GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

[Bu dosyada yer alanlar 2011 KPSS 

Eğitim Bilimlerine yönelik bilgilerdir. Söz 

konusu bilgiler KMS-KPSS’de çıkmış 

sorular dikkate alınarak hazırlanmıştır. 

KPSS’de çıkan sorularda dikkate alınarak 

konunun önemine göre, konuların 

anlatımında ayrıntıya girilen noktalar 

olduğu gibi, özet geçilen yerlerde 

olmuştur.] 

Hata ve önerilerinizi lütfen bildiriniz! 

Mail: civelek.murat@gmail.com 

GELİŞİM 

PSİKOLOJİSİ 

MURAT CİVELEK – REHBER ÖĞRETMEN

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ I. ÜNİTE – GELİŞİM PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 

1. ÜNİTE - GELİŞİM PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 

1. 1. GELİŞİMDE TEMEL KAVRAMLAR 

1.1.1. Gelişim: Organizmanın döllenmeden 

başlayarak bedensel, zihinsel, duygusal, dilsel, 

ahlaksal ve toplumsal açıdan yaşamının sonuna kadar 

düzenli olarak değişim göstermesi sürecidir. 

Bu süreç hem nicel hem de nitel bir olaydır. 

1.1.2. Gelişme: Büyüme, olgunlaşma, öğrenme ve 

hazırbulunuşluk etkileşimlerinin bir ürünüdür. Yani 

gelişim sürecinin sonunda ortaya çıkan ürünlerdir. 

Gelişme terimi düzenli, uyumlu ve sürekli bir 

ilerlemeyi kapsar. 

Gelişme nicelden çok nitel bir değişikliği belirtir. 

Mesela; çocuğun bir beceri kazanması gelişme 

olarak ifade edilir. 

Mesela; dilin kazanılması bir süreç yani gelişimken, 

bu sürecin sonunda dil bilgisi kurallarına uygun 

şekilde konuşmak bir gelişmedir. 

1.1.3. Büyüme: Organizmanın bedensel (fiziksel) 

olarak değişim göstermesidir. Büyüme organizmada 

meydana gelen nicel bir olaydır. Büyüme, bedenin 

hem dış hem de iç organlarında oluşur. 

Mesela; boyun uzaması, ağırlığın artması, kasların 

büyümesi, beynin ağırlaşması gibi meydana gelen 

niceliksel değişiklikler büyüme kapsamına 

girmektedir. 

Uyarı: Nitel değişiklikler büyüme olarak 

sayılmaz. 

1.1.4. Olgunlaşma: Organizmanın doğuştan sahip 

olduğu potansiyel güçlerin, iş görebilecek (görev 

yapabilecek) duruma gelmesidir. 

Olgunlaşma organizmanın doğuştan getirdiği 

biyolojik donanımın zaman içinde kendiliğinden 

(çevresel koşullardan bağımsız) değişmesidir. Bu 

değişim kalıtımsal donanımla sınırları belirlenmiştir. 

Yani olgunlaşma çevresel yaşantılardan (öğrenme) 

bağımsız olarak işler. Fakat olgunlaşmada kalıtımın 

etkisi vardır (annesi ve babası erken konuşan 

bebeklerin de erken konuşması). 

Olgunlaşmada büyüme şarttır (çocuğun yürüme 

olgunluğuna ulaşması için öncelikle bacaklarının 

uzaması/büyümesi gerekir.). 

- 1 - 

Olgunlaşma sonucunda ortaya çıkan davranışlar 

(yürüme, dik durma, sesleri çıkarma) öğrenme ürünü 

olarak sayılamazlar. Ancak olgunlaşma öğrenme için 

ön koşuldur. 

Olgunlaşma fiziksel ve zihinsel gelişimi etkiler. 

Mesela; kas ve kemik yapısı yeterli olgunluğa 

ulaşmadan çocuk yürümeyi öğrenemez. 

1.1.5. Hazırbulunuşluk: Olgunlaşmaya göre daha 

kapsamlı bir kavramdır. Bireyin bir davranışı 

(öğrenim görevini) yapabilmesi için, o davranışın 

gerektirdiği olgunlaşma düzeyine, ön yaşantılara (ön 

öğrenmeler) sahip olması ve psikolojik olarak (ilgi, 

istek, tutum) uygun durumda (yani bireyin istemesi, 

güdülenmesi) olması gerekmektedir. 

Olgunlaşma + Öğrenme + Güdülenme= Hazırbulunuşluk 

Mesela; bir çocuğun bisiklet kullanabilmesi için 

önce, el, ayak ve kasların belli bir düzeyde gelişimi 

(olgunlaşma) daha sonra da bisiklet kullanabilmesi 

için gerekli olan ön bilgilere sahip olması ve davranış 

için güdülenmiş olması hazırbulunuşluğa örnektir. 

1.1.6. Öğrenme: Bireyin çevresiyle etkileşimi (tekrar 

ve yaşantı) sonucu meydana gelen nispeten kalıcı izli 

davranış değişikliğine öğrenme denir. 

Uyarı: Her davranış değişikliği öğrenme değildir. 

Ancak tekrar ve yaşantı sonucu oluşan davranış 

değişiklikleri öğrenme sayılır. Bu anlamda 

içdürtü, içgüdü, refleks, büyüme ve olgunlaşma 

sonucu meydana gelen davranış değişiklikleri 

öğrenme değildir. 

Öğrenmenin gerçekleşebilmesi için organizmanın 

gerekli olgunlaşma düzeyine sahip olması, 

hazırbulunuşluk düzeyinin yeterli olması ve çevre ile 

etkileşime girerek yaşantı kazanması şarttır. 

1.1.7. Dönem (Yaş, Evre): Gelişim sürecinde belirli 

özelliklerin ön plana çıktığı zaman dilimlerine 

(gelişim aşamalarına) dönem denir. Dönemler 

birbirini değişmez bir sıra içinde izler. Birey bir 

dönemi geçmeden diğer döneme atlayamaz ve bir 

dönemi başka bir zaman aralığında yaşayamaz. 

Evreler şu özellikleri taşır: 

Evreler ait olduğu evreye özgü genel özellikleri 

ve sorunları belirtir. 

Evreler davranıştaki nitelik farklılıklarını dile 

getirirler. Bir evredeki davranışın kendine özgü 

nitelikleri vardır. 

Bir evre diğerini değişmez bir sıra içinde izler. 

Evreler bütün kültürler için evrenseldir.


1.1.8. Kritik dönem: Kritik dönem, gelişmede 

önemli sonuçları olan dönemleri ifade eder. Kritik 

dönem, organizmanın çevrenin etkilerine daha 

duyarlı (açık) oldukları dönemlerdir. Öğrenmede 

belli uyarıcıların en güçlü etkiye sahip olduğu bazı 

dönemler vardır. Bireyler bu dönemlerde bazı 

öğrenmelere karşı daha duyarlıdır ve diğer dönemlere 

göre daha hızlı öğrenirler. “Ağaç yaş iken eğilir.” 

atasözü kritik dönemi iyi anlatır. 

Kritik dönemlerde kazanılamayan yaşantılar ilerleyen 

dönemlerde çok zor kazanılır. 

Mesela; bireyin okuma-yazmayı öğrenmesindeki 

kritik dönem 6 yaş civarıdır. Bu nedenle 40 yaşındaki 

okuma-yazmayı ilk kez öğrenmeye çalışan bir 

yetişkine göre okuma-yazmayı daha çabuk öğrenir. 

1.1.9. Zaman ve Tarihsel Zaman: Gelişimde bazı 

olayların belirli zaman aralıklarında daha önemli ve 

etkili olduğu bilinmektedir. Ancak bu olaylar, bu 

zaman aralıklarından daha önceki veya sonraki 

zaman aralıklarında aynı etkiyi ortaya koyamaz. 

Mesela; Freud kişilik gelişiminde yaşamın ilk 5-6 

yılının diğer yıllara göre daha önemli olduğunu 

savunur. Bu yıllardaki yaşantılar çocuğun ileride 

nasıl bir yetişkin olacağını büyük ölçüde belirler. 

Bireyin yaşadığı toplumda o zaman diliminde 

meydana gelen olgu ve olaylardan etkilenmesi 

“tarihsel zaman etkisi” olarak adlandırılır. 

Tarihsel zaman için örnekler: 1999 İzmit 

depreminden sonra çocukların depremle ilgili 

oyunları tercih ettiği görülmüştür. 

Amerikanın Irak’a girmesi ile birlikte çocukların 

oynadıkları oyunlarda savaş oyunlarına ağırlık 

vermeleri. 

Günümüzdeki bilgisayar ve İnternet destekli öğretim. 

İPUÇLARI 

Gelişim bir süreç, gelişme ise bu süreçte ortaya 

çıkan bir ürün (sonuç) olarak ele alınmalıdır. 

Büyüme sonucunda insan vücudunun yapısında 

nicel (boy, kilo, hacim) değişiklikler olur. 

Olgunlaşma öğrenmenin ön koşulu ve temelidir. 

Olgunlaşma kalıtımsal özellik taşır. 

Olgunlaşma zamanla kendiliğinden meydana 

gelir. Yani çevreden bağımsız olarak işler. 

Gelişmede önce büyüme, sonra olgunlaşma, daha 

sonra ise öğrenme gerçekleşir. 

Hazırbulunuşluk olgunlaşma, ön öğrenme ve 

güdülenme etkileşiminin bir sonucudur. 

- 2 - 

1.2. GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ 

1- Gelişim sürekli olan bir süreçtir ve belli 

aşamalarda (sırayla) gerçekleşir. Gelişim durmaksızın 

ilerleyen birikimli bir süreçtir. Her gelişim dönemi 

bir önceki döneme dayalı ve bir sonraki dönemin 

hazırlayıcısıdır. Mesela; Piaget’e göre zihinsel 

gelişim önce duyu-hareket, sonra işlem öncesi, daha 

sonra somut işlemler ve en son soyut işlemler 

dönemine geçilerek ilerlemektedir. 

2- Gelişim nöbetleşe devam eder. Bir gelişim 

alanının çok hızlandığı dönemlerde, diğerleri 

duraklama gösterebilir. Mesela; iki yaşına kadar 

fiziksel gelişim hızlıdır, iki yaşından sonra dil 

gelişimi hızlanır. Yürümenin ön plana çıktığı 

dönemde, konuşma duraklama eğilimi gösterir. 

3- Gelişim hızı her yaşta aynı değildir. Gelişim bazı 

dönemlerde hızlanırken, bazı dönemlerde 

yavaşlayabilir. Mesela; doğumdan sonraki ilk iki 

yıldaki büyüme hızı, sonraki iki yıldaki büyüme 

hızından daha fazladır. 

3- Gelişim; kalıtım, çevre ve zamanın (tarihsel 

zaman) ortak etkileşimiyle gerçekleşen bir süreçtir. 

4- Gelişimde belli eğilimler (yönler) vardır. Bunlar; 

a) Gelişim baştan ayağa doğrudur: Baş gelişimi, 

döllenmeden itibaren vücudun diğer organlarına göre 

daha hızlıdır. Yeni doğan bebeğin başı bedenine göre 

oldukça büyüktür. Bu nedenle çocuk önce başın 

hareketlerini daha sonra omuzlarını, kollarını ve 

ayaklarını kontrol etmeyi öğrenir. 

b) İçten dışa doğrudur: önce iç organlar daha sonra 

kollar ve eller gelişir. 

c) Gelişim genelde özele doğrudur: önce büyük 

kaslar daha sonra ince kaslar gelişir. Mesela; çocuk 

bir nesneyi önceleri tüm vücuduyla, sonraları kasları 

gelişince elleriyle, daha sonra parmaklarıyla tutar. 

Uyarı: Ergenlik dönemi bu ilkeye uymayan istisna 

dönemdir. 

5- Gelişim tüm alanlarıyla bir bütündür (Bir gelişim 

alanındaki değişim diğerlerini olumlu veya olumsuz 

yönde etkiler). 

6- Gelişimde bireysel farklılıklar bulunur. Bireylerin 

kalıtımsal yapıları (zekâ, cinsiyet) ve çevre ile olan 

yaşantıları (kültür, dil, sosyo-ekonomik düzey) farklı 

olduğu için gelişimde bireysel farklılıklar bulunur. 

7- Gelişimde kritik dönemler vardır. Bu gelişim 

dönemlerinde birey öğrenmeye ve gelişmeye daha 

duyarlıdır. Mesela; soyut düşünme becerisi ergenlik 

gelişiminde, zihin gelişiminde ise 6-12 yaş arası 

kritik dönem sayılabilir.


1.3. GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 

1.3.1. Kalıtım: Bireylerin genler yoluyla anne ve 

babasından aldığı özelliklere kalıtım denir. 

Organizmadaki genetik materyalin (kalıtsal yapının) 

tamamına genom denir. 

Genler (yani kalıtımı belirleyen kromozom parçaları), 

başat (dominant/baskın) ve çekinik (resesif, silik) 

diye iki türlüdür. 

İnsandaki kromozom sayısı 23 çifttir. Cinsiyeti 

belirleyen kromozom’a Gonozom (1 çifttir: 

kadınlarda XX, erkeklerde XY), cinsiyetle ilgili 

olmayan genlere Otozom (22 çifttir) denir. 

Eşey hücrelerin (23 çift kromozomun) birleşmesi 

sonucu oluşan yapıya (döllenmiş yumurtaya) zigot 

denir. 

Anne ve babadan çocuğa kalıtım yolu ile geçen 

yapıya GENOTİP denir. Zekâ ve bedensel özellikler 

büyük oranda Genotiple belirlenir. Ayrıca bu 

özelliklere çevre faktörleri de etki yapar. FENOTİP 

ise bu genetik yapının dışarıdan gözlenebilen şeklidir 

(Saç rengi, kan grubu, cilt rengi vb.). 

Mutasyon; genler üzerindeki kalıcı değişikliklerdir. 

Genotiple ilgilidir. Kalıtımsaldır. Nesilden nesile 

aktarılır. 

Modifikasyon; genler üzerindeki geçici 

değişikliklerdir. Fenotiple ilgilidir. Çevreseldir. 

Genotipi hiçbir zaman etkileyemez. Mesela; denize 

girip yandıktan sonra bronzlaşırız. Bu bronzlaşma 

geçicidir. Çünkü bir süre sonra tenimiz beyazlaşır. 

Kalıtım şunlar üzerinde etkilidir: 

Hareket ve el becerilerinde 

Sözel ve sayısal yetenekte 

Müzik ve resim yeteneğinde 

Çeşitli güdü ve resim yeteneğimde 

Genel beden yapısı ve özelliklerinde 

Potansiyel bir güç olarak zekâda 

1.3.2. Çevre: Bireyin yaşadığı ortamdır. Çevre, insan 

davranışlarını etkileyip genetik olmayan bütün 

etmenleri içine alır. Çevre, kalıtımsal özelliklere 

gelişme imkânı verir ve sınırlandırır. Çevre etkenleri 

arasında iklim, doğa koşulları, fiziksel koşullar (hava 

kirliliği, çöpler, atık maddeler vb.), çeşitli hastalıklar, 

beslenme, kültür vb. etkileri sayabiliriz. Kişiliği ve 

özellikle kişilik bozuklarını anlamak için bireyin ilk 

yaşlardaki toplumsal çevresini bilmek gerekir. Çünkü 

toplumsal çevre çocuğun bedensel, duygusal, zihinsel 

ve sosyal gelişimini önemli ölçüde etkiler. 

- 3 - 

Çevre şunlar üzerinde etkilidir: 

Bazı fiziksel görünüm özelliklerinde 

Zekânın kullanım oranında 

Bazı kişilik ve karakter özelliklerinde görebiliriz. 

Çevreci görüşe göre; bireyin içinde bulunduğu 

ortamın niteliği onun gelişiminde önemli bir rol 

oynamaktadır. J. Locke, çocukların doğduğunda 

zihinlerinin boş bir levha olduğunu ileri sürerek bilgi, 

beceri ve değerlerin kazanılmasında yaşantıların 

önemli olduğunu belirtmiştir. Yani Locke, insanda iyi 

veya kötü, yararlı veya zararlı gördüğümüz şeyler 

eğitim yoluyla alınan şeylerdir der. 

Watson, çevrenin sonsuz gücüne inanmakta ve 

çocukların uygun ortamlar sağlandığında istenilen 

biçimde yetiştirilebileceğini savunmaktadır. 

J. J. Rousseau “Emilie” adlı romanında, çocuğun 

dünyaya saf, temiz ve iyi olarak geldiğini, daha sonra 

çocuğun toplumla ilişkileri sonunda bu saf, temiz ve 

iyi halinin bozulduğunu ileri sürerek gelişimde 

çevrenin etkili olduğunu savunmuştur. 

Uyarı: Kalıtım gelişime ilişkin sınırları 

belirlerken, çevre bu sınırlar içinde nerede 

durulacağını belirlemektedir. 

1.3.3. Kritik dönem: Kritik dönem, organizmanın 

çevrenin etkilerine daha duyarlı (açık) oldukları 

dönemlerdir. Öğrenmede belli uyarıcıların en güçlü 

etkiye sahip olduğu bazı dönemler vardır. Bireyler bu 

dönemlerde bazı öğrenmelere karşı daha duyarlıdır 

ve diğer dönemlere göre daha hızlı öğrenirler. 

Mesela; “Ağaç yaş iken eğilir.” , “Demir tavında 

dövülür.” atasözleri kritik dönemi iyi ifade eder. 

Kritik dönemlerde kazanılamayan yaşantılar ilerleyen 

dönemlerde zor kazanılır. Mesela; bireyin okumayazmayı 

öğrenmesindeki kritik dönem 6 yaş 

civarıdır. Bu nedenle 40 yaşındaki okuma-yazmayı 

ilk kez öğrenmeye çalışan bir yetişkine göre okumayazmayı 

daha çabuk öğrenir. 

1.3.4. Tarihsel Zaman: Yeniliklerin ve değişimlerin 

oluşturduğu zaman bölümünü ifade eder. Gelişimde 

belli olayların belli zaman bölümlerinde ağırlıkla 

önemli olduğu bilinmektedir. Bir olay daha önceki 

veya sonraki zaman bölümlerinde aynı etkiyi ortaya 

koymaz. 

Örnek: 1999 İzmit depreminden sonra çocukların 

depremle ilgili oyunları tercih ettiği görülmüştür. 

Amerikanın Irak’a girmesi ile birlikte çocukların 

oynadıkları oyunlarda savaş oyunlarına ağırlık 

vermeleri.


1.4. GELİŞİM GÖREVLERİ (ÖDEVLERİ) 

Havighurst, bireylerin gelişiminin dönemler halinde 

gerçekleştiği ve her dönemin kazanılması gereken 

özelliklerinin bulunduğunu belirtmiştir. Her dönemin 

gerektirdiği gelişim görevleri kazanılmazsa bir 

sonraki dönemde kazandırılması zor olur. Gelişim 

görevlerini etkileyen etmenler: büyüme, olgunlaşma, 

çevre, çevre (toplumsal) beklenti ve bireysel beklenti 

Bebeklik dönemi gelişim görevleri (0-2 yaş) 

Fiziksel gelişimin en hızlı olduğu 2. dönemdir. 

Nefes almayı ve emmeyi öğrenme 

Fiziksel çevredeki değişikliklere uyum sağlama 

Dışkı kontrolünü gerçekleştirme (tuvalet eğitimi) 

Refleksif davranışlar ağırlıkla görülür. 

Belirli zamanlarda uyanık kalmayı ve uyumayı 

gösterme 

Dönemin sonlarına doğru konuşmayı, yürümeyi 

ve katı yiyecek yemeyi öğrenme 

İlk çocukluk dönemi gelişim görevleri (2-6/7 yaş) 

(Okul Öncesi, Oyun Dönemi) 

Fiziksel gelişim yavaşlar. 

Konuşmayı ve yürümeyi öğrenme 

El-göz uyumunu sağlamaya başlaması (kaba 

motor becerileri kazanmaya başlama) 

Kendi öz bakım becerilerini (yemek yeme, 

giyinme vb.) yerine getirebilme 

Cinsiyet farklılıklarını öğrenme ve ilk cinsel 

kimliğini kazanmaya başlama (Cinsiyet gelişimi 

başlar.) 

Toplumsal kurallara dair doğru ve yanlış 

davranışı ayırt etmeye ve toplumsal rolleri 

öğrenmeye başlama (Sosyalleşme başlar.) 

Değişik yaş gruplarıyla iletişim kurmayı 

öğrenme, duygularını fark etmeye başlama 

Okumaya-yazmaya hazır hale gelme. 

Son çocukluk dönemi gelişim görevleri (7-11 yaş) 

(İkinci Çocukluk, Okul Dönemi) 

Fiziksel gelişimin en ağır olduğu dönemdir. 

Kendine karşı olumlu, yararlı tutumlar oluşturma 

Okuma, yazma ve hesaplama ile ilgili 3 temel 

beceriyi geliştirme ve zaman kavramlarını tanıma 

Yaşıtlarıyla gruplar oluşturabilme, kişiler arası 

ilişkilerini geliştirme (Sosyalleşme yoğunlaşır.) 

