GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

[Bu dosyada yer alanlar 2012 KPSS 

Eğitim Bilimlerine yönelik bilgilerdir. Söz 

konusu bilgiler KMS-KPSS’de çıkmış 

sorular dikkate alınarak hazırlanmıştır. 

KPSS’de çıkan sorular temele alınarak, 

konuların anlatımında ayrıntıya girilen 

yerler olduğu gibi, özet geçilen yerlerde 

olmuştur.] 

Hata ve önerilerinizi lütfen bildiriniz! 

Mail: civelek.murat@gmail.com 

Web Site: http://www.rehberlik.biz.tr 

ÖĞRENME 

PSİKOLOJİSİ 

MURAT CİVELEK – REHBER ÖĞRETMEN

ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ I. ÜNİTE – TEMEL KAVRAMLAR 

I. ÜNİTE – TEMEL KAVRAMLAR 

1. Öğrenme ve Performans: Tekrar ve yaşantı sonucu 

davranışlarda meydana gelen nispeten kalıcı izli bir 

değişmedir. Mesela; sobadan eli yanan bir çocuğun bir 

daha sobayı ellememesi bir öğrenmedir. 

Öğrenme içsel bir süreçtir ve doğrudan gözlenemez. 

Gözlemlenen bireyin performansı ya da davranışıdır. 

Performans öğrenme sonucu gözlemlenebilecek 

davranışlardır. 

Öğrenmenin üç önemli özelliği vardır. 

Her öğrenmede az veya çok bir davranış 

değişikliği mutlaka olur. 

Davranışın öğrenilmiş olduğunu söyleyebilmek için 

sürekliliğin/kalıcılığın olması gerekir. Yani 

oldukça uzun süre bu davranışın devam etmesi 

gerekir. 

Öğrenmede söz konusu olan davranış değişikliği 

tekrar ve yaşantı sonucu meydana gelmiş olması 

gerekir. Yoksa her davranış değişikliği öğrenme 

değildir. 

Uyarı: İçdürtü, içgüdü, refleks, büyüme ve 

olgunlaşma sonucu meydana gelen davranış 

değişiklikleri öğrenme değildir. 

Öğrenme ürünü sayılmayan davranış değişiklikleri 

1-) İçgüdü: Hayvanlar tarafından bilinçsizce yapılan 

kalıtsal (doğuştan) ve otomatik davranışlardır. 

Mesela; örümceğin ağ kurması, tırtılın koza yapması, 

arının bal yapması gibi. 

İçgüdü davranışlarının özellikleri 

a) Öğrenilmemiştir yani doğuştandır (Kalıtımsaldır). 

b) Sadece hayvanlara özgüdür. 

c) Otomatiktirler. Yani niçin yapıldığı hayvan 

tarafından bilinmez. 

d) Türe özgüdür. Bir türe mensup olanlar aynı 

içgüdüsel davranışlarda bulunurlar. Yani o içgüdü 

davranışı o türün tüm bireylerinde görülür. 

Mesela; miyavlamak içgüdüsü kedi türünün tüm 

bireylerinde görülür. 

e) Belirli zaman ve şartlar oluştuğunda ortaya çıkar. 

Mesela; leyleklerin sonbaharda göç etmesi, 

yarasaların geceleri uçması. 

2-) Refleks: Belirli uyarıcılara karşı gösterilen ani ve 

istemsiz (bilinçsizce) tepkilerdir. Refleksler kalıtsal 

(doğuştan), otomatik yani öğrenmeye dayanmayan 

tepkilerdir. Refleksler organizmayı zararlı uyarıcılar 

karşısında koruma görevi yapar. Refleksler, hem 

insanlarda hem de hayvanlarda görülür. Yani belli bir 

türe özgü değildir. Mesela; aksırma, göz kırpma, ışık 

karşısında göz bebeklerinin büyüyüp küçülmesi, çok 

sıcak bir nesneye eli değen birinin hemen elini geri 

çekmesi. 

- 1 - 

3-) Büyüme: Organizmanın beden yapısında zamana 

bağlı olarak gerçekleşen nicel değişikliklerdir. 

Büyüme yalnız bedensel gelişimdir. Mesela; boyun 

uzaması, süt dişlerin çıkması. 

4-) Olgunlaşma: Organizmanın, hem bedensel hem de 

zihinsel (bilişsel) değişim süreciyle ortaya çıkan 

durumdur. Organizmanın herhangi bir organının, o 

organdan beklenen görevi yapabilecek seviyeye 

erişmesidir. Mesela; on aylık bebeğin emeklemesi, 1.5 

yaşındaki bir çocuğun yürümesi. 

Olgunlaşma öğrenmenin ön koşulur. Eğer organizma bir 

şeyi öğrenebilme olgunluğunda değilse öğrenme 

gerçekleşemez. Mesela; çocuğun bisiklete binebilmesi 

için belli bir fiziksel seviyeye (olgunlaşmaya) ulaşmış 

olması gerekir. Bu fiziksel seviye ile kastedilen sinir, 

kas ve zihin gelişiminin belli bir olgunluğa ulaşmasıdır. 

5-) Geçici Davranışlar: Bireyin sürekli olarak 

göstermediği, belli zamanlarda ve durumlarda ortaya 

çıkan (alkol aldığında, rüya gördüğünde, ağır ilaç veya 

uyuşturucu kullandığında, ağır ateşli hastalıklarda) 

öğrenme ürünü sayılmayan davranışlardır. Ayrıca 

hormonal salgılara bağlı değişikliklerden terleme, 

kızarma gibi davranışlar da öğrenme değildir. Mesela; 

narkoz halinden uyanırken söylenen sözler, aşırı alkol 

alan birinin kaba ve ölçüsüz konuşması, uyurgezer 

birinin gece dışarı çıkıp yürümesi. 

2. Öğretme: Okullarda planlı ve programlı olarak 

yürütülen ve bir hedefe yönelik olan eğitim 

faaliyetlerine denir. 

3. Eğitim: Bireyden istenilen davranışları oluşturma 

sürecidir. 

4. Yaşantı (Deneyim): Bireyin çevresiyle etkileşimi 

sonucu bireyde kalan izdir. 

5. Uyarıcı (Uyaran): Duyu organlarını harekete geçiren 

ve organizmada tepkiye yol açan her türlü iç (açlık, 

susuzluk vb.) veya dış etkene (ışık, ses vb.) uyarıcı 

denir. 

6. Tepki (Davranım): Uyarıcıların organizmayı 

etkilemesi sonucu gösterilen her türlü davranışa tepki 

denir. Başka tanıma göre uyarıcıların organizmada 

meydana getirdiği her türlü fizyolojik ve psikolojik 

değişmelerdir. Tepki başkaları tarafından 

gözlenebiliyorsa açık tepkidir. Mesela; gülmek, 

koşmak. Tepki başkaları tarafından gözlenemiyorsa 

kapalı tepkidir. Mesela; düşünmek, rüya görmek, bir 

matematik problemini zihinden çözmek.


7. Davranış: Organizmanın içten veya dıştan gelen 

uyarıcılara karşı gösterdiği açık, kapalı (gizli), 

gözlenebilen, gözlenemeyen her türlü etkinliğine 

davranış denir. Kısacası organizmanın her türlü 

etkinliğine davranış denir. 

Davranışlar üç türlü olarak incelenir. 

a) Doğuştan getirilen davranışlar: Öğrenme ürünü 

olmayan, organizmanın yaşamını ve tür olarak devamını 

sürdürmesinde kullandığı davranışlardır. Bunlar: 

İçgüdü, içdürtü ve refleks davranışlarıdır. 

b) Geçici davranışlar: Bireyin sürekli olarak 

göstermediği, belli zamanlarda ve durumlarda ortaya 

çıkan (alkol aldığında, rüya gördüğünde, ağır ilaç veya 

uyuşturucu kullandığında, ağır ateşli hastalıklarda) 

öğrenme ürünü sayılmayan davranışlardır. Ayrıca 

hormonal salgılara bağlı değişikliklerden terleme, 

kızarma gibi davranışlar da öğrenme değildir. Mesela; 

narkoz halinden uyanırken söylenen sözler, aşırı alkol 

alan birinin kaba ve ölçüsüz konuşması, uyurgezer 

birinin gece dışarı çıkıp yürümesi gibi. 

c) Öğrenme ürünü olan davranışlar: Doğuştan 

getirilmeyen ve öğrenme sonucu meydana gelmiş kalıcı 

izli davranışlardır. Mesela; teneffüs zili çaldığında 

teneffüse çıkılması bir öğrenmedir. 

Öğrenme ürünü olan davranışların üç önemli özelliği 

vardır: 

Her öğrenmede az veya çok bir davranış 

değişikliği mutlaka olur. 

Davranışın öğrenilmiş olduğunu söyleyebilmek 

için sürekliliğin/kalıcılığın olması gerekir. 

Yani oldukça uzun süre bu davranışın devam 

etmesi gerekir. 

Öğrenmede söz konusu olan davranış 

değişikliği tekrar ve yaşantı sonucu meydana 

gelmiş olması gerekir. Yoksa her davranış 

değişikliği öğrenme değildir. 

8. Pekiştireç: Davranışın yapılma olasılığını artıran 

uyarıcılara pekiştireç denir. Pekiştireçler farklı 

şekillerde kendi içinde türlere ayrılır. 

a) Olumlu Pekiştireçler: Davranışın hemen ardından 

verilerek davranışın ortaya çıkma ve tekrarlanma 

olasılığını artıran uyarıcılardır. Olumlu pekiştireçler 

organizma için istenilen uyarıcılardır. Bunlar ödül 

olarak nitelendirilebilir. Mesela; takdir edilmek, statü 

kazanmak, plaket almak, takdirname almak. 

b) Olumsuz Pekiştireçler: Ortama konulduğunda 

organizmada rahatsızlık uyandıran ve ortamdan 

çıkarıldığında zaman davranışın ortaya çıkma ve 

yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır. Yani belli bir 

davranış yapıldıktan sonra, organizmayı rahatsız edici 

bir durum ortadan kalkarsa o zaman aynı davranışın 

yapılma olasılığı artar. 

- 2 - 

Olumsuz pekiştireçler organizma için istenmeyen 

uyarıcılardır. Mesela; çok soğuk olduğu için ders 

çalışamayan bir öğrenci, sakat olduğu için 

oynayamayan futbolcu, kırmızı kart yediği için 

oynayamayan oyuncu örneklerinde altı çizili ifadeler 

olumsuz pekiştireçdir. 

c) Birincil (Öğrenilmemiş) Pekiştireçler: 

Öğrenilmemiş olan, her türlü organizmada doğuştan 

etkili olan, organizmanın temel biyolojik ihtiyaçlarını 

gideren uyarıcılardır. Mesela; su, yiyecek, içecek, uyku 

birincil pekiştireçdir. 

Birincil pekiştireçlerle ilgili olarak bir hastalıktan, 

stresten kurtulma ya da hoş olmayan durumdan kaçınma 

süreci birincil kazanç’tır. 

d) İkincil (Öğrenilmiş) Pekiştireçler: Doğuştan 

getirilmeyen etkisini sonradan öğrenme yoluyla 

kazandığımız pekiştireçlerdir. Mesela; para, madalya, 

diploma, takdir belgesi, onaylanma isteği birer ikincil 

pekiştireçdir. 

İkincil pekiştireçlerle ilgili olarak bir hastalığa, strese ya 

da hoş olmayan duruma bağlı olarak elde edilen dışsal 

avantajlar ikincil kazanç’tır. Mesela; bir bireyin hasta 

olduğu için ailesinden gördüğü ilgi, Bir bireyin sakat 

olduğu için toplumda veya yasalarda bazı haklar elde 

etmesi. 

Uyarı: İkincil pekiştireçler, etkilerini daha çok 

klasik koşullanma yoluyla, birincil pekiştireçlerle 

eşlenerek kazanırlar. İkincil pekiştireçler öğrenmeye 

dayalı olduğu için etkisi her canlıda farklıdır. 

9. Pekiştirme: Pekiştireç kullanarak davranışın yapılma 

olasılığını artırma işlemine pekiştirme denir. 

a) Olumlu Pekiştirme: İçinde bulunulan duruma hoş 

bir uyarıcının (Olumlu pekiştirecin) eklenmesiyle 

davranışın tekrarlanma olasılığının artırılmasıdır. 

Mesela; matematik dersinden 5 alan bir öğrenciye 

ailesinin bir hediye alması. Takımda çok iyi oynayan ve 

görevini iyi yapan oyuncuya takım yönetiminin prim 

vermesi. 

b) Olumsuz Pekiştirme: Yapılan bir davranışın 

ardından rahatsız edici (olumsuz) bir durumun ya da 

uyarıcının ortadan kalkması durumudur. Mesela; anne 

ve babası sık sık tartışan bir öğrencinin, evdeki 

huzursuzluk ortamından kaçınmak için dersler bittikten 

sonra çeşitli bahaneler üreterek okulda kalma süresini 

uzatması (2010 KPSS). İyileşmek isteyen bireyin ilaç 

alması. Soğuk odada çalışan bir öğrencinin odasına 

soba kurulması. Ailesinden tepki görmemek için gencin 

eve erken gelmesi. Evde otururken sıkılan bireyin film 

izlemesi. Bir sürücünün kaza yapmamak için aracını 

dikkatli kullanması.


c) İçsel Pekiştirme: Pekiştirme bireyin kendisi 

tarafından, kendisine yönelik yapılıyorsa buna içten 

pekiştirme denir. Bu pekiştirmede birey başkalarının 

tepkilerine aldırmadan kendi kişisel standartlarına 

ulaşmak için çaba harcar. Mesela; sınavda iyi not alan 

bir öğrencinin kendisini ödüllendirmek için sinemaya 

gitmesi. Kreşte arkadaşına vuran Hasan, öğretmenin 

verdiği oturma cezasına aldırmamış “Oh, iyi ki de 

vurdum o da benimle alay etmişti, ona günün 

gösterdim, çok iyi oldu.” diyerek rahatladığını 

hissetmesi (2009 KPSS). 

d) Dışsal Pekiştirme: Pekiştirme işleminin bireyin 

çevresindekiler tarafından yapılmasıdır. Mesela; güzel 

gol atan oyuncuya teknik direktörün aferin demesi gibi. 

e) Maddi ve Manevi Pekiştirme: Pekiştirme işleminde 

kullanılan araç maddi bir değer taşıyorsa maddi 

pekiştirme, maddi değer taşımıyorsa manevi 

pekiştirmedir. Mesela; bir işyerinde iyi çalışan elemana 

ikramiye verilmesi maddi pekiştirmeye, bu elemanı 

takdir etmek veya aferin demek ise manevi 

pekiştirmeye örnektir. 

f) Simgesel Ödülle Pekiştirme: Bireyin simgesel 

ödülleri toplayarak daha sonra gerçek ödüle 

dönüştürdüğü pekiştirme işlemine simgesel pekiştirme 

denir. Mesela; her ödeve bir artı veren ve toplam on artı 

kazananlara kalemlik hediye eden bir öğretmenin 

kullandığı pekiştirme işlemi gibi (2009 KPSS). 

g) Sembolik Pekiştirme: Sosyal kabulü veya onayı 

gösteren ve maddi değeri olmayan tek bir nesnenin 

pekiştireç olarak kullanılmasıyla gerçekleştirilen 

pekiştirme işlemidir. Mesela; öğrencilere teşekkür, 

takdir belgesi verilmesi. 

h) Karşı Pekiştirme: İstenilen ya da istenilmeyen bir 

davranış devam ediyorsa ortamda bunu pekiştiren bir 

uyarıcının varlığı söz konusudur. Mesela; bir anne 

çocukları yaramazlık yapmasınlar diye onlara çikolata 

veriyorsa ve çocuklar yaramazlık yapmaya devam 

ediyorsa, annenin çikolata vermesi yaramazlık yapma 

davranışını pekiştirmektedir. Çünkü çocuklar her 

yaramazlık yaptığında çikolata alacaklarının 

farkındadır. 

Sürekli olarak olumsuz davranışların üstüne gitmek 

veya sadece olumsuz bir durum gerçekleştiğinde 

pekiştirme işlemi yapmak da bu duruma sebebiyet verir. 

