sa vun ma ya sak!” Ger çek ten çok
zor muş si zin işi niz…
- Ona da ge le ce ğiz! Mah ke me sü re ci ni pra tik te ele alır ken, bu
uy gu la ma la rın al tın da ya tan bü tün sel po li ti ka yı ir de le di ği miz de,
mah ke me ile Ko lor du ara sın da ki iliş ki ler den, iti raf için ne ler ya -
pıl dı ğın dan, ki mi in san la rın bi ze kar şı po li tik tu tu ma gir me le ri ni
sağ la mak için na sıl dü şü rül dük le rin den, sözlü sa vun ma sı ra sın da
söz le ri min ne ha le ge ti ril di ğin den, sa lon da he ye tin ön yar gı sı nı en
çıp lak bi çim de na sıl ko nuş tur du ğun dan sö ze de ce ğiz…
PKK da va sı na gi ren avu kat lar
teh dit ve komp lo lar la yıl dı rı lı yor…
- Sa vun ma hak kı nın kul la nıl ma sı sı ra sın da avu kat la rı nız la sağ -
lık lı bir şe kil de ile ti şim ku ra ma dı ğı nız gö zü kü yor, ne den le ri üze -
rin de söy le şi mi zi sür dü re lim…
- Avu kat ko nu su da baş lı ba şı na bir ola yı, ken di için de bir çok
çar pı cı ve il ginç bo yu tu içe ri yor. Ola yın bir cep he si ce za e viy se,
di ğer cep he si de mah ke me ve ora da ya şa nan lar dır. Ce za e vi cep -
he sin den yo la çı kar sak; avu kat la rın bi zim le olan iliş ki le rin de –
iliş ki siz lik le rin de(!)– şöy le bir du rum var: 1981 di re niş sü re cin de
o üç-dört Şu bat’tan Ha zi ran’a ka dar- hiç kim sey le gö rüş tü rül me -
dik. Gö rüş ya sa ğı avu kat la rı da kap sı yor du. O gün ler de mah ke -
me de bir-iki avu kat kal kıp he ye te du ru mu an lat tı: “Ko lor du ni za -
mi ye ka pı sın dan bi le içe ri gi re mi yo ruz. Yet ki li le re ula şa mı yo ruz.
Mü vek kil le ri miz le gö rü şe mi yo ruz, sa vun ma hak kı fi i len en gel le ni -
yor. Öte si sa vun du ğu muz ki mi in san la rı ta nı mı yo ruz. Ay rı ca bu
in san la rın ağır bas kı ko şul la rın da ki aki bet le ri ne dir? Ya şı yor mu,
öl müş mü bu nu bi le bi le mi yo ruz. Du ruş ma lar baş la dı, sa vun ma
yap ma mız ge re ki yor, ama ya pa mı yo ruz. Bi zi ce za e vi ne sok mu yor -

523
lar, du ru mu he ye ti ni ze ak ta rı yo ruz…” Avu kat lar bu açık la ma la -
rıy la ken di le ri nin –bir yö nüy le sa vun ma hak kı nın– na sıl iş lev siz -
leş ti ril di ği ni di le ge tir di ler. He yet yi ne, “ce za e vi bi zi il gi len dir -
mez!” di ye rek kes ti rip at tı. İşin özün de sö zünü et ti ğim o bü tün -
lüklü, plan lı, prog ram lı, or ga ni ze ta vır var… Di re niş sü re cin den
son ra, ara sı ra avu kat la rın ce za e vi ne ge le bil me le ri ne izin ve ril di.
Tes li mi yet dö ne mi bo yun ca ben iki-üç de fa avu kat gö rü şü ne çık -
tım. Gö rüş ler de bir-iki da ki ka lık tı. O sis tem için de, ya ni gö rüş -
me nin her yön den ku şa tıl dı ğı o ze min de avu kat da faz la ko nu şa -
mı yor du. Ya pa bil di ği tek şey ken din ce bi raz mo ral ver mek ti, ge -
len ge çer bey lik laf lar la; “sık ma yın ca nı nı zı, bu gün ler de ge çer,
da va nı za ba ka ca ğız, faz la ce za al maz sı nız, ge liş me le ri iz le ye ce ğiz
vb.” gi bi şey ler söy le yip gi di yor du. As lın da bu söz ler ve ta vır la rı
on la rın için de bu lun du ğu aciz li ği, ça re siz li ği ifa de edi yor du…
Da vay la il gi li kar şı lık lı ko nuş ma söz ko nu su ola ma dı ğın dan, mah -
ke me nin gi di şa tı hak kın da bel li dü şün ce le ri net leş tir me, id di a na -
me ye kar şı avut kat la bir lik te bir tu tum be lir le me, de lil le ri ir de le -
me, kar şı de lil le ri sun ma, ne ler ya pa bi le ce ği hak kın da dü şün ce
alış ve ri şi yap ma ola nak sız dı. Ba zı du rum lar da avu kat in sa na yol
gös te re bi lir mi, gös te re mez mi ve ya sen avu ka tı na önem li gör dü -
ğün ba zı şey le ri söy le ye bi lir mi sin, bu nu an la ma, ger çek leş tir me
fır sa tın da yok. Öz ce si avu kat gö rüşü gös ter me lik ti. O da bir-iki
da ki ka bo yun ca sü rüp gi den kar şı lık lı ba kış may dı.
- Bel ki de adam ca ğız o gö rüş me sı ra sın da tel ör gü ler ara sın -
dan mü vek ki li ne ba kar ken “ya pa bi le ce ğim hiç bir şey yok, ama
ki mi sa vu nu yo rum, ge lip bir gö re yim de dim…” gi bi şey ler dü şü -
nü yor dur.
- Ben zer dü şün ce, duy gu ve bek len ti ler le zi ya re te ge li yor…
Ama işin doğ ru su avu kat lar ge nel lik le ce za e vi ne gel mez di. Ai le ler
da va la rı mı za gir me le ri ni is te dik le rin de açık ça şun la rı söy lü yor lar -
dı: “Ta mam, bu da va yı alı rız, ama ce za e vi ne gö rü şe git me miz is te -
nir se git me yiz, eğer gö rüş me ko nu sun da ıs rar lı olur sa nız da va yı
al mak tan vaz ge çe riz. Çünkü o ce hen nem ku yu su na bir an lı ğı na bi -
le gi dip düş mek is te mi yo ruz!” Şu da var ki; sa vun du ğu in san la sık

524
sık gö rüş ya pan avu kat gö ze ba tar, he def le nir di. Di ye lim ki he def -
len me yi de gö ze al dı ve ce za e vi ne gel di. Ka pı da çan ta sı, üstü ba şı
te pe den tır na ğa ara nır dı. Not la rı, ka ğıt la rı yer le re dö kü lür, di dik
di dik edi lir, aşa ğı la nır, ha ka re te uğ rar dı. “Bu ha in le rin, Apo cu la -
rın, da va sı na ni çin gi ri yor su nuz? Yok sa, siz de on lar dan mı sı nız?
Gö zü müz üze ri niz de, ya ka yı ele ve rir, eli mi ze dü şer se niz ge ber ti -
riz…” teh dit le ri, ta ciz et me le ri, ben zer ağır psi ko lo jik sal dı rı lar,
ba zen fi i len sal dı rıp döv me ler, to kat la ma lar sı ra dan olay lar dan dı…
Gö rüş ka bi nin de onun ya nın da da as ker du rur du, avu kat lar as ker -
le re “ko mu ta nım” de mek zo run da dır. Bir ke re ni za mi ye ka pı sın -
dan içe ri gir miş se, kim olur sa ol sun, ar tık as ke re “ko mu ta nım” di -
ye cek tir. As ker o ce hen ne min tan rı sı dır, dı şın da ki ler de kul…
- Ger çek ten çok il ginç! Di yar ba kır’da avu kat sa vun ma yap mak
için iğ ne nin de li ğin den geç mek zo run day dı ga li ba! Ey lül fa şiz mi -
nin ne an la ma gel di ği ni bel ki de en çok bi lin ce çı ka ran ke sim ler -
den bi ri de, si ya si da va la ra gi ren avu kat lar dı… Pe ki avu kat lar
için bu “ko mu ta nım” de me hi ka ye si mah ke me de de sü rü yor mu?
- Ha yır, avu ka tın yar gı ca “ko mu ta nım” de me si gi bi bir du rum
yok. Ama on la rın mah ke me de ki dav ra nış la rı da ol duk ça sı nır lı.
Ser best ko nuş ma, ta vır koy ma, sa vun ma nın ge re ği ni ye ri ne ge ti -
re bi le cek du rum da de ğil ler. Üzer le rin de bü yük bir bas kı ve teh dit
var. Da va la rı mı zı üst le nen avu kat la ra çok bas kı ya pı lı yor du. Avu -
kat ce za e vi ne gel me di ği gi bi, ge nel lik le du ruş ma lar dan ka çı yor,
kor ku dan biz le ri sa vu na mı yor. Ba zı la rı ve ka le ti mi zi al mış, ama
tek bir de fa mah ke me ye uğ ra ma mış. PKK da va sın dan beş-on in -
sa nın avu kat lı ğı nı üst len miş se, “PKK’nin avu ka tı” dam ga sı nı yi -
yor. Bu dam ga yı ye me mek için al dı ğı da va lar dan uzak du ru yor.
Ay rı ca grup ola rak da va la rı mız la il gi le nen Şe ra fe tin Ka ya, Hü se -
yin Yıl dı rım ve Er dinç Uzu noğ lu vb. avu kat lar da var dı. Ama da -
ha da va mız baş la ma dan Şe ra fe tin Ka ya gö zal tı na alın dı. O za man
di re niş tey dik. Gö zal tın day mış di ye bir ha ber gel di. Ar dın da da
Şe ra fe tin Ka ya tu tuk lu nun bi riy le ha ber gön der miş: “Duy dum, di -
re ni yor lar mış, ce za e vi ne gel di ğim de on la ra ka tı la ca ğım, di re ne -
ce ğim!” Ge lip di re ni şe ka tıl ma sı bi zi mem nun eder di. Ama onu

525
böy le ko nuş tu ran, gö zal tın da kar şı laş tı ğı uy gu la ma yı ce za e vin de
de gö re bi le ce ği ni san ma sıy dı. O gö zal tı ye ri ni; po lis sor gu sun dan
son ra mah ke me ye çı ka rıl mak için ko nul duk la rı o ye ri, is tih ka mı
an lat mış tık. Esat Ok tay de ne ti min de bas kı, iş ken ce ve marş söy -
let me ol sa da, ora sı ce za e vi ne gö re çok ra hat tı. Şe ra fe tin Ka ya ce -
za e vi ni de ora sı gi bi san mış. Çok geç me den tu tuk la yıp ce za e vi ne
ge tir di ler. Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nin ha va sı nı gö rün ce, vah -
şe tin dü ze yi ni an la yın ca; “di re ne ce ğim, on lar la ola ca ğım” me sa -
jı, bir ni yet ol mak tan öte gi de me di. Ge lir gel mez yap tı rım la ra uy -
mak zo run da bı ra kıl dı. Şe ra fe tin Ka ya ay lar ca içer de tu tul du.
1981’in son la rın da Hü se yin Yıl dı rım da tu tuk lan dı. Mah ke me de
bir-iki çı kış yap mış tı. “Tu tuk lu lar da iş ken ce iz le ri var”, “bun lar
PKK’li, bu soy gu nu PKK yap maz” gi bi söz le ri onu gö zal tı na al -
dır ma ya yet ti. Ön ce sor gu ya, son ra iş ke ne ye gö tü rüldü, da ha son -
ra da tu tuk la nıp ce za e vi ne ge ti ril di.
- Esat Ok tay mah ke me de “ile ri ge ri” ko nu şan bu in sa nı ce za e -
vin de tu tuk lu ola rak gö rün ce key fin den yi ne par mak la rı nı şa kır -
dat ma dı mı?
- Ta bii… Sa dist, iş ken ce ci Esat Ok tay, bi ze ait olan her şe ye ve
olum lu yak la şan her ke se bü yük bir gözü dön müş lük le, kin le sal dı -
ran bi ri… Esat Ok tay 36’da ki ilk gün ler de Hü se yin Yıl dı rım’a ki -
ni ni ku sup iyi ce ben zet ti!.. Son ra da 35’e ge tir di ler. Bir kaç gün
35’te kal dı, ar dın dan 38. ko ğu şa gö tür dü ler. Ora sı nı ida re iti raf çı
çı kar ma po li ti ka sı nın bir alt ze mi ni ola rak ha zır la ma ya baş la mış tı.
Ba zı bü rok rat, avu kat gi bi tu tuk lu la rı da ora da tu tu yor lar dı. Vah şet
38’de bi raz da ha yu mu şa tıl mış tı… Yi ne Er dinç Uzu noğ lu da va la -
rı mız la il gi len di ği için gö zal tı na, iş ken ce ye alın dı. Bö lü cü lük, ko -
mü nizm pro pa gan da sı yap mak tan ve ör güt üye li ğin den yar gı lan dı.
Bu bas kı, iş ken ce ve tu tuk lu la ma lar avu kat la rı sin dir mek, göz da ğı
ver mek için di. Et ki li de ol du, on la rı ür küttü. Bak tı lar ki bi rer iki şer
uy du ruk ge rek çe ler le mes lek taş la rı tu tuk la nı yor, ça re yi uzak laş -
mak ta bul du lar. Dev le tin bu po li ti ka sı da va mı za il gi si olan avu kat -
la rın yö ne li mi ni dur dur du. Es ki den ve ka let alan lar da ar tık du ruş -
ma ya gel mez ol du lar… Bas kı lar üze ri ne Er dinç Uzu noğ lu mah ke -

526
me de söz alıp bir grup ar ka da şın da va sı na gir mek ten vaz geç ti ği ni
açık la dı. Bu ko nu da da biz le ri ce za e vin de ken di ba şı na bı rak ma,
dı şar dan ku şat ma, yal nız laş tır ma bü yük oran da iş le di. Ara da bir
ba zı la rı mı zın ve ka le ti ni al mış M. Özer, Er dinç Uzu noğ lu, Fet hi
Gü müş gi bi avu kat lar du ruş ma la ra ge lir di.
- Kim bi lir bel ki de yüz ler ce ki şi lik da va du ruş ma la rı nın avu kat -
sız geç ti ği an lar da ol muş tur…
- Hiç avu ka tın bu lun ma dı ğı ni ce gün ler var dı. “PKK’yi sa vu nu -
yor” gö rün tüsü ver mek is te mi yor, böy le bir gö rün tüyü gö ğüs le ye -
mi yor lar. On la rın bu tu tum la rı nı yar gı la ma yı ve de ğer len dir me yi
ay rı bir baş lı ğın ko nu su yap mak ge re kir. Ama kı sa ca sı şu nu söy le -
ye lim: TC’nin yar gı lan ma mı za yak la şı mı, bi li nen bur ju va hu kuk
ku ral la rı na gö re ol ma mış tır. Ulus la ra ra sı söz leş me ler de ve bur ju va
hu ku kun da sa vun ma hak kı ol du ğu nu gö rü yo ruz. An cak Di yar ba -
kır’da bu hak or ta dan kal dı rıl mış, zin dan po li ti ka sı çer çe ve sin de
avu kat la ra yak la şıl mış tır. Ya sa lar da gös ter me lik sa vun ma hak kı
kıs men bu lun sa da, pra tik te ya şa nan her şe yin or ta dan kal dı rıl ma -
sı, ezi lip ge çil me si dir… Avu kat lar hak lı bir da va nın ya nın da ol ma
gö rev ve so rum lu luk la rı nı ye ri ne ge ti re me dik le ri gi bi, bur ju va hu -
kuk ku ral la rı na gö re de hak la rın sa vu nu cu su ola ma mış lar dır. Bu
alan da çok ge ri bir ko nu ma düş müş ve bü yük aç maz lar ya şa mış -
lar dır. Avu kat lar du ruş ma lar dan ve biz ler den bu cak bu cak kaç ma -
nın der di ne düş tü ler.
- Şöy le di ye bi lir mi yiz: Du ruş ma sı ra sın da söz alıp ko nu şan
avu kat lar, mah ke me he ye ti ne bak mak tan ve on lar dan çe kin mek ten
da ha çok, he men ya nı baş la rın da alı cı kuş gi bi bek le yen Esat Ok -
tay’a ba kı yor du ve on dan çe ki ni yor lar dı!
- O kor ku da var dı. Yar gıç lar da bu sis te mi bü tün le yen, ku zu yu
kur dun ağ zı na atan sa ya cak la rın dan bi ri dir. İn san la rı tu tuk la yıp
yır tı cı sis te min, Esat Ok tay’ın pen çe si ne at ma, yar gıç ve sav cı la rın
eliy le olu yor. An cak bu sis tem ken di si ni en iyi Esat Ok tay’da ifa -
de edi yor… Du ruş ma sa lo nun da ge rek Esat Ok tay, ge rek se di ğer
gö rev li su bay lar avu kat la ra ha ka ret edi yor, ba zen de dö vü yor lar dı.
Bir avu kat bi ze bak tı ğın da as ker kü für edi yor, “ne ba kı yor sun

527
lan?” di ye azar lı yor du. Ba zen öy le bir ha va olu şu yor du ki, avu kat
da yak yi ye ce ği ni, ha ka ret gö re ce ği ni an lar, he yet du ruş ma yı bi ti rip
ye ri ni ter ket me den apar to par gi der di, ya ni ka çar dı. Avu kat la rın
içe ri, sa lo na alın ma la rı da bin bir zor luk de mek ti. Ni za mi ye de bek -
le ti yor, ara yıp içe ri alı yor lar. Sa lo na, ye ni den aran dık tan son ra so -
ku lu yor lar. Bu ara da de fa lar ca kü für ve ha ka re te uğ ru yor lar. Öz ce -
si da va mı za yö ne lim le ri ni or ta dan kal dır mak, iş le ri yo ku şa sür -
mek, il gi le ri ni kö relt mek için her şe yi bir en gel le me ara cı na dö -
nüş tür dü ler. Yet me di ği za man da teh dit ler, gö zal tı lar, iş ken ce ler,
tu tuk la ma lar ar ka sın dan ge li yor du.
- Teh dit işi ni bi raz da ha so mut la ya bi lir mi sin?
- Di yar ba kır’da her şe yin en uç nok ta da oy nan dı ğı nı ve ya şan -
dı ğı nı de fa lar ca söy le dik, teh dit de bir yön tem… Ha va dan su dan
ne den ler le avu kat la rın tu tuk lan ma sı, te rör es ti ril me si, kor ku tul ma -
sı, biz le ri sa vun mak tan vaz ge çi ril me le ri, du ruş ma la ra gir me le ri nin
fi i len en gel len me si vb.... En gel le me ça ba la rı da öy le giz li ka pak lı
de ğil. Oyun tu ta nak la ra ge çe cek ka dar açık ve res mi oy na nı yor.
Ör ne ğin Er dinç Uzu noğ lu’nu sor gu ya alıp iş ken ce yap tık la rın da
ken di si ne açık ca şu söy le ni yor: “PKK da va sı na gir me ye cek sin!
Eğer gir me ye de vam eder sen, bir tra fik ka za sı na uğ ra ya bi lir sin
ve ya bir ka za kur şu nu na kur ban gi de bi lir sin. Se ni ölü mün bek le di -
ği ni bil me li sin.” Öy le bir-iki yıl ha pis ya tır mak la teh dit et mi yor lar,
di rek ya şa mı söz ko nu su. İş ken ce ve tu tuk la ma la rın ya nın da ya şam
da he def tah ta sı na ko nu lu yor. Hü se yin Yıl dı rım’ın da tu tuk lan dı ğı -
nı söy le dik. Ne de ni, da va la rı mı za gi rip du ruş ma la rı iz le me siy di.
Dev re dı şı bı ra kıl ma sı ge re ki yor du. Tu tuk la mak için de uy du ruk
ge rek çe le re ih ti yaç var dı. Du ruş ma la rı mız dan bi rin de Hü se yin Yıl -
dı rım’ın “bu soy gu nu PKK yap maz” sö zü ne kar şı, sav cı Bas ri Öz -
genç, “sen PKK’yi mi sa vu nu yor sun, yok sa bu in san la rı mı?” di -
ye rek he def gös te rip teh dit et ti. Hü se yin Yıl dı rım kal kıp PKK’yi
sa vun ma dı ğı nı, adı ge çen soy gu nu sa nık la rın üst len me di ği ni, bu
ne den le on la rın yap ma dı ğı nı söy le di ği ni be lirt ti. Bu olay bar da ğı
ta şı ran son dam la ol du. Hü se yin Yıl dı rım’ın su yu nu kay nat ma ya
baş la dı lar. Kı sa bir sü re son ra gö zal tı na al dı lar. Tu tuk la mak için

528
bir ka nıt yok tu, an cak ya rat tı lar!.. Hü se yin Yıl dı rım 35’e ge ti ril di -
ğin de kı sa bir not la bi ze; Tun ce li li Hü se yin’in ye ri ne tu tuk lan dı ğı -
nı bil dir miş ti. Tun ce li li Hü se yin Hil van-Si ve rek yö re sin de fa a li yet
gös te ren Mer kez Ko mi te Üye si Meh met Ka ra sun gur’du. Tun ce li li
Hü se yin’in Meh met Ka ra sun gur ol du ğu yö re de ki fa a li yet ler den
ötürü suç lan dı ğı ha zır la nan id di a na me de ge çi yor du! Açık kim li ği
mah ke me ve sav cı lar ca bi li ni yor du. Bu na rağ men Av. Hü se yin Yıl -
dırm’ı içe ri at ma nın ge rek çe si ola bi li yor du. As ke ri sav cı Sü ley -
man lar çe te sin den tu tuk lu olan Müs lüm Ba yık ve bir-iki ki şi yi da -
ha ge tir tip Tun ce li li Hü se yin’in Hü se yin Yıl dı rım ol du ğu nu söy le -
me le ri ni ve teş his et me le ri ni is ti yor.
- Bu nu sav cı nın ken di si ya pı yor?
- Evet… Hü se yin Yıl dı rım’ın tu tuk lan ma se nar yo su nu sav cı ha -
zır lı yor ve “ta nık”la rın önü ne teş his et me le ri için çı ka rı yor. Bu
“ta nık”lar ça tış tı ğı mız çe te nin üye le ri, o böl ge nin fa şist le riy di de.
MHP’yle iliş ki le ri var dı. Hil van ve Ur fa’da ör güt le yi ciy di ler. Sav -
cı, Hü se yin Yıl dı rım’ı on la ra gös te ri yor, “soy gun ya pan, adam öl -
dü ren Tun ce li li Hü se yin de di ği niz ki şi bu mu dur?” On lar da, “evet
bu dur” di yor. Ora da Hü se yin Yıl dı rım, Meh met Ka ra sun gur olu -
yor! Ve tu tuk la nı yor… Ay nı teh dit Şe ra fe tin Ka ya’ya da açık tan
ya pıl mış, “PKK’nin da va la rı nı bı ra ka cak sın” de nil miş.
- “Os man lı da nu ma ra çok” di ye bo şu na de me miş ler!..
- Evet, ken di le ri hem suç la yan, hem yar gı la yan, hem de “ada let”i
uy gu la yan dır. “Mü hür kim dey se sul tan odur” der ler. Mü hür on lar da,
nu ma ra nın bin bir çe şi di de!.. Top lum sin di ril miş ve kar şı la rın da di re -
ne cek bir güç yok. İs te di ği gi bi mey dan da at oy na tı yor lar…
Avu kat lar ve ba ro lar da
Ey lül sü re cin den yüz akıy la çı ka ma dı lar!
- 12 Ey lül sü re cin den dok tor la rın yüz akıy la çı ka ma dı ğı nı, Di -
yar ba kır ger çek li ğin de ir de le miş tik. Pe ki bir de tu tuk lu nun çok ya -
kı nın da olan ve yar gı lan ma sü re cin de en köklü iliş ki ler den bi ri si ni
kur mak zo run da ol du ğu avu kat var. Ama an lat tık la rın dan bu alan -

529
da da çok önem li so run la rın ya şan dı ğı or ta da. “Bu alan da da yal -
nız bı ra kıl dık, bu ku ru mun yap ma sı ge re ken çok iş var ken yap ma -
dı, gö rev le ri ni ye ri ne ge tir me di” di ye mi dü şü nü yor su nuz?
- Tür ki ye ve Kür dis tan’da fa şiz min hu ku ka, in san hak la rı na,
sa vun ma ya yö ne lik diz gin le ne mez az gın sal dı rı sı kar şı sın da,
avu kat lar te mel hu kuk ku ral la rı nın sa vu nu cu su ol ma dı. Tür ki ye
Ba ro lar Bir li ği, bir bü tün ola rak iyi bir sı nav ve re me di. Özel lik le
Kür dis tan’da ki soy kı rım da, yar gı la ma lar da sü rüp gi den uç suz
bu cak sız fü tur suz luk lar da, sa vun ma ve in san hak la rı ih lal le rin de
ne ler yap tı lar? Ko ca bir hiç… Ko nu Kür dis tan’da, PKK da va la -
rın da olan lar; hu ku kun bel li öl çü ler de ze de len me si, tah rip edil -
me si di ye açık la na maz. Her şe yin bir bü tün ola rak zı va na dan
çık ma sı ger çe ği ya şa nı yor. Bi zi sa de ce hu ku ki ola rak sa vun du ğu
için avu kat lar komp lo lar, teh dit ler, iş ken ce ler, hap se at ma lar la
kar şı kar şı ya bı ra kıl dı. Böy le bir du rum da bi le Ba ro lar Bir li ği, o
bü yük ör güt len me ken di üye le ri ne sa hip çık mı yor, yal nız bı ra kı -
yor du. Mes lek ör gütü ola rak üye le ri ne ve top lu ma kar şı gö rev ve
so rum lu lu ğu nu ye ri ne ge ti ren de mok ra tik bir ku ru luş ola ma dı.
Di yar ba kır Ba ro su, güçlü bir avu kat top lu lu ğu na da sa hip… Tür -
ki ye Ba ro lar Bir li ği de dün ya ca bi li nen bir ku ru luş. Yi ne İs tan bul
Ba ro su’nu her kes bi li yor; güçlü bir ku ru luş ve ulus la ra ra sı iliş ki -
le ri var. Ama ge nel de bak tı ğı mız da, ba ro la rın fa şiz me kar şı sa va -
şım da se si ni du yur ma da, in sa na sa hip çık ma da son de re ce si lik
kal dı ğı nı, kı lı nı kı pır dat ma dı ğı nı, yap ma sı ge re ke ni yap ma dı ğı nı
gö rü yo ruz. İn san lı ğın ta ri hi yü rü yü şün de ka zan dı ğı te mel hal ka -
la rın sa vaş çı sı ve sa vu nu cu su ol ma gö re viy le do nan ma la rı ge re -
kir. De mok ra tik bir öz ka za nıp gö rev le ri ni ye ri ne ge tir me, bas kı -
la rı gö ğüs le me, fe da kar lık ta bu lun ma ye ri ne ter si ya pıl dı. Ge nel -
de bas kı ve kı sıt la ma la rın ol ma dı ğı dö nem ler de, si ya si da va lar
da da hil, avu kat lar pa ra ka zan ma, ken di si nin ve ai le si nin ge le ce -
ği ni kur tar ma, mes lek te iti bar ve pres tij ka zan ma, po pü ler ol ma,
mes le ğin de sıç ra ma, yük sel me tah ta sı ola rak kul lan ma tu tu mu nu
ser gi le di ler. Kuş ku suz in san ca ya şa ma la rı na, ra hat or tam lar da
gö rev le ri ni yet kin ce ye ri ne ge tir me le ri ne kar şı de ği liz. Ama bir

530
de zor gün ler var; her şe yin ye ni den sı nav dan ge çi ril di ği, yük sek
ide al le rin ye re dü şü rül me ye ça lı şıl dı ğı, ki şi lik le rin ve de ğer le rin
sı nan dı ğı zor gün ler… Sa de ce bi rey le rin de ğil, ku rum ve ku ru -
luş la rın da sı nav lar dan ge çi ril di ği o zor gün ler de, eğer ra hat gün -
ler de dav ra nıl dı ğı gi bi dav ra nıl maz sa, mes le ği nin ge re ği ni ye ri ne
ge tir di ği ni, bu sı nav dan alın akıy la çı ka bil di ği ni söy le ye bi lir mi -
yiz? Söy le ne me ye ce ği Ey lül son ra sı dö nem de ya şan dı. Zor gün -
ler ge lin ce kö şe yi dö nüp kay bo lan, ka fa sı nı ku ma gö men, hat ta
zu lüm çar kıy la bü tün le şen on ca in san ara sın da sa yı la ma ya cak
ka dar çok avu kat da var dı. Zor gün ler de sin me, kaç kın lık, as -
lın da ge nel de top lu mun de mok ra si sa va şı mın da güçlü ol ma -
dı ğı nın, de mok ra si yi içi ne sin di re me di ği nin, di re niş çi ge le -
nek ten yok sun ol du ğu nun işa re ti dir. Ba ro la rın da de mok ra si yi
sin dir me di ği ni, onun üze rin de ki şi lik bu la ma dı ğı nı söy le ye bi li -
riz. Yıl gın, ür kek, kor kak, bo yun eğ me ci bir ki şi li ğe sa hip ol ma
eği li mi nin da ha bas kın bir ka rak ter ola rak öne çık ma sı na ta nık
olu yo ruz. Na sıl ki biz bu gün 12 Ey lül’ü yar gı lı yor sak, ya ni ta ri hi
açı dan de ği şik bo yut lar da ele alıp sor gu lu yor sak, ba ro la rı da sor -
gu la na cak bir bo yut ola rak ele al ma lı yız… Kür dis tan dev rim ci
güç le ri ola rak, Tür ki ye’de ki dev rim ci de mok rat güç le ri bu de ğer -
len dir me ler de na sıl ki bel li bir ye re otur tu yor sak, de mok ra tik ku -
ru luş la rı, ku rum la rı ve ya de mok rat in san norm la rı nı, öl çü le ri ni
de koy mak, göz den ge çir mek zo run da yız. Mü ca de le nin ge le ce ği
açı sın dan bu ya pıl ma lı dır… Özün de bun la rın hep si ge niş ve ay rı
ay rı ele alın ma sı ge re ken ko nu lar. Ama di ğer le ri ni ele al maz sak
bi le, ko nu muz la il gi li ol du ğu için avu kat la ra bi raz de ğin mek ge -
re ki yor. Na sıl ki 12 Ey lül Tür ki ye’de, özel lik le Kür dis tan’da bu
den li ağır bir in san lık su çu iş le miş se, bu na kar şı ses siz kal ma da
suç or tak lı ğıy sa, ba ro lar ba zın da ele al dı ğı mız da on la rın suç or -
ta ğı ol ma dü zey le ri nin da ha faz la ol du ğu nu ra hat lık la söy le ye bi -
li rim. Tür ki ye’de bu ku rum la rın az-çok bir şey ler yap tık la rı nı,
bel li fa a li yet le re gi riş tik le ri ni gö rü yo ruz. İs tan bul’da ki da va lar -
da, ör ne ğin bir DİSK ve Ba rış Der ne ği da va la rın da, Ma mak’ta ki
da va lar da, avu kat lar az-çok ses ve re bil miş ler dir. Ora da olan bi te -

531
ni ulus la ra ra sı ala na ba sı na yan sıt ma, bel li hu ku ki norm la rın bi -
çim sel de ol sa iş le me si, ayak ta tu tul ma sı ama cıy la ça ba ser gi le -
dik le ri bi li ni yor. Ama Kür dis tan ve Kürt lük işin içi ne gir di ğin de
bü yük su suş baş lı yor!.. Her kes dut ye miş bül bü le dö nü yor!..
- Bir ulu sa ya pı lan la ra kar şı çık mak için, ön ce onun var lı ğı nı
ka bul et mek ge re kir. Söz ko nu su ulu sal ger çek li ği niz ol du ğun da
res mi söy le min ağır bas kı sı nı her bo yut ta ya şa yıp “bü yük kaç -
kın”lı ğa gi ri şil di ği ni söy le ye bi lir mi yiz?
- Za ten so run ora da! Si ya si güç doğ ru dan zor bi çi min de yan sı -
yın ca, “bü yük kaç kın”ın o zor dan kur tul mak için ger çek leş ti ği
bi li nir. Ama bi zim du ru mu muz bi raz da ha de ği şik; ses ver me si
ge re ken in san lar, ku rum ve ku ru luş lar sa de ce si ya si zo run çıp lak
gü cü ne di re ne me mek yü zün den o bü yük sus kun lu ğa gir mi yor lar,
ide o lo jik ba kım dan bir ka bul len me var… Tür ki ye’de ki dev rim cide
mok rat la rın res mi söy lem den ne den li et ki len dik le ri ni an lat tık.
So run bu nok ta da ağır la şa rak ken di si ni da ya tı yor. Ya şa nan la rı
ba sit bir in san hak la rı söy le mi içe ri sin de gö rüp baş ka bir bi çim de
boğ ma teh li ke si be li ri yor. 12 Ey lül ön ce si dö nem de res mi söy le -
min pe şi ne ta kı lıp Kürt, Kür dis tan unu tu lu yor. Bü yük su suş en
ko yu bi çi miy le ya şa nı yor. 12 Ey lül son ra sı ve özel lik le 1984 çı -
kı şı mız la bir lik te, hal kı mız öz gü cüy le ye ni den ta rih sah ne si ne
gir di ğin de, ken di ni, mü ca de le si ni tar tış tır dı ğın da, bu de fa res mi
söy le mi yır ta ma yıp ke ma list yak la şı mı sür dü ren ler, so ru nu ba sit
bir in san hak la rı ih la li ola rak ele alıp boğ ma ya, ört me ye ça lı şı -
yor lar. İn sa nın duy gu la rı na hi tap ede cek şe kil de, “Gü ney do ğu’da
kan göv de yi gö tü rü yor” ve ya “Gü ney do ğu’da yö re hal kı jan dar -
ma, özel tim dip çi ği al tın da in li yor” di yor lar. Res mi söy le me şu
ve ya bu dü zey de bu laş mış olan lar “Gü ney do ğu’da” ni çin kan
dö kül dü ğünü, ki min dök tü ğünü, ya da jan dar ma dip çi ği al tın da
in le yen “yö re hal kı”nın han gi ulus ol du ğu nu ve hak la rı nın ne ol -
du ğu nu gör mü yor, ya da sap tı rı yor, gös tert mi yor. Olay sa de ce
avu kat la rın sus ma sı, tep ki siz kal ma sı dü ze yin de ele alın ma ma lı.
As lın da her ala nın ko nu su bu… Avu kat la rın bu tu tum la rı; on la rın
sü reç te olu şan Kürt ve Kürt lük ten kaç ma, ke ma liz min ku ca ğı na

532
da ha çok otur ma ola yı nı da açık lar. Kür dis tan’da ki yar gı la ma lar -
da bu ka dar bü yük ih lal ler ol muş sa, in sa ni olan her şey çiğ ne nip
ayak lar al tı na alın mış sa ve idam man ga la rı açık tan her ye re
uzan mış sa, iş ken ce ler de, ce za e vin de on lar ca in san öl dü rül müş se,
maz lum ve hak lı olan la ra des tek ver me me si, bo ğu cu bir ses siz li -
ğe gö mül me si baş ka türlü na sıl açık la na bi lir? Bir yer de şu nu di -
yo ruz: –Söz bi ze ait de ğil, ama yi ne de kul la na lım.–“Kürt ler sa -
vun ma sız, sa hip siz bir halk tır.” İş te Ey lül sü re cin de bu ta nım la -
ma nın ne den li bü yük bir ger çek li ğe da yan dı ğı nı ya şa ya rak, adım
adım zer re le ri miz de du ya rak, her anı mı za kat re kat re sız dı ğı nı
gör dük. Bü tün bun lar her bi çi miy le biz tut sak la rın üze rin de yo -
ğun laş tı. En ağır ce za lar la, en ağır it ham lar la, en ağır suç la ma lar -
la yüz yü ze kal dık. Ya ni, ta rih te bir hal kın or ta dan kal dı rıl ma sı nın
sıç ra ma tah ta sı ya pıl mak is ten dik. Biz le rin şah sın da 20. yüz yı lın
so nun da bir halk soy kı rı ma uğ ra tıl mak, yo ke dil mek is ten di. İş te
bu dö ne me, Tür ki ye gi bi güçlü bir avu kat po tan si ye li olan ba -
ro la rın, avu kat la rın bu kat li a ma, yo ke di li şe ka yıt sız ve se yir ci
kal ma sı nı suç or tak lı ğı için de bir ye re oturt mak, ka çı nıl maz bir
ger çek lik tir.
- Pe ki bu tes pi ti ni zi Di yar ba kır öze lin de na sıl so mut laş tı ra cak -
sın?
- Esas ola rak ora da so mut la şı yor za ten. TC’nin Kür dis tan’da
yap tı ğı her şey, ni ye ti, en çok Di yar ba kır’da yo ğun la şıp açı ğa çık -
mış tır. Bas kı, teh dit var dır, ama sa de ce avu kat la ra de ğil ki. Hal ka
da ya pı lı yor… Bin ler ce in san elin de si lah, ölü me gi di yor, bi zim o
sü reç te ca nı mı zı di şi mi ze tak ma mız, can la rı ölü me sür me miz var.
İn san lı ğı, ki şi li ği onu ru kur tar ma sa va şın da yız. Bu na sıl gö re vi -
miz se, ay nı ağır lık ta ve dü zey de ol ma sa da, avu kat lar da hem in -
san ol ma nın, hem de mes lek le ri nin ge re ği ni ye ri ne ge tir mek için
bel li risk le ri gö ze al ma lıy dı. Ama bu ya pıl ma dı. Di yar ba kır’da
ba ro ya ka yıt lı bü tün avu kat lar, en azın dan za man za man mah ke -
me ler de ya şa nan hu kuk tra je di le ri ni pro tes to ede rek, du ruş ma la ra
gir me me liy di. Ce za e vin de ve mah ke me de olan la rı top lu gi ri şim -
ler le ulus la ra ra sı alan la ra yan sı ta bil me liy di. Tür ki ye Ba ro lar Bir -

533
li ği’ni de zor la ya rak ha re ke te geç me si ni sağ la yıp kit le sel dü zey de
de mok ra tik tu tum lar ser gi le ye bil me liy di. Bu, sa de ce bi zim için
de ğil, ge nel de fa şiz me kar şı mü ca de le de de mok ra tım di yen in san -
la rın tüm çar pık lık la rı, ih lal le ri ser gi le me si açı sın dan da ge rek li
bir olay dı. Ya pıl ma dı. Öte si en azın dan mah ke me ler de gö rün tü sel
ola rak yar gı la ma nın ge rek tir di ği ba zı tu tum la rı ya şa ma ge çir me si -
ni de be ce re me di ler. Mah ke me kar şı sın da et kin bir var lık gös te re -
me di ler. De di ği miz gi bi, öy le an lar ol du ki, “ba şı ma bir iş ge lir”
en di şe siy le du ruş ma lar dan ka çıp git ti ler. En sı ra dan in san bi le,
avu kat la rın na sıl yan lız bı ra kıl dı ğı nı, Tür ki ye ve dün ya ça pın da
üne sa hip ku rum la rın ken di le ri ni, üye le ri ni ko ru mak tan aciz ha le
gel di ği ni gö rür.
- Eğer anım sar san, sa hip len me me nin dü ze yi öy le bir bo yu ta
ulaş tı ki, ör ne ğin İs tan bul Ba ro su Baş ka nı Or han Apay dın’a, Ba rış
Der ne ği da va sın da yar gı la nır ken, ken di ör gütü ta ra fın dan sa hip
çı kıl ma dı. Ya ni bı ra kın sa de ce tu tuk lu la rın hak kı nı hu ku ku nu ko ru -
ma ya, bu ör güt, ken di baş ka nı nı bi le sa vu na maz du ru ma gel di.
Adam ce za e vin dey ken ala şa ğı et ti ler, ye ni bir baş kan seç ti ler, sa -
vu na ma dı lar ya ni. Bu da, sa de ce siz le rin yal nız bı ra kıl ma dı ğı nız
an la mı na gel mez mi?
- Cun ta nın es tir di ği te rör le ge ri adım at tır ma, sa ğa kay ma, hu -
ku ki, in sa ni, de mok ra tik de ğer ve öl çü le rin da ral ma sı, bo ğul ma ya
ça lı şıl dı ğı nı söy le dik. Ki en bi linç li, en uya nık ve ulus la ra ra sı hu -
ku ku bi len ke sim ler den bi ri avu kat lar dır de dik. Si ya si bi linç ten hiç
na si bi ni al ma mış avu kat bi le, ge nel hu ku ki öl çü le ri, ku ral la rı bi lir.
As ga ri de ol sa en ge nel in sa ni çer çe ve de ba zı şey le re kar şı dur ma -
sı ge rek ti ği ni gö rür. Ama yok. Bun lar ta ri he ge çe cek utanç say fa la -
rı dır. De mok ra si ve in san hak la rı nı, hal kı sa vun ma sa va şı mın da
böy le si önem li bir ku ru lu şun, ba ro la rın ken di baş ka nı na bi le sa hip
çı ka ma ma sı, ta rih kar şı sın da ya rın ken di si ni sa vu na ma ma sı, yüz
ka ra sı ve in san lık açı sın dan utanç ve ri ci bir du rum dur. Ya ni risk ler
gö ze alın ma lı, zor gün ler de in san lık kav ga sı yük sel til me li. Her kes
üze ri ne dü şe ni yap ma lıy dı. Ra hat gün ler de her kes ko nu şur, ça lım
sa tar. Önem li olan zor gün ler de in san lı ğı kur tar mak, ça ğın in sa nı