Cinsiyetine uygun rolleri benimseme ve onlarla 

özdeşleşme 

Davranışlarının sorumluluğunu alabilme 

Kendi başına kararlar alabilme ve kişisel 

bağımsızlığını kazanmaya başlama 

Vicdan ve değerler sistemi geliştirmeye başlama 

Somut düşünmeyi öğrenme 

Solunum sistemi ve ciğerler gelişir. 

- 4 - 

Ergenlik dönemi gelişim görevleri (11/12-18 yaş) 

Bedensel özelliklerini kabul etme, bedensel ve 

fiziki değişiklikleri yaşama ve yeni bedensel 

özellikleri ile barışık olma 

Aile içerisinde duygusal bağımsızlığını kazanma 

ve farklı olma 

Her iki cins yaşıtlarıyla (akranlarıyla) olgun 

ilişkiler kurabilme 

Bir yetişkin kadın veya erkek sosyal rolünü 

edinme (cinsel kimlik kazanılması) 

Evlilik ve aile hayatına ilişkin düşünce planında 

hazırlanma 

Bir mesleğe doğru yönelme ve hazırlanma 

Toplumsal görevlerini yerine getirebilme ve 

toplumsal sorumluluklar alabilme 

Kişisel değerlerine göre bir değerler ve ahlak 

sistemi oluşturma (yaşama felsefesi oluşturma) 

Birincil ve ikincil cinsiyet özellikleri kazanma 

Androjen kimlik görülür. (Androjen kimlik: 

Cinsiyetiyle zıt rolleri benimseme/uygulama. Bir 

kadının araba tamircisi olması gibi) 

Genç yetişkinlik dönemi gelişim görevleri (18-30/35) 

Bir işe başlama 

Eş seçme 

Eşiyle beraber uyumlu yaşamayı öğrenme (yani 

aile kurma) 

Arkadaş ve sosyal gruplara katılma 

Vatandaşlık sorumluluklarını üstlenme 

Ev yönetimini ve çocuk sorumluluğunu 

üstlenebilme 

Orta yetişkinlik dönemi gelişim görevleri (35-65) 

Fizyolojik değişmeye ve yaşlanmaya uyum 

sağlama 

Toplumsal sorumlulukların artmasının kabulü 

Eşiyle bütünleşmiş bir kişi olarak hayatına devam 

etme 

Hayat standartlarını ve gelir artırıcı ekonomik 

şartları devam ettirme 

Serbest zamanların değerlendirilmesi 

Çocuklar ve yaşlı kuşaklarla ilişkilerin 

sürdürülmesi ve onlara yardım ve rehberlik etme 

Sivil toplum örgütlerine katılma ve çalışmalarda 

bulunma 

İleri yetişkinlik dönemi gelişim görevleri (yaşlılık) 

Azalmış olan bilişsel ve fiziki gücü anlama ve 

kabullenme 

Emekliliğe ve azalan gelire uyum sağlama 

Aile içindeki kayıpları (evlenme, ölüm) 

kabullenme 

Kendi yaşamına uygun toplumsal rolleri 

kabullenme ve uygulama 

Kendisinin rahat edebileceği fiziki ve sosyal 

ortamları düzenleme

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ II. ÜNİTE – FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM 

2. ÜNİTE – FİZİKSEL VE MOTOR GELİŞİM 

Fiziksel (Bedensel) gelişim; çocuğun boy ve 

kilosunun artışı ile birlikte vücut sistemlerinin gelişip 

olgunlaşma sürecidir. Fiziksel gelişim döllenmeden 

başlar ve ergenliğin sonuna kadar devam eder. 

Fiziksel değişim ise yaşam boyu devam eder. 

Psikomotor (devinimsel) gelişim ise; gelişim 

sürecinde vücut hareketlerinin kontrol edilebilmesini 

ve bu hareketlerde pratikleşmeyi ifade eder. Çocuğun 

kol ve bacaklarıyla tüm organlarını kullanmada güç, 

hız ve uygunluk sağlamasına ve bedenini denetim 

altına almada becerikli duruma gelmesine denir. 

Psikomotor gelişim büyük oranda fiziksel gelişime 

bağlıdır. Kişinin psikomotor gelişimi onun çevreyi 

tanımasında, çevreye uyum sağlamasında ve çevreyi 

yönetmesinde önemli rol oynar. 

1. Doğum öncesi dönem 

Döllenmeden doğuma kadar olan bir dönemdir. 

Fiziksel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir. 

Bu dönem 3’e ayırılır. 

a) Ovum (Dölüt) Evresi (İlk 2 hafta) 

b) Embriyo Evresi (3 -9 hafta aralıkları) 

c) Fetüs Evresi (3. aydan doğuma kadar) 

Embriyo aşamasında insan şeklini almaya başlar. 

Çevre etkisine en açık olduğu dönemdir. Çocuğun 

cinsiyetini baba belirler. Çocuğun çevresindekileri 

algılaması (işitme) Fetüs dönemiyle başlar. 

2. Doğum sonrası dönemler 

a) 0-2 yaş (Bebeklik) dönemi: Doğum sonrası 

bedensel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir. 

Doğduğunda bebeğin boyu yetişkinlikteki boyunun 

%30’u kadardır. Boy ve ağırlık hızla gelişir. 1 

yaşında doğumdan sonraki boyunun yarısı kadar daha 

gelişir. Erkekler kız çocuklarına göre daha hızlı 

gelişir. Bu dönemde önce bebeğin boyun ve baş 

kasları büyür. Ayrıca bebeğin büyük kasları küçük 

kaslarından önce gelişir (genelden özele ilkesi). 

Bebek için en önemli ve en gelişmiş duyusu işitme 

duyusudur. 

İki yaşında özellikle psikomotor ve sinir sisteminde 

hızlı gelişme olur. Psikomotor gelişiminde iki hareket 

göze çarpar; refleksif hareketler (ilk 6 ay) ve 

denetimsiz genel vücut hareketleri. İlk altı ay 

refleksif hareketlerin olduğu dönemdir. Bu 

reflekslerin büyük çoğunluğu ilkel reflekslerdir. 

Refleksler ilkel ve hayatta kalma (varolma) 

refleksleri diye ikiye ayrılır. 

- 5 - 

b) 2-6 (İlk çocukluk/Okul öncesi) yaş dönemi: 

Fiziksel gelişim hızı bir önceki döneme göre 

yavaşlamıştır. 4 yaşındaki çocuğun boyu doğumdaki 

boyunun yaklaşık dört katıdır. 6 yaşında çocuğun 

ağırlığı doğumdaki ağırlığının yaklaşık yedi katına 

çıkar. 

Kaba motor hareketler gelişir. El-göz uyumları 

yetersizdir, fakat koordinasyon süreci başlar. Büyük 

kaslarını küçük kaslarına göre daha iyi 

kullanmaktadırlar (Mesela; ayakkabısını giyebilir 

ancak bağcıklarını bağlamakta zorlanabilir.). Yani 

küçük kas becerilerinde acemilikler gözlenir. Kızların 

ince motor kaslarının gelişimi erkelerden daha 

ileridir. Uzun süre aynı yerde oturamazlar, koşmak, 

atlamak ve tırmanmak isterler. 

c) 6-11/12 (İlköğretim/Okul) yaş dönemi: Fiziksel 

gelişim hızı yavaşlamaya devam eder. Dokuz yaşına 

kadar erkeklerin bedeni kızlardan daha büyükken 

10/11 yaşlardan sonra kızların bedeni erkeklere göre 

daha iri ve gelişmiş olur. Kızlar 11, erkekler 12 

yaşlarında ergenliğe girerler ve fizyolojik ve 

hormonal değişiklikler görülür. El-göz uyumu 

sağlanır. Küçük kaslar gelişerek küçük kas becerileri 

gelişir. 

d) 11/12-18 (Ergenlik) yaş dönemi: Ergenliğin 

başında erinlik dönemi yaşanır. Kızlar 11, erkekler 12 

yaşlarında ergenliğe girerler. 

Bu dönemde fiziksel gelişim hızı tekrar artmıştır. Kas 

ve iskelet gelişimi aniden hızlanır (Büyüme atılımı). 

Bu hızlı fiziksel gelişim ve vücut organlarının aynı 

oranda büyümemesi vücut koordinasyonunu 

zorlaştırır ve sakarlık, acemilik gibi davranışların 

ortaya çıkmasına sebep olur. 

Cinsiyet salgı bezleri aktif hale gelerek cinsiyet 

hormonu (östrojen, testosteron) üretilmeye başlanır. 

Böylece birincil ve ikincil cinsiyet özellikleri ortaya 

çıkar. Birincil cinsiyet özellikleri doğrudan doğruya 

üreme sistemiyle ilgili özellikleridir. Üreme organları 

gelişir ve üreme fonksiyonları oluşur. İkincil cinsiyet 

özellikleri dolaylı üreme sistemiyle ilgili olan 

özelliklerdir. Kızlarda östrojen, erkeklerde 

testosteron hormonun salgılanmasıyla ilk kez ikincil 

cinsiyet özellikleri kazanılır. Her iki cinste de vücutta 

tüylenme, kıllanma, erkeklerde ses kalınlaşması, 

gırtlak oluşumu ve kasların gelişimi, kızlarda kalça 

ve göğüs gelişimi ikincil cinsiyet özelliklerinin 

gelişmesidir. İkincil cinsiyet özelliklerinin geç 

çıkması, bilişsel gelişimi olumsuz yönde etkiler.

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ II. ÜNİTE – FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM 

Erken olgunlaşan erkekler; kendilerine daha güvenli 

olurlar ve daha dışa dönüktürler. Toplumsal kurallara 

ve kültürel değerlere daha kolay uyum sağlarlar. 

Erken olgunlaşan kızlar ise; daha güvensiz olurlar ve 

içe dönüktürler. Geç olgunlaşan kız çocukları daha 

güvenli ve dışa dönüktürler. 

Bu dönemde beslenme ve yemek bozuklukları 

ortaya çıkabilir. Bunlar obezite (aşırı yemeye bağlı 

aşırı kiloluk hali), anorexia nevroza (psikolojik 

kökenlidir. Zayıflamayı takıntı haline getiren bireyin 

ağır ve aşırı perhiz yapması sonucu aşırı zayıflaması 

halidir. Halk arasında sıfır beden manken hastalığı 

olarak bilinir.), bulimia nevroza (psikolojik 

kökenlidir. Aşrı yeme alışkanlığı ile kendini belli 

eder. Birey bedeninin ağırlığını kontrol etmekle aşırı 

uğraşır, bu nedenle birey kilo almamak için uygunsuz 

davranışlar gösterir: kusar, aşırı derecede egzersiz 

yapar, aç kalırlar, laksatif diüretik ilaçları kullanırlar) 

Ergenlik döneminde gerçekleşen bazı davranış ve 

tutumlar şunlardır: 

Akranlarıyla arkadaşlık, bağımlılık ve 

gruplaşmanın yoğun olarak görülmesi 

Aileden bağımsızlaşma çabaları ve yalnız kalma 

isteği 

Sinirlilik, huzursuzluk, mutluluk, çabuk küsme 

gibi sık görülen, sürekli ve ani değişen duygular 

Cinsel merak ve fonksiyon 

Benmerkezci düşünme (Herkes beni izliyor 

düşüncesi, hayali izleyiciler düşüncesi) 

Kendi hayat ve ahlak felsefesini geliştirme 

Fiziksel biçimiyle sürekli ilgilenme ve ayna da 

sık sık kendini inceleme. 

Soyut düşünme, eleştirme ve kendine ait kavram 

oluşturma 

Dini, mistik ve siyasi konularla ilgilenme 

Meslek seçimine yönelme ve bununla ilgili 

endişeler taşıma 

Ekonomik gelir elde etme çabalarının görülmesi 

Giysi ve eşyaların seçiminde titizlik (marka 

merakı) 

Olumlu bir kimlik kazanma (Benlik kavramı) 

Sanat, spor ve kültür etkinlilerine yönelme 

Hızlı bedensel büyümeden kaynaklı sakarlık ve 

acemiliklerin görülmesi 

Yetişkin sosyal statüsüne erişme isteği 

Uyarı: Cinsel gelişim zihinsel gelişiminin tam 

karşıtı bir gelişme gösterir. 

- 6 -

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ III. ÜNİTE – BİLİŞSEL (ZİHİNSEL) GELİŞİM 

3. ÜNİTE - BİLİŞSEL (ZİHİNSEL) GELİŞİM 

Bilişsel gelişim, bireyin çevresindeki dünyayı anlama 

ve öğrenmesini sağlayan, aktif zihinsel 

faaliyetlerdeki gelişimdir. 

3.1. PİAGET’İN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI 

Piaget, bilişsel gelişimi biyolojik ilkelerle 

açıklamıştır. Bireyi bilgi kazanma sürecinde aktif 

olarak kabul etmiştir. 

Piaget önce zekâyı tanımakla işe başlaşmış ve daha 

sonra bilişsel gelişme kuramını geliştirmiştir. Piaget 

zekâyı, çevreye uyum sağlayabilme yeteneği olarak 

tanımlamıştır. 

3.1.1. BİLİŞSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN 

FAKTÖRLER 

1-) Olgunlaşma: Bilişsel gelişim beyin ve sinir 

sisteminin olgunlaşmasına paralel olarak gelişir. 

Mesela; yeni doğan bir çocuk sadece refleksleri ile 

tepki verirken beyin ve sinir sistemi olgunlaştıkça 

reflekslerin yerini bilinçli tepkiler alır. 

2-) Yaşantı (Deneyim): Zihin gelişimi kişinin 

geçirdiği yaşantı zenginliği ile ilişkilidir. Yaşantı 

zenginliği ne kadar çoksa (daha çok özümseme ve 

uyumsama yapacağı için), zihinsel gelişim o oranda 

daha iyi olur. 

3-) Sosyal etkileşim/geçiş (Toplumsal aktarma): 

Çocuğun aileden, arkadaşlarından, öğretmeninden, 

TV’den kısacası bulunduğu tüm çevreden edindiği 

verilerdir. 

4-) Dengeleme: Yukarıdaki üç etmeni bir araya 

getirerek zihinsel yapıyı inşa etmektir. Çocuk için 

yeni gelen her bilgi dengeyi bozarak zihinde gerilim 

oluşturur. Özümleme ve uyumsama süreçlerinin 

birbirleriyle etkileşimi sonucu bu denge yeniden 

sağlanarak öğrenme gerçekleşir. Zihin tüm hayatı 

boyunca bu dengeyi sağlama eğilimindedir. 

5-) Örgütleme: Zihindeki düşünce ve bilgileri 

parçacıklarını sistematik ve tutarlı hale getirmek için 

birleştirme/ilişkilendirme eğilimidir. 

Birey birbirinden bağımsız olarak öğrendiği bilgileri, 

birbirleriyle ilişkilendirip yeni bir bilgiye ulaşır. 

Burada eski ile yeni bilgiler arasında bir ilişki 

kurularak birleştirme yapılır. Mesela; küçük bir 

çocuk önceleri sadece araba şemasına sahipken, 

deneyimleri sonrasında kamyon, otobüs, tren, traktör, 

dozer, tır, uçak gördükçe bunları kendi içinde 

gruplara ayırarak organize eder; iş araçları (dozer, 

traktör), yük taşıtları (kamyon, tır), toplu taşıma 

araçları (otobüs, uçak, tren) gibi çeşitli gruplara 

ayırır. 

- 7 - 

3.1.2. PİAGET’İN BİLİŞSEL GELİŞİMİNDE 

TEMEL KAVRAMLAR 

1-) Zekâ: Çevreye uyum sağlayabilme yeteneğidir. 

2-) Şema: Çevreyle etkileşim sonucu oluşan, yeni 

gelen bilgilerin yerleştirileceği bir zihinsel çerçeve 

veya kalıptır. Bu şemalar örgütlenmiş davranış ve 

düşünce kalıplarıdır. İnsanların sahip oldukları ilk 

şemalar emme ve yakalama refleksleridir. Bu 

şemaları insan doğuştan getirir. Çeşitli yaşantıları 

sonucunda insanlar yeni şemalar edinir ve bu durum 

insanın tüm hayatı boyunca devam eder. 

3-) Uyum sağlama (Adaptasyon): Bireyin 

çevresiyle etkileşerek, çevresine ve çevresindeki 

değişikliklere uyum sağlamasıdır. Bu iki türlü 

gerçekleşir: Özümleme ve uyumsama 

Özümleme (asimilasyon): Bireyin yeni karşılaştığı 

durumları önceden var olan şemaların içerisine 

yerleştirmesi ve açıklamasıdır. Birey yeni karşılaştığı 

bu durumları daha önceki benzer şemalara 

yerleştirerek bir genelleme yaparak açıklamaya 

çalışır. Yani özümseme şema içinde bir değişikliğe 

neden olmaz. Bu nedenle şemanın ürettiği şemaya ait 

davranış ve düşüncede değişiklik de olmaz. Mesela; 

hayatında ilk kez leopar gören bir çocuk daha önce 

edindiği kedi şemasına leoparı yerleştirerek, leoparı 

kedi olarak tanımlayacaktır ve köpeklere yaptıklarını 

(sevme, dokuma gibi) yapmaya çalışacaktır. 

Günlük yaşantımızda ilk kez karşılaştığımız şeyleri, 

bilinen şeylere benzeterek açıklama davranışımız bu 

özümseme davranışına örnektir. Mesela; kedinin dört 

ayaklı bir hayvan olduğunu bilen yani kedi ile ilgili 

bir şemaya sahip olan bir çocuk, ilk defa gördüğü 

bütün dört ayaklı hayvanlara (köpek, at, aslan, 

leopar) kedi der (genelleme), yani özümler. 

Uyumsama (Akodomasyon/yerleştirme): Mevcut 

şemayı yeni durumlara göre yeniden biçimlendirme 

süreci veya yeni şemaların oluşturulması sürecidir. 

Uyumsama da yeni şemalar oluşturulur veya daha 

önceki şemaların kapsamı ve nitelikleri değiştirilir. 

Uyumsama, karşılaşılan bir durumda eski şema işe 

yaramadığında ortaya çıkmaktadır ve böylece yeni 

şemalar zorunlu olarak oluşturulmaktadır. Mesela; 

köpeklere kedilere davrandığı gibi davranan çocuk, 

köpeğe yemesi için süt verir, ancak onun havladığını, 

kemik yediğini görünce (ayırt etme) köpeği kedi 

şemasından çıkarır, ayrı bir köpek şeması oluşturur. 

Uyarı: Özümseme bir nevi genelleme iken 

Uyumsama ayırt etmedir. Mesela; zebrayı çizgili 

eşek olarak algılamak özümseme (bir nevi 

genelleme), iken zebra ile eşek arasındaki 

farklılıkları fark edip ayrı bir şema kurmak 

uyumsama (bir nevi ayırt etme)


4-) Dengeleme: Birey, karşılaştığı yeni bir durum 

dengesini bozduğunda özümseme veya uyumsama 

yaparak yeni duruma uyum sağlayıp tekrar dengesini 

bulur. Eğer özümseme ve uyumsama ile bu yeni 

durum açıklanamıyorsa yok sayma (görmezden 

gelme) ile denge durumu sağlanır. Yok sayma yolu 

ile karşılaşılan bu yeni uyarıcı hiç yokmuş, onunla 

karşılaşılmamış gibi davranılır. 

Birey yeni karşılaştığı bir bilgi veya deneyimle, 

kendisinde önceden var olan bilgi ve deneyimleri 

arasında ilişki kurarak denge durumuna ulaşır. (yani 

öğrenir.) Çocuk için yeni olan her şey dengeyi bozar, 

özümseme ve uyumsama ile denge yeniden sağlanır. 

3.1.3. PİAGET’E GÖRE BİLİŞSEL GELİŞİM 

DÖNEMLERİ 

1. Duyusal Hareket (Motor) dönemi (0–2/3 yaş) 

- Refleksler, bu dönemin temel özelliğidir. 

- 6. ve 8. aylarda refleksli davranışlardan amaçlı 

davranışlara geçer. 

- 9-10. aylarda nesnelerin sürekliliği (kalıcılığı) 

ilkesi kazanır. Nesnelerin kalıcılığı; bebeğin 

kendi görüş alanının dışında kalsa dahi nesnelerin 

var olduğunu bilmesidir. Bu ilkenin kazanılması 

bebeğin belleği kullanmaya başladığını gösterir. 

- Ses Bulaşması: Bir bebek ağlarsa, diğer 

bebeklerin de ağlamaya başlamasıdır. 

- Doğadan Ayrışma: Kendini dış dünyadan ve 

nesnelerden ayırt eder. 

- Ayrılık kaygısı yaşanır. (Anneden ayrılma 

korkusu) 

- Temel öğrenmesi yaparak-yaşayarak öğrenme, 

problem çözme yöntemi deneme-yanılmadır. 

- Devresel (döngüsel) tepkiler ortaya çıkar. 