Çünkü pekiştireçde hedef şaşırmış durumdadır. Mesela; 

öğrenciye sürekli susmasını söylemek, sürekli sessiz 

olunuz diye bağırmak bir süre sonra öğrencilerin 

gürültü çıkarma eğilimini arttırmaktan başka bir işe 

yaramamaya başlar. Öğrenci artık siz sessiz olun 

dedikçe daha çok konuşmak isteyecektir. 

- 3 - 

i) Dolaylı Pekiştirme: Davranışı değiştirilmek istenen 

kişi değil de onun tanıdığı, bildiği veya gördüğü bir 

başka kişi istendik davranışından dolayı 

pekiştirilmesidir. Bu pekiştirmeyle birey, pekiştirilen 

kişiyi model almakta ve kendisi de aynı davranışı 

yapmaya güdülenmektedir. Mesela; bir futbol 

takımında iyi oynayan bir oyuncuya prim verilmesi 

sonucu, takımdaki diğer oyuncuların da daha iyi 

oynamaya çalışması. 

j) Ayrımlı Pekiştirme: Pekiştirecin istendik davranışta 

verilmesi, fakat istenmeyen davranışta da pekiştirecin 

verilmemesi işlemidir. Mesela; bir öğretmen öğrencileri 

söz alarak konuştuklarında pekiştirip, söz almadan 

konuştuklarında ise pekiştirmemesidir. 

k) Doğal – Planlanmamış Pekiştirme: Önceden 

belirlenmediği ve beklenmediği bir durumda davranışın 

hemen ardından istendik, hoş bir durumla karşılaşılması 

sonucu bu davranışın sürdürülmesi işlemidir. Mesela; 

eline geçirdiği bir lolipopu Refleksif olarak emen ve 

bundan zevk alan bir bebeğin daha sonra da bir lolipop 

gördüğünde emmesi. 

l) Planlanmış Pekiştirme: Önceden belirlenen bir 

pekiştirecin, yine önceden belirlenen bir davranışın 

ardından verilmesi işlemidir. Mesela; bir öğretmenin 

yaptığı testte tüm sorulara doğru cevap verene kalem 

hediye etmeyi taahhüt edip bunu yapması. 

10. Ceza: Organizmada istenmeyen bir davranışı 

ortadan kaldırmak veya tekrarlanma olasılığını azaltmak 

için yapılan uygulamadır. Mesela; İlk kez gittiği 

lokantada yediği yemeğin tadından hoşlanmayan bir 

bireyin bir daha bu lokantaya gitmemesi (2011 KPSS). 

a) Birinci tip ceza: Organizma için olumsuz sayılan 

uyarıcıların ortama katılarak davranışı ortadan 

kaldırma veya davranışın tekrarlanma olasılığını 

azaltma amacıyla uygulan cezadır. Mesela; eve geç 

gelen gence kızılması, maçı kaybeden sporcuların 

antrenman sayısının artırılması, yaramazlık yapan 

çocuğun ağzına biber sürülmesi. 

b) İkinci tip ceza: Bireyin yaptığı bir davranışa 

karşılık, organizma için olumlu sayılan ortamdaki 

uyarıcıların ortamdan çıkarılarak istenmeyen 

davranışın ortadan kaldırılması veya tekrarlanma 

olasılığının azaltılması amacıyla uygulanan cezadır. 

Mesela; bir futbolcuya kırmızı kart gösterilmesi, trafik 

suçu işleyen sürücünün ehliyetine el konulması, ders 

çalışmayan bir öğrencinin bilgisayarının kaldırılması. 

Uyarı: Olumsuz pekiştirme ile ceza birbirinden 

farklıdır. Olumsuz pekiştirme davranışların 

kazandırılması amacıyla yapılırken, ceza istenmeyen 

davranışların ortadan kaldırılması amacıyla yapılır. 

Olumsuz pekiştireç davranışı güçlendirirken, ceza 

zayıflatır ya da bir süre için durdurur. Ayrıca 

olumsuz pekiştireç davranışın yapılmasından önceki 

rahatsız edici durumken, ceza istenmeyen 

davranıştan sonra organizmanın rahatsız edici bir 

durumla karşılaşmasıdır.


Uyarı: Ceza davranış kazandırırken kullanılması 

uygun bir yöntem değildir. Bu nedenle Skinner 

cezaya alternatif olarak şu önerileri getirmiştir. 

1. İstenmeyen davranış açığa çıkmadan davranışa 

neden olan ortamı değiştirme. Yani istenmeyen 

davranışlar açığa çıkmadan tedbir alma. 

2. İstenmeyen davranışı bıkıncaya kadar yaptırma 

3. İstenmeyen davranışı pekiştirmeyip sönmesini 

bekleme 

4. İstenmeyen davranış çocuğun gelişimsel bir özelliği 

ise o gelişimsel dönemin geçmesini bekleme 

5. Ara verme (time out): İstenmeyen davranışı yapan 

bireye ortamdan uzaklaştırılır ve daha farklı ve 

sakin bir ortama koyulur. 

6. Görmezden gelme (karşılık vermeme): 

İstenmeyen davranışın görmezden gelinmesi yani o 

davranışa karşılık verilmemesidir. Davranışçı 

kurama göre uzun vadede davranışın sönmesine yol 

açar. İlk başlarda görmezden gelindiğinde sönmesi 

istenilen davranışın sıklığı artar, fakat uzun vadede 

o davranış söner. Görmezden gelme yapılırken aynı 

zamanda doğru davranışlar da hemen 

pekiştirilmelidir. 

11. Pekiştirme Tarifeleri: İki türlüdür. 

a) Sürekli pekiştirme: Yapılan her istendik davranışın 

pekiştirilmesidir. Yeni bir davranışın kazandırılmasında 

etkilidir. Sönmeye karşı en az direnç gösteren tarifedir. 

Mesela; “Her gün baklava, börek yense bıkılır.” atasözü 

sürekli pekiştirmedir (2009 KPSS). 

b) Aralıklı (kısmi, sürekli olmayan) pekiştirme: Oran 

aralıklı ve zaman aralıklı diye iki türlüdür. 

b.1) Oran aralıklı pekiştirme tarifeleri: 

Sabit oranlı tarifede; Pekiştireç organizma belli 

sayıdaki davranışı yaptığı zaman verilir. Mesela; 

öğrenciler 2 kez ödevlerini yaptıkları zaman bir artı ile 

ödüllendirilmesi, bir giyim mağazasının her üç ürün 

alana bir ürün hediye vermesi 

Değişken oranlı tarifede; Pekiştirmenin kaç davranış 

sonrasında ortaya çıkacağı belli değildir. Sönmeye karşı 

en dirençli ve davranışa süreklilik kazandırmada en 

etkili tarifedir. Fakat bu tarife davranış kazandırıldıktan 

sonra tercih edilmelidir. Mesela; Dersi soru cevap 

yöntemiyle işleyen bir öğretmen, sorulara doğru cevap 

veren öğrencilerine bazen beş soruda, bazen de üç 

soruda bir puan vermektedir (2008 KPSS). 

Artan oranlı tarifede; Pekiştireç belli bir sayıda 

davranıştan sonra verilir ve bunun ardından 

organizmanın pekiştireci alması için gerçekleştirmesi 

gereken davranış sayısı her defasında sistematik olarak 

arttırılır. Mesela; bir baba SBS’ye hazırlanan oğluna, 

başlangıçta ona çözdüğü her on test için bir bilgisayar 

oyunu alarak test çözme davranışını pekiştirir. Baba, 

daha sonra, çocuğun aynı pekiştireci elde edilmesi için 

çözmesi gereken test sayısını her pekiştirme sonrasında 

sabit bir miktar artırması artan oranlı pekiştirmedir. 

- 4 - 

b.2) Zaman aralıklı pekiştirme tarifeleri: 

Sabit aralıklı tarifede; Organizmanın belli bir zaman 

dilimi içinde yer alan davranışları pekiştirilir. 

Organizma pekiştirecin ne zaman verileceğini bilir. 

Mesela; memurların her ayın 15’inde maaşlarını 

almaları, her hafta başında çocuğa harçlık verme. 

Değişken aralıklı tarifede; Pekiştirecin ne zaman 

verileceği belli değildir. Pekiştireç bazen erken, bazen 

geç verilebilir. Mesela; öğretmenlerin bazen haftada 

bir, bazen iki haftada bir ödev kontrolünü yapması. 

Artan aralıklı tarifede; pekiştireç belli bir zaman 

aralığından sonra verilir ve bundan sonra pekiştirecin 

verilmesi için geçmesi gereken zaman organizma her 

pekiştirildiğinde sistematik olarak arttırılır. Mesela; bir 

baba SBS’ye hazırlanan oğluna ilk olarak 2 günde bir 

futbol oynamasına izin verdi, sonrasında 4, 8, 16 günde 

bir izin vererek oğlunun ders çalışmasını pekiştirmesi. 

c) Katışık (Birleşik) Pekiştirme: Birden fazla 

pekiştirme tarifesinin bir arada uygulamasıdır. Yani 

organizma ardı ardına birden fazla tarifeyi 

tamamladıktan sonra pekiştireç alır. Mesela; Ahmet 

Bey’in ücretini alabilmesi için hem 30 kişiye sigorta 

satması gerekmekte (sabit oranlı pekiştirme) hem de 30 

sigortayı satsa bile bir aylık sürenin geçmesini 

beklemesi (sabit aralıklı) gerekmektedir (2011 KPSS). 

12. Premack İlkesi (Büyükanne Kuralı): İstenmeyen 

bir davranışı yaptırmak için istenen bir davranışı ön şart 

koşularak gerçekleşen tekniktir. Premack ilkesinde 

istenmeyen davranışı yaptırmak için genellikle 

etkinlikler pekiştireç olarak kullanılır. Mesela; bir 

annenin, ödevini yapmak yerine sokakta oyun oynamayı 

tercih eden oğluna ödevini bitirdiği takdirde sokakta 

oynamasına izin vereceğini söylemesi (2010 KPSS). 

13. Koşullu Anlaşma: İki şekilde yapılır. Bireyin kendi 

kendisiyle yapmış olduğu anlaşma ve bireyler arasında 

yapılan anlaşma. Genel olarak koşullu anlaşma bireyin 

istediği sonucu elde etmek için yapması gereken 

davranışları belirleyen yazılı ve yazısız sözleşmelerdir. 

Koşullu anlaşmada pekiştireç birey istenen davranışı 

sergilediği zaman verilir. Koşullu anlaşmada bireyin 

ulaşacağı sonuçlar ve yapması gereken davranışlar açık 

bir şekilde tanımlanır. Sözleşmeye (kurallara) 

uymaması durumunda ise ceza ya da belirlenen olumsuz 

sonuçlar ortaya çıkabilir. Mesela; KPSS’yi kazanırsam 

tatile gideceğim (bireyin kendisiyle anlaşması), sınıfı 

geçersen sana bisiklet alırım (bireyler arası anlaşma). 

Premack ilkesinden farkı; koşullu anlaşmada hem 

istenen hem de istenmeyen davranışlar kazandırılır 

(Premack ilkesinde birey tarafından istenmeyen bir 

davranış kazandırılır). Koşullu anlaşmada her iki taraf 

yapılacak davranışlara ve ödüle (pekiştirece) ortak karar 

verir (Premack ilkesinde ödüle karar veren yetişkindir). 

Premack ilkesiyle ortak özelliği; istenen veya çok 

yapılan bir davranış, az yapılan veya istenmeyen bir 

davranışa koşul olmasıdır.

ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ II. ÜNİTE – ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 

II. ÜNİTE–ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 

A) Öğrenenle ilgili faktörler 

B) Öğrenme yöntemiyle ilgili faktörler 

C) Öğrenilecek konuyla ilgili faktörler 

D) Öğrenme ortamıyla ilgili faktörler 

A) ÖĞRENENLE İLGİLİ FAKTÖRLER 

1. Türe özgü hazır oluş: Organizmanın genetik 

donanımı öğrenebilecek konu veya davranışa uygun 

olması gerekir. Yani bir organizma ancak genetik 

donanımının elverdiği davranışları öğrenebilir. Bu 

manasıyla biyolojik donanım bir davranışı öğrenmede 

belirleyicidir. Mesela; bir insana uçmayı öğretemeyiz. 

Papağanlar gerekli donanıma sahip olduğu için insan 

sesine benzer sesler çıkararak konuşabilir, fakat 

köpekler gerekli donanıma sahip olmadığı için insanlar 

gibi konuşamaz. 

2. Yaş ve Olgunlaşma: Organizmanın bir öğrenebilme 

yapabilmesi için, o öğrenmenin gerektirdiği yaşa ve 

olgunluk seviyesine sahip olması gerekir. Mesela; 6 

aylık bebeğe yazı yazmayı veya bisiklet kullanmayı 

öğretemeyiz. 

3. Genel uyarılmışlık hali: Zihinsel uyanıklık durumu 

olarak da adlandırılabilir. Bireyin, dışarıdan gelen 

uyarıcıları alma derecesidir. Birey, dışarıdan çok az 

uyarıcı alabiliyorsa uyarılma düzeyi düşük, çok fazla 

uyarıcı alabiliyorsa uyarılma düzeyi yüksektir. Mesela; 

yatakta ders çalışmak gibi gevşetici eğilim öğrenmeyi 

engelleyici bir durumdur. Çünkü böyle bir durumda 

uyarılma düzeyi düşüktür. Öğrenme için 

organizmanın normal düzeyde uyarılmaya ihtiyacı 

vardır. Aşırı ve yetersiz uyarılma öğrenme için 

olumsuz bir durumdur. 

4. Psikolojik durum ve kaygı: Kişinin duyguları, 

heyecanları, korkuları ve kaygıları öğrenmeyi etkiler. 

Öğrenme için orta düzeyde kaygı gereklidir. Aşırı ve 

yetersiz kaygı ise öğrenmeyi olumsuz etkiler. 

5. Motivasyon (güdülenme): Öğrenmede en etkili 

faktördür. Motivasyon; ihtiyaç, dürtü, güdü ve 

davranışı kapsayan genel bir kavramdır. 

Güdülenme= İhtiyaç Dürtü Güdü Davranış 

Rahatlama 

İhtiyaç: Organizmada bir şeyin eksikliğinin 

duyulmasıdır. 

Dürtü: İhtiyaçların karşılanması için organizmada 

oluşan itici güce denir. 

Güdü: Organizmanın bir ihtiyacını gidermek için, onu 

dürtü yönünde harekete geçiren eğilime ve isteğe güdü 

denir. Yani güdü, organizmayı bir amaç doğrultusunda 

harekete geçiren iç güçtür. 

Davranış: Güdü sonucu ortaya çıkan eylemlerdir. 

Doyum (rahatlama): Organizmanın amacına ulaşması 

sonucunda oluşan rahatlama durumudur. 

- 5 - 

Güdülenmiş davranışın özellikleri 

Güdülenen birey, o eylemi gerçekleştirmede 

isteklidir ve mutlaka harekete geçer. 

Güdülenmiş bir davranış seçicidir. Birey 

güdülendiği konuya daha fazla ilgi duyar, dikkatini 

o konuya uzun süre yoğunlaştırabilir. Bu nedenle 

öğrenmeye güdülenen birey daha kolay öğrenir. 

Güdülenmiş bir davranış, organizmaya enerji verir. 

Organizmanın etkinliğini artırır. Bu nedenle 

öğrenmeye güdülenen birey daha kolay öğrenir. 

Güdülenme türleri 

a) İçten güdülenme: Bireyin kendi kendine harekete 

geçmesidir. Yani bireyi güdüleyen etken dışarıdan 

değildir. Mesela; bir gencin, sağlığına önem verdiği 

için dengeli beslenmeyle ilgili konuları öğrenmek 

istemesi, bir öğrencinin dersi sevdiği için çalışması gibi. 

b) Dıştan güdülenme: Bireyi hareketi geçiren 

etkenlerin bireyden kaynaklanmadığı güdülenmedir. 

Yani bireyi güdüleyen etkenler dışarıdan gelir. Mesela; 

bir gencin, eleştirmenler tavsiye ettiği için bir filmi 

izlemesi, bir öğrencinin ceza almak istemediği için 

sınıfta disiplin sorunu çıkarmaktan çekinmesi, bir 

öğrencinin öğretmenin vereceği ödülü kazanmak için 

sınavda başarılı olmak istemesi. 

Uyarı: Öğrenilenlerin kalıcılığı açısından içten 

güdülenme, her zaman dıştan güdülenmeden daha 

etkilidir. 