534
ol ma ya sa hip çık mak tır. Tür ki ye’de ba ro la ra bak tı ğı mız da zor
gün le rin ör gütü ol ma dı ğı nı gö rü rüz. Sa de ce on lar mı? Bir ya zar lar
sen di ka sı na ba kı yo ruz; Kürt hal kı nın ta rih sel top lum sal, si ya sal
ger çek li ği ni ele alı yor, di ye İs ma il Be şik çi’yi afa roz edi yor. Ge nel -
de Türk ay dın la rı se fa le ti ya şı yor. Ba şın dan be ri ke ma liz min ku -
ca ğı na otur muş, de mok rat ol ma öl çü le ri ni ya ka la ya ma mış, uf ku
dar, dü ze nin uzan tı sı, ek len ti si ol ma nın öte si ne ta şa ma mış.
- Avu kat la rın sa vun ma üze rin de ki ağır lı ğı, ko num la rı, tu tuk lu ya
kar şı tu tum la rı vb. gi bi ko nu lar da 1982 ko şul la rı nı, şim diy le kı -
yas la ya bi lir mi sin?
- O da çok çar pı cı ve ib ret ve ri ci bir du rum. Sa yı la rı çok az da ol -
sa bi rey sel dü zey de, o zor ko şul lar da dü rüst ve tu tar lı ta vır ta kı nan -
lar, bu gün de ay nı tu tum la rı nı sür dü rü yor. Gö rev ve so rum lu luk la rı -
nın ge re ği ni hiç bir ki şi sel çı kar bek le me den ye ri ne ge ti ren dü rüst,
tu tar lı, ki şi lik sa hi bi in san lar ol du ğu gi bi, za ma nın ada mı olan; zor -
da, ka ran lık ve bas kı dö ne min de kay bo lan, sa hip çık ma yan, se lam
ver me yen in san lar da ol du. Si ya si mü ca de le nin ül ke miz de tek rar ki -
şi lik bul ma sı, top lum da iti bar ka zan ma sı, özel lik le Kür dis tan da si -
lah lı mü ca de le nin bo yut lan ma sı, PKK’nin atı lı mı, kit le sel leş me si,
hal kı mız dan bü yük des tek ve say gı gör me si ger çek leş ti. Güç ve
pres tij ka zan ma mız, güç ve iti bar pe şin de ko şan ba zı çev re ler ce bir
ba sa mak ola rak kul la nıl mak is ten di, is te ni yor. O dö nem de bi ze sa -
hip çı ka ma yan, da va mı za avu kat ola rak gir mek ten kor kan, hat ta
red de den bil di ği miz ta nı dı ğı mız tip ler var dı. Ama zor gün ler kıs men
de ol sa ge çin ce, böy le le ri bi ze ha ber gön de ri yor, “biz de da va la rı nı -
za gi re lim, siz le ri sa vu na lım” di yor. Adam bi ze bir se lam gön der miş
ve ya bir-iki du ruş ma ya gel miş, baş lı yor iliş ki ler le oy na ma ya!.. Söz -
ge li mi se çim dö ne mi dir, mil let ve kil li ği ne aday olu yor, ya da baş ka
bir ada ya oy top la ma ya ça lı şı yor ve ya baş ka bir ne den den do la yı ba -
kı yo ruz ce za e vi nin ka pı sı na gel me ler baş lı yor.
- Zor gün le ri niz de se lam ver mek ten kor kan lar şim di siz den oy
is te me ye mi ge li yor?
- Evet, çünkü PKK’nin ko nu mu gi de rek güç le ni yor. Kit le ler
için de ar tık yer eden bir di re ni şi miz var. Onun ya rat tı ğı bü yük sev -

535
gi ve say gı var. Adam ba kı yor ki di re ni şi mi zin et ki le di ği yüz bin ler -
ce in san var. Et ki ala nı mız, dı şa rıy la bağ lan tı la rı mız bü yük, kü çüm -
sen me ye cek bir po tan si ye le sa hi biz. Di yar ba kır’da ve ya fa lan ca
yer de PKK’li ler; “şu ada ma oy ve rin” de di ğin de, bin ler le ifa de
edi le bi le cek oy top lar. Kit le iliş ki miz ve kit le le rin bi ze duy du ğu
sem pa ti bu den li güçlü ve köklü. Ni te kim biz hiç kim se ye, hiç bir
avu ka ta böy le si bir des tek ver me di ği miz hal de bu nun kul la nıl ma sı,
ba zı uya nık la rın bu yo la baş vur ma sı gi bi şey ler ol du. Et kin ol du ğu -
muz ve ya bi ze ba kı şın sı cak ol du ğu yer ler de, “tu tuk lu lar için ça lı -
şa ca ğız, af çı ka rıl ma sı için ça ba gös te re ce ğiz!” di yor lar. Ay rı ca bi -
zim ağ zı mız dan söy le ye rek, bi zi kul la na rak kit le ler den oy al ma, bi -
ze du yu lan gü ve ni kul lan ma gi bi du rum lar ol du. Ya ra tı lan bu de -
ğer le ri, kan, ter, acı pa ha sı na ka za nı lan bu iti ba rı, ki şi sel çı kar lar
uğ ru na kul lan ma ya ça lı şan lar ol du. As lın da bun lar ki şi lik siz li ğin,
de mok ra tik öl çü le re tu tar lı bir şe kil de sa hip ola ma ma nın ti pik yan -
sı ma la rı dır. Ken di ni bul muş ki şi lik le rin bu ka dar ağır be del ler so -
nu cu ya ra tı lan olum lu, de ğer li mi ra sın üze rin de oy na ma ma sı ge re -
kir. Bu de ğer ler kut sal dır. Çünkü en yü ce emek ler pa ha sı na el de
edil miş tir. Üze ri ne göl ge dü şü rül me me si, hiç kim se nin ke ni di ni o
mi ra sın üze rin de gör me me si ge re kir. Ama böy le le ri nin en kötü bi -
çi miy le öl çü ler le, de ğer ler le oy na ma sı na, bu yol la bir yer le re va rıl -
ma ça ba la rı na ta nık ol duk.
- Yar gı lan ma sü re cin de mü vek ki li ne iti raf öne ren avu kat la kar -
şı laş tı nız mı?
- Evet böy le le riy le de kar şı laş tık. Ki mi si sa vun du ğu ki şi nin az
ce za al ma sı ve ya tah li ye ol ma sı için si ya si sa vun ma ya pı yor sa,
yap ma ma sı nı öne ri yor. Ye ri ne ge ti ri len ta ri hi gö rev, so rum lu luk
gör mez den ge li ni yor. Dev le tin bi zi sus tur ma ça ba sıy la ay nı düz -
lem de bu lu şu lu yor. İti raf yap ma sı nı öne ren, ken din ce yol gös te ren,
ça ba la yan tip ler de ol du. Ni yet ne olur sa ol sun, böy le le ri dev le tin
bi tir me, ajan laş tır ma po li ti ka sıy la ça kış tı.
- Fa şizm, yüz bin ler ce in sa nı yar gı lı yor ken sö zünü et ti ğin ni te -
lik te ki avu kat lar da bir an lam da kö şe yi dön dü ler di ye bi lir mi yiz?
- O da işin bir baş ka bo yu tu. En ka ba de yi miy le bü yük bir soy gun

536
me ka niz ma sı da o alan da ku rul du. Avu ka ta pa ra ye tiş tir mek için
elin de ki nin, avu cun da ki ni, va rı nı yo ğu nu sa tan lar ol du. Yüz bin ler ce
in san içe ri düştü. Tür ki ye ve Kür dis tan’da tu tuk la nıp ce za ev le ri ne
ko nu lan in san sa yı sı res mi is ta tis tik ler de bi le sa nı rım bir kaç yüz bin -
den baş lar. İş te bir Di yar ba kır’da, o or tam da her şey can pa za rın da.
Ağır bir iş ken ce, ölüm olay la rı var. Tu tuk lu la rın ai le le ri el le rin de ne -
yi var, ne yi yok sa hep si ni ço cuk la rı nın kur tul ma sı için sa tı yor. Nor -
mal bir tu tuk lu luk ol sa ço ğu bu nu yap maz. Üç-beş yıl ay rı lı ğa kat la -
nır, yu va sı nı da ğıt ma ya kalk maz. Ama Di yar ba kır’dan ce set ler çı kı -
yor. Ço cu ğu nun öl me sin den, sa kat kal ma sın dan kor ku yor. Ço cuk la -
rı nı bir an ön ce o ce hen nem den kur tar mak için ya pa bi le cek le ri her
şe yi ya pan, ge ce si ni gün dü zü ne ka tan, ora dan ora ya, o ka pı dan o ka -
pı ya ko şup du ran, ma lı nı mül künü bu uğur da fe da eden ni ce ai le var.
Ço cu ğu nun Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde öl dü rü le ce ği ne, sa kat
ka la ca ğı na ve ya mad di ma ne vi bir yı ğın, yı kım la yüz yü ze bı ra kı la -
ca ğı na ina nı yor. Onun için, iş iş ten geç me den, ya da da ha son ra la rı
“ya pa bi le ce ğim ba zı şey ler var dı, yap say dım kur ta rır dım” di ye rek
vic dan aza bı çek mek ten se, mu az zam bir ça ba ya gi ri yor lar dı. Ai le ler
mah ke me yol la rın da, ka pı la rın da mil yar la rı döktü. Rüş vet ler alın dı,
ve ril di. Ay rı ca bir çok as ke ri yar gıç da kö şe yi döndü. Özel lik le bir
kı sım avu kat, hiç bir şey yap ma dı ğı, tu tuk lu ya hiç bir ya ra rı do kun -
ma dı ğı hal de, ai le ler den yüz bin ler ce li ra pa ra al dı. Bin ler ce da va
açıl dı ve bu işin tam an la mıy la ka ra bor sa sı ya pıl dı.
- Ta bii sö zü nüz tu tar lı avu kat la ra, de ğil…
- Evet, on la rı ayı rı yo ruz. Böy le le ri sa yı ola rak az. Di ğer le ri ise
mil yon la rı, mil yar la rı vur du. Yar gıç la rın, sav cı la rın vur gun la rı da
ay rı bir olay.
Yar gıç Meh met Us ta oğ lu ka ra rı açık lı yor:
“Si ya si sa vun ma ya izin yok”
- İs ter sen yar gı la ma bi çi mi açı sın dan, hu ku ki çar pık lık lar üze ri -
ne bir baş lık aça lım ve mah ke me sü re cin de tu tuk lu-yar gıç iliş ki si ni
bu yön le riy le bi raz da ha ir de le ye lim.

537
- Ce za e vin de vah şe ti ko yar ken, bir bü tün ola rak in san la rın top -
lu ma kar şı suç lu du ru mu na dü şü rül me si, o hal de top lum önü ne çı -
ka rıl ma ça ba sı nı ele alır ken, bu tab lo yu ta mam la yan mah ke me le ri
de ko yu yo ruz. Onun çiz me ye ça lış tı ğı mız tab lo nun içi ne dört
dört lük otur du ğu nu gö rü yo ruz. Çünkü, sü re cin bir aya ğı du ru -
mun da olan mah ke me, yar gı la ma bo yu tu her ba kım dan çe liş ki ler -
le, çar pık lık lar la do lu dur. İşin yal nız ca ce za e vi bo yu tu yok tur. İş -
le yiş bü tün sel dir. Tu tuk lu sa de ce top la ma kam pın da bir esir de ğil -
dir. Gü ya “adil bir yar gı la ma” için mah ke me ye çı ka rıl dı ğı mız
söy len mek te dir. Ama iş le yi şin özü ir de len di ğin de, sor mak ge re ki -
yor: Meh ke me ne dir? Ne işe ya rar? Mah ke me ler, dü ze nin meş ru -
i ye ti ni top lu ma yay ma nın ve o meş ru i ye ti bur ju va ya sa lar öl çü -
sün de ka bul et tir me nin, kar şıt si ya sal güç le ri vur ma nın, dü ze ni
ko ru ma nın et kin araç la rın dan dır. Bu or gan la mev cut sö mürü
dü ze ni ne, soy gu na, ta la na, vah şe te kar şı çı kan in san la rı, ör güt le ri
suç lu gös ter me, sus tur ma, kar şı çı kı şı so na er dir me amaç lı dır. Bu
düz lem de iti raf ve iha net ger çek açık la ma sı nı bu lur. He def le nen
amaç için mah ke me kür sü le ri iha net ve iti ra fı top lu ma ya ya bi lir.
He def dü ze nin meş ru i ye ti ni sağ la mak açı sın dan kar şı çı kan la rı di -
ze ge ti rip iti raf ve iha ne te sü rük le me ol du ğu za man, çiz me ye ça -
lış tı ğı mız tab lo içe ri sin de, o tab lo nun bir par ça sı ola rak mah ke -
me le rin ko nu mu da an la şı lır. Mah ke me ler işin içi ne gir di ğin de,
Di yar ba kır Ce za e vi’ne ki uy gu la ma la rın ve ya şa mı mı zın tüm gö -
ze nek le ri nin dol du rul ma ya ça lı şıl ma sı ça ba la rı nın bo yut la rı tüm
çıp lak lı ğıy la or ta ya çı kar. Mah ke me ler, sü rüp gi den yar gı la ma lar
tü müy le bu bü tün sel ama cın bir baş ka bo yu tu dur. Ve her şey tu -
tuk lu nun aley hi ne dö nüş tü rül müş tür. Di yar ba kır As ke ri Mah ke -
me le ri’nde ki yar gı la ma lar da hu ku ki de ğer ler açı sın dan utanç ve ri -
ci bir man za ra ser gi le ni yor ve sı nıf sal-ulu sal sa va şım da ege men
sı nı fın, ege men lik ara cı nın bir par ça sı olan mah ke me ler, mu a lif
gücü yar gı la ma, suç lu ilan et me, top lum dan tec rit et me, çü rüt me
iş le vi ni gö rü yor. Ama bu nun da bir öl çüsü, ku ra lı ol ma lı dır. Yar -
gı la ma bi çim le ri nin bin yıl la rı bu lan ta ri hi ne, bu ko nu da in san lı -
ğın ka zan dı ğı bir çok de ğer, ge liş tir di ği, geç mi şe gö re da ha ge liş -

538
kin ce za usul sis te mi var dır. Eğer yar gı la ma ya pı la cak sa bu usul -
le re, ku ral la ra uyul ma lı dır. Bir yar gı la ma sis te min de ta raf lar kim -
ler dir? İd dia eden, sa vu nan, ka rar ve ren ler dir. TC’nin de yar gı lar -
ken ka bul et ti ği bu sis tem dir.
- Ama an lat tı ğı nız çar pık lık lar la sa vun ma ko lu za ten felç ol muş
du rum da…
- O kol felç! İş le mi yor, ça lış mı yor, ça lış tır mı yor lar. So mu ta ba -
kı yo ruz; bir tu tuk lu-yar gıç iliş ki si na sıl iş li yor? Tu tuk lu yu bu ra da
–di ğer si ya si ön yar gı la rı bir ke na ra bı ra kır sak, mah ke me le rin bi zi
ba şın dan be ri suç lu gör me si, va tan ha i ni ola rak de ğer len dir me si
gi bi çar pık lık lar bir ya na– in san ola rak gör mü yor. Bu yak la şım la rı
pra ti ğe her an yan sı yor. Nor mal tu tuk lu-yar gıç iliş ki si ni aşan bir
tu tum söz ko nu su; si ya si ön yar gı ege men. Se ni pe şi nen suç lu gö rü -
yor. Ka le mi ni kı ra ca ğı nı, ce za yı ve re ce ği ni yar gı la ma nın da ha ba -
şın da be lir li yor. Usu len ve ya bi çim sel de ol sa, söz de de kal sa sa na
bir sa vun ma hak kı ver me si ge re kir. Hiç bir şey yap ma sa, en azın -
dan se ni tu tuk lu ola rak gör me si ve pro se dürü öy le iş let me si ge re -
kir. Fa kat bu bi çim sel yön de ileş mi yor. Çar pık lı ğın ilk ve en çok
gö ze ba ta nı mah ke me sa lo nun da he ye tin de ğil de, ce za e vin den ge -
len gar di yan la rın söz sa hi bi ol ma sı ve he ye tin bu nu ka bul et me si -
dir. Yar gı la ma sü re cin de bu ko nu da çok çar pı cı, il ginç du rum lar
ya şan dı. Mah ke me man za ra la rı na bak tı ğı mız da utanç ve ri ci, acı
ol du ğu ka dar gü lünç-ko mik olay lar la kar şı la şı yo ruz. Ör ne ğin, tu -
tuk lu ge li yor, sa nık san dal ye sin de mik tro fo nun önün de to puk se la -
mı ça kı yor, kün ye si ni oku yor, son ra da “em re der sin ko mu ta nım”
di ye ba ğı rı yor ve yar gıç lar bun dan ra hat sız ol mu yor. Öte si, eğer
tu tuk lu is te ne ne uy ma mış sa, onun esas du ruş ta ol ma sı nı, as ke ri
kün ye ver me si ni bek li yor. Yar gıç du ruş ma da tut ku lar dan bi riy le
ko nuş mak is ter se o tu tuk lu nun aya ğa kal kıp “em re der sin ko mu ta -
nım” de me si de da ya tı lan bir ku ral dır. Di ye lim tu tuk lu sa nık kür -
sü sün de da ha sö zün ba şın day ken, yar gıç “ye ri ne geç, otur!” der se,
sö zünü ya rı da ke sip he men git mek zo run da dır. Ora da bir tar tış ma -
ya gir mek, ku ral ola rak ya sak tır. “Şu nok ta yı iyi açık la ya ma dım.
Şu nok ta da ka yıt la ra yan lış ge çen şey ler var, dü zelt mem ge re kir”

539
di ye mi yor. Di yen le ri bin bir be la bek li yor. Gi dip ora da kı sa kün ye
yap ma sın, to puk se la mı çak ma sın di ye, söy le ye cek şe yi ol du ğu
hal de söy le me yen, ge len ta nık la rın alay hin de ver di ği ifa de le re kar -
şı bi le kal kıp ken di si ni sa vun ma yan epey ar ka daş var dı.
- O za man da, do ğal ola rak böy le si bir yar gı la ma; “ken di söy le -
yip ken di işi ten” bir ko mik li ğe dö nü şür.
- Ta bii, öy le olur, or ta da bir se nar yo var. Tam kor san ca bir yar -
gı la ma! Amaç, bi zi dü şün sel, si ya sal ola rak mah kum ve im ha et -
me olun ca, ge nel po li ti ka la rı nı hız lan dı ra cak ça ba lar da ha bir
öne çı kı yor du. İdam ve di ğer ağır ca za la rı ver mek için ne kor -
san lık lar ya pıl ma dı ki!
- Pe ki bu ko nu da ve re bi le ce ği niz so mut ör nek var mı?
- Ör nek çok. An lat tık la rı mız; “bir yer de, de niz var” de mek gi bi -
dir. “De niz var!” di yo ruz, ama in san lar ar tık ne söy le di ği mi zi an la -
ma lı dır lar.
- Siz o de ni zin için den yi ne de bir kaç ta ne si ni an la tın…
- De niz de ne gel-git ler, dal ga lan ma lar, vb. olur ve ora da na sıl
bir ya şam var dır? İn san la rın ar tık o dün ya da olan-bi te ni tah min et -
me si, an la ma sı ge re kir. Tu tuk lu nun yar gı ca “em ret ko mu ta nım”
de me si, bı ra kın hu ku ki yö nünü, nor mal de in sa nı ra hat sız et me si
ge re kir.
- Bel ki de ho şu na gi di yor dur! Fa şiz min de mir yum ruk lu yar gı cı
ol mak ko lay mı!
- Ta bii ki ho şu na gi di yor, ni ye git me sin ki! Ken din ce dev le te ve
or du ya kar şı gel miş “va tan ha in le ri”ni hi za ya ge tir me ye ça lı şı yor.
Kar şı sın da esas du ru şa ge çi ril miş bir tu tuk lu gö rün ce, “biz iş te
böy le yiz, ada mı eze riz, hi za ya ge ti ri riz. Siz gü ya bi zi bu ra dan ko -
va cak tı nız, bay ra ğı nız bu ra da dal ga la na cak tı, dev let ku ra cak tı nız,
ham ha yal le ri ni zin na sıl hüs ra na uğ ra dı ğı nı gö rün, an la yın” di ye
dü şü nü yor. İş te yar gı la ma yı böy le ele alan bir man tık var kar şı -
mız da. O yar gı la ma sü re cin de, mah ke me de bu ge nel man tı ğın do -
ğur du ğu uy gu la ma bi çi mi ne ba zı ta vır la rıy la ters dü şen bir-iki yar -
gıç çık tı. Dev le tin tu tu mu, böy le le ri ni anın da sis te min dı şı na at -
mak ol du. Sis tem öy le si ne ta ham mül süzdü ki, en kü çük bir ay kı rı -

540
lı ğı he men ku su yor du. Yar gıç tu tuk lu ya, “sen er de ğil sin, be nim
kar şım da or ta lı ğı in le tir ce si ne kün ye ver me ne, to puk se la mı çak -
ma na ge rek yok, se nin ko mu ta nın de ği lim!” de mi yor.
- As lın da; “mah ke me so nuç la nın ca ya ka dar sen kar şım da suç -
suz bir in san sın” di ye dü şün me si ge re kir. Ama ne re de!
- Mah ke me he ye tin de ege men an la yış, dört dört lük 12 Ey lül
fel se fe si dir. Ya ni or du yu, fa şist ge ne ral le ri, ırk çı po li ti ka la rı hak lı
gör me, ay nı ka fa da ol ma; “12 Ey lül’den ön ce kan göv de yi gö tü rü -
yor du, ül ke ba tı yor du, kar deş kav ga sı var dı. Mem le ket uçu ru mun
eşi ğin dey di, iç te ve dış ta iti ba rı mız kal ma mış tı, ama or du yö ne ti -
me el koy du, or ta lık süt li man ol du. Hu zur, kar deş lik ve ba rış sağ -
lan dı!” Ya lan ve de ma go ji le ri nin mah ke me ler de ki bo ra za nıy dı lar.
Du ruş ma lar da ki ko nuş ma ve yak la şım la rın da bu nu giz le me ge re -
ği duy mu yor lar dı. “Kah ra man” or du nun bu kur ta rı cı lı ğı na sü rek li
övgü diz me le ri, onur duy duk la rı nı açı ğa vur ma la rı, onu yü celt me -
le ri söz ko nu suy du. Ör ne ğin ba zı la rı yıl lar ca sus muş, son ra ge lip
da va cı olu yor ve dı şar da dev le tin baş lat tı ğı bu ge nel sal dı rı ha va -
sın dan güç ala rak, uşak lık duy gu suy la ya ran mak için mah ke me de
“efen dim es ki den çok kor ku yor duk, an cak 12 Ey lül’den son ra ge -
lip du ru mu açık la ya bil dik” di yor. Biz den da va cı olan in san, kar şı -
sın da ki as ke ri yar gıç la rın 12 Ey lül’ün ol du ğu nun far kın da. Bu
yüz den: “Siz gel di niz de da va mı zın pe şi ne dü şe bil dik” di yor lar.
“Siz” sözcüğü çok önem li dir. Dı şar da fa şiz min yurt se ver le ri, dev -
rim ci le ri av la dı ğı nı, zul münü yağ dır dı ğı nı, bu nun mah ke me ler de
de de vam ede ce ği ni bi le rek ge li yor ve “siz” di ye rek mah ke me le -
rin fa şizm le, 12 Ey lül’le bü tün leş ti ği ni di le ge ti ri yor. Ay rı ca bi -
zim le ça tış ma için de olan çev re le rin, MİT, po lis ve su bay lar ca
yön len di ri le rek ye ni den da va aç tı rıl ma sı ve ya sü ren da va lar da na -
sıl ifa de ve re cek le ri öğ re ti li yor du. 12 Ey lül kut sa nı yor du. Dö ne -
min mah ke me tu ta nak la rı 12 Ey lül’ü kut sa ma ede bi ya tı açı sın dan
ol duk ça zen gin dir. Du ruş ma yı iz le yen en sı ra dan in san bi le, mah -
ke me le rin açık tan 12 Ey lül’ün söz cü lü ğünü yap tı ğı nı gö re bi lir di.
Şim di ler de, Tür ki ye ve Kür dis tan’da ay dın la rın di lin de pe le senk
olan “12 Ey lül ada le ti” ni te le me si nin içi iyi dol du rul ma lı dır. Kav -

541
ram, ni te le me bu ke sim le rin ele al dı ğı gi bi sı ra dan çar pık lık la rı
de ğil, dö ne min tüm an la mı nı kap sa ma lı dır. Kar şı mız da olan fa şiz -
min “12 Ey lül ada le ti”dir. Bu ada let ise is ter ce za e vin de, is ter
mah ke me kür sü le rin de ve ya baş ka bir alan da ol sun, kat li am, kan
ve göz ya şı de mek tir.
- Çe şit li ör nek ler ve re rek, bu sü re ci bi raz da ha net ha le ge ti re -
bi li riz…
- Evet… İn san lık ve halk la rı mız açı sın dan ağır bir ih lal, ona rı mı
ola nak sız bir suç var. Bı ra ka lım ulus la ra ra sı hu kuk öl çü le rin de ve
bur ju va-de mok ra tik di ye ni te le ye bi le ce ği miz ya sa lar da ki bir yar gı -
la ma yı ve yi ne bı ra ka lım mev cut Türk ce za ya sa la rı na gö re iş le yen
bir yar gı yı, mev cut as ke ri mah ke me usu lü ne gö re bir yar gı la ma bi -
le ya pıl ma dı. Oy sa bir as ke ri mah ke me de de, tu tuk lu nun sa vun ma
hak kı var dır. Avu ka tıy la gö rü şe bil me si, ta nık lar la usu lü ne uy gun
yüz leş ti ril me si, suç la ma la rın so ruş tu rul ma sı vb. usul ler, for ma li te -
ler olur. Ama bir de bi zim du ru mu mu za ba kı yo ruz; her şey ha zır la -
nan o yok et me pla nı çer çe ve sin de iş li yor. Olay lar, iti raf lar, di ğer
şey ler ko nul du ğun da so run bi raz da ha an la şı lır ola cak. Ör ne ğin ta -
nık ge li yor, olay dan yar gı la nan “sa nık”la yüz leş tir me ya pı lı yor.
Ola ya ka tı lıp ka tıl ma dı ğı nın be lir le me si için bu iş lem ge re ki yor.
Da va mı zın baş la dı ğı ilk gün ler de yar gıç ola yın ta nı ğıy la “sa nı ğı -
nı” ve ya “sa nık la rı nı” yüz yü ze ge ti ri yor. Yar gıç yal nız ca ola yın
sa nı ğı ve ya sa nık la rı nı kür sü ye ça ğı rı yor. İs mi oku nup çağ rı lan tu -
tuk lu ya, ta nık; “bu dur” der se ve ya bir den faz la “sa nık”tan işa ret
edip “bu dur” der se, teş his et miş sa yı lı yor. Böy le ce tu tuk lu nun
aley hi ne en güçlü de lil el de edil miş olu yor. Zi ra yar gı la ma sü re -
cin de en güçlü mad di de lil, ta nık ifa de si dir. O or ta ma rağ men iti -
raz ve kar şı çı kış la rı mız ol du. “Böy le teş his ol maz. Açık tan bi zi ta -
nı ğa gös te ri yor su nuz. Ola yın suç lu su ola rak gös te rip ‘suç la yın’
di yor su nuz, usul süz lük ya pı yor su nuz” de dik. He ye tin bu tu tu mu,
yar gı la ma dan ön ce ka ra rı nı ver di ği nin ve se ni suç lu gör dü ğü nün
açı ğa vu ru mu dur. İti raz la rı mız üze ri ne per va sız lık la rı nı kıs men sı -
nır la mak zo run da kal dı lar. Son ra ki gün ler de, yüz leş tir me ler de ola -
yın sa nık la rı nı üç-beş tu tuk lu ara sı na ka ta rak, öy le teş his et tir me ye

542
baş la dı lar. Ama çı kan her fır sat ta bu nu yi ne ih lal et ti ler. Ali Tüy -
süz’ün Si ve rek’te öl dü rül me si ola yı gö rü şü lü yor du. Ta nık la rın ilk
ifa de ve ta nım la ma la rı na gö re, A. Tüy süz’e es mer, uzun boy lu bi -
ri si ateş et miş. Ta nık lar bu olay dan Yıl maz Uzun’un yar gı lan dı ğı nı
bi li yor lar, eş ga li ni po lis ler den ve ya de ği şik yer ler den al mış lar.
Ola yın ta nık la rı mah ke me ye gel miş, teş his yap tı rı la cak. Yar gıç E.
Ka ya, “Yıl maz Uzun gel” de di ve ta nı ğa “vu ran bu muy du?” di ye
sor du. Ta nık Yıl maz Uzun’u ta nı mı yor, ama is mi ni bi li yor. Onun
aley hi ne ifa de ver me ko nu sun da yön len di ril di ğin den, he men; “bu -
dur” de di. Ama ay nı ta nı ğın, ilk ifa de sin de “A. Tüy süz’ü vu ran, es -
mer ve uzun boy luy du.” Yıl maz Uzun ise açık ten liy di. Ta nı ğın ifa -
de le rin de ki eş kal ler bir bi ri ne uy mu yor, ama ara ka daş teş hiş edil -
miş ol du ve bu olay dan da idam al dı. Yi ne İr fan Gü ler’in teş hi sin -
de de ben ze ri şey ler ol du. Ola yın mağ dur ta nı ğı du ru mun da ki ka -
dın, suç la nan ki şi nin İ. Gü ler ol du ğu nu bi li yor, ama ta nı mı yor. Du -
ruş ma ya gel di ğin de yar gıç sor du: “Ateş edip öl dü ren kim di,” ka -
dın, “İr fan Gü ler’in vur du ğu nu duy duk” ya nı tı nı ver di. Yar gıç, İr -
fan’ı ça ğı rıp gös ter di, “bu muy du?” de di. Ka dın, İr fan’ı hiç gör me -
miş, ama bak tı ki al dı ğı ta ri fe uyu yor, “evet bu dur” de di.
- İyi ki; “bu nun gi bi pi sin bi riy di!” de me miş. Da ha ön ce baş ka
bir ka dı nın İr fan’a hiç de ta nı ma dı ğı hal de böy le de di ği ni söy le -
miş tin! Ne il ginç iş ler!
- Bu ka dı nın tu tu mu da di ğer le rin den fark lı de ğil. Yar gı cın kar -
şı sın da “İr fan Gü ler vur du” de mi yor, “vur du ğu nu duy duk” di yor.
Son ra da İr fan gös te ri lin ce teş his edip “evet bu dur” di yor. Bir di -
ğer çar pı cı olay da; Ka ra su’nun idam al ma sı na ne den olan, Ay dın -
lık çı lar dan bi ri si nin ya ra la ma sıy la il gi li teş his tir. Ka ra su, Di yar ba -
kır’da ya ka lan mış, kim li ği açı ğa çık ma mış tı. Ay dın lık çı lar ga ze te -
de çı kan res mi ni gö rün ce, po li se gi dip onun Mus ta fa Ka ra su ol du -
ğu nu söy le yip de şif re et miş ti. 12 Ey lül son ra sı ise, sav cı lı ğa ge lip
aley hin de ifa de ve ri yor lar. Ara dan za man geç ti ği için, unut muş
ola bi le cek le ri ni dü şü ne rek sav cı, Ka ra su’yu on la ra ta rif edi yor. Ar -
dın dan Ka ra su’yu dört-beş ki şi ara sı na ko yup ay dın lık çı ya teş his
et tir me ye ça lı şı yor. Adam Ka ra su’yu teş his ede mi yor, baş ka sı nı

543
gös te ri yor. Bu nun üze ri ne sav cı, Ka ra su ve di ğer le ri ni dı şa rı çı ka -
rı yor ve ay dın lık çı ya; “ilk baş ta ça ğı ra ca ğı mı teş his ede cek sin,
yan lış yap ma!” di yor. Ve ön ce Ka ra su’yu içe ri ça ğı rı yor, adam
Kar su’yu gös te re rek “buy du” di yor ve tu ta na ğa öy le ge çi yor. Ka -
ra su, “is te di ği niz bi çim de, is te di ği niz ki şi yi teş hiş et ti ri yor su nuz”
di ye rek tep ki gös te ri yor. Böy le bir se nar yo, komp lo so nu cu ha zır -
la nan teş his tu ta na ğı mah ke me de güçlü bir de lil ola rak kul la nıl dı.
Ka ra su’ya idam ve ril di ve dos ya sı yar gı tay da bek li yor. Hil van-Si -
ve rek da va sın da da ta nık ol du ğu muz böy le olay lar var. Ta nık gel -
miş, mah ke me de “C. De li baş’ın se si ni duy dum” di yor. Olay da
“sa nık”ı gör me miş, ama yar gıç Ce la let tin’i ça ğı rıp ta nı ğın önün de
ko nuş tur du. Son ra ta nı ğa dö nüp “o ses bu muy du?” de di. O da
“buy du, se si bu na ben zi yor du” de di.
- Yön tem ola rak Ce la let tin ar ka da şın is mi ve ril me den bir kaç ki -
şi nin se si ni ta nı ğa din let ti ril me si ge re ki yor du.
- Ce la let tin “bi zi bi linç li ola rak teş his et ti ri yor su nuz, böy le
teş his ya pıl maz, usul süz lük ya pı yor su nuz” di ye rek kar şı çık tı. Bu
kar şı çı kı şıy la mah ke me ye ha ka ret et ti ği ge rek çe siy le ce za lan dı -
rıl dı, he yet bir ay hüc re ce za sı ver di. Hil van-Si ve rek gru bun da,
Di yar ba kır’da ha la sı nın kı zı nı sev miş bir ta raf ta rı mız var dı. Ai le -
le ri ev len me le ri ne kar şı çı kın ca, kız ken di si ne kaç mış ve bir lik te
ya şa ma ya baş la mış lar. Kı zın ai le si da va cı olun ca, kız ka çır mak
su çun dan da va açı lı yor. Bu ta raf ta rı mız ör güt sel fa a li yet ne de -
niy le bi zim da va ya ek len di. Sav cı id di a na me de PKK’yi suç lar -
ken, “suç” lis te si ne bir ır za geç me ola yı nı ek le me fır sa tı nı ya ka -
la mış ol du! Du ruş ma nın bi rin de kal kıp söz is te dim; bu nun sav cı -
lık ça bi linç li ola rak ya pıl dı ğı nı, bu kız ka çır ma ola yı nın PKK’yle
bir iliş ki si nin ol ma dı ğı nı, si ya si ola rak PKK’yi kü çük dü şür me -
nin ka sıt lı ça ba la rın dan bi ri ol du ğu nu söy le dik ten son ra, “bi zi
bu gü ne ka dar çok şey le se çu la yıp yar gı la dı nız. Ama kim se bi zi
böy le bir olay dan suç la ya ma dı” de dim. Ay rı ca sav cı lı ğın ka sıt lı
bir ça bay la PKK da va sı na sok tu ğu bu olay doğ ru ol sa bi le, ken di
ya sa la rı na gö re sı kı yö ne ti min ila nı nı ge rek ti ren suç lar için de gö -
rü le me ye ce ği ni, si vil mah ke me de ele alın ma sı ge rek ti ği ni vur gu -

544
la dım. Ta bii, sa de ce açık la mış ol duk, dik ka te ala cak la rı yok tu,
bil dik le ri ni oku ma ya de vam et ti ler. Ve sav cı kar şı söz alıp, san ki
biz, PKK dı şın day mı şız gi bi ken di mi sa vun ma sı nır la rı nı aş tı ğı -
mı söy le di. Yi ne ay nı grup ta Kır var aşi re tin den ba zı in san lar bi -
zim le yar gı la nı yor du. Kır var la rın es ki den be ri Bu cak aşi re tiy le
sü rüp gi den kan da va la rı var. “Bu cak lı la rı öl dür dü” ge rek çe siy le
Kır var lar bi zim le bir lik te 125. mad de den yar gı lan dı. Ya ni ma ne -
vi kast dev let kur ma kas tı ol ma dı ğı hal de, salt bu öl dür me ola yı -
na ka tıl dı ğı için 125’ten yar gı lan dı lar.
- Dev let, Kır var la rın, Bu cak lar dan al dı ğı ca nı ken din den alın -
mış mı sa yı yor?
- Öy le! Oy sa bu iki aşi ret ara sın da geç miş ten ge len kan da va sı
var. Kal kıp du ruş ma da bu çar pık du ru mu da açık la ma ya ça lış tım.
“Eğer Bu cak’ın çe te le ri, eş kı ya la rı dev le tin res mi mi lis güç le riy se,
sav cı ve dev let bun la rı açık la sın. Kır var lar da bu nu bil sin ve bun -
dan son ra ona gö re dav ran sın, ona gö re sür dür sün ler! Had le ri ni
bil sin ler!” de dim. Pra tik te Bu cak la ra bi çi len rol bu ol ma sı na rağ -
men, sav cı kö pürdü. Bu açık la mam üze ri ne ken di mi zi sa vun ma sı -
nı rı nı aş tı ğı mı zı, işi pro pa gan da ya dök tü ğü müzü, bu yüz den de si -
ya si sa vun ma la rın mah ke me ce ya sak lan ma sı nı is te di. Amaç, bi zi
mah ke me ler de tüm den sus tur mak tı. Du ruş ma ya beş da ki ka ara ve -
ril di. Ye ni den baş la dı ğın da yar gıç Meh met Us ta oğ lu, sav cı nın is te -
mi doğ rul tu sun da he ye tin si ya si ko nuş ma la rın ya sak lan ma sı ka ra rı
al dı ğı nı bil dir di.
- Du ruş ma ya bak sen! Mah ke me nin ken di si si ya si! Ama tu tuk lu -
la ra ge lin ce ora da du ru yor.
- Öy le! Mah ke me nin ni te li ği ne bak tı ğı mız da, ken di var lık ne de -
niy le çe li şen, ken di ken di ni in kar eden bir ka rar dı bu. Yar gı la ma
ge rek çe si, olay lar, suç la ma lar tüm den si ya si ol du ğu hal de böy le
bir ka rar al dı lar.
- İd di a na me de si ya si ola rak ha zır lan mış tır.
- Öy le ta bii… Ba şın dan so nu na ka dar si ya si suç la ma lar var.
PKK’nin ay rı bir Kürt dev le ti kur mak is te di ği, mark sist-le ni nist
te me le da ya lı ol du ğu vb. sı ra lan mış, id di a na me de ele alı nan bi -

545
çi miy le ya nıt ver sen, bu da si ya si ol mak zo run da. “Dev le tin bir -
li ği ne”, ma ne vi kas tı mız ol du ğu için 125. mad de den yar gı la nı -
yo ruz, si ya si bir da va da si ya si sa vun ma yap ma nın ya sak lan ma sı
doğ rul tu sun da alı nan bir ka rar; yar gı la ma nın ni te li ği ni en açık
bi çi miy le göz ler önü ne se rer. Si ya si ko nuş ma yap ma yı ya sak lı -
yor, ama “tu tuk lu la rın mağ dur edil me me si ne, sa vun ma nın ze de -
len me me si ne dik kat edi le cek” di ye bir şey ler de ge ve le di. Bu na -
sıl ola cak? Ço cuk la rı bi le kan dı ra ma ya cak gü lünç bir açık la ma.
Di ye lim si ya si sa vun ma yap ma ya ca ğız; iyi, ama o za man sı nır
ne ola cak? Tu tuk lu ko nuş tu ğu za man ne re si bi rey sel, ne re si si -
ya si, ör güt sel sa vun ma ola cak? Ayır mak ola nak lı ol ma dı ğı na gö -
re, ka rar sa vun ma hak kı nın tüm den gas bı na yö ne lik ti. Bir kıs mı -
mız PKK üye si ol du ğu mu zu söy lü yo ruz. Ya pı lan ey lem le ri eğer
PKK yap mış sa, ge rek çe si ni, man tı ğı nı açık lı yo ruz. Söz le ri mi zin
ne ka da rı nın si ya si, ne ka da rı nın si ya set dı şı ol du ğu nu na sıl ayı -
ra cak lar?
- Mah ke me pro se dü rü ne gö re sa nı ğın yap tı ğı şey bel liy se, bu nu
ce za mad de le riy le kar şı lar, kar şı lı ğı idam sa idam ve rir, ama tu tuk -
lu nun ne yi na sıl söy le ye ce ği ne, ken di si ni na sıl sa vu na ca ğı na ka rı -
şa maz ki!
- Ol ma sı ge re ken odur. Ama as ke ri mah ke me; fa şist sis te min
yar gı la yan gü cü dür. Hiç bir ku ra lı, öl çüyü ta nı mı yor. Ta ri he geç miş
meş hur du ruş ma lar, sa vun ma lar var. Ör ne ğin Na zi le rin Di mit rov’u
yar gı la ma sı, Di mit rov’un yap tı ğı sa vun ma var. Di mit rov sa vun ma
ya pa bil miş, sus tu rul ma mış, sa vun ma ha kı elin den alın ma mış. Ama
TC, Na zi le ri bu alan da ge ri de bı ra kıp, bi zi tüm den sus tur mak için
ol ma dık vah şet ve oyu na baş vur du, vu ru yor. PKK’nin yap tı ğı ey -
lem le ri üst le ni yo ruz, ey lem le ne yi amaç la dı ğı mı zı, ni çin yap tı ğı -
mı zı an la tı yo ruz. Ey le min si ya si man tı ğı nı da ko yu yo ruz. Bu ya -
sak la nı yor. Ona gö re “yap tım yap ma dım” de mek ye ti yor. Top lum
için de se ni mah kum et mek için si ya si içe ri ğin den so yut lan mış bu
ya van söz le ri kul lan mak is ti yor. Oy sa bu meş ru sa va şım, bu açık
iş gal ko şul la rın da yap tı ğı mız ey lem ler ulu sal kur tu lu şa hiz met edi -
yor. İş te ka rar tıl mak is te nen odur. Bu ka rar lar bi zi sus tu ra ma dı, tu -

546
tu mu mu zu sür dür dük. Suç la ma la rın bi çi mi ne, olay la rın ko nu lu şu -
na iliş kin; PKK bu ko nu da şöy le dü şü nü yor: “Şu hak sız suç la ma
var. Bi zim ba kış açı mız bu de ğil. Biz ola ya şöy le yak la şı yo ruz. Siz
ger çe ği çar pı tı yor su nuz” vb. di yo ruz. On lar da, “mah ke me sa lo -
nun da siz le re ay rı ca suç iş let tir me yiz, Kür dis tan’ı, Kürtlüğü,
PKK’yi, sa vun mak suç tur” di yor lar. Mah ke me de “suç” iş le til me -
ye cek, ama PKK’li ler ola rak id di a na me ye bi le ya nıt ve re me ye ce -
ğiz ve key fi yar gı la ma lar so nu cu çı ka cak ka rar lar la mah kum edi le -
ce ğiz. Sa vun ma hak kı elin den alın mış, ken di si ni sa vu na ma yan bir
suç lu ola rak, sa nık kür sü sün de ba şı mı zı öne eğip otu ra ca ğız! Yap -
mak is te dik le ri bu. Tam an la mıy la dört dört lük bir kor san gös te ri
ser gi le ni yor. Biz ler o gös te ri de fi gü ran du ru mu na ge ti ril mek is te -
ni yo ruz. Mah ke me ye uya rı lar da bu lun duk. “Eğer bu tu tu mu nuz
de vam eder se, biz bu yar gı la ma yı ka bul et me ye ce ğiz!” Ama on lar
sa vun ma yı gas pet me tu tu mu nu sür dür dü ler. En so nun da, “siz bu -
ra da kor san bir yar gı la ma ya pı yor su nuz, bir oyun sah ne li yor su -
nuz. Bu oyu nu nu zun fi gü ra nı ol ma ya ca ğız ve sa vun ma yap ma ya -
ca ğız, ifa de ver me ye ce ğiz” de dik. Uzun sü re Hil van-Si ve rek Gru -
bu ola rak ta nık la rın din len me si aşa ma sın da ifa de ver me dik. Mah -
ke me nin son aşa ma sın da ya zı lı sa vun ma ver dik. Ta nık aley hi miz -
de ko nu şu yor, biz “ifa de ver mi yo ruz! Ta vır la rı nı zı pro tes to edi yo -
ruz” di yo ruz. Böy le ce sa vun ma hak kı nın gas bı, kul la nıl ma ma sı fi -
i li ya ta geç ti.
12 ya şın da ki ço cuk kar şı sın da
bir ya lan cı ta nık: As ke ri yar gıç!
- Aca ba ta nık lar üze rin de bas kı lan ma ya rat mak için, mah ke me
he ye ti nin tu tuk lu aley hin de ifa de ver me ye zor la ma sı gi bi olay lar
ol du mu?
- Yar gı la ma bo yun ca he yet ler le bu yüz den hep kan lı-bı çak lıy -
dık. Ur fa gru bun da ya şa nan bir ara ba gas pet me ola yı var dı. Ara -
ba nın şo förü du ruş ma ya ge ti ril di. Bir grup ar ka daş kar şı sı na çı ka -
rı lıp, “ara ba nı gas pe den ler bun lar dan han gi siy di?” di ye so rul du.