Devresel tepki; bebeğin belli türdeki davranışları 

ısrarlı bir şekilde tekrarlamasıdır. Devresel 

tepkiyle çocuk önceden rastlantı sonucu bulduğu 

ve zevk aldığı hareketleri artık “Bilinçli” olarak 

yapmaya başlar. Yani rastlantı sonucu bulduğu, 

zevk aldığı ve başardığı hareketi bilerek sürekli 

olarak yapar. Mesela; ebru sekiz aylıkken rastlı 

sonucu müzik kutusunun ipini çekmeyi 

keşfetmiştir. Ebru sekiz buçuk aylık olduğunda 

müzik kutusunun ipini artık isteyerek çekmekte 

ve bundan çok hoşlanmaktadır (2004-KPSS). 

- Devresel tepkiler daha sonra tekrarlana tekrarlana 

alışkanlıkları oluştururlar. 

- Model alma ve taklit etme kökenli davranışlar 

ortaya çıkar. 

- Çocuk, başlangıçta sadece görebildiklerini taklit 

eder. İlerleyen zamanlarda görmüş olduğu bir 

olayı, olay kalktıktan sonra tekrarlaması 

ertelenmiş taklittir. Mesela; iki yaşındaki bir 

kız çocuğunun, annesi odada yokken oyuncak 

bebeğine yemek yedirmesi, ağzını silmesi. 

- 8 - 

2. İşlem öncesi dönem (2/3–7 yaş): 

a) Sembolik dönem (2/4 yaş): 

- Bu dönemin en önemli özelliği sembolik 

fonksiyonların ortaya çıkmasıdır. Çocuklar 

nesneler ortada yokken onu temsil eden bir 

sözcük, sembol veya varlığı zihinsel olarak ifade 

edebilirler. Bu nedenle dil gelişimi çok hızlıdır. 

- Sembolik fonksiyonların ortaya çıkmasıyla 

sembolik zekâ, düşünme ve oyun gelişimi 

başlar. Sembolik zekâ ve düşünme de bir nesneye 

sembolmüş gibi anlamlar yükler ve canlandırma 

yapar. Mesela; TV kumandasına çok meraklı bir 

çocuğun eline geçtiği terliğe kumanda gibi 

anlamlar yüklemesi. 

- Sembolik oyun: Mesela; çocuk çubuklardan 

gemi yapıp su birikintilerinde onları yüzdürürler 

ve o gemilerin kaptanı olurlar. 

b) Sezgisel dönem (4–7 yaş): 

- Benmerkezci (Egosantrik düşünce) anlayış: 

Dünyayı başkaları açısından göremezler. 

Çevresindekilerin kendilerindekinden daha farklı 

bakış açılarına sahip olacağını anlamazlar. Kendi 

gördüğü ve düşündüğü şeyleri herkesin 

gördüğünü ve düşündüğünü zannederler. 

Dünyanın merkezi kendisidir. Her şeyin, herkesin 

her zaman kendilerini izlediğini düşünürler. Anne 

ona bakmak, güneş onu ısıtmak için vardır. 

Mesela; çocukların telefonda konuşurken 

elindeki bebeğin rengini soran babasına 

“Görmüyor musun? Kırmızı” diye cevap vermesi 

- Paralel oyun: Benmerkezciliğin bir devamı 

olarak aynı anda, diğer çocuklarla bir arada 

olmalarına rağmen, diğerlerinin oyunlarına 

dikkat etmeden birbirlerinden bağımsız olarak 

her çocuğun kendi oyununu oynamasıdır. 

- Monolog: Benmerkezcilikten dolayı, çocuğun 

karşısındakini dinlemeden, onun kendisini 

dinlediğini varsayarak konuşmasıdır. Mesela; 

Leyla annesine resim yapmak istediğini söyler. 

Annesi boyaları ve kâğıdı masaya bırakır. Leyla 

masaya oturur. Bir çiçek resmi çizerken yanında 

annesi olmadığı hâlde, “Bir çiçek, çiçek 

çizeceğim, çiçek yapacağım.” der. Leyla’nın 

resim çizerken yaptığı konuşmalar (2009-KPSS). 

- Kollektif Monolog: Benmerkezcilikten dolayı, 

çocuklar yanındaki arkadaşları kendilerini 

dinlemese dahi hep birlikte toplu konuşmalarıdır. 

- Animizm (canlıcılık): Canlı ve cansız nesneler 

arasında ayırım yapamama durumudur. Çocuk 

cansız nesnelere canlılık özellikleri yükler. 

Mesela; Beş yaşındaki Ayşe, oyuncak bebeğiyle 

oynarken bebeğin kolunu kırmış ve ondan 

defalarca özür dilemiştir (2006-KPSS). Oyuncak 

bebeklere yemek yedirmek, radyo üşümesin diye 

üzerinin çarşafla örtülmesi.


- Kişilerin Sürekliliğini Kazanmıştır: Çocuk, 

annesinin elbiselerini giyen bir kadının, kendi 

annesi olmadığını anlar. Babasının arabasındaki 

başka bir adamın babası olmadığını anlar. 

- Sezgilerine dayalı olarak mantık yürütmeye ve 

problem çözmeye başlar. İlk akıl yürütmelerin 

başladığı dönemdir. 

- Özelden özele akıl yürütme vardır: Olayları 

sadece geçirdiği yaşantılara bağlı olarak tek 

yönlü düşünmesidir. Mesela; Mert ile Doğa 

oynarken Mert'in babası Doğa'ya kaç yaşında 

olduğunu sorar. Doğa 6 yaşında olduğunu söyler. 

Mert "Ben de 5 yaşındayım." der. Doğa'nın 

teyzesi "Mert 5, Doğa da 5 yaşında" der. Bunun 

üzerine Doğa teyzesine "Ben 6 yaşındayım, bir 

kere benim doğum günüm olurken sen evde 

yoktun." diyerek karşı çıkar. Doğa'nın, yaşını 

doğum gününde evde bulunmadığı için 

teyzesinin bilemeyeceğini düşünmesi özelden 

özele akıl yürütmedir (2010-KPSS). Okulda “B” 

harfinin okunuşunu “Bı” diye öğrenen bir çocuk, 

amcasının “Be” harfiyle başlayan üç isim say 

demesi üzerine cevap veremez. Amcası Bebek 

diye örnek verir. Çocuk olmaz ki. “Bı” ile 

başlayan demeliydin. Biz öyle öğrendik demesi. 

(2009-KPSS) Her sabah ağabeyi kahvaltı yapan 

Hakan, ağabeyi ile kahvaltı yapmadığı bir sabah 

“Bugün sabah olmadı.” demesi. 

- Odaklanma (merkezleme): Çocuğun dikkatini 

bir olay ya da nesne ile ilgili özelliklerden 

yalnızca birisine verebilmesidir. Mesela; bir 

çocuğun annesinin bir anne olduğunu bilmekle 

beraber onun aynı zamanda bir eş, bir teyze, bir 

öğretmen olabileceğini anlayamaması. 

Geçmiş durumları dikkate almadan şimdiki 

durum üzerinde odaklaşmada odaklanmadır. 

Mesela; beş yaşındaki Ayşe ailesiyle çıktıkları 

tatilde farklı yöreleri görme fırsatı bulmuştur. 

Anaokuluna başladığında, ilk derste öğretmeni 

“Tatilde nerelere gittiniz?” diye sormuştur. Ayşe 

söz almış, tatilde uğradıkları en son iki kasabanın 

ismini hatırlayabilmiş, ama daha önce gördükleri 

yerlerin ismini hatırlamakta zorlanmıştır. 

Uyarı: Odaklanma somut işlemler döneminde 

yerini odaktan uzaklaşmaya bırakacaktır. 

- Tek özelliğe göre sınıflama yapılır: Nesneleri 

tek özelliğe göre sıralayabilir ve sınıflandırabilir. 

Mesela; sarı, kırmızı, yeşil, mavi renklerle boyalı 

olan küçük, büyük ve orta büyüklükteki kare 

üçgen ve daire şeklindeki tahta parçalarını, ya 

sadece renklere göre ya sadece büyüklüklerine 

göre ya da sadece şekline göre sınıflayacaktır. 

Yani çocuk Orta boy kırmızı daireler ile Büyük 

yeşil üçgenler diye çok özelliğe dayanarak bir 

sınıflama/gruplama yapamaz. 

- 9 - 

- Soru sorma: İlgi ve merak geliştiği için çocuk 

sürekli olarak sorular sormaya başlar. 

- Yapaycılık: Doğal nesneleri, olayları birisinin 

yarattığını veya buna birisinin neden olduğunu 

düşünmesidir. Mesela; çocuğun, güneşi birisinin 

kibrit yakarak oluşturduğunu (buna bağlı olarak 

Güneş’in geceleyin ateşi söndürüldüğünü sabah 

ise yakıldığını) düşünmesi, birisinin muslukları 

kapatmadığı için sellerin oluştuğunu düşünmesi. 

- Korunum ilkesi kazanılmamıştır: Şekilsel 

değişme olduğu zaman kütlenin de değiştiğini 

zanneder. 

- İşlemleri tersine çeviremezler: A=B’dir, fakat 

B=A değildir. Bir çocuk okula giderken izlediği 

yoldan evine geri dönememesi. 1’den 10’a kadar 

sayabilen çocuğun 10’dan 1’e kadar da 

sayamaması. 

- Büyüsel (Sihirli, Majik) Düşünme: Gerçek ile 

hayal olanı ayıramazlar. Mesela; Noel Baba’yı, 

Şirinler’i gerçek olarak kabul ederler. Taşların 

yaşadığına, ağaçların düşündüğüne inanırlar. 

- Yanlış Bağdaştırma: Birbiriyle her koşulda 

ilişkisi olmayan durumlar arasında bağ kurarak 

hatalı akıl yürütme işlemine denir. Mesela; en 

son hastaneye yatırıldığında eve bir bebekle 

dönen annenin tekrar hastaneye yatırıldığında eve 

yeni bir bebekle döneceğini çocuğun düşünmesi 

- Ahlaki bağımlılık: Çocuk dıştan gelen (annebaba) 

yasa ve kurallara göre davranır. 

3. Somut işlemler dönemi (7–11 yaş) 

- Mantıksal düşünme başlar: Sayıları kullanmayı 

ve kümelemeyi öğrenir. Somut özellikteki 

problemleri çözebilirken, soyut problemleri 

çözemez. Yaparak-yaşayarak öğrenme etkilidir. 

- Benmerkezci düşünceden uzaklaşır (Dağılma): 

Olayları ve dünyayı başkaları açısından 

görebilirler. Empati yapabilirler. 

- İşlemleri tersine çevirebilir: İleriye ve geriye 

doğru düşünebilir. Mesela; bir çocuk okula 

giderken izlediği yoldan evine geri 

dönebilmektedir (2005-KPSS). 1’den 10’a kadar 

sayabilen çocuğun 10’dan 1’e kadar da 

sayabilmesi. 

- Birçok özelliğe sıralama yapabilir: Nesneleri 

birden fazla özelliğine göre sınıflayabilir. 

- Odaktan Uzaklaşma: Nesneleri birçok özelliğe 

göre sınıflayabildiği için, birçok sayıda 

özelliği/değişkeni bir arada düşünebilir. Yani 

dikkatini olayın birkaç yönüne birden vererek, 

olayı diğer yönleriyle birlikte ele alabilir. 

- Korunum ilkesi kazanılmıştır: Bir nesnenin 

mekân içindeki yeri, konumu, görünümünü 

değişse bile miktar, ağırlık ve hacminde 

değişiklik olmaz. Mesela; Şekli değişen hamur 

parçasının ağırlığının aynı olduğunun bilinmesi. 

Misketlerin sıralanışı değiştirilse bile sayılarının 

aynı kalması.


Uyarı: Korunum ilkesinin gelişebilmesi için 

mantık yürütmenin şu üç öğesinin oluşması 

gerekir: Özdeşlik (ayniyet), Ödünleme, 

Dönüşümsel Düşünme 

Özdeşlik (ayniyet): Nesneye herhangi bir şey 

eklenmemiş ya da çıkarılmamışsa nesnenin aynı 

kaldığının bilinmesidir. 

Ödünleme (telafi): Nesnenin bir boyutundaki 

değişimin (artmanın) başka bir boyuttaki değişime 

(azalmaya) neden olduğunun kavranmasıdır. 

Dönüşümsel Düşünme: Daha önce yaşanmış bir 

olayı kafasında canlandırıp anlatabilir. 

- Yatay Dekalaj: Çocuğun bir korunum türü için 

öğrendiğini, başka bir korunum türüne 

aktaramamasıdır. 

- Dönüşebilirlik: Bir nesnenin görünümü değişse 

bile yine aynı hale gelebileceğini kestirebilir. 

Mesela; bir buzun yeniden suya 

dönüşebileceğinin bilinmesi gibi. 

- Dolaylı gerçeği kavrayabilme: Çocuk bir olayın 

ya da nesnenin sadece görülen ya da yüzeyde 

kalan tarafını değil görünmeyen ve yüzeyde 

kalmayan tarafını da algılar. Mesela; sarı renkli 

kapaklı bir kitabı, beyaz renkli bir kaplıkla 

kapladığınızda gerçek rengini sorduğunuzda 

“Sarı” der ve gerçek rengini bilir. 

4. Soyut (Formel) işlemler dönemi (11 yaş ve 

üstü): Ergenlik dönemiyle başlar. 

- Soyut düşünebilme başlamıştır. Soyut 

kavramları ve düşünceleri (özgürlük, adalet gibi) 

anlayabilerek mantık yürütebilir. 

- Üst düzey akıl yürütebilir ve bilimsel düşünme 

gerçekleşir: Problemlerin çözümünde 

tümevarım, tümdengelim gibi akıl yürütme 

yollarını kullanır. Hipotez oluşturabilir ve test 

edebilir. Gerçek durumlar ile olasılıklar 

arasındaki ilişkileri kurabilir. Alternatifler 

(öneriler) getirebilir, analiz yapabilir. 

- Bu dönemde üç türlü düşünme görülür. 

Benmerkezci, birleştirici ve göreceli düşünme 

Ergen Egosantrizm (Benmerkezcilik): Çocuk 

benmerkezciliğinden farklıdır. Bu dönemde bireyler, 

dünyanın kendi etrafta dönmediğini bilirler ve empati 

kurabilirler. Ancak kendi düşüncelerinin ve 

söylediklerinin en doğru olduğunu düşünür. Herkesin 

kendisiyle uğraştığını ve onu takip ettiğini (Hayali 

seyirciler kurgular) düşünür. Diğer insanların 

kendisiyle ilgili düşüncelerine aşırı önem verirler. Bu 

nedenle ayna karşısında bol bol zaman geçirilir. 

Ergen kendine özgü dramatik senaryolar, hüzünlü 

hikâyeler geliştirir. Mesela; hiç evlenemeyeceğini, iş 

bulamayacağını düşünür. Kendisini ünlü bir sporcu, 

film kahramanı gibi hayal eder. Âşık olur ve 

"kimsenin kendisi kadar sevemeyeceğini ve kendisi 

kadar açı çekmediğini" düşünür. (Kişisel efsane/Mit) 

- 10 - 

Çeşitli riskli davranışlar yaparak kahramanlık 

sergilemeye çalışırlar. Kendilerine zarar 

gelebileceğini düşünmezler. Bana bir şey olmaz 

derler. Bu davranışları engellendiğinde ise saldırgan 

tepkide (psikolojik tepkisellik teorisi) bulunurlar. 

Ergen birey, her şeyi yapabilecek güçte olduğu 

yönünde gerçek dışı düşüncelere sahip olabilir 

(Omnipotent düşünme). 

Bütünleştirici (Birleştirici) Düşünme: Bir problem 

durumunun birden fazla değişkeni (alt problemi) 

barındırdığını ve dolayısıyla bir problemin birden 

fazla çözüm yolunun bir araya getirilip 

birleştirilmesiyle çözülebileceğini kavramaktır. 

Göreceli Düşünme (Kişiye, zamana ve yere göre 

düşünme): Diğer bireylerin düşüncelerine göre kendi 

orijinal düşüncelerini geliştirir. Mesela; birey kendi 

ahlaki değerlerini geliştirir. Kendi doğruları ile 

başkalarının (anne-baba ya da öğretmenlerinin) 

doğruları arasındaki farkı anlar ya da birey bir 

fotoğrafa bakarken kendine göre sol taraf ile 

fotoğrafa göre sol taraf arasındaki farkı anlar. 

- Tümevarımsal Düşünme: Tekil olan gözlem ve 

deneyimlerin birleştirilerek tümel (genel) 

önermeler elde edilmesidir. İlk kez somut 

işlemler döneminde bu düşünme ortaya çıkmıştır. 

- Tümdengelimsel Düşünme: Tümel (genel) 

önermelerden tek önermelerin elde edilmesidir. 

Mesela; Mustafa Öğretmen derste Cumhuriyet 

Döneminde elde edilen kadın hakları konusunda 

bir tartışma ortamı yaratır. Öğrencilerden Nazan 

söz alarak, “Atatürk kadınlara erkeklerle eşit 

haklar verilmesini sağlamasaydı, ben sınıf 

arkadaşım Kemal’le aynı sırada 

oturamayacaktım.” der (2009-KPSS). 

- Hipotetik Düşünme: Problemlerin çözümünde 

sadece var olan somut yöntemler değil, çözüme 

ilişkin olası (farklı) yollar belirleyip (hipotez 

geliştirip) bunları test edebilmektir. Yani olası 

çözüm yolları geliştirip bunları belirli bir düzene 

göre yapmayı sağlayan düşünme sürecidir. 

- Esnek Düşünme: Bireyin kendi düşüncelerine 

saplanıp kalmaması, başka ihtimallerin de 

olabileceğini anlayıp düşünebilmesidir. Mesela; 

matematikte bir problemi hep aynı yolla çözmez, 

yeni başka yollar da bulup, benimseyebilir. 

- Analoji (andırma): Aklın özelden özele izlediği 

yoldur. İki şey arasındaki bir ortak özellikten 

yola çıkarak, biri hakkında verilen bir yargıyı 

diğeri hakkında da vermektir. Mesela; kan 

dolaşımının şehirdeki trafik akışına benzetilmesi. 

Uyarı: Piaget’e göre zihinsel gelişim yavaş ve 

aşamalıdır. Bir aşamada elde edilenler sonraki 

aşamaların temelini oluşturur. Zihinsel gelişim 

evreleri hiyerarşiktir. Her birey, evreleri atlamadan 

sırayla izler. Gelişimde bireyler ayrılıklar vardır.


3.2. BRUNER’İN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI 

Bruner’e göre bilişsel gelişim yaşam boyu devam 

eden bir süreçtir. Bilişsel gelişimde dil önemlidir. 

Bilişsel gelişim çocuğun bilgiyi işleme, depolama ve 

kullanma kapasitesine bağlıdır. Bireyi harekete 

geçiren merak duygusudur. Bilişsel gelişim ona göre 

üç aşamada oluşur. 

1. Eylemsel dönem (0-3 yaş): Çocuk nesnelerle 

doğrudan etkileşime geçerek (dokunarak, vurarak, 

ısırarak, hareket ettirerek) yani yaparak-yaşayarak 

öğrenir. Çocuk bu dönemde çevreyi eylemleriyle 

anlar ve bilgi toplar. Bilgiyi eylemleri temsil eder. 

Devinim (eylemler) duyusal zekâyı ilgilendirir ve 

onu geliştirir. Mesela; kaşık yemek yediği, bisiklet 

bindiği bir nesnedir. 

Uyarı: Piaget’in duyusal-hareket dönemine 

karşılık gelir. 

2. İmgesel dönem (3-6 yaş): Bu dönemde gelişmiş 

olan dil ve görme (algı) duyusuyla değişik durum ve 

yaşantılar imgesel formüllere dönüştürülerek zihne 

aktarılır ve öğrenme gerçekleştirilir. Bilgiyi imgeler 

(imge: zihinde tasarlanan, gerçeğin hayali olan 

düşünceler. Zihinde canlandırma) temsil eder. 

Görsel bellek gelişmiştir. Algı önemlidir. Bir olayı, 

nesneyi nasıl algılarsa zihninde o şekilde canlandırır. 

Çocuk bir olayı ve nesneyi görmeden de 

resmedebilir. Mesela; çocuk oturma odasının resmini 

çizebilir veya anlatabilir. Ya da daha öncesinde görüp 

bildiği babasının arabası o an karşısında olmadan 

çizebilir. 

Uyarı: Bu dönem Piaget’in işlem öncesi dönemini 

karşılar. Gardner ise, bu dönemi “Uzaysalmekânsal 

dönem” diye tanımlamaktadır. 

3. Sembolik dönem (6 yaş ve üstü): Çocuk tüm 

yaşantılarını sembollerle açıklar. Yaşamın tamamıyla 

mecazlar, grafikler, formüller ve simgeler yoluyla 

kavranmasını kapsar. Dil, mantık, matematik, müzik 

alanlarının sembollerini kullanarak iletişim kurabilir. 

Uyarı: Bu dönem Piaget’in soyut işlemler 

dönemine denk gelmektedir. 