6. Zekâ: Zekâ derecesi ile öğrenme doğru orantılıdır. 

Zekâ derecesi artıkça öğrenmede artar. 

7. Fizyolojik durum: Öğrenmeyle ilgili fizyolojik 

yapının tam olması gerekmektedir. Özellikle görme, 

işitme gibi duyum bozuklukları, sakatlıklar veya 

bedensel bir hastalık gibi sağlık bozukluğu 

durumlarında öğrenmenin tam gerçekleşmesi mümkün 

değildir. Mesela; kolları olmayan birine basketbol 

oynamayı öğretemeyiz. 

8. Önceki öğrenmelerin aktarılması (Transfer- 

Aktarma): Öğrenmelerin birbiri üzerindeki etkisine 

(olumlu ya da olumsuz yönde etkilemesine) transfer 

denir. Olumlu ve olumsuz transfer diye ikiye ayrılır. 

a) Olumlu (Pozitif) Transfer: Öğrenmelerin birbirini 

kolaylaştırmasıdır. İki türlü gerçekleşir. 

İleriye etkili kolaylaştırma (ileriyi etkin destekleme): 

Önceki öğrenmenin sonraki öğrenmeyi 

kolaylaştırmasıdır. Mesela; bisiklet sürmesini bilen 

birisinin motosikleti kullanmayı daha kolay öğrenmesi. 

Geriye etkili kolaylaştırma (geriye etkin 

destekleme): Sonraki öğrenmenin önceki öğrenmeyi 

desteklemesidir. Mesela; bireyin yeni öğrendiği 

basketbol önceki öğrenmesi olan futbolu daha ustaca 

oynamasını sağlaması.


b) Olumsuz (Negatif) Transfer: Önceden öğrenilen 

bilgilerin yeni bilgiler öğrenilmesini zorlaştırmasıdır. 

Mesela; direksiyonu soldan olan arabaları uzun süre 

kullanan birisi, direksiyonu sağdan olan arabayı 

kullanırken zorlanması veya Q klavye kullanan 

birisinin, F klavye kullanmakta zorlanması gibi. 

9. Ket vurma (unutma): Öğrenilen bilgilerin birbirini 

etkileyerek unutturması veya hatırlamasını engellemesi 

olayıdır. Ket vurma iki türlüdür. 

a) Geriye ket vurma: Yeni öğrenilen bilgilerin 

eskilerini unutturması ya da hatırlamasını 

güçleştirmesidir. Mesela; lokantada siparişleri alan 

garsonun sonradan aldığı siparişlerden dolayı ilk 

siparişleri hatırlayamaması geriye ket vurmaya örnektir. 

b) İleriye ket vurma: Eski bilgilerin yeni bilgileri 

unutturması veya hatırlamasını güçleştirmesidir. 

Mesela; Hasan yeni aldığı bir telefonun numarasını 

arkadaşına verirken, eski telefon numarasını vermesi, 

yeni evlenen Demet’in, yeni soyadını yazacağına eski 

soyadını yazması ve evrakları bu şekilde imzalaması. 

Uyarı: Ket vurma ile transfer farklı durumlardır. 

Transfer öğrenme öncesi ve öğrenme sırasında 

devam ederken, ket vurma öğrenme sonrası yani 

öğrenme bittikten sonra gerçekleşir. Transferin 

öğrenmeye, ket vurmanın ise hatırlamaya etkisi 

vardır. 

10. Öncelik ve Sonralık etkisi: Öncelik etkisi, sosyal 

psikolojide, bir insana ilişkin ilk izlenimlerin, o insanın 

sonraki davranışlarını bu ilk izlenimle tutarlı bir tarzda 

yorumlama eğilimi olarak tanımlanır. Başkaları 

hakkında edinilen ilk bilgiler, sonradan edinilen 

bilgilerden daha ağırlıklı bir önem taşır. Buna ayrıca ilk 

izlenim etkisi denir. 

Biliş psikolojisinde, öncelik etkisi ilk öğrenilen 

bilgilerin sonra öğrenilenlere göre daha iyi 

hatırlanmasıdır. Sonralık etkisi, son öğrenilenlerin ilk 

öğrenilenlere göre daha iyi hatırlanmasıdır. Mesela; 

uzun bir kelime listesi ezberlendiğinde, listenin başında 

bulunan kelimeleri daha çok hatırlarsak öncelik etkisi, 

listenin sonunda bulunan kelimeleri daha çok hatırlarsak 

sonralık etkisidir. Bir öğretmenin sınıftaki öğrencilerin 

adlarını sorup öğrendiğinde, adını ilk söyleyenleri daha 

çok hatırlarsa öncelik etkisi, adını en son söyleyenleri 

hatırlasa sonralık etkisidir. 

11. Dikkat: Bilincin, enerjinin belli bir noktada 

toplanmasıdır. Uyarıcılar üzerinde bilinçli bir 

odaklaşma sürecidir 

- 6 - 

İstemli Dikkat (Seçici Dikkat): Uyarıcıların bilinçli 

olarak seçildiği dikkat türüdür. Seçilen uyarıcı dışındaki 

tüm uyarıcılar elenir. İstemli dikkatte “dikkati 

yoğunlaştıran etkenler daha çok içsel özelliklerdir.” 

Mesela; öğrencilerin dışarıdan ve arkadaşlarından gelen 

sesleri eleyerek sadece öğretmene odaklanmaları. 

İstemsiz Dikkat: Uyarıcılardan kaynaklı dikkatimizin 

ister istemez o uyarıcıya yoğunlaşması durumuna 

istemsiz dikkat denir. Uyarıcı şiddetliyse, büyükse, 

sürekli tekrar ediyorsa veya sürekli hareket halindeyse 

vb. gibi özelliklere sahipse istemsiz dikkat gerçekleşir. 

İstemsiz dikkatte “dikkati yoğunlaştıran daha çok 

dışsal özelliklerdir. 

Mesela; yolda yürürken, ani bir gürültünün dikkatimizi 

ister istemez çekmesi 

Bölünmüş Dikkat: Özellikle yüksek beceriye sahip 

olunan etkinliklerle birlikte bir başka etkinliğe de 

dikkatin odaklanmasına denir. Mesela; eline aldığı bir 

nesneyi tamir eden birinin aynı anda radyoda haber 

dinlemesi. 

B) ÖĞRENME YÖNTEMLERİ İLE İLGİLİ 

FAKTÖRLER 

1. Öğrenmeye Ayrılan Zaman (Aralıklı veya Toplu 

Öğrenme): Öğrenmeyi zamana yayarak kısa çalışma 

süreleri ile öğrenmeyi yapmak aralıklı öğrenmedir. 

Mesela; 50 dakika ders çalışıp 10 dakika dinlenerek 

yapılan çalışma aralıklı öğrenmedir veya bir sınava 

hazırlanırken bu çalışmayı 4 güne yayma. 

Çalışma süresince hiç ara vermeden, dinlenmeden 

yapılan çalışma ise toplu öğrenmedir. Mesela; son gün 

sınava hazırlanma veya aralıksız 3-4 saat ders çalışma 

gibi. 

Yapılan araştırmalarda uzun vadede aralıklı öğrenmenin 

toplu öğrenmeye göre daha iyi sonuçlar verdiği 

belirlenmiştir. Çünkü toplu çalışmada öğrenilen bilgiler 

kısa sürede unutulmaktadır. Uzun süreli ve kalıcı bir 

öğrenme için aralıklı öğrenme daha etkilidir. Toplu 

çalışma kısa vadede daha avantajlıdır. 

2. Öğrenilen Konunun Yapısı (Bütün veya parçalara 

bölerek öğrenme): Öğrenilen konunun tümünün bütün 

olarak öğrenilmesine bütün öğrenme denir. Öğrenilen 

konuyu bölümlere ayırarak, her bölümü tek tek 

öğrenmeye ise parçalara bölerek öğrenme denir. 

Öğrenilecek konu zor, uzun, anlamsız ve soyut ise 

parçalara bölerek öğrenme, öğrenilecek konu kolay, 

kısa, anlamlı ve somut ise bütün halinde öğrenme daha 

avantajlıdır.


3. Öğrencinin Aktif Katılımı (Dinleme, Okuma, 

Yazma, Anlatma, Uygulama): İyi bir öğrenmenin 

gerçekleşebilmesi için iyi bir dinleme mutlaka 

gereklidir. Ayrıca öğrenmenin daha iyi 

gerçekleşebilmesi için dinlerken not tutma/yazma 

gereklidir. Okunanların anlatılması ve özetinin 

çıkarılması öğrenmeyi kolaylaştırır ve daha kalıcı bir 

öğrenme gerçekleştirilir. 

Birey öğrenmek istediği materyali okuması öğrenme 

için etkilidir fakat yeterli değildir. Birey öğrendiklerini 

anlatması (yani aktif olması) öğrenilen konuyu daha 

kalıcı hale getirir. Kişinin aktif olarak öğrenmeye 

katılması öğrenmeyi kolaylaştırır. Aktif öğrenmede kişi 

dikkatini daha kolay ve daha çok toplar. Tüm bu 

süreçlerin birlikte yapılması ise öğrenmenin çok kalıcı 

hale gelmesini sağlar. 

4. Sonucun Bilinmesi (Geri Bildirim/Dönüt): 

Öğrenenin konuyu ne derece öğrendiği bildirilirse 

öğrenmenin derecesi artar. Sonuçların bildirilmesi, 

hataların görülüp düzeltilmesi imkânı verdiğinden 

öğrenmeyi olumlu etkilemektedir. Mesela; öğretilen 

konularla ilgili yapılan sınavların cevaplarının verilmesi 

yani hangi soruların doğru veya yanlış olduğunun 

söylenmesi. 

5. Tekrar: Öğrenme sonucu yapılan tekrarlar 

pekiştirmeyi sağlar. Tekrar hafızayı güçlendirir. Fakat 

aşırı tekrar motivasyonu düşürür ve ket vurmaya sebep 

olur. 

6. Programlı Öğrenme ve Öğretme Makineleri: 

Öğretme araçları kullanılarak gerçekleştirilen 

yöntemdir. Programlı öğretimde öğretim 

makinelerinden yararlanılmaktadır. 

C) ÖĞRENİLECEK MALZEMEYLE (KONUYLA) 

İLGİLİ FAKTÖRLER 

1. İçerik: Öğrenilecek konu öğrenenin beden ve zihin 

gelişimine uygun olması gerekir. Öğrenilecek konu 

öğrenenin ilgisini çekiyorsa ve ihtiyacını karşılıyorsa 

daha kolay öğrenme olur. İçeriğin yaşama dönük ve 

işlevsel olmasına dikkat edilmesi gerekmektedir. 

2. Telaffuz Edilebilirlik: Öğrenme malzemesinin 

öğrencinin anlayacağı bir dilde sunulması ve 

kavramlarının telaffuz edilebilir olması gerekir. 

Telaffuz edilemeyen ya da edilmesi güç olan 

kavramların öğrenilmesi de zor olacaktır. 

3. Algısal Ayırt Edilebilirlik: Öğrenme malzemesinin 

(konusunun) etrafındaki diğer uyarıcılardan ayırt 

edilebilmesidir. Etrafındaki diğer uyarıcılardan ayırt 

edilemeyen bir uyarıcının öğrenilmesi zor olacaktır. 

- 7 - 

Mesela; öğretmenler bazı konuları diğerlerinden ayırt 

etmek için konunun önemli olduğunu, sınavda 

çıkabileceğini söyleyerek o öğrenme malzemesini 

diğerlerinden ayırır. 

Öğrenilecek metindeki bazı cümlelerin diğerlerinden 

farklı olarak “renkli, koyu, başka yazı karakterinde” 

yazılması da algısal ayırt edilebilirliğe örnektir. 

4. Anlamsal Çağrışım: Zihinde birtakım çağrışımlara 

yol açan öğrenme malzemesi öğrenmeleri kolaylaştırır. 

Bireye bir şey ifade etmeyen, bir şey çağrıştırmayan 

öğrenme malzemesinin öğrenilmesi daha zor olur. 

Çağrışım genellikle benzerlik, zıtlık, ardışıklık, 

zamanda ve mekânda yakınlık gibi faktörlerin 

etkisiyle ortaya çıkar. 

5. Kavramsal Benzerlikler (Gruplandırma) (Kavram 

Haritaları): Öğrenilen malzemede (konuda) yer alan 

kavramlar arasındaki bağlar o malzemeyi daha anlamlı 

kılar ve daha kolay öğrenilir. Kavramlar arasındaki bu 

bağlar farklı düzeylerde olabilir ve bu ilişkinin yarattığı 

anlamlılığa örgütlülük denir. Öğrenilecek kavramlar 

benzer özelliklerine göre iki türlü örgütlenebilir. 

a) Kavramsal basamaklar dizisi: Kavramların 

kapsamları göz önüne alınarak basamaklar şeklinde 

örgütlenmesidir. Yani bir konunun başlık ve alt 

başlıklara ayrılmasıdır. 

b) Çağrışımsal basamaklar dizisi: Kavramların 

kapsamları göz önüne alınmadan birbirleriyle ilişkili 

olan kavramların basamaklar şeklinde örgütlenmesidir. 

D) ÖĞRENMENİN YAPILDIĞI ORTAM 

1. Fiziki Ortam: Öğrenmenin yapıldığı ortamın ısı, ışık 

gürültü gibi özellikler bakımdan normal olması gerekir. 

Mesela; çok soğuk, sıcak veya çok gürültülü bir 

ortamda öğrenme zor gerçekleştirilir. 

2. Sosyal Ortam: Öğrenciyi ders çalışmaktan 

uzaklaştıracak uyaranlar olmamalıdır. Mesela; arkadaş 

çevresi, aile ortamı, kültür, ekonomik şartlar bu sosyal 

faktörlerdendir.

ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ III. ÜNİTE – ÖĞRENME KURAMLARI 

III. ÜNİTE – ÖĞRENME KURAMLARI 

A) Davranışçı kuramlar (Çağrışımsal, Bağsal Kuram) 

B) Bilişsel kuramlar 

C) Bilişsel ağırlıklı davranışçı kuramlar 

D) Yapılandırmacı kuramlar 

Davranışçı kuramlara göre öğrenme, uyarıcı ile tepki 

arasında kurulan bağdır. 

Bilişsel kuramlara göre öğrenme, algıların belli 

kurallara göre zihinde yeniden organize edilmesidir. 

Yapılandırmacılara göre öğrenme, öğrencilerin somut 

yaşantıları sonucunda anlamda oluşan değişimlerdir. 

A) DAVRANIŞÇI KURAMLAR 

Temsilcileri Pavlov, Thorndike, Skinner, Watson, 

Guthrie. Öğrenmeyi doğrudan gözlenebilen uyarıcı ile 

davranış arasındaki ilişki olarak gören yaklaşımdır. 

İnsan ve hayvanlar üzerindeki deney çalışmaları bu 

kuramın temelini oluşturmuştur. İnsan ve hayvan 

davranışlarının gözlenebilir olduğunu ve birbirine 

benzeyen yönlerin olduğunu savunmuşlardır. 

Değişmeye neden olan uyarıcılar bu kuramda ön 

plandadır (Bilişsel kuramda ise öğrenmenin içsel bir şey 

olduğu, doğrudan gözlenemeyeceği kabul edilir. 

Öğrenmeyi algı, bellek, hatırlama gibi içsel süreçlerle 

oluşan bir öğe olarak kabul etmektedirler.). 

Uyarıcı (Uyaran): Duyu organlarını harekete geçiren 

ve organizmayı harekete geçiren her türlü iç (açlık, 

susuzluk vb.) veya dış etkene (ışık, ses vb.) uyarıcıdır. 

Tepki (davranım): Uyarıcıların organizmayı 

etkilemesi sonucu organizmada meydana gelen 

fizyolojik ve psikolojik değişmelerdir. 

Davranış: Organizmanın içten veya dıştan gelen 

uyarıcılara karşı gözlenebilen, incelenebilen ve 

ölçülebilen her türlü tepkisine davranış denir. 

Davranışçı Kuramın Temel İlkeleri 

İnsan ve diğer canlıların öğrenmeleri birbirlerine 

benzerler. Bu nedenle hayvanların öğrenmesi 

üzerindeki çalışmalarla insanların öğrenmesi 

açıklanabilir. 