547
Adam gös te ri len le re göz ucuy la bak tı ve “bun lar de ğil di!” de di.
Bu ya nıt E. Ka ya’yı çi le den çı kar dı, kö pürdü. Şö fö re ba ğır ma ya,
sa lo nu in let me ye baş la dı. Şö för afal la dı. Sa nır sın ca nı, ma lı gi den
E. Ka ya’ydı. Bü yük bir hid det le, ada mın üze ri ne yü rü ye cek miş
gi bi bir ha vay la, “se nin fe le ğin şaş mış, ödün kop muş. Ödünü ko -
par mış lar! Gi dip şun la ra bir da ha ya kın dan bak!” de di ve ar ka -
daş la rın ya kı nı na gön der di. Adam bak tı, yi ne “bun lar de ğil” de di.
O azar la ma ve teh dit le re rağ men ifa de sin de di ret ti. Bir baş ka olay
da, Si ve rek’te bi rin den pa ra gas pe dil me siy le il giy di. Gasp la suç -
la nan ar ka daş lar; böy le bir ola yın ol ma dı ğı nı, se nar yo ol du ğu nu
söy le di ler. Pa ra sı nın gas pe dil di ği ni id dia eden Ne bi Ci rit, ta nık
ola rak ha la sı ve ço cuk la rı nı gös ter miş ti. (N. Ci rit, da va la rı mı za
mü da hil ola rak ka tı lan tek in san dır. Bu bu cak lı la rın sa dık uşa ğı,
po li sin ku lan dı ğı bir tip. Ad li ye de mü ba şir lik ya pı yor du.) Ta nık lar
du ruş ma ya ge ti ril di. Ne bi’nin ha la sı ola yı ya lan la dı, böy le bir
gasp ola yı nın ol ma dı ğı nı söy le di. Öğ ret men olan kı zın da böy le
bir ola yın ol ma dı ğı nı be lirt ti. Son ra da or ta o kul iki de oku yan oğ -
lu nu ça ğır dı lar. E. Ka ya ço cu ğa ola yı sor du, o da böy le bir ola yı
bil me di ği ni, duy ma dı ğı nı söy le di. Bu nok ta da. E. Ka ya yi ne hü -
ne ri ni gös ter di! Ço cu ğa is te di ği gi bi bir ifa de ver dirt me yi sağ la -
mak için an ne si ni ona kar şı kul lan dı.
- Na sıl kul lan dı?
- Sı kış tır dı, yi ne ay nı ya nı tı ver di. So nun da E. Ka ya, “bak, an -
nen Ne bi’nin evi ne git ti ği ni zi, Ne bi’den pa ra yı alıp ör güt te ki
adam la ra ver di ği ni zi an lat tı. Şim di an nen ya lan mı söy lü yor?” de -
di. Ço cuk don du kal dı. Bo ca la dı, so nun da, “yok, öy le bir şey ol ma -
dı, ben bil mi yo rum” de di. E. Ka ya tek rar üs te le di, “git miş sin, git -
miş sin” de di.
- Yar gı cın ken di si ço cuk kar şı sın da ya lan cı ta nık lık ya pı yor, öy -
le mi?
- Evet… Yö re si nin şi ve siy le ko nu şu yor; “git mi şin, anan la git -
mi şin, anan söy le di” di yor du. Açık tan, he pi mi zin göz le ri önün de
bu şe kil de 11-12 ya şın da ki bir ço cu ğu bi le, biz le ri suç la mak için
kul lan mak is te dik le ri ne ta nık ol duk. İl ginç olan bir yönü de, Ne -

548
bi’nin ta nık ifa de le ri kar şı sın da ki gözü dön müşlüğü ve tep ki siy di.
Ta nık ola rak ge tirt ti ği ha la sı ve ço cuk la rı is te di ği gi bi ifa de ver -
me yin ce on la rı da suç la dı. PKK ile iliş ki le ri ol du ğu nu ve yar dım
et tik le ri ni söy le di. Bir di ğer çar pı cı olay da, yi ne an yı gru bun du -
ruş ma sın da geç ti. Öl dü rü len ada mın ka rı sı da va cı ola rak mah ke -
me ye ge ti ril di. Ka dın ola yın na sıl ol du ğu nu, ne ler gör dü ğünü an -
lat tı. E. Ka ya’nın, “pe ki ko ca nı vu ran lar dan da va cı mı sın?” di ye
sor ma sı üze ri ne ka dın, “ko ca mı vu ran lar dan da va cı de ği lim, po -
lis ler le, as ker ler le çok ge zi yor du, muh bir lik ya pı yor du. Gez me de -
dim, yap ma de dim, din le te me dim, so nun da ge lip öl dür dü ler. Ki -
min öl dür dü ğünü bil mi yo rum, da va cı da de ği lim” de di.
- Mah ke me he ye ti şaş kın lık tan kü çük di li ni yut muş tur.
- Yar gıç la rın o ka dar zo ru na git ti ki, şa şır ma dan kin le ka dı na
bak tı lar. E. Ka ya “sen ev len din mi?” di ye sor du. Bu so ru da müt hiş
bir aşa ğı la ma var. Gü ya ka dın ko ca sın dan bık mış, ölü mü ne se vin -
miş, hat ta ölü mün de par ma ğı ol muş, ye ni bir ko ca bul muş da, ar tık
es ki si umu run da de ğil miş gi bi. Bu ses to nuy la sor du, ama ka dı nın
ya nı tı da ha gü zel di. “Ev len me dim. Ay rı ca ev len me ye de ni ye tim
yok” de dik ten son ra, tek rar “ko ca mı vu ran dan da da va cı de ği lim”
de di. Ta nık la ra na sıl yak la şıl dı ğı nı, oy na nan oyun da on la ra han gi
rol le rin bi çil di ği or ta da. Ba zen res men teh dit et me ler, “se ni içe ri
ata rım” de me ler de ol du. Ba zı la rı po lis te gü ya teş his et ti ği ne da ir
ifa de ver miş, im za la mış, ama mah ke me de, “ben kim se yi teş his et -
me dim, po lis te ba na sa de ce bir ka ğıt im za lat tı rıl dı!” di yor. PKK
Ur fa-Bo zo va Gru bu’nda Ha san At ma ca ve ba zı ar ka daş lar la il gi li
po lis te teş his tu tu na ğı dü zen len miş. Tu ta nak ta olay ta nı ğı bir baş -
ça vu şun da im za sı var. Baş ça vuş, po lis te “yo lu mu zu ke sen ler bun -
lar dı. Ya nı mız da ki ada mı öl dür dü ler. Be nim de si la hı mı gas pet ti -
ler” de miş. Ken di si ne gös te ri len At ma ca ve di ğer le ri ni teş his et -
miş, tu ta na ğı im za la mış. Bu olay mah ke me de gö rü şü lür ken, baş -
ça vuş ta nık ola rak ge ti ri li yor ve yüz leş ti ri li yor. Baş ça vuş At ma -
ca’ya ba kıp, “bu de ğil, po lis te bu adam aley hin de bir ifa de ver me -
dim, bu dur de me dim” di yor. Ada mı sı kış tı rı yor lar. “Se ni teh dit mi
et ti ler, ni ye ifa de ni de ğiş ti ri yor sun, ya lan cı ta nık lık yap ma nın ce -

549
za sı ağır dır, se ni hap se ata rız” di yor lar. Faz la yük len me le ri nin ne -
de ni; bir yan dan po lis ifa de le ri nin iş ken ce, bas kı ve ya lan üze ri ne
ku ru lu ol du ğu nu giz le yip po li si te mi ze çı kar ma ken, di ğer yan dan
At ma ca’yı ör güt sel ko nu mun dan do la yı mah kum et mek ti. Ama
teh dit ve kar şı yön len dir me le re rağ men baş ça vuş ifa de si ni de ğiş -
tir mi yor.
- Ta nık la ra ya pı lan lar la il gi li ver mek is te di ğin baş ka ör nek var
mı?
- Bu, yar gı la ma ya sin miş bir ger çek. Hep si ni ve re me yiz. Baş -
ka bo yut la rı da ek le mek ge rek. Ör ne ğin sav cı la rı. Sav cı lı ğa ça ğı -
rıl dı ğı mı an lat mış tım. Ben den bir gün ön ce ay nı amaç la R. Al tun,
İ. Gü ler, B. Ka vak, S. Gün ye li de ça ğı rıl mış. Bi zi ça ğı ran sav cı -
lar; Ze ki Gö rücü ve Mu zaf fer Ya ra baş’tı, bir lik te ça lı şı yor lar dı.
Ye ni bir olay dan suç la nı yo ruz. İşin ger çe ği, olay ba ha ney di.
Ben den ön ce gi den ar ka daş la rın hep si ne iti raf tek lif edi li yor. Ar -
ka daş lar red de din ce, Z. Gö rücü on la rı to kat la yıp, ha ka ret edi yor.
“Za ten her şe yi niz bi li ni yor! Söy le se niz de söy le me si niz de beş
pa ra et mez. Mak sat iyi lik ol sun di yo ruz. Ken di ni zi idam dan kur -
ta rın, eğer iti raf çı olur sa nız siz le re yar dım cı olu ruz” vb. söy lü -
yor. Sav cı la rın doğ ru dan iti raf çı lı ğı tek lif et me si, bi ze böy le dav -
ra nıl ma sı ilk kez olu yor du. Çok ağ rı mı za git ti. İkin ci gün be ni
gö tür dü ler. Z. Gö rücü, “iti raf et, yar dım cı olu ruz, ken di ni kur ta -
rır sın” de di. Şa şır dım. Şa şır ma mın ne de ni sav cı nın böy le bir tek -
lif te bu lun ma sı de ğil, ba na yap ma sıy dı. Çünkü tav rı mız bi li ni yor,
si ya si sa vun ma ya pı yo ruz. Mah ke me sa lo nun da ken di le riy le res -
men ce bel le şi yo ruz. Bu du ru mu tüm sav cı ve yar gıç lar gi bi, M.
Ze ki Gö rücü de bi li yor du. De dik le ri ni önem se me dim, tar tış ma ya
da gir me dim. Kı sa ca, “her kes yo lu na” de dim. Ko nuş ma mız sı ra -
sın da M. Ya ra baş dev re ye gir di, “şim di Kür dis tan’ı kur sa nız bi le
si zi kim ya şa tır? Dev let ola rak si zi ya şat maz lar. Bu boş bir ha -
yal dir, iti raf edin, kur tu lun” de di. Tav rı mı tek rar la yın ca bu de fa
işi ha ka re te dök tü ler. Sav cı la rın açık ça iti raf tek lif et me si, teh dit -
le ri, iş ken ce için tek rar po li se gön der me le ri sı ra dan olay lar dı.
Sav cı lar iti raf po li ti ka sı nın et kin yü rü tü cü le riy di.

550
- Sav cı lar tu tuk lu la rı dö ver ken ne di yor aca ba?
- “Kur tu lu şu nuz yok, piş man lık gös te re cek si niz. Dev let güç lü -
dür. İşi ni zi bit re ce ğiz.” Da ha ne de sin? Di yar ba kır’da ki ha va çok
ağır. Her şey bit ti, hiç umut kal ma dı, hiç bir alan da dev let boş luk
bı rak ma ya cak. Ce za e vin de ya şa mın her ala nı nı iş gal et me ya nın -
da, yar gı ala nın da da bü tün gö ze nek le rin tı kan dı ğı nı gö rü yo ruz.
İşin ba şın da id di a na me ler de 125. mad de den ce za lan dı rıl ma mız is -
ten me miş ti. Ön ce iş le nen “suç”lar la il gi li ce za mad de le rin den da -
va lar aç tı lar. Ama bir sü re son ra 125’e çe vir di ler. 125. mad de,
Kür dis tan ta ri hin de çok şey ifa de eder. Der sim, Şeyh Sa it is ya nın -
da, is yan cı la rın ipe çe ki le rek im ha la rı na te mel olan mad de. Böy le
bir tu tum de ği şik li ği nin al tın da ya tan şey, yar gı ala nın da açık sa -
vaş ila nı, kat li am fer ma nı nın çı kar tıl ma sı, o ağır ha va nın mah ke -
me le re yan sı ma sı dır. Sav cı lar ve yar gıç la rın yak la şı mı, her şe yin
bit ti ği ha va sı nı pom pa la ma ya yö ne lik ti.
- 12 Ey lül yar gı la ma la rın da ba zı rüş vet olay la rı gün de me gel di.
Siz de ben zer şey ler söy le di niz. Di yar ba kır As ke ri Mah ke me le -
ri’nde rüş vet alan, açı ğa çık ma yan yar gıç lar var mıy dı? Ta rih sel
bir gö rev yap tı ğı nız ka nı sıy la bu so ru yu so ru yo rum.
- O dö nem de sö mürü, soy gun, ta lan na sıl ki bir şe be ke, bir sa -
na yi da lı ha li ne gel diy se ve bir kı sım avu kat lar bu “sa na yi”nin
kay ma ğı nı ye diy se, mah ke me ler için da ha faz la sı nı söy le ye bi li riz.
Ba zı ai le ler ço cuk la rı nı kur tar mak için ser vet dök tü ler. Ba zı ai le ler
ço cuk la rı nı o ateş hat tın dan, cen de re den kur tul ma sı nı sağ la mak
için ne yi ni ver mez ki? Sav cı la ra, yar gıç la ra pa ra ak ma ya baş la dı.
Tam bir soy gun şe be ke si gi bi ça lış tı lar.
- So mut la ya bil di niz mi bun la rı?
- Bil di ği miz olay lar var. Bil me dik le ri miz da ha çok tur. Rüş vet
ye di re rek tah li ye olan ba zı in san la rı bi li yo ruz. Mah ke me kar şı sın -
da ay nı du rum da olan lar la kıys lan dı ğın da ada mın çık ma sı na ola -
nak yok, ama gi di yor. Ka pı la rı rüş vet ve pa ra açı yor. Ya ni mah ke -
me de “Türk ulu su ve TC adı na ada let da ğı tan” bu ku ru mun sav cı
ve yar gıç la rı “ada let da ğı ta rak” kö şe yi döndü. Bu du ru mu Ah met
Kır var’la so mut la ya lım:

551
- Kim dir bu A. Kır var? Ni çin ce za e vin de?
- Si ve rek’te Bu cak ça tış ma la rı dö ne min de bi zim le ta vır koy du -
ğu ile ri sü rü len Kır var aşi re ti nin li de ri. Onun içer de tu tul ma sı için
hu ku ki hiç bir ge rek çe bu la mı yor lar. Ama bı rak mak ta is te mi yor lar.
Yi ne ay nı olay dan, ay nı id di a lar la Ah met’in iki kar de şi ve alt mış
aşi ret üye si de tu tuk la nıp ce za e vi ne ge ti ril miş. Gö zal tın da hep si iş -
ken ce den ge çi ril miş, köy le ri ba sıl mış, aşi re te tam bir göz da ğı ve -
ril miş, te rör es ti ril miş. Za man la iki kar de şi ve aşi ret üye le ri tah li ye
ol du lar, ge ri ye o kal dı. On la rın yar gı lan dı ğı olay dan biz den sa de ce
bir ki şi ce za al dı. Ki min “suç lu”, ki min “suç suz” ol du ğu çı ka rı la -
mı yor. Üç yüz in sa nın ka tıl dı ğı, dağ da gün ler ce sü ren bir ça tış ma
ol du. Bu cak lar dan üç ki şi öl müştü. El de ki de lil ler le fa il le ri or ta ya
çı kar mak ola nak sız. Ay rı ca de lil ye ter siz li ği ne rağ men, Kır var ai -
le si de Ah met’i dı şa rı çı kar mak için elin den ge len her ça ba yı gös -
te ri yor. Ba ba sı Ha lil Kır var mah ke me he ye ti ne dört mil yon ye di ri -
yor. He yet A. Kır var’ın tah li ye si için söz ve ri yor. O yıl lar da mah -
ke me tah li ye ver di ğin de, o ki şi nin dos ya sı ko lor du ya gi di yor du.
Ko lor du ko mu ta nı nın iz ni ol ma dan ce za e vin den kim se sa lı ve ril mi -
yor du. İş ler MİT’in ra por la rı na ve ko lor du ko mu ta nı nın ta li mat la -
rı na gö re yü rü tü lü yor du. A. Kır var için ve ri len sö ze sa dık ka lı yor -
lar, ama ko lor du ko mu ta nı tah li ye yi en gel li yor. “Bu adam içer de
ka la cak” di yor ve he ye te on ca pa ra ye di ril di ği hal de tah li ye si ger -
çek leş mi yor. Ge nel iş le yiş böy le.
- Bu ki şi ni çin ıs rar la içer de tu tul mak is te ni yor?
- Kür dis tan’da fe o dal ler dev let le içi çe geç miş, iha ne ti yo ğun ola -
rak ya şa yan bir ke sim dir. Dev let uşak laş ma mış, ajan laş ma mış tek
bir fe o dal bı rak mak is te mi yor. Bu te mel po li ti kay la so ru nu ele al dı -
ğı için, A. Kır var’ı da ken di ne iyi ce bağ la yıp, “ak si” dav ra nan la ra
kar şı da göz da ğı ver mek is ti yor. Ta bii, bir de Kır var la rın Bu cak’la
sü rüp gi den kan da va sı var. Dev let, iyi bir uşak ve aja nı olan M. C.
Bu cak’a kar şı Kır var lı la rın kan da va sı güt me si ne ve ça tış ma sı na
kız gın. Öte si, dev let bir yan dan Kır var lı lar dan in ti kam al ma ya ça lı -
şır ken, di ğer yan dan PKK’nin bu aşi ret le or tak ha re ket et ti ği iz le ni -
mi ver me ye ça lı şı yor, si ya si mü ca de le mi zi göl ge le me yi amaç lı yor -

552
du. Bir di ğer amaç da; yüz ler ce köy lüyü gö zal tı na alıp iş ken ce den
ge çir me, yıl lar ca du ruş ma ya çı kar ma dan ce za e vin de tut ma, ez me,
bi tir me, sin dir me, sa lı ver di ğin de de o kor ku ve pa ni ğiy le bı rak ma,
bo yun eğ miş li ği hal ka ta şır ma dır. Hem bu in san la ra, hem de on la -
rın şah sın da dı şar da ki le re dev le te kar şı ge lin me ye ce ği me sa jı nı ve -
re rek pa si fi kas yon or ta mı ya ra tı lı yor. İş te bu an la yış la rın bir so nu cu
ola rak, “ib ret ol sun” di ye A. Kır var’ı ser best bı rak ma dı lar. Di ğer
aşi ret li der le ri ve ya faz la in sa nı ha re ke te ge çi re bi le cek un sur lar, di -
ğer yurt se ver ler “PKK’ye yar dım et me sin, eder se, et ti ği ne piş man
ol sun” dü şün ce siy le bu me sa jı ver mek için A. Kır var’a idam ve rip,
mü eb be te dü şür dü ler.
- Pa ra ye dir me nin so nu cu mü eb bet ha pis ce za sı al mak mı ol du?
- Evet… Ah met’in ta li hi ne bu çık tı.
- Pe ki pa ra ne ol du? Yar gıç lar üze ri ne mi yat tı? El al tın dan ge ri
ia de et ti mi?
- Yok, pa ra yı ye di ler. 12 Ey lül’de ya şa nan o bü yük vur gun lar
dö ne min de, ki min eli nin ki min ce bin de ol du ğu nun an la şıl ma dı ğı o
gün ler, güç ve ko num la rı böy le si ne art mış ken, as ke ri yar gıç la rın
da rüş vet şir ket le ri kur ma sı doğ la de ğil mi?
- Mah ke me ler de ki ge li şen bu ku şa tıl mış lık için de di ğer grup la -
rın kar şı laş tık la rı ha kın da bir şey ler söy le mek is ter mi sin?
- Di ğer grup lar la mah ke me ye çık ma dı ğı mız için o sü reç te olan
bi ten le ri an la ta bil me miz ha liy le ola nak sız. Onun ye ri ne, çiz me ye
ça lış tı ğı mız man za ra yı ta mam la mak açı sın dan ge nel bir bil gi ve re -
bi li riz. Ba zen tek tük de ol sa ar ka daş la rı mız di ğer si ya set ler den
ba zı in san lar la bir lik te mah ke me ye çı kı yor lar dı. O ar ka daş lar dan
bil gi ala bi li yor duk. Tes li mi yet so na ra sın da ya şa nan lar la il gi li soh -
bet ler de din le dik le ri miz, duy duk la rı mız var. Na sıl ki 35’le di ğer
ko ğuş lar ara sın da bir ay rım, bel li bir uy gu la ma fark lı lı ğı var sa, ay -
nı şe yin mah ke me sa lon la rı na da yan sı ma sı söz ko nu su. Mah ke me -
le ri miz de son de re ce ra di kal tu tum lar ta kın dık. Mah ke me he ye ti
faz la ile ri git ti ğin de, de ğer le ri mi zi tah ri be yö nel di ğin de, kat la nıl -
ma ya cak ih lal le re baş vur duk la rın da her şe yi gö ze alıp mü da ha le
edi yor duk. Biz de si ya si sa vun ma ya pan ar ka daş sa yı sı ol duk ça

553
faz lay dı. O kı sa sü re de mah ke me iş le yi şi hak kın da pra tik bil gi sa -
hi bi de ol duk. Ta kın ma mız ge re ken ta vır la rı da ge nel tu tu mu muz la
bü tün leş tir dik. Be lirt miş tik; as ke ri mah ke me ler ve yar gı la ma usul -
le ri gi bi ko nu lar da he men hiç bil gi sa hib de ğil dik. Ama sü reç için -
de ya şa ya rak öğ ren dik ve mü da ha le le ri miz le yar gıç la rı bi raz sı nır -
la ya bil dik. Bi çim sel de ol sa ba zı şey le ri dur du ra bil dik. Ama di ğer
si ya si grup lar da bu da yok tu. Ge nel de he yet ler na sıl uy gun gö rü -
yor, na sıl bir iş le yiş le so nu ca git mek is ti yor sa öy le dav ra nı yor du.
On lar kal kıp bi zim gi bi mü da ha le ede mi yor lar dı. Si ya si sa vun ma
da yap mı yor lar dı. Özel lik le ruh suz Kürt grup la rı nın du ru mu böy -
ley di. Yıl mış, tam bir boş ver miş lik için de ler. Bu tür çı kış la rı ya -
pa bi le cek du rum da de ğil ler. Us lu, bo yun eğ miş, yal tak lan ma ya rı -
şın da lar, her şe yi düş ma nın in sa fı na bı rak mış lar. Biz den, si ya si sa -
vun ma ya pan la rın az ol du ğu, bi le şi mi za yıf olan ba zı grup lar da
mah ke me he yet le ri da ha key fi ve ra hat dav ra nı yor du. Dev let ce za -
lan dır ma da PKK ile di ğer grup la ra fark lı yak laş tı. PKK’ye uy gu la -
dık la rı ce za mad de le ri, ve ri len ce za oran la rıy la di ğer grup lar ara -
sın da ay rım yap tı lar. Ve on la rın ço ğu sa lı ve ri li yor du. Bir yer de ce -
za e vin de ki, mah ke me ler de ki tu tum la rı ödül len di ri li yor du.
- On la rın ser best bı ra kıl ma la rı nı ödül len dir mey le açık la mak
müm kün ola bi lir mi?
- On la rın sa lı ve ril me si ni, az ce za al ma la rı nı böy le ni te le mek doğ -
ru dur. Mah ke me le rin, ge nel de dev le tin bu grup la ra yak la şı mı, on la -
rın dev le te olan yak la şım la rıy la, kar şı çı kış bi çi mil ye, ide o lo ji ve
po li ti ka la rıy la, mah ke me de ki tu tum la rıy la, si ya si sa vun ma yap ma -
ma la rıy la, dev let açı sın dan oluş tur du ğu teh li key le doğ ru oran tı lı dır.
Dev let bi zim le di ğer grup lar ara sın da ce za lan dır ma ve sa lı ver me de
bir ay rı ma git ti. Ör ne ğin DDKD, Rız ga ri, Öz gür lük Yo lu gi bi grup -
lar ne 125, ne de 168. mad de den yar gı lan dı lar. Di yar ba kır As ke ri
Mah ke me le ri’nin şu özel li ği ni de ay rı ca be lir te lim: Tür ki ye ve Kür -
dis tan’da ku ru lan di ğer as ke ri mah ke me ler le kı yas lan dı ğın da ve ri len
ce za la rın oran la rı ara sın da bü yük bir fark bu lu nu yor du. Bu far kı
gös te re cek bir olay an la ta lım: TKP-ML’den Ali De mir, Di ya ba -
kır’da 146/1’den yar gı la nı yor du. Da ha son ra Ada na’da ki bir as ke ri

554
mah ke me de yar gı lan dı, beş yıl ce za al dı. Ay nı ör güt ten ve suç la ma -
lar dan Ela zığ’da yar gı lan dı, ek bir ce za ve ril me di ve tah li ye edil di.
Ay nı ko num da olan, bir lik te yar gı lan dı ğı ar ka daş la rı Di ya ba kır’da
ör güt üye li ğin den 15-20 yıl ce za al dı lar. Ba sı na yan sı yan ve ora da
yar gı la nan lar dan edin di ği miz bil gi le re gö re İs tan bul Sı kı yö ne tim
Mah ke me le ri’yle, Di yar ba kır’da ki le rin ver di ği ce za ora nı ara sın da
bü yük fark lar var dı. PKK’ye bi çi len ce za ora nı ve giy di ril mek is te -
nen el bi se ve dev le tin ba kı şı Di yar ba kır’da böy le si ne köklü, fark lı
tu tu ma ve ce za lan dır ma ya ne den olu yor du. Dev le tin PKK’yi ce za -
lan dır ma da ki ge nel yö ne li mi Di yar ba kır’la sı nır lı kal ma dı. Di ğer as -
ke ri mah ke me ler de de ben zer şey ler ya şan dı. Ör ne ğin, Ada na As ke ri
Mah ke me le ri ar ka daş la rı mı za çok ağır ce za lar ver di. Ay rı ca Di yar -
ba kır As ke ri Mah ke me le ri PKK’ye gö re di ğer le ri ne az ce za ver me -
si ne rağ men, di ğer as ke ri mah ke me le re gö re ver di ği ce za la rı da en
üst sı nı rın da ve ri yor du. Bu özel yak la şım dan, di ğer gurp la rın pay la -
rı na da bir şey ler dü şü yor du.
- Ya ni şöy le söy lü yor sun: “Ce za la rın ve ri liş bi çi mi ve ora nı açı -
sın da, Türk so lu ile Kürt so lu ara sın da bir fark lı lık ol du ğu gi bi,
Kürt so lu nun ken di için de de bü yük bir fark lı lık ol du.”
- Evet, bü yük bir fark lı lık ya şan dı. Ay rı ca ba zı id di a na me ler de
çok çar pı cı, il ginç bo yut lar var dı. KUK’un id di a na me sin de yer
alan olay la rın yüz de 80’ni PKK-KUK ça tış ma sı na ay rıl mış tır. Ve
id di a na me de yer alan, öl dü rü len in san la rın ne re dey se tümü
PKK’li. Sa nık ola rak yar gı la nan lar hep bi zim in san la rı mı zı öl dür -
müş ler ve sal dı rı la rı da par ti mi ze kar şı ol muş. Oku du ğum id di na -
me nin bi rin de sav cı nın şöy le bir de ğer len dir me si var dı: “Her ne
ka dar KUK da bir Kürt ör gü tüy se, PKK bun la rı da tas fi ye et mek
is ti yor. Çünkü KUK’u dev le tin bir li ği ni boz ma, Kür dis tan dev le ti ni
kur ma da da ha ko lay he de fe ulaş mak için önün de bir en gel ola rak
gö rü yor. Bu yüz den PKK’nin bun la ra kar şı ge liş tir di ği ey lem ler de
dev le tin bir li ği ne yö ne lik sa yı lır. 125’ten ce za lan dır ma yo lu na gi -
dil me si ge re kir.” Yak la şım bu. Bu ko nu lar da ay rış tır ma net leş ti ril -
miş. İd di a na me de yer alan olay la rın tümü bi zi he def le di ği hal de,
dev let KUK’u ken di ya nın da gö rü yor, on lar la olan her han gi bir ça -

555
tış ma mı zı dev le tin bir li ği ne yö ne lik sa yı yor. So nuç ta bu in san la rın
ço ğu tah li ye edil di ve id di a na me de ki olay la rın he men hep si düştü.
Di yar ba kır As ke ri Mah ke me le ri ör güt le re gö re ay rı yak la şım ge liş -
ti rir ken, bi rey le re de ay nı po li ti kay la yak laş tı. Ör ne ğin, Müm taz
Ko tan Rız ga ri’nin li de ri du ru mun day ken 10 yıl ce za alı yor. Sı ra -
dan bir sem pa ti za nı mız ise, 24 yıl dan tu ta lım, idam, mü eb be te ka -
dar ca za alı yor. Meh di Za na al dı ğı ör güt ce za sı dı şın da, “kah rol sun
fa şizm” slo ga nı nı at tı ğı için her de fa sın da peş pe şe ce za lar al dı.
Ör güt ten al dı ğı ce za nın bir-iki ka tı nı slo gan vb. tu tum lar dan do la yı
al dı. Meh di Za na hiç bir ör gü te üye de ğil, dı şar day ken Öz gür lük
Yo lu ile iliş ki si ni kes miş, ba ğım sız kal mış bi ri. Baş ka ör güt fa a li -
ye ti de, ör güt ler le iliş ki si de yok. Bu nu mah ke me ler de bi li yor,
ama ce za e vin de ki şi lik ola rak ken di ni ko ru ma ya ça lı şı yor, el-pen -
çe ol mu yor. Mah ke me ye yal tak la nıp yal var mı yor. Esas ola rak
Kürt kim li ğiy le Di yar ba kır Be le di ye Baş ka nı se çil me si ne haz me -
de mi yor lar. İn ti kam cı yak la şım la ez mek is ti yor lar dı. Yi ne biz
mah ke me de slo gan atı yo ruz, si ya si sa vun ma ya pı yo ruz. Bi ze slo -
gan dan 6-8 yıl ce za ve ri lir ken, par ti zan da sa vun ma ya pı yor, slo -
gan atı yor. On la ra slo gan at ma dan iki şer yıl ce za ve ri li yor. Ya ni,
son de re ce po li tik bir tu tum la kar şı kar şı ya yız.
- Pe ki mah ke me de sırf bil gi ek sik li ğin den kay nak la nan zor luk -
la rı nız ol du mu?
- Ör ne ğin bir teş his ola yın da usü lün ne ol du ğu nu bil mi yor duk.
Bu na rağ men ken di man tık ör gü mü ze gö re, sa nık lar ye rin den kal dı -
rı lıp ta nık la ra adı so ya dıy la gös te ri lin ce, bu iş te bir sa kat lık ol du ğu -
nu ve yüz leş tir me nin böy le ya pıl ma ma sı ge rek ti ği ni dü şün dük.
Kar şı çı kış la rı mız, iti raz la rı mız baş la dı. Ki bu ko nu lar da avu kat lar
da gö rev le ri ni tam yap ma dı lar, ya pa ma dı lar. Ge nel bil gi siz li ği mi zin
ya rat tı ğı boş lu ğu gi der me de faz la kat kı la rı ol ma dı. He yet ler le sür -
tüş me ye gir me, yar gıç lar kar şı sın da di re ne rek tu tuk lu nun hak kı nı
ara ma gi bi dav ra nış la rı pek ser gi le ye me di ler. Çok hak lı ol duk la rı
bir ko nu da bi le, söz alıp bir şey ler di le ge tir dik le rin de, ko nuş ma la -
rı nı de fa lar ca is tir ham lar la ri ca lar la de gi şik an lam da yo rum lan ma -
ma sı için özel açık la ma lar la süs le di ler.

556
- Ne den se as ke ri mah ke me ler de avu kat lar bin de re den su ge tir -
me yi çok se vi yor lar.
- Evet acık lı bir du rum. Bir şey ler söy lü yor, ama ıs rar lı ola mı -
yor, üze ri ne gi de mi yor, ço gun luk la tu ta nak la ra bi le ge çir te mi yor.
O ilk dö nem de ki ge nel yet mez li gi mi ze avu kat la rın söy le dik le ri nin
ye rin de olup ol ma dı gı nı, bi zi na sıl sa vun ma la rı ge rek ti gi ko nu sun -
da ki bil gi siz li gi miz de ek len me li. Di ye lim avu kat kal kıp bir şey ler
söy le di, yar gıç da eger ge rek gö rür se, ke rem eder se bir-iki söz
söy ler. Ge nel de avu kat lar ne söy ler se söy le sin, ne ta lep ader se et -
sin dik ka te alın maz, so nuç hep aley hi miz de olur du. Ba zen he yet
avu kat la rın söy le di gi çok önem siz ve de ger siz bir is te mi dik ka te
alır, üze rin de abar tı lı bi çim de du rur. Onu ada let ve hu kuk gös te ri -
si ne dö nüş türürdü. Yar gıç la rın mah ke me sa lo nun da tu tuk luy la iliş -
ki le ri nin na sıl ol ma sı ge rek ti gi ko nu su da ya ban cı mız dı. Ger çi bil -
sek de faz la bir şey de giş me ye cek ti. Çünkü nor mal yar gı la ma usü -
lü ne gö re yar gı lan mı yor duk. Kar şı mız da po li tik tu tum var dı ve bu
tu tum, bü tün dav ra nış ve yak la şım la rı na sin miş ti. PKK Ana Da va -
sı’nın ar tık son la rı na dog ru ge lin miş, on la rın man tı gı na gö re ka nıt -
lar top lan mış ve her şey so nuç aşa ma sın da. Sa vun ma lar ve ri le cek,
ka rar açık la na cak. O gün ler de PKK Ana Da va sı mah ke me baş ka -
nı, bir kaç köylü ve ta raf ta rın tah li ye si ni is te di. Ki sı ra dan in san lar,
za ten ce za ve ril se bi le, ve ri le cek ce za ka dar yat mış lar. On la rın da -
va dos ya sın da ki ko num la rı, ka nıt du rum la rı gö zö nü ne alın dı gın da
mah ke me baş ka nı di ger üye le rin de is te mi ne ka tı la cak la rı nı umu -
yor ve bu bek len ti için de. En kötü ola sı lık la sun du gu lis te den bir -
ka çı nın tah li ye edi le ce gi ne ke sin gö züy le ba kı yor. Lis te nin tüm den
red de di le bi le ce gi ni dü şü ne mi yor bi le. He yet ka rar ver mek için he -
men ora da, ara la rın da fı sıl tıy la bir şey ler ko nuş tu ve baş ka nın sun -
du gu lis te nin tüm den red de dil di gi açık lan dı. Tüm den red ka ra rı çı -
kın ca, di ger yar gıç lar he nüz kalk ma dan mah ke me baş ka nı kız gın -
ca elin de ki ka gı dı sa vu rup aya ga kalk tı ve git ti. Di ger le ri, “bu na
da ne olu yor?” der ce si ne ima lı ba kış tı lar. Baş kan ora da dört dört -
lük tam bir key fi yet ve po li tik tu tum gö rün ce, “bu ka dar da ol -
maz” de me ye ge tir di. Ha va cı bin ba şıy dı. Bir da ha da du ruş ma la rı -

557
mı za gi re bil me si müm kün ol ma dı.
- He men da va dos ya sın dan çek ti ler mi?
- Evet, ge ri çek ti ler. Ve yar gıç lar dan yer le şik iş le yi şe bi raz ters
dü şen tip ler ol du gun da he men ge ri çe ki li yor, gö rev den alı nı yor du.
Yüz ba şı Er dal Se vinç var dı. Cey lan pı nar gru bun da tu tuk lu olan
Mah mut Gü venç ce za e vin den po li se sor gu ya alın dık la rı nı, ken di -
le ri ne iş ken ce ya pıl dı gı nı, iti ra fı nın zor la ha zır lan dı gı nı, ha zır la nan
ifa de nin ge çer li ol ma dı gı nı kal kıp du ruş ma da an la tı yor. E. Se vinç
de du ruş ma yar gı cı. Mah mut’tan son ra Fay sal Dum la yı cı kal kıp
ifa de si nin doğ ru ol ma dı ğı nı söy lü yor, ama açık ça “ba na iş ken ce
ya pıl dı, zor la im za la tıl dı” di ye mi yor. Yar gıç lar du ru mu an lı yor.
Fay sal’ın ür kek tu tu mu kar şı sın da E. Se vinç “ne var sa söy le” di -
yor. Fay sal yi ne çe kin gen li ği ni aşıp söy le ye mi yor. Du ruş ma da,
Fay sal’dan po lis te ken di si ne ya pı lan la rı açık ça an lat ma sı nı ima et -
me si kar şı sın da E. Se vinç de da va dan alın dı, Di yar ba kır’dan sür -
gün edil di.
- Di yar ba kır’dan sür gün edi le nin çif te tel liy le git me si la zım.
- İn san ola nı ora dan sü rül mek se vin di rir. Yar gıç lar da şaş maz
bi çim de ce za e vin de ki iş ken ce le re ve dö nüp du ran o bü yük çar ka
uyum sağ la mak zo run day dı. Ya pı lan la rı sin di re me yen, azı cık da
ol sa in sa ni ve hu ku ki tep ki gös te ren olur sa, çar kın diş li si on la rı da
ezi yor du. Di yar ba kır’ın mi de si böy le le ri ni sin di re mi yor, he men dı -
şa rı atı yor du.
- Pra tik iş le yi şe yan sı yan bil gi siz li ği niz den bi raz da ha söz ede -
lim. Ko nuş ma nın bir ye rin de; “ste no bi zim avan ta jı mız dı” de din.
İfa de nin tu tu nak la ra ge çi ril me sin de kar şı laş tı ğı nız ki mi so run lar
ol ma lı ki –za ten ol du ğu nu söy le din–, ste no si zin için bir avan taj
ha li ne ge le bil sin.
- Sü reç zor luk lar ve en gel ler le do luy du. Si ya si sa vun ma yap ma -
mı zı ön le mek için ce za e vin de müt hiş bir cen de re için de tu tul mak
yet mi yor du. Sa vun ma la rın öne min den ötürü mah ke me bir yer de sa -
vaş ala nı na dö nüş müştü. Bu alan da da mey dan sa va şı nı on lar ka -
zan mak is ti yor du ve bu na ke sin ka rar lıy dı lar, ön le ri ne koy muş lar dı.
Sa va şı yor duk, ama bu ala nın ge rek le ri ni tam ola rak bil mi yor duk.