3.3. GAGNE’NİN ZİHİNSEL GELİŞİM KURAMI 

Çocuk dünyaya geldiğinde her şeyi almaya hazır 

halde gelir yani doğuştan öğrenmeye hazırdır. 

Çocuğun zihinsel gelişimi de bu doğuştan donanımla 

elde ettiği deneyimlerinin birikimine bağlı olarak 

ortaya çıkar. Onun içim tüm bilgilerin kaynağı 

deneyimdir. Bu deneyimler yolu ile birey basitten 

karmaşığa doğru bir sıra ile zihinsel gelişimini 

sürdürür. 

- 11 - 

Gagne’ye göre zihinsel gelişim aşamaları 

1. İşaret öğrenme (Uyarıcılara karşı tepki verme 

öğrenilir. Tepkisel koşullanma düzeyindedir.) 

2. Uyarıcı davranım ilişkisini öğrenme (Edimsel 

koşullanma yoluyla öğrenme gerçekleştirilir.) 

3. Zincirleme (Uyarıcı ile davranım arasındaki 

ilişkiyi, belli bir sıra ile öğrenme esastır.) 

4. Sözel bağ kurma (Kelimeler ile anlamları 

arasında ilişki kurma esastır.) 

5. Ayırt etmeyi öğrenme (Çeşitli uyarıcılar 

arasındaki farklı öğrenme ve buna bağlı olarak 

farklı uyarıcılara farklı tepki verme esastır.) 

6. Kavram öğrenme (Birbirine benzer özellikleri 

olanlardan bir grup oluşturma ve belli ölçülere 

göre nesne veya olayları gruplama esastır.) 

7. İlke öğrenme (Yol gösterici olan ve problem 

çözmeyi kolaylaştıran bilgileri edinmedir.) 

8. Problem çözme (Öğrenilen ilkeleri kullanarak 

karşılaşılan problemleri çözmeye işaret eder.) 

3.4. VYGOTSKY’İN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI 

Ona göre; bilişsel gelişimde, çocuğun sosyal çevresi 

(yetişkinler ve arkadaşlar) ve kültür önemlidir. Tüm 

öğrenmelerin kaynağı sosyal çevredir. Dil de 

bilişsel gelişimde etkilidir. Vygotsky’e göre bilişsel 

gelişime etkisi olan faktörler: Sosyal çevre, kültür, 

dil, çocuk yetişkin ilişkileri, çocukların birbiriyle 

işbirliği, nesne, olay ve kişilerle somut yaşantılar. 

1. Yakınsal Gelişim Alanı: Bu kavramla zihinsel 

gelişimin sosyal yönüne dikkat çekmiştir (Sosyal 

yapısalcı yaklaşım). Ona göre, insanların tek başına 

belli şeyleri öğrenebilmesi mümkündür fakat daha 

fazlasını sosyal çevresinin desteğiyle öğrenebilir. 

Çocuğun tek başına yapmakta zorlandığı veya 

başarılı olamadığı, ancak başkalarının rehberliğinde 

başarabileceği görevler (davranışlar) çokça vardır. 

Mesela; çocuk yeni kelimeler öğrenmede zorluk 

çekiyorsa ebeveynleri, öğretmeni veya bir arkadaşı 

bunları öğrenmesine yardımcı olabilir. Bireyin 

doğrudan etkileşimde bulunduğu yakın çevresi onun 

yakınsal gelişim alanını oluşturur. Bu alandaki kişiler 

ebeveynler, öğretmenler ve arkadaşlardır. Sosyal 

etkileşimde gerekli olan en önemli unsur ise dildir. 

2. İşbirlikli Öğrenme: Birey tek başına 

öğrenebileceğinden çok daha fazlasını yakınsal 

alanıyla (çevre desteği) işbirliği yaparak öğrenebilir. 

3. İçsel Konuşma: Üst düzey zihinsel ve psikolojik 

işlevler sosyal ilişkilerden kaynaklanır. İçsel 

konuşma, benmerkezci konuşma sırasında, çocuğun 

içine doğru dönmesi ile ortaya çıkar. Böylece içsel 

konuşma zihinsel süreçlere ve bilinçli anlamaya 

yardımcı olur. Yani birey kendi kendine konuşarak 

farkındalık yaratır, kendini anlar, durumu 

değerlendirir ve zihinsel gelişimine katkı yapar. 

Yetişkinlerin görevi, dışsal denetimi giderek 

azaltarak çocuğun içsel denetimini beslemektir.

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ IV. ÜNİTE – DİL GELİŞİMİ 

4. ÜNİTE - DİL GELİŞİMİ 

Dil gelişimi bilişsel gelişime paralel olarak ortaya 

çıkar. Bilişsel gelişimde ilerleme kaydedildikçe dilin 

kullanılma kapasitesi de o oranda artacaktır. Dil 

gelişimi, olgunlaşma ve öğrenmeye bağlıdır. Fiziksel 

ve bilişsel gelişim, dil gelişimine zemin hazırlar. 

4.1. DİL GELİŞİMİ İLE İLGİLİ YAKLAŞIMLAR 

1-) Davranışçı Yaklaşım: Dil gelişimi taklit ve 

pekiştirme yoluyla olur. Pekiştirilen sesler 

öğrenilir, pekiştirilmeyen seslerin sıklığı söner. 

2-) Sosyal Öğrenme kuramı (A. Bandura): Çocuk 

sosyalleşme sürecinde yakın çevresindekileri 

(başta anne-baba) model alır ve taklit eder. Yani 

dil gelişiminin temeli “model alma”dır. Bebek 

için anne-babanın model olması, çocuğun onları 

taklit etmesi, anne-babanın pekiştirmesi ve 

düzeltici geribildirim vermesiyle dil öğrenilir. 

3-) Biyolojik (Doğuştancı, Psiko-linguistik) 

Yaklaşım: Temsilcileri Chomsky, McNeill ve 

Lenneberg’dir. Dil gelişimini biyolojik 

(nörolojik) ve psikolojik temellere dayandırır. 

Chomsky’e göre; bütün insanlar genetik olarak dil 

öğrenme altyapısına sahiptir. Bu altyapı sayesinde 

(Çocuk belirli bir biyolojik olgunluğa eriştikten 

sonra) gerekli çevresel koşullar da sağlandığında 

çocuklar dili çok rahat öğrenecektir. 

Mesela; bir araştırmacı, doğuştan duymayan 

çocuklara ebeveynleri işaret dilini öğretmedikleri 

halde, bu çocukların işaret dilinde bulunanlardan 

daha farklı hareketlerle, kendilerini ifade etmeye 

çalıştıklarını gözlemiştir (2008-KPSS). 

4-) Piaget’in Dil gelişimi kuramı 

a) Agulama: 

a1) Ağlama (0-2 ay): Bebek çeşitli sesler çıkarır, 

ihtiyaçları için ağlar. Sesleri bilinçsizce çıkarır. 

a2) Babıldama (2-5 ay): Ünlü ve ünsüzlerin bir 

araya getirilerek iki heceli sesler çıkarması: Ma-ma, 

ba-ba gibi. Bu sesler ve heceler evrenseldir. 

c) Heceleme (Çağıldama) evresi (6-12 ay): 

Konuşma organları olgunlaşmıştır. Bebek sözcükleri 

çıkarmaya başlar. Ana diline özgün sesler çıkarmaya 

başlarlar. Dönemin sonunda annenin sesi tanınır. 

d) Tek sözcük evresi (12-18 ay): Konuşmada kritik 

dönemdir. Çocukların, ilk başlarda çıkardıkları tek 

sözcükler çok anlam taşır. Çocuk, tek sözcükle çok 

şey anlatmak ister. Buna morgem denir. Mesela; 

çocuk "kedi" dediğinde "kedi burada", "kedi gitti" 

gibi anlamlarını kastetmektedir. 

Kavram gelişimi: Çocuğun duyu organlarıyla aldığı 

bilgiyi ve nesneleri zihinsel tasarıma dönüştürmesidir. 

Mesela; çocuk, çevresinde gördüğü 

nesnelere masa, kitap gibi sembolik anlamlar yükler. 

- 12 - 

Alıcı ve ifade edici dil: Çocukta kavrama, sözcük 

üretiminden önce gelişir. Mesela; 18 aylık bir çocuğa 

"Attaya gidelim" dendiğinde çocuk bunun anlamını 

alacak ve fakat kendisi "Attaya gidelim" anlamını 

düzgün bir cümle kurarak ifade edemeyecektir. 

Söyleneni kavrayabilecek (alıcı dil) ancak cevabı 

üretmekte zorluk (ifade edici dil) çekecektir. 

e) Telgrafik konuşma (18-24 ay): İki farklı 

sözcüğün birleştirildiği, gramer yapılarına uymayan 

cümlelerin kurulduğu dönemdir. Özne, yüklem, 

bağlaç, ek vb. öğelerinin bazıları kullanılmadan 

cümleler kurulur. Çocuk düşündüğünü iki kelimeyle 

anlatmaya çalışır. İki heceli bir kelime üretildikten 

sonra yine iki heceli bir başka kelime üretilinceye 

kadar bekleme söz konusudur. Kelime hazinesi de 

gelişmiştir. Mesela; bir çocuk “anne su” demekle 

“anne su ver” demek istemektedir. (2001-KPSS) 

f) İlk gramer devresi (24-60 ay): Gramer kurallarına 

göre cümleler kurulur. Kelime hazinesi gelişmiştir. 

Aşırı kurallaştırma: Çocukların öğrendiği kuralları 

ilgili olan ya da olmayan bütün durumlarda 

kullanmasıdır. Mesela; İlköğretim birinci sınıf 

öğrencisi Ulaş’ın mahallesindeki berberi “berberci” 

olarak adlandırması (2007-KPSS). Ulaş tüm meslek 

isimlerinin sonuna –cı, ci eklerinin getirildiğini 

düşünmüştür. Üç yaşındaki bir çocuğun bütün dört 

ayaklı hayvanlara “köpek” demesi. 

Eksik kurallaştırma: Çocuğun öğrendiği kuralları 

sadece öğrenilen örnekte kullanmasıdır. Mesela; 

çocuk futbolcu kelimesini öğrenir, fakat basketbol 

oynayana “basketbolcu” yerine “basketbol adam”, 

“basketbol oynayan adam” kelimeleri kullanır. 

Benmerkezci Dil: Çocukların yalnızca kendi duygu 

ve düşüncelerini referans alarak, başka birisiyle 

gerçekleştirdikleri ve kendilerinin yönettiği 

konuşmalardır. Mesela; Gülce ile annesi 

oynamaktadır. Gülce: Anne bana “Kızım ne 

yapıyorsun?” diye sor. Anne: Kızım ne yapıyorsun? 

Gülce: Gemi yüzdürüyorum. Gülce: Şimdi de 

“Nereye gidiyorsun?” diye sor. Anne: Nereye 

gidiyorsun? Gülce: Anneanneme gidiyorum. (2010- 

KPSS). 

Toplumsallaşmış Dil (Konuşma): Çocuğun 

başkalarıyla iletişim kurmaya yönelik konuşmalarıdır 

(bilgi iletmesi, soru sorması, emretmesi, tehdit etme). 

Monolog: Benmerkezcilikten dolayı, çocuğun 

karşısındakini dinlemeden, onun kendisini dinlediğini 

varsayarak konuşmasıdır. Mesela; Hasan odasında 

diz çöküp, arabalarından biri sağ, diğerini de sol eline 

alarak yarıştırır. Arabalarını hızla ileri geri hareket 

ettirerek motor, fren ve korna sesleri çıkarır. "Şimdi 

sarı araba geçiyor, şimdi mavi hızlandı." diye bağırır. 

Hasan'ın ağzıyla oyuna tempo tutar gibi konuşması 

monolog örneğidir (2010-KPSS).

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ V. ÜNİTE – KİŞİLİK GELİŞİMİ 

5. ÜNİTE - KİŞİLİK GELİŞİMİ 

5.1. KİŞİLİKLE İLGİLİ KAVRAMLAR 

1-) Kişilik: Bireyi başkalarından ayıran, doğuştan 

getirilen (Mizaç) ve sonradan kazanılan özellikler 

(Karakter) bütünüdür. 

Bireyin kişilik özellikleri; ilgiler, yetenekler, 

duygular, güdü, değerler, inançlar, tutumlar, 

düşünceler, görüşler, sosyal-bilişsel-fiziksel 

özellikler, karakter ve mizaçtan (huy) oluşur. 

2-) Huy (mizaç): Kişiliğin biyolojik ve fizyolojik 

yönüdür. Kişiliğin bu yönü doğuştan getirilir ve 

değiştirilemez. Sinirlilik, neşelilik, içe dönüklük, 

dışadönüklük, soğukkanlı olma. 

3-) Karakter: Bireyin toplumun sosyal değerlerine 

uygun davranış gösterme özelliğidir. Yani kişiliğin 

ahlaki yönüdür. Çevreden kazanılır ve eğitim ile 

şekillenir. Dürüstlük, sevecen olmak, sahtekâr olmak, 

mücadeleci, sorumsuz olma. 

4-) Tutum: Bir kişinin herhangi bir nesneye veya 

duruma karşı genel bir duygusunu, değerlendirmesini 

veya belirli şekilde tepki göstermesini ifade eder. Bu 

tepki veya değerlendirme olumlu da olabilir olumsuz 

da olabilir. Tutumlar kişiye özgüdür. 

5-) İstidat (Yatkınlık): Bireyde doğuştan var olan 

ama ortaya çıkmamış özellikleridir. 

6-) Yetenek: Doğuştan insanda var olan istidatların 

çevrede işlenerek işe yarar hale getirilmesidir. Yani 

istidatların ortaya çıkmış halidir. 

7-) Benlik: Bireyin kendisine ilişkin düşünceleri ve 

algılarıdır. Bireyin kendisini değerlendirmesidir. 

8-) İdeal benlik: Bireyin olmayı istediği benliktir. 

9-) Benlik saygısı (Özsaygı): Bireyin gerçek benliği 

ile ideal benlik arasındaki farktır. Eğer fark az ise 

bireyin benlik saygısı yüksektir. Böyle bir birey 

kapasitesini bilir, kendisini sever, risk alabilir. 

5.2. KİŞİLİK KURAMLARI 

1- Psiko-seksüel gelişim (S. Freud) 

2- Psiko-sosyal gelişim (Erikson) 

3- İnsancıl yaklaşıma göre kişilik (Rogers, Maslow) 

5.2.1. PSİKO-SEKSÜEL GELİŞİM (S. FREUD) 

Freud; kişilik gelişiminde ilk çocukluk yıllarındaki 

(0–6 yaş) yaşantıların önemini vurgulamıştır. Ona 

göre normal gelişimin sağlanabilmesi için, gelişimin 

her döneminde bireyin temel ihtiyaçlarının 

doyurulması gerekir. Eğer bu temel ihtiyaçlar 

karşılanmazsa kişilik gelişimi engellenir. Freud 

insanın doğuştan yıkıcı bir varlık olarak kabul eder. 

- 13 - 

5.2.1.1. TOPOGRAFİK KİŞİLİK KURAMI 

(Bilinç sınıflaması) 

1-) Bilinç (şuur): Kişinin kendisinden ve 

çevresinden haberdar olmasıdır. Yani kişinin farkında 

olduğu yaşantılarının bulunduğu bölgeye bilinç denir. 

2-) Bilinç öncesi: Farkında olunmayan fakat biraz 

zorlanınca, düşünülünce farkına varılabilen (bilinç 

düzeyine çıkarılabilen) yaşantıların bulunduğu yerdir. 

3-) Bilinçdışı: Bilinçli algılamanın dışında kalan tüm 

zihinsel olayları içerir. Kişinin kendi özel çabası ile 

bilince çağrılamayan, bilinçlenmesi yasaklanmış 

yaşantıların tümünü kapsar. Bu yaşantılar ancak özel 

yöntemlerle (hipnoz, serbest çağrışım, rüyaların 

incelenmesi) açığa çıkarılabilir. Bilinçdışında 

davranışlarımızı etkileyen dürtüler, bastırılmış istek 

ve yaşantılar yer alır. 

Bunlar arasında sürekli bir etkileşim vardır. Freud’a 

göre, bilinçdışında bulunan istek ve anılar zaman ve 

yer tanımaksızın eski güçlerini ve enerjilerini 

sürdürmektedirler ve çeşitli biçimlerde davranışlar 

üzerinde etkili olmaktadırlar. 

Freud, kişiliğin büyük kısmının bilinçdışında 

oluştuğunu belirtir. Psikanalist yöntemle kişinin 

bilinçdışındaki sorunlarını gün ışığına çıkararak 

çözümlemeye çalışmıştır. 

Mesela; uzun yıllar evlenemeyen ve annesini 

bırakamayan bir erkek, evliliğe karşı birçok akılcı 

gibi görünen bilinçli düşünceler ileri sürebilir. Fakat 

bunların altında, bilinçdışındaki bir Oedipal saplantı 

evlenemeyişinin gerçek dinamik kaynağı olabilir. 

5.2.1.2. YAPISAL KİŞİLİK KURAMI 

Freud’a göre kişilik; İd, Ego ve Süperego olmak 

üzere üç kısımdan oluşur. Bunların etkileşimiyle 

kişilik şekillenmektedir. 

1-) İd (Alt benlik): Kişiliğin temel sistemidir. Ego 

ve Süperego ondan ayrımlaşarak gelişir. Diğer iki 

sistemin çalışması için gerekli olan gücü id sağlar. İd, 

İnsanın biyolojik yönüdür. İd, doğuştan getirilen 

(kalıtımsal dürtüleri: açlık, susuzluk, cinsellik, 

saldırganlık, acıdan kaçma, korunma gibi) dürtüleri 

kapsar. 

İd haz ilkesi’ne göre hareket eder. İd hiç 

geciktirilmeden tüm isteklerinin anında yerine 

getirilmesini bekler. Düşünce bu kısımda etkili 

değildir. İd’in kaynağı bilinçaltı dürtülerdir. Kişi 

çoğu kez bu dürtülerinin etkisinin farkında değildir. 

Bireyde doğuştan bulunan iki temel güdü cinsellik 

(libido/yaşam) ve saldırganlık (thanatos/ölüm) 

güdüsü id’den doğar. Bunlar ruhsal enerji kaynağıdır.


2-) Ego (Benlik): Kişiliğin ikinci oluşan bölümüdür. 

İd’in isteklerini yerine getiren ve onu denetim altında 

tutmaya çalışan kişiliğin psikolojik yönüdür. 

Ego, kişiliğin “yönetici” kesimini oluşturur. Yani 

kişiliğin karar (yürütme) verme organıdır. Bu karar 

işlemlerini gerçekçi ilkesine göre yürütür. İd’in karşı 

konulmaz istekleri ile ve süperego’nun sınırlayıcı 

tutumları arasında arabuluculuk yaparak uzlaşma 

sağlar. 

Ego’nun bilinçli ve bilinçdışı olmak üzere iki yönü 

vardır. Bilinçli yönü ruhsal yapının yürütme organı, 

karar verme işlevini üstlenirken, bilinçdışı yönü 

sorunlarla baş edemediği zaman savunma 

mekanizmalarına başvurma işlevini gerçekleştirir. 

3-) Süperego (Üst Benlik): Kişiliğin en son oluşan 

bölümüdür. Kişiliğin sosyal/ahlaksal yönüdür. 

Çocuğa anne-babası tarafından aktarılan, ödül ve 

ceza uygulamaları ile şekillenen ve pekiştirilen 

değerler sistemi süperego’yu oluşturur. Bu değerler 

sistemi toplumsal kurallar, gelenek ve görenekler, 

vicdan ve ahlak kurallarıdır. Ego’yu gerçekçi amaçlar 

yerine ahlaki amaçlara yöneltmeye çalışır. Süperego 

hazdan çok kusursuzluğa ulaşmak ister. 

Süperego İd’in isteklerini toplumsal kurallara ve 

yasalara göre değerlendirir ve çoğu zaman bunları 

reddeder. Yani bir şeyin doğru veya yanlış olduğuna 

karar verip, toplum tarafından onaylanmış değer 

yargılarına göre davranmayı esas alır. 

Süperegonun başlıca işlevleri: 

1) İd'den gelen içgüdüsel dürtüleri (cinsellik ve 

saldırganlık dürtüleri) bastırmak ve 

yönlendirmektir. 

2) Egoyu gerçekçi amaçlar yerine ahlaki amaçlara 

yönelmeye ikna etmek. 

3) Kusursuz olmaya çabalamaktır. 

Kişiliğin bu üç yönü normal şartlarda birbirine karşıt 

çalışmaz. Ego’nun önderliği altında bir ekip olarak 

birlikte hareket ederler. Böylece kişilik bir bütün 

olarak işler. Sağlıklı bir kişilik yapısı için denetimin 

egonun elinde olması gerekir. 

Bu üçünden biri daha kuvvetli veya zayıf olduğu 

zaman farklı kişilik türleri ortaya çıkar. Yani kişilik, 

bu birimlerden hangisinin baskın olduğuna bağlıdır. 