İnsanın duygu, düşünme vb. özellikleri doğrudan 

gözlenip ölçülemezler. Bu nedenle bilimsel olarak 

ele alınamaz. Ancak gözlenebilecek davranış 

değişiklikleri incelenebilir. Yani öğrenme için 

mutlaka gözlenebilir davranış söz konusu olmalıdır. 

Tüm öğrenmeler aynı basit kurallara göre işler. 

İnsanın doğuştan hiçbir bilgisi yoktur. (Zihin boş 

bir levhadır.) Bütün davranışsal değişimler yaşantı 

ürünüdür. Yani bütün davranışlar öğrenilmiştir. 

Öğrenmede uyarıcı-tepki bağı önemlidir. 

Davranışlar çevresel uyarıcılar tarafından başlatılır 

ve birey bu durumda pasiftir. 

- 8 - 

Davranışçı Kuram Türleri 

1. Tepkisel Koşullanma Yoluyla Öğrenme (Pavlov) 

2. Bağlaşımcılık Kuramı (Araçsal, Bağlantı Kuramı) 

(Thorndike) 

3. Edimsel (Operant, Araçlı, Vasıtalı) Koşullanma 

Yoluyla Öğrenme (Skinner) 

4. Bitişiklik (Yakınlık) Kuramları (Watson, Guthrie) 

1. KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA 

YOLUYLA ÖĞRENME (PAVLOV) 

Temsilcisi ve kurucusu Pavlov’dur. Klasik 

koşullanmada, organizmanın doğal bir uyarıcıya 

gösterdiği doğal tepkiyi onun yerine geçen yapay bir 

uyarıcıya da göstermeyi öğrenmesidir. Yani amaç en 

başta tepki verilmeyen bir nötr uyarıcıya (zil) doğal 

tepki verilmesini sağlamaktır. Klasik koşullanma bir 

yapay uyarıcıdan sonra doğal uyarıcının verilmesine ve 

bu olayın koşullanma gerçekleşinceye kadar 

tekrarlanmasına dayanır. 

Pavlov’un Deneyi: Köpeklerin doğal uyarıcı olan et 

karşısında doğal bir refleks/tepki olarak salya tepkisi 

gösterdiğini biliriz. Pavlov köpeğin bu salya tepkisini 

zil karşısında da göstermeyi öğretmeye çalışmıştır. Bu 

amaçla Pavlov köpeklere et vermeden önce zil uyarıcısı 

vermiştir. Köpekte doğal olarak hiç tepki oluşmamıştır. 

Daha sonraları, her et verilmesinden hemen önce, zil 

sesi uyarıcısı verilmiştir ve köpek salya tepkisi 

göstermiştir. Bu işlem 25-30 kere tekrarlanmıştır ve 

köpek bir süre sonra zil ile et arasında bir bağ kurmayı 

öğrenmiştir. Sonra köpeğe sadece zil sesi uyarıcısı 

verildiğinde köpek salya tepkisi gösterebilmiştir. 

1. Aşama: Zil (Nötr uyarıcı) Tepki yok. 

2. Aşama: Et (Doğal uyarıcı) Salya tepkisi var 

(Doğal/koşulsuz tepki) 

3. Aşama: Zil (Nötr uyarıcı) + Et (Doğal uyarıcı) 

Salya tepkisi (Koşulsuz tepki) 

(Şartlanma sürecidir; bu nedenle bu aşama 20-30 kere 

tekrarlanır.) 

4. Aşama: Zil (Şartlı/Koşullu uyarıcı) Salya tepkisi 

(Koşullu/Şartlı tepki) 

Uyarı: Bu deneyde zil sesi başlangıçta nötr 

uyarıcıdır. Yani önce tepki uyandırmaz. 

Koşullanmadan sonra zil sesi koşullu uyarıcı olur. 

Zil sesine karşı salya salgılanması ise koşullu 

tepkidir. 

Yemek kokusunun açlık hissini uyarması, insanlarda 

ortaya çıkan fobi, hobi, tutum, önyargı, batıl inançlar, 

öğrenilmiş çaresizlik gibi duygu, düşünce ve 

davranışların temelinde klasik koşullanma etkilidir. 

Mesela; Ayhan, içinde yaşadığı çevrede adı hep 

olumsuz sıfatlarla birlikte anılan bir sosyal gruba karşı 

olumsuz duygular beslediğini hissetmekte, ancak bir 

yandan da hayatında hiçbir üyesiyle bir kez dahi 

karşılaşmadığı hâlde niçin bu gruba karşı olumsuz 

duygular hissettiğini merak etmektedir.


Pavlov Deneyi Kavramları 

Nötr uyarıcı: Organizmanın başlangıçta herhangi bir 

tepki vermediği yapay uyarıcıdır (Zil sesi Pavlov’un 

deneyinde deney öncesi nötr bir uyarıcıdır.). 

Doğal uyarıcı (Koşulsuz uyarıcı): Organizmanın 

doğuştan getirdiği özellikler nedeniyle bir koşula gerek 

kalmaksızın doğal tepki verdiği uyarıcıdır. Yani 

öğretilmemiş uyarıcıdır. Sıcaklık, soğukluk, yiyecek, 

su, gürültü gibi uyarıcılar koşulsuz uyarıcılardır. 

Yapay/Şartlı uyarıcı (Koşullu uyarıcı): Organizmanın 

sonradan kazandığı özellikler nedeniyle bir koşula bağlı 

olarak tepki vermeyi öğrendiği uyarıcıdır. Yani 

öğretilmiş uyarıcıdır. Deney sonrasında zil artık koşullu 

uyarıcı haline gelmiştir. 

Doğal tepki (Koşulsuz tepki): Organizmanın doğal 

uyarıcıya verdiği tepkidir. Canlının doğuştan sahip 

olduğu tepkidir. Yani öğrenme ürünü değildir. Deneyde 

ete verilen salya tepkisi, sıcak ortamda terleme, soğuk 

ortamda üşüme birer doğal tepkidir. 

Şartlı tepki (Koşullu tepki): Organizmanın koşullu 

uyarıcıya verdiği tepkidir. Belli bir şarta bağlı olarak 

verilen tepkidir. Zilden sonra salya salgılamak şartlı 

tepki haline gelmiştir. Çünkü salya zilden sonra gelen et 

şartına bağlanmıştır. 

Klasik Şartlanma Özellikleri 

1. Klasik şartlanma refleksif ve doğuştan getirilen 

davranışlara dayalı olarak geliştirilmiştir. 

2. Klasik şartlanmada denek pasiftir, etkin rol 

oynamaz. Tepki çevreden gelen uyarıcılarla başlar. 

3. Klasik şartlanmada aralıklı bir şekilde yapılan 

tekrar (etin verilmesi) öğrenme için temeldir. 

Klasik Şartlanma İlkeleri 

1. Genelleme: İki türlü genelleme vardır. 

a) Uyarıcı genellemesi: Koşullu uyarıcıya (zil) karşı 

gösterilen tepkinin koşullu uyarıcıya benzeyen diğer 

uyarıcılara da gösterilmesidir. Mesela; Derya’yı 

sokakta bir köpek ısırmıştır ve canı yanmıştır; Derya 

artık bundan sonra gördüğü bütün köpeklerden korkar. 

Bir çocuğun her sakallıya dede demesi. Beyaz önlüklü 

bir doktordan korkan bir çocuğun beyaz giyinmiş 

herkesten korkması. Duyduğu süren sesinin itfaiye 

aracına ait olduğunu öğrenen çocuk bu sese benzer 

sesler duyduğunda da (polis aracı, ambulansın siren sesi 

gibi) bu seslerin itfaiye aracına ait olduğunu söylemesi. 

b) Tepki genellemesi: Aynı uyarıcıya veya benzer 

durumlara aynı veya benzer tepkilerin verilmesidir. 

Mesela; Uzmanlık alanı olan sinema konusunda yaptığı 

açıklama nedeniyle övgüler alan bir film eleştirmeninin, 

bundan sonra her konuda görüş belirtmeye başlaması 

(2011 KPSS). Saçını şekillendirmek için jöle süren 

Ahmet bir dahaki sefere saçına limon sürerek şekil 

vermesi. Eve geç kalan Zafer, kendisine kızan annesine 

ayağını incittiğini söyler ve annesi kızmayı bırakarak 

ona şefkat gösterir. Bu olaydan sonra, Zafer ders geç 

kaldığı günlerde benzer bir yalan söyleyerek öğretmenin 

azar işitmesinden kurtulmaya çalışması (2006 KPSS). 

- 9 - 

2. Ayırt etme: Organizmanın koşullu uyarıcıya 

benzeyen uyarıcılar içerisinde koşullu uyarıcıyı 

seçerek sadece koşullu uyarıcıya tepkide bulunması 

ve diğerlerine aynı tepkiyi vermemesidir. Mesela; 

bireyin kendisini ısıran sokak köpeği ile komşusunun 

evinde beslediği köpeği ayırt etmesi. Bir çocuğun 

itfaiye aracının siren sesini, polis ve ambulans 

seslerinden ayırt etmeyi öğrenmesi. 

Uyarı: Ayırt etmeyi sağlayan uyarıcıya ayırt edici 

uyarıcı denir. Yani bir davranışın yalnızca belli bir 

uyarıcı karşısında sergilenmesi sürecinde etkili olan 

o uyarıcı ayırt edici uyarıcıdır. Ayırt edici uyarıcı 

tarafından kontrol edilen bir davranış o uyarıcı 

karşısında sergilenirken başka uyarıcılar karşısında 

sergilenmez. Mesela; itfaiye aracı örneğinde siren 

sesi ayırt edici uyarıcıdır. Hatice ne zaman fotoğraf 

çekilecek olsa saçını düzeltmektedir (2010 KPSS). 

Burada fotoğraf çektirmek ayırt edici uyarıcıdır. Bir 

bebeğin sadece annesine gülümsemesi. 

3. Davranışta Kontrast (zıtlık): Bir davranışın farklı 

ortamlarda sergilenmesine karşın bu ortamlardan 

birinde pekiştirilip diğerinde pekiştirilmemesine bağlı 

olarak bu davranışın pekiştirilmeyen ortamda 

gösterme sıklığının azalıp pekiştirilen ortamda 

gösterilme sıklığının artmasıdır. Mesela; evde 

oldukça saldırgan olan okulda ise cezalandırıldığı için 

aynı davranışları yapamayan bir öğrencinin evde bu 

davranışları yapma sıklık ve süresinin artması (2010 

KPSS). 

4. Bitişiklik: Koşullu/şartlı (zil) ve doğal/koşulsuz 

uyarıcıların (et) peş peşe verilmesi durumudur. En 

ideal süre yarım saniyedir. 

5. Habercilik: Koşullu/şartlı uyarıcı (zil), 

doğal/koşulsuz uyarıcının (et) geleceğini haber verici 

nitelik taşımasıdır. İki türlüdür. 

a) Olumlu Habercilik (İleriye doğru koşullanma): 

Koşullu uyarıcının kendisinden sonra gelecek koşulsuz 

uyarıcının habercisi niteliğini taşımasıdır. 

b) Olumsuz Habercilik (Geriye yönelik koşullanma): 

Koşullu uyarıcının, koşulsuz uyarıcının 

verilmeyeceğine yani geride kaldığına ilişkin haberci 

olma niteliğini taşımasıdır. 

6. Pekiştireç ve Pekiştirme: Davranışın yapılma 

olasılığını artıran uyarıcıya pekiştireç, pekiştireç 

kullanılarak davranışın yapılma olasılığını artırma 

işlemine ise pekiştirme denir. Klasik koşullanmada et 

(koşulsuz/doğal uyarıcı) pekiştireçdir. 

Uyarı: Klasik koşullamada pekiştireç tepkiye bağlı 

olarak verilmez. Organizma pekiştireci (et) aldıktan 

sonra tepkide (salya tepkisi) bulunur.


7. Sönme: Koşullanma yoluyla oluşmuş koşullu 

davranışın (zile karşı salya tepkisi) pekiştireç 

verilmemesi (doğal uyarıcı: et) sonucu zaman içerisinde 

kaybolmasıdır. İlk başlarda sönmesi istenilen davranışın 

sıklığında bir artış olduğu gözlemlenir. Buna sönme 

patlaması denir. Davranış daha önce çok uzun süre 

pekiştirilmişse sönmesi uzun sürecektir. Mesela; İyi 

sonuçlar alan takımının maçlarına düzenli olarak giden 

bir taraftarın, takımının üst üste birkaç kez yenilmesinin 

ardından maça gitmekten vazgeçmesi (2011-KPSS). 

8. Kendiliğinden geri gelme: Sönme davranışı 

gerçekleştikten sonra organizmanın tekrar yapay 

uyarıcıya (koşullu uyarıcıya) karşı tepki göstermesidir. 

9. Alışma: Organizmanın, sürekli aynı şiddetteki 

uyarıcılarla karşılaşması sonucu bir süre sonra o 

uyarıcılara duyu organlarının tepkide bulunmaması 

halidir. Yani o uyarıcıya karşı duyu organlarının 

tepkisizleşmesi durumudur. Mesela; karanlığa alışma, 

gürültüye alışma, sürülen parfüm kokusuna alışma gibi. 

10. Duyarsızlaşma: Bireyin aşırı üzüntü, acı ve sevinç 

gibi iç uyarıcılarla tekrar tekrar karşılaşması sonucunda 

önceleri gösterdiği duygusal davranışının zayıflaması 

durumuna denir. Bu zayıflama durumunda artık birey 

bu uyarıcılara eskisi gibi tepki vermez, verse de bu tepki 

çok az olmaktadır. Mesela; sürekli azarlanan bir 

çocuğun, bir süre sonra artık bu azardan etkilenmemesi, 

sürekli ölü gören bir doktorun bir süre sonra ölüm 

olaylarına tepki vermemesi. 

Uyarı: Alışma duyu organlarında oluşan bir durum 

iken, duyarsızlaşma ise duygularda oluşan bir 

durumdur. 

11. Duyarlılık: Organizmanın çevresindeki belli bir 

uyarıcıya normal olarak beklenenin üstünde tepki 

göstermesidir. Mesela; bir annenin derin uykusuna 

rağmen bebeğinin sesine hemen uyanması, kazadan 

sonra uçağa her binildiğinde heyecanlanılması gibi. 

12. Gölgeleme: İki nötr uyarıcı (zil ve ışık) verildiğinde 

şartlanma daha çok dikkati çeken şartlı uyarıcıya 

karşı oluşmakta, diğeri etkisiz kalmaktadır. Bu duruma 

gölgeleme denmektedir. Mesela; hem köpekten hem de 

yüksekten korkan bir kişinin köpekten kaçıp yüksek bir 

yere tırmanması gölgelemedir (Köpek korkusu 

yükseklik korkusunu gölgelemiştir yani bastırmıştır). 

13. Engelleme (Bloklama etkisi): İki uyarıcı arasında 

bir koşullanma oluşturduktan sonra (zil ile et arasında), 

yeni bir nötr uyarıcı (ışık ile) eski doğal uyarıcı (et ile) 

arasında yeni bir koşullanma (bağ kurulmak 

istendiğinde) oluşturulmak istendiğinde, eski koşullu 

uyarıcının (zil) bu koşullanmayı (ışık ile et 

arasındaki) engel olması durumudur. Mesela; annesi 

ile parka giden ve sevinen bir çocuğun, babası ile parka 

gidince sevinmemesi. 

- 10 - 

Uyarı: Gölgeleme ile Engelleme arasındaki farklar 

şöyledir; gölgelemede iki uyarıcı aynı anda verilir, 

engellemede ise iki uyarıcı art arda verilir. 

Gölgelemede daha çok dikkat çeken uyarıcının 

baskınlığı vardır, engellemede ilk uyarıcı ikinci 

verilen uyarıcıya engel olduğundan öncelik etkisi 

vardır. 

14. Öğrenilmiş çaresizlik: Koşullanma sırasında bazen 

organizma ne kadar çaba harcarsa harcasın sonucu 

değiştiremeyeceğini düşünür ve artık çaba harcamaz. 

Bu öğrenilmiş çaresizlik durumudur. Mesela; Tıp 

fakültesini iyi bir dereceyle bitiren Ali, birkaç kez 

girdiği Tıpta Uzmanlık Sınavında başarısız olmuştur. 

Ailesinin ısrarıyla bu yıl da sınava başvurmasına 

rağmen Ali bu sınav uygulaması devam ettikçe hayalini 

kurduğu dâhiliye uzmanlığı eğitimini hiçbir zaman 

alamayacağını düşünmektedir (2009-KPSS). 