558
On lar da sa va şı ku ra la rı na gö re yü rüt mü yor lar dı. Da va dos ya sı yüklü,
sa nık sa yı sı ka ba rık; beş yüz ci va rın da. Bir o ka dar da din le ne -
cek ta nık var. Dos ya lar oku na cak, ta nık, sa nık ifa de le ri alı na cak,
de ğer len dir me ler ya pı la cak, tüm bun la rın tu ta nak la rı nı bir kaç ki ta -
bın dak ti lo sun dan ge çir mek ko lay de ğil. Hız lı iş le yen bir sis tem ge -
re ki yor. İşin ba şın da böy le bir sis te me ih ti yaç du yul du ğu nu bil dik -
le ri için, ste no sis te mi ne geç miş ler. İd di a na me okun du, id di a na me -
ye kar şı sor gu aşa ma sın da sa vun ma la rı mı zı da ver dik. Sor gu aşa -
ma sı nın so nu na ka dar ste no kul la nıl dı. Bu yön tem le ve ri len ifa de ler
tüm den tu ta na ğa ge çi yor du. Bu, bi zim için bü yük avan taj dı. Çünkü
ya zı lı sa vun ma ha zır la ma, bel ge le rin içe ri ve ril me si, bir bi ri mi ze
yar dım et me gi bi ola nak lar yok. Oy sa top lu bir da va, bir lik te yar gı -
la nı yo ruz, bir bi ri mi ze yar dım cı ol ma mız ge re ki yor. Ken di ya sa la rı -
na gö re de sa vun ma hak kı mız var. Sa vun ma yı ha zır la ma mız için
uy gun ko şul la rın, ola nak la rın ya ra tıl ma sı ge re kir.
- Ama gas pe dil miş bir hak!
- Es tir dik le ri te rör ve vah şet le sa vun ma ko şul la rı or ta dan kal dı -
rıl mış, gas pe dil miş. Ve bu sa vaş mey da nın dan sü rül mek, ye nik dü -
şü rül mek is te ni yo ruz. O ger gin lik, yor gun luk, kor ku, pa nik, aç lık
ve uy ku suz luk, mah ke me sa lo nun da sü rüp gi den bas kı lar, sa vun -
ma ya pa ma mak, sağ lık lı dü şü ne me mek için tüm olum suz luk lar bir
ara da. “Aca ba so pa yı ne re den ye rim, gar di yan ne za man, han gi
dav ra nı şım yü zün den be ni ka ra lis te ye ala cak, ce za e vi ne gi riş te çı -
kış ta ba şı ma ne ler ge le cek, ring de iş ken ce gö re cek mi yim” gi bi dü -
şün ce ve kay gı lar la in san lar ken di si ni mah ke me le re ver me ye ri ne,
o an için de bu lun du ğu ku şa tıl mış lık ta ken di ni na sıl ko ru ya ca ğı nın
der din de. Bir an lam da dü şün ce ler gi de rek o gün ola cak lar da yo -
ğun la şı yor. Sa vun ma da ve ya si ya si ko nu lar da yo ğun laş ma ge re kir -
ken, is ter is te mez say dı ğım olum suz luk lar dev re ye gi ri yor. Bu
olum suz luk la rı kat la yan, kat mer len di ren çark mah ke me sa lo nun da
da iş li yor. Ama her şe ye rağ men akıl da ka lan lar, geç miş si ya si bi -
ri kim ler den, bil gi ler den yo la çı kı la rak si ya si sa vun ma lar ya pıl dı.
Ar ka daş lar par ti nin gö rüş le ri ni, an la yış la rı mı zı or ta ya koy du lar.
Suç la ma la ra kar şı açık la ma lar da bu lun du lar, dev le tin vah şe ti ni,

559
po li ti ka sı nı, Kür dis tan’a yö ne li mi ni teş hir et ti ler. 12 Ey lül fa şist
cun ta sı nın ni te li ği ni tah lil eden, de ğer len di ren, teş hi ri ni sağ la yan
ta ri hi dö kü man lar ola rak mah ke me önün de or ta ya koy du lar. İş te
bu sü reç te sa vaş mey da nın da, sa va şı ken di le hi ne so nuç lan dır mak
için plan ve prog ram ya pan lar, mah ke me ler de ko nu yu en ge niş bo -
yut la rıy la ele alıp açık la ma lar da bu lun ma mı zın, sa va şı ka zan ma la -
rı nın önün de bü yük bir en gel ola ca ğı nı gör dü ler. Çünkü tu ta nak la -
ra ge çen sa vun ma lar, bir yer de ta ri he kay de di len bil gi ve bel ge
ola cak. Sö mür ge ci TC’nin yar gı la ma la rı nın fa şist man tı ğı nı er geç
teş hir ede cek ve en önem li si de bu dö kü man lar ta ri he, in san lı ğın
bil gi si ne bı ra kı la cak. Ama TC geç miş ten bu ya na yap tı ğı gi bi, ta ri -
hi tek yan lı yaz mak, içi ni öy le dol dur mak is ti yor. Ken di suç lu lu -
ğu nu giz le ye rek, di re nen le ri ve hak lı olan la rı in san lı ğa ve ge le cek
ku şak la ra suç lu gös ter mek, ak tar mak is ti yor. Bel ge siz, ka nıt sız bir
yar gı la may la bu im ha yı ger çek leş tir me ye yö ne li yor. Bi zi ta rih ten
sil mek is ti yor. Her ba kım dan kö künü ka zı ma, yok et me po li ti ka sı -
nın ge rek le ri ni ye ri ne ge ti ri yor. Ce za e vi bu po li ti ka nın bir aya ğı.
Kür dis tan’da vu ruş ma nın yo ğun la şıp odak laş tı ğı bir di ğer ayak da
mah ke me ler. Bu yüz den sa vun ma aşa ma sı na geç ti ği miz de ste o no
sis te mi ni kal dır dı lar. Hem de baş lan gıç ta ste no yu çok pra tik bu lup
kul lan ma la rı na rağ men.
- Ni çin aca ba? Ste no han gi ba kım lar dan iş le ri ne gel mi yor du?
- Ste no da ko nuş tu ğu muz, söy le di ği miz her şey ol du ğu gi bi
kay de di li yor, söy le dik le ri mi zi he yet ça lıp-çır pa mı yor, çar pı ta mı -
yor du. Ta ri hin ağ zı mız dan ya zıl ma sı, bel ge len me si iş le ri ne gel me -
di ve ste on yu kal dır dı lar. Ay rı ca ste no, mah ke me he ye ti nin ta raf gir
po li tik tu tum ve ko nuş ma la rı nı, ta nık la ra teh dit le yö nel me si ni vb.
de kay de di yor du. Bu diz gin le ne mez lik le ri nin de ta ri he geç me si ni
is te me di ler. Ye ni den ste no sis te mi ne ge çil me si yö nün de ki ıs rar ve
ça ba la rı mız so nuç suz kal dı. Da ha son ra la rı bu ko nu da her şe yin
na sıl al tüst edil di ği ne ta nık ol duk. Söz is te yip ko nu şu yor sun. Di -
ye lim he yet sa bır ve ta ham mül gös ter di, söy le dik le ri ni din le di. 15-
20 da ki ka ko nuş tun. Tu tu nak la ra geç me si ni is te di ğin, yar gı la ma -
nın sey ri ne de et ki edip le hi ne ola bi le cek ba zı bil gi ler ver din. Söy -

560
le di ğin on ca şe yi iki cüm ley le özet li yor. Say fa lar tu tan açık la ma la -
rın üç-beş cüm le lik bir pa rag raf la “özet le ni yor” ve ya hiç tu ta nak la -
ra geç mi yor.
- Dog ru su muh te rem ler pek mü kem mel özet ya par lar.
- Öy le dir ler. Ka ti be ye, yaz kı zım di yor ve yir mi da ki ka lık ko -
nuş ma yı bir kaç cüm le ye sıg dı rı yor. Ba zen bu özet ler çok da ha il -
ginç ha le ge le bi li yor du. Açık la ma lar da bu lu nu yor sun, yar gıç söy -
le dik le ri ni özet ler ken yüz de yüz kar şı tı nı yaz dı rı yor du.Ve ya söy le -
dik le ri ne çok fark lı an lam lar yük le ye rek bu la nık laş tı rı yor, an lam -
sız laş tı rı yor du. Bu du ru mu so nu na ka dar ya şa dık, söy le di gi miz her
şey bu dan dı ku şa çev ril di. Ta bii bir de yar gı cın ag zın dan ya pı lan
özet le me se nin di lin, üs lu bun de gil. Yar gıç ken di an la yı şı na ve üs -
lu bu na gö re söy le dik le ri ni tu ta nak la ra ge çi ri yor du.
- Res mi ta rih an la yı şı, bir ba kı ma bu ra da ye ni den iş ler li ğe so -
ku lu yor di ye bi lir mi yiz?
- Ta bii… Ya ni tu ta nak la ra mah ke me di li, yar gıç di li te me lin de ya -
pı lan bir ak tar ma, do gal ki se nin di lin üs lu bu, an la yı şın ol ma ya cak -
tır. Sa na bir ya ban cı lık var dır. Tu ta nak ta ki sen de gil sin. Sen kür sü de
ko nu şur ken, o il giy le din li yor, ama ka fa sın da se ni sen ol mak tan na -
sıl çı ka ra ca gı nın, o ya ban cı lı gı tu ta na ga na sıl so kuş tu ra ca gı nın kur -
gu su nu ya pı yor.
- Ken di kar şı tı nı bi le yi ne ken di di liy le ifa de edi yor ama çar pı -
ta rak.
- En çok da sa vun ma ya pan lar bun lar la kar şı laş tı. Ur fa Gru bu
en ka la ba lık, mah ke me sü re cin de en et kin ola nıy dı ve mi li tan tu -
tum ta kı nı lı yor du. Mah ke me nin tav rı esas ola rak si ya si sa vun ma
ya pan la rı ko nuş tur ma mak, söz ver me mek ti. Ama da ya tı cı olu yor -
duk, bir ko nuş tur mu yor, iki ko nuş tur mu yor, so nun da söz ver mek
zo run da ka lı yor du. Bu da yat ma cı tav rı mız yü zün den de ay rı ca iş -
ken ce gö rü yor, dı şa rı atı lı yo ruz. Sa vun ma hak kı nın gas bı ya nın da,
bir de “yar gı ca kar şı ge lin di ği”, sö zü nün din len me di ği, otur den di -
ği hal de otu rul ma dı ğı, iti raz edil di ği ge rek çe le riy le “ko mu ta na
kar şı gel mek su çu” iş len miş sa yı lı yor, be de li öde ti li yor du. Söz alıp
ko nuş mak baş lı ba şı na bir dert ken, bu nu ba şar dı ğın da en gel le me

561
baş ka bi çim de kar şı na di ki li yor du. Ör ne ğin, “bun la rı an lat ma nı za
ge rek yok, ar ka daş la rı nız za ten an lat mış lar dı, hem za ten bun lar si -
ya si te mel de ki ko nuş ma lar dır” di ye rek yar gıç he men ara ya gi ri yor,
ko nuş ma mı zı bö lü yor du. Bu nu be ce re mez se ye ni bir ma nev ray la,
“hep si ya si ko nu la rı an la tı yor su nuz. Ge re ği yok. Bo şu na za man
kay bı olu yor. Di ğer ar ka daş la rı nı zın ken di le ri ni sa vu na cak za -
man la rı kal mı yor. On la ra da acı yın” yol lu en gel le me ça ba sı nı de -
rin leş ti ri yor du.
- Si zi si zin le vur ma ya ça lı şı yor!
- Her şey mü bahtır. “Avu kat ları nız, ar ka daş la rı nız bek li yor, sa -
bah tan be ri her kes aç…” di ye rek ko nuştur ma ma ya ça lı şı yor, ama
sus tu ra mı yor, zo run lu din li yor. Ve so nuçta yi ne ya pa ca gı nı ya pı -
yor. Gerek yok, bun lar zaten açık lan mıştı de yip tu tu nak la ra hiç bir
şey ge çirt mi yor. Da yatı cı olup, en gel le me le ri bo şa çı ka rıp tar tış -
ma ya gir di gin de ise, bu de fa en kes tir me yo la baş vu rup se ni sa lon -
dan dı şa rı at tı rı yor du. Di ye lim ta nık gel miş, sa nı gı suç lu yor. Ta nı -
ga kar şı bi rey sel, hu ku ki te mel de söy le ye bi le ce gin şey ler olur.
Kal kıp ifa de si ni, ka nıt la rı yo rum lu yor sun, an la tım la rın da ki çe liş -
ki le ri or ta ya çı kartı yor sun, bun ca an la tım dan ve yo rum dan son ra
yar gıç, “ta nı gın aley hin de ver di gi ifa de yi ka bul et mi yor mu sun?”
di yor. Ne de mek bu? Mug lak ve her yo ru ma açık. Ka bul et mi yo -
rum ama ni çin? Ne den le ri ni açık la mak gere ki yor. Uzun uza dı ya
ko nuş ma na izin ver mi yor, ver se de böy le si ne ba sit bir ifa dey le ge -
çiş ti ri yor. Mah ke me bit ti gin de dos ya as ke ri yar gı ta ya gi de cek, ora -
da da in ce le ne cek. Eger sa nık ken di man tı gı içe ri sin de ta nı gın tu -
tar sız lı gı nı, ya lan ifa de ver di gi ni açık la ma mış sa, bu nu tuta nak la ra
kay det ti re me miş se, le hi ne olan bu du ru mu as ke ri yar gı tay ne re den
bi le cek? Yar gı cın key fi yet ve ka sıt lı ça ba la rı so nu cu le hin de ki ka -
nıt ve yo rum lar dan ha be ri ol ma ya cak. Mah ke me he yet le ri le hi mi -
ze olan du rum lar dan yok sun bı rak mak için ta nık la ra kar şı söy le -
dik le ri mi zin ço gu nu tu ta na ga geç mi yor du. Çünkü yar gıç lar yar gı -
la ma ya mut lak bir ön yar gıy la yak la şıp, ve ri len ta li mat lar dog rul tu -
sun da bi ze en ağır ce za la rı ver me yi amaç la mış lar dı. Yar gıç bü yük
bir piş kin lik le şu nu söy lü yor du: “Uzun boy lu an lat ma na ge rek

562
yok, ta nı gın ifa de si ne ne di yor sun ka bul edi yor mu sun, et mi yor
mu sun?” Böy le ce sa vun ma nı evet-ha yı ra ka dar da ral tı yor du. Ko ca
mah ke me sü re cin de sa nık-yar gıç iliş ki si ge lip evet-ha yı ra da yan dı.
Ce za e vin de ya pı lan iş ken ce ler le tut sak la ra bu şe kil de ifa de ver me -
le ri, yar gıç la ra iti raz et me me leri da ya tı lı yor du. Bu uy gu la ma lar, bu
iliş ki di ger grup lar da çok da ha de rin di. He yet karşı sın da to puk se -
la mı çak ma mak, kün ye yap ma mak, yar gı ca em ret ko mu ta nım de -
me mek için, ço gun luk la ge len ta nık lar karşı sın da söy le ye cek pek -
çok şe yi ol du gu hal de bir çok ar ka da şın kür sü ye çık ma dı gı nı söy le -
miş tik. Aley hin de olan bir du rum kar şı sın da bi le sus kun lu gu ter cih
et me si bir yer de söy le nen le ri ka bul et ti gi an la mı na ge li yor du. Ta -
nık ko nu şu yor, yar gıç “ta nı gın ve mag du run ifa de si ne kar şı ne di -
yor sun?” di ye rek söz ve ri yor. Sen de: “Söy le ye cek bir şey yok” de -
yip, sa nık kür sü sü ne çık mı yor sun. Bu ya nıt aley hin de ki ifa de yi
ka bul len mek tir.
- As lın da söy le ye cek şe yi ol du gu hal de söy le mi yor. Pe ki ama bu
bir yer de on la rın ge nel ama cı na uy gun düş mü yor mu?
- Öy le, ama bir çok ar ka daşta sö zünü et ti gi miz kay gı lar da ha agır
ba sa bi li yor du. Ol ma ma sı ge re kir, ama öz gün bir du rum. Dog ru
olan hem gi dip ifa de vermek, hem de ko mu ta nım fi lan de me mek ti.
Ana da va ar tık son sa vun ma aşa ma sı na gel miş ti. H. H. Ka ra kuş iti -
raf etti biz le ri suç la dı. An cak ben, H. Kan kı lıç ve bir kaç ar ka daş
da ha Ka ra kuş’un ifa de si okun du gun da sa lon da de gil dik. Sa lo na
epey ce geç gö tü rül dük. Yar gıç Ka ra kuş’un biz ler le il gi li id di a la rı nı
özet le di. Ha mit da hil, he pi miz red de dip ye ri mi ze otur duk. Yar gıç
bu de fa Ka ra kuş’u ye ni den kür sü ye al dı. Ka ra kuş par ti ye, de ger le re
sal dır dı. O ara ak li den ge si ye rin de ol ma yan H, Kan kı lıç’ın bir çı kı -
şı ol du. Ka ra kuş’a öf ke len di, kin len di, kı zıp pat la dı. Ya nım da otu -
ru yor du, kı za rıp bo zar dı ve öf key le hız la kalk tı, izin al ma dan kür -
sü ye çık tı. Bir kaç olay üst len di. O an da Ka ra kuş’un iha ne ti, düş -
müş lügü kar şı sın da tep ki si ni böy le di le ge tir di. Hiç il gi si ol ma yan
olay la rı üst len di. Ka bul et tik le ri ara sın da Bu cak çe te le ri nin üs ola -
rak kul la na bil dik le ri bir ko o pe ra tif var dı. Ko o pe ra tif ba sıl mış, üç
ki şi öl müş, beş-al tı ki şi de ya ra lan mış tı. Ay rı ca bir de Cu ma Tak’ın

563
öl dü rül me sin de so rum lu olan Ali Tüy süz’ün ola yı var. O da iki as -
ker ara sın da ara ba da öl dü rül müş. Bu olay da bir yer de Ha mit’in ka -
fa sın da yer et miş, bi lin çal tı na yer leş miş, bu nu da ben yap tım de di.
Oy sa hiç ha be ri yok. Çünkü bu dö nem bi zim le ye ni ye ni iliş ki ye
geç miş, sem pa ti zan bi ri. O günkü ko nu mu iti ba riy le böy le ey lem le -
re, olay la ra so ku la bi le cek bi ri de gil. Geç mi şi ni, ya pıp et tik le ri ni de
ay rı tı la rıy la bi li yo ruz. Bu olay lar la hiç bir il gi si ol ma dı gı ko nu sun da
bil gi li yiz. Ama Ha mit bun la rı üst len di. Bir kaç ola yı da ha ken di si -
nin yap tı gı nı an lat tı. Ama na sıl yap tı gı nı an la ta mı yor. Üst len di gi
için olay la rın ge li şi miy le il gi li bil gi ver mek zo run da ol du gu için
an lat ma ya kalk tı. Ama çok ba sit, yü zey sel şey ler söy lü yor. “Şöy le
git tim, şöy le ateş et tim, elim de şu si lah var dı” gi bi. Olay la rın olu şu -
na uy gun ay rın tı lı bir açık la ma ya pa mı yor du. Ay rı ca mah ke me de
bu olay la rı üst le nen ar ka daş la rın, ta nık la rın ifa de le riy le de her şey
ge niş çe açık lan mış ve ey lem le rin oluş bi çi mi, na sıl ya pıl dı ğı ay rın -
tı la rıy la or ta ya çık mış tı. Ya ni açık lan ma dık bir şey kal ma mış. An la -
tı lan lar la, Ha mit’in söy le dik le ri uyuş mu yor, za man la ma, ya pı lış bi -
çi mi, ka tı lan ey lem ci sa yı sı ba kı mın dan bü yük çe liş ki ler var. Böy le
bir du rum da mah ke me he ye ti nin ilk plan da yap ma sı ge re ken şey;
Ha mit’in o an da söy le dik le riy le, da ha ön ce tu ta nak la ra ge çen bil gi -
le ri kar şı laş tır ma say dı. Ama bu nu bi linç li yap ma dı, olay la rı kur ca -
la mak is te mi yor du. Ne de ni de böy le bü yük bir fır sa tın ayak la rı na
ka dar gel miş ol ma sı. Tep mek is te mi yor lar, çünkü bi zi de il gi len di -
ri yor du. İfa de aley hi miz de güçlü bir ka nıt ola rak kul la nı la bi lir di.
Ha mit’in sağ lı ğı iyi ce bo zul muş, ar tık kim se yi ta nı ya maz bir ha le
gel miş ti. Ce za e vin de ki uy gu la ma lar du ru mu nu da ha da kö tü leş ti ri -
yor du. Öy le ki, es ki ma hal le ar ka daş la rı da hil, he men hiç kim se yi
anım sa mı yor, ta nı mı yor. Sa de ce be nim is mim ka fa sın da kal mış, bi -
lin çal tı na yer leş tir miş ti. Ce za e vin de yal nız ken di si ni PKK’li ve ko -
mü nist ola rak gö rü yor du, en bü yük oy du! Ço ğu in san la bir yer de
dü şün ce de bağ la rı nı ko par mış tı. Ka fa sı na gö re ey lem le ri yap ma sı
için ken di si ne emir ve re cek bi ri ge re ki yor.
- Ha mit ar ka da şın ara dı ğı bu “şans lı” ar ka daş kim di?
- O şans lı ben dim. Si ve rek’te ki ör güt iliş ki le ri ne ve du ru ma ba -

564
kı yor, ara dı ğı öl çü le re uy gun ki şi ola rak be ni se çi yor. Ken di si ne
an cak be nim emir ve re bi le ce ğim ko nu sun da net le şi yor. Ha mit bu
ey lem le ri ya par ken emir le ri ben den alı yor! Ay rı ca ey lem le ri da ha
ön ce ça tış ma lar da öl müş iki ar ka daş la bir lik te yap tı ğı nı söy le di.
Kal kıp mü da ha le et tim, “ar ka da şın tav rı iha ne te kar şı bir mi sil le -
me dir” de dim. Ölüm den kork ma ve kaç ma kar şı sın da on dan kork -
ma ma ve kar şı sı na di kil me tav rı nı ser gi le di ği ni söy le dim. E. Ka ya
tek rar “öy le bir şey var mı, se nin bu iti raf la rı kı zıp da yap tı ğın
doğ ru mu?” di ye sor du. Ha mit, “ha yır ben yap tım” de di. Ye ni den
mü da ha le et tim: “Eğer bu olay la rı Ha mit yap mış sa, na sıl ger çek -
leş tir di ği ni ni çin ay rın tı lı an lat tır mı yor su nuz?” Ama mah ke me he -
ye ti ye ni den sor gu lar sa, bi li yor ki Ha mit olay la rı üst len di ği gi bi
bir da ha an la ta ma ya cak. Eğer Ha mit’e ye ni den an lat tı rır lar sa, sa -
de ce ilk günkü söy le dik le riy le de ğil, tu ta nak lar da ki oluş bi çi miy le
de çe liş ti ği ni gö re cek ler. An la tım lar bir bi ri ni tu tu ma yın ca, ifa de si -
nin yan lış lı ğı or ta ya çı ka cak ve de lil ola rak kul la na ma ya cak lar.
- Bu da on la rın işi ne gel me ye cek ta bii. Pe ki Ha mit’in “ik -
rar”la rı bel ge olar ka ka bul edil di mi?
- Evet, aley hi miz de so mut de lil bu la mı yor lar dı. Hem bi zi ce za -
lan dır ma nın hu ku ki kı lı fı nı ya rat mak, hem de iti raf ya pan Ka ra -
kuş’un ka ra la ma ve sal dı rı la rı nı doğ ru la ma ara cı ola rak Ha mit’in
ifa de si kul la nıl dı. Yi ne son söz le ri miz alın dı ğın da bir kez da ha
epey uzun ko nuş tum. Yar gıç la rın du rum la rı nı, ger çek yüz le ri ni ser -
gi le dik. Biz le ri ba şın dan be ri “suç lu” ve “ha in” gör dük le ri ni, sus -
tur mak için her ça ba yı gös ter dik le ri ni anım sat tık tan son ra, “yi ne de
tüm yar gı la ma bo yun ca kat la nıl maz bul du ğu nuz dü şün ce le ri mi zi
din le me ta ham mü lünü gös ter di ği niz için te şek kür ede rim” de dim.
Uzun bir ko nuş ma ya pa ca ğım için kes me sin ler di ye te şek kür le bir
gi riş yap tım. Son ra da; “şu nu da bi lin ki, bu ra da olup-bi ten her şe -
yin far kın da yız. Ger çe ği bil me di ği mi zi san ma yın. Bu ra da mev cut
ya sa la rı nı za, usül le ri ni ze gö re bir yar gı la ma ya pıl ma dı, yap ma dı -
nız. Siz ler bu yar gı la ma la rın sa de ce fi gü ra nıy dı nız. Şim di bu ra da
açık la ya ca ğı nız ka rar lar siz den ön ce, bağ lı ol du ğu nuz yer ler ta ra -
fın dan alın dı. Ka rar la rı nız po li tik tir. As ke ri mah ke me ler ka rar lar da

565
po lis ve MİT ra por la rı nı te mel al dı ğı na gö re, bi ze dev le tin ge nel
po li ti ka la rı doğ rul tu sun da ha re ket ede rek ce za ver mek zo run da sı -
nız. Po li tik yak la şı mı nı zı, ta raf gir li ği ni zi giz le me ge re ği duy ma dı -
nız. Ka rar la rı ken di ka na at le ri ni ze gö re ve re cek du rum da da de ğil -
si niz.” de dim. Yar gı la ma sü re cin de ki po li ti ka la rı nı an la tır ken, şun -
la rı da ek le dim: “PKK bir ih ti lal, bir dev rim, Kür dis tan hal kı nın
ger çek kur tu luş çiz gi si dir. He pi mi zi öl dür se niz, im ha et se niz de
PKK ya şa ya cak tır. Bu gün bu ra da biz le ri, bu ka dar in sa nı yar gı lı -
yor su nuz, içer de tu tu yor su nuz, ama bi lin ki, bi zi yar gı la ma ko şul la -
rı nı ya rat mış ol ma nız, eli ni ze düş me miz si zin ba şa rı nız de ğil dir.
Türk dev le ti nin güç lü lü ğü nün ve kol luk kuv vet le ri nin ye te nek le ri -
nin, be ce re si nin bir ürünü de de ğil. Bu gün bu ra da bu lun ma mız, ge -
nel ola rak ama tör lü ğü mü zün, ek sik lik le ri mi zin, par ti ku ral ve ta li -
mat la rı nı tam ola rak ya şa ma ge çir me yi şi mi zin bir so nu cu dur. Bu
il kel ça lış ma yön tem le ri miz, dev ri mi ör güt le me de pro fes yo nel bir
ça lış ma tar zı nı oluş tu ra ma yı şı mız, hal kı mı za ve bu so nu cu ha ket -
me yen öz ör gü tü ne pa ha lı ya ma lol du. Bu yüz den cid di dar be ler ye -
di ği miz de doğ ru dur. Ama er ya da geç ka za na cak olan PKK’dir,
sos ya lizm dir.” Bu ko nu da inan cı mı zın son suz lu ğu nu be lir tip otur -
dum. Sa nı rım 15 da ki ka ka dar ko nuş tum. Bu uzun ko nuş ma nın sa -
de ce üç-beş cüm le si tu ta na ğa geç ti. Yar gıç, “biz cid di ve bü yük ka -
yıp lar ver dik, PKK da ğıl mış tır” di ye özet le yip yaz dır dı.
- Ne ko mik lik! Yar gı la ma nın son anın da ki son söz ler de as lın da
se nin de ğil, yar gı cın söz le ri. Son sözü söy le yen yi ne yar gıç ol muş.
- Evet, ay nen bu şe kil de yaz dır dı. O ka dar çıp lak ve key fi bir tu -
tum var. Ar tık iğ re ni yor sun, bir da ha tu ta na ğı de ğiş tir me ça ba sı na
gir me ge re ği ni bi le duy mu yor sun. Mah ke me son ra sın da yar gı ta ya
gön der di ği miz ya zı lı sa vun ma lar da, yar gıç lar ca tah rif edi le rek tu tu -
nak la ra ge çen önem li gör dü ğü müz ifa de le ri mi zi ye ni den yaz dık.
Son söz hak kı ve ri len ler den ba zı la rı uzun ca ko nuş mak is te di ler.
An cak yap tı ğım “ol du-bit ti”ye ikin ci de fa izin ver me di ler. “Ay lar -
dır an la tı yor su nuz, son söz kı sa olur. Za man yok, kı sa ke sin” di ye -
rek mü da ha le et ti ler. Ve ar ka daş la rın son söz le ri çok kı sa alın dı.
Böy le olun ca da tu ta na ğa ge çer ken de ğiş ti re me di ler. Son söz le ri -

566
miz dev rim ci le re, PKK’ye ya ra şır gü zel lik te ve öz dey di. Par ti ye,
dev ri me, sos ya liz me olan inanç, bağ lı lık, sa da ka tin ifa de si ve bu
yol da ölümü ku cak la ma yı vur gu lar ni te lik tey di.
- Yıl lar ca ağ zı nı zı bağ la yan lar, son söz le re bu nu ya pa ma dı lar,
bent yı kıl dı, öy le mi?
- Ha yır!.. Hiç bir za man ağ zı mı zı bağ la ya ma dı lar. Bir yo lu nu,
yön te mi ni bu lup söy le ye ce ği mi zi söy le dik. Kür sü ler de di le ge tir -
me di ği miz hiç bir şey kal ma dı.
- O za man şöy le söy le ye yim; ağ zı nız açık, ama tu ta nak la rın ağ -
zı bağ lı!
- Evet… Tu tu nak la rın, dak ti lo tuş la rı nın ağ zı bağ lı ve on la rın
zin ci re vu rul muş lu ğu söz ko nu su. Ama şu nu da be lir te lim; her şe ye
rağ men bin ler ce say fa yı bu lan sa vun ma la rı mız ol du. On lar en gel -
le dik çe, kıs tık ça, çal dık ça biz yük len dik. Her şe yi gö ze al dık. İs te -
di ği miz dü zey de ol ma sa da, her ko nu da dü şün ce le ri mi zi şu ve ya
bu şe kil de tu ta nak la ra ge çirt tik, ta ri he bel ge ola rak dü şür dük.
Ba sın da suç or ta ğı
- Bi raz da mah ke me sa lo nun da se yir ci ler le he ye tin, tu tuk lu la rın
iliş ki le ri, o ara da ya şa nan çar pık lık lar üze rin de ko nu şa lım.
- Da va la rı mız açıl dık tan son ra bü yük bir il gi var dı. Çünkü o sı -
ra lar da ce za e vin de iş ken ce le ri dur dur mak için baş la tı lan di re ni şi -
miz de vam edi yor du. Ai le le ri miz ya şa yıp ya şa ma dı ğı mı zı da bil mi -
yor lar dı. Bi zi gö re bil me nin, sağ olup ol ma dı ğı mı zı an la ma nın tek
yo lu; mah ke me ler di. Sa lon ağ zı na ka dar tık lım tık lım do lu yor du.
Sa nık lar la din le yi ci ler ara sı na et ten ba ri kat lar ku rul muş tu ve ke sin -
lik le en kü çük bir fi zi ki te mas, ko nu şa bil me ola na ğı yok tu. O ara
tes lim olu nup ku ral la ra uyul ma dı ğı için, mah ke me ler de bi raz da ha
ser best tik. Tu tuk lu la rın en bü yük lüksü, ara sı ra dö nüp ar ka ya bak -
ma, din le yi ci le re se lam ver mey di. Ya şa mın tüm gö ze nek le ri nin dol -
du rul ma sı ve ay le hi mi ze çev ril me si bu nok ta da da ger çek leş ti. Tes -
li mi yet dö ne mi nin ko yu ka ran lı ğı tu tuk lu nun üze ri ne inin ce ve dav -
ra nış la rı na hük met me ya şa nın ca, mah ke me de ge ri dö nüp bak ma -

567
nın, se lam ver me nin ola na ğı kal ma dı. İler le yen gün ler de mah ke me -
le re din le yi ci ge le mez ol du. On la rı da bek le yen bir yı ğın bas kı ve
en gel var dı. Ha ka ret ler le, kü çük dü şür me ler le kar şı la şı yor lar dı. Ka -
dın la rı aşa ğı lar bi çim de ara ma lar –ge nel de as ker ler arı yor du–, teh -
dit ler, “ör gü te üye mi sin? Ni ye ge li yor sun? Bu ra da an la tı lan la rı,
ki min ne de di ği ni, ne yap tı ğı nı ör gü te mi ak ta ra cak sın? Ör gü te bil -
gi ta şı yor sun” gi bi yö nel me ler al dı ba şı nı git ti. Ce za e vin de ki di re -
ni şin bi ti min den son ra, gö rüş me ola na ğı da do ğun ca din le yi ci le rin
ço ğu için mah ke me ye gel me bir yer de an lam sız laş tı. Bü tün bas kı
ve teh dit le re rağ men ge len ler de du ruş ma lar dan hiç bir şey an la mı -
yor, en se mi ze bak mak tan baş ka bir şey ya pa mı yor lar dı. Ama en zor
ko şul lar da bil le, Di yar ba kır lı olan ve içer de ya kı nı bu lu nan, bi raz
da bi ze sem pa ti bes le yen ba zı in san lar, üç-beş ki şi de ol sa gel di ler.
On la ra kar şı da ön lem ge liş ti ril di ve teh dit ler dur ma dı.
- Di yar ba kır vah şe tin den mah ke me le re ge len din le yi ci le rin pa -
yı na ne düştü?
- Ha ka ret, gö zal tı, iş ken ce düştü. Dı şar da dö vü len le ya ka-pa ça
sa lon dan atı lan lar, gö zal tı na alı nan lar ol du. Mah ke me he ye ti, gö -
rev li ler ve tu tuk lu lar sa lon da ye ri ni al dık tan son ra din le yi ci ler içe ri
alı nır dı. Du ruş ma bit ti ğin de ise, ön ce on lar ye ri ni al dık tan son ra
din le yi ci ler içe ri alı nır dı. Du ruş ma bit ti ğin de ise, ön ce on lar sa lon -
dan çı ka rı lır dı. Ara ver me ler de de böy ley di. Du ruş ma la rın bi rin de
Maz lum bir ara dö nüp din le yi ci le re bak mış, ab la sı nı gör müş ve se -
lam ver miş. Gar di yan lar da ha ora da, du ruş ma sı ra sın da “ni ye bak -
tın, ki me işa ret ver din?” di ye rek sı kış tır ma ya baş la mış lar. Maz -
lum’sa sa de ce ab la sı nın ge lip gel me di ği ni an la mak için bak tı ğı nı
söy le miş. Onun ce za e vin de gördüğü iş ken ce le ri ar tık söy le me ye
ge rek yok. Ama iş bu bo yut ta kal mı yor. Ab la sı da bas kı, teh dit gö -
rü yor, ha ka re te uğ ru yor. “Maz lum’dan ne işa ret al dın?” di ye sor -
gu la nı yor. Bu şe kil de sor gu la nan din le yi ci sa yı sı az de ğil di. “Bir
da ha mah ke me le re gel me ye cek si niz, ge lir se niz, si zi ör güt üye li ğin -
den içe ri ata rız” di yor lar.
- Mah ke me he ye ti nin din le yi ci le ri azar la dı ğı, sa lon dan at tır dı ğı
ol du mu?

568
- Mah ke me ye ge len ler bü yük bir ku şat ma al tın da, üç kol dan bir
ku şat ma. Bi rin ci si; ni za mi ye ka pı sın da si vil, res mi po lis ler, ikin ci -
si; sa lon da gar diy na lar, su bay lar, üçün cüsü; mah ke me he ye ti. O
or tam, ai le ler de bü yük bir psi ko lo jik bas kı oluş tu ru yor du. Ay rı ca
mah ke me de na sıl dav ra na cak la rı sı kı ca tem bih le nir di. Fı sıl daş ma -
nın, işa ret leş me nin, se lam laş ma nın ya sak ol du ğu on la ra da söy le -
nir di. On lar da kı pır tı sız otur mak zo run da bı ra kı lır dı. Bu bas kı ve
de ne tim ağın da bir “boş luk” ol du ğun da mah ke me he ye ti dev re ye
gi rer di. Ku şat ma sa de ce din le yi ci le rin sa lon da ne ler ya pa bi le ce ği
üze ri ne de ğil di. Kim le rin din le yi ci ola bi le ce ği de on la rın iz ni ne
bağ lıy dı. Du ruş ma la ra soy is mi tu tan ya kın ak ra ba lar dı şın da kim -
se ge le mez di. Oy sa du ruş ma lar gö rü nür de her ke se açık ya pı lı yor -
du. Usül böy ley di, ama pra tik te ter siy di. Ak ra ba sı ol ma ya nın,
PKK’nin du ruş ma sın da ne işi var? Ge le nin so ruş tur ma gö re ce ği ni,
fiş le ne ce ği ni, ba şı na be la ala ca ğı nı bil me si ge re kir di.
- Tu tuk lu nun din le yi ci ler le il şi ki si ni kes me de baş ka ön lem ler
var mıy dı?
- Çift yönlü iş le yen şu ön lem den de söz ede lim: Tu tuk lu la rın
hem bir bir le ri ne, hem de din le yi ci le re bak ma la rı nı ön le mek için
sa nık kür sü sü ne gi der ken, dö ner ken ve ya ara da tu va le te çı ka rı lır -
ken, ye re ba kıp ba şı nı önü ne eğ me si zo run luy du. Bu ko nu da da
çok çar pı cı man za ra lar var. Her şe ye bo yun eğe nin, pa nik, kor ku
için de olan ba zı in san lar, du ruş ma da otur duk la rı yer den kal kıp
kür sü ye gi der ken, ya da tu va le te gö tü rü lür ken iki bük lüm olu yor -
du. Ba şı ön de, göz le ri yer de, bur nu nun ucu nu gö re me den yü rürdü.
Bir yer de, bir ko yu nu na sıl ke si me gö tü rü yor san ay nı po zis yon.
Tu tuk lu din le yi ci yi gör me sin, ba kış ma sın lar di ye tu va le te gi der ken
esas du ruş va zi ye tin de iki bük lüm yü rü yor, ba şı nı omuz la rı na gö -
mer ce si ne ye re eği yor. Yar gıç, böy le aşı rı ya ka çan gö rü nüm kar şı -
sın da is tis na da ol sa ba zen, “bi raz düz gün gö tü rün, bir ye re çar pa -
cak” di yor, ya rım ağız mü da ha le de bu lu nu yor du. Sa lon da ki gö rev -
li su bay la ra dö nüp, “bu ka dar da ol maz ki” der ce si ne ba kı yor du.
Ya ni yar gıç ra hat sız olu yor, ama ra hat sız lı ğı nın esas ne de ni; hu ku -
ki, vic da ni, in sa ni açı dan du yu lan bir ra hat sız lık de ğil. Din le yi ci le -

569
rin önün de bu ka dar aşı rı ya va rıl ma sın dan, bu man za ra la rın dı şa rı -
ya ta şı rıl ma sın da ra hat sız lık du yu yor.
- Din le yi ci ler ol ma sa “vu run aba lı ya!” di ye cek.
- Za ten öy le. “Bu ka dar da yap ma yın, hiç ol maz sa baş ka la rı nın,
dı şar dan ge len le rin gözü önün de yap ma yın” an la mı na ge le cek bir
mü da ha le bu. Böy le tu tuk lu lar so ru nu an la ma, kav ra ma, de ğer len -
dir me ko nu la rın da bir sığ lık ya şa mak ta dır ve Di yar ba kır As ke ri
Ce za e vi zul müy le o sığ lı ğı na kor ku ve pa nik ek len miş tir. Bu yüz -
den mah ke me sa lo nun da na sıl dav ra nıl ma sı ge rek ti ği ko nu la rın da
ken di öz gün lü ğünü ko nuş tu ra cak bir bi çim bu la ma mak ta dır, mut -
lak iti at an la yı şıy la ha re ket et mek te dir. Si ya si sa vun ma yap ma mı -
za kin le ni yor lar, acı sı nı çı kart mak için bak ma dı ğın hal de “din le yi -
ci le re bak tın” di ye ce za lan dı rı yor lar dı. Ora da din le yi ci le rin var lı -
ğı, salt var lı ğı, il gin ol sun, ol ma sın se ni ce za lan dır ma nın bir nes -
ne si olu yor du.
- Mah ke me ler sü re cin de ki çar pık lık la rın bir baş ka bo yu tu da
ba sın la mah ke me iliş ki si ol sa ge rek. Na sıl bir iliş kiy di, ne ler ya -
şan dı?
- Mah ke me le rin baş la dı ğı ilk gün ler de ba sın da va mı za il gi liy di.
İlk du ruş ma la rı ka la ba lık bir ga ze te ci top lu lu ğu iz le di. Son ra la rı
ise, il gi gi de rek azal dı ve ara da bir uğ ra yan lar ol du. Mah ke me sa lo -
nun da ba sı na ay rıl mış bir-iki bank var dı. Ga ze te ci ler içe ri alın dı -
ğın da ay nen avu kat ve gö rüş çü ler gi bi, na sıl dav ra na cak la rı ko nu la -
rın da sı kı ca tem bih le ni yor, de ne tim de tu tu lu yor lar dı. Biz otur duk -
tan ve du ruş ma baş la dık tan son ra içe ri alı nı yor lar dı. Ba sın ge nel de
aley hi mi ze bir du rum, bir ge liş me ol du ğu za man çağ rı lı yor du. Sı kı -
yö ne tim ko mu tan lı ğı nın ba sın bü ro su, o gün du ruş ma da önem li ge -
liş me ler ola ca ğı nı du yu rup ga ze te ci le re gel me le ri için çağ rı ya pı -
yor du. Ko mu tan lı ğın çağ rı la rı da ha çok da iti raf çı la rın iti raf la rı nı
ka mu o yu na du yur ma da gün de me ge li yor du.
- Böy le si an lar da is tek le ri nin dü ze yi ne? İs te mi ye rek mi ge li yor -
lar, yok sa şevk le mi?
- Ba sın za ten on la rın hiz me tin de. Du ruş ma ya gön de ri len mu ha -
bi rin duy gu ve dü şün ce le ri faz la önem li de ğil. Ga ze te ve ajans lar