Örneğin id’i baskın olan bencildir, zevklere 

düşkündür. Egosu baskın olan, mantıklıdır, hem 

kendisini hem de başkalarını düşünür. Süperegosu 

baskın olanın ise, utangaç, içine kapanık ve 

toplumsal değerleri öne çıkaran bir kişiliği vardır. 

- 14 - 

5.2.1.3. PSİKO-SEKSÜEL GELİŞİM KURAMI 

Freud kişilik gelişiminde cinselliği ve bilinçaltı 

süreçleri temele almıştır. Freud kişilik gelişimini 

çeşitli dönemlerle açıklamıştır. Her dönem belli bir 

kritik gelişimi kapsamaktadır. 

Freud her insanın oral, anal, fallik, latent ve 

genital olmak üzere 5 psikoseksüel evreden 

geçerek kişilik yapısını kazandığını ileri sürer. Bu 

gelişimde özellikle yaşamın ilk yıllarının (0-6 yaş) 

daha önemli yani belirleyici olduğunu ileri sürer. 

1-) Oral dönem (0–1.1.5 yaş): Ağız evresi olarak 

bilinen bu dönemde bebek çeşitli nesneleri ve 

çevresini ağzıyla tanır. Zevk alma bölgesi ağızdır. 

Bu dönem İd’in egemenliği altındadır. Doğal 

dürtülerin doyurulması, gerginliğin hemen 

giderilmesi çocuğun en baştaki beklentisidir. Çocuk 

tamamen dışa bağımlıdır. Bebeğin fizyolojik 

ihtiyaçları karşılanırsa, bebekte dış dünyaya karşı 

güven duygusu oluşmaya başlar. 

Ağız dönemindeki saplantı ve takılmalar tırnak yeme, 

sigara kullanma, oburluk, alkol, uyuşturucu, madde 

bağımlılığına yol açmakta; şizofreni, mani, melankoli 

gibi ruhsal bozuklukların ortaya çıkmasına neden 

olmaktadır. Oral sadizm ve oral mazoşizm bu 

dönemin olumsuz karakterleri arasında yer alır. Oral 

sadist kişi, başkalarına eziyet etmekten hoşlanan 

kimsedir. Oral mazoşist kişi, acı duymaktan, eziyet 

görmekten hoşlanan kimsedir. 

2-) Anal dönem (1/1,5–3 yaş): Bu dönemin en 

önemli konusu tuvalet eğitimi ve kontrolüdür. 

Çocuk bu dönemde dışkılamanın fizyolojik gerilimi 

azalttığını ve durumdan haz almayı öğrenir. Çocuğun 

tuvaleti ile ilgili anne-babanın tutumu çocuğun 

kişiliğini etkiler. Çocukken titiz tuvalet eğitimi 

alanlar cimri, aşırı düzenli, inatçı, sürekli kendini 

denetim altında tutan bireyler olarak gelişebilir. 

Tuvalet eğitimi gevşek olan bireyler ise 

vurdumduymaz, dağınık ve düzensiz bireyler olarak 

gelişebilir. 

3-) Fallik (Üretken) dönem (3–6 yaş): Çocuğun ilgi 

ve haz bölgesi genital (cinsel) bölgedir. Çocuk cinsel 

organlarını fark eden ve cinsel konulara ilgi gösteren 

kişidir. Çocuk cinsiyet farklılıklarını bu dönemde 

görmeye başlar. 

Cinsel kimliğin temelleri bu evrede atılır. Çocuk bu 

kimliği oluşturmak için model arayışı içinde olur ve 

bu model kendi cinsiyetindeki ebeveyni olur. Karşı 

cins ebeveynlere karşı ilgi gösterirler. Buna bağlı 

olarak, erkek çocuklar Oedipus, kız çocuklar Elektra 

karmaşasını yaşarlar.


Oedipus karmaşası: Erkek çocuğun annesine karşı 

özel bir sevgiyle yaklaşmasıdır. Babasıyla yarışa 

girer ve hatta ondan nefret eder. Erkek çocuk bir 

yandan babasına sevgi duyar onun gibi olmak ister, 

diğer yandan da ondan nefret eder. Bu yüzden önemli 

bir çatışma durumu yaşar. Elektra karmaşası: Erkek 

çocuklarda görülen Oedipus karmaşasının kız 

çocuklarındaki karşılığıdır. Yani kız çocuğun 

babasına karşı özel bir sevgi duyması Elektra 

karmaşasıdır. 

Oedipus ve Elektra karmaşalarının başarılı bir 

biçimde çözümlenebilmesi için çocuğun aynı cinsten 

olan ebeveyni ile özdeşim kurarak, onun cinsel 

rolünü içselleştirmesi gerekmektedir. Bu dönemdeki 

takılmalar sonucu, zamanı geldiğinde anne-babadan 

ayrılamama, anne-babadan ayrıldığında suçluluk 

duyma, eş seçiminde güçlük yaşama, çekingen bir 

yapıya sahip olma gibi durumlar gelecekte yaşanır 

İğdişlik korkusu (Kastrasyon): Erkek çocukların 

kız çocuklarında penisinin olmadığını fark edince 

kendi penisinin de yok olacağını düşünmesidir. 

Uyarı: Freud’a göre kişilik oral, anal ve fallik 

dönemde (yaşamın ilk 6 yılında) oluşur. Sonraki 

dönemlerin kişilik gelişimi üzerinde etkisi yoktur. 

4-) Gizil (Latent) dönem (6–11/12 yaş): Cinsel 

dürtülerde durgunluk söz konusudur. Bu dönem 

ergenlik öncesi durgunluk dönemidir. Fallik 

döneminin tersine bu dönemde çocuk cinsel 

konulardan hoşlanmaz ve kendisini oyuna verir. Bu 

dönemde çocuk hemcinslerine karşı yakınlık 

göstermeye başlarlar (özdeşim kurulur) ve hızla 

sosyalleşirler. Çocuk bu dönem yaptıklarıyla övünür, 

başkalarının beğenisini kazanmaya çalışır. 

Çevresinden beğeni ve destek alan çocuk kendini 

yeterli, güvenli ve becerikli görürler. 

Bu dönemi sağlıklı geçirenler, ergenlik döneminin 

sorunları ile daha kolay baş edebilirler. Bu dönemi 

sağlıklı geçirmeyenler ise tedirgin, içe dönük ve 

güvensiz bir kişilik yapısı geliştirirler. 

5-) Genital dönem (11/12–18 yaş): Bu dönem 

fırtınalı dönemdir. Daha önceki dönemleri başarıyla 

atlatmak bu dönemin birey açısından kolay 

atlatılmasında önemli bir faktördür. Fallik dönemde 

görülen cinsel dürtülerden kaynaklanan çatışmalar bu 

dönemde tekrar ortaya çıkabilir. Bireyin çok hızlı bir 

fiziksel değişim yaşadığı bu dönemde karşı cinse 

duyulan ilgi doruğa çıkar. Bu nedenle karşı cins ile 

arkadaşlık ilişkileri kurulmaya çalışılır. Bu dönemde 

birey kim olduğu, ne olduğu, yaşamın anlamının ne 

olduğu sorularının yanıtlarını bulmaya çalışır. Yani 

birey kimlik arayışı içerisindedir. 

- 15 - 

5.2.1.4. BAZI BİREYSEL DURUMLAR 

1-) Engellenme: Herhangi bir davranışın içsel ya da 

çevresel bir nedenle yapılamamasıdır. Güdülerin 

veya gereksinimlerin giderilmesinin önlenmesine 

veya yavaşlatılmasına engellenme denir. 

İki türlü engellenme olur. 

a) Çevreden (dışsal) Kaynaklanan: Bu engellenme 

fiziki ve sosyal koşullardan kaynaklanır. Mesela; 

film izlerken elektriklerin kesilmesi sonucu filmi 

izleyememe bir fiziki engellemeyken, çok kızdığı 

halde babasına karşılık vermemek toplumsal 

engeldir. 

b) Bireyden (içsel) Kaynaklanan: Bireyin organik 

veya psikolojik durumundan kaynaklanır. Mesela; 

ayağından sakat olan birisinin koşucu olamaması 

organik nedene örnek olurken, aşırı heyecan 

nedeniyle sınavda cevabını bildiği halde soruyu 

yanıtlayamaması ise psikolojik nedene örnektir. 

2-) Çatışma: Bir kişinin kendisi için aynı önem 

derecesine sahip iki farklı istek, duygu, düşünce veya 

ihtimal karşısında kalması sonucu bunlardan 

hangisini seçeceğine karar verememesi durumudur. 

Çatışmanın olabilmesi için kişinin seçim yapmada 

kararsız kalması ve iki ihtimalin de önem 

derecelerinin aynı olması gerekir. İki ihtimalin önem 

dereceleri farklı ise ve de bireyin karşısına çıkan 

seçeneklerin ikisine de ulaşma imkânı varsa çatışma 

durumu yaşanmaz. Üç türlü çatışma vardır: 

a) Yaklaşma – Yaklaşma Çatışması: İstenen iki 

durumdan birini seçmek zorunda kalma 

halimizdir. Mesela; bir kişinin, beğendiği 2 

parfümden birini seçmek zorunda kalması ya da 

televizyonda aynı saatlerde, iki ayrı kanalda 

yayınlanan seyretmek istediğiniz filmlerden biri 

seçmek zorunda kalınması. 

b) Kaçınma – Kaçınma Çatışması: İstenmeyen 

iki durumdan birini seçmek zorunda kalma 

halimizdir. Mesela; bir kişinin hem hasta olup 

hem de iğne vurulmaktan korkması ya da 

“yağmurdan kaçarken doluyu tutulmak” , “yukarı 

tükürsem bıyık, aşağı tükürsem sakal” atasözleri 

örnek verilebilir. 

c) Yaklaşma – Kaçınma Çatışması: Aynı 

durumun bir istenen bir de istenmeyen özelliğe 

sahip olması nedeniyle o durumu tercih yapmak 

zorunda kalması halidir. Mesela; bireyin çok 

sevdiği pastayı yemek istemesi fakat pasta çok 

kalori içerdiği için kilo almaya neden olabileceği 

için kararsızlık yaşaması. Bireyin yüzmek 

istemesi fakat hasta olmaktan da korkması 

nedeniyle kararsızlık yaşaması.


5.2.1.5. EGO SAVUNMA MEKANİZMALARI 

Engellenme ve çatışmanın oluşturduğu hayal 

kırıklığı, gerginlik ve kaygının etkisinden kurtulmak 

isteyen bireyin, benliğini korumaya yönelik 

gösterdiği tepkilere savunma mekanizması (uyum 

mekanizması) denir. Sorunlarla baş edemeyen ego, 

bilinçdışı yönü sayesinde savunma mekanizmalarına 

başvurmaktadır. 

A- Savunma Mekanizmalarının Özellikleri 

1. Bu tepkilerin bir kısmı normal bir kısmı anormal 

tepkilerdir. 

2. Savunma mekanizmasını kullanan birey bu 

davranışın gerçek işlevinin farkında değildir. Bu 

nedenle bilinçsiz davranışlardır. 

3. Herkes tarafından kullanılır. 

4. Problemlere geçici çözüm getirir. Kesin çözüm 

götürmez. 

5. Bu mekanizmaların sürekli kullanılması 

durumunda, nevroz ve psikoz adı verilen bir 

takım psikolojik bozukluklara sebep olabilir. 

B- Savunma Mekanizmasının İşlevleri 

1. Bireyde oluşan kaygıyı ve stresi azaltır. 

2. Bireyin benliğini tehditlerden korur. 

3. Bireyi çatışmalardan uzak tutar. 

4. Hayal kırıklıkların etkisini azaltır. 

5. Kişinin kendine olan güveninin azalmasını önler. 

6. Bazı sanat ve bilim ürünlerinin ortaya çıkmasına 

kaynaklık eder (Yüceltme mekanizması). 

C- Savunma Mekanizması Çeşitleri 

1-) Bastırma (Güdülenmiş Unutma) 

Kişinin kendisini rahatsız edici bir duyguyu, 

düşünceyi veya bilgiyi bilinçaltına bastırarak 

unutmasıdır. Kişi rahatsız eden bu şeyler; ürkütücü 

nesne ve olaylar, acı veren, utanç duyulan anılar, 

suçluluk duyguları, kişinin kendisiyle ilgili 

değersizlik düşünceleri vb. dir. Bunlara ancak özel 

teknikler (rüya analizi, hipnoz, serbest çağrışım) 

kullanarak ulaşılabilir. 

Mesela; İnsanın alacağı borcunu değil vereceği 

borcunu unutması. İstenmeyen bir randevunun 

unutulması. 

2-) Bahane Bulma (Mantığa Bürüme) 

Kişinin başarısızlığını, gerçek nedenin dışındaki 

nedenlerle açıklaması veya mantıklı gösterme 

çabasıdır. Kendini haklı çıkarma temeline dayanır. 

Mesela; Derse geç kalan bir öğrencinin trafiğin 

yoğun olmasını örnek göstermesi. Verilen ödevi 

yapamayan bir öğrencinin evde elektriklerin kesik 

olduğunu söylemesi. “Kedi uzanamadığı ciğere 

mundar der.” atasözü bu mekanizmaya bir örnektir. 

- 16 - 

3-) Yansıtma (Başkasını Suçlama) 

Yansıtma mekanizmasının 2 şekli vardır: Birinci 

şekilde; kişi kendisindeki olumsuz özellikleri veya 

suçluluk duygusu uyandıracak düşünce ve isteklerini 

başkasında görmesi veya başkasına yüklemek 

istemesi. Yani kişi kendisinin kötü özelliklere sahip 

olmadığını bu özelliklerin başkalarında olduğunu 

söyler. 

Mesela; Hırsızlığı alışkanlık haline getiren birisinin 

başkasını hırsızlıkla suçlaması. Yalan konuşmayı 

alışkanlık haline getiren birisinin başkasını 

yalancılıkla suçlaması. 

Yansıtma mekanizmasının ikinci şeklinde ise; kişi 

yetersizliğinin, başarısızlığının nedenlerini 

başkalarında arar, yani burada kişi başkalarını suçlar. 

Mesela; Gol yiyen kalecinin savunmadaki 

arkadaşlarına “bir adamı tutamıyorsunuz” demesi. 

Bir futbol maçını kaybeden takımın başkanının suçu 

hakemlerde araması. 

4-) Yadsıma (İnkar etme, Reddetme) 

Benlik için tehlikeli olarak algılanan, sıkıntı ve 

bunaltı yaratabilecek bir gerçeği yok saymak veya 

görmemezlikten gelmektir. Birçok olumsuz 

deneyimlerimizi bilinçaltına atmakla kalmayız, aynı 

zamanda bunları hiç yaşanmamış gibi yok sayarız. 

Öfke, kızma en çok yadsınan duygulardır. 

Mesela; Öfkesi beli olduğu halde bireyin öfkeli 

olmadığını söylemesi. Bireyin ölüm döşeğindeki 

annesinin öleceği fikrini kabul etmemesi. Sınavda 

kopya çekerken yakalanan bir öğrencinin kopya 

çekmediğini söylemesi. 

5-) Gerileme 

Kendisi için olumsuz sayılabilecek bir durumla 

karşılaşan bireyin yaşına uygun olmayan ve 

kendisinden beklenmeyen tepkilerde bulunmasıdır. 

Mesela; Küçük kardeşini kıskanan bir çocuğun 

kardeşinin oyuncaklarıyla oynaması veya altını 

ıslatması. Yaşlı bir kadının genç kızlar gibi 

giyinmesi, aşırı makyaj yapması. Birinden borç 

isteyen ancak alamayan bireyin küsmesi. 

6-) Özdeşim Kurma (Özdeşleşme-Taklit etme) 

Kişi kendisinde olmasını istediği özellikleri (başarı, 

dış görünüş vb.), bunlara sahip kişilerle özdeşim 

kurarak sağlamaya çalışması veya başka kişi, 

kuruluşların başarısından kendine pay çıkarmasıdır. 

Mesela; Gençlerin ünlü kişilere özenerek onları taklit 

etmesi. Bir kardeşin abisinin gösterdiği bir başarıyla 

övünmesi.


7-) Kaçma (Önemsememe) 

Rahatsız edici durumlar karşısında, o olayı 

görmezden, bilmezden gelme halidir. Bu savunma 

mekanizmasını sürekli kullanan kişinin kendine 

güveni kalmamıştır. Kişi aşırı duyarsızdır. 

Mesela; Bir gencin, yer vermemek için otobüste yaşlı 

kadını görmezden gelmesi. Bir öğrencinin derslerine 

karşı duyarsız olması. Yaramazlık yapan bir çocuğun 

annesinin kendisine seslenmesini duymazdan gelmesi 

8-) Karşıt Tepki Geliştirme (İkiyüzlülük) 

Gerçek duygularımızı göstermek için, içinde 

bulunduğumuz ortam uygun değilse, ortama uygun 

davranışlar sergilememiz olayıdır. Yani bir kişinin 

gerçekte hissettiği duyguların tam aksi davranış 

göstermesidir. 

Mesela; Kardeşini kıskanan birinin çevrede onun 

koruyucusu gibi davranması. Nefret ettiği patronuna 

işten atılma korkusu nedeniyle iltifatlar yağdırması. 

Bir üvey annenin komşularının önünde çocuğuna 

sevmediği halde sevgi gösterileri yapması. 

9-) Hayal kurma (Fantezi) 

Ulaşılamayan arzulara hayal kurma yoluyla ulaşılarak 

bir bakıma ödünleme, telafi etmedir. Kişi düş kurma 

yoluyla kendini olmasını istediği gibi düşler. 

Mesela; Avukat olamayan birisi, avukat olmayı hayal 

eder, mahkemelere gider, duruşmalar yapar. Bir 

gencin kendini ünlü bir pop sanatçısı olarak hayal 

etmesi. 

10-) Ödünleme (Telâfi) 

Kişinin kendisindeki bir eksiklikten dolayı veya bir 

alandaki başarısızlığından dolayı hissettiği eksikliği, 

ezikliği başka bir alanda başarılı olma çabasıyla 

telâfiye çalışmasıdır. 

Mesela; Derslerinde başarısız olan birinin okul 

takımında başarılı olmaya çalışması. Âşık Veysel’in 

körlük nedeniyle hissettiği eksikliği ozanlıkla 

kapaması. Çirkin ve geçimsiz bir bayanın karşı cinsle 

olumlu ilişkiler kuramaması nedeniyle evlenememesi 

ancak bu eksikliğini akademik alanda üstün başarı 

sağlayarak profesör olup telafi etmesi. Şişman olan 

bir adamın espirili olmaya çalışması. 

11-) Polyannacılık (Tatlı limon-Aşırı İyimserlik) 

Her başarısızlıkta başarılı yanlar arama, olayın iyi 

taraflarını görmedir. 

Mesela; Kitap okuma alışkanlığı olmayan birinin 

gözlerinin bozulmaktan kurtulduğunu söylemesi. 

Trafik kazası sonucu arabası zarar gören birisi “cana 

gelen mala gelsin” demesi. 

- 17 - 

12-) Yüceltme 

Yüceltme de toplumca onaylanmayan ilkel nitelikteki 

dürtü ve istekler (saldırganlık ve cinsellik) doğal 

amaçlarından çevrilerek, toplumca onaylanan 

etkinliklere dönüştürülür. Burada toplumca 

onaylanan etkinliklere yönelilenen alan ile 

doyurulmamış asıl motivler (dürtüler) arasında bir 

bağ vardır. Yani asıl güdüye benzer bir alan ile bu 

güdüler doyurulmaya çalışılır. 

Mesela; Konuşma özrü olan birinin, düşüncelerini 

edebi eserlerle ortaya koymaya çalışması. Kendisi iyi 

eğitim almayan bir babanın çocuklarını en iyi şekilde 

okutmak istemesi. Saldırganlıktan hoşlanan birisinin 

gidip asker, polis gibi meslekleri veya boks, judo, 

karate gibi spor dallarını seçmesi. 

13-) Yön Değiştirme (Yer Değiştirme) 

Kişinin, öfkesini ve tepkisini olayın gerçek sebebi 

olan kişiye değil de başka hedeflere yöneltmesidir. 

Mesela; Hakeme kızan sporcunun formasını yırtması 

veya topa vurması. Telefonda babasına kızan gencin 

telefon avizesini yere atması. “Eşeğini dövemeyen 

semerini döver” , “Kızım, sana söylüyorum gelinim 

sen anla/işit” atasözleri. 

Yön değiştirme küfür, yıkıcı eleştiri veya dedikodu 

şeklinde simgesel bir şekle dönüşerek çıkabilir. 

Mesela; Bireyin sevmediği kişi için “Onun hakkında 

şöyle böyle diyorlar, Aaaa!” şeklinde dedikodu 

yapması. 

14-) Çarpıtma 

Birey kendi iç dünyasının gereksinimlerine göre, 

kendi dışındaki olayları ve olguları gerçekçi olmayan 

bir şekilde değişikliğe uğratarak açıklama eğilimidir. 