15. Batıl (boş) inanç: Mantıksal bir temele 

dayanmayan inançlara Batıl inanç denir. Klasik 

koşullanmayla yoluyla daha çok kazanılır. Mesela; kara 

kedi görmek uğursuzluk getirir inancı. 

16. Garcia etkisi (olumsuz tat koşullanması): Bir 

organizmanın yediği ve yedikten sonra kötü hissettiği 

değişik tadı olan yiyecekten kaçınması. Olumsuz tat 

koşullanması (zehirlenme ya da etkilenme yiyeceği 

yedikten bir kaç saat sonra, yiyecekten kaynaklanmamış 

olsa bile) yoluyla öğrenme, tek bir denemeden sonra 

olur. Klasik koşullanmadaki Bitişiklik ilkesine karşı 

çıkmıştır. Mesela; Pizzacıda pizza yedikten iki saat 

sonra midesi bulanan bir kişinin mide bulantısını yediği 

pizzaya bağlaması. 

17. Dereceli Koşullanma: İki türlüdür. 

a) Birden fazla uyarıcıya koşullanma (birleşik 

koşullanma): Koşullanma sürecinde birden fazla 

koşullu uyarıcının aynı anda sunulması ve bunların 

ardından koşulsuz uyarıcının verilmesi sonucu 

organizmanın her iki koşullu uyarıcıya da tepki 

vermesi birleşik koşullanmadır. Mesela; Pavlov 

deneyinde birinci şartlı uyarıcıdan (zil sesinden) hemen 

sonra, ikinci şartlı uyarıcı (ışık) verilir. Sonra hemen 

arkasından doğal uyarıcı (et) verilerek, her iki uyarıcı 

birden şartlandırılır. Yani köpek hem zile hem de ışığa 

karşı salya tepkisi gösterecektir. 

Zil + Işık + Et Salya tepkisi 

Zil Salya tepkisi 

Işık Salya tepkisi


b) İkinci dereceden koşullanma: Organizmanın bir 

koşullu uyarıcıya karşı (zile) tepki vermeyi 

öğrenmesinin ardından söz konusu koşullu uyarıcı 

başka bir koşullu uyarıcıyla (ışık) eşleştirildiğinde, 

ikinci koşullu uyarıcıya da aynı tepkinin verilmesidir. 

Birinci koşullu uyarıcı (zil) sürecin ikinci aşamasında 

koşulsuz uyarıcı rolü üstlenmektedir. Mesela; 

Oynadığı balonun aniden patlaması nedeniyle balonlara 

karşı korku tepkisi geliştiren iki yaşındaki bir bebek, 

elinde balonla kendisine birkaç kez yaklaşmasının 

ardından iki yaş büyük abisini görünce elinde balon 

olmasa bile korku tepkisi vermeye başlaması (2011 

KPSS). Caz müzikten hoşlanan Orhan Bey gittiği tüm 

konserlerde gözüne ilişen bir kişiye sokakta rastlar ve 

hiç tanımadığı halde bu kişiye karşı sempatinin 

olduğunu fark eder (2010 KPSS). Kendisini tırmalayan 

bir kediyle her karşılaştığında korku tepkisi veren bir 

çocuk, birkaç kez bu kediyi sahibiyle birlikte gördükten 

sonra kedi yanında olmasa bile sahibini görünce korku 

tepkisi vermesi (2009 KPSS). 

Zil + Et Salya tepkisi 

Zil Salya tepkisi 

Işık + Zil Salya tepkisi 

Işık Salya tepkisi 

18. Ön Koşullanma (Duyusal ön şartlanma): 

Genelleştirme özelliği olmayan iki nötr uyarıcının bir 

süre birlikte sunulmasının ardından, bu uyarıcılardan 

biri koşulsuz uyarıcıyla eşleştirilerek koşullanma 

sağlandığında diğer nötr uyarıcının da genelleme 

yapılarak organizmada koşullu tepki yaratmasıdır. 

Nötr1’e koşullanma olduktan sonra Nötr2 ile yaşantı 

geçirmediği halde koşullanma yaşaması ön 

koşullanmadır. Mesela; Sevgi ve annesi her zaman 

akşam yemeklerini birlikte hazırlamaktadır. Sevgi, evde 

annesinin olmadığı bir gün akşam yemeğini kendisi 

hazırlamaya çalışırken elini tencerede yakmış ve canı 

çok yanmıştır. Bu olay esnasında annesi yanında 

olmadığı halde; Sevgi annesini görünce de canının 

yandığını hissetmiştir. 

Zil (nötr1) + Işık (nötr2) 

Zil (nötr1) + Et (koşulsuz uyarıcı) Salya tepkisi 

(koşulsuz tepki) 

Zil (koşullu uyarıcı) Salya tepkisi (koşullu tepki) 

Işık (koşullu uyarıcı) Salya tepkisi (koşullanma 

sırasında bulunmadığı halde) 

Klasik Şartlanmayı Ortadan Kaldırma Yöntemleri 

1. Sistematik duyarsızlaştırma: Organizmada olumsuz 

tepkilere yol açan bir uyarıcının yavaş yavaş 

sunulması yoluyla söz konusu olumsuz tepkilerin 

ortadan kaldırılmasını sağlayan yöntemdir. Mesela; 

köpeklerden korkan bir çocuğa, bu korkusunu yenmesi 

için önce köpek resimleri, daha sonra oyuncak köpekler 

gösterilmiştir. Ardından, çocuğun canlı bir köpeği önce 

uzaktan, daha sonra yakınlaşarak izlemesi sağlanmıştır. 

Son aşamada ise çocuk köpeğe dokunarak onu sevmiştir 

(Böylece köpek korkusu davranışı ortadan kaldırmıştır). 

- 11 - 

2. Davranışın sönmesini bekleme: Koşullu uyarıcıdan 

(zil) sonra koşulsuz uyarıcı (et) verilmezse bir süre 

sonra koşullu tepki (salya tepkisi) ortadan kalkar, yani 

sönme gerçekleşir. 

3. Karşıt şartlama (koşullama): Koşullu uyarıcı, 

istenmeyen koşullu tepki yerine, zıt bir tepki yaratan 

bir uyarıcı ile eşleştirilir. Mesela; ilköğretimde 

matematiğe karşı olumsuz bir tutum geçiren Ahmet, 

liseye başladığında matematik öğretmenini çok sevmiş 

ve onun yakın ilgisinden memnun olmuş. Bunun 

sonucunda Ahmet matematik çalışmaktan hoşlanmaya 

başlamıştır. Sınav kaygısından yakın bir öğrencinin, 

kaygı duyduğu anda sınavla ilgili geçmişteki hoş 

yaşantılarını düşünmesi (2010 KPSS). 

4. Karşı karşıya getirme: Organizmayı korku duyduğu 

şeyle uzun süreli olarak karşı karşıya getirerek söz 

konusu korku (veya fobiyi) ortadan kaldırma 

yöntemidir. Mesela; fareden korkan bir bireyi birkaç 

farenin bulunduğu bir odaya koyup oradan çıkmasını 

engelleyerek bu korkusu ortadan kaldırılabilir. 

5. İtici uyarıcılarla davranış kontrolü (koşullaması): 

İstenmeyen davranışı ortaya çıkaran uyarıcıların 

çekiciliğini azaltarak söz konusu davranışı ortadan 

kaldırmak için uygulanan bir terapi tekniğidir. 

Organizma için arzulanan uyarıcı/durum itici bir 

uyarıcı/durum ile ilişkilendirilerek istenen uyarıcıya 

verilen olumlu tepki ortadan kaldırılmaya çalışılır. 

Mesela; Aşırı kilolu olan Ayşen Hanım, bir 

diyetisyenin tavsiyesine uyarak kek, kurabiye ve 

benzeri kilo yapan yiyecekleri düşük miktarda elektrik 

şoku veren metal bir tabağa koyar. Tabağa her 

uzandığında elektrik çarpar ve elini çekmek zorunda 

kalır. Ayşen Hanım, tabağa verdiği elektrik akımının 

şiddetini birkaç günde artırır ve sonuçta tabaktan 

yiyecek alma girişiminde bulunmaktan vazgeçerek kilo 

vermeye başlar (2011-KPSS). 

2. BAĞLAŞIMCILIK KURAMI (ARAÇSAL, 

BAĞLANTI KURAMI) (THORNDİKE) 

Thorndike’ın Üç Temel Kanunu 

1. Hazırbulunuşluluk yasası: Organizmanın bir 

davranışı (öğrenimi) yapabilmesi için, o davranışın 

gerektirdiği olgunlaşma düzeyine (yaş, zekâ), ön 

yaşantılara (ön öğrenmelere) sahip olması ve psikolojik 

olarak (ilgi, istek, tutum) uygun durumda (yani bireyin 

istemesi, güdülenmesi) olması gerekmektedir. 

Organizma herhangi bir davranışı yapmaya istekli 

olması ve davranışı yapmasına izin verilmesi ona 

mutluluk verir. Fakat davranışı yapmaya istekli 

değilken davranışı yapmaya zorlanırsa kızgınlık duyar. 

2. Tekrar yasası: 1930 sonrası yeniden oluşturduğu 

tekrar yasasına göre; ödül veya dönüt-düzeltme 

yapılmadan gerçekleştirilen tekrarların uyarıcı-tepki 

bağının güçlenmesinde çok etkili olmaz. Tekrarlar 

dönüt-düzeltmelerle birlikte etkili olur.


3. Etki yasası: 1930 öncesi etki yasasına göre; bir 

davranış sonucunda duyulan tatmin, davranışın 

gelecekte benzer durumlarda da devam edip 

etmeyeceğini belirler. Bir uyarıcıya karşı yapılan bir 

tepki tatmin yaratıcı (haz verici) bir sonuç yaratırsa 

uyarıcı-tepki bağı güçlenir (yani davranışın tekrarlanma 

olasılığı artar), bir uyarıcıya karşı yapılan bir tepki 

tatmin yaratıcı bir sonuç yaratmazsa uyarıcı-tepki bağı 

zayıflar (davranışın tekrarlanma olasılığı azalmaktadır). 

Thorndike 1930 sonrası yeniden oluşturduğu etki 

yasasına göre; bu görüşünü şu görüşle değiştirmiştir: bir 

uyarıcıya karşı yapılan bir tepki tatmin yaratıcı bir 

sonuç yaratmazsa ya da cezalandırılırsa uyarıcı-tepki 

bağının gücüne hiçbir etkisi olmaz. 

Davranış ve sonuç arasında üç önemli ilişki vardır: 

Sonuç davranışa bağlıdır. Davranış yapıldığında bir 

sonuç ortaya çıkar. 

Davranış, ortaya çıkardığı sonuçtan etkilenir. 

Tatmin edici sonuç davranışı artırırken, rahatsız 

edici sonuçlar davranışın tekrarlanma olasılığını 

azaltır. 

1930’dan sonra Thorndike, etki kanunu yeniden 

gözden geçirerek pekiştirecin davranışı 

güçlendirme etkisinin, cezanın zayıflatma 

etkisinden daha fazla olduğu görüşünü 

savunmuştur. Yani ödül cezadan daha etkilidir. 

Çünkü ceza davranışı söndürmez, sadece bastırır. 

Bir davranış kazandırmada cezanın etkisi yoktur. 

Uyarıcı-Tepki Bağını Etkileyen Faktörler 

1. Tepki analojisi: Yeni bir durumla karşılaşan 

organizma, bu duruma benzer diğer durumlarda yaptığı 

tepkileri tekrarlamasıdır. Mesela; anahtarını bir tel 

yardımıyla düştüğü yerden kurtaran biri, kalemini 

düşürdüğünde de bu tepkiyi verir. Kendisini çok seven 

dayısı şarkı söylediğinde ilgi gören Can’ın bu 

davranışını yine kendisini çok seven amcasına karşı da 

göstermesi. 

2. Unsurların kuvveti: Organizma bir problem 

durumunda birçok uyarıcı ile karşılaştığında o uyarıcılar 

içerisinde en farklı olan, en çok dikkat çeken uyarıcılara 

(unsurlara) seçici bir şekilde tepkide bulunur. Özellikle 

insanlar, problem durumundaki temel unsurları seçebilir 

ve tepkilerini bu temelin üzerine oturtabilirler. 

3. Tutum (Set): Tepkiler, belirli bir oranda, bireyin 

içinde yaşadığı kültür tarafından belirlenir. Tepkiler, 

aynı zamanda, içinde bulunulan anın eğilimleri 

tarafından da etkilenirler. Tutumlar, bireyin hangi 

koşullarda tatmin olacağını veya hangi koşullarda 

rahatsız olacağını belirler. 

4. Çoklu tepkiler: Öğrenmenin olabilmesi için, 

organizmanın çoklu tepkiler gösterebilecek kapasitede 

olması gerekir. Öğrenen organizma bir problem 

durumuyla karşılaştığı zaman, çeşitli tepkileri dener. 

Uygun tepki çıktığında, istenilen etki doğmuş olur. Bu 

durumda öğrenme mümkün olur. 

- 12 - 

5. Öğrenci özellikleri: Öğrencilerin bireysel 

farklılıklarını (zekâ, yetenek, ilgi, tutum, ön 

öğrenmeleri) ifade eder. 

Thorndike’ın Kuramında Diğer Temel Kavramlar 

Bağlaşımcılık: Uyarıcı ve tepkinin sinirsel bir bağla 

bağlandığına inanmasıdır. 

Sınama-yanılma: Öğrenmeyi bir problem çözme 

olarak görmüştür. Bir problemle karşılaşıldığında 

yapılan çeşitli sınama-yanılma davranışlarıyla çözüm 

üretilir. Öğrenme sınama yanılma sonucu gerçekleşir. 

Küçük adımlar: Öğrenmenin büyük sıçramalarla değil, 

küçük denemelerle, sistemli adımlarla sağlanmasıdır. 

Etkinin (Pekiştirecin) yayılması: Bazen bir pekiştireç 

sadece verilmesine neden olan istendik davranışı değil, 

aynı zamanda pekiştirilen davranışı çağrıştıran (o 

davranışın hemen öncesinde ya da sonrasında geçici 

olarak ortaya çıkan) ve pekiştirilen davranışla hiç 

alakası olmayan bitişik (yan yana olan davranışları) 

davranışları da otomatik olarak etkilemesi 

durumuna etkinin yayılması denir. Mesela; 

öğrencilerinin hızlı yazmalarını isteyen bir öğretmen, 

öğrencileri hızlı yazdıkça öğrencilerinin bu davranışını 

pekiştirmektedir. Fakat bir süre sonra, öğrencilerinin 

hızlı yazı yazmalarını pekiştirirken kötü yazmalarını da, 

yanlış yazmalarını da pekiştirmektedir. 

Çağrışımsal Geçiş: Bir uyarıcıya verilen tepkinin, 

ortama yeni uyarıcıların eklenmesiyle ve eski 

uyarıcıların derece derece çıkarılmasıyla tamamen yeni 

uyarıcılara gösterilmesidir. Geçiş sırasında ilk uyarıcı 

yavaş yavaş ortamdan çıkarılmış; ilk uyarıcıya 

gösterilen tepki eklenmiş ikinci uyarıcıya da 

gösterilmiştir. Yani bir uyarıcının organizma 

üzerinde yarattığı çağrışımın başka uyarıcıya 

kaymasıdır. Mesela; Thorndike bu ilkeyi kediye 

“ayakta dur” emrini öğretirken kullanmıştır. Önce 

kediye bir parça balığı yukardan göstermiş daha sonra 

kediye ”ayağa kalk” demiştir. Yeterli sayıda deneme 

yaptıktan sonra yavaş yavaş balığı ortamdan çekmiş; 

sadece “ayağa kalk” komutunu verdiğinde kedinin 

ayağa kalktığı görülmüştür. 

Çağrışımsal Zıtlık: Uyarıcı-tepki bağları daha önce 

oluşturuldukları yönde daha kolay çağrışım yaptırır. 

Çağrışımsal zıtlık kavramı ile ait olma ilkesine karşı 

çıkar. Mesela; çarpım tablosunu düzden öğrenen kişinin 

tersten söylemesinin zor olduğunu, alfabenin düzden 

okunuşunun kolay tersten ise zor olduğunu söyleyerek 

öğrenmeye ilişkin mekanik görüşünde ısrar eder. 