570
on la rı bü yük bir is tek le gön de ri yor du. Ay rı ca, ko mu tan lı ğın bas kı
ve teh dit le ri de var. Kim se as ke ri kar şı sı na al ma ya ce sa ret ede mi -
yor. Si ya si sa vun ma yap tı ğı mız da, le hi miz de bir du rum ol du ğun da
ba sı nın gel me si ni is te mi yor lar dı. Teh dit edi yor, en gel le me ye ça lı -
şı yor lar dı. Mah ke me he yet le ri ga ze te ci le ri yön len di ri yor du. Ön ce -
lik le iti raf çı la ra söz ve ri lir, aley hi mi ze ko nuş tu ru lur, ga ze te ci le re
din let ti ri lir di. Ar dın dan si ya si sa vun ma ya pa cak in san la rın söz alıp
ko nu şa ca ğı nı an la dık la rın da du ruş ma ya ara ve rip ga ze te ci le rin git -
me si ni sağ lar dı. Ör ne ğin, Yıl dı rım Mer kit’in iti ra fı okun du ğu gün,
ko lor du ko mu tan lı ğı Le Mon de’un Or ta do ğu mu ha bi ri ni ve da ha
bir çok ga ze te ci yi önem li açık la ma lar ola ca ğı ha be ri ni bil di re rek
ge tir ti yor. Gö rü len PKK da va sı bü yük bir da va, Or ta do ğu halk la rı -
nı da, dün ya yı da il gi len di ri yor. Çünkü işin için de Kür dis tan so ru -
nu var. Ama mü ca de le mi zin ge li şim dü ze yiy le he nüz dün ya ka mu -
o yu nun gün de mi ne gi re me mi şiz. Yıl dı rım Mer kit Mer kez Ko mi te
üye si, par ti aley hin de ya pa ca ğı açık la ma lar Kür dis tan’da, Or ta do -
ğu’da, dün ya da hak lı lı ğı mı zı, ger çek ko nu mu mu zu bu lan dı ra cak
bir ça ba ola rak gö rü lü yor. Ör ne ğin sos ya lizm aley hin de ki açık la -
ma la rı on lar açı sın dan önem li bir mal ze me. Po li ti ka la rı nın Di yar -
ba kır As ke ri Ce za e vi’nde ve mah ke me de ki uy gu la ma la rın “hak lı -
lı ğı nı” ulus la ra ra sı alan da sa vun ma açı sın dan da iyi bir ma ter yal
ola cak. Ga ze te ci ler bu amaç la çağ rı lı yor. Sal dı rı lar ide o lo jik ve
par ti ye yö ne lik ol du ğun dan Yıl dı rım’ın açık la ma la rı na kar şı Hay ri
söz al mak is ti yor. Bü tün ça ba la rı na rağ men ko nuş tur mu yor lar. Ya -
ni, ha be ri tek yan lı yan sıt ma ça ba sı için de ler.
- Gö rü nen o ki, ba sın ko nu sun da da ol duk ça dert li si niz. Ta şı dı ğı
önem den ol sa ge rek.
- Ba sı nın öne mi or ta da. Ama biz de ki ba sın na sıl bir ba sın? He sap
sor ma, ger çek le ri yaz ma, hak lı ola nı sa vun ma, hat ta va ro lan ya sal
hak la rı so nu na ka dar zor la ma ko nu mun da de ğil. Ba zen ga ze te ci ler
ka pı ya ge li yor, du ruş ma ol du ğu hal de ni za mi ye den ge ri çev ri li yor -
lar. “Ni ye ge li yor su nuz? Ko mü nist le ri, Apo cu la rı din le yip de ne ya -
pa cak sı nız, ge rek li olur sa biz si zi ça ğı rı rız.” di yor lar. Böy le si ne
açık tan teh dit ve ha ka ret ler de ya şan dı. Mah ke me nin, dev le tin ba sı -

571
nı aley hi mi ze kul lan ma sı, da va la rı mız kar şı sın da ba sı nın gir di ği ko -
nu ma gö zat ma mız ge re kir. PKK ve Kür dis tan kar şı sın da, Tür ki ye
ba sı nı nın na sıl olum suz bir tu tum ta kın dı ğı ge nel de bi li nir. Res mi
söy le min dı şı na taş ma la rı söz ko nu su de ğil dir. Aley hi miz de ya za ma -
ya ca ğı nı ve so nu na ka dar hak lı ol du ğu mu zu gör dü ğün de sus kun lu -
ğu ter cih et miş tir. Ge nel ku ral şu: Ba sın sür mek te olan bir da va yı,
aleyh te ve ya leh te et ki le ye bi le cek ya yın ya pa maz. Söz de Türk ya sa -
la rı na gö re de öy le. Ama söz ko nu su biz ol du ğu muz da, bu ge nel ku -
ra lın uy gu lan ma dı ğı nı, iş le til me di ği ni gö rü yo ruz. Ki bu tu tum içi ne
TRT’de gi ri yor. TRT’nin ni te li ği da ha fark lı ve be lir gin. Dev le tin
res mi bir or ga nı. Ta raf gir li ğin de ya dır ga na cak bir şey de yok tur. Ni -
te kim ge rek Ey lül ön ce si ve son ra sın da, ge rek se de mah ke me ler de
ve baş ka alan lar da ka mu o yu nu bi ze kar şı kış kırt mak ve ya da va la rı
et ki le mek ama cıy la sa yı sız prog ram yap tı lar. PKK’nin aley hin de
söy le ne bi le cek her şe yi söy le di ler. PKK’yi suç la yan, PKK kar şı tı ki -
şi le ri, çev re le ri ko nuş tur du lar. Ül ke de ki bü tün olay la rın, suç la rın in -
san lık dı şı dav ra nış la rın “so rum lu su” di ye gös ter me ye ça lış tı lar. Bu
ze min de cun ta nın, fa şiz min hak lı lı ğı nı, Tür ki ye ve Kür dis tan’a sun -
du ğu zul mün üze ri ne şal çe ke rek, meş ru lu ğu nu kit le le re em po ze et -
mek için ya yın lar yap tı lar. Ya lan, de ma go ji, suç la ma te me lin de sü -
rüp gi den bir ya yın po li ti ka sı ege men di. Bu da Türk ya sa la rı na gö re
suç. Çünkü da va la rı mız de vam edi yor, yar gı la nı yo ruz, he nüz “suç -
lu”lu ğu muz ke sin leş miş de ğil. Ve o ya sa lar kar şı sın da ke sin leş me di -
ği sü re ce de “suç suz” du rum da yız. Bu du rum da TRT, ba sın “suç lu”
lu ğu mu zu ilan ede mez. Ama işin en ba şın da “suç lu” ilan edil dik ve
ka mu o yu na böy le lan se edil dik.
- Bu ger çek lik sa de ce si ze, PKK’ye kar şı olan bir ko nu de gil di.
TV ve ba sın he men he men tüm si ya si da va lar da bi li nen tu tu mu nu
gös te rip dev rim ci ler aley hin de ya yın yap tı lar.
- Bu biz de yi ne ter sin den iş le di. İs tan bul, An ka ra ve ya Tür ki -
ye’nin baş ka bir ye rin de si ya si da va lar da dev rim ci le rin aley hin de
pro pa gan da ya pa rak ka mu o yu oluş tu rup, ola nak lıy sa agır ce za lar
ver me or ta mı nı ya rat ma amaç la nı yor du. Ya ni mah ke me le rin ve re ce -
gi ce za la rın hak lı lı gı nı ka mu o yu na ka bul et tir me ça ba la rı da di ye bi -

572
li riz bu na. Biz de ise ter si var. Ön ce ka mu o yu nu oluş tu rup agır ce za -
lar ver me ye ri ne, ve ri le cek agır ce za lar için ka mu o yu oluş tur ma ger -
çek le şi yor du. Ce za ve ri le ce gi ni pe şi nen ilan edi yor lar ve “bu va tan,
mil let düş man la rı na ve re ce gi miz her ce za uy gun dur” dü şün ce si ni iş -
li yor lar. Çok sa yı da in sa na idam, mü eb bet ve agır ce za lar ve ri le ce gi
ka rar laş tı rıl mış. Bu ge nel tu tum la rı nı ide o lo jik an lam da güç len dir -
mek, ka mu o yu nu ik na et mek için ba sın ve TRT eliy le ya lan ve de -
ma go ji bom bar dı ma nı na baş lı yor. Di ger un sur lar bir ya na, dev rim ci -
le ri ka ra la ma, suç lu gös ter me, ka mu o yu nu cun ta nın ya nı na çek me,
fa şiz min hak lı lı gı nı, onun sa vu nu cu lu gu nu yap ma gi bi agır, cid di
suç lar iş le di ler. Ba sın bi ze verile cek hak sız, agır ce za lar için ka mu o -
yu nu oluş tur ma, ha zır la ma ça ba la rı na or tak ol muş tur. Bu suç lar sa -
de ce ba sın ta ra fın dan da iş len me di; dev le tin tüm ku rum ve ku ru luş -
la rıy la dev rim ci, yurt se ver ke sim le re kar şı tam bir haç lı se fe ri var dı.
- Da ha ön ce ce za e vin de ki TV çe kim le ri ni an la tır ken, ola yı meş -
ru gös ter me ça ba sı na de gin miş, ba sı nın kat kı sı nı ele al mış tın. Yeri
gel miş ken ko nu yu ce za e vi öl çe gin de bi raz da ha aça bi lir mi yiz?
- Di yar ba kır Ce za e vi’nde sü rüp gi den iş ken ce le ri ka mu o yu na hak -
lı ve meş ru gös ter me gö re vi ni de üst len di ler. Ba sın, Di yar ba kır As ke -
ri Ce za e vi’ne ge ti ril di, ora da in ce le me ler yap tı ve iş ken ce le ri meş ru
gös ter di. Dev let, ba sı nı Kür dis tan’a yö ne lik po li ti ka la rın da is te di ği
gi bi kul lan mış tır, kul la nı yor. Di yar ba kır Zin da nı’nda da yo ğu la şan
dev let po li ti ka la rı doğ ru tu sun da yet kin ce kul la nıl mış tır. Kı sa ca ele
alır sak, vah set sü re cin de biz ler –35. ko guş– ba sın la hiç yüz yü ze gel -
me dik. İs te dik le ri gi bi çe kim ya pa ma ya cak la rı nı, so nuç ala ma ya cak -
la rı nı dü şü ne rek kim se yi ya nı mı za ge tir me di ler. Ko guş lar da gez di ril -
miş ler. Ba yan lar ko gu şu na da gö tü rül müş ler. An cak on lar da da is te ni -
len şe kil de çe kim ya pı la ma mış, hat ta her de fa sın da ar ka daş la rı mız ya
iş ken ce le ri an lat mış, ya da ken di le riy le hiç ko nu şul ma mış. (Yal nız
bi zim dı şı mız da ki in san lar, ga ze te ci ler le ko nuş tu ru lu yor muş. On lar -
da da ge nel lik le ye ni gel miş ol duk la rı için, so ru lan so ru lar ve ya nıt lar
ge ne li faz la il gi len dir mi yor muş.) So ru lar ya nıt sız bı ra kıl mış, ga ze te -
ci le rin oy na dı ğı rol ko nul muş. Ör ne gin; Tu gay Gö zü tok’a “bu vah şe -
tin sür me sin de si zin de pa yı nız var. Siz de bu iş ken ce le re or tak sı nız”

573
den miş. Ga ze te ci le rin yak la şım la rı na çar pı cı bir ör nek ola ca gı için
ba yan lar ko gu şu na ya pı lan bu zi ya re ti kı sa ca özet le ye lim. Ab dul lah
Kork maz’ın İç Em ni yet Amir li gi’ne ge ti ril di gi dö nem de bir grup ga -
ze te ci ye ce za e vi gez di ri li yor. Yan la rın da ko lor du dan yet ki li ler de var.
Geç sa at ler de ba yan lar ko gu şu na gi di yor lar. Ar ka daş lar da ha ön ce le -
ri, “bir za man lar te tik çe ken el ler şim di me kik çe ki yor” baş lı gı al tın da
ken di le riy le il gi li ya la na da ya lı bir ya zı ya zıl dı gı nı öğ ren miş ler. Bun -
dan ötürü bir da ha ba sı nın ko ğu şa ge ti ril me si du ru mun da, ken di le riy -
le ko nu şul ma ya cak tav rı nı be lir li yor lar. Su bay lar ve ga ze te ci ler içe ri
gi ri yor. Ko ğu şa gö za tıp “du ru mu nuz iyi” di yor lar. Sa ki ne, “her de fa -
sın da iyi dir de yip gi di yor su nuz. İyi ol mak ayak ta olu şu muz, ma sa mı -
zın iş le me li ol ma sı vb. şey ler de ğil dir. Asıl önem li şey ler gö zar dı edi -
li yor. İş ken ce var dır, iş ken ce ya pı lı yor, in san lar öl dü rü lü yor” di yor.
Su bay la olan bu ko nuş ma ya Ter cü man ga ze te sin den Tur gay Gö zü tok
da ka tı lı yor. “Ne var, bir ba ba da ço cu ğu na to kat atar. Bu na iş ken ce
den mez. Ama cın ka rı şık lık ya rat mak, öy le bir şey yok, uy du ru yor sun”
vb. söy lü yor. Fa şist, iş ken ce ci su bay lar du rur ken “ga ze te ci” Gö zü -
tok, Di yar ba kır ce hen ne min de ki zulmü ya lan lı yor, sa vu nu yor, ar ka -
daş la tar tı şı yor. Sa ki ne öf key le; ga ze te ci lik gö re vi ni yap ma dı ğı nı, ya -
lan yan lış ha ber ler le ka mu o yu nu al dat tı ğı nı söy le dik ten son ra, “da ha
ön ce ko nuş ma dı ğı mız hal de fo toğ raf la rı mı zı ya yım la yıp, fark lı an la -
tım lar la ger çek le ri giz le din, ‘bir za man lar te tik çe ken el ler şim di me -
kik çe ki yor’ ya lan la rıy la biz le ri fark lı gös ter din. İş ken cey le ba ba to -
ka dı ay rı şey ler dir. Ay rı ca, dev le tin de ba ba mız de ğil dir” di yor. Her
şe yin iyi ol du ğu, tüm tut sak la rın ya şam la rın dan mem nun ol du ğu nu
ka nıt la ma gös te ri si ne li mon sı kıl dı ğı için, kız gın ve öf ke li bir şe kil de
ko ğuş tan ay rı lı yor lar. Ay rı cı Hil van-Si ve rek Gru bu’nda yar gı la ma
son aşa ma sı na gel di, mü ta laa ha zır lan mış ve ha zır la nan mü ta laa ba sı -
na yan sı yor. Bu ara da –1986’nın ya da 1987’nin Tem muz’u ola cak
sa vun ma la rı mız da be lirt miş tik– bir kaç ar ka daş ça tış ma da öl müş. Sa -
nı rım Mil li yet man şet at mış. “Ha in le rin so nu.” Al tın da da “ve di ğer -
le ri!” di ye hak kın da idam is te nen biz le rin isim lis te si yer alı yor. Ya ni,
da va bit me miş, ça tış ma da ölen ar ka daş lar la bir lik te biz ler de ka mu o -
yu na açık tan “ha in” ola rak lan se edi li yo ruz. On la rın ya sa la rı na gö re

574
or ta da bir suç var. Bir di ğer du rum, iz le nen du ruş ma lar la il gi li ve ri len
ha ber ler. Mah ke me ler de ki açık la ma la rı mız bin de bir ba sı na yan sı yor,
ama na sıl yan sı yor? Ge nel ola rak söy le me di ği miz şe kil de! Ve o yan -
lış, ka sıt lı ha ber le ri, çar pıt ma la rı tek zip et me, yan lış lı ğı nı ka mu o yu na
açık la ma, ken di mi zi sa vun ma ola na ğı mız yok, her şey tek yan lı iş li -
yor. Mah ke me ka ra rıy la da hak kı mı zın pe şi ne düş me ve her han gi bir
dü zelt me yap tı ra bil me ola na ğı mız yok. Ör ne ğin sen par ti üye si sin,
par ti yi, ger çek le şen olay la rı sa vu nu yor sun, er te si gün ga ze te ter si ni
ya zı yor. Hat ta se ni kü çük dü şe re cek, inanç la rı na, de ğer le ri ne ay kı rı
şey ler ya zı yor.
- Bel ki de si ya si sa vun ma ya pan bir çok ki şi yi ba sın “iti raf çı”
gi bi gös ter miş tir.
- Evet, o da ol du. C. De li baş, Hil van-Si ve rek Gru bu’nda du ruş -
ma la ra çı kı yor ve si ya si sa vun ma ya pı yor du. Ana da va dan idam
al mış. Bu grup ta da idam la yar gı la nı yor. Mil li yet ga ze te sin de çık tı;
fo tog ra fı da ba sıl mış tı. “C. De li baş’ın iti raf la rı” baş lı ğı atıl dık tan
son ra, o günkü du ruş ma da an lat tık la rı “iti raf” di ye su nul muş tu.
Yi ne ba zı ar ka daş lar par ti yi sa vun du ğu hal de ba sın ca iti raf çı ola -
rak su nul du! Bir in sa nı ol ma dı ğı hal de iti raf çı ola rak gös ter mek, o
in sa nın ki şi li ği ne, de ğer le ri ne, hak la rı na ya pıl mış en bü yük sal dı rı -
dır. Top lum da ki şi li ği nin kü çük dü şü rül me si, hiç len me si an la mı na
ge lir. İş te ba sın, bu suç la rı da iş le di. İn san la rın onu ru na, kim li ği ne
yö ne lik tek ta raf lı sal dı rı la rı ger çek leş ti rir ken, as lın da fa şizm kar -
şı sın da ken di onu ru nu, kim li ği ni ayak lar al tı na al dı.
- Si zin taz mi nat da va sı aç ma du ru mu nuz da var, ama o sı ra lar -
da “bu tür şey le rin ne öne mi var” di ye mi dü şü nü yor du nuz?
- Öne min den öte, bu kim se nin ak lı na bi le gel mez. Par ti yi sa vun -
du ğu muz, dev rim ci le rin bit me di ği, her ko şul da dü şün ce le ri ni sa vu -
na bi le ce ği ger çe ği ni, me sa jı nı ver me der din de yiz. Tek bir cüm le de
çık sa ra zı yız. Ya ni çöl de bir dam la su ya sa hip ol ma is te ği gi bi.
- Böy le si bir an da si ze be nim gi bi bi ri si çı kıp ta “ni çin taz mi nat
da va sı aç mı yor su nuz, açın” de sey di, her hal de çok ko mik bu lur du -
nuz de ğil mi?
- Ada ma gü ler ler. Kim se nin ak lı na o sı ra lar taz mi nat fi lan gel -

575
mi yor ki! Kur ta ra ca ğı mız onur var dı, in san lık var dı, dev rim ci de -
ğer ler var dı. Biz esas ola rak onun ça ba sın day dık. Hak, hu kuk, ada -
let di ye bir şey ol ma dı ğın dan, ya pa bil di ği miz tek şey de fa lar ca
mah ke me ler de bu ya yın la rın da va mı za pe şin hü küm biç mek ol du -
ğu nu söy le mek ol du.
Sa vun ma yar gı yı yar gı lı yor
- “(…)
12 Ey lül re ji mi nin da yat tı ğı tas fi ye ci li ğe di re niş le ka rış lık ver dik.
Zin dan lar bu di re ni şin odak laş tı ğı önem li bir mer kez ha li ne gel di.
Maz lum Do ğan yol da şın ce za ev le rin de ge liş tir di ği mu az zam di re -
niş çi li ği var dır. Bun dan son ra M. Hay ri Dur muş, Ke mal Pir ve di -
ğer yol daş la rın ge liş tir di ği bir di re niş çi lik ve bu di re ni şin önem li
ge liş me le ri or ta ya çı kar ma sı ger çe ği var dır. Geç ti ği miz gün ler de
Hil van-Si ve rek da va sın da ya şa nan ge liş me ler, bu di re ni şi bir kez
da ha güçlü bir te mel de or ta ya çı kar dı. Ve ri len 23 idam ce za sı na
kar şı, biz zat hay kır dık la rı slo gan lar la par ti ye sa hip çı kan bu yol -
daş lar, an yı za man da düş ma nın ge liş tir mek is te di ği oyun la rı da bo -
şa çı kar mış lar dır. Di yar ba kır zin dan la rın da beş yıl dır eşi gö rül me -
miş bir iş ken ce ya şan ma sı na rağ men, 20 bin say fa ya ya kın bir sa -
vun ma ya pıl mış tır. Bu, Kür dis tan ta ri hin de bu dü zey de ilk de fa ger -
çek leş ti ri len bir sa vun ma dır. Bu da va nın so nuç la rı na yol daş la rı mı -
zın slo gan lar la ver dik le ri kar şı lık, ay nı za man da piş man lık ya sa sı -
nın yır tıl ma sı na da yol aç mış tır. Bu yol daş la rı mız af ya sa sı na ve
piş man lık ya sa sı na kar şı di re ni şi da ya ta rak sö mür ge ci mah ke me de
bu ey lem le ri ni bir gös te ri ye dö nüş tü re rek, Kür dis tan ta ri hin de en
bü yük mey dan sa vaş la rın dan bi ri ni de böy le ce ka zan dı lar. PKK
slo gan la rı nın yük sel di ği bu ey lem de ka za nan PKK’nin adı ol muş -
tur.” (Par ti Ön der li ği’nin Ni san 1986 ta rih li ko nuş ma sın dan)
- Bu bö lüm de mah ke me le rin öne mi üze ri ne bi raz ko nu şa lım:
“Mah ke me ler, si ya si sa vun ma lar bi zim için çok önem liy di” de di -
niz. Bu nun la kas tı nız tam ola rak ne dir? Or ta da sa vun ma yap ma
sı nır la rı nı aşan bir du rum mu var?

576
- Bu öne min ne re den gel di ği ne, ne den bu ka dar üze rin de yo -
ğun laş tı ğı mı za bi raz da ha de ği ne lim: Hal kı mı zın için den geç ti ği
bu ka ran lık ta ri hi dö nem de, si ya si sa vun ma bi li nen an la mı nın çok
öte sin de bir önem ka za na rak öne çık mış tır. Bu da ta rih sel-top lum -
sal ger çek li ği miz den kay nak la nan öz gün bir du rum dur. Yar gı lan dı -
ğı mız dö ne me ka dar Kür dis tan ulu sal kur tu luş mü ca de le si nin ide -
o lo jik ve po li tik ola rak sö mür ge ci mah ke me ler de, düş ma nın pen -
çe sin de, sa nık kür sü le rin de sa vu nul du ğu na hal kı mız ta nık ol ma -
mış tır. Bu alan da da olum lu, güçlü ta rih sel bir bi ri kim yok tu, bir
mi ras dev ra lın ma mış tı. Mi ras yok sun lu ğu da Kür dis tan’da ulu sal
kur tu luş akı mı nın ge liş me me si ni bü yük oran da et ki le miş, ör gü sel
ve si ya si mü ca de le nin sü rek li leş me me sin de, ta rih sel ko puk luk la rın
ya şan ma sın da pay sa hi bi ol muş tur. Olum lu mi ras yok lu ğu bir ta ra -
fa, olum suz bir mi ras ve bi ri kim var dır. Da ha ön ce ki is yan la ra ön -
der lik eden ler, ki mi za man işi köylü kur naz lı ğı na dök müş, ta ri hi
so rum lu lu ğu bir ke na ra at mış, dev let le uz laş ma ya git miş, sin miş
aman di le miş tir. Ve ya sah te va ad le re kan mış, oyun la ra ge ti ril miş -
tir. Tek tük olum lu tu tum ta kı nan lar da, res mi ta rih ce giz len miş,
son ra ki ku şak lar ca bi lin mez ol muş lar dır. Ge nel lik le düş ma nın
pen çe si ne dü şül dü ğün de, ken di ni kur tar ma nın te la şı öne çık mış,
hal kın çı kar la rı at lan mış tır, mah ke me ler de de baş kal dı rı tu tu mu
sür dü rül me miş tir. Biz, Kür dis tan’da mo dern bir ulu sal kur tu luş
akı mı ve ha re ke ti ya rat ma yı ba şar dık. Bu nun sü rek li lik ka zan ma sı,
ya şam bul ma sı için zul me, zor ba lı ğa, sö mür ge ci li ğe ve em per ya -
liz me kar şı baş kal dı rı mız her alan da sür me liy di, sür dür me liy dik.
Ce za e vi ne düş me miz her şe yin bi ti mi de ğil di, bu ra sı da mü ca de le
alan la rın dan bi riy di. Kı ya sı ya vu ru şul ma lı, mey dan düş ma na bı ra -
kıl ma ma lıy dı. Kür sü ler kar şı-dev ri min ölüm, iha net ve bit miş lik
ya yan se si ol ma ma lıy dı, bu na izin ve ril me me liy di. Ter si ne kür sü -
ler dev ri min, ge le ce ğin, öz gür lü ğün gür se si ol ma lıy dı. Kür dis -
tan’da bü tün olum suz, yoz laş mış, bo yun eğen, aman di le yen ge le -
nek ve mi ras or ta dan kal dı rıl ma lı, dar ma da ğın edil me liy di. Ta ri hi -
mi zi ye ni den dev rim ci tarz da ya rat ma lıy dık. Dost düş man kar şı -
sın da kim li ği mi zi bir da ha or ta ya koy ma lı, ka nıt la ma lı, her kes ki -

577
min ne ol du ğu nu gör me liy di. Böy le önem li ta ri hi bir dö nem de
bin ler ce in san tu tuk lan mış tı. Gö rü len bü yük, ta rih sel bir da vay dı.
O bü yüklüğü an la ma lı, ona denk dav ran ma lıy dık. İş te halk ta ri hi -
miz de bu ka dar önem li ye ri olan, dev rim ci ge le ce ğin bir ge re ği
ola rak mah ke me ler de güçlü bir mi ras ya rat mak zo run day dık. Gö -
re vi mi zin bi lin ciy le ba şın dan be ri sa vun ma la ra bü yük bir rol at fet -
tik. Ve vah şe tin, iha ne tin da ya tı la rak sus tu rul ma mız için bu ka dar
yük len dik ten son ra, sa vun ma lar biz ler açı sın dan da ha bir öne çık tı,
ölüm-ka lım so ru nu ol du.
- Tüm bu ka ran lık tab lo içe ri sin de “12 Ey lül ada le ti” sı nıf sal ve
ulu sal baz da tüm vah şe tiy le üze ri ni ze yö ne lir ken, siz ler is te di ği niz
gi bi bir po li tik sa vun ma ya pa bil di ği ni zi ve ta rih sel gö re vi ni zi bu
ba kım dan ye ri ne ge ti re bil di ği ni zi söy le ye bi lir mi si niz? As ke ri fa -
şist mah ke me ler de ge le nek ol du ğu üze re sa vun ma bir kez da ha
yar gı la ya nı yar gı la ya bil miş mi dir?
- Bu so ru nu za ge nel ola rak olum lu ya nıt ve ri yo ruz. Ge rek Di yar -
ba kır’ın o vah şet or ta mı, ge rek Kür dis tan ta ri hi ni geç ti ği bu ka ran -
lık dö nem, ge rek se Tür ki ye ve dün ya dan tec rit li ği miz, yal nız bı ra -
kıl mış lı ğı mız gö zö nü ne alın dı ğın da, bu ra da hak kıy la al tın dan kal -
kı lan, hak kı ve ri len, dev rim ci so rum lu luk bi lin ciy le ye ri ne ge ti ri len
bir gö rev söz ko nu su dur. Ya ni gö nül ra hat lı ğıy la, mah ke me ler de ya -
pıl ma sı ge re ke nin ya pıl dı ğı nı söy le ye bi li yo ruz. Bil gi miz, ye te ne ği -
miz ve gü cü müz ne ise, onun hep si nin bu alan da kul la nıl ma sı, ge -
rek le ri nin ye ri ne ge ti ril me si ya şan dı. O ta ri hi ke sit te bir bü tün ola -
rak sa hip çı ka bi le ce ği miz ko nu lar dan bi ri si sa vun ma lar dır. Ye nil gi
son ra sı tes li mi yet dö ne mi ni –için den de ğer le ri mi zi, şe hit le ri mi zi
alıp– tüm den re de dip, mah kum edi yo ruz. Açık lık la söy le mek ge re -
kir ki, bi zim için ka ran lık, la net li gün ler dir. Ama bu dö nem de de
sa vun ma ko nu sun da gö rev le ri mi zi la yı kıy la ye ri ne ge ti re bil dik. Bu
uğur da kan dö küldü, can lar top ra ğa düştü. On ca emek ve ça ba nın
he def le rin den bi ri de dev rim ci te mel de si ya si sa vun ma ya pa bil mey -
di ve ya pıl ma sı ge re ken ya pıl dı. “Bi zim dir, hak kı nı ve re rek yap tı ğı -
mız bir iş tir” di ye rek, si ya si sa vun ma la rı mı zı tüm den sa hip le ni yo -
ruz. Şu so ru la bi lir: Bu iş mü kem mel mi ya pıl dı? Bu ra da mü kem -

578
me lin üs tün de ger çek leş ti ri len bir ça ba var, ama dü şün ce le rin sis te -
ma tik bir şe kil de ele alı nıp ya zıl ma sı ve tu ta nak la ra ge çir ti lip bel -
ge len me si an la mın da mü kem me lik ten sö ze de me yiz. Man za ra yı,
du ru mu ko yu yo ruz; sağ lık lı dü şün me nin, dü şün ce üret me nin mad -
di-ma ne vi ze mi nin bom bar dı ma na tu tul ma sı, ala bil di ğin ce da ral tıl -
ma sı, or ta dan kal dı rıl mak is ten me si söz ko nu su. Mah ke me tu ta nak -
la rı, bel ge ler dö kü man lar, po lis sor gu ifa de le ri nin ce za e vi ne so kul -
ma sı, bel ge ler ve bil gi ler üze rin de sağ lık lı bir or tam da dü şü nüp ka -
fa yo rul ma sı, tar tı şı la rak ha zır lan ma sı ola na ğı yok tur. Hep sin den
yok sun bı ra kıl dık. 1982 Bü yük Ölüm Oru cu’ndan son ra an cak ya -
zı lı sa vun ma ya pa bil me ola na ğı nı el de ede bil dik. Tüm den ya sak la -
ya ma dı lar, ama bin bir zor luk çı ka rıl dı, san sür uy gu lan dı, mü da ha le
edil di. Bü yük ölüm oru cu nun en önem li he def le rin den bi ri, si ya si
sa vun ma hak kı nın el de edil me siy di. Hay ri, ey le mi mah ke me de açık
la dı ğın da, he yet işin cid di ye ti ni kav ra dı. “Biz ko lor du ya ya za lım,
si ze ya zı lı sa vun ma ya pa bil me ola nak la rı nın ya ra tıl ma sı nı is te ye -
lim. Ey lem yap ma nı za ge rek yok, biz du ru mu bil de re ce ğiz” di ye rek
ey le mi en gel le mek is te di. Ey le min so nun da ya zı lı sa vun ma yı kur -
tar dık, ama de di ğim gi bi na sıl bir ya zı lı sa vun ma? “Ce za e vin de ki
iş ken ce ler an la tıl ma ya cak, yö ne ti me fa şist cun ta de nil me ye cek” gi -
bi kı sıt la ma lar la ku şa tıl mış bir ya zı lı sa vun ma… Bun la rı yaz dı ğın
za man kı ya me ti ko pa rı yor lar! Ay rı ca sa vun ma nın bir bü tün ola rak
teh li ke ye gir me si, ce za e vin den dı şa rı çı ka rıl ma ma sı söz ko nu su.
- Ey lül fa şiz mi ne adı nı ver di ği niz za man he yet tu ta nak la ra geç -
me si ni mi en gel li yor?
- O nok ta da so run da ha çok ce za e vi yö ne ti miy di. Kı ya me ti ön ce
on lar ko pa rı yor ve sa vun ma la ra el ko yu yor lar dı. Sa vun ma nın ce -
za e vin den çı ka rı la bil me si için ba zı kay gı lar güt mü yor da de ğil dik.
Ki mi ar ka daş lar “fa şist cun ta” ye ri ne, “as ke ri cun ta” ve ya “sö mür -
ge ci dev let” kav ram la rı nı kul lan dı. Ama ge nel ola rak, “fa şist cun -
ta”, “as ke ri cun ta” kav ram la rı kul la nıl dı ve ida re den ge çi re bil dik.
Ge ri adım at ma yı şı mız kar şı sın da bu nun önü ne ge çe me di ler. Mah -
ke me de ise, 12 Ey lül fa şiz mi ne adı nı ve re rek kul lan dık. Sa vun ma -
la rı bir hak ola rak kul lan ma aşa ma sı na ge çil dik ten son ra, şöy le bir

579
pro se dür iş le til me ye baş lan dı: Na sıl bir sa vun ma ya zar san yaz,
onu ön ce ce za e vi ida re si ne de net len me si için ver men ge re ki yor.
Hem de ön ce den. İda re sa vu ma la rı, ge tir di ği kı sıt la ma lar öl çü sün -
de in ce li yor. Eğer onun san sü rün den ge çer se, sa vun man, mah ke -
me ye ula şa bi li yor ama ge çe mez se ver mi yor. İş sa de ce bu nun la da
kal mı yor, o sa vun ma yı ya zan in san da mah ke me ye gö tü rül mü yor.
San sü re ta kı lan bir çok ar ka da şı mız var! Bi ri, Rı za Al tun’ du. Sa -
vun ma sın da ida re nin ho şu na git me yen ki mi şey ler gö rül müş, bu
yüz den iki gün mah ke me ye ge tir me di ler. Mah ke me he ye ti ne de
ge rek çe ola rak, “has ta dır, ra por lu dur” di ye bil dir miş ler. Açık ça
hi le ye baş vu rul mak ta, alı ko nul mak tay dı. Ar ka da şın has ta ol ma dı -
ğı nı, sa vun ma sı nın elin den alı nıp ge ti ril me si nin en gel len di ği ni he -
ye te söy le dim. Mah ke me ye ge ti ril me si ge rek ti ği ni de be lir tim. İki
gün he yet le ya ka-pa ça ol duk, on dan son ra Rı za’yı da, sa vun ma yı
da kur ta ra bil dik!
- Rı za ar ka da şın sa vun ma sın da hoş la rı na git me yen nok ta lar
ney di?
- Af ga nis tan’a yö ne lik bir de ğer len dir me yap mış ve ce za e vin de
ya şa nan la rı çok kı sa ca an la tıp yo rum la mış. Sa vun ma yı oku yan üs -
teğ men, da ha biz ko ri dor day ken gel di. Rı za’ya ana av rat küf ret ti.
“Siz Rus uşa ğı sı nız” vb. de di. Yi ne S. Gün ye li, sa vu ma sın da sa de -
ce üç-beş cüm ley le ce za e vi ne de ğin miş; yıl lar dır hüc re de ol du ğu -
mu zu, sağ lık lı sa vun ma ya pa ma dı ğı mı zı an lat mış. Onun sa vun ma -
sı Rı za’nın ki gi bi tüm den alı ko nul ma dı, ama gü ya akıl lı lık edip
hoş la rı na git me yen yer le rin üs tünü ka ra la ya rak, ar ka da şa ver di ler.
Üze ri çi zi li olan yer le rin Sü ley man ta ra fın dan ka ra lan dı ğı no tu nu
dü şüp im za lat tı lar. Sü ley man ilk gün im za la ma yı red det ti ği için
du ruş ma ya gö tü rül me di, an cak ikin ci gün im zal yıp sa vun ma sıy la
bir lik te du ruş ma ya gi de bil di. Bu du rum lar mah ke me tu ta nak la rı na
da geç ti. Ar ka daş her han gi bir ra hat sız lı ğı nın ol ma dı ğı nı, sa vun -
ma sın dan ba zı cüm le le rin üstü ka ra lan dık tan son ra an cak mah ke -
me ye ge ti re bil di ği ni, sa vun ma sı na bak tık la rın da bu nu gö re cek le ri -
ni söy le di. Sa vun ma hak kı mız var, ama teh dit ler de var. Ho par lör -
den anons lar ya pı yor, “sa vun ma ya par sa nız, es ki dü şün ce le ri ni zi

580
sa vu nur sa nız, he pi niz im ha ola cak sı nız, eli miz den kur tu la ma ya -
cak sı nız” di yor lar. İş ken ce ler de al mış ba şı nı gi di yor. Ge nel de iş -
gal edil me yen tek bir sa ni ye miz bi le yok. Eğer sa vun ma yaz ma
ola na ğı nı kul la na cak san, ölüm de da hil her şe yi gö ze ala cak sın.
Di ye lim gö ze alı yor sun; bu de fa da yaz mak için za ma nı, uy gun ze -
mi ni bu la mı yor sun. Yıl lar ca doğ ru dü rüst ga ze te yüzü gör me miş -
sin, dı şa rı da olan bi te ni bil mi yor sun. Sa vun ma lar da kul la na bi le ce -
ğin gün cel yo rum ve de ğer len dir me le ri ye te rin ce ya pa mı yor sun.
Der gi ve ki tap la rın la fı bi le edi le mez za ten. Hep sin den önem li si
ye te rin ce sağ lık lı ve dinç bir ka fa ya pı sı na sa hip ola mı yor sun. Or -
tam tam bir ce hen nem. Ya ni, ya zı lı sa vun ma ko nu sun da is tek li sin,
önü ne gö rev ola rak koy muş sun, ama on lar da bu gö re vi yap ma nı
en gel le mek için her ça ba ya baş vu ru yor lar. Bun la ra rağ men, ba zı
ar ka daş lar ge ce ya ta ğın da ve ya gö zet le me de li ğin den gö rül me yen
bir kö şe de elin den gel di ğin ce bir şey ler ya zı yor. İş yaz mak la da
bit mi yor, bu de fa ya zı lan la rı ko ru mak so ru nu var. Çünkü sık sık
ara ma ya pı yor lar. Ele ge çi ri lir se im ha edi li yor, el ko nu lu yor. Bu
ko nu da 35. ko ğuş bi raz da ha şans lıy dı. Faz la yö ne le me dik le rin den
sa vun ma la rı da ha iyi ya zıp ko ru ya bil dik, kur ta ra bil dik. Ölüm oru -
cu son ra sı ana da va esas sa vun ma sı gün de me gel di; iş te bu dö nem
özel ola rak ye ni bir cen de re ye alın mak is ten dik. Ho par lör anons la -
rı eş li ğin de ye ni bir te rör dal ga sı, ara ma lar, ko ğuş lar da sa vun ma la -
rı en gel le me, ne fes al dır ma ma, üç-beş in sa nın bir ara ya ge le rek
yar dım la şa bi le ce ği or ta mı or ta dan kal dır ma ça ba la rı ser gi len di.
- Ta bii, ya zı lı sa vun ma la rın ya nın da sözlü sa vun ma lar da ku şat -
ma al tın da…
- Sa vun ma ya pan ar ka daş la rın ba zı la rı çok genç ti; ör ne ğin bir
li se öğ ren ci si var dı. “PKK sem pa ti za nı yım” di yor ve pe şi nen par ti
üye li ğin den ce za al ma yı ka bul le ni yor! Mah ke me de “PKK sem pa -
ti za nı yım” de mek, doğ ru dan PKK üye si ola rak de ğer len di ri li yor
ve o ağır lık ta ce za ve ri li yor du. Yar gıç so ru yor: “Ni ye sem pa ti duy -
dun?” O genç, so ru nun esas ya nı tı nı ver mek için da ya ğı, iş ken ce yi
gö ze ala mı yor, o nok ta da du ru yor. “Ge ri ci li ğe, ye rel fe o dal le re,
eş ki ya la ra kar şı sa vaş tı, halk tan ya nay dı. Bun dan ötürü, sem pa ti

581
duy dum” di yor. Ama “dev ri mi miz ve Kür dis tan ulu sal kur tu luş
mü ca de le si açı sın dan sem pa ti duy dum.” di ye mi yor. Bu nu di ye bil -
mek ay rı bir be la, iş ken ce ve ölüm teh li ke si var. De di ğin an da he -
def ol ma yı, ölümü gö ze ala cak sın. Bu yüz den o genç da ha ile ri ye
gi de mi yor. Bu du rum da ta nık ol mak se ni ye rin de dur maz ha le ge -
ti ri yor. San ki ateş len mek üzer nam lu ya bir gül le sü rü lü yor. Ve sen
bu nam lu ya sü rül müş gül le gi bi sin. Onu his se di yor sun. “Gi de yim,
onu bağ la yan, sus tu ran o nok ta ya vu ra yım, yer le bir ede yim, ağ -
zın dan ger çek li ği mi zi çı kar ta yım” di ye dü şü nü yor sun. O çe kin gen -
li ği, tı ka nık lı ğı aş mak is ti yor sun.
- Mah ke me de bir an lam da ta rih ya zı lı yor. İs ti yor su nuz ki; hep si
o sı nı rı aş sın, sem pa ti si nin özün de Kür dis tan da va sı nın yat tı ğı nı
söy le sin, de ğil mi?
- Ge re ke ni söy le mek, düş man açı sın dan bir mev zi nin ka za nıl -
ma sı ola rak kar şı na çı kı yor. Ya ni sa va şı o an da te pe den tır na ğa ka -
nın da, ru hun da ya şı yor sun. Sa vun ma ya par ken et ra fı mı zı ku şat -
mış lar, si lah sız, sa vun ma sız vah şi bir or tam da yız. O gün ler de Hay -
ri şöy le di yor du: “Ar ka daş la rın kal kıp bu şe kil de, ta ri hi miz açı sın -
dan öne mi çok bü yük sa vun ma yap ma sı, Türk ege men lik sis te mi ni
suç la ma sı, yar gı la ma sı ve PKK dü şün ce le ri ne, de ğer le ri ne sa hip
çık ma sı bi ze müt hiş bir şevk ve ri yor, göğ sü müz ka ba rı yor, muh te -
şem bir duy gu ya ra tı yor.” Ger çek ten de öy le, her yö nüy le ku şa tıl -
mış ol du ğun bir ze min de, inanç la rı nı, de ğer le ri ni or ta ya sür müş,
düş man la ça tı şı yor sun. Düş man kar şı sın da inanç la rı nın ve de ğer le -
ri nin ci sim leş miş bir ifa de si ni müm kün ol du ğun ca tem sil et me ye
ça lı şı yor sun. Sa va şın di şe diş sürdüğü bu are na da ye re düş men,
tek le men, tu tuk luk yap man ta ri hi gö re vin açı sın dan çok ağır bir
ha ta ve ek sik lik olur. Çünkü, ar tık o sa nık kür sü sün de bu lu nan,
hal kı nın de ğer le ri ni sa vu nan ki şi ola rak sen; sa de ce sen de ğil sin.
De di ği miz bü tün o de ğer le rin bi ri ki mi sin, ifa de si sin. Ab dur rah man
Sev gat ad lı se vip say dı ğı mız bir ar ka da şı mız var dı; çif çi, köylü
kö ken li bi ri. Hil van’da iş çi lik ya par ken par ti ye sem pa ti du yu yor.
Yıl lar ca bu in san la ay nı vah şet or ta mın da ya şa dık. Ki şi ola rak da
çok dü rüst bi ri si. Bi ze de çok bağ lı. Mah ke me de PKK sem pa ti za nı