Bireyin olayları ve olayların sonuçlarını kendi işine 

geldiği gibi yorumlaması ve anlamasıdır. 

Mesela; Kötü alışkanlıkları nedeniyle sevilmeyen 

bir kişinin, “ben çok güzelim, akıllıyım, o yüzden 

meyve veren ağacı taşlarlar.” diyerek sevilmediğini 

belirtmesi gibi. 

15-) Entelektüelleştirme (Düşünselleştirme) 

Sorun soyut ve entelektüel düzeyde ele alınır. Böyle 

yaparak sorun insansı duygu ve düşüncelerin dışına 

çıkarılır, kaygı ortadan kalkar. 

Mesela; Birey çok sevdiği yakının ölümüne neden 

olan hastalığın fizyolojik, biyokimyasal, çevresel vb. 

temelleri konusunda ayrıntılı açıklamalar yapması.


16-) Saplanma 

Kişiliğin bazı yönlerinin gelişiminin belli bir düzeyde 

durması ve bu nedenle olgunlaşmanın 

gerçekleştirilememesi durumudur. Freud bunun temel 

nedeninin Fallik evreye saplanıp kalma olduğunu, 

saplanmanın kişiliğin daha çok duygusal yönüyle 

ilgili olduğunu söyler. 

Mesela; Çözemediği bir problem karşısında hep 

oturup ağlayan bireyin durumu. Bazı insanlarda 

anneye aşırı bağlanma nedeniyle evlenememe. Karşı 

cinsle olumlu ilişkiler kuramama. 

17-) Özgecilik (Diğerkâmlık) 

Herhangi bir çıkar gözetmeksizin diğer insanlara 

yararlı olmaya çalışma, kendinden önce hep 

başkalarını düşünme. Bencillik hareketinin tam 

karşıtıdır. 

18-) Yapma-Bozma 

Bireyin, suçluluk duygusuna neden olan 

davranışlarını onarmaya yönelik tepkiler 

göstermesidir. Kişinin kendisi ve çevresi tarafından 

onaylanmayacak düşünce ya da davranıştan 

vazgeçmesi ve eğer böyle bir söz ya da eylem dışa 

vurulmuşsa, ortaya çıkan durumu onarmasıyla 

belirlenir. Mesela; Kusurlu davranışlarımız için özür 

dilememiz. 

19-) Asetizm (Çilecilik-Zahitlik) 

Özellikle ergenlerde görülen bir savunmadır. Bu 

evrede, kişisel veya sosyal baskı ve engellemelerden 

gerçekten etkilenen bir gençte, cinsel dürtüler 

dayanılmaz bir noktaya gelince, cinsellik başta olmak 

üzere tüm haz verici faaliyetlerden uzak durur. Bu 

gibi kimseler dinsel yönelime girebilirler. Mesela; 

Hristiyan rahiplerin inzivaya çekilmeleri 

20-) Mizahlaştırma 

Bireyin sıkıntı yaşadığı durumlarda mizah yoluyla bu 

sıkıntıdan kurtulmaya çalışmasıdır. 

21-) İdealleştirme 

Bireyin sevdiği kişi veya nesneye gereğinden fazla 

olumlu özellik atfetmesidir. Mesela; Bazı kişilerin 

sevdikleri sanatçıları, siyasetçileri hep olumlu 

yönleriyle görüp bu olumlulukları abartmaları. 

22-) Ketlenme 

İstenmeyen durumlar karşısında egonun işlevlerinden 

bir bölümünün durdurulması veya 

sınırlandırılmasıdır. Mesela; Olumsuz bir şey 

karşısında şoka girip hiçbir şey yapmamak. 

- 18 - 

5.2.2. PSİKO-SOSYAL GELİŞİM (ERİKSON) 

Kişilik gelişiminde sosyal çevrenin etkisinin yanı sıra 

biyolojik etmenlerin de etkisini kabul eder. 

Benlik gelişimi belirli zamanlar içerisinde biyolojik 

temelli ve aşamalı olur (epigenetik ilke). Her zaman 

bölümü içinde (evrede) kişilik, belli gelişim 

özelliklerini kazanmakta, sorunları çözmekte ve her 

evreye ait psikososyal kriz konularını atlatmaktadır. 

Erikson’a göre birey yaşam boyunca, gelişim 

dönemlerinin her birinde farklı bir çatışma ya da 

karmaşa durumu (psikososyal kriz) yaşar. Bu 

karmaşalar kişinin yaşamında kişilik gelişimi 

açısından kritik dönemlerdir. Bir dönemdeki kriz 

atlatılmazsa sonraki dönemlerde de devam eder ve 

çözünceye kadar problem yaratır. 

Erikson, Freud’dan etkilenmiştir. Fakat Freud’dan 

farklı olarak kişilik gelişiminde sadece yaşamın ilk 

yıllarının (0-6 yaş) önem olmadığını, tüm yaşam 

boyunun kişilik açısından önemli olduğunu ve devam 

ettiğini ileri sürmektedir. Ayrıca Freud’dan farklı 

olarak; insanın doğuştan yıkıcı değil akılcı bir 

varlıktır. 

5.2.2.1. ERİKSON KİŞİLİK DÖNEMLERİ 

1-) Temel güvene karşı güvensizlik / Bebeklik 

dönemi (0–2 yaş): Bu dönem, Freud’un Oral 

döneminin karşılığıdır. Bu dönemde etkili olan sosyal 

çevre anne-baba veya onun yerine geçen bakıcısıdır. 

Bu dönemde bebekler yakın çevresindeki bu 

bireylere bağlanma eğilimini göstermektedir. Çocuk 

ve bakım veren kişi arasında karşılıklı duygulanımı 

içeren fiziksel yakınlığı sürdürme isteğine bağlanma 

denir. Yakın çevredeki anne-babaya bağlanma, güven 

duygusunu etkileyen faktörlerin başında gelmektedir. 

Temel gereksinimlerinin karşılanmasında tamamen 

dışa bağımlı olan bebeği, anne/baba veya bakıcısı 

yeterince besler, sevgi ve ilgi gösterir, onu korursa 

bebek kendini güvende ve rahat hissedecektir. 

Böylece çocukta güven duyguları gelişmeye 

başlayacaktır. Tersi durumda ise bebekte güvensizlik 

duygusu gelişecektir. Temel güven duygusundan 

yoksun olarak yetişmiş çocuklar, ileriki yaşamlarında 

sosyal ilişki kurmaktan kaçınır ve kendine güvensiz 

olma gibi kişilik özellikleri geliştirirler. 

Yani güven duygusu, özellikle annelerin bebeklerin 

beklenti ve gereksinimlerini düzenli olarak 

gidermeleri halinde oluşur. Çocuk hem kendine hem 

çevresine güven duyacaktır. Çocuk bu güven 

duygusunu daha sonradan tüm yaşamına 

genelleyecektir. Güven duygusu yaşamın ilk bir 

yıllık süreci için kritik dönemdir.


Bowlby’nin Bağlanma Kuramı 

Bowlby’e göre özellikle bu dönemde bebekler yakın 

çevresindekilere bağlanma eğiliminde olmaktadırlar. 

Bu bağlanma ile bebek kendini daha güvende 

hissedecektir. Çocuk ve bakım veren kişi arasında 

karşılıklı duygulanımı içeren fiziksel yakınlığı 

sürdürme isteğine bağlanma denir. Öğrenilmemiş bir 

sosyal davranıştır. Bebeğin başlıca bağlanma 

davranışları emme, sokulma/uzanma, bakış, 

gülümseme ve ağlamadır. 

Bebekler bu dönemde anneleri yanlarından 

uzaklaştıkları zaman ayrılık kaygılarının bir 

göstergesi olarak ağladıkları gözlemlenmiştir. Bu da 

çocuktaki bağlanma eğilimini gösteren bir delildir. 

Bu nedenle anne bebeğine karşı sevecen, sıcak bir 

tutum sergilemelidir. Mesela; bebeğin ağladığında 

okşanması, kucağa alınması, karnının doyurulması 

gibi etkinlikler bebeğin güven duygusunun 

kazanmasında önemli etkendir. 

a) Güvenli bağlanma: Bebeğin bağlandığı bireye 

güvenin esas olduğu, sağlıklı duygusal bağlanmadır. 

Çocuk etrafta bağımsızca dolaşabilir, yabancılarla 

iletişim kurabilir. Bağlandığı kişiyle zaman zaman 

ayrı kalabilmekte ve onun tekrar geri döneceğini 

bildiği için duyduğu gerilim normal seviyede 

olmaktadır. 

b) Güvensiz-Kaçınan (Kaçınmalı) Bağlanma: 

Anneleri onları terk ettiklerinde bir sorun yaşamazlar, 

onlar ortamda olmadığı için tepki de göstermezler. 

Anneleri tekrar ortama girdiğinde, bir tepki ya da 

onunla gitme eğilimi de göstermezler. Yabancıların 

varlığına aldırış etmez. Kendi kendine yetebilmeye 

aşırı önem verir. Çocukla ilgilenilmemesi, 

ihtiyaçların karşılanmaması sonucu gelişir. Çocuk 

artık iletişimin gerekliliğine inanmaz. 

c) Güvensiz-Çelişkili (Kararsız) Bağlanma: 

Yabancı ortamlarda bağlandığı kişilere sımsıkı 

sarılırlar, ayrılmak istemezler. Bağlandığı kişiler 

ortamdan ayrılırken aşırı üzüntü duyarlar, 

döndüğünde ise ya ona sımsıkı sarılırlar ya da onu 

iterek, döverek, huzursuzluk çıkarak tepkilerini 

gösterirler. Yani çocuk fiziksel teması eş zamanlı 

olarak hem ararlar, hem de buna direnirler. Mesela; 

kucağa alındığında bebek ağlayabilir, aşağıya inmek 

içinde öfkeyle tepinirler. Çocukların ihtiyaçlarının 

zamanında karşılanmaması bu bağlanmayı doğurur. 

d) Örgütlenmemiş (Yönlendirilmemiş) Bağlanma: 

Bebekler, bazen yabancı durumlarda kaçınan ve 

çelişkili bağlanma türlerinin bir karışımı olan bu 

bağlanma tipini gösterir. Bağlandığı kişiyi çocuk 

korkutucu görür. Kararsız ilişkiler kurar. 

- 19 - 

2-) Özerkliğe karşı utanç ve kuşku / İlk çocukluk 

dönemi (2-4 yaş): Bu dönem, Freud’un Anal 

döneminin karşılığıdır. Bu dönem oyun dönemi 

olarak da adlandırılmaktadır. Çocuğun yürümeye ve 

konuşmaya başlaması ile annesine olan 

bağımlılığında azalma olur. Çocuk özerk bir şekilde 

davranıp bağımsız eylemlerden zevk almaya başlar. 

Çocuğa kendi eylemlerini kontrol etme imkânı 

verilmesi ve bu tür eylemlerinden dolayı çocuğun 

ağır şekilde cezalandırılmaması çocuktaki özerklik 

duygusunun gelişmesini sağlayacaktır. Anne-baba, 

çocuğun bu eylemlerinde destekleyici ve yönlendirici 

olmalıdır. Kendi kendine yemek yeme, eşyalarını 

toplama, giyinme ve soyunma, giysisini seçme gibi 

davranışlarda çocuk teşvik edilmelidir. Böylece 

çocukta bağımsızlık duygusunun temelleri atılır. 

Anne-babanın aşırı kontrolcü olması, çocuğun kendi 

kapasitesi hakkında kuşkuya düşmesine ve utanç 

duymasına neden olacaktır. 

3-) Girişkenliğe karşı suçluluk / Okul öncesi 

dönem (4-6 yaş): Bu dönem, Freud’un Fallik 

döneminin karşılığıdır. Bu dönemde etkili olan sosyal 

çevre anne-baba, bakıcısı veya öğretmenleridir. 

Bu dönemde çocuk çevresindeki olanlara daha 

duyarlı hale gelmiştir. Çocuk çevresindeki olayları 

anlayabilmek için sık sık sorular sorar. Çocuk 

enerjisini çeşitli etkinliklerle ortaya koymak ister. 

Fakat ciddi düzeyde artan girişkenlikle birlikte, 

problemli davranışlarda da aynı oranda ciddi bir artış 

görülür. Çünkü bu dönemde çocuğun kas-zihin 

koordinasyonu ve ahlaki sistemi yeterince 

sağlanamamış ve gelişmemiştir. Bu nedenle çocuğun 

var olan enerjisinin olumlu hedeflere yöneltilmesi 

önemlidir. 

Çocuğu sorduğu sorular yüzünden azarlamak, 

cezalandırmak ve araştırma çabalarının önüne 

geçmek çocuktaki girişimcilik duygusunu köreltecek 

ve kendini suçlu hissetmesine neden olacaktır. 

4-) Başarıya karşı aşağılık/yetersizlik duygusu / 

İlk öğretim dönemi (6-11/12 yaş): Bu dönem, 

Freud’un Gizil (Latent) döneminin karşılığıdır. Bu 

dönemde etkili olan sosyal çevre anne-baba’dan 

ziyade öğretmenleri ve akranlarıdır. 

Bu dönemde çocuk oyun oynamak yerine, bir şeyler 

üretmek, yaptığı işlerde başarılı olmak isteyecektir. 

Yaptığı işlerde beğeni toplamak, arkadaşları ve 

yetişkinler tarafından takdir edilmek isteyecektir. 

Yaptığı işlerde başarılı oldukça kendisine güven 

duyacak, kendisine olan güveni arttıkça da çalışma ve 

başarılı olma güdüleri artacaktır. Aksi halde aşağılık 

ve yetersizlik duygularına kapılacaktır.


Bu dönemde çocuğu evde veya okulda başkalarıyla 

kıyaslamak (çalışkan veya tembel) , çocuklardan 

yetenekleri üzerinde başarı talep etmek olumsuz 

benlik gelişimine sebep olur. Bu nedenle sonuca 

değil, çocuğun yaptığı çabaya vurgu yapmak ve 

çocuğa yetenekleri ölçüsünde sorumluluklar vererek 

cesaretlendirmek gerekmektedir. 

Ayrıca bu dönemde okula yeni başlayan çocuklarda 

okul fobisi (korkusu) ortaya çıkmaktadır. 

Bir sınıf öğretmeni, öğrencilerin görsel sanatlar 

dersinde bazı araç ve gereçleri kullanarak bir şeyler 

oluşturma girişimlerini desteklemesi (2007-KPSS) 

bu dönemin olumlu sonuçlanmasına yardım içindir. 

5-) Kimliğe karşı kimlik-rol karmaşası / Ergenlik 

dönemi (11/12-18 yaş): Bu dönem, Freud’un 

Genital döneminin karşılığıdır. 

“Ben kimim” sorusunun sorulduğu ve kimlik 

arayışının yoğunlaştığı dönemdir. Birey kendi ilgi ve 

yetenekleriyle ilgili uyumlu bir kimlik duygusu 

geliştirmişse, gelecek yaşamıyla ilgili kararlarını 

başarılı şekilde vermeye başlamış, kendine özgü bir 

değerler sistemi oluşturarak kişisel ve mesleki planlar 

oluşturabilmiş demektir. 

Kimlik krizi ise, bireyin bu türden kararlar alamamış 

ve gelecekle ilgili herhangi bir plan yapmamış 

olmasını betimler. 

Ergen birey, kimlik kazanma sürecinde bir yandan 

toplumca genel kabul görmüş değer ve amaçlarla 

karşı karşıya kalması, diğer yandan vücudundaki hızlı 

fizyolojik gelişimin sebep olduğu değişimlerle baş 

etmek zorunda olması, öte yandan aileden 

bağımsızlık kazanma isteği ve cinsiyetine-yaşına 

uygun yeni roller edinmesi ve geliştirmesi, ergen için 

önemli sorun teşkil etmektedir. Bütün bunlar ergen 

bireyin düşünsel ve duygusal yapısında, köklü bir 

değişime sebep olur. 

Ergen birey, kimlik kazanma sürecinde sık sık 

çevresinde güvendiği kişiyi kendisine model alır. 

Ergenin sağlıklı bir şekilde kimliğini kazanmasında, 

çevresinde uygun özdeşimler kurabileceği (model 

alabileceği) yetişkinlerin bulunması önem taşır. 

Ayrıca ergen birey, kendini toplumda kabul ettirmek 

amacıyla akran arkadaş gruplarına yönelir. En yoğun 

ilişki kurduğu kişiler akran gruplarıdır. Bu nedenle 

akran grupları içinde sevilen ve yetişkinler tarafından 

onaylanan ergenler, kimlik gelişiminde başarılı 

olurlar. Aksi halde birey, kimlik kargaşası yaşar. 

- 20 - 

Kimlik oluşumunda şu faktörler etkilidir: 

-Düşünce sistemindeki değişiklikler (soyut, eleştirel 

ve birleştirici düşüncenin gelişimi) 

- Cinsel rolleri benimseme 

- Karşı cinse duyulan ilgi 

- Meslek seçimine yönelme 

- Sosyal rollerdeki değişimler 

- Akran gruplarıyla kurulan yoğun ilişkiler 

- Ergen egosantrizm (benmerkezci düşünme) 

Mesela; Lise son sınıfta okuyan Ayşe, küçük yaştan 

beri mühendis olmayı istemekte ve üniversite 

planlarını buna göre yapmaktadır. Ancak, babası 

mühendisliğin kadınlara uygun bir meslek olmadığını 

öne sürerek Ayşe’yi, kadınlara daha uygun olduğunu 

düşündüğü öğretmenlik gibi bir meslek seçmeye 

teşvik etmektedir. Mühendis olma isteğini babasının 

desteklememesi nedeniyle, Ayşe ne tür bir meslek 

seçeceği konusunda kararsızlığa düşmesi (2007- 

KPSS) rol karmaşası olarak adlandırılır. 

Marcia Kimlik Statüleri 

Marcia, bireyin ergenlik döneminde dört kimlik 

statüsünün olduğunu söyler. Statüleri belirleme 

kriteri ergenin karar verme gücüdür. 

a) Başarılı kimlik statüsü: Başarılı kimlik 

statüsündeki birey, kimlik krizini atlatmış ve bir 

kimliğe bağlanmayı gerçekleştirmiş bir ergendir. Bu 

ergen, verdiği kararların doğru olduğuna inanan ve 

kararlarından dolayı memnun olan bir bireydir. Diğer 

insanların da kendilerini kabul ettiklerine inanırlar. 

Net karar alırlar. Demokratik aile ilişkileri vardır. 

b) Ertelenmiş (moratoryum) kimlik: Kimlik krizini 

atlatamamış (kimlik bunalımı yaşayan) ve çözüm 

yolu bulamayan bireylerin sahip olduğu kimlik 

statüsüdür. Bir tür geçici boşluk durumudur. Ergen 

vurdumduymazlık ve amaçsızlık özelliklerini 

gösterir. 

Bu kimlikte birey kalıcı tercihlerde bulunmadan önce 

birtakım sosyal rolleri denemiş ya da sosyoekonomik 

nedenlerle kimlik tercihlerini ertelemişlerdir. Bu 

nedenle kim oldukları, ne yapmak istedikleri ve 

nelere önem verdikleri belirsiz ve karışıktır. Mesela; 

genç kızların erken yaşta evlenmek istemeleri, 

erkeklerin askere gitmek istemeleri, bireyin okulu 

bırakıp işe girmek istemeleri 

Üniversite sınavlarına hazırlanmaya başlaması 

gerektiğini düşünen, ancak seçeceği bölüm 

konusunda karar vermede zorluk çeken bir lise 2. 

sınıf öğrencisi bir süre bu konu üzerinde durmamaya 

karar verir (2006-KPSS) Bu öğrencinin bölüm seçimi 

konusundaki kararını ertelemesi moratoryum’dur.


c) Bağımlı (İpotekli, Erken Bağlanma) kimlik: Bu 

kimlik statüsüne sahip birey, kendisiyle ilgili hayati 

önem taşıyan konularda karar alma girişiminde 

bulunmaz. Kimlik konusundaki tüm kararları annebaba 

veya otorite olarak kabul edilen diğer kişiler 

alır. Ergen birey, kendisiyle ilgili başkasının verdiği 

kararları kabul etmiştir ve benlik arayışına girmez. 

Birey kendisi için belirlenen kimliğe girer. 

Mesela; bireyin istemediği halde babasının istediği 

siyasi partiye oy verip sevmediği halde annebabasının 

seçtiği kişi ile evlenebilir. 

d) Dağınık (Kargaşalı) Kimlik: Bu kimlik statüsüne 

sahip bireyler, bir kimliğe bağlanmaktan kaçınırlar. 

Kimlik edinme konusunda bir girişimleri olmadığı 

gibi, bu durum onları rahatsız da etmez. Bu kimlik 

statüsündeki bireyler, bir kimlik krizi yaşamazlar, 

bağlanma da gerçekleşmemiştir ve meslek 

seçimleriyle ilgili bir güdüleri ve endişeleri de 

yoktur. Özellikle yönlendirmenin ve etkileşimin zayıf 

olduğu aile tiplerinde bu kimlik görülür. 

e) Ters kimlik: Toplumun ve ailenin bireyden 

beklediği rollere ve davranışlara, bireyin inat edip 

tam tersini yapmasıdır. Birey çevresindekileri 

tarafından doğru (olumlu) kabul edilmediği için bu 

şekilde davranır. 