Ait Olma: İki uyarıcı arasında çağrışımsal bir ilişkinin 

oluşması için bu öğelerin bitişik ya da yakın olması 

yeterli değildir. Aynı zamanda bu iki öğenin 

birbirleriyle anlamlı bir şekilde bir arada olmaları 

gerekir. Yani bu iki uyarıcı birbirine ait olmalıdır. 

Birbirine ait değilse çağrışım olmamaktadır. Önemli 

olan yan yana olmak değil, ilişkili olmaktır. Mesela; 

erkek-ahmet, kadın-demet, kuş-güvercin, çiçek-gül gibi.


3. EDİMSEL (OPERANT, ARAÇLI, VASITALI) 

KOŞULLANMA YOLUYLA ÖĞRENME (SKİNNER) 

Temsilcileri; Thorndike, Skinner, Watson, Guthrie. 

Organizmanın rastlantısal nitelikteki davranışlarını 

pekiştirme yaparak biçimlendirme/yönlendirme 

yapmaktır. İstenilen davranışta olumlu pekiştireç, 

istenmeyen davranışta ise olumsuz pekiştireç verilerek 

bu yönlendirme yapılır. Pekiştirilen davranışlar devam 

ederken pekiştirilmeyen davranışlar devam etmez. 

Thorndike’dan etki kanunundan yararlanarak Skinner, 

kuramı oluşturmuştur. Mesela; Normal olarak pek 

yalan söylemeyen bir öğrenci derse geç kaldığı bir gün 

hasta olduğunu söyleyerek öğretmeninden azar 

işitmekten kurtulmuştur. Bu olaydan sonra öğrenci 

gerek okulda gerekse evde zorda kaldığı durumlarda 

yalan söylemeye başlaması (2011-KPSS). 

Edimsel Davranış: Skinner “edimsel kutu” denilen bir 

araç geliştirdi. Kutuda elektrik şoku verecek ızgara, 

yiyeceğin düşmesini sağlayacak bir kol ve yiyeceğin 

düştüğü bir çekmece vardır. Skinner, aç bir fareyi 

kutuya koyarak kola basmayı öğretmeye çalışmıştır. 

Fare başlangıçta rastgele hareketler yapmış, bu arada 

tesadüfen kola basıp yiyeceğe ulaşmıştır. Yiyeceğe 

ulaşan fare sonradan davranışını tekrarlamış ve birkaç 

denemeden sonra kola basınca yiyecek düştüğünü fark 

ederek öğrenmiştir. 

Skinner’in Davranış Kazandırma Yöntemleri 

Kademeli Yaklaşım (Biçimlendirme-Şekillendirme): 

Bu yöntemde hedef olarak belirlenen davranışa her 

seferinde biraz daha benzer davranışları, en sonunda da 

sadece hedef davranış pekiştirilir. Organizmaya 

kazandırılmak istenen davranış küçük alt davranışlara 

ayrılır, organizmanın en basit davranışından 

itibaren, başarıyla yaptığı her davranışı aşama 

aşama pekiştirilerek tüm davranışı bir defada 

yapılması sağlanır. Programlı öğretimin temelidir. 

Biçimlendirmede önceden belirlenen adımların sırasıyla 

yapılma şartı yoktur. Yani adımlardan birinin yeri 

değiştirilse veya atlansa da yine istenen davranış 

kazandırılabilir. Ayrıca hedef davranışla ilgisi olmayan 

davranışlar cezalandırılmaz. 

Zincirleme: Biçimlendirmeye benzeyen yöntemdir. 

Biçimlendirmeden farklı olarak bu ilke, amaca ulaşmayı 

sağlayacak alt davranışların atlanmadan sırası ile 

yapılmasını öngörmektedir. Zincirleme yönteminde de 

her aşamadan sonra pekiştireç verilir. Yani 

zincirlemede sonuca ulaşmak için belli bir sıranın 

takip edilmesi şarttır. Adımlar atlanır veya sırası 

değiştirilirse sonuca ulaşılamaz. Mesela; bankamatikten 

para çekmenin belli işlem adımları vardır ve bu adımlar 

sıra ile yapılmalıdır. Yoksa istenilen sonuca ulaşamayız. 

Biçimlendirme yöntemi yeni bir davranış kazandırmada, 

zincirleme yöntemi ise daha çok beceri kazandırmada 

etkilidir. 

- 13 - 

Tersine Zincir: Zincirleme yönteminin tam tersidir. 

Aşamalılık baştan sona doğru değil, sondan başa 

doğrudur. Mesela; paragraf yazma öğretilen bir derste 

öğrenciler, sonuç cümlesi eksik olan bir paragraf verilir. 

Öğrencilerden buraya uygun bir cümle bulmaları 

istenilir. Bu denemenin son noktası paragrafa 

tamamlanmaktadır. Sonra öğrencilere eksik bir paragraf 

daha verilip, bir destekleyici cümle ve sonuç cümlesi 

yazarak paragrafı tamamlamaları istenir. En sonunda 

başlık verilip destekleyici cümleler ve sonuç cümlesi 

yazmaları istenir. 

Skinner’in Kuramında Diğer Temel Kavramlar 

Batıl davranışlar: Davranışın tesadüfen pekiştirilmesi 

sonucu tekrarlanmasıdır. Edimsel koşullanma ve sosyal 

öğrenme yoluyla kazanılır. Yani ilk önce bilinçli ve 

tercihli yapılmaz. Fakat istenen sonuçları doğurduğunda 

(pekiştirildiğinde) tekrar edilmeye devam eder. Mesela; 

başarılı olduğu bir sınavda kullandığı kalemi diğer 

sınavlarda da kullanmak istemesi. Bir futbolcunun gol 

attığı bir maçta taktığı kolyeyi, daha sonraki maçlarda 

da mutlaka takması ve kolyeyi takmadan maça 

çıkmamak istememesi (KPSS 2008). 

Kendini gerçekleştiren kehanet (Pygmalion etkisi): 

Kişinin belirli bir öngörüsünün, ortaya attığı kehanetin 

olaylar sonucunda gerçekleşmesidir. Mesela; bu araba 

bizi köye götürmez deyip yola çıkmak ve araba yolda 

kalınca bu durumu başlangıçtaki düşünceye bağlayıp 

ben dememişmiydim demek. 

Kaçma ve Kaçınma Davranışı (Kaçınma 

Koşullanması): Kaçınma koşullanmasında önce kaçma, 

daha sonra da kaçınma öğrenilir. Kaçma öğrenmesi; 

organizma hoşa gitmeyen bir uyarıcı ile karşılaştığında, 

ondan kurtulmaya çalışması veya rahatsız edici 

uyarıcıyı ortamdan çıkarmasıdır. Kaçma öğrenmesi 

klasik koşullanma öğrenmesidir. Mesela; köpek 

ısırınca (ceza) ondan uzaklaşmamız. 

Kaçınma öğrenmesi ise; hoşa gitmeyen uyarıcı ortama 

dâhil edilmeden, bu uyarıcıyı işaret eden bir uyarıcının 

görülmesiyle, uyarıcının ortamda çıkmasını 

engelleyecek davranışlar sergilenir ya da o ortamdan 

uzaklaşılır. Kaçınma öğrenmesi edimsel koşullanma 

öğrenmesidir. Mesela; Bir suçlunun polis karakolunun 

olduğu sokağı görünce yolunu değiştirmesi (olumsuz 

pekiştirme). Köpek tarafından ısırılan bir kişi, köpek 

havlamasını duyunca sesin geldiği sokağa gitmemesi 

(olumsuz pekiştirme). 

Kaçınma öğrenmesinde köpeğin havlaması ayırt edici 

uyarıcıdır. Havlama sesinin geldiği sokağa gitmeme 

davranışı ise olumsuz pekiştirmedir. Çünkü kaçınma 

davranışı rahatsız edici durumdan organizmayı 

kurtarmıştır.


Uyarı: Kaçma olumsuz bir durum ortaya çıktıktan 

sonra (uyarıcı ile karşılaştıktan sonra) ortamdan 

uzaklaşma iken kaçınma olumsuz durum ortaya 

çıkmadan önce (uyarıcı ile karşılaşmadan önce) 

ortamdan uzaklaşmadır 

Edimsel Koşullanma İlkeleri 

Klasik koşullanmada geçerli olan ilkeler aynen geçerli 

olmakla beraber 2 ilke daha vardır. 

Pekiştirici uyarıcıyla izlenen tepkiler tekrarlanma 

eğilimindedir. 

Pekiştirici uyarıcılar, edimsel davranışların 

meydana gelme olasılığını arttırır [Skinner fare 

deneyinde yiyecek farenin pedala basma 

davranışını arttırır, elektrik şoku ise azaltır]. 

Edimsel Şartlanmanın Özellikleri 

1. Skinner’e göre davranışların birçoğu edimler 

yoluyla kazanılır. Klasik koşullanma yoluyla 

(tepkisel koşullanma) öğrenilen davranışlar hayatta 

oldukça sınırlı olarak görülür. 

2. Öğrenmede önemli olan, davranışın sonucudur. 

3. Uyarıcı her zaman belli değildir. 

4. Organizmanın belli bir konuda ihtiyaç içinde olması 

gerekir (Farenin aç olması gerektiği gibi). 

5. Edimsel şartlanmada davranış organizma tarafından 

başlatılır. Yani organizma aktiftir. 

6. Organizma amaca yönelik davranışları yaparken 

bazı ipuçlarından yararlanarak sonuca gider. 

7. Ortaya konan davranışın sonucundan başarı veya 

başarısızlık organizma için dönüt olmaktadır. 

8. Davranış sonucundan edinilen doyum pekiştireç 

niteliği taşır ve davranışın tekrar edilmesini sağlar. 

Klasik Şartlanma İle Edimsel Şartlanma Arasındaki 

Farklar 

1- Klasik koşullanmada tepkiye yol açan uyarıcı her 

zaman belliyken edimsel koşullanmada uyarıcı her 

zaman belli değildir. 

2- Klasik koşullanmada refleksif, bilinçsiz ve 

biyofizyolojik (doğuştan getirilen) tepkiler verilir 

(yani davranışlar bellidir) ve bunlar şartlandırılır. 

Oysa edimsel koşullanmada davranışlar başlangıçta 

çeşitlilik gösterir yani rastgele tepkiler verilir 

(davranışlar belli değildir) ve bunlar 

şekillendirilmeye çalışılarak bilinçli ve iradeli 

tepkiler haline getirilir. 

3- Klasik koşullanmada pekiştireç (uyarıcı: et) 

davranıştan önce verilir ve davranışa bağlı değildir. 

Bu nedenle organizma pasiftir ve uyarıcı–tepki 

bağı oluşur. Edimsel koşullanmada ise organizma 

istenilen davranışı yaptığında olumlu pekiştirecini 

alır (peynir) veya olumsuz pekiştireçden (elektrik 

şoku) kurtulur. Yani pekiştireç davranışın sonucuna 

bağlı olarak sonradan verilir. Bu nedenle organizma 

aktiftir ve tepki-uyarıcı bağı oluşmuştur. 

- 14 - 

4- Klasik koşullanmada pekiştireçler koşulsuz (doğal) 

uyarıcılarken, edimsel koşullanmada olumlu ve 

olumsuz pekiştireçler (peynir ve elektrik şoku) 

vardır. 

5- Edimsel koşullanma klasik koşullanmaya göre daha 

karmaşık davranışların öğrenilmesini açıklar. 

Klasik koşullanmayla sadece basit ve refleksif 

tepkilerin nasıl kazanıldığı açıklanabilir. 

6- Edimsel şartlanma klasik şartlanmadan farklı olarak 

pekiştirme ve ceza üzerinde durmaktadır. Yani 

edimsel şartlanmaya göre; belli bir tepkinin 

edinilmesi, geçirdiğimiz yaşantısal deneyimlere 

bağlıdır. 

4. BİTİŞİKLİK (YAKINLIK) KURAMLARI 

(WATSON, GUTHRİE) 

a) Watson’un Bitişiklik Kuramı 

İnsan zihni doğuştan boş bir levhadır. Yani 

davranışın kalıtsal niteliği yoktur. İnsan davranışları 

sadece çevresel etmenlerle ortaya çıkan öğrenilmiş 

olma niteliği taşır. 

Ona göre korku, öfke ve sevgi olmak üzere 

doğuştan gelen üç temel duygusal tepki kalıbı 

vardır. Akılcı olmayan korkular koşullanma ile 

ortaya çıkar. 

İnsanların içgüdülerle, zihinsel yetenek ve 

eğilimlerle dünyaya gelmediklerini, dolayısı ile de, 

davranışların gerisinde bu tür özelliklerinin 

bulunmadığını ileri sürer. 

Davranışlarımızın temelinde koşullanma vardır. 

Öğrenme koşullu ve koşulsuz uyarıcının birbiriyle 

bağlanması (uyarıcı-tepki bağı) sonucu oluşur. 

Öğrenme; pekiştirme, ödül-ceza olmadan bitişiklik 

ilkesine göre gerçekleşir ve etki yasasını kabul 

etmez. Öğrenmeyi sağlayan şey uyarıcı ile 

tepkinin birleşmesidir. Öğrenmeyi kuvvetlendiren 

şey, uyarıcı-tepki ikileminin tekrarlanma sıklığıdır. 

Davranışların gözlenebilir ve ölçülebilir bir özelliğe 

sahip olduğunu savunur. Bu nedenle davranışların 

incelenmesinde içebakış metodunu reddeder. 

Kötü alışkanlıkların yok edilmesinde sistematik 

duyarsızlaştırmayı ilk kez kullanmıştır. 

Bağ ilkesi: Her tepki kendisinden sonra gelen tepki 

için koşullu uyarıcı görevi yapar. Böylece, 

koşullanmış bir dizi uyarıcı-tepki bağları zinciri 

oluşmuş olur. 

Sıklık ilkesi: Belirli bir uyarıcıya karşı belli bir 

tepkiyi ne kadar çok yaparsak (sık tekrarlarsak) bu 

uyarıcıya karşı o tepkiyi tekrar yapma olasılığı da o 

kadar artar. 

Yenilik (En son) ilkesi: Belirli bir uyarıcıya karşı 

yapılan en son tepkinin, uyarıcı ile tekrar 

karşılaşıldığı zaman, ortaya çıkma olasılığı diğer 

tepkilerin yapılma olasılığından daha fazladır.


b) Guthrie’nin Bitişiklik Kuramı 

Öğrenmenin tek yasası (bitişiklik): Bir uyarıcıya karşı 

yapılan tepkinin, daha sona aynı (benzer) uyarıcı ile 

karşılaşıldığında da gösterme eğilimidir. Buradaki 

bitişiklik uyarıcı-tepki bitişikliğidir. 

Organizma çok sayıda uyarıcı ile karşılaşırsa 

bunlardan ancak bir kaçına, seçerek (dikkatle) 

tepkide bulunur. 

Ceza doğrudan bitişikle ilgilidir. Cezanın etkili 

olabilmesi için; cezalandırılan davranışla onu 

meydana getiren uyarıcı koşullar arasındaki 

birlikteliği yok edip, aynı uyarıcıyla cezalandırılan 

davranışa zıt bir davranışın birlikte olması 

sağlanmalıdır. 

Öğrenme ilk uyarıcı-tepki ilişkisinden ibarettir. 

Bununla birlikte devamında yapılacak tekrarların 

bir önemi bulunmaz (Watson’dan farkı) (tek 

deneme ilkesi) 

Öğrenmenin oluşması için ödül ve pekiştirmeye 

gerek yoktur. 

Ödül, öğrenmeye çağrışımsal mekanik bir düzen 

verme dışında hiçbir katkıda bulunmaz. Ödülün 

öğrenmeye dolaylı etkisi vardır. 

Uyarı: Watson’daki bitişiklik uyarıcı-uyarıcı 

(koşullu uyaran ile koşulsuz uyaran), Guthrie’deki 

bitişiklik uyarıcı-tepki. 


Guthrie’de Kötü Alışkanlıkların Yok Edilmesinde 

Kullanılabilecek Yöntemler 

1. Eşik (Alıştırma) Yöntemi: Uyarıcının tepkiye 

çağrışım yaptıramayacak kadar zayıf bir derecede azar 

azar verilerek istenmeyen tepkinin ortadan kaldırılması 

yöntemidir. 