582
ol du ğu nu söy le di. Ar tık o gün ler de vah şet ce za e vin de ala bil di ği ne
tır man mış, iti raf lar da da ya tıl mış tı. Sev gat’ın bu tav rı, düş man po -
li ti ka sı na kar şı bir mis se le mey di. Ki o gün ler de sem pa ti zan lı ğın
ka bulü de ko lay bir iş de ğil di. Yar gıç E. Ka ya, A. Sev gat’ı sa vun -
ma yap tı ğı için, bi linç siz li ği ni ken di si ne kar şı kul la na rak kü çük
dü şür mek is te di. (Ki bu, E. Ka ya’nın sık sık baş vur du ğu bir yön -
tem di. Bi linç dü ze yi ge ri, ko nuş ma ye te ne ği za yıf, vb. ki şi le ri kö -
şe ye sı kış tır mak için so ru so rar, sa vun ma yap mak tan cay dır ma ya
ça lı şır dı.) Sü rek li üs te li yor ve so ru yor du: “Sem pa ti zan sın, ama ni -
çin sem pa ti du yu yor sun?” Ar ka daş, bu so ru kar şı sın da Kür dis tan’ı
ağ zı na ala mı yor, ora da du ru yor, te red düt edi yor du. So run ce za al -
mak kay gı sı de ğil. Onu tek le me ye gö tü ren, uğ ra ya ca ğı, he de fi ola -
ca ğı vah şe tin bo yu tuy du.
- Sem pa ti zan lık işi ne he yet ka fa yı tak mış ga li ba. “Si ya si sa vun -
ma ya par sın, ya da yap maz sın? Bu sem pa ti zan lık da ne olu yor?”
de mek mi is ti yor lar aca ba?
- Mah ke me nin bu ola ya yak la şı mı da çok yönlü. Bir yan dan
böy le in san la rın par ti ye sa hip çık ma sı nı, si ya si sa vun ma yap ma sı -
nı en gel le me ye, bir yan dan ye ter li ol ma yan la rın üs tü ne gi dip kü -
çük dü şür me ye ça lı şı yor, bir yan dan da ağır ce za teh dit le ri ni ge liş -
ti ri yor du. “Sem pa ti za nım” di yen le ri par ti üye si ka bul ede rek ve re -
ce ği ağır ce za la ra hu ku ki kı lıf ya rat ma yo lu na gi di yor du. Ör güt
üye li ğin den 15 ile 24 yıl ara sın da ce za ve ri yor du. Mah ke me nin
par ti üye li ği ne yak la şı mı ger çek an lam da üye ol may la il gi li de ğil.
PKK’yi, Kür dis tan’ı sa vu nan her ke si par ti üye si ola rak gö rüp ce -
za yı ba sı yor. Bu ko nu da de fa lar ca açık la ma la rı mız ol du. Par ti tü -
zü ğü ne gö re kim le rin üye ola bi le ce ği ni, üye ol ma nın öl çü le ri ni
açık la dık. Ama kim din ler! On la ra gö re bu gö rüş le ri be nim se yen,
sa vu nan, des tek ve ren, sem pa tiy le ba kan her kes par ti üye si dir. Par -
ti üye si ol du ğu mu zu, ide o lo ji ve po li ti ka mı zı ko yu yor, açık ca sa -
vu nu yo ruz. Ama ba zı la rı sem pa ti zan dır, par ti üye si de ğil dir. Mah -
ke me he ye ti be lirt ti ği miz ne den ler le bu far kı ora dan kal dır mak is -
ti yor du. Ney se, E. Ka ya ye ni den sor du. Ar ka daş; “PKK’yi se vi yo -
rum” de di. E. Ka ya, “ni çin se vi yor sun? Ör ne ğin bir şey al mış sın,

583
bir şe yin den ötürü se ver sin. Bu nu ni çin se vi yor sun? PKK sa na ne
ver di? Ne yin kar şı lı ğı ola rak se vi yor sun?” de di. En so nun da A.
Sev gat, “Kür dis tan’ı ku ra ca ğı için se vi yo rum” de di. Bu tek cüm le -
lik ya nıt bi zi coş tur ma ya yet ti. Ba zen TV’de sey re di yo ruz, çıl gın
se yir ci ler var. Ta kım la rı bir gol at tı ğın da or ta lı ğı yı kan ta raf tar la rı
bi lir si niz. O he ye ca nın do ruk ta ol du ğu an, her kes el kol sal la ya rak
çıl gın ca al kış lar ve bo ğa zı nı yır tar ca sı na ba ğırır. O an mah ke me de
ya şa dı ğı mız böy le si bir duy gu yo ğun lu ğuy du.
- Ön der kad ro la rın de ğil de, sı ra ne fe ri in san la rın da mah ke me
kür sü sün de Kür dis tan da va sı nın sa vu nu cu lu ğu nu yap ma ya so yun -
ma sı na ta nık ol du ğu nuz için mi böy le si ne yo ğun bir duy gu ya ka pı -
lı yor su nuz? O in san bun la rı söy le di ğin de siz de ha kim olan duy gu,
“biz ar tık bu işi gö tü rür, za fe re ulaş tı rı rız!” şek lin de bir duy gu
muy du?
- Evet… Ar tık bu in san la rın da Kür dis tan’dan sö zet me si, epey -
ce yol al dı ğı mı za işa ret ol du ğu gi bi, da ha öte an lam la rı da içe ri yor.
Mah ke me sa lo nun da düş ma na doğ ru dan bir vu ruş var! Halk ve
par ti de ğer le ri nin bu den li güçlü po zis yon da olan bir düş ma na kar -
şı sa vu nul ma sı onun ge ri ci li ği ne bü yük bir dar be vu rul ma sı söz ko -
nu su. Ya ni her söz ora da kar şı cep he de bir ge dik da ha açı yor. Bir
cep he nin alı nıp ve ril me si, ta raf la rın bir bi ri ne kar şı lık lı ola rak gül -
le ler sa vur ma sı söz ko nu su. Kı lıç lar çe kil miş, çıp lak bir vu ruş ma,
bir bi ri nin üze ri ne yü rü me ya şa nı yor. Mah ke me ler sü re ci eğer iyi
ko nu lur sa, söy le dik le ri mi zin ger çek li ği da ha iyi or ta ya çı kar. As -
lın da şu an ifa de ek sik li ği için de yim. O anı, o sa lon da ya şa nan la rı
her yö nüy le an la ta bil mek, ve re bil mek ola sı de ğil. Or ta ya öy le bir
du rum çık mış ki; ar tık “öl düm mü, kal dım mı, idam ala cak mı yım,
al ma ya cak mı yım?” gi bi so ru lar, dü şün ce ler özel lik le mi li tan un -
sur lar açı sın dan unu tu lan şey ler. “Kür düz ve Kür dis tan lı yız” de -
mek le ce za e vin de epey sı kın tı lı an lar ya şı yor duk. İş ken ce gör me -
mek için so rul du ğun da söy len me miş, ya çe şit li ba ha ne ler uy du ru -
la rak ya nıt ge çiş tir miş, ya da açık tan “Kür düm” di ye me mi şiz dir.
Ama mah ke me de ar tık bun la rın hep si bi ti yor. Çünkü ta rih ya zı lı -
yor. Tüm kay gı ve kor ku la rı mı zı bu ta rih sel gö rev bas tı rı yor, si lip

584
sü pü rü yor. An la tıl maz bir du rum. San ki es ki çıl gın lı ğı mız ge lip
üze ri mi ze ye ni den kon muş gi bi.
- Na sıl ya ni? “Es ki çıl gın lık” ne de mek?
- Bi ze es ki den, “Apo cu lar bi raz çıl gın dır” der ler di. O güç lü lü -
ğü ne rağ men dev le te kar şı sa va şa atıl ma, ger çek an lam da bir çıl -
gın lık ol du ğun dan, bu çıl gın işe so yun muş ol ma mız böy le de ğer -
len di ri lir di. Yap tı ğı mız iş bir yer de çıp lak bi çim de ölü me atıl mak -
tır. Sa nık kür sü sün de bir ta raf ta rı mı zın da va yı bu bo yut ta gö ğüs le -
ye bil me si var. An yı şey en so mut bi çi miy le bu ra da da söz ko nu su.
İdam ala cak sın. Ek iş ken ce ler ise, za ten faz la sıy la ya şı yo ruz. En -
sen de her an gar di yan bek li yor. Ölüm le yan ya na, kol ko la ve bu run
bu ru na sın. Ar tık sı nı rın aşıl ma sı, ölü mün üs tü ne üs tü ne git me ola -
yı var. O duy gu la rı ya şı yor sun ve cep he de sa va şa sür dü ğün o de -
ğer le ri ni ge ri çek me me, dü şür me me ye so yu nu yor sun. İti raf çı kal -
kıp önem ver di ğin her şe ye, per va sız ca sal dı rı yor, ar ka daş la rı suç -
lu yor. O sü re ce ka dar ör güt sel du ru mu açı ğa çık ma mış, tah li ye
bek len di ğin den hiç sa vun ma yap ma mış in san lar kal kı yor, “par ti yi
ve onu ru sa vun ma da biz de va rız” di yor. İti raf çı la ra ve düş ma na
kar şı mi sil le me ol sun, par ti yü cel til sin di ye si ya si sa vun ma ya pı -
yor. Bu ar ka daş lar is te se sa vun ma yap ma ya bi lir ler. Ay rı ca ör güt sel
iliş ki kal ma mış, ko yu tec rit lik var. İliş ki ler da ğı tıl mış, bir ço ğuy la
ye ni den iliş ki ku ra mı yo ruz. Ken di baş la rı na ini si ya tif ko yup çı kış
ya pan, kal kıp, “bun lar iha net için de dir, ka za nan PKK, Kür dis tan
ve dev rim ola cak tır” di yor. İti raf ya pan la rın da çü rü müş ce set le ri ni
kur tar ma te laş ve kor ku su na düş tük le ri ni söy lü yor.
- Bu ör nek le rin hep si ni bir ara ya ge tir di ği miz de siz le rin yar gı -
la nır ken mah ke me yi, iha ne ti ve ko kuş muş lu ğu da yar gı la dı ğı nız
so nu cu na ula şa bi lir mi yiz?
- Evet, mah ke me yi de yar gı la dık. Mah ke me de Türk ege men lik
sis te mi ni ve onun dev ral dı ğı mi ra sı, onun ar ka sın da ki dün ya ge ri -
ci li ği ni de yar gı la dık. Çünkü Türk ege men lik sis te mi nin bu ka dar
per va sız laş ma sı, bu kat li a mı ya şat ma sı, salt ken di gü cü ne da ya na -
rak yap tı ğı bir olay, bir so nuç de ğil dir. Onun yap tık la rı nı böl ge ve
dün ya ge ri ci li ği, em per ya lizm le olan iliş ki le ri dı şın da gör mek, ele

585
al mak ke sin lik le müm kün de ğil dir. Türk or du su nun do na nı mı, eği -
ti mi, her şe yi em per ya list ler ce sağ la nı yor. Üs tü mü ze çev ri li nam -
lu la rın te ti ği ni çe ken el ler, dün ya ge ri ci li ği nin ci sim leş miş bir ifa -
de si dir ve onun hiz me tin de dir.
- As ke ri ce za e vin de da ğı tı lan bat ta ni ye ler bi le U. S. A. dam ga lı -
dır!
- Evet Ame ri kan ma lı dır. Ye mek ye ni len ka şık lar bi le öy le. Yi ne
bi ze uy gu la nan iş ken ce le rin ço ğu Ame ri ka, CIA pa tent li dir.
TC’nin Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’nde uy gu la dı ğı iş ken ce ler de,
mut lak bir bi çim de dün ya ge ri ci li ği nin dam ga sı var dır. Türk su bay
ve yö ne ti ci le ri nin ka fa sı bi le ABD, NA TO pa tent li dir. Bu nu tam
ola rak an la ya bil mek, ya şa dı ğı mız sü reç le bağ lan tı sı ku rul ma dan
müm kün ola maz, baş lı ba şı na ir de len me si açıl ma sı ge re ken bir ko -
nu. Dost, düş man ve ya hak lı, hak sız olan ken di kim li ği ni açı ğa vu -
ru yor. Muğ lak lı ğın or ta dan kalk tı ğı, her şe yin tüm çıp lak lı ğıy la
kar şı kar şı ya gel di ği, da ha doğ ru su, sı nıf sal ve ulu sal mü ca de le nin
kes kin leş ti ği bir dö nem. Böy le zor gün ler de her kes ger çek an lam -
da sı nıf kim li ği ni, de ğer le ri ni, ör güt an la yı şı nı, ki şi li ği ni ko nuş tu -
ru yor. Ve bu ze min ler her yö nüy le olay la rı, kav ram la rı ber rak laş -
tır ma, sı nıf la rın po li tik çiz gi le ri ni yer li ye ri ne oturt ma, ay rış tır ma
alan la rı ha li ne ge li yor. Kür dis tan’da umut la rın, öz gür lük ve ba -
ğım sız lı ğın fi de le ri nin ye şer di ği, to mur cuk lan dı ğı yer ler dir de.
1984 Ağus tos’u PKK ta ri hin de çok önem li bir anı tem sil eder. Si -
lah lı mü ca de le nin baş la tıl dı ğı ve de ği şik bo yut lar da sür dü rü le rek
bu gün le re ulaş tı rıl dı ğı gö zö nü ne alın dı ğın da, ge li nen nok ta nın an -
la mı nı ve han gi zor luk lar dan ge çil di ği ni de gör mek ge re ki yor. Di -
yar ba kır’ın o la net li ve ka ran lık dö ne mi ni aşan gör kem li di re niş -
ler le Kür dis tan ulu sal kur tu luş ha re ke ti ne fi i li an lam da bir ön der lik
ya pıl dı ğı nı da ha ön ce an lat mış tık. He men gö rü le ce ği gi bi, bu ön -
der lik de köy le re, şe hir le re gi dip hal kı ör güt le ye rek ger çek leş tir di -
ği miz bir olay de ğil.
- Dü ze nin en güçlü ka le le rin de, sür git zul mü ne sa de ce çıp lak
be den le kar şı ko nu la rak el de edi len fi i li bir ön der lik, ki mi le ri ne
bir pa ra doks gi bi ge le bi lir mi aca ba?

586
- Ya şa nan sü re cin ayır dın da ol ma yan ve dö ne min ka rek te ris tik
özel lik le ri ni kav ra ya ma yan in san la rın ya şa nan la rı pa ra doks gi bi gör -
me ih ti ma li var. Bu bi raz do ğal da. Ama in san la rın be den le ri ni
inanç la rı na be le ye rek nam lu nun ya ta ğı na bir mer mi gi bi yer leş tir di -
ği, hak sız ve zor ba ola nın üze ri ne fır lat tı ğı ta rih bo yun ca ve gü nü -
mü ze dek hep ya şan mış tır. İn san lık ta ri hi, inanç la rı ve de ğer le ri için
be den le ri ni fe da eden ni ce in san la do lu dur. Di yar ba kır As ke ri Ce za -
e vi’nde be den le ri mi zi mer mi ola rak nam lu ya sür me miz ve hal kı mı -
zın ya nan me şa le le ri, umu du ol ma mız, ar tık hiç bir bi çim de ka rar tı -
la ma ya cak bir ger çek lik tir. Ya ni bir pa ra doks yok tur. Bu sa vaş, çıp -
lak bir be den de inanç la rın vu ruş tu rul ma sı ve ko run ma sı sa va şı dır.
Biz düş ma nın ha in plan la rı nı bo şa çı kar mak ve iki cep he de bir den;
hem ce za e vin de, hem de mah ke me de ya nıt ver mek zo run day dık. Bu
mah ke me kür sü le rin de inan cın, az min ve ge le ce ğe olan gü ve nin se si
ol ma lıy dık. Bu ger çek leş ti, sa vun ma la rı mız Di yar ba kır’da Kür dis -
tan’ın se si ol du. Dal ga dal ga tüm ül ke ye ya yıl dı. Halk ta ri hi miz de
ör güt sel bir sü rek li lik ya şan ma mış, bü yük ör güt sel boş luk lar, ko -
puk luk lar var. Bu olum suz luk bir da ha tek rar lan ma ma lıy dı. Hal kı -
mız ve par ti mi zin için den geç ti ği bu zor dö nem de olum suz geç mi şi
ye ni den ya şat ma nın af fe di lir ya nı ol ma ya cak tı. Ken di ça pı mız da ko -
puk lu ğa izin ver me me li ve bu ta rih sel so rum lu luk bi lin ciy le ha re ket
et me liy dik. Di yar ba kır Zin da nı’ndan yük se len PKK ve Kür dis tan
hal kı nın se si nin kı sıl ma ma sı ge re kir di. Ve dağ da ki ge ril la nın nam lu -
sun dan çı ka cak ses ol ma lı, ses le re ka rış ma lıy dı. Ti pik tir hiç bir za -
man bel li nok ta lar da par ti an la yı şı nı es net me mek du ru mun day ken,
1982 Ölüm Oru cu’nda Hay ri’nin sa vun ma la ra iliş kin bir de de ğer -
len dir me si var dı. Ki 1982 Ölüm Oru cu’nda ida re nin pa zar lı ğa ya -
naş ma sı ve bi ze ta viz ver me si ke sin lik le bek le di ği miz ve dü şün dü -
ğü müz bir şey de ğil di. Çıp lak ve mut lak bir ölüm an la yı şıy la or ta ya
atıl mı şız. “Ölüm bi zi her ha lu kâr da bek li yor” di ye dü şü nü yo ruz. Ve
ey le min son gün le ri, Hay ri’le rin adım adım ölü me yak laş tı ğı an lar -
dı. Hay ri, has ta ha ne de Akif’e şun la rı söy lü yor: “Biz öle ce ğiz. Ar ka -
daş la rın tü mü nün öl me si ne ge rek yok. Pa zar lı ğa ge lip ba zı ta viz ler
ve rir, hiç ol maz sa hüc re ler de ki ar ka daş la rın mah ke me de sa vun ma

587
yap ma la rı na ola nak ta nır lar sa, an laş ma ya pı la bi lir, ey lem so nuç -
lan dı rı la bi lir.” Bu söz ler de ki de rin lik gö rül me li. Biz, TC’nin mah -
ke me kür sü le rin de dü şün ce le ri mi zi sa vu na bil mek, de ğer le ri mi zi ko -
ru ya bil mek için ne le ri gö ze al dık. On lar ca ar ka da şı di re niş ler de top -
ra ğa ver dik. Son ra ki ta rih sel ge li şim, Hay ri’nin söy le dik le ri nin bü -
yük lü ğünü or ta ya koy du. Çünkü da ha son ra ki sü reç te içer de ve dı -
şar da ya şa nan bü yük di re niş le rin iv me si ol du, kay na ğı nı bu ra lar dan
al dı. Ve da ha gör kem li di re niş le rin ve ge ril la sa va şı na uza nan et ki le -
ri, kat kı la rı ol du. Bu, ger çek an lam da hal ka ön der lik ola yıy la, ön der
ve mi li tan ön cü ler şah sın da ge li şen atıl gan lık ru huy la; gö rü nüş te
olum lu ve doğ ru şey le ri sa vu nan, ama ger çek te kof lu ğu ve çü rü me yi
ya şa yan an la yış la rın sa vu nu cu la rı ara sın da sü rüp gi den ay rış may dı
da. De ği şik sı nıf lar adı na, de ği şik po li ti ka la rın, ger çek ön der ler le
sah te ön der lik le rin hep si nin açı ğa vur du ğu bir ok ya nus kı yı sıy dı Di -
yar ba kır Zin da nı. Mi li tan ki şi li ği, dö ne min yü künü kal dı ran, dö ne -
me ya nıt ve ren bir ki şi li ği or ta ya koy mak o günkü ko şul lar da esas
alı nan acil gö rev di. Sağ çık ma yı her şe yin önü ne ko yan lar, halk ve
in san lı ğın kan-can pa ha sı na ka zan dı ğı de ğer le ri ora da ko ru ma yı es
geç ti ler. Bu sü reç ye nil gi yi baş tan ka bul edip, öl çü süz bir sah te kar -
lık la can der di ne dü şen le rin açı ğa çık ma sı nı da sağ la mış tır. Hal ka
ger çek an lam da na sıl ön der lik edi le ce ği, mi li tan ru hun na sıl ko ru na -
ca ğı en so mut bi çi miy le bu dö nem de ser gi len di. Ve kuş ku suz ki, her
bi ri par ti miz ve hal kı mı zın göz be be ği olan ön cü le ri mi zin şe hit düş -
me si ne rağ men, sü reç par ti miz ve hal kı mız için bü yük bir ka za nım -
dır. Bu gün par ti de mi li tan sa vaş çı kim li ğe, dev ri me inan cın gi de rek
güç len me si ne ve kit le sel leş me si ne olan kat kı sı nı gör me li yiz.
- “A. Sev gat’ın mah ke me önün de ki tav rı, geç miş le ge le cek ara -
sın da ma ya la nan bir mü ca de le nin köp rü süydü!” di ye bi lir mi yiz?
- İşin o yön le ri de gö rül me li. (Çe ki nen, şu ve ya bu şe kil de di li
yu mu şa tan sem pa ti zan, ta raf tar lar ol ma sı na rağ men mah ke me ler de
hiç bir ikir ci li ğe düş me den ve olay la rı, ol gu la rı, li te ra tü rü müzü,
par ti di li ni yu mu şat ma dan ol du ğu gi bi koy duk.) Sü re ce ba ka lım:
Ha ki Ka rer’den baş lı yor, Ha lil Çav gun’dan sü zü lüp ge li yor, ama
her yö nüy le en ya lın, vu ruş ma sı, ken di ni bul ma sı, mü ca de le nin gi -

588
de rek Maz lum, Hay ri, Ke mal leş me siy le Mah sun laş ma sı, Ka ra sun -
gur laş ma sıy la Kür dis tan dağ la rın da ge ril la laş ma sıy la ve Kürt hal -
kı nın kit le sel mü ca de le si ne dö nüş me siy le bu gün le re, ya rın la ra
uza nı yor. Ya ni du ru mu muz şöy ley di: Uçu ru ma düş müş sün, ama
ya rı yol da bir ka ya par ça sı na, bir da la tu tun muş sun, aşa ğı ya ba kı -
yor sun uç suz bu cak sız bir de rin lik, yu ka rı ya ba kı yor sun se ni kur -
ta ra cak kim se yok. Se ni kur ta ra cak tek şey, kol la rın da ki gü cün.
Güç ne ka dar çok olur sa, par mak la rın ka ya ve ya dal par ça sı nı ne
ka dar sı kı tu tar sa, o ka dar çok ya şa ya cak sın. Gü cü nün bit ti ği yer de
ölü sün. Sü rek li güç kay be di yor sun ve her an dü şe bi lir sin. Çığ lı ğın
var; yar dım is ti yor sun. Kop ko yu bir ka ran lık la bir lik te ko yu bir
sus kun luk da var. Ve bu ses siz lik or ta mı, bu bir ba şı na kal mış lık
na sıl bir umut suz luk sa; öte yan dan bir ta nı dı ğı nın, bir ar ka da şı nın
ya rın ucun dan sa na ses len me si, “ge li yo rum” de me si, ya şa ma ge ri
dö nüş ko nu sun da bir umut ve mo ral güç kay na ğı, kur tu luş ışı ğı dır.
Di yar ba kır’da ki “ge li yo rum, ben de va rım” se si ni de par ti miz, hal -
kı mız için bir umut bir mo ral kay na ğı, kur tu luş ışı ğı ola rak gör -
mek du ru mun da yız. Sev gat, “halk ola rak bu kav ga da be de li ne
olur sa ol sun biz de va rız” de me nin ifa de si dir. Bu an la mıy la Di yar -
ba kır şe hit le ri de ğer le ri miz le bir köp rü dür.
- Pe ki po li tik sa vun ma la rın ce za e vin de ye ni den aya ğa kal kış ta
önem li kat kı la rı na bir kaç kez işa ret et tin. Bu kat kı la rın na sıl so -
mut laş tı ğı nı an la tır mı sın?
- Uçu rum da sın, ama ses ge li yor, sen de ge le ce ğe yö ne lik bir kur -
tu luş umu du do ğu yor. Mo ral ve güç kay na ğı nı gö rü yor sun. Kur tul -
man söz ko nu su ol du ğu için can hav liy le ka ya ve ya dal par ça sı na sı -
kı sı kı ya tu tu nu yor sun. Sa vun ma ola yı da bi raz bu na ben zi yor. Bu,
ce za e vin de da ha so mut, her ke sin his se de rek, gö re rek ya şa dı ğı bir
ger çek ti. Ce za e vi kit le miz içe ri sin de ço ğu in san bi linç siz, ye ter siz,
iş ken ce bas kı kar şı sın da is te ni len tu tum la rı ala ma ya cak du rum da.
De ği şik bi çim ler de ku şa tıl mış, in sa ni olan her şey elin den alın mış
ve aley hi ne kul la nı lı yor. Bu umut suz luk ve ka ran lık or tam da bir çı -
kı şın gö rün me di ği, ya ni in san la rın önü ne bel li al ter na tif le rin ko nul -
ma dı ğı ve ken di siy le he sap laş ma da ih ti mal ler den her han gi bi ri ni

589
seç me du ru mun da ol ma dı ğı ağır bir sü reç ya şa nı yor. Ya ni in san lar
için “şu nok ta da ki çı kış, şu risk le ri ge rek ti rir, ama bir an lam da kur -
tu luş da olur” de ni le bi le cek bir sü reç yok tur. Ve in san lar bir nok ta -
da tı kan mış kal mış. Ölüm, iha net, al çak lık kol ge zi yor. Ölüm teh li -
ke si gün lük ya şa mın, gö ze nek le ri ne sız mış; yö ne le bi le ce ğin bir ay -
dın lık yok ve o çı kış sız lık tan kur tul ma is te ğin de sin. İş te mah ke me -
ler de par ti ve halk de ğer le ri nin yü cel til di ği sa vun ma lar, çı kı şın se si
ol du. Bu ko şul lar da, in san la rın inanç la rı nı ko ru ya bi le ce ği, dü şün ce -
le ri ni sa vu na bi le ce ği, her şe yin he nüz bit me di ği me sa jı güçlü bir
şe kil de kit le mi ze ve ril di. Ay rı ca Kürt lük adı na yo la çı kan di ğer grup
lar si ya si kim lik ol mak tan çı kar ken, onu güçlü bir şe kil de ko ru du -
ğu mu zu hem kit le mi ze, hem de dı şı mız da ki le re gös ter dik. “Biz
par ti yiz, ide o lo ji miz, il ke le ri miz var. Da va adam la rı yız” inan cı da -
ha bir pe kiş ti. Si ya si sa vun ma la rın kit le üze rin de ya rat tı ğı et ki ve
pres tij öy le si ne de rin di ki, dı şar da dev rim ci il şi ki le re gi re me miş,
ama şu ve ya bu ne den den tu tuk la na rak ce za e vi ne düş müş içer de de
ör gütlü iliş ki ler den yok sun kal mış bir çok in san, mah ke me ler de kal -
kıp si ya si sa vun ma yap ma ya, biz ler de PKK sem pa ti za nı yız de me -
ye baş la dı lar. Kit le miz için sa vun ma lar güçlü bir mo ral kay na ğı ve
di re niş le ri mi zin ze mi ni ol du. O dö nem de ce za e vi kit le mi zin kal bi -
nin at tı ğı yer 35. ko ğuş tur de dik. Ne de ni ney di? Çünkü PKK ön der
kad ro la rı nın top lan dı ğı bir yer di. Du ruş ma lar da her ke sin gözü ku -
la ğı Ke mal, Maz lum, Hay ri’dey di. Kit le nin güçlü me saj lar al dı ğı
yer mah ke me sa lon la rıy dı. Bu me saj lar, par ti ye, sos ya liz me, dev ri -
me olan bağ lı lı ğın, inanç la rın di ri tu tul ma sı ve ya şa nı lan her şe ye
rağ men, in san la rı mı zın ayak ta kal ma sı na en bü yük kat kı lar dı. Sa -
vun ma la rı mız, o ka ran lık ve ku şa tıl mış lık çem be rin de, hiç bir uma -
rı mı zın kal ma dı ğı bir an da tu tu na cak bir dal dı. Sa vun ma la rı mız bir
bü tün ola rak düş me mek, yı kıl ma mak ve yit me mek için sı kı sı kı ya
sa rıl dı ğı mız bir da ya nak tı. Ge rek o ar ka daş la rın var lı ğı, ge rek si ya -
si sa vun ma ya pan ar ka daş la rın çok ol ma sı, ge rek se ve ri len si ya si
me saj lar ve hal ka olan sa da kat çok çar pı cı dır ve çok de ğer li dir. Kit -
le ye güç ve şevk ver miş tir.
- Spe kü las yon yap ma gi bi bir ni ye tim yok tur, ama sun du ğu nuz

590
man za ra için de sor mak is ti yo rum. Siz le rin ıs rar lı bir bi çim de si ya si
sa vun ma yap ma ya yö nel me niz di ğer grup la rı hiç mi et ki le mi yor du?
- Ya pı lan doğ ru, ye ri ne ge ti ril me si ge re ken bir gö rev di. Doğ ru
ve ye rin de olan bir iş mut la ka bir yer ler de, bi ri le rin de yan kı sı nı
bul ma lıy dı. An cak bu dı şı mız da ki ler için ol ma sı ge rek ti ği gi bi de -
ğil di. Par ti zan, Ka wa, Dev-Yol, HK’li le rin bir kıs mı bu ta vır la rı -
mız dan olum lu et ki le ni yor du. Ör gütlü ol ma dık la rın dan bu et ki le -
ni min ge ne le olan kat kı sı çok sı nır lıy dı. O ko şul lar da inan cı na sa -
hip çık mak öy le sı ra dan bir olay de ğil di. Her kes bu nun far kın day -
dı. Bir kıs mı nın ise, tav rı hiç olum lu de ğil di. Ör ne ğin, es ki TKDP
sek re te ri Sı raç Bil gin var. Ar ka daş lar bir gün mah ke me dö nüşü ko -
ğuş ta ki le re ya pı lan si ya si sa vun ma la rı ak ta rı yor lar. Şu nu di yor:
“Siz çıl gın sı nız, bu ko şul lar da Kürt ne, Kür dis tan ney miş? Na sıl
sa vu nur su nuz? Bun lar ölüm le eş de ğer, düş ma na he def olu nan bir
nok ta.” Ha re ke te ön der lik et miş, ki mi in san la rın sa vun ma la ra yak -
la şı mı böy le! Ve bu nun ser gi len me si nin in san lar da na sıl bir et ki
ya rat tı ğı nı da gör mek ge rek. “Kit le mi zin ön der le re, ar ka daş la ra
olan bağ lı lı ğı ve say gın lı ğı hiç sar sıl ma dı” de me mi zin, sü reç gö -
zö nü ne alın dı ğın da ne an la ma gel di ği da ha iyi gö rü lür. Di ğer ör -
güt ler de ön der ko num da olan la ra say gın lık, bağ lı lık kal ma mış, bit -
miş ti. Geç miş te on la rın saf la rın da olan lar da hi es ki ön der le ri ni
cid di ye al mı yor du. Çünkü pra tik tu tum la rı her yö nüy le on la rın ki -
nin ay nı sıy dı, hat ta ge ri si ne de düş müş ler di. Ya şam, iliş ki, dü şün ce
ve pra tik tu tum ba kı mın dan ara da fark kal ma mış tı. Ama biz de si -
ya si sa vun ma lar la ve ce za e vi di re niş le riy le baş la yan, gi de rek da ha
da bü tün cül ha le ge len po li ti ka la rı mız ve tu tum la rı mız ön der le ri -
mi zin say gın lı ğı nı sür dür me si ne, bağ lı lı ğın dü şün ce, duy gu bü tün -
lü ğünü sağ la ya rak per çin le me si ne hiz met et ti. Sa vun ma la rın in -
san la rı mız da o en zor gün ler de ya rat tı ğı yay gın inanç şuy du: “İna -
nı yo ruz ki, bu ko şul lar hep böy le git me ye cek tir, ön der le ri miz, mi li -
tan lar mut la ka bir gün pat la ya cak, bu ko şul la rı par ça la ya cak, bir
şey ler ya pa cak lar.” Bu bek len ti kit le miz de, her za man ol muş, hep
di ri kal mış tır. So nu ca ba kıl dı ğın da ar ka daş la rın bu bek len ti le ri ne
denk dü şen mu az zam di re niş ler ser gi len miş tir.

591
- 1984 Ağus tos çı kı şı nın mah ke me ler üze rin de et ki si ol du mu?
Siz le re na sıl yan sı dı?
- Bu yön, Di yar ba kır As ke ri Mah ke me le ri nin, PKK ve Kür dis -
tan ola yı na po li tik yak laş tı ğı na, çar pı cı bir ör nek tir. Mah ke me nin
po li tik tav rı, ege men lik sis te mi nin dö nem sel po li ti ka la rı na eş lik
eder ve ade ta onun bir ba ro met re si, gös ter ge si dir. Mah ke me ler, her
ne ka dar ken di le ri ni dev le tin ba ğım sız or gan la rı şek lin de ka mu o -
yu na yan sıt ma ya, yut tur ma ya ça lış sa da –ki di rekt sı kı yö ne tim ko -
mu ta nı nın emir ve ko mu ta sı al tın da dır lar– bu ger çe ği hiç bir za man
ört bas ede mez ler. Mah ke me de ki tu tum la rı mız da on la rın ger çek
yü zünü da ha bir açı ğa çı kart tı. On la rın “hak”, “ada let” gö rün tüsü
al tın da ka lan ger çek yüz le ri ni hal kı mı za, in san lı ğa teş hir et tik. 12
Ey lül dö ne mi ni, ve ya kın geç miş ten bu gü ne uza nan Kür dis tan’da -
ki PKK ey lem li li ği ni dü şü nün; fa şist cun ta nın he de fi ney di? Önü -
ne koy du ğu prog ram da Kür dis tan ulu sal kur tu luş ha re ke ti nin kö -
kü nün ka zın ma sı ve bu nun pra tik ifa de si olan öncü gücü PKK’nin
im ha edil me si, ül ke mi zin dağ la rın dan, top rak la rın dan te miz len me -
siy di. Bu ge nel amaç için de, zin ci rin bir hal ka sı olan mah ke me le -
rin cun ta dan ba ğım sız bir ta vır ta kın ma sı nı ara mak saf lık olur. Ce -
za e vin de, mah ke me de yük se len ba ğım sız lık ve öz gür lük hay kı rış -
la rı mı zın ve di re ni şi mi zin dı şar da ki ge ril la ya, si la ha dö nüş me si ne
bir kar şı lık ver me yi de be ra be rin de ge tir di. Ey lül fa şiz mi nin halk -
la rı mı zın sır tı na ba sa rak yük sel me ye ça lış tı ğı, kan ve te rör eş li ğin -
de ken di si ni en güçlü his set ti ği dö nem de bi le, se si miz yük sel me ye
de vam edi yor du. Di re ni şi mi zin içe ri ye ve dı şa rı ya yan sı yan me sa jı
bu dur. Özel lik le Ağus tos çı kı şı ya şa nan pa ni ği, içi ne düş tük le ri
kor ku ve te la şı da ha iyi ser gi le mek te dir. Çünkü, o çı kış ta bü yük,
ta rih sel bir an lam var dır. Bu on lar da da ye ri ni ve an la mı nı bul muş -
tu. He men mah ke me ler de kar şı lık ver me yo lu na git ti ler. Ağus tos
çı kı şı nın ol du ğu gün ler de Si irt-Bat man ek gru buy la, Mar din ek
gru bu nun yar gı la ma la rı so nuç lan ma aşa ma sın day dı ve mah ke me -
ler olan ca hız la bi ti ril di. İdam du ru mu ol ma yan in san la ra da idam
ve ril di. Dev let mah ke me ler de de sal dı rı ya geç ti.
- Mi sil le me man tı ğıy la ha re ket edil di ği ni mi söy lü yor sun?