Mesela; ateist bir ailenin dindar oğlu, savcının suçlu 

oğlu, imamın manken kızı. 

f) Gölgelenmiş kimlik: Aile ve sosyal çevresi 

tarafından baskı altında tutulmuş birey, onların 

istediği davranışları, rolleri (kimliği) istemeyerek 

seçmesidir. 

Mesela; Demet mühendislik bölümünü tercih etmek 

ister fakat ailesi onun öğretmen olmasını isteyip bu 

yönde baskı yapar ve Demet, bu baskı sonucunda 

öğretmenliği tercih eder. 

Uyarı: İpotekli kimlikten farkı, ipotekli kimlikte 

ergen kendisiyle ilgili kimliği diğer insanların 

vermesini kendi isteğiyle (baskı yokken seçer) 

kabul etmiştir. 

Gölgelenmiş kimlikte ise birey istemeyerek 

ailesinin baskısı sonucu kimliği seçmek zorunda 

kalır. 

- 21 - 

6-) Yakınlığa karşı uzaklık-yalnızlık-yalıtılmışlık / 

Genç-İlk yetişkinlik (18-30 yaş): Bu dönemde birey 

kimlik arayışı çabalarını aşmış, artık çevresindeki 

kişilerle yakın ilişkiler kurmaya, dostluk ve sevgi 

ilişkilerine girmeye ve sorumluluk almaya hazır hale 

gelmiştir. Ergenliğe göre çevresiyle daha iyi ilişkiler 

kurabilme seviyesine gelmiştir. 

Bu dönemde birey karşı cins ile geleceğe ve evliliğe 

yönelik yakın ilişkiler kurmayı ister. Aynı zamanda 

bu yaşta kendi kişiliğine ve yeteneğine uygun meslek 

seçme eğilimi de vardır. 

Eğer birey evlilik, arkadaşlık kurma veya meslek 

seçimi gibi konularda başarısız olursa ve yakın 

ilişkilere geçemiyorsa yalnızlığa düşer. Bu nedenle 

diğer insanlarla bütünleşme ve toplumsal kabul 

görme bu dönemin kritik özelliğidir. Yalnızlık 

(yalıtılmışlık) karmaşası kalıcı ve güvenilir 

dostluklarla aşılabilir. 

7-) Üretkenliğe karşı durgunluk / Orta yetişkinlik 

dönemi (30-60 yaş): Bu dönemde birey, üretken ve 

yaratıcıdır. Birey gerek kendisi için (anne-baba 

olmak, çocuk yetiştirmek), gerekse çevresi ve toplum 

için yararlı işler yapmak ister. Bu dönemde bireyin 

üreticilik işlevini yerine getirmesinde, genç kuşaklara 

rehberlik etmesi önemli bir yer tutar. 

Üreticilik işlevini yerine getiremeyen bireyde hiçbir 

işe yaramama duygusu gelişir. Böylece birey de 

durgunluk dönemine girer, çevrelerine karşı kayıtsız 

kalır ve aşırı bireyselleşir. 

8-) Benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk / İleri 

yetişkinlik-Yaşlılık dönemi (60-65 yaş ve üstü): 

Daha çok emeklilik dönemine denk gelir. Bu 

dönemde birey geçmişini, yani tüm hayatını gözden 

geçirir; bir nevi yaşam muhasebesi yapar. Verimli ve 

dolu bir yaşam geçirmiş, yaşamsal amaçlarına 

ulaşmış olduğunu hisseden bireyler benlik 

bütünlüğünü muhafaza ederler. Bu sayede birey 

güvenli, mutlu, çevresine ve kendine faydalı, sevgi 

dolu bir yapıya sahip olurlar. Böylece birey ölümü 

kabullenebilmektedir. 

Aksi durumda ise, hayatını boşa geçirdiğine inanan 

birey, hayatında değişiklik yapmak için çok geç 

olduğunu düşünür. Bu nedenle kendine güvensiz, 

uyumsuz, sevgiden mahrum bir yapıya sahip olurlar 

ve ölümü kabullenmede zorluk çekerler. 

Mesela; Yaşamının son dönemlerinde, geçmişine 

dönüp baktığında “keşke” sözcüğünü çok kullanan ve 

yapmış olduğu seçimlerden memnuniyet duymayan 

bir bireyin yaşadığı kriz (2007-KPSS).


5.2.3. HÜMANİST YAKLAŞIMA GÖRE 

KİŞİLİK (BENLİK) GELİŞİMİ 

Hümanist yaklaşım Gestaltçılardan ve varoluşçu 

felsefeden etkilenmiştir. Hümanist yaklaşımın üç 

önemli temsilcisi; Rogers, Maslow ve Combs’tur. 

Hümanist yaklaşım insanı ele alış açısından gerek 

davranışçılardan gerekse psikanalistlerden ayrılır. 

Davranışçılara göre insan çevresel uyarıcılara karşı 

otomatik tepki veren bir varlıktır. Birey doğuştan ne 

iyi ne de kötüdür. Birey çevreye göre şekillenir. 

Psikanalistler ise; insanın doğuştan tehlikeli ve 

yıkıcı olduğunu savunur. Oysa hümanistler bunu 

kabul etmez. 

Hümanistler insanın özünde iyi olduğunu ve her 

insanın doğuştan getirdiği bu iyi potansiyelle 

çevresindekilerle işbirliğine yatkın, yapıcı ve 

güvenilir bir etkileşime girdiğini ve bu şekilde 

gelişimini sürdüğünü savunur. 

Ayrıca hümanist yaklaşım bireysel özgürlüğe önem 

verir ve öğrenci merkezli eğitimi savunur. Birey 

çevrenin isteklerine göre değil, kendilerini 

gerçekleştirme eğilimlerine göre eğitim görmelidir. 

Hümanist yaklaşımın temelini benlik kavramı 

oluşturur. Benlik gelişimi bireyin kendisini, 

farklılıklarını algılaması ve değerlerini hissetmesi 

sürecidir. Kişinin kendisini değerlendirme sürecidir. 

5.2.3.1. ROGERS VE BENLİK KURAMI 

5.2.3.1.1. Teröpatik Öğrenme Kuramı 

Rogers, görüşlerini eğitime uyarlayarak Teröpatik 

öğrenme kuramını geliştirmiştir. Rogers’e göre; 

İnsan gelişme ve kendini geliştirme gizil gücüne 

sahiptir. Bireyler çevrenin isteklerine ve 

beklentilerine göre değil, kendilerini gerçekleştirme 

eğilimlerine göre eğitim almalıdır. Yani her birey 

ilgi, yetenek ve özelliklerine göre ve özgür bir 

ortamda eğitim almalıdır. 

Eğitimde “öğrenmeyi öğretmek” temel alınmalıdır. 

Her insanın doğuştan getirdiği bir özbeni vardır. 

Bu özben iyiye yönelik ve güzeldir. 

Her insanın amacı mutlu olmaktır. Mutlu olan 

insan topluma faydalı olur. 

Bireyin mutlu olması, dünyayı kendi algılayış 

biçimine göre (fenomen alan ), ilgi ve becerilerine 

göre yetiştirilmesine bağlıdır. 

Bireyi yalnızca dıştan değil içten de anlamak 

gerekir. Böylece bireyin iç dünyasını çözümlemeyi 

de ön planda tutmaktadır. (Fenomenoloji) 

- 22 - 

5.2.3.1.2. Benliğin Yapısı 

1-) Özben (Gerçek benlik): Benliğin merkezini 

oluşturur. Biyolojik kökenli gerçek içsel yaşantıların 

kaynağıdır. İnsanların tümü özbenleri açısından bazı 

yönleri ile birbirlerine benzerlerken bazı yönleri ile 

de birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Yeme, içme cinsel 

gereksinmeler gibi fizyolojik özellikler, sevilme, 

güven duyma, başarılı olma gibi psikolojik özellikler 

açısından tüm insanlar birbirlerine benzerlerken, 

müzik, resim, sözel yetenekleri gibi kişisel güçler 

açısından da birbirlerinden farklılık gösterirler. 

Özben, yapı olarak "iyi"ye yöneliktir. Kötü olarak 

nitelendirilen tutum, düşünce ve davranışlar temel 

ihtiyaçların doyurulmaması ve engellenmesi sonucu 

oluşur. 

2-) Benlik bilinci (Benlik tasarımı): Kişinin kendisi 

hakkındaki düşünceleri ve algılamalarıdır. Benlik 

tasarımı kişinin kendi görüşüne göre özelliklerinin, 

yeteneklerinin, duygu, düşünce, inanç ve tutumlarının 

dinamik bir görüntüsüdür. 

Benlik tasarımı dinamik bir yapıya sahiptir, yani 

kişinin yaşantılarına bağlı olarak değişebilir. Kişinin 

benlik tasarımı gerçek yaşantılarına uygun olduğu 

sürece kişi kendisiyle uyumludur. 

3-) İdeal Benlik: Bireyin olmak istediklerine ilişkin 

görüşleri onun ideal benliğini oluşturur. İdeal benlik 

bireyin sahip olmak istediği özellikleri anlatır. 

4-) Benlik saygısı (özsaygı): Benlik bilinci ile ideal 

benlik arasındaki fark bize bireyin benlik saygısı 

hakkında bilgi verir. Eğer bu fark yüksekse benlik 

saygısı düşük, bu fark az ise benlik saygısı yüksektir. 

5-) Ayna benlik (ayna teorisi): Kişinin kendi 

benliğini başkalarının ona ilişkin düşünceleri, 

değerlendirmeleri ve ona yönelik tepkileri temelinde 

algılamasıdır. Bu teori “Başkalarının gözünde 

neysem, oyum!” şeklinde ifade edilir. 

5.2.3.1.3. Benlik Gelişimi ve Eğitim İlişkisi 

Kişinin olumlu benlik bilinci geliştirebilmesi için 

koşulsuz sevgi/kabul temel şarttır. Koşulsuz sevgi, 

birey ne yaparsa yapsın, onun sevgiye ve saygıya 

layık olduğunu kabul eden anlayıştır. Anne-babalar 

ve öğretmenler çocukları anlamalı, onları kendi öznel 

yaşantıları içinde ve kendi dünyalarında bir bütün 

olarak değerlendirmelidir. Anne-babalar ve 

öğretmenler çocukları yargılamamalı, 

cezalandırmamalıdır ve çocuklarına “empatik” bir 

tavırla yaklaşmalıdırlar. Koşulsuz sevgi içinde 

büyüyen kişilerin benlik anlayışları güçlü ve olumlu 

olur


Rogers’e göre iyi bir benlik algısı geliştirebilmiş ve 

ruh sağlığı yerinde olan bireylerin özellikleri: 

Birey başkalarının istekleri doğrultusunda 

davranmaktan çok, kendi istekleri ve hedeflerine 

uygun davranır; bu sırada da çevrenin beklentileri 

ile kendi istekleri arasında uzlaşı sağlar. 

Değişik yaşantılara açık olur. 

Kendini ve başkalarını olduğu gibi kabul eder. 

Kendine karşı dürüsttür, kendinin olumlu ve zayıf 

yönlerinin farkındadır. 

Birey kişilik gelişimini değişime açık bir süreç 

olarak görür. 

Rogers’e göre sağlıklı bir öğrenme ortamı demek; 

koşulsuz saygı, empatik anlayış, güven, 

saydamlık/içtenlik, dürüstlük, ödüllendirme ve 

demokratik bir sınıf ortamı demektir. 

5.2.3.2. MASLOW VE İHTİYAÇLAR HİYERARŞİSİ 

Maslow her insanın değerli, kendine özgü, duyarlı ve 

iyiye yönelik bir özbene sahip olduğunu savunur. 

Olanaklar sağlandığında, her insanın doğuştan 

getirdiği gizil güçlerinin farkına varacağını ve eninde 

sonunda kendini gerçekleştireceğini savunur. 

Maslow, sağlıklı kişiliğin gelişmesi için gerekli olan 

gereksinimlerden oluşan piramit şeklinde bir 

ihtiyaçlar hiyerarşisi ortaya koymuştur. Bu piramidin 

en tepesinde kendini gerçekleştirme ihtiyacı bulunur. 

Fakat kişinin kendini gerçekleştirebilmesi için 

güdülenebilmesi, daha alt basamaklarda yer alan 

fizyolojik, güvenlik, ait olma, saygınlık kazanma ile 

temel gereksinimlerin yeterince doyurulmasına 

bağlıdır. Yani temeldeki bir güdünün ihtiyacı 

karşılanmadan birey üst düzeydeki güdülere hazır 

olamaz. 

Maslow’un İhtiyaçları Hiyerarşisi Piramidi 

Kendini gerçekleştirme 

Yaratıcılık, bilme, 

Anlama, keşfetme 

Statü kazanma 

Kendine saygı 

Ait olma, sevgi 

Emniyet, güven, düzen 

Fizyolojik ihtiyaçlar (açlık, susuzluk) 

- 23 - 

Kendini gerçekleştiren bireylerin özellikleri 

Kendini, başkalarını ve doğayı olduğu gibi kabul 

ederler. 

Gerçeği olduğu gibi algılayıp, içinde bulunduğu 

ortama kolayca uyum sağlarlar. 

Daha derin kişiler arası ilişkiler kurabilir. 

Olayları objektif algılayabilirler. 

Yaşamdan zevk ve doyum alırlar. 

Özerk olabilirler yani çevrelerinden 

bağımsızdırlar. 

Yaratıcıdırlar. 

Kendiliğinden doğal davranışlar sergilerler. 

Kendileri dışındaki sorunlarla da ilgilenirler. 

Demokratik bir kişilik yapısına sahiptirler. 

Düşmanca olmayan bir mizah anlayışına 

sahiptirler. 

İnsanlarla birlikte olmaktan hoşlanırlar, fakat 

toplumsal kalıplara karşı çıkarlar. 

Yalnız kalabilme gücüne sahip olabilirler. 

Amaçlar ve araçlar arasındaki uygun ayrımları 

yapabilirler. 

Kültürün ve toplumun etkisine karşı 

direnebilirler. 

Sorumluluklar alabilirler. 

5.3. ANNE-BABA TUTUMLARI 

Son yıllarda yapılan araştırmalar sonucunda annebabaların 

çocuklarını yetiştirmede benimsedikleri 

tutumun çocukların kişilikleri üzerinde önemli 

etkilere sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Bu tutumlar 

toplam yedi tanedir. 

1-) Demokratik anne-baba 

En sağlıklı ve başarılı aile tutumudur. 

Anne-babalar bir takım isteklerde bulunan ve 

belirli ölçüde kontrol edenlerdir. 

Çocuk nerede, ne zaman, ne yapacağını ve nasıl 

davranacağını bilir. Hangi durumlarda 

cezalandırılacağını ve ödüllendirileceğini bilir. 

Belirlenen sınırlar içerisinde çocuğa söz hakkı ve 

serbestlik verilir. Konulan kurallara çocuğun 

körü körüne uyması beklenmez. Çocuğa bu 

kuralların mantıklı açıklaması yapılır. 

Çocuğa kendisiyle ilgili kararlar söz konusu 

olduğunda söz hakkı verilir. 

Aile içerisinde duygu ve düşünceler paylaşılır. 

Anne-baba sevgilerini hissettirir ve çocuklarıyla 

iletişim kurarlar. 

Demokratik aile ortamında büyüyen çocuklar 

kendilerinden memnun, kendine güvenen, girişken, 

bağımsız, gerçekçi, arkadaş canlısı, sosyal ve 

kendilerine saygıları yüksek bir kişilik sergilerler.


2-) Otoriter anne-baba 

Bütün kontrol anne-babadadır. Tüm kararları ve 

yargıları anne-baba alır. 

Çocuklar kontrol edilirken dinlenmezler. 

Çoğunlukla anlayışsız, soğuk ve katı olurlar, ceza 

ve emirleri fazladır. Çocuğun hata ve yanlış 

yapma hakkı yoktur. 

Çocuktan kurallara sorgulamadan uyması 

beklenir. 

Çocuklarıyla az ilgilenirler. Çocuğu anlamaya 

çalışmazlar. 

Otoriter aile ortamında büyüyen çocuklar kendine 

güveni olmayan, çekingen, pasif, korkak, mutsuzdur. 

Dıştan denetimlidirler, yani başkalarının kendisini 

yönlendirmesini beklerler. Başkalarına güvenmezler. 

3-) Yetkinci (mükemmeliyetçi) anne-baba 

Çocukta mükemmellik ve kusursuzluk aranır. 

Anne-baba kendi ideallerini ve 

gerçekleştiremediklerini çocuktan beklerler. 

Çocuktan kapasitelerinin üstünde başarı 

beklerler. Çocuklarından beklentileri genellikle 

gerçekçi değildirler. 

Çocuklarının herkesin parmakla göstereceği bir 

kişi olmasını isterler. Bu nedenle sık sık 

çocuklarını başkalarıyla kıyaslarlar. 

Çocuğun göstermiş olduğu başarılarla 

yetinmezler. Sürekli olarak nasıl daha başarılı 

olacaklarını çocuklarına anlatırlar. 

Hatalar hoş görülmez. Yanlış yapmaya izin 

yoktur ve yanlışlara abartılı tepkiler verilir. 

Bir takım kalıp kurallar koyarlar ve çocukların bu 

kurallara sıkı sıkıya uymasını isterler. 

Mükemmeliyetçi aile ortamında büyüyen çocuklar ya 

aşırı titiz ya da aşırı dağınıktırlar. Kendilerine 

güvenleri yoktur. Yanlış yapmaktan çekinirler ve 

korkarlar. Başarısızlıkta kolayca hayal kırıklığı yaşar. 

4-) İzin verici (Boş vermeci) anne-baba 

Çocuklara aşırı bir özgür bir ortamı oluşturulur. 

Çocuğun aşırı hareket ve davranış serbestliği 

vardır. Özgürlük neredeyse sınırsızdır. 

Aile içinde çocuğun hakları sınırsızdır. Hiçbir 

denetim koşulu yoktur. Her türlü davranış 

anlayışla karşılanır. 

Kurallar yok denecek kadar azdır. Aile doğruyu 

ve yanlışı çocuğun yaparak yaşayarak 

öğrenmesini ister. 

Çocuktan bir şey istemezler, Bırak yapsıncı 

ailelerdir. 

Cezalandırmadan kaçınırlar. 

İzin verici aile ortamında büyüyen çocuklar 

genellikle tutarsız, bencil ve şımarıktırlar. Devamlı 

birilerinden hizmet beklerler. Her isteklerinin 

yapılmasını beklerler. 

- 24 - 

5-) Reddedici (itici) anne-baba 

Bu tür ailelerde çocuklar ya ailenin isteği dışında 

dünyaya gelmiştir ya da sonradan aile çocuğu 

çeşitli nedenlerle istememektedir. Bu nedenle 

sürekli çocuğa istenmediği mesajı verilir. 

Aile çocuğun istediği her şeyi verir, çocuğu 

susturmak ya da baştan savmak için her isteğini 

karşılar. Bu da reddetmenin bir farklı yönüdür. 

Ailenin çocuklarına karşı reddedici davranışları 

genellikle açık düşmanlık, ilgisizlik, 

mükemmeliyetçilik veya aşırı koruma şeklinde 

de görülebilir. 

İtici aile ortamında büyüyen çocuklar sevgiden 

yoksun bir ortamda büyüdükleri için çevrelerinde 

bulunan insanlara karşı da sevgi duymayı bilmezler. 

Her an kin ve nefret duyguları yaşarlar. İnsanlara 

karşı hoşgörülü olmazlar. Kendilerine iyi davranan ve 

sevgiyle yaklaşan insanlara karşı hep şüpheyle 

yaklaşırlar. İnsanlarla iyi ilişkiler kuramazlar ve 

arkadaş bulmakta zorlanırlar. 

6-) Koruyucu anne-baba 

Çocuğa aşırı özen gösterme eğilimi vardır. 

Aile çocuklarının üzerine titrer, çocuğun her 

çağrısına cevap verir. 

Çocuklarda öz yeterliliğin bulunmadığına 

inanırlar. Her türlü kararı çocuğu adına aile alır. 

Çocuklar her zaman anne-babaya bağımlıdırlar. 

Çocuklar sürekli anne-babanın gözetimindedirler. 

Çocuklar büyüse de onların büyüdükleri özellikle 

anne tarafından kabul edilmez. 

Aşırı koruyucu aile ortamında büyüyen çocuk, aşırı 

bağımlı ve özgüveni gelişmemiş bir kişilik sergiler. 

İç denetimi gelişmemiştir, daha çok dışsal denetime 

tabidir. Yani tek başına kararlar alamaz, nerede, ne 

zaman, ne yapacağını bilemez. Sosyal ortamlara 

kendini kabul ettirmekte zorlanır. 