Mesela; Kansızlık ve demir eksikliği çeken Demet, 

doktorun önerilerine rağmen meyve yemek 

istememektedir. Demet’e annesi yemeklerinin içerisine 

koyduğu meyvenin miktarını azar azar arttırarak 

yedirmiştir. Böylece bir süre sonra Demet’in meyve 

yemesini sağlamıştır. 

2. Bıktırma (Yorma) Yöntemi: Organizmaya 

istenmeyen tepki, yapmaktan yoruluncaya, bıkıncaya 

kadar yaptırılır. Böylece organizma bu tepkiyi 

göstermekten bıkacağı için aynı uyarıcıya karşı farklı 

tepkiler verir. 

Mesela; kibrit yakmaktan hoşlanan bir çocuğa çok fazla 

kibrit verilmiş ve kibrit yakmaktan bıkması sağlanmaya 

çalışılmıştır. 

- 15 - 

3. Zıt Tepki Yöntemi: İstenmeyen davranışı meydana 

getiren uyarıcı ile onunla rekabet edebilecek istenen 

davranışı meydana getiren uyarıcı birlikte verilir. 

Mesela; kediden korkan bir çocuğa annesi kedi hediye 

eder. Kedi korku yaratan uyarıcıdır. Anne ise sevilen, 

güven duyulan bir uyarıcıdır. İkisi birlikte 

sunulduğunda, anne daha baskın bir uyarıcı ise anneye 

karşı duyulan sevgi ve güven, kediye karşı da oluşacak. 

Bundan sonra kendi tek başına görülecek olsa bile 

kediden korkulmayacaktır. 

Alışkanlığın Bastırılması: Bu durum alışkanlığın yok 

edilmesinden farklıdır. Alışkanlığı bastırmada, birey 

istenmeyen davranışı meydana getiren uyarıcılardan 

uzak tutulur. Bu teknikte alışkanlığın ortaya çıkmasını 

engellemek için baskı altında tutulması sağlanır. Bunun 

için organizmanın istenmeyen alışkanlıkları ortaya 

çıkaran uyaranlarla karşılaşması engellenerek (ortam da 

değiştirilebilir) bu uyarıcılardan uzak durması sağlanır. 

Mesela; sulu şakalar yapmaktan hoşlanan birisinin 

yanında ciddi tavırlar takınılması. 

Mesela; çikolata yemeyi çok seven bir çocuğun, bu 

alışkanlığını bastırmak için, evde hiç çikolata 

bulundurulmaması veya çikolatayı çocuğun 

bulamayacağı yerlere saklanması.


B. BİLİŞSEL KURAMCILAR 

Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri 

Öğrenme doğrudan gözlenemeyen bir süreçtir. 

Öğrenme, basit bir uyarıcı-tepki bağıyla 

gerçeklemez; organizma, uyarıcıları zihinsel 

süreçlerle işler ve bu zihinsel süreçlerin sonucunda 

bir tepkide bulunur. Yani Öğrenme bireyin 

çevresine anlam verme sürecidir. Öğrenme 

sürecinde organizma aktif olmak zorundadır. Çünkü 

öğrenmeyi organizma yapılandırır. 

Öğrenmenin ortaya çıkması için pekiştireç şart 

değildir. 

Bilişsel kuramlar dikkat, algı, bellek, düşünme, 

hatırlama, örgütleme gibi zihinsel süreçleri 

açıklamaya çalışır. 

Bilişsel kuramlar, öğrenmenin zihindeki oluşumuna 

önem verirler ve davranış farklılıklarını, bireylerin 

bilgiyi işleme süreçlerindeki farklılıklara bağlarlar. 

Bilişsel Kuramın Türleri 

1. Bilgiyi İşleme Kuramı 

2. Gestalt Kuramı 

a) Sezgisel Öğrenme Kuramı (İçgörüsel, Kavrayış 

yoluyla öğrenme) (Köhler) 

b) Yaratıcı (Üretici) Düşünme (A türü çözümler, B 

türü çözümler) (Wertheimer) 

c) Yaşam Alan Kuramı (Kurt Lewin) 

d) Gizli (Örtük) Öğrenme (Tolman) 

1. BİLGİYİ İŞLEME KURAMI 

Bilgiyi işleme kuramı, insanın dünyayı anlamada 

kullandığı zihinsel süreçleri inceleyen bir kuramdır. 

Öğrenme daha önce öğrenilen bilgiyle yeni bilgiyi 

ilişkilendirme sürecidir. 

Bilgiyi işleme kuramında süreç dışardan gelen 

uyarıcının duyu organlarıyla alınmasıyla başlanıp, 

bu uyarıcıların tanımlanması ve depolanmasıyla 

devam etmektedir. Depolanan bu bilgiler 

gerektiğinde geri getirilerek kullanılmaktadır. Bu 

sistem bilgisayarların çalışma sistemine 

benzetilmektedir. 

Bellek Türleri 

- 16 - 

a) Duyusal kayıt: Bilgiyi edinmenin ilk aşaması 

duyusal kayıttır. Bu aşamada çevredeki uyarıcılar, 

uyarıcının özelliğine göre, beş duyu organımızdan biri 

tarafından alınarak, uyarıcının izi yaklaşık 1 ile 3-4 

saniye duyusal belleğe kayıt olur. Duyusal kayıtın 

içerdiği bilgi, özgün uyarıcının tam bir kopyasıdır. 

Mesela; bir kitabın sayfalarını hızla çevirdiğimiz zaman 

sayfalarda ki yazılar gözümüzde izler bırakır. Bu iz 

bırakma duyusal kayıttır. 

Duyusal kayıtın kapasitesi sınırsızdır ve her duyu için 

ayrı bir deposu olduğu düşünülmektedir. Duyusal kayıt, 

kendisinden sonraki bilişsel süreçler için kritik bir 

öneme sahiptir. Mesela; duyusal kayıt olmasaydı bir 

cümle okurken, cümlenin sonuna geldiğimizde 

başındaki sözcükleri unutarak cümleden hiçbir anlam 

çıkaramayacaktık. 

b) Kısa süreli bellek (çalışan-işleyen bellek): Dikkat 

edilen ve algılanan bilgi, duyusal kayıttan kısa süreli 

belleğe geçer. Bilgileri tutma süresi yaklaşık 20 

saniyedir. Bu belleğin kapasitesi oldukça sınırlıdır. 

Bu bellekte bilgiler bir taraftan depolanır, diğer taraftan 

da bilgiler üzerinde işlemler yapılır. Bu nedenle bu 

belleğe çalışan bellek de denir. Mesela; İngilizce 

çevirmenleri İngilizce söylenenleri bir yandan depolar, 

bir yandan da İngilizcedeki malzemeyi Türkçeye 

çevirme işlemini gerçekleştirir. 

Kısa süreli belleğe (KSB) bilgi, duyusal ve uzun süreli 

bellekten gelir. Genellikle her ikisi aynı anda olur. Bu 

belleğin görevi yeni gelen bilgilerin tekrar ve gruplama 

yoluyla uzun süreli belleğe geçmesini sağlamaktır. 

Mesela; telefon numaralarının gruplanarak akılda 

tutulması. 

Eğer bilgiler 20 saniyeden sonra uzun süreli belleğe 

aktarılmazsa tamamen unutulurlar. Mesela; rehberden 

bulduğumuz bir telefon numarasını, telefonu çevirdikten 

sonra hemen unutabiliriz. 

Uyarı: Bilginin duyusal kayıttan kısa süreli belleğe 

aktarılmasını sağlayan süreçler dikkat ve algıdır. 


Uyarı: Kısa süreli bellekte bilgiyi tutan süreçler; 

sürekli tekrar ve gruplamadır. 

ortamdan uzaklaşmadır


c) Uzun Süreli Bellek: Bilgilerin sürekli olarak 

depolandığı bellek türüdür. Bu belleğin kapasitesi belli 

değildir bu nedenle sınırsız olarak kabul edilmektedir. 

Uzun süreli bellekteki bilgiler bireye mal edilmiş, 

özümsenmiş ve anlamlandırılmış bilgilerdir. Bu nedenle 

uzun süreli bellekteki (USB) bilgiler unutulmaz. Uzun 

süreli bellek; açık bellek (bildirilen bellek) ve örtük 

(bildirilemeyen) bellek diye ikiye ayrılır. 

Açık bellek: kişinin bilincinde olduğu ve başkalarına da 

bildirebildiği bilgileri içerir. Açık bellek anısal, 

anlamsal ve İşlemsel diye üçe ayrılır. 

Anısal (epizodik) bellek: Yaşamımız boyunca 

yaşadığımız olayların yani anıların depolandığı 

yerlerdir. 

Anlamsal (semantik) bellek: Bilginin anlamlı hale 

gelmesini sağlar. Genel kavramlar, ilkeler, okulda 

öğrendiğimiz bilgilerin çoğu, jest ve mimiklerin 

anlamları, beden dili gibi şeyler bu bellekte yer alır. 

İşlemsel (prosüdel) bellek: Belli bir işin yapılması 

için gerekle işlem basamaklarının sırasıyla 

saklandığı yerdir. Bu nedenle belli işlem 

basamaklarıyla yapılan etkinlikler olan yüzme, 

araba kullanma, problem çözme, matematik, fizik 

problemi çözme gibi bilgiler bu bellekte yer alır. 

Örtük bellek: Kişinin bilincinde olmadığı bellektir. 

Örtük bellek kişinin farkında olmadan öğrendiği 

bilgileri içerir. Örtük bellekte kişi öğrenmiş olduğunu 

bilmez. Kişi farkında olmadan bu öğrendiklerini ihtiyacı 

olduğu anda öğrenmiş olduğunun farkına varır. Bu 

bellekte ise örtük (gizli) öğrenme, beceriler-alışkanlıklar 

ve klasik koşullanma öğrenmesi yer alır. 

Uzun süreli bellekte bilgiyi tutan süreçler 

Örtük ve Açık tekrar: Bilginin zihinsel (örtük) 

veya sesli (açık) olarak tekrar edilmesi süreci, 

bilginin uzun süreli bellekte saklanması sürecidir. 

Aralıklı tekrar, sürekli tekrardan daha etkilidir. 

Kodlama/Anlamlandırma: Kısa süreli bellekteki 

bilginin, uzun süreli bellekte bulunan eski bilgilerle 

ilişkilendirilerek uzun süreli belleğe transfer 

edilmesi sürecidir. 

Kodlama/Anlamlandırma stratejileri (örgütleyiciler) 4 

tanedir. 

- Etkin olması: bireyin öğrenme sürecine etkin 

olarak katılmasıdır. 

- Örgütleme: Bilginin uygun yapılar içinde 

yapılandırılması ve gruplandırılmasıdır. 

- Eklemleme: Yeni bilginin var olan yapıya 

(şemaya) eklenmesidir. 

- 17 - 

- Bellek destekleyici ipuçları: Bazı durumlarda yeni 

gelen bilgi ilk defa karşılaşılan bilgidir. Bu nedenle 

bilgi yeni bir yapıya giremez (eklemleme olmaz), 

eski bilgilerle gruplanamaz (örgütlenemez). Bu 

durumda bellek destekleyici ipuçlarıyla ilişki 

kurularak kodlama yapılır. Bellek destekleyici 

ipuçları iki türlüdür. İlki imgesel bellek destekleyici 

ipuçları (resim ve imgelerin kullanıldığı 

ipuçlarıdır), diğeri sözel sembollü bellek 

destekleyici ipuçları (daha anlamlı sözel yapılar 

arasında bağlar oluşturulur: ilk harf yöntemi) (2010 

KPSS). 

Geri Getirme (Hatırlama) ve Unutma 

Hatırlama, öğrenilmiş olan bilgilerin bellekte saklanıp 

bilinçli olarak yeniden canlandırılmasıdır. 

Tanıma ise, daha önceden öğrenilenlerle yeniden 

karşılaşıldığında onların farkına varılmasıdır. Hatırlama 

ile öğrenilenler yeniden canlandırılırken, tanıma ile 

öğrenilenlerin farkına varılır. Tanıma süreci detaylı 

değildir. 

Unutma, önceden öğrenilen bilgilerin bellekte 

saklanamaması durumuna denir. 

Öncelik ve Sonralık Etkisi 

Öncelik etkisi; ilk öğrenilen bilgilerin sonra 

öğrenilenlere göre daha iyi hatırlanmasıdır. 

Sonralık etkisi; son öğrenilenlerin ilk öğrenilenlere 

göre daha iyi hatırlanmasıdır. Mesela; uzun bir kelime 

listesi ezberlendiğinde, listenin başında bulunan 

kelimeleri daha çok hatırlarsak öncelik etkisi, listenin 

sonunda bulunan kelimeleri daha çok hatırlarsak 

sonralık etkisidir. Bir öğretmenin sınıftaki öğrencilerin 

adlarını sorup öğrendiğinde, adını ilk söyleyenleri daha 

çok hatırlarsa öncelik etkisi, adını en son söyleyenleri 

hatırlasa sonralık etkisidir. 

Yürütücü Kontrol ve Yürütücü Biliş 

Yürütücü kontrol; bireyin kendi öğrenme yapısının 

farkında olması ve bu yapıyı denetlemesi durumudur. 

Yürütücü (üst) biliş; bireyin kendi öğrenmesinin ve 

öğrenme sürecinin farkında olması durumudur.


2. GESTALT KURAMI 

Gestalt Kuramının Temel İlkeleri 

Temsilcileri Koffka, Köhler, Wertheimer, K. Lewin 

Davranışçı ve yapısalcı yaklaşımlara karşı tepki 

olarak doğmuştur. 

Öğrenme kişinin karşılaştığı bir durumu algılaması 

ve yorumundaki değişmedir. 

Bireyler karşılaştıkları problemleri eski 

alışkanlıklarına dayanarak değil; kavrayarak çözer. 

Gestalt’a göre algılama bir örgütlemedir. 

Birey her şeyi bir bütün olarak algılama 

eğilimindedir. 

Bütün, kendisini oluşturan parçaların 

toplamından daha anlamlı ve farklıdır. Parçaları 

ayrı ayrı incelediğimizde bütüne ulaşılamaz ve 

bütün görülemez. 

Bir nesnenin ya da parçanın algılanışı, onun diğer 

parçalarla olan ilişkisine de bağlıdır. 

İnsanlar çevrelerini bir düzen içinde algılarlar. Eşya 

ve olaylar tek başlarına değil, diğer nesne ve 

olaylarla beraber bir bütün olarak (organize edilmiş 

bir bütün) anlamlandırılır. 

Nesneleri bazı örgütleyici eğilimlere göre algılarlar. 

Bir resimde görülen -dikkat edilen- nesne şekil; 

geride kalanlar ise zemin olarak algılanır. Öğrenme 

şekil-zemin arasındaki ilişkilerdeki bir değişmedir. 

Algısal set oluşturma (Algısal kurulum): Bireyler 

nesneleri, olayları veya insanları belli referans 

noktalarına (önyargılara, tutumlara, beklentilere, 

inançlara) göre algılama eğiliminde olmalarına 

denir. 

Tekrar (İz Teorisi) (Koffka): Birey çevresiyle 

etkileşimi sonucu bellekte bir iz kalır buna bellek 

izi denir. Hatırladığımız bilgiler daha önce 

algıladıklarımızdan kalan izlerdir. Öğrenme 

durumunda yapılan art arda tekrarlar, öğrencinin 

yeni ilişkileri görmesinde yardımcı olur, hafızadaki 

izlerin daha tutarlı ve tam bir şekilde yeniden 

örgütlenmesini sağlar. Daha önce kaydedilmiş 

gereksiz şeyler atılarak yaşantı doğru bir şekilde 

yeniden oluşturulur. 

Gestalt Kuramında Algılama 

a) Algıda Değişmezlik: Daha önceden algılanmış 

olan bir nesne, başka bir yerde veya başka bir zamanda 

farklı gözükmesine rağmen yine aynı biçimde 

algılanmasıdır. Üç türlü algıda değişmezlik vardır. Şekil 

(biçim), Renk ve büyüklük değişmezliği. 

Mesela; televizyonda gördüğümüz bir fili ekran 

boyutunda görmemize rağmen, biz onu yine gerçek 

boyutuyla algılarız (büyüklük değişmezliği). 

Karanlıktaki limonun farklı renkte görünmesine rağmen 

sarı olarak algılanır (renk değişmezliği). 