592
- Tam bir mis si le mey di! Pa nik ha va sı ya rat ma, dı şa rı ya bu mi -
sil le mey le bir me saj ver me ça ba sıy dı. Hem de yar gı la nan in san la rı
par ti ye, hal ka, onun dev rim ci ey le mi ne kar şı bir bas kı un su ru ola -
rak kul lan mak is te di ler. “Siz dı şar da vu rur sa nız, biz de içer de vu -
ru ruz, asa rız” de mek is ti yor lar dı. Dı şar da yük se len mü ca de le yi
en gel le me ye ça lış mak, ay nı me sa jı hal ka bu şe kil de ver mek is te di -
ler. Bu iki gru bun ço ğun lu ğu sı ra dan, köylü, ta raf tar in san lar dı.
Bat man gru bu yar gı tay dan döndü, idam ve ağır ce za alan la rın yüz -
de 98’i tah li ye ol du. Bu ra da hem mis si le me ci, hem de in ti kam cı
bir man tık var kar şı mız da.
- Ya ni idam la rın ço ğu “bun la rın su çu yok tur” de ni le rek düştü,
öy le mi?
- O in san la rın ço ğu nun sa de ce al dık la rı idam ce za la rı bo zul ma -
dı, ay nı za man da tah li ye de ol du lar. Ve hep si şim di dı şar da. Eğer
PKK dos ya la rı alı nıp in ce le nir se, hu ku ki açı dan hil kat ga ri be si bir
du rum la kar şı la şı lır. Bir bü tün ola rak 12 Ey lül’den, gü nü müz de
TC’nin bi ze yak la şım man tı ğı ve mah ke me dos ya la rı alı nıp in ce le -
nir se, sı kı yö ne tim as ke ri mah ke me le ri nin ve Türk dev le ti nin yar gı -
la ma sis te mi nin de bir kat li am or ga nı ola rak kul la nıl dı ğı nı gö rü -
rüz. Mah ke me ler, bu amaç için en çıp lak, en çar pı cı bi çi miy le kul -
la nıl dı. Bı ra ka lım hu kuk bil gi si ne sa hip ol ma yı, sı ra dan bir ze ka
dü ze yin de olan in san lar bi le o sü re ci, tu tuk lu la rın ko num la rı nı de -
ğer len dir di ğin de son de re ce açık bir im ha ola yıy la yüz yü ze ka lın -
dı ğı nı gö re cek tir. Hu ku kun bü tün öl çü le ri nin bir ke na ra atıl dı ğı na
ta nık ola cak lar dır. Ay rı ca 1984 Ağus tos çı kı şın dan, ge ril la ey lem -
le ri nin ge li şe rek yay gın laş ma sın dan son ra ba zı köy lü ler, mi lis ler,
par ti li ler ya ka lan dı. Ey lül sü re cin de ki yar gı la ma man tı ğı nın da ha
üst bo yut lar la bun la ra kar şı iş le til di ği ni gö rü yo ruz. Du ruş ma lar
son de re ce hız lan dı rıl dı. Ay lar ca sür me si ge re ken bir dos ya nın he -
men so nuç lan dı rıl dı ğı na ta nık ol duk. Ba zı ar ka daş lar bir-iki de fa
dı şın da du ruş ma ya bi le çı ka rıl ma dı lar. Po li se tek rar al ma, sor gu ya
gö tür me der ken, bir bak tık ki; mah ke me so nuç lan mış, on lar ca
idam ve ril miş! Bu hız lan dı rıl mış dos ya, Sab ri Ok’la rın yar gı lan dı -
ğı grup tu. Sab ri sa de ce bir-iki kez du ruş ma ya çı ka rıl dı. Da va bit ti,

593
yar gı ta ya gön de ril di ve ve ri len 10 idam he men onay lan dı! Biz ler
1981 Ni san’ın dan be ri yar gı la nı yo ruz. On la rın da va la rı 1985’te
baş la dı, so nuç lan dı. Ay nı yıl için de yar gı ta ya git ti ve bi zim dos ya -
dan ön ce so nuç lan dı rıl dı. Böy le çok sa yı da grup, mis sil le me man -
tı ğı nın hış mı na uğ ra dı.
- Ger çi da ha son ra di re niş sü re ci üze ri ne ko nuş ma la rı mız
ola cak, ama 1983 Ey lül son ra sın da mah ke me le rin tu tu mun da si -
ze kar şı ge nel uy gu la ma lar ba kı mın dan her han gi bir de ği şik lik
ol du mu?
- Ol du… Mah ke me nin 1981’de ki tu tu muy la 1983’te ki,
1985’te ki tu tu mu ara sın da bir fark ol ma ma sı ge re kir. Çünkü ya -
sa la rın da bü yük bir de ği şik lik yap ma dı lar. On la rın bir ba ro met re
gi bi ol du ğu nu söy le dik. Ce za e vin de ki ve ya dı şar da ki ge liş me le -
rin he men hep si nin ay nı bi çim de mah ke me le re de yan sı dı ğı nı
gö rü yo ruz. Böy le bir rol oy nu yor lar. Vah şet or ta mın da ki tu tum
baş ka, 1984 çı kı şın dan son ra ki dö nem de tu tum da ha baş kay dı.
Ce za e vin de tu tuk lu la rın tes li mi yet zin ci ri ni par ça la yıp at ma sın -
dan son ra mah ke me nin tu tu mu da bam baş kay dı. Adam lar tu tuk -
lu nun ra hat bir ne fes al ma sı na da hi ta ham mül ede mi yor lar dı.
1983 Ey lül Di re niş le riy le tes li mi yet zin ci ri nin kı rıl ma sın dan son
de re ce ra hat sız ol du lar. Çünkü, bu de fa tu tuk lu da ha sağ lık lı bir
sa vun ma or ta mı ele ge çi re bil miş ti.
- Siz bu iki dö nem ar sın da ki fark lı lı ğı na sıl ya şa dı nız? 1983’te
fark lı olan ney di?
- Söy le miş tik; ko nuş ma la rı mız, sa vun ma la rı mız çar pı tı lı yor,
tu ta nak la ra yan lış ge çi ri li yor, ba zen hiç ge çi ril mi yor du. Ama ge -
nel ola rak yap tı ğı mız bu si ya si sa vun ma lar dan do la yı biz le re ay rı -
ca da va açıl mı yor du. Ya ni bö lü cü lük, Kürt çü lük, ko mü nizm pro -
pa gan da sı ya pıl dı ğı ve ya Ey lül fa şiz mi nin yü zü nün açı ğa çı ka rıl -
dı ğı, ona ha ka ret edil di ği ge rek çe siy le ye ni den da va lar açıl mı yor -
du. 1983 Ma yıs’ın da PKK ana da va sın da slo gan at tık: “Ya şa sın
PKK! Ya şa sın ba ğım sız lık! Kah rol sun sö mür ge ci lik!” slo gan la rı
at tık. Bu tu tu muz dan do la yı bi ze ek bir da va açıl ma dı. Ge nel de
tes li mi ye tin bi ti mi ne ka dar sa vun ma la rı mız dan ötürü kim se ye ay -

594
rı ca da va açıl ma dı. Mah ke me le rin ek da va lar aç ma sı na ih ti yaç
kal mı yor du. Sus tu rul ma mız, si ya si sa vun ma nın en gel len me si gö -
re vi ni ce ze a vi üst len miş ti. Yet kin ce kul la nı lan zor ola yı dev re den
çı kın ca, sus tur ma gö re vi ni mah ke me ler üst len di. Mah ke me ler
biz le ri sus tur mak için azar la ma, sa lon dan at ma ağır ce za lar ver me
yo lu na git ti. Da ha son ra, Hil van-Si ve rek gru bun da ol du ğu gi bi,
mah ke me le rin si ya si sa vun ma yı en gel le mek için al dı ğı ka rar lar la
sus tu rul ma ya ça lı şıl dık. Si ya si sa vun ma ya pıl dı ğın da ya da slo gan
atıl dı ğın da he men “bö lü cü lük, ko mü nizm pro pan da sı” ge rek çe siy -
le bir çok da va açıl dı ğı na ta nık ol duk. Sa vun ma ya pı yo ruz, söy le -
dik le ri miz ye ni den da va açıl ma sı na ne den olu yor du. Şöy le ti pik
bir ör ne ği miz var; Hil van-Si ve rek da va sın da mad di da ya nak lar -
dan yok sun, uy du ruk ge rek çe ler le yar gı lan dık, ida mı mız is te ni -
yor du. Bir şey çık ma dı, be ra at et tik. Ama o da va da yap tı ğı mız sa -
vun ma dan ötürü 15 yıl 8 ay ce za al dım! Ve yar gı tay da onay lan dı!
O sa vun ma mız top lu sa vun may dı, bir grup ar ka daş la be ra ber ver -
miş tik ve 20’ye ya kın in san ay nı ce za yı al dık. Be ra at et ti ğim da -
va nın sa vun ma sın dan ce za al dım.
- Bu da on ca çar pık du rum dan bi ri ol sa ge rek!..
- Ay rı ca o sa vun ma dan da ce za ve ri yor lar. Ör ne ğin 15 yıl 8 ay
al mış sın, onun sa vu na sı nı ya pı yor sun, he men ar dın dan ye ni bir
da va açı lı yor. On dan da “bö lü cü lük, ko mü nizm pro pa gan da -
sı”ndan yar gı la nı- yor sun. Sa ki ne’nin du ru mu böy le dir. Sa vun ma
ya pı yor, da va açı yor lar, o da va sür mek tey ken bu de fa ar ka daş sa -
vun ma sı nı yap tı ğı için açı lan da va nın sa vun ma sı nı ha zır lı yor, ta -
bii o da ye ni bir da va açıl ma sı na ne den olu yor, ce za alı yor. Dos -
ya Yar gı tay’a gön de ri li yor, ar ka daş ora ya da ek sa vun ma gön de -
ri yor, ora dan da ye ni bir da va açı lı yor. Ör güt ce za sı nı ya tıp ta -
mam la dı ğı hal de, 22-23 yıl ek ola rak yap tı ğı sa vun ma lar dan, al -
dı ğı ce za lar dan do la yı hâlâ ya tı yor.
- De se ne tam bir fa şist da i re ya şa nı yor.
- Evet… Hüsnü Al tun ör güt ten 24 yıl al dı, ama 40 yıl dan faz la
da yap tı ğı sa vun ma dan ce za al dı. Dı şar da ge çen bü tün fa a li yet le -
rin den ve ör güt üye li ğin den 24 yıl alır ken, onun sa vun ma sın dan

595
40 yıl ce za al mak! Tam TC’ye ya ra şır bir ada let! Mi li tan ve köylü
ta raf tar lar mah ke me de slo gan atı yor. Ye di-se kiz yıl ce za da
ora dan ge li yor.
- “Ma dem ce za e vin de ra hat la dı nız, öy ley se si ze mah ke me ler de
ra hat ver me ye lim de gö rün gü nü nüzü!” mü de mek is ti yor lar?
- Ha yır, esas ola rak bi zi sus tur ma, et ki siz ha le ge tir me gö re vi
ce za e vi ne ve ril miş ti. Bas kıy la, iş ken cey le sus tur ma. Şim di o sus -
tur ma dev re dı şı ka lın ca, bu gö rev ko lor du ca mah ke me le re yük -
len di. 1983’e ka dar in san la ra yap tık la rı sa vun ma lar dan do la yı ce za
ver me me le ri ne rağ men 1983’ten son ra bu yo la baş vur ma la rı nı
baş ka türlü açık la ya ma yız. Baş tan be ri PKK’ye kar şı sür dü rü len
man tı ğın ye ni bir gö rün tüsü. Da va mız 1983 Ma yıs’ın da bit ti, ama
bi ze hiç da va aç ma dı lar! 1983’ten son ra ise tam ter si ya şan ma ya
baş lan dı. Sa yı sız da va açıl dı. Ya sa lar de ğiş me miş ti. Du ru ma gö re
de ği şen mah ke me nin tav rıy dı. 1983 di re ni şin den son ra ağır ce za -
lar la sus tur ma, te rö ri ze et me ye ça lış tı lar. Sus tur ma da, Di yar ba kır
vah şe ti nin ye ri ni mah ke me le rin ce za la rı al dı.
- Di yar ba kır’da ya şa nan lar in sa na hep “bu ka dar da ol maz ki”
de dir ti yor. Bö lüm so nu na ek le mek için ver di ği niz lis te le rin bi rin de,
Or han Ay dın’a Kürt çe türkü söy le di ği için 7 yıl ce za ve ril di ği ya zı -
yor. Bu ola ya bi raz de ği ne bi lir mi sin?
- Irk çı lık ta, in san lı ğın TC’den öğ re ne ce ği çok şey var dır. Irk çı -
lı ğın zem be re ğin den bo şan ma sı ve öl çü süzlüğü her adım da kar şı -
mı za çı kı yor. Hüc re sin de türkü söy le di ği için bir in sa nın 7 yıl ce za
al ma sı ola ğan kar şı la na cak bir du rum de ğil. Hüc re ya şa mı da ha
hü zün lü dür; bir ak şam 36’da ar ka da şın bi ri Kürt çe türkü söy lü yor.
Gar di yan lar du yu yor ve “kim söy le di” di ye so ru yor. Ya nıt la yan ol -
mu yor. Gar di yan ıs rar lı olun ca, Or han, “ben söy le dim ne ola cak?”
di yor. Tu ta nak tu tup Or han’ı mah ke me ye sevk edi yor lar. Mah ke -
me de Kürt çe türkü söy le di ği için ken di si ne 7 yıl ce za ver di. Yar -
gı tay da onay la dı. Ar ka daş şim di bu 7 yı lı da ya tı yor. İşin ger çe ği
türkü söy le yen Or han de ğil. Sa de ce gar di ya nın ile ri git me si kar şı -
sın da, “ben söy le dim” di ye çı kış ma sı var. Bu olay vah şet dö ne min -
de de ğil, 1985 ve ya 1986’da olu yor.

596
- Da ha ön ce, mah ke me ler de Türk çe bil me yen tu tuk lu la rın yüz -
yü ze kal dı ğı so run la rı bi raz ir de le dik, ama ola yın bir de sa vun -
ma lar la il gi li bö lümü var. En önem li hu kuk il ke le rin den bi ri, yar -
gı lan mak ta olan in san la rın sa vun ma la rı nı ken di ana di liy le ya -
pa bil me le ri dir. Bu te mel hu kuk il ke si, si zin yar gı lan ma la rı nız da
ya şa ma geç ti mi?
- Ana di li miz le sa vun ma ya pa bil me miz için ön ce ulu sal var lı ğı -
mı zı ka bul et me le ri ge re kir. Ge rek o dö nem, ge rek se bu gün, mah -
ke me ler ce, Kür dis tan hal kı nın bir par ça sı ola rak ka bul edil mi yo -
ruz. Çünkü on la ra gö re Kürt, Kür dis tan yok. Biz ler de bir ulu sun
tem sil ci le ri de ğil, “sap kın, dış güç le rin ma şa sı, uşa ğı, suç lu ha in -
ler” ola rak gö rü lü yo ruz. Mah ke me le rin, dev le tin res mi ide o lo ji si -
nin; ya ni Kürt le ri yok et me, yok say ma po li ti ka sı nın uy gu la yı cı sı
ol duk la rı nı, in san lık hu ku ku nu bir ke na ra at tık la rı nı söy le dik. Bı -
ra ka lım Kürt çe sa vun ma yap ma yı, biz Türk çey le bi le sa vun ma ya -
pa mı yo ruz! On la rın res mi di liy le yap tı ğı mız sa vun ma la rı bi le kur -
ta ra mı yo ruz, tu ta nak la ra ge çir te mi yo ruz. Sa vun ma hak kı nın tü -
müy le he def len di ği, bü tün var lı ğı nın da , di li nin de he def le nip sus -
tu rul ma ya, yo ke dil me ye ça lı şıl dı ğı bir dö nem de “Kürt çe sa vun ma
hak kı mız var” de me nin an lam sız lı ğı da or ta da. O sü reç te böy le bir
is te mi miz de ol ma dı. Çok da ha ge ri le re düş mü şüz. Ön ce Türk çe
de ol sa, bir şey le ri tu ta nak la ra ge çirt me ça ba mız ön pla na çı kı yor -
du. Kuş ku suz ki, bu is tem le ri miz den bi ri si dir. Çö zümü de mü ca de -
le mi zin ge li şim sey ri ne bağ lı ola rak ger çek le şe cek tir. Bu ko nu da
Türk ege men lik sis te mi nin içi ne düştüğü aç maz dan da sö zet mek
sa nı rım ye rin de ola cak. Kürt çe sa vun ma yap ma so ru nu he nüz çö -
züm le ne bil miş de ğil. Di yar ba kır Zin da nı’nda tes li mi ye tin kı rıl dı ğı,
1983 Ey lül’ün den 1984 Ocak’ına ka dar di re niş so nu cu el de et ti ği -
miz zi ya ret ler de Kürt çe ko nuş ma hak kı nı kul la na bil dik. 1984
Ocak’tan 1988 Şu bat di re ni şi ne ka dar Kürt çe ko nuş ma yi ne ya sak -
la rın en ba şın da yer al dı. Her za man gi ri şim le ri miz ol du, her za -
man so run du ve gün de mi miz dey di. Bü tün ey lem ve tar tış ma lar da
en önem li ko nu lar dan bi riy di. Pa zar lık lar da ne za man gü ne me ge -
tir diy sek, ida re ce red de dil di. Ko lor du ko mu tan lı ğın ca Kürt çe ko -

597
nuş ma nın ya sak lan dı ğı, ya sa ğın kal dı rıl ma sı nın el le rin de ol ma dı ğı
söy len di. An cak 1988 Şu bat’ın da, M. Emin Ya vuz’un şe hit ol du ğu
di re niş ten son ra zi ya ret çi le ri miz le Kürt çe ko nuş ma hak kı el de
edil di. Ar ka daş lar on dan son ra Kürt çe sa vun ma yap ma ka ra rı alıp
ko nu yu gün dem leş tir di. Bu nun ko şul la rı ya ra tıl dı, ama TC’nin
tav rı ne ol du? Ar ka daş lar mah ke me ler den atıl dı, Kürt çe sa vun ma
yü zün den “bö lü cü lük ve Kürt çü lük pro pa gan da sı”ndan ay rı da va -
lar açıl dı. Kürt çe ya zı lıp ve ri len sa vun ma la ra ce za e vi ida re le ri ve
sav cı lık lar ca el ko nul du. Ve ar dın dan da el ko nul muş sa vun ma lar
hak kın da ye ni da va lar açıl dı. Cey han’da da bu ya şan dı. Du rum,
Ada let Ba kan lı ğı na bil di ri li yor ve ba kan lık da el koy ma iş le mi nin
ya sa la ra uy gun ol du ğu nu ile ti yor. An cak, Ab bas Yo kuş, M. Emin
Kes kin Ça nak ka le ce za e vin de Kürt çe sa vun ma la rı nı Ça nak ka le
mah ke me si ara cı lı ğıy la yar gı ta ya gön der di ler. Ça nak ka le’de Kürt -
çe sa vun ma ye rel mah ke me nin ter cü man ge tirt me siy le ger çek leş ti.
“Kürt çe ko nuş mak da ya sa la ra gö re suç tur, pro pa gan da un su ru
içe ri si ne gi rer.” Eğer Kürt çe sa vun ma ya par san, ce za lan dı rı la ca ğı -
nı pe şi nen ka bul len men ge rek.
“Dev let Kürt hal kı nın bü yük öf ke sin den
kork tu ğu için idam la rı ger çek leş ti re mi yor! ”
- PKK da va la rın da ola ğa nüstü sa yı da ida mın çık ma sı ger çe ği ni
na sıl yo rum lu yor su nuz?
- Cum hu ri yet ta ri hin de 125. mad de Kür dis tan’da ki is yan lar da
yar gı la ma ya ko nu ol muş. Şeyh Sa it ve Der sim is ya nın da bu mad de
kul la nıl mış, ama on dan son ra gü nü mü ze ka dar bu an lam da hiç
kul la nıl ma mış tır. 125. mad de 1940’lar dan 1980’le re ka dar, ba zen
tek tek in san la rın ba zen bir kaç ki şi nin ve ya bir der ne ğin yar gı lan -
ma sın da gün de me ge ti ril miş. Hak la rın da 125’ten da va açı lan in -
san lar ol muş ve yar gı la ma so nu cu bu mad de ler ge nel ola rak düş -
müş, baş ka ce za mad de le rin den ce za ve ril miş tir. Dev let, an cak is -
yan hal le rin de kul lan dı ğı 125. mad de yi ye ni den raf tan in di re rek,
en su ka tıl ma dık ve en se ri bi çi miy le 1980’den son ra kul lan mış tır.

598
Bu an la mıy la dev let açık bir sa vaş ha li için de bu lun du ğu nu da ka -
bul et mek zo run da kal mış tır. Bu, res mi ka bul ol ma sa da böy le dir.
En so mut bi çi miy le sa vaş aç tı ğı nın ila nı dır. 125’i ye ni den dev re ye
sok ma sı, Kür dis tan’da sü ren sa vaş ta Tür ki ye dev le ti nin ta raf lar dan
bi ri ol du ğu nu di le ge ti rir. Eğer, bu açık bir sa vaş ha liy se, o za man
da bi zim bu sa vaş ta bir ta raf ola rak gö rül me miz ve ulus la ra ra sı hu -
kuk çer çe ve sin de sa vaş esi ri ola rak ele alın ma mız, sa vaş hü küm le -
ri ne ta bi tu tul ma mız ge re kir. Ama Türk dev le ti nin bu nu gö ze ala -
ma dı ğı or ta da. Öz gür lük sa va şı yü rü ten bir hal kı ve sa vaş çı la rı nı
suç lu say mak ta dır.
- Ya ni ya sa la rıy la pra tik tu tu mu nu çe li şir gö rü yor su nuz?
- Fi i li ko nu mu, yıl lar dır sür dü re gel di ği mev cut dev let po li ti -
ka sı bir bi riy le açık bi çim de çe liş mek te dir. Ko nu yu da ha iyi an la -
mak için fi i li du ru ma bir göz ata lım. PKK ön der li ğin de yük se len
Kür dis tan ulu sal kur tu luş mü ca de le si, ar tık mil yon lar ca in sa nı
ku cak la mış tır. Sa vaş, si lah lı mü ca de le te me lin de kit le sel leş miş
ve halk laş mış tır. Bir halk sa va şı ya şa nı yor. Bu gün, ge ril la gi de -
rek or du la şıp ge liş miş, si lah lı mü ca de ley le ege men lik sis te mi ni
ça re siz ha le ge tir miş tir. Ay rı ca halk da ge ril lay la bü tün le şe rek,
onun kit le sel ka rak te ri ni ken di sin de odak laş tı rıp top lu gös te ri le -
re, baş kal dı rı la ra, si ya si zo ra baş vu ra rak ey lem li li ği ni yay gın laş -
tır mış, dev le tin çık ma zı nı da ha da de rin leş tir miş tir. Dev let, bü yü -
yen halk ha re ke ti ni ve ön der gü cünü bas tı ra bil mek, ezip ge çe bil -
mek için kı sa, or ta ve uzun va de li stra te jik plan lar üze rin de yo -
ğun laş mış, açık bir sa vaş ha li nin ge rek ti re ce ği her bi çim de ken -
di si ni do nat mış tır. Dev let özel sa vaş ör gü tü ne dö nüş tü rül müş tür.
Fi i li du rum bu dur. Kür dis tan ger çek li ği bu ol ma sı na rağ men,
TC’nin po li ti ka sı ise, “bir avuç ha in, ez dik, kır dık, bi tir dik” gi bi
bey lik laf lar la Kürt ve Kürt lü ğün red di dir. Türk dev le ti ne ve
onun ya sa la rı na gö re Kür dis tan di ye bir ül ke ol ma mış tır, ola maz.
Kürt di ye bir halk da yok. Bu yüz de ol ma yan bir da va yı meş ru
gör mek ve o sta tü de ele al mak ken di var lık ne de ni ve on yıl lar dır
sür dürdüğü po li ti ka sı nın in ka rı an la mı na ge lir. Dev let res mi po li -
ti ka la rı nın man tı ğı çer çe ve sin de, Kürt ve Kür dis tan’ı in kar et ti -

599
ğin den onun sa va şı nı da in kar ede cek tir. Ama ger çe ğin bir ya nın -
da da biz va rız. TC, hiç bir ya sal da ya na ğı ol ma dı ğı ve hiç bir
hak lı lı ğı bu lun ma dı ğı hal de, dün ya halk la rı önün de bi zi suç lu
gös te rip ken di le ri ni hak lı ve meş ru kıl ma ça ba sın da dır. Bu ça ba -
nın bir par ça sı ola rak biz le ri yar gı la yıp “mah kum” ede cek. Yıl -
lar dır bas kı ve zor la sus tu rul mak is te nen Kürt hal kı nı ye ni den ta -
ri hin de rin lik le ri ne “göm mek”, hal kı mı zı en iğ renç ve sin si po li -
ti ka lar la je no si de uğ rat mak is ti yor. Türk leş tir me ve ulu sal kim li -
ği ni yok et me ça ba sı dev le tin te mel po li ti ka sı ol du ğun dan, bi zi
is ya na lar da ve sa vaş lar da yü rür lü ğe ko nu lan 125. mad dey le yar -
gı lı yor. Bu po li ti ka lar la kit le sel yar gı la ma la ra git me le ri, bu ka dar
faz la sa yı da idam ce za sı nın ve ril me si bir yer de do ğal la şı yor ve
faz la şa şır tı cı ol mu yor. Ya ni dev let, Kür dis tan’ın PKK şah sın da
so mut la şan ye ni den di ri li şi ni ön le mek is ti yor. Dev le tin PKK’ye,
Kür dis tan’a ve Kürt lü ğe olan bü tün düş man lı ğıy la yö nel me si de
do ğal gö rü nü yor.
- Sö zünü et ti ği niz “ye ni den ulu sal akım ol ma” dö ne mi ni ne za -
man dan be ri baş la tı yor su nuz?
- 1970’ler son ra sı di ye bi li riz. 1970’ler son ra sın da Kür dis tan’da
baş la yan mo dern ulu sal uya nış; dev rim ci bir ide o lo ji, onun Kür -
dis tan’a ta şı rıl ma sı, ey lem li li ğe ve ör güt lü lü ğe dö nüş tür me si
PKK’nin şah sın da so mut laş mış tır. TC’nin on lar ca yıl dan be ri uy -
gu la dı ğı, “ba şar dım, bi tir dim” de di ği, ürün le ri ni der le me ye ça lış tı -
ğı, ol gun bir mey ve mi sa li bü yük bir iş tah la yut ma ya ha zır lan dı ğı
dö nem de Kür dis tan’da bir ulu sal akım do ğu yor. Hal kın öz gür ge -
le ce ği ni ya rat ma gö re vi ni PKK’nin yük len me si, ya ni yut ma ya ha -
zır lan dı ğı avı nı elin den al ma sı kar şı sın da, TC’nin vah şi, yır tı cı bir
hay van gi bi sal dır ma sı söz ko nu su dur. Dev le tin ver di ği “ce za”la rı,
idam la rı salt bi zi suç la dık la rı tek tek olay lar bağ la mın da ele al ma -
mak ge rek. PKK ola rak Kür dis tan’da bir ulu sal kur tu luş akı mı ve
ha re ke ti ya rat ma yı ba şa ra bil dik. Ulu sal kur tu lu şun akım ha li ne
gel me si nin TC için bü yük teh li ke ya rat tı ğı or ta da dır. TC bu teh li -
ke yi ya rat tı ğı mız için bi rik miş tüm ta ri hi ki ni ve in ti ka mıy la bi ze
yö nel miş tir. Ve yağ dır dı ğı ce za lar bu bağ lam da ele alın ma lı dır. Ya -

600
kın ta ri hin tüm he sa bı nın so rul ma sı, fa tu ra sı nın bi ze çı ka rıl ma sı
ça ba sı var. Bu bağ lam da ele al dı ğı mız da man za ra nın faz la şa şır tı cı
ol ma dı ğı nı gö rü yo ruz. Bi zim da va lar da yüz ler ce idam ce za sı çık tı.
Ulu sal kur tu luş sa va şı yü rü ten di ğer ül ke ler de bu ka dar faz la
idam yok tur. İn san lar öl dü rü lü yor, sor gu lar da, iş ken ce ler de, kamp -
lar da im ha edi li yor, ama TC’nin yap tı ğı gi bi sah te bir yar gı la ma ya
baş vur ma yok ve ya çok sı nır lı. Kı sa ca sı ulu sal kim li ği mi zi yok et -
me ça ba sın da ki, TC’nin bü yük sah te kar lı ğı bir kez da ha or ta ya çı -
kı yor. Hak lı yı hak sız, meş ru yu gey ri meş ru gös ter me ye so yu na rak,
hak lı lı ğı ve meş ru lu ğu elin de top la mak is ti yor. Bu ko nu da en faz la
kul lan dı ğı araç lar dan bi ri mah ke me ler dir. Dev le tin res mi po li ti ka sı
için de Kür dis tan’da ba ğım sız lık mü ca de le si yü rü ten güç le ri, mi li -
tan un sur la rı te miz le me de, yok et me de mah ke me le rin asıl bir ölüm
ma ki ne si ha li ne gel di ği ni an lat tık. Dı şar da dev le tin tan kı, to pu, ölüm
araç la rı, içer de ölüm ku san mah ke me le riy le ta mam la nı yor du.
Şu an da yüz ler ce idam ce za sı ve ril miş du rum da. Ki mi si onay lan -
mış, ki mi si as ke ri yar gı tay da bek li yor. Mev cut du rum bi ze ve ri len
idam la rın esas sa yı sı nı açık la ma ya yet mi yor.
- Na sıl ya ni? ‘Esas sa yı’ ne de mek?
- Da va la rı mız da ve ri len idam lar çok da ha faz la dır. An cak dev -
let, bi li nen ne den ler le bel li bir ele me ye git miş tir. Bir hal kın ön der
güç le rin den yüz ler ce si asıl dık tan son ra, bu idam la rın iş le vi ye ri ne
gel miş olur. Da ha faz la in san as ma nın bir an la mı ol maz, ge re ği de
kal maz. Eğer dev let, bu idam la rı ger çek leş ti re bi lir se yüz ler ce in sa -
nı bir den as mak zo run da ka la cak. Ay rı ca, sa yı da her ge çen gün ar -
ta cak, sü re ki lik ka za na cak. “Hu ku ken yar gı lı yo ruz” hi ka ye le ri ni de
kim se ye yut tu ra maz ha le ge le cek.
- İçin de ya şa dı ğı mız gün ler ve ge le cek gös te ri yor ki; idam ce za -
sı alan lar da ha da çok ar ta cak, bel ki de mev cut sa yı nın be şe, ona
kat la na ma sı na ta nık ola ca ğız. Bu du rum da bah set ti ği niz çık maz,
da ha da de rin leş miş ol maz mı?
- Kuş ku suz öy le ola cak tır. Bu gün ve ri len yüz ler ce idam, mü ca -
de le mi zin gi de rek yay gın laş ma sıy la, kat kat ar ta cak tır. Bu ka dar
idam fa şist ya sa lar çer çe ve sin de ol sa, top lu ma yut tu ra bil me ve ya

601
sa vu na bil me ola na ğı da faz la kal mı yor. Ni te kim Ey lül fa şiz mi nin
ba la yı dö ne min de, bü tün kin le ri ve hırs la rıy la Tür ki ye ve Kür dis -
tan halk la rı üze ri ne yü rü dük le ri dö nem de bi le, as tık la rı 35 ve ya 36
ki şiy di. Bü tün idam la rı ger çek leş ti re me di ler, güç le ri yet me di.
- Ke nan Ev re nin içi ne dert olan ko nu lar dan bi ri de buy muş.
“Keş ke bü tün idam la rı ger çek leş ti re bil sey dik” di ye ya kı nıp du ru -
yor muş!
- On la ra kal sa, ken di le ri gi bi dü şün me yen her ke si bo ğaz la ya -
cak lar! Ulus la ra ra sı alan da da bu nun ko şul la rı faz la yok tur. Ge -
nel de dev le te bo yun eğ me yen, aman di le me yen, mi li tan ru hu nu
ko ru yan un sur la rı ön ce lik le im ha amaç la nı yor. Bu man tık çer çe -
ve sin de idam al mak için on la rın ce za ya sa la rı na gö re be lir le nen
oran da suç iş le me si ne de ge rek kal mı yor. Ta kın dı ğın po li tik tu -
tum, ör gü tün ni te li ği, ko nu mu, mah ke me ler kar şı sın da koy du ğun
ta vır idam ala bil mek için ye ter li öl çü ler dir. Di ğer ta raf tan ya sa la -
rı na gö re, her ha lu kar da idam ala bi le cek ko num da olan bir çok
in san da, dev le te kar şı ak tif, mi li tan bir tu tum ta kın mı yor sa, ko -
nu mu ne de niy le teh li ke li gö rül mü yor sa, kıs men ge ri le miş ve ya
aman di le miş se, idam dan kur tul du, hat ta az bir ce zay la dı şa rı sa -
lın dı. Bin ler ce köylü, genç, yurt se ver saf la rı mız da. Bun la rın ço -
ğu 125’den idam ce za sı al dı, fa kat ba zı du rum lar gö ze ti le rek, ha -
fif le ti ci ne den ler gös te ri le rek ki mi si mü eb be te ve ki mi si de yaş
kü çük lü ğün den idam dan dü şü rüldü. Ya ni bı ra kın şim di yi ve ya -
kın ge le ce ği, şu ha liy le bi le bi ze ve ri len idam ca za sı nın iki-üç
kat faz la sı ay rı ca ve ril miş, 59. gi bi mad de ler uy gu la na rak mü eb -
be te dü şü rül müş tür.
- İdam la rın faz la lı ğı ola yı nı Kür dis tan’da ki di ğer ör güt le rin ko -
nu muy la kı yas lar sa nız, ne ler söy ler si niz?
- Bu ka dar faz la idam ve ril me si ni PKK’nin ni te li ğin de ara mak
ge re kir. Tür ki ye ve Kür dis tan’da ki di ğer ör güt ler le kı yas la dı ğı -
mız da ara da bü yük bir fark ol du ğu nu gö rü rüz. Bu, di ğer ör güt le -
rin dev le te kar şı ta kın dı ğı po li tik tu tum dan, tem sil et ti ği güç ten
ve ge le cek va ad edip-et me di ğin den yo la çı kı la rak in ce len me si
ge re ken bir ko nu dur. Dev let za ten bu güç le rin ço ğu nu den ti mi ne

602
al mış ve et ki siz leş ti rip za rar sız ha le ge tir miş tir. Ge nel de ez me,
pa si fi kas yo nu ege men kıl ma ha li za ten var. Ör gütlü ya pı lar da ğı -
tıl mış, “güçlü ön der lik ler” yer le bir edil miş. Net leş miş po li ti ka -
lar, ye ni ön der lik ler ve ha re ket ler ko lay ko lay or ta ya çı ka mı yor.
Kür dis tan’da di ğer ör güt le re ve ri len ce za la rın PKK’yle kı yas lan -
ma sı bi le müm kün de ğil. TC’nin yö ne li mi nin mer ke zin de Kür -
dis tan’da oy na dı ğı mız ta ri hi mis yon ya tı yor. Ça ğı ya ka la ma mız,
dev rim ci öncü mi li tan bir ör güt ol ma mız ve bu nu Kür dis tan’ın
dağ la rın dan mah ke me sa lon la rı na dek ta şır ma mız söz ko nu su dur.
Gü cü mü zün ül ke de so mut la nı şı na pa ra lel ola rak, dev let şah sı -
mız da ki ni ni ve vah şe ti ni ko nuş tur ma ya ça lış tı. Bu yüz den di ğer -
le riy le bi zim ara mı za ka lın bir çiz gi çek mek doğ ru dur. Yar gı la -
ma la rıy la, idam ka rar la rıy la dev le tin “aman ver mez”li ği ni gös te -
rip top lu mu ka bu ğu na çek me ye ni den ölüm uy ku su na dal dırt ma,
bas tır ma ve ez me he def le ni yor. Po li ti ka la rı nın özün de ya tan bu
ger çek gö rül mez se ağır ce za la rın, idam la rın ne de ni an la şıl maz.
İdam lar ve yar gı la ma lar Kürt in sa nı nın ge le ce ği ni, umut la rı nı ipe
çek me ça ba sı nın bir bi çi mi ola rak gö rül me li ve an la şıl ma lı. Kür -
dis tan’da TC’nin mah ke me le ri ne, yar gı la ma la rı na hal kı mı zın
hiç bir za man gü ve ni ve ka bulü ol ma mış tır. İdam den di ğin de,
mah ke me ve yar gı la ma den di ğin de, Kür dün her za man hak sız
çık ma sı, ezil me si ve hor lan ma sı, ye ni dar be ler al ma sı, da ha çok
yı kı mın, sür gü nün, acı nın gö çün, göz ya şı nın, ay rı lı ğın, ke de rin
gel me si ya şan mış tır. Bu ola yı etin de, ke mi ğin de, his se de ce ği
açık tır. Yo ğun idam lar la, ağır ce za lar la geç miş sü re cin hal kı mı za
bir kez da ha ya şa tıl ma ça ba sı na gi ril di ği gö rül me li.
- 12 Ey lül’den bu ya na, bun ca onay lan mış ve in faz edil miş
idam lar ara sın da, si zin da va lar dan yar gı la nıp idam alan ve ce -
za sı ke sin le şen in san lar dan kim se yi idam et me me le ri ni na sıl de -
ğer len di ri yor su nuz?
- İdam la rın in faz edil me me si ulus la ra ra sı ve ta rih sel et ken ler,
hal kı mı zın idam la ra, Türk yar gı sis te mi ne yak la şı mı, mü ca de le mi -
zin ke sin ti ye uğ ra ma dan sür me si gi bi fak tör ler gö zö nü ne alı na rak
in ce len me li dir. Dev let Kür dis tan’da idam la rı; is yan ve baş kal dı -

603
rı la rın bir yer de tö ren sel an lam da bi ti ri şi ni ilan et me ara cı ola -
rak kul lan mış tır. Hal kın baş kal dı rı sı nın ipe çe ki le rek so nuç lan dı -
rıl ma sı, bü yük bir tö ren le, bü yük bir tan ta nay la ilan edi lir. Biz de
her şe yin bit me di ği nin dev let çe de gö rül me si, gü cü mü zün far kı na
var ma sı, de di ği miz an lam da tö ren sel bir bi ti ri şi ger çek leş tir me yi
şim di ye ka dar müm kün kıl ma dı. Ve bu yüz den de gü nü mü ze ka dar
idam la rı ger çek leş ti re me di. Biz, hem mah ke me ler de di re ni şi sür -
dü rü yor, hem de par ti nin ken di si ni dı şar da ko ru ya bil me si, ba ğım -
sız lık çiz gi sin den ta viz ver me me si, mül te ci du ru mu na düş me me si,
dü zen li bir şe kil de ge ri ye çe ki lip ye ni den da ha güçlü ola rak ül ke ye
dö nüş yap ma sı ve sa vaş ma sı dev let açı sın dan böy le bir tö ren sel bi -
ti şe baş vur ma nın za man sız ol du ğu nu gös ter di. Ve gü nü mü ze ka dar
da idam la rı ger çek leş ti re me di. Di ğer et ken de hal kı mı zın idam la ra
kar şı olan has sa si ye ti dir.
- Na sıl bir has sa si yet bu?
- Kür dis tan in sa nı idam lar da, is ya nı nı ve kö le li ği red det me si ni
gör mek te dir. Ay rı ca umut la rı nın ve öz lem le ri nin be den ler de ipe
çe ki li şi ni, inanç la rı nın ve ge le ce ğe olan gü ven le ri nin idam lar da
bo ğul ma ya, yo ke dil me ye ça lı şıl dı ğı nı gör müş tür. İdam la rın ar -
dın dan is yan la rın tas fi ye edil me si, pa si fi kas yo nun gel me si ne
rağ men Kür dis tan in sa nı hiç bir za man Türk ege men lik sis te mi ne,
yar gı ku rum la rı na gü ven me miş tir. Ce za lar, en vah şi ce uy gu la nan
kat li a mı nın ta mam la yı cı sı olan idam la ra kar şı iç ten içe de ol sa,
yü re ğin de, bey nin de, ru hun da da ya şa sa, bü yük bir kin ve düş -
man lık bes le miş tir. Hiç bir za man ida mı doğ ru, meş ru, hak lı bir
olay ola rak gör me miş tir.
- Mah ke me le rin, ege men lik sis te mi ni oluş tu ran sa ca yak la rın dan
bi ri ol du ğu ger çe ği ni bi lin ce çı kar mak ko lay iş de ğil dir. Siz, tüm
Kürt in sa nı nın bu nu ger çek leş tir di ği ni söy lü yor su nuz. On la rı böy -
le si ne ke sin tu tum al ma ya iten ne dir?
- Bu so ru nun ya nı tı hal kı mı zın ta ri hin de yat mak ta dır. Kürt in -
sa nı Tak rir-i Sü kun, Mec bu ri İs kan ya sa la rı nın, is tik lal mah ke -
me le ri nin ne an la ma gel di ği ni bi lir. Çünkü ya şa mı nın bir par ça sı
ol muş tur. Şeyh Sa it is ya nın da ku ru lan is tik lal mah ke me si yar gıç -

604
la rı ırk çı ke ma list ler den olu şu yor du. He yet te Ah met Sü rey ya Öz -
ge Ev ren adın da bir sav cı var. Bu adam anı la rı nı 1960’da Dün ya
ga ze te sin de ya yın lat mış. Da ha son ra ki tap yaz mış. Ki ta bı nın bir
pa rag ra fın da şun la rı ya zı yor. “(…) Gü nün bi rin de kah ra man bir
genç mah ke me ye ge ti ri lip ha kim ler ta ra fın dan sor gu ya çe kil di.
Ha kim ler bu gen cin Türk çe bil me di ği ni an la dık la rın dan, idam
et me ka ra rı nı al dı lar. Ge rek çe şöy ley di: ‘Türk çe bil me yen bir
in sa nın ül ke ye ya ra rı ol maz.’ (abç) Bu se bep ten ötürü ida mı ka -
rar laş tı rıl dı. Bu genç o ge ce idam edil di! Ben, Ya lo va Dağ ka -
pı’da kü çük bir otel de ka lı yor dum. Uy ku da iken Türk çe bil me yen
bu ço cuk rü ya ma gi rip el le ri ni bo ğa zı ma ge çi re rek, Türk çe ola -
rak: ‘Ne den be ni be ra at et tin? Be ni idam et sin ler’ di ye rek be ni
kor kut tu. Bu olay sa ba ha ka dar bir kaç kez tek rar lan dı ve ben de -
li ye dön düm. Sa bah le yin mah ke me ye gi de rek ha kim ar ka daş la rı -
ma şu nu söy le dim: ‘Ar ka daş lar eğer biz her Türk çe bil me ye ni
idam eder sek o za man Amed (Di yar ba kır) ve Do ğu da ki bü tün in -
san la rı idam et me miz la zım. Biz bu ra ya suç lu la rı ce za lan dır ma -
ya gel dik.’ On la ra rü yam da ba şı ma tüm ge len le ri an lat tım. Maz -
har Mü fit ve di ğer ha kim ler ba na şu nu de di ler: ‘Sen ka rış ma, bu
bi zim işi miz.’ Ben de sav cı lı ğı mı ile ri sür düm, ara mız da kav ga ya
ka dar kı zı şan bir mü na ka şa çık tı ve bu nun üze ri ne mah ke me dur -
du rul du. Ben bu du ru mu şif re li olar ka An ka ra’ya bil dir dim. Bir
haf ta son ra şöy le bir tel graf al dım: ‘Amed is tik lal mah ke me si
baş sav cı sı Ah met Sü rey ya bey! Ama cı mız Kürt le rin ve Kürt lü ğün
ka fa sı nı ez mek tir. (abç) Ha kim ar ka daş la rın ile ba rış. Göz le rin -
den öpe rim. Tür ki ye hü kü me ti Baş ka nı İs met İnönü.” İş te Türk
yar gı sı nın Kürt ve Kür dis tan için hü küm ve ka ra rı bu dur.
- Ve re bi le ce ği niz baş ka ör nek ler var mı?
- Nu ri Der si mi’nin an la tım la rı da bu ko nu da çar pı cı ör nek ler le
do lu dur. Bir ta ne si şöy le: “(…) Türk yö ne ti mi ayak lan ma yı ge rek çe
gös te re rek sa de ce ayak la nan la ra de ğil, Kürt ler ara sın da et kin
olan ve özel lik le ke ma list le re ta raf tar ol ma yan he re ke se bas kı ya -
pı yor du. Ör ne ğin, TBMM ilk dö nem me bus la rın dan Ha san Hay ri,
Şeyh Sa it ayak lan ma sı sı ra sın da Der sim hal kı na mek tup lar gön de -

605
re rek iti da li tav si ye et ti ği hal de ayak lan ma nın Türk yö ne ti mi ta ra -
fın dan kı rıl ma sın dan son ra M. Ke mal’in özel em riy le ken di si ve
ye ğe ni (kar de şi nin oğ lu) Ce mal Meh met ya ka lan dı lar. Sor gu sı ra -
sın da İst. Mah ke me si Baş ka nı Ali Sa ip, Ha san Hay ri’ye dö ne rek:
’An ka ra’da ki mec lis top lan tı la rı na ni çin Küt Mil li kı ya fe tiy le ge li -
yor du nuz?’ di ye sor du. H. Hay ri sa vun ma sın da ‘Mec li se M. Ke -
mal’in ta li ma tıy la mil li kı ya fet le gi di yor ve yi ne onun ta li ma tıy la
Kürt le rin Türk ler den ay rıl mak is tem di ği ni be lir ten tel graf la rı Lo -
zan Kon fe ran sı’na çe ki yor dum’ di ye be lirt ti. Fa kat bu ko nuş ma lar
TBMM es ki me bu su H. Hay ri ve ye ğe ni Ce mal Meh med’in ana la -
rın dan Kürt doğ duk la rı için idam ka ra rı nı ver miş olan mah ke me
he ye ti ni et ki le me di. H. Hay ri idam seh pa sı na çı ka rıl dı…” Yi ne
Nu ri Der si mi’nin ver di ği bil gi le re gö re; “Ela zığ İs tik lal Mah ke me -
si sa de ce Pa lu ve Ça pak çur’da 400 Kürt gen ci ni idam et ti. Ay rı ca
1925 Ey lül ayı so nu na ka dar Do ğu İl le ri İs tik lal Mah ke me si 120
idam ver di” di yor. Şeyh Sa it ve ayak lan ma nın di ğer ön der le ri nin
1925 Ma yıs so nun da baş la yan mah ke me le ri bir ay için de so nuç -
lan dı. Bir ka fes için de id dia ma ka mı nın kar şı sı na çı ka rı lan 49 ki şi,
29 Ha zi ran’da Di yar ba kır’da asıl dı.
- Bu 49 ki şi nin asıl ma sıy la sö zünü et ti ğin o “tan ta na lı fi nal”
ger çek leş miş mi olu yor?
- Evet, is ya nın bi ti ri li şi nin tö re ni ya pıl mış olu yor. An cak Kürt
hal kı üze rin de ki bas kı ve yıl dır ma lar bit mi yor. Mah ke me ler dev le -
tin gü cünü ve oto ri te si ni hep ko nuş tu ru yor.
- Ye ni den si ze ve al dı ğı nız idam ce za la rı na dö ne lim.
- Dev let “bun lar suç luy du” di ye rek, biz le ri asıp Kür dis tan in sa -
nı nı ik na ede mez. İn sa nı mı zın ko nu ya ya ka la şı mı, hiç bir za man
dev le tin, “bun lar hak sız dı, ha ket tik le ri ce za yı al dı lar, iş le dik le ri
suç yü zün den asıl dı lar” şek lin de ki yak la şı mı gi bi ol ma ya cak tır.
“Ası lan in san lar Kür dis tan ba ğım sız lı ğı için sa vaş tı lar, öz le mi miz
olan öz gür lük ve ba ğım sız lık için yo la çık tı lar ve dev let on la rı bu
yüz den idam et ti” di ye cek tir. Kür dis tan için yo la çık mış, bu uğur da
ca nın ver miş in san la rın ye ni is yan la ra ye ni di re niş le re kı vıl cım
ola ca ğı, ulu sal kin ve ulu sal baş kal dı rı nın bi len me si nin güçlü bir