7-) Tutarsız anne-baba 

Anne-baba çocuklarının davranışlarıyla ilgili 

tutarsızlık ve dengesizlik sergiler. 

Aynı davranışı anne-baba kimi zaman normal 

karşılarken kimi zamanda cezalandırabilir. Bu 

durumda çocuk neyin doğru neyin yanlış 

olduğunu anlayamamaktadır. 

Çocuk, anne-babasının o anda neşeli ya da öfkeli 

oluşuna göre ayarlamaya başlar. 

Tutarsızlık durumu bazen de anne-babanın görüş 

ayrılığından, çocukların cinsiyetinden, yaşından 

kaynaklanabilir. 

Böyle bir aile ortamında büyüyen çocuklar, tutarsız 

bir kişilik sergilerler. Karar vermede güçlükler yaşar. 

Kaygılı ve kendine güvensiz bir kişilik sergiler. Ya 

aşır isyankâr ya da aşırı boyun eğici olurlar.

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ VI. ÜNİTE – AHLAK GELİŞİMİ 

6. ÜNİTE - AHLAK GELİŞİMİ 

Ahlak; toplumun içinde kişilerin benimsedikleri ve 

uymak zorunda oldukları değerler ve kurallardır. 

Ahlak gelişimi; temelde çocukların belirli 

davranışları “iyi ya da kötü” olarak değerlendirme 

biçimidir. Ahlak gelişimi yaşa bağlı olarak değişen 

evreler içinde gerçekleşir. 

Ahlak gelişimi ile ilgili ilk kuram geliştiren Dewey 

olmuştur. Daha sonra Piaget bir kuram oluşturmuş, 

Kolhberg ise Piaget’in kuramını revize ederek bir 

kuram oluşturmuştur. Gilligan diğer bir kuramcıdır. 

6.1. PİAGET’İN AHLAK GELİŞİMİ 

Ahlak gelişimi bilişsel gelişime paralel olarak 

çevrede oluşan sosyal etkileşime göre gerçekleşir. Bu 

ahlaksal gelişim hiyerarşik bir sıra izleyen dönemler 

içinde ortaya çıkmaktadır. 

Piaget, çocukların doğru ve yanlışa ilişkin 

yargılarının yaşlarına bağlı olarak değiştiğini 

gözlemlemiştir. 2 yaş civarındaki çocukların, kural 

olmaksızın sadece oynadıklarını gözlemiştir. Piaget’e 

göre okulöncesi dönemde (0-5 yaş), çocuklarda kural 

kavramı olmadığından, bu dönemde ahlak söz 

konusu değildir. Bu döneme biz ahlak öncesi 

dönemde diyebiliriz. Bu nedenle ahlak gelişimi, 

somut işlemler dönemine (6 yaşa) kadar başlamaz 

(benmerkezci eğilimden dolayı). 

Piaget, 6-10 yaş arasındaki çocukların kuralları 

izlemede sık sık tutarsızlık göstermekle birlikte, 

kuralları kabul ettiklerini belirlemiştir. Bu yaş 

çocukları, kuralların yüksek bir otorite tarafından 

konulduğunu ve değiştirilemez olduğunu düşünürler. 

Oyun kurallarının, grubun kararına göre 

değiştirilebileceğini anlayamazlar. Ancak kural 

koyan kişiler çevrede olmadığında kuralları 

çiğneyebilirler. 

Çocuklar 10 yaşına gelinceye kadar davranışın 

arkasındaki niyeti göz önüne olarak karar 

veremezler. Onlar için sadece yapılan yanlış vardır 

ve bu davranış ceza gerektirir. 

Çocuklar 10-11 yaşa kadar kuralları bilinçli olarak 

kullanamaz ve izleyemezler. 10-11 yaşlarda, artık 

çocuklar, kuralların niçin konulması gerektiğini 

anlamaya başlamaktadırlar. Aynı zamanda, kuralların 

herkesin üstünde anlaştığı basit şeyler olduğunu; 

bireylerin anlaşarak kuralları değiştirebileceklerini 

kavrayabilirler. 

- 25 - 

Piaget, ahlak gelişimini iki dönemde incelemiştir. 

1- Dışsal Kurallara Bağlı Dönem (6-10 yaş) 

2- Özerklik dönemi (11-+ yaş) 

1-) Dışsal Kurallara Bağlı Dönem (Ahlaki 

gerçekçilik-Heteronom Ahlak) (6-10): 

Somut işlemler dönemini kapsar. 

Ahlak yargılarda başkalarına bağımlıdır. 

Çocuklar kuralların değişmezliğine inanır. 

Kurallara uymayanların otomatik olarak 

cezalandırılması gerektiğini düşünür. 

Kayıtsız şartsız kurallara uyma söz konusudur. 

İşlenen suçun önem derecesini, suça bağlı olarak 

ortaya çıkan fiziksel sonuçlar belirler. Sonuçta 

daha fazla zarara yol açan suçlar, daha az fiziksel 

zarara yol açan suçlara göre daha kötüdür. Yani 

sonuç önemlidir. Niyet önemli değildir. 

Çocuğun davranışları değerlendirmede sonuca 

bakıp niyete bakmamasının nedeni; bu dönemde 

empatik düşünemediklerinden davranışların 

arkasındaki niyetleri göz önüne alamamalarıdır. 

Mesela; Kazayla 3 tabak kıran Emre, bilerek 1 tabak 

kıran Can’a göre daha suçludur. Çünkü 3 tabak kıran 

daha fazla fiziki zarara sebep olmuştur. 

Mesela; Özgür, annelerine sürpriz bir doğum günü 

pastası yapmak isterken on yaşındaki ağabeyinin 

mutfağı çok fazla kirlettiğine, on dört yaşındaki 

ablasının ise, annesinin misafirler için yaptığı 

pastadan gizlice yerken buzdolabının önüne küçük 

bir parça düşürdüğüne tanık olur (2007-KPSS). 

Ahlaki gerçekçilik döneminde bulunan Özgür, 

mutfağı daha fazla kirlettiği için ağabeyini daha fazla 

kabahatli bulur. Özgür davranıştaki niyete bakmaz. 

2-) Özerklik Dönemi (Ahlaki görecelik – Otonom 

Dönem) (11- +): 

Soyut işlemler dönemiyle ortaya çıkar. 

11. yaşlarla birlikte çocuklar, kuralların insanlar 

tarafından oluşturulduğunu ve gerektiğinde 

değiştirilebileceğini anlamaya başlar. 

Ceza artık kuralların ihlal edilmesiyle otomatik 

olarak uygulanması gereken bir durum 

değildir. Kuralın ihlal edilmesinden ziyade, bu 

davranışı haklı kılacak bir nedenin olup 

olmaması belirleyici olur. 

Davranışın iyi ya da kötü olması davranışın 

altında yatan niyete bağlıdır. 

Mesela; Kazayla 3 tabak kıran Emre, bilerek 1 tabak 

kıran Can’a göre suçsuzdur. Çünkü 3 tabak kıran 

Emre bilmeyerek tabakları kırmıştır. 

Dışsal Kurallara Bağlı Döneme göre: Emre suçlu 

Özerklik Döneme göre: Can suçlu


6.2. KOHLBERG’İN AHLAK GELİŞİMİ 

Kolhberg de tıpkı Piaget gibi ahlak gelişiminin 

bilişsel gelişime paralel olduğunu savunmaktadır. 

Kohlberg’e göre birey, karşı karşıya kaldığı bir 

durum hakkında ahlaki yargıda bulunurken, bir 

ikilem içindedir ve bu ikilemlere vereceği ahlaki 

tepkiler sonucunda giderek kendi ahlak anlayışını 

oluşturmaktadır. Bireyin seçtiği değeri seçme nedeni 

(niyetine) göre evreleri belirlemiştir. 

Kohlberg ahlaki gelişimi üç dönemde incelemiştir. 

1- Gelenek öncesi düzey 

2- Geleneksel düzey 

3- Geleneksel sonrası düzey 

1-) Gelenek Öncesi Düzey: 

Piaget’in işlem öncesi bilişsel dönemine denk düşer. 

Bu dönemde çocuğun ahlaki yargılarında 

benmerkezcilik egemendir. 

a) İtaat ve Ceza Eğilimi 

Temel özellik otoriteye uyma ve cezalandırıl- 

maktan kaçınmadır. 

Birey kurallara, doğruluğuna inandığı için değil, 

cezadan kaçındığı için uyar. 

Olayların sonucuna göre değerlendirme esastır. 

Niyet önemli değildir. Cezalandırılmışsa yapılan 

davranış yanlış, cezalandırılmamışsa doğrudur. 

Otorite göz önünde değilse kurallar çiğnenebilir. 

Bu dönemde işlenen suçun büyüklüğüne yönelik 

algı da, verilen zararın fiziksel sonuçlarıyla doğru 

orantılıdır. 

Mesela; Kimse görmediğinde hırsızlık yapmak, 

trafik polisi yokken kırmızı ışıkta geçmek. 

Mesela; Kopya çekmedim çünkü yakalanırsam 

okuldan atılırım (2010-KPSS). 

b) Saf Çıkarcı Eğilim (Amaca yönelik araçsal 

ilişkiler eğilimi) 

Temel özellik birey için her şey karşılıklıdır. 

Yani çıkarcılık önplandadır. Ama hep kendisi 

önplandadır. Birey bir davranışı kendi açısından 

yararlı buluyorsa, o davranış doğrudur. 

“Birine bir şey vermiş isem, onun da karşılığını 

vermesi gerekir” “Kaz geleceği yerden tavuk 

esirgenmez” anlayışları egemendir. 

Temel güdü bireyin kendi ihtiyaç ve isteklerinin 

karşılanmasıdır. İhtiyacı karşılayan veya ödül 

getiren davranışlar doğrudur. 

Mesela; Rüşvet alarak iş yapmak, bir bireye zengin 

olduğu için yakınlık göstermek, kendisine borç 

verdiği için birine borç vermek 

- 26 - 

2-) Geleneksel Düzey 

Benmerkezci düşünce yerini empatik düşünmeye 

bırakır. Birey dış dünyayı başka kişilerin duygularını, 

düşüncelerini dikkate alarak, onların gözünden 

dünyaya bakmaya çalışır. 

a) İyi Çocuk Olma Eğilimi (Kişilerarası uyum) 

Grup normlarına ve beklentilerine uygun 

davranma eğilimi baskındır. 

Temel güdü grup tarafından kabul edilme, 

grubun iyi çocuğu olmadır. 

Çevresinden onay almak ve takdir edilmek ister. 

Birey kendini diğer insanların yerine koyarak 

onların beklentilerine uygun davranır. 

Mesela; Bir bireyin anne-babası kırılmasın diye hiç 

istemediği ve sevmediği biriyle evlenmesi. Bir 

gelinin kaynanası “Hamarat gelinin” desin diye evini 

sürekli temizlemesi. 

Uyarı: Saf çıkarcı eğilim ile iyi çocuk eğilim 

arasındaki fark; saf çıkarcı eğilimde maddi 

menfaat karşılığı iş yapılır ve bireyin kendi çıkarı, 

mutluluğu ön plandadır. İyi çocuk eğiliminde ise 

manevi menfaat için iş yapılır ve kendinden çok 

başkalarının çıkarları ve mutluluğu ön plandadır. 

Mesela; bir hasta bakıcı, hastalardan para aldığı 

için onları ön sıralara alıp muayene ettiriyorsa saf 

çıkarcı eğilim, para almaksızın eş, dost veya 

akrabalarını ön sıralara alıyorsa iyi çocuk eğilimi 

gösteriyordur. 

b) Kanun ve Düzen Eğilimi 

Temel güdü toplumsal düzeni korumaktır. 

Davranışların resmi ve toplumsal kurallara uygun 

olması esas alınır. 

Aşırı kuralcılık söz konusudur. 

Toplumu, kurumları, grupları korumak, yasalara 

uymak ve yükümlülükleri yerine getirmek temel 

düşünme biçimidir. 

Mesela; Her vatandaş vergisini ödemelidir, her 

sürücü kırmızı ışıkta durmalıdır, kanunun kestiği 

parmak acımaz, aşırı kuralcı ve her şeyi kanun ve 

yönetmeliklere uygun yapmayan çalışanlar. 

Uyarı: Kanun-düzen eğilimiyle İtaat-ceza eğilimi 

arasındaki fark; kanun-düzen eğilimdeki birey 

kanuna, düzene, kurallara isteyerek uyar, yani 

onları içselleştirmiştir. Fakat itaat-ceza 

eğilimindeki birey zaman zaman kanuna, düzene, 

kurallara uysa da bu uyma davranışını kanunu 

benimsediği için değil de cezadan korktuğu, 

kaçındığı için yapar.


3-) Gelenek Sonrası (Ötesi) Düzey 

Bu dönemde insan hakları gözetilerek konulmuş 

kurallara, yasalara uygun davranma ve evrensel 

değerlerin benimsenmesi vardır. Fakat bu dönemde 

insani değerlerle çatışan yasal düzenlemeler 

sorgulanabilir, bu kuralların değişilmesi gerektiği 

savunularak reddedilebilir. 

a) Sosyal Sözleşme Evresi 

Bireysel farklılıklar gözetilir ve bu farklılıklar 

doğal karşılanır. 

Birey yasaların toplum yararına olarak, çoğunluk 

tarafından konulması gerektiğine inanır. 

Kurallar toplumun yararına değilse, toplum 

tarafından yine toplum yararı göz önüne alınarak 

değiştirilebilir. 

Bireyler bir arada yaşamanın gerektirdiği 

kurallara ve davranış eğilimlerine uymayı sosyal 

bir uzlaşı (sözleşme) olarak kabul eder. 

Mesela; Bir kişi konuşurken sözü kesilmez 

b) Evrensel Ahlak İlkeleri 

Bu dönemde “tüm insanlar eşittir düşüncesi 

temeldir. İnsanların cinsiyeti, dini, dili, ırkı ne 

olursa olsun eşittir. 

Her koşul ve durumda insan hakları ön planda 

tutulmalıdır. 

Kurallar insanca yaşamak için konulur. Bu 

kurallar evrensel düzeydeki ölçütlere dayalı 

olmalıdır. Eğer kurallar bu evrensel ölçütlere 

dayalı değilse kurallara uyulmama eğilimi vardır. 

Birey kendi ahlak ilkelerini, başkalarından 

bağımsız olarak belirler. 

Bu dönemdekilere göre “hiçbir şey insan 

hayatından daha değerli değildir.” 

Mesela; Savaş karşıtı olan birey “Savaş bir insanlık 

suçudur, hiçbir şey insan hayatından daha önemli 

değildir.” demesi. 

Mesela; Bir iş yerinde ilk yardım kursuna çağrılan 

personelin bu kursa karşı verdiği şu tepki; “Bu kursa 

gideceğim; çünkü öğreneceklerim sayesinde bir 

insanın yaşama şansını artırabilirim.” evrensel ahlak 

ilkesi dönemine aittir (2007-KPSS). 

Uyarılar: 

Kohlberg’e göre bu gelişim aşamaları kesin ve 

evrenseldir. 

İnsanların çoğu kanun ve düzen evresinde 

takılı kalır. 

Ahlak gelişiminde önemli olan şey bir sonraki 

evreye geçebilmektir. 

Kızların ahlak gelişimleri daha geride kalır. 

Kızların çoğu Saf çıkarcı eğilim (kişiler arası 

uyum) evresinde kalır. 

- 27 - 

6.3. GİLLİGAN’IN AHLAK GELİŞİMİ 

Kohlberg’in kuramına karşı çıkarak ahlak gelişim 

aşamalarının kesin ve evrensel olmadığını 

savunmuştur. Ayrıca Kohlberg’in ahlaki ikilemlerini 

sadece erkek çocuklara uygulaması kuramındaki en 

büyük eksikliklerdendir. Kadınlarla ilgili çalışmalar 

yapmadığı halde, elde ettiği bulguları kadınlara 

genelleyemez. Bu nedenle Kohlberg’in kuramının 

kadın ahlakını tam olarak ortaya koymadığını 

savunur. 

Ahlak gelişiminde “ahlak sevgisi” kavramının 

önemi üzerinde durur. 

Ahlak gelişimi cinsiyetlere göre farklılık gösterir. 

Erkeklerin ahlaki özelliklerinde hak, hukuk kuralları, 

sosyal ilkeler etrafında yoğunlaştığını, bayanların ise 

duygusallık, şefkat, merhamet ve koruma gibi 

özellikler etrafında yoğunlaştığını savunur. 

Uyarılar: 

Ahlak gelişim evreleri kesin ve evrensel 

değildir. 

İnsanların çoğu “evrensel ahlak” döneminin 

ötesine geçebilir. 

Ahlak gelişiminde önemli olan ahlak sevgisi 

kazanabilmektir. 

Kızların ahlak gelişiminde daha geride olduğu 

doğru değildir. Toplumun yüklediği roller 

kızları böyle davranmak zorunda 

bırakmaktadır. 

6.4. DEWEY’İN AHLAK GELİŞİMİ 

Dewey ahlak gelişiminin temelinde zihin gelişiminin 

yer aldığını savunmuştur. Ayrıca ahlak gelişimi 

bireyin eğitim düzeyiyle de yakından ilgilidir. Birey 

aldığı eğitimle kendini geliştirir ve kendi değerler 

sistemini oluşturur. 

Ahlak gelişimini üç farklı evreye ayırmıştır. 

1-) Gelenek öncesi evre: Ahlaki yapı biyolojik ve 

sosyal dürtülerle veya ihtiyaçlarla şekillenir. 

Mesela; Aç olanın yemek çalması gibi. 

2-) Geleneksel düzey: Bireyin içinde bulunduğu 

sosyal grubun değerlerini benimsediği evredir. 

Mesela; Hırsızlığın meslek edinildiği toplumda birey 

hırsızlığa olumsuz bakmayacaktır. 

3-) Özerk evre: Bireyin kendi akıl yürütme ve karar 

verme gücüne bağlı olduğu bu evrede birey kendi 

kurallarını koyar ve kendine özgü doğru-yanlışların 

sahibi olur.

KOHLBERG AHLAKİ GELİŞİM TABLOSU 

DAVRANIŞ DAVRANIŞIN DÜŞÜNSEL BOYUTU EVRE DÜZEY 

DAVRANIŞ 

OLAY, 

DURUM 

Kırmızı Işıkta Durma 

Polis görürse ceza keser. İtaat ve ceza eğilimi Gelenek 

öncesi 

Kaza olursa arabam zarar görür. Saf çıkarcı eğilim 

İnsanlar iyi sürücü olduğumu düşünsün. İyi çocuk eğilimi 

Kanunlar kırmızı ışıkta durmayı emreder. Kanun ve Düzen eğilimi 

Kırmızı ışıkta durulmadığı için maddi hasarlı 

ya da ölümcül kazalar oluyor. 

Bir insanın ölümüne neden olmamak için 

duruyorum. 

- 28 - 

Sosyal sözleşme eğilimi 

Evrensel ahlak ilkeleri eğilimi 

KOHLBERG AHLAKİ GELİŞİM TABLOSU 

Geleneksel 

Gelenek 

sonrası 

Trafikte ilerlerken ambulansın sirenini duyan sürücülerin sol şeridi boşaltarak 

ambulansın geçmesine yardımcı olma davranışı. 

DAVRANIŞIN DÜŞÜNSEL BOYUTU EVRE DÜZEY 

Yol veririm; çünkü yol vermezsem trafik cezası alırım. İtaat ve ceza eğilimi Gelenek 

öncesi 

Yol veririm; çünkü o ambulansta benim bir yakınım da olabilir. Saf çıkarcı eğilim 

Yol veririm; çünkü yol vermezsem herkes bunu çok ayıplar. İyi çocuk eğilimi 

Yol veririm; çünkü ambulansa yol vermek bir trafik kuralıdır. Kanun ve Düzen eğilimi 

Yol veririm; çünkü bu sayede bir hayat kurtulmasına yardım 

etmiş olurum. 

Sosyal sözleşme eğilimi 

Evrensel ahlak ilkeleri 

eğilimi 

KOHLBERG VE GİLLİGAN KURAMLARININ KARŞILAŞTIRILMASI 

KOHLBERG GİLLİGAN 

Kohlberg’e göre bu gelişim aşamaları kesin ve 

evrenseldir. 

İnsanların çoğu kanun ve düzen evresinde takılı 

kalır. 

Ahlak gelişiminde önemli olan şey bir sonraki 

evreye geçebilmektir. 

Kızların ahlak gelişimleri daha geride kalır. Kızların 

çoğu Saf çıkarcı eğilim (kişiler arası uyum) 

evresinde kalır. 

Geleneksel 

Gelenek 

sonrası 

Ahlak gelişim evreleri kesin ve evrensel değildir. 

İnsanların çoğu “evrensel ahlak” döneminin ötesine 

geçebilir. 

Ahlak gelişiminde önemli olan ahlak sevgisi 

kazanabilmektir. 

Kızların ahlak gelişiminde daha geride olduğu doğru 

değildir. Toplumun yüklediği roller kızları böyle 

davranmak zorunda bırakmaktadır.

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?