- 18 - 

b) Algıda Seçicilik ve Dikkat: Organizmaya aynı anda 

birden çok uyarıcı gelir. Ancak, organizma bunların 

tamamına dikkatini veremez. Organizmanın bu 

uyarıcılar arasında dikkatini belli bir uyarıcıda veya 

uyarıcılarda toplamasına ve onları algılamasına algıda 

seçicilik denir. Mesela; Elektronik aletlerle ilgilenen 

Sinan’ın, gittiği alış veriş merkezinde öncelikle 

elektronik aletleri fark etmesi. 

c) Derinlik Algısı: İnsan gözü en ve boy olmak üzere 

iki boyutludur. Fakat biz birtakım algısal ipuçlarını 

kullanarak nesneleri derinliğini algılarız. Yani 

nesnelerin 3 boyutlu olarak algılanmasına derinlik 

algısı denir. Bu algılamadaki ipuçlarının bir kısmı 

çevresel etmenlerken, diğer kısmı gözün yapısından 

kaynaklanan etmenlerdir. 

d) Pragnanz Yasası (Algısal Örgütleme Yasaları): 

Uyarıcıların tek tek değil de organizeli bütünler halinde 

algılanması olayı algısal örgütlemedir. Gestalt 

kuramcıları algısal örgütlemeye yardımcı olan 

yasaların hepsini kapsayan daha genel bir yasa 

oluşturmuşlar ve buna Pragnanz yasası adını 

vermişlerdir. 

Koffka’ya göre dışarıdan gelen duyusal uyarımları 

anlamlandırma ve örgütlemede sadece Pragnanz yasası 

değil, aynı zamanda bireyin algısal kurulumu (inançları, 

değerleri, gereksinmeleri, tutumları) da etkili 

olmaktadır. Bu nedenle, aynı fiziksel çevrede bulunan 

kişilerin çevreyi yorumlamaları ve tepkileri farklı 

olabilmektedir. Bunun için de bireyin davranışının 

gerisindeki nedenleri anlayabilmek için coğrafi 

çevresinden çok, davranışsal çevresi bilinmelidir. 

d1) Şekil (figür) - Zemin (fon) İlişkisi: Nesneleri 

içinde bulundukları ortama göre algılarız. Ön planda 

algıladıklarımız (dikkat edilen) şekil, arka planda 

algıladıklarımız ise zemindir. Mesela; bu okumakta 

olduğunuz yazılar şekil, yazının arkasındaki beyaz alan 

ise zemindir. Eğer dikkatimiz yer değiştirirse şekil ve 

zemin de yer değiştirebilir ve dikkat ettiğimiz nesne 

şekil olurken diğer uyarıcılar zemini oluşturmaktadır. 

d2) Gruplama Yasaları: Ortamdaki çeşitli 

ipuçlarından yararlanarak birçok uyarıcının gruplanarak 

algılanmasıdır. Bu gruplandırmayı bazı etkenlere bağlı 

kalarak yaparız. Bu etkenler benzerlik yakınlık, 

süreklilik (devamlılık)


Benzerlik: Şekil, renk, doku, cinsiyet gibi pek çok 

özellik bakımından birbirine benzer uyarıcılar birlikte 

gruplanarak algılanma eğilimindedir. Mesela; insanı 

kadın ve erkek diye iki gruba ayırırız. 

A A A A A A A A B C D 

B B B B B B B A B C D 

C C C C C C C A B C D 

D D D D D D D A B C D 

Şekil–1 Şekil–2 

Şekil-1’i satırlar, Şekil-2’yi sütunlar şeklinde algılarız. 

Çünkü benzer olan uyarıcıları bir bütün olarak algılarız. 

Yakınlık: Birbirine yakın olan uyarıcılar algısal 

alanımızda birlikte gruplandırılmaktadır. Yakınlık, 

zamanda ve mekânda yakınlık olarak iki grupta ele 

alınabilir. İşitsel uyarıcıların gruplanarak algılanması ise 

zaman içinde birbirlerine olan yakınlıklarına göre 

gerçekleşmektedir. Mesela; müzikteki ritim algılaması, 

zaman içinde birbirine değişik yakınlıklarda bulunan 

vuruşlara dayalıdır. 

Süreklilik (Devamlılık): Aynı yönde giden noktalar, 

çizgiler ve benzerler birlikte gruplanarak algılanma 

eğilimindedir. Mesela; reklâm panolarında yanıp sönen 

ampuller bireye süreklilik algısı vermektedir. 

d3) Tamamlama: Eksik olan uyarıcıları zihnimizde 

tamamlayarak algıma olayıdır. Tamamlama için o 

nesnenin daha önce biliniyor yani algılanmış olması 

şarttır. 

Örnek: Bir ignliiz üvnsertsinede ypalın arşaıtramya 

gröe, kleimleirn hrfalreiinn hnagi srıdaa yzalıdkılraı 

ömneli dğeliimş. Öenlmi oaln brinci ve snonucnu hrfain 

yrenide omlsaımyış. Ardakai hfraliren srısaı krıaışk 

oslada ouknyuorumş. Çnükü kleimlrei hraf hraf dğeil 

bri btüün oalark oykuorumuşz. 

Örnek Resimler: 

Zeigarnik etkisi: İnsanlar tamamlanmamış 

yaşantılarını tamamlanmış yaşantılarından daha önce ve 

net bir şekilde hatırlama eğiliminde olmasına denir. 

- 19 - 

d4) Basitlik: Organizma, karmaşık, zor olaylar yerine 

daha basit ve düzenli olanı algılama eğilimindedir. 

Basit, düzenli bir şekilde organize edilmiş şekiller 

karmaşık olanlardan daha kolay algılanır. 

Şekil–1 Şekil–2 

Şekil-2’yi Şekil-1’den daha çabuk ve kolay algılarız. 

Çünkü basit, düzenli şeyler daha kolay algılanır. 

Algı yanılmaları 

Algı yanılmaları, fiziksel koşullardan veya bazı kişisel 

özelliklerden dolayı gerçeğin olduğundan farklı 

algılanmasıdır. Bu yanlış algılanmaya özellikle algının 

özellikleri sebep olur. İllüzyon ve halüsinasyon (sanrı) 

olmak üzere iki türlü algı yanılması vardır. 

a) İllüzyon: Gerçekte var olan bir dış uyarıcının 

olduğundan farklı algılanmasıdır. Fiziksel ve Psikolojik 

İllüzyon olmak üzere iki ayrılır. 

Fiziksel illüzyon: Algılanan uyarıcının kendi 

özelliklerinden ve fiziksel çevre koşullarından dolayı 

kaynaklanan algı yanılmasıdır. Herkeste aynı yanılgıya 

neden olan illüzyondur. Mesela; su içindeki çay 

kaşığının kırık gözükmesi, tren raylarının ileride 

birleşiyormuş gibi gözükmesi gibi. 

Psikolojik illüzyon: Uyarıcıyı algılayan kişinin zihinsel 

ve kişisel tutumuna göre var olan bir uyarıcının yanlış 

algılanmasıdır. Psikolojik illüzyon her bireyde aynı 

görülmez. Mesela; karanlıkta yerde duran hortumu 

yılan sanmak. 

b) Halüsinasyon (Sanrı): Ortada bir uyarıcı yokken 

kişinin bir şeyler algıladığını sanmasıdır. Yani gerçekte 

var olmayan bir uyarıcının varmışçasına algılanmasıdır. 

Halüsinasyon genelde akıl hastalarında görülür. Bazen 

ateşli hastalıklarda, alkol ve uyuşturucu bağımlılarında 

da görülür. Mesela; kapı çalmadığı halde zilin sesini 

duymak, ellerimizin üstünde böcek olmadığı halde 

ellerin üstünde böcek var denmesi gibi.


a) Sezgisel Öğrenme Kuramı (İçgörüsel, Kavrayış 

yoluyla öğrenme) (Köhler): Çözülmesi gereken 

problemin kavramları, elemanları arasındaki ilişkinin 

farkına birden bire (aniden) varılarak öğrenmenin 

gerçekleşmesidir. 

Bu öğrenmede birey daha önce çalışmış, zihnini 

yormuş, çeşitli yollar denemiş ancak bir türlü başarılı 

olamamıştır. Bunun üzerine belli bir zaman 

çalışmalarını askıya almışken, birden çözüm yolunu 

bulmuştur. Yani birey, durum veya sorun hakkında 

hiçbir şey düşünmezken birden çözüm bulmaktadır. 

İçgörüsel öğrenmede probleme odaklanma vardır. 

Probleme seçici bir şekilde dikkat edilir. 

Daha önceki deneyimler, çözüm için alt yapı 

oluşturur. Yani kişi deneme-yanılmalar yaptıkça 

içgörüleri artacak, dolayısıyla kavrama yoluyla 

öğrenme daha kolay olacaktır. 

Öğrenme hazırlık, kuluçka ve sonuç olmak üzere üç 

aşamada gerçekleşir. 

Çözüme geçiş, ani ve tam olarak gerçekleşir. 

Zeki olan bireyler içgörüsel çözüme daha kısa 

sürede ulaşır. 

Keşfedilen ilkeler/çözümler uzun süre kullanılır ve 

hatırlanır. Ayrıca başka duruma kolayca uygulanır. 

Mesela; bir öğrencinin matematik probleminin 

çözümünü birden buluvermesi. Başına elma düşmesi 

sonucunda, Newton’un yerçekimi kanunu bulması. Bir 

çocuğun, elektrik düğmesine parmakları yetişmediği 

için bir sandalye yardımıyla yetişmeyi akıl etmesi. 

Uyarı: Bir problemin çözülmesinde geçmiş 

öğrenmelerin ve problemlerin bileşenleri arasındaki 

ilişkilerin görülmesinin en fazla önem taşıdığı 

öğrenme türüdür (2011 KPSS). 


b) Yaratıcı (Üretici) Düşünme (Wertheimer): 

Wertheimer’e göre iki tür problem çözme yolu vardır. 

Bunlardan biri A türü çözümler (ıraksak), diğeri B türü 

çözümler (yakınsak) dir. 

B türü çözümler (yakınsak): Anlamadan ezberlemeye 

dönüktür. Orijinallikten ve içgörüden uzaktır. Kolayca 

unutulabilir. 

A türü çözümler (ıraksak): Gestalt ilkelerine 

dayalıdır. Orijinaldir, sezgiseldir (içgörüseldir). Çözüm 

başkası tarafından değil, birey tarafından bulunur, 

kolaylıkla genellenebilir ve uzun süre hatırlanabilir. Bu 

tür çözümler üretici (yaratıcı) çözümlerdir. 

Yaratıcı düşünme: Varlıklar ve olaylar arasında yeni 

ve orijinal ilişkiler kurma ve çözüm üretme esasına 

dayanan düşünmedir. Bu düşünmede bilgi birikimi ve 

deneyim önemlidir. Bilimlerde, güzel sanatlarda ve 

artistik faaliyetlerde bu düşünme önemli rol oynar. 

- 20 - 

Yaratıcı düşünmeyi engelleyen faktörler ise şunlardır: 

Duygusal engeller (utangaçlık, yanlış anlaşılma 

korkusu, aşırı öz eleştiri), 

Kültürel engeller (toplumdaki değerler ve 

gelenekler), Algısal engeller (algılamayla oluşan 

şartlanmalar) 

Geçmiş deneyimlerin etkisi (Alışkanlıklar- 

Zihinsel kurulum) 

İşleve takılma 

Zihinsel kurulum: Problemlerin hep aynı davranış 

kalıplarıyla, yöntemlerle, alışkanlıklarla çözmeye 

çalışmaktır. 

İşleve takılma: Nesneleri alışılagelen işlevleri dışında 

kullanmamaktır. Mesela; bıçak kesmek için yapılmıştır. 

Birçok insan bıçağı tornavida ya da gazoz açacağı 

olarak düşünemez. 

c) Alan Kuramı (Kurt Lewin): Davranışın üzerinde o 

davranışı gerektiren birçok psikolojik olgunun etkili 

olduğunu ve bütün bu psikolojik olguların kişinin 

yaşam alanını oluşturduğunu ifade etmektedir. Yaşam 

alanı kişinin bilinçli olarak farkında olduklarından 

oluşabileceği gibi, bilincinde olmadığı faktörlerden de 

etkilenebilir. 

d) Gizli (örtük) öğrenme (Tolman): Tolman yaptığı 

araştırmalar sonucunda bazı öğrenmelerin istem dışı 

gerçekleştiğini kanıtlamıştır ve bu tür öğrenmelere 

“gizil öğrenme” adını vermiştir. Bu öğrenme, 

öğrenmeye yönelik herhangi bir çaba sarf etmeden ve 

istek duymadan gerçekleşir. 

Kişi tarafından farkında olmadan belirli zamanlarda 

gerçekleşen öğrenmelerdir. Bu öğrenmeler bilinçli 

olarak gerçekleştirilmez. Çoğu zaman ihtiyaç anında 

davranışa dönüştüğü zaman öğrenmenin olduğu fark 

edilir. 

Mesela; her gün dershaneye gidip gelirken çoğu iş 

yerlerini, yolları bu şekilde öğreniriz.


C) BİLİŞSEL AĞIRLIKLI DAVRANIŞÇI 

KURAMLAR 

Bilişsel Ağrılıklı Davranışçı Kuram Türleri 

1. Sosyal Öğrenme Kuramı (Gözlem-Model Yoluyla 

Öğrenme) (Bandura) 

2. Amaçlı Davranışçılık Kuramı (İşaret-Gestalt- 

Beklenti Kuramı) (Tolman) 

1. SOSYAL ÖĞRENME KURAMI (GÖZLEM- 

MODEL ALMA ÖĞRENMESİ) (BANDURA) 

Sosyal Öğrenme Kuramının Temel İlkeleri 

Davranış öğrenilebilir fakat hemen 

gösterilmeyebilir. 

Öğrenme her zaman pekiştirece bağlı değildir. 

İnsan uyarıcıya karşı tepki veren pasif ve basit bir 

organizma değildir. İnsan aktif ve bilinçli eylemleri 

ile öğrenir. 

Sosyal öğrenmede temel faktör, bireyin başkalarını 

gözlemleyerek öğrenmesidir (Dolaylı öğrenme). 

Mesela; ablasının tırnakları kesilirken canı yandığı 

için ağladığını gören Taylan, sıra kendisine 

geldiğinde tırnaklarını kestirmemek için uzun süre 

direnmiştir (dolaylı ceza) (2010 KPSS). 

Basketbolcunun, antrenörü gibi basket atması (2009 

KPSS). 

Birlikte öğrenme ortamında öğrenen ile 

öğretenlerin etkileşim içinde olması gerekmektedir. 

Öğrenen bireye, gözlem, taklit etme ve zihinsel 

fonksiyonlar geliştirmede gerçek fırsat 

sağlanmalıdır. 

Öğrenmenin etkiliği, öğrenenin modelden 

gözlemlediği davranışı taklit etme kabiliyetine 

bağlıdır. 

Sosyal Öğrenme Süreçleri (Gözlem Yoluyla 

Öğrenmenin Süreçleri) 

Sosyal öğrenme şu dört süreç sonunda ortaya çıkar. 

a) Dikkat etme süreci: Model alınan davranışa 

dikkatin odaklanmasıdır. Mesela; Atakan TV’deki 

bir karate müsabakasını dikkatlice izlemektedir. 

b) Hatırda tutma süreci: Gözlemlenen davranıştan 

yararlanmak için hatırlanmasıdır. Mesela; Atakan 

okulda bir arkadaşıyla tartıştığında TV’deki karate 

hareketleri aklına gelir. 

c) Davranışı ortaya koyma süreci (Davranışa 

dönüştürme, Tekrarlanması): Model alınan 

davranışın uygulanması (tekrarlanması) sürecidir. 

Fakat birey öz yeterlilik kapasitesine sahip değilse 

bu davranış ortaya çıkmayabilir. Mesela; Atakan 

TV’deki karate hareketlerini aklına getirip tartıştığı 

arkadaşı üzerinde bu hareketleri denemesi. 

d) Güdülenme süreci: Bandura öğrenme ile 

performansı birbirinden ayırmıştır. İnsanlar; yeni 

davranışları, becerileri, gözlem yoluyla 

kazanabilirler. Ancak onları yapmaya 

güdüleninceye veya ihtiyaç duyuncaya kadar 

performans olarak göstermezler. Yani güdülenme 

öğrenilenleri performansa dönüştürmeyi sağlayan 

süreçtir. 

- 21 - 

Sosyal Öğrenme Kuramı’nın