606
ateş le yi ci si ola ca ğı or ta da dır. He le mü ca de le he nüz bit me miş ve
ön der lik tas fi ye edil me miş ken, bu nun ge ti re ce ği teh li ke le ri gö ren
Türk dev le ti ida ma la rı ger çek leş tir me ye ce sa ret ede me di.
- “Ko nu yu de ği şik baş lık lar al tın da ele al mak ge re kir” der ken
bir bo yut ola rak ulus la ra ra sı et ken den sö zet tin, o ko nu da ne di ye -
cek sin?
- Bir de fa Türk dev le ti Kür dis tan’ın var lı ğı nı, Kürt so ru nu nu ve
bu da va nın öncü gü cü nün meş ru ri ye ti ni ka bul et mi yor, yok sa yı -
yor. Yok say dı ğı bir da va nın in san la rı nı res mi dü zey de tö ren sel
ola rak öl dür me si, açık ve res mi bir şe kil de bu ölüm le ri ger çek leş -
tir me si ulus la ra ra sı alan da “Kürt so ru nu yok tur” hi ka ye le ri ni de
bo şa çı kar mış ola cak tı. Dün ya halk la rı ol ma yan bir so run dan ötürü,
ol ma yan bir da va yü zün den in san la rın dev let eliy le öl dü rül me -
si ni, res mi tö ren ler le idam seh pa la rı na di zil me si ni an la ya ma ya cak
ve işin man tı ğı nı kav ra mak için so ra cak tı. Do ğal ki, bu so ru lar da -
va mı zın dün ya ka mu o yu önü ne çık ma sı na kat kı da bu lu na cak tı.
Kür dis tan da va sı nın ve onun sa vaş çı la rı nın ulus la ra ra sı alan da
meş ru i ye ti ni sağ la ma ya hiz met ede cek ti. Bu tür öl dür me olay la rı
da bi zim hak lı lı ğı mı za işa ret ola ca ğı için, dev let idam la rı ger çek -
leş tir me di.
- Pe ki Ağus tos 1984 çı kı şıy la idam la rın in faz edil me me si ara -
sın da bir bağ lan tı var mı?
- Var. Di ğer en önem li ne den ise, 15 Ağus tos 1984 çı kı şı mı zın
ye ni bir sü reç baş lat ma sı dır. Koy du ğu muz di ğer ne den le rin hep -
si ni ta mam la yan, hep si ni ken din de so mut laş tı ran, yer li ye ri ne
otur tan ye ni bir ta rih sel dö nem dir bu. Mü ca de le ve ön der li ğin
ke sin ti ye uğ ra ma ma sı, da ha güçlü ve geç miş ten da ha yet kin ola -
rak or ta ya çık ma sı, bu dö nem de ta bii ki ger çek leş ti ri le cek her
idam Kür dis tan’da boz kı rı tu tuş tu ran ye ni kı vıl cım la ra, is yan ve
baş kal dı rı la ra ne den ola cak tır. Her be den bu mü ca de le nin ye şer -
me si nin to hu mu ola cak, hal kın ki ni ni, baş kal dı rı sı nı, az mi ni bi le -
ye cek tir. Çünkü şah sı mız da hal kın umut la rı nın ve öz gür lük ha re -
ke ti nin ipe çe kil di ği gö rü le cek ve bu nok ta dan son ra hal kı mı zın
ses siz, ka yıt sız ve se yir ci kal ma sı ola nak sız la şa cak tır. Kor ku bu -

607
dur. TC, yıl lar dan be ri sö mür ge ci de ne yim ve tecr bü be le rin den
çı kar dı ğı so nuç lar la Kür dis tan in sa nı nı iyi ta nı mış tır. Ağus tos çı -
kı şı nın ne an la ma gel di ği ni gö re bil mek te, kı vıl cı mı ken di tu tu -
muy la da ha da ge niş le tip yan gı na dö nüş tür me yi is te me mek te dir.
Bu ne den ler bir ara ya ge ti ril di ğin de dev le tin bi zi ni ye as ma dı ğı,
asa ma dı ğı da an la şıl mış olur.
- Ege men sı nıf söy le min ce, ida mın cay dı rı cı yönü üze re ne hep
vur gu ya pı lır. Bu man tık, ni çin si zin ger çek li ği niz kar şı sın da du -
mu ra uğ ru yor? Ey lem le ri ni zin baş lan gı cı nı oluş tu ran 1984 yı lın da
bil di ği miz gi bi dev let, ade ta mi sil le me ci bir man tık la iki in sa nı mı zı
idam et ti, ama yö ne lim yi ne si zin da va la rı nız dan yar gı la nan in -
san la ra ol ma dı. Hı dır As lan ve İl yas Has’ın idam edil me le ri ni na -
sıl yo rum lu yor su nuz?
- İdam la rın, bas kı ve kat li am la rın ezip bi tir me de cay dı rı cı bir
un sur ol du ğu sı nıf sal ve ulu sal mü ca de le de pek sık kul la nı lı dı ğı,
ege men sı nıf lar ca bu nun sa vun ma sı nın ya pıl dı ğı bi li nen bir olay.
Ta ri he bak tı ğı mız da, Spar ta küs’ten, kö le is yan la rın dan tu ta lım da
gü nü mü ze ka dar adım ba şı da ra ğaç la rı nın ku rul du ğu in san la rın en -
gi zis yon lar dan ge çi ri lip ya kıl dı ğı, is yan la rın kit le sel kat li am lar la,
kı yım lar la, kı lıç tan ge çi ri le rek so nuç lan dı rıl dı ğı ve ya so nuç lan dı -
rıl ma ya ça lı şıl dı ğı, ama bu na rağ men bü yük im pa ra tor luk la rın,
kral lık la rın ken di si ni yı kım dan, ta rih sah ne sin den si li niş ten kur ta -
ra ma dık la rı nı gör mek te yiz. Bu söy lem ler kar şı-dev ri min, ça ğı nı
dol dur muş ege men sı nıf la rın ik ti dar la rı nı ayak ta tut mak için, ge ri -
ci zor kul la na rak kit le le ri yıl dır ma, kat li am ve bas kı la rı hak lı gös -
ter me nin kı lı fı dır. Pro pa gan da te me lin de ele alı na rak kul la nıl dı ğı nı
gör mek ge re kir. Bu nun dı şın da, top lum sal ha re ket len me yi, in san lı -
ğın ile ri gi di şi ni, idam la rın, kat li am la rın dur dur du ğu na ta rih ta nık
ol ma mış tır. Sı nıf lar mü ca de le si ta ri hi bu nu hiç yaz ma mış tır. Za -
man za man ba zı ayak lan ma lar, baş kal dı rı lar ezil miş se de, bu an -
cak mev cut yö ne tim le rin ve sis tem le rin öm rünü bir sü re da ha uzat -
ma ça ba sı nın öte si ne bir iş lev gör me miş tir. Gü nü müz de de sö mür -
ge ci ege men ler, em per ya list ler ta ra fın dan kat li am lar özel lik le sö -
mür ge ler de sık ça uy gu la nan, baş vu ru lan bir yön tem dir. Bu na kar -

608
şın, çağ daş bir akım ola rak ulu sal kur tu luş ha re ket le ri nin diz gin le -
nip or ta dan kal dı rı la ma dı ğı nı, peş pe şe halk la rın ba ğım sız lı ğa ulaş -
tı ğı nı ve gü nü müz de in san lı ğın böy le çağ dı şı yön tem le re kar şı güçlü
bir cep he oluş tu ra bil di ği ni güçlü bir an ti-mi li ta rist, an ti-kat li -
am cı in san lık de ğer le ri nin ya ra tıl dı ğı nı gör mek te yiz. Bu nok ta da
ar tık in san lı ğın ta rih sel bir bi ri ki me sa hip ol du ğu nu da söy le me li -
yiz. Tür ki ye ger çe ği ne dö ner sek: 1970’ten gü nü mü ze ka dar, özel -
lik le dev rim ci de mok ra tik mu ha le fe tin ge liş ti ği dö nem de de idam -
lar ya şan dı. De niz le rin, Yu suf la rın, Hü se yin le rin ipe gö tü rül me si,
Tür ki ye dev rim ci mü ca de le ta ri hin de bü yük an lam la rı içe rir. Bu
idam la ra rağ men sı nıf lar mü ca de le si nin dur ma dı ğı nı ve De niz le rin
şah sın da bir me şa le ha li ne gel di ği ni, öz gür lük ve ba ğım sız lık mü -
ca de le si nin kit le ler de yer et ti ği ni ve Kür dis tan’da si lah lı mü ca de le
bo yu tun da ken di si ni pra ti ğe dök tü ğünü gör mek te yiz. Kal dı ki
Türk dev le ti nin kat li am cı, vah şi ve bar bar yüzü Kürt hal kın ca çok
iyi bi lin mek te dir. Böy le bir da va ya atıl ma nın kar şı lı ğı nın ve be de -
li nin kat li am lar, ölüm ler, idam lar ola ca ğı za ten bi li nen bir ko nuy -
du. Ye ni gün de me ge len ye ni keş fe di len bir şey de ğil ki. Bü yük
da va la rın be del le ri nin, he le öz gür lük gi bi da va la rın be de li nin bü -
yük ola ca ğı, bu be de lin de en baş ta o hal kın de ğer li ev lat la rı, ön -
cü le rin ce öde ne ce ği, en faz la on la rın he def le ne ce ği, ka nı nın dö kü -
le ce ği bir ger çek. Ni te kim ha re ket ola rak or ta ya çık tı ğı mız dan gü -
nü mü ze ka dar, her yö nüy le çok de ği şik sal dı rı la ra ve komp lo la ra
he def ol duk. He nüz par ti ol ma dı ğı mız dö nem ler de, da ha grup aşa -
ma sın day ken Ha ki Ka rer’den baş la ya rak yüz ler ce ön der, mi li tan,
sa vaş çı ar ka da şı mız kat le dil miş, iş ken ce ler de öl dü rül müş, bin ler -
ce si ha pis ha ne le re dol du rul muş, yet me miş; ora lar da yo ğun iş ken -
ce le re uğ ra tıl mış, on lar ca sı öl dü rül müş, ken di ni yak mış, ölüm oruç
la rın da ölümü ku cak la mış. Bü tün bun lar bi ra ra ya gel di ğin de
“idam la rın cay dı rı cı” ola ca ğı hi ka ye si nin, top lum sal öz gür lük da -
va sı na atıl mış, bu soy lu baş kal dı rı ya so yun muş halk la rın mü ca de -
le si ni dur dur ma da bir ro lü nün ola ma ya ca ğı açık tır. Bu nun en iyi
ka nı tı 1984 bü yük atı lı mı mız dır. Yüz ler ce ar ka da şı mız cep he ler de
ölü me koş muş, Kür diş tan’da ölüm ar tık ka çı lan, kor ku lan bir olay

609
ol mak tan çık mış tır. Gi de rek hal kı mız ba ğım sız lık, öz gür lük uğ ru -
na, ül ke-va tan uğ ru na kit le sel ola rak ken di si ni ölü me ata bi le cek
dü ze ye gel miş, bu bi lin ce eri şe bil miş ve yüz ler ce sa vaş çı mız şe hit
ol muş tur. Ça tış ma lar da düş ma na tes lim ol mak tan sa, son mer mi si -
ni, son bom ba sı nı ken di be de nin de pat la ta rak öz gür lü ğün be de li ni
kan la rıy la öde yip dev rim ci ta ri hi mi zin bu şe kil de ya zıl dı ğı na ta nık
ol mak ta yız. Bu ol gu lar dan ha re ket le dev le tin, ege men sı nıf la rın
idam la rı, ölümü cay dı rı cı un sur ola rak pi ya sa ya sür me si nin ger -
çek li ği miz kar şı sın da an la mı nı yi tir di ği ni, bu po li ti ka la rın du mu ra
uğ ra dı ğı nı açık ça söy le ye bi li riz.
- Pe ki, ama ya di ğer bo yut? Ni çin si ze yö nel mi yor lar?
- İyi bi le lim ki, Türk dev le ti ka dar kat li am cı, ırk çı, vah şi, fa şist
bir or du ya sa hip baş ka bir dev let yok tur. Böy le bir or du nun yer yü -
zün de bir ben ze ri bu lun maz. Türk or du su müt hiş in ti kam cı dır, kat -
li am cı dır. Bu gün yüz ler ce su ba yı, as ke ri, ge ril la la rı mız ta ra fın dan
öl dü rül mek te dir. Sa de ce bu ba kım dan bi le bi ze kar şı müt hiş bir
kin bes le mek te dir. Gö zünü kırp ma dan he pi mi zi bir ka şık su da,
boğ ma, yut ma is te ğiy le ya nıp tu tuş mak ta dır. Ama bu na rağ men
biz le ri asa ma yıp im ha ede mi yor lar sa bu nun ne de ni ni yu kar da koy -
du ğu muz gi bi Kür dis tan ger çek li ğin de ara ma mız; mü ca de le yi mi -
li tan ve güçlü bir şe kil de, güçlü bir ön der lik et ra fın da yü rü tü şü -
müz de, mü ca de le nin ke sin ti ye uğ ra tıl ma ma sın da, ulus la rar sı ko -
şul lar da, den ge ler de ara ma lı yız. Tür ki ye so lun dan in san lar asıl dı,
de dik. Bir de fa Türk hal kı nın idam la ra, yar gı sis te mi ne yak la şı mı -
nı bi raz an la ma lı yız. Kür dis tan hal kı gi bi bu idam ve ce za lan dır -
ma lar, kat li a mın, umut la rın, ge le ce ğin ipe çe kil me si şek lin de pek
ela alın mı yor. Türk hal kın da biz de ki gi bi yar gı ya bir ya ban cı laş ma
yok. Dev let bu nu hal ka de ma go jiy le şu ve ya bu şe kil de be nim se te -
bi li yor ve ya hal kın ses siz kal ma sı ola yı var. Bir de, Tür ki ye’de ki
ör güt ler 12 Ey lül’den son ra bü yük bir ye nil gi ya şa dı lar. Top lu ma
ön cü lük ede bi le cek esas po tan si yel ya ce za e vi ne ko nul du, ya öl dü -
rüldü, ya da mül te ci du ru mu na dü şü rüldü. Bu güç ler sor gu la yı cı,
yar gı la yı cı ol ma, il kel an lam da da ol sa ası lan dev rim ci le rin in ti ka -
mı nı al ma, he sa bı nı TC’den sor ma güç ve ko num da ola ma dı. Dev -

610
let de bu ya pı dan yo la çı ka rak ve bu iki ar ka da şı as may la bi ze do -
lay lı bir me saj ver mek is te di. “Bir nok ta dan son ra si zi de asa bi li -
rim!” Par ti ye ve hal kı mı za böy le bir me saj ver mek is te di, ama kar -
şı cep he den, açık tan sal dı rıp bi zi idam et me ce sa re ti ni gös te re me -
di. Par ti miz ön cü lü ğün de hal kı mı zın ta rih sel yar gı la yı cı ol ma, he -
sap sor ma po zis yo nu na gel me si, TC’nin işi ni zor laş tı ran, bu alan -
da da eli ni ko lu nu bağ la yan en te mel un sur lar dan bi ri.
- Ko nu yu açık lar ken ulus la ra ra sı du rum dan ve bir den ge den
bah set tin, bu nok ta yı bi raz da ha aça bi lir mi sin?
- Böl ge sel po li ti ka lar açı sın dan da Kür dis tan so ru nu nun çö -
zümü ve ya çö züm süzlüğü önem li de ği şik lik ler ya pa bi le cek güç te -
dir. Şu bir ger çek ki, PKK Or ta do ğu halk la rı nın dev rim ci an lam da
kur tu luş mü ca de le sin de ye ni bir mo tif ol du, ye ni bir yol gös te ri ci
du ru mu na gel dik. Ve böl ge de ki so run la rın da ka lı cı çö zümü, ya da
çö züm süzlüğü biz den geç mek te. Kür dis tan so ru nu gü nü müz de
ulus la ra ra sı laş mış, dün ya ka mu o yu nun ve çe şit li ku ru luş la rın gün -
de mi ne da ha faz la gir miş tir. Türk dev le ti nin ar tık es ki hi ka ye le ri
ucu zun dan sat ma, in san lı ğı al dat ma ça ba la rı so nuç ver me mek te dir.
Ve hal kı mız bu gün ulus la ra sı alan da da mü ca de le siy le, ge liş tir di ği
iliş ki ler le TC’nin et ki ala nı nı gi de rek sı nır lan dı rıp da ral ta bil mek te -
dir. Bu ge liş me le rin do ğal bir so nu cu ola rak idam lar ko nu sun da
Av ru pa’yı, müt te fik le ri ni ve di ğer ku ru luş la rı ik na et me si pek
müm kün ola mı yor. AET’ye gir me ye ça lı şı yor. Av ru pa’yla il şi ki le ri
ge liş tir mek is ti yor. Bu ku ru luş la rın Tür ki ye ile olan iliş ki le ri, böy -
le açık tan, dev let eliy le, idam la rı tez gah la ma sı, res men ilan et me si
en gel gi bi gö rün mek te dir. Bu, TC’nin idam la ra yö nel me sin de az
da ol sa cay dı rı cı bir un sur dur. TC’nin idam la rı ger çek leş ti re me me -
si ni, Kür dis tan in sa nı nı kat let mek ten ge ri dur mak is te di ği in sa fa
gel di ği ve ya in san cıl laş tı ğı şek lin de ele al mak bü yük bir ya nıl gı
olur. Böy le halk la rın ka ti li, kat li am cı bir gücü ta nı ma mak, te mi ze
çı kart mak an la mı na ge lir. Bu ra da güç ola yı nı, ulus la ra ra sı ve ulu -
sal alan da ki den ge le ri, dö nem sel ge liş me le ri ele alıp in ce le mek ge -
rek. Kürt in sa nı için idam; kor kunç ür küntü ve ri ci ol muş tur. Bu nu
böy le ya pan; hal kın ör güt süzlüğü, ön der lik siz ka lı şı ve ça re siz li ği -

611
dir. Ayak lan ma lar bas tı rıl dı ğın da, ön der siz ka lın dı ğın da –ki bu
idam lar la da ya şa tı lı yor– ne ya pa ca ğı nı bil mez ol muş, şaş kın, za -
val lı hal le ri çok ya şa mış tır. Onun ta ri hi mah ke me ler idam lar, göç -
ler, sür gün ler; onu yu tan, kay be den, kor ku tu cu, ür kü tücü bin ler ce
olay la do lu dur. Ama bu gün bir ör güt süz lük ya şan mı yor. Ve Kürt ler
ar tık ölüm den idam dan kork mu yor. Kor ku du va rı aşıl mış, he le bi -
linç li öncü ke sim le ri hiç kork mu yor. Eğer güçlü, doğ ru bir ön der -
lik olur sa, dev le tin öl dür me ler le top lum da ger çek leş tir mek is te di ği
kor ku, yıl gın lık ve pa si fi kas yon ter si ne çev ri lip güçlü çı kış, atı lım
ve baş kal dı rı la ra dö nüş tü rü le bi lir. İdam la rı ateş le yi ci du ru mu na
ge ti rip yap tık la rı nı dev le te da ha faz la sıy la ödet tir me, he sa bı nı sor -
ma müm kün ola bi lir. Da ha bü yük güç le ri düş man kar şı sı na çı kar -
ma po zis yo nu ya ra tı lır sa –ki, PKK bu ya pı da, bu ol gun luk ta, ve
bi linç te dir– idam la rın ve öl dür me le rin olum suz et ki si aza lır. İdam -
lar as lın da çift ağız lı bı çak gi bi dir. Hal kın baş kal dı rı sı, ör gütlü ya -
pı sı tas fi ye edil miş se, bu dev le tin elin de kes kin bir bı çak ha li ne
ge lir; da ra ğaç la rın da sal la nan be den le re ba kan hal kı mız on dan
kork ma yı, ürk me yi, o bü yük ki ni ni yü re ği ne göm me yi gö rür. Böy -
le si hal ler de dev let, bu ara cın amaç ve he de fe ri ne da ha ça buk var -
mak için kul la nır.
- Mey dan la ra bir bi ri pe şi sı ra on lar ca da ra ğa cı bir den ku ru lur.
- Ama baş kal dı rı ve ör gütlü bir mü ca de le yü rü yor sa, idam lar
mü ca de le yi yü rü ten gü cün elin de ke si kin bir bı çak ha li ne ge lir.
Hal kı mız da ra ğaç la rın da sal la nan be den le re bak tı ğı za man on da
ge le ce ği, umu du, öz gür ve ba ğım sız Kür dis tan’ın ya nan me şa le si -
ni gö rür. Yü re ği nin de rin lik le ri ne gömdüğü ki ni açı ğa vu rur ve
kav ga ya ka tı lır. İş te bu du rum da, Kür dis tan hal kı nın kes kin, vu ru -
cu si lah la ra, ör güt le re; PKK, ARGK (Kür dis tan ulu sal kur tu luş or -
du su) ERNK (Kür dis tan halk kur tu luş cep he si) şah sın da sa hip ol -
du ğu bu gün ler de, idam lar bu ya pı nın elin de dev ri mi kül len di ren
de ğil, alev le ri tuş tur ma iş le vi ni gö rür. Bu yüz den Türk dev le ti bu -
gün o nok ta da faz la ile ri gi de me mek te dir. Bi zi as mak is te me di ği ni
ve bu na ni ye ti ol ma dı ğı nı söy le ye me yiz. Bu is te ği ni ve ni ye ti ni
açı ğa vur du ğu an lar da ol du. 1984 Ağus tos atı lı mın dan son ra,

612
özel lik le sı cak sa vaş ala nın da ya ka la nan, tut sak dü şen le rin dos ya -
la rı nın iki-üç ay da, en se ri şe kil de ma he ke me ler den çı ka rıl ma sı,
yar gı tay da onay lan ma sı, mec li se gön de ril me si biz den de in san la -
rın idam et me ni ye ti ni açı ğa vur ma an la mı na ge li yor du. An cak
mü ca de le nin Kür dis tan’da yük se li şi, kit le sel leş me si, idam la rın
hal kı kor kut ma ve pa nik le me ye ri ne da ha faz la ateş le me ris ki ni ta -
şı ma sı kar şı sın da bu ni yet le rin den vaz ge çip idam la rı gü nü mü ze
ka dar ger çek leş ti re me di, er te le di.
- Siz ce onay lan mış idam lar, ge liş me ler kar şı sın da her an in faz
edil me ye ha zır bir teh dit un su ru ola rak mı dü şü nü lü yor? Siz de re -
hin tu tul du ğu nuz gi bi sin den bir iz le nim mi var?
- Bu so ru ya olum lu ya nıt ver mek ge re ki yor. Ger çek li ği mi zi,
TC’nin bi ze yak la şı mı nı, ni yet le ri ni, po li ti ka la rı nı ota ya koy duk.
Dev let ken di si ni güçlü hi se ti ğin de ve ya Kür dis tan’a yö ne lik
amaç la rı nı ya şa ma ge çir me ye hiz met et ti ğin de de ğil idam la rı,
“Kür dis tan lı yım” di yen, Kür dis tan’ın ba ğım sız lı ğın dan ya na
olan, bu nu ifa de eden her ke si bü yük bir gözü dön müş lük le or ta -
dan kal dır ma ya ha zır dır. Ni te kim gü nü mü ze ka dar yo ğun kit le sel
iş ken ce ler, kat li am lar or ta dan kal dır ma lar gö zö nü ne alın dı ğın da
bu ni yet en çıp lak bi çi miy le sı rı tır. İn san lı ğa ve hal kı mı za kar şı
ida mı ve or ta dan kal dır ma yı bir şan taj ola rak kul la nı yor. Türk
hü kü met le ri nin bi ze yö ne lik po li ti ka la rı nın ta ma men dev let po li -
ti ka la rın dan kay nak lan dı ğı nı, mev cut hu ku ki çer çe ve nin bi le iş -
le til me di ği ni söy le dik. Bu en açık bi çi miy le dev le tin en yet ki li
ağız la rın dan yük sek ses le di le ge tir di. He nüz baş ba kan ken,
1987’de Tur gut Özal’ın Ame ri ka’ya yap tı ğı ge zi sı ra sın da ki açık -
la ma la rı anım san ma lı dır. PKK’nin ge liş tir di ği ey lem ler kar şı sın -
da söy le di ği şu dur: “Ra hat dur sun lar, on la rın da eli miz de adam -
la rı var, dos ya la rı nı mec lis ten ge çi ri riz!” Bu, şu nu gös te rir:
PKK’ye, Kür dis tan hal kı na açık bir teh dit var dır ve bu teh dit de
biz idam lık lar üze rin de ya pıl mak ta dır. Hal ka ve par ti ye da ya tıl -
ma mız söz ko nu su dur. Bun lar, dev le tin ni yet ve po li ti ka la rı nı açı -
ğa vu ran son de re ce teh li ke li yak la şım lar. Bi zi öl dür me le ri ve ya
as ma la rı, Kür dis tan’da her za man ve bun dan son ra da par ti miz,

613
ta ri hi miz açı sın dan mü ca de le nin bir üst aşa ma ya sıç ra ma sı na
hiz met ede cek tir. Kür dis tan’da da ra ğaç la rın da ası la rak gön de ri -
len her ce set, dev let çe iş le nen bu ci na yet ler, hal kı mız ve par ti miz
ta ra fın dan sor gu la na cak, he sa bı mut la ka so ru la cak tır. Şu an da ce -
za ev le rin de bu lu nan sa vaş esir le ri, ola rak şu nu söy le mek du ru -
mun da yız: Ne par ti miz, ne hal kı mız biz le rin ulu sal ba ğım sız lık
ve öz gür lük mü ca de le mi ze kar şı kul la nı lan bir şan taj un su ru ola -
rak gö rül me mi ze, mü ca de le den alı koy mak ve ge ri çek me nin ara -
cı ola rak kul lan ma sı na izin ve re cek tir; ne de biz sa vaş esir le ri
be den le ri mi zi hal kı mı zın ba ğım sız lık, öz gür lük mü ca de le si ni ge -
ri çek me nin ara cı ola rak kul lan ma sı na izin ve re ce ğiz. Var lı ğı mı -
zı, hal kı mı zın mü ca de le si için or ta ya koy muş in san la rız. Bü yük
da va la rın be del le ri nin bü yük ola ca ğı bi lin ciy le yo la çık mı şız. Bu
uğur da ce za ev le rin de en zor ölüm bi çim le ri ni se çe rek, ölüm
oruç la rın da ken di ni yak ma ey lem le rin de ölü me git miş ve ça tı şa -
rak şe hit düş müş ar ka daş la rı mız var. Biz ler de ay nı yol dan git me -
yi bir öz ve ri ola rak, gör me ye ce ğiz, do ğal bir gö rev ola rak yak la -
şıp yo la öy le de vam ede ce ğiz. Hal kı mı zın ba ğım sız lık ve öz gür -
lük mü ca de le sin de na sıl ki so rum lu luk ve gö rev bi lin ciy le yü rü -
düy sek, bun dan son ra da idam sep ha sın da ay nı an la yış ve duy -
guy la ölü mün üze ri ne yü rü me ye de vam ede ce ğiz. Hal kı mı za ve
par ti mi ze kar şı gö rev le ri mi zi ölüm ler de ye ri ne ge tir mek le ta rih
bi zi kar şı kar şı ya ge tir di ği ne gö re bun dan yüz çe vir me ye ce ğiz.
Öz gür ve gü zel bir ya şam olan, hal kı mı zın ge le ce ği uğ ru na ölü -
me git me yi onur bi le ce ğiz. Her kes şu nu iyi bil me li dir ki; par ti -
mi ze, hal kı mı za kar şı var lı ğı mız üze rin de şan taj ve teh dit le re as -
la izin ver me ye ce ğiz, her şey öz gür, gü zel ya rın lar, dev rim için!
Bu nu ya rat ma da ken di mi zi ka tık ede ce ğiz.
- Uzun erim li po li ti ka la rı açı sın dan idam la rı ger çek leş tir me yi
önü ne koy ma sa da, onun baş ka bir ölüm bi çi mi ni ter cih et me ye ce -
ği ni, ya şa ma ge çir me ye ce ği ni söy le ye bi lir mi yiz?
- Ha yır… Bel ki in san la rı as mı yor, ama içer de na sıl im ha ede -
bi le ce ği ne ka fa pat la tı yor. Bu ko nu da şu ör ne ği ve re yim:
1987’de bir grup ga ze te ci Di yar ba kır As ke ri Ce za e vi’ne gel miş ti.

614
Dev le tin bi zi re hin tut tu ğu ve asa ma ya ca ğı ko nu su nu on la ra da
an lat mış tık. 35’e gel dik le rin de şun la rı söy le dik: “Siz ler ya şa ya -
cak sı nız, bu söy le dik le ri mi zin de ta nı ğı ola cak sı nız, Türk dev le ti
böy le teh li ke li yö ne lim ler, şan taj ve komp lo lar içi ne gi ri yor. Hal -
kı mı za ve par ti mi ze kar şı bi zi, be den le ri mi zi kul lan mak is ti yor.
Bel ki içi miz den bir kaç ki şi yi asa bi lir ler, ama esas ola rak bi zi
asa ma ya cak lar dır. Bu nun ya nın da de ği şik pro vo kas yon ve kat li -
am lar la, hak gasp la rıy la aç lık grev le riy le yüz yü ze bı ra ka rak, şu
ve ya bu ge rek çe li sal dı rı lar la, iş ken ce ler le, ka ran lık oyun lar la
biz le ri ce za ev le rin de or ta dan kal dır ma ya ça lı şa cak tır. Bu nu ter -
cih ede cek tir ve siz ler bu sü re cin ta nı ğı olup gö re cek si niz” de dik.
Pra tik te de bu nun is pat lan dı ğı na, uy gu lan dı ğı na ta nık olu yo ruz.
Ce za e vin de dev le tin sü rek li sal dı rı sı, di re niş ler ve kan pa ha sı na
el de edil miş in sa ni hak la rın, in san onu ru nun tek rar sal dı rı la ra
ma ruz kal ma sı, tut sak la rın bun la rı sa vun ma te me lin de tek rar tek -
rar di re niş le re geç me si, sü re siz aç lık grev le ri, ölüm oruç la rıy la
çok sa yı da in sa nın sa kat kal ma sı na, vü cut la rı nın, di ren ci nin za -
yıf la ma sı na ve ölüm nok ta sı na gel me si ne, bu alan da da öl çü le -
me ye cek ka dar bü yük bir kı rı mın ve kat li a mın ya şan dı ğı na hep
bir lik te ta nık ol duk. Ay rı ca Tem muz-Ağus tos 1989 Es ki şe hir aç -
lık gre vi ve ora dan Ay dın’a sür gün sı ra sın da dev let in ti kam cı,
sal dır gan tu tum ta kı na rak iki ar ka da şı mı zı öl dürdü. Bu da as ma
ye ri ne baş ka bi çim le re yö nel dik le ri nin ka nı tı dır. Ay rı ca, “Türk
dev le ti hiç bir za man Kür dis tan’da idam la rı gün cel leş tir me ye -
cek” di ye me yiz. Bu gün iç ve dış den ge ler idam yap ma sı nı en gel -
li yor. Kür dis tan’da ba ğım sız lık mü ca de le si nin bir bü tün ola rak
diz gin len me me si, her şe yi kay bet me nok ta sın da bü yük bir gö zü -
ka ra lık la “na sıl ol sa her şe yi kay be di yo rum” man tı ğıy la ge rek
Kür dis tan’da ve ge rek se ce za ev le rin de bü yük bo yut lu de ği şik
kat li am la ra gi riş me si, in san la rı ipe çek me si de ya şa na bi le cek
olay lar dır. Bu na kar şı da ge rek hal kı mı zın, ge rek in san lı ğın he -
sap la rı nı, ha zır lık la rı nı yap ma sı en akıl cı yak la şım ola cak tır.
- Sa vaş esir le ri ko nu sun da ir de le di ği miz gi bi, aca ba dev let res -
men ka bul et me miş ol sa bi le siz le ri re hin tut ma sı, ya da böy le bir

615
gö rü nüm ver me si, az ya da çok mü da ha le fik ri ne yak laş tı ğı na işa -
ret ola bi lir mi?
- Uzun va de de öy le ola cak tır. Ama şu an ki nok ta da böy le bir
du rum la ha re ket et ti ği ni söy le ye me yiz. Açık sa vaş ta ta raf la rın kar -
şı lık lı ola rak esir al ma sı bi li nen bir ger çek lik. Ve bu, şim di Kür dis -
tan’da da ha çok tek bo yut lu ya şa nı yor. Ya rın yüz ler ce, bin ler ce
Türk as ke ri, su ba yı PKK’nin sa vaş güç le ri nin eli ne esir dü şe cek tir.
Esir le rin kar şı lık lı de ği şi mi gün de me ge le cek tir. Ama şim di ler de
TC bu nun ye ri ne Kür dis tan’da ça tış ma alan la rın da ya ka la dı ğı in -
san la rın in fa zı nı anın da ora da ger çek leş ti ri yor, ipe çek me ve ya
yar gı la ya rak öl dür me ye ri ne, sa vaş or ta mın da eli ne dü şen sa vaş
esir le ri ni olay erin de öl dü rü yor.
Zir ve nin Kür dis tan baş lık lı te mel ko nu su, mev cut bas kı ya sa la -
rı nın ye ter siz kal dı ğı dü şün ce siy le “SS” di ye anı lan “San sür” ve
“Sür gün” ka rar na me le riy le Kür dis tan’da yük se len top lum sal mu -
ha le fe ti boğ may dı. Özal’ın bu po li ti ka sı nın esas la rı zir ve ye ka tı lan
mu ha le fet par ti le rin ce de onay lan dı.
Zir ve de ele alı nan ko nu lar dan bi ri de idam lar dı. Bu na gö re
idam lar mec lis ten ge çi ril me li, ya da oto ma ti ğe bağ lan ma lıy dı.
Hat ta mec lis te bu lu nan idam dos ya la rı için de, PKK’ye men sup olan
la rın dos ya la rı ay rıl ma lı, ön ce on la rın “icab”ına ba kıl ma lıy dı.
Zir ve den son ra ki gün ler de ga ze te ler de ce za e vin de ki PKK’li
idam lık la rın tek tek isim le ri ya yın lan ma ya baş la dı.
Bu, re hin ci ve mi sil le me ci man tı ğın çar pı cı bir gö rün tüsü ola rak
kay de dil di ta ri he. (R.S.)
Dip not: Bu bö lüm der le nir ken; “Ola ğa nüstü Hal Böl ge si’nde ki asa yiş so run -
la rı nı gö rüş mek” için Tur gut Özal’ın yap tı ğı zir ve çağ rı sı na SHP ve DYP li der le ri
olum lu ya nıt ve re rek, Çan ka ya’ya çık tı lar. Dü zen içi si ya set are na sın da Çan ka -
ya’yı iş gal al tın da gö ren ler, “onur suz ca in di ri riz” di yen ler, bi ra ra ya gel me le ri ola -
nak sız gi bi gö zü ken ler ne ol du da bir ma sa ba şın da bu luş tu? Hem de pa nik le, ale -
la ce le. Kür dis tan’da ki mü ca de le nin iv me len me si, yer yer baş kal dı rı te me lin de
halk ha re ke ti ne dö nüş me siy di pa ça la rı tu tuş tu ran.

Ek Bö lüm
616
Di yar ba kır As ke ri Mah ke me le ri’nde
si ya si sa vun ma ya pan PKK’li le re ve ri len ce za lar
PKK Hil van-Si ve rek da va sı sa vun ma sın dan ce za alan lar:
Mu zaf fer Aya ta 15 yıl, 8 ay
Bed ret tin Ka vak 15 yıl, 8 ay
Abu zer Deh şet 15 yıl, 8 ay
A. Ya ver Ka ya 15 yıl, 8 ay
Ra ma zan Öde miş 15 yıl, 8 ay
İr fan Gü ler 15 yıl, 8 ay
Sa lih Oğaç 15 yıl, 8 ay
Sü ley man Gün ye li 15 yıl, 8 ay
M. Fah ri Çif kuş 15 yıl, 8 ay
Ce la let tin De li baş 15 yıl, 8 ay
Fev zi Yet kin 15 yıl, 8 ay
Ali Kı lıç 15 yıl, 8 ay
Ke mal Ak taş 15 yıl, 8 ay
Yıl maz Uzun 15 yıl, 8 ay

617
PKK Ana da va sın dan yar gı tay sa vun ma sın dan “ce za” alan -
lar:
Fa ruk Al tun 14 yıl, 8 ay
M. İz zet Bay kal 14 yıl, 8 ay
M. Fah ri Çift kuş 14 yıl, 8 ay
M. Can Yü ce 14 yıl, 8 ay
İr fan Gü ler 14 yıl, 8 ay
Sü ley man Gün ye li 14 yıl, 8 ay
A. Ga ni Al kan 14 yıl, 8 ay
Ali Kı lıç 8 yıl
M. Se lim Çü rük ka ya 8 yıl
Ah met Ba yık 8 yıl
Hil van-Si ve rek da va sın da atı lan slo gan lar dan “ce za” alan lar:
Ab dur rah man Sev gat 4 yıl, 6 ay
Mus ta fa Gü neş 4 yıl, 6 ay
En ver Şim şek soy 4 yıl, 6 ay
Cu ma Ka ra ça lı 4 yıl, 6 ay
Sa lih Ku bat 4 yıl, 6 ay
Ah met Ya vuz 4 yıl, 6 ay
M. İz zet Bay kal 4 yıl, 6 ay
Sa lih Oğaç 4 yıl, 6 ay
Ra ma zan Öde miş 4 yıl, 6 ay
Sü ley man Gün ye li 4 yıl, 6 ay
İr fan Gü ler 4 yıl, 6 ay
Bed ret tin Ka vak 4 yıl, 6 ay
M. Fah ri Çift kuş 4 yıl, 6 ay
Ce la let tin De li ba 4 yıl, 6 ay
Abu zer Deh şet 4 yıl, 6 ay

618
Slo gan la rın sa vun ma sın dan ce za alan lar:
M. İz zet Bay kal 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Ab dur rah man Sev gat 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Bed ret tin Ka vak 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Mus ta fa Gü neş 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Cu ma Ka ra ça lı 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Sa lih Ku bat 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Ah met Ya vuz 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Abu zer Deh şet 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Ce la let tin De li baş 8 yıl, 10 ay, 20 gün
M. Fah ri Çift kuş 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Sa lih Oğaç 8 yıl, 10 ay, 20 gün
İr fan Gü ler 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Sü ley man Gün ye li 8 yıl, 10 ay, 20 gün
En ver Şim şek soy 8 yıl, 10 ay, 20 gün
Ra ma zan Öde miş 8 yıl, 10 ay, 20 gün
12 Ey lül son ra sı ida mı as ke ri yar gı tay da
onay la nıp dos ya la rı mec li se gön de ri len PKK’li ler:
1. Mu zaf fer Aya ta
2. Ke mal Ak taş
3. M. Can Yü ce
4. Ha mit Bal de mir
5. Alat tin Ak taş
6. Os man Yıl dı rım
7. Meh met Doy maz (Ha sa noğ lu)
8. Ka sım Te pe li
9. Şükrü Gök taş
10. Sab ri Ok
11. Meh met Doy maz (Meh me toğ lu)
12. Fu at Kav
13. Mu hit tin Do la şır

14. Mus ta fa Tu ran
15. Mus ta fa Çe pik
16. Ha san Çe pik
17. Sa lih Sez gin
18. Meh met Yal çın ka ya*
19. En ver Özer
20. Meh met Ka ya
21. Meh met So ğan
22. Fa ruk Öz de mir
23. Ce mal Ağ ca ka ya
24. Meh met Tö ren
25. Re cep Nur cen giz
26. Ke nan Şen
27. İr fan Man ta roğ lu
28. Ha san Ba raç kı lıç
29. Os man Yıl dı rım
30. En ver Şim şek soy
31. Ha mit Kan kı lıç
32. Meh met Ta kır
33. Ce la let tin De li baş
34. Sel hat tin Şim şek
35. M. Emin Gök de mir
36. Şey ho Top cu
37. Ali Gün
38. Ali Öz bay
39. Ah met Ka ra ba cak
40. Sad ret tin Ay dın lık
41. Bed ret tin Çay lar
42. Mus ta fa Ke ser
43. Şa hin Bi ni ci
619
44. Ah met Öğ ret men
45. Mu sa As lan
46. Da vut Ut kun
47. Ya şar Eroğ lu
48. Mü min Ağ ca ka ya
49. Mus ta fa Sa rı ka ya
50. M. Sıd dık Kork maz
51. Ali Poy raz
52. Mah mut Ak taş
53. Meh met Dir lik
54. Meh met Gen cer
55. M. Ali Yıl maz
56. Şa mil Bat maz
57. Fer hat Gü müş bo ğa
58. Meh met Ay çi çek
59. M. Sa it Üçlü
60. Has ret Kuş
* Meh met Yal çın ka ya, 1989 yı lın da aç lık gre vin dey ken, Es ki şe hir Özel Tip
ce za e vin den, Ay dın Özel E Ti pi ce za e vi ne ya pı lan ölüm yol cu lu ğu sı ra sın da
(Kan lı Sür gün) ar ka da şı H. Hüsnü Eroğ lu ile be ra ber dö vü le rek öl dü rül dü ler.

620

621

622

623

624

625

626

627

628

629

630

631

632

633

634

635

636

637

638
13

14
639

640

641

642

643

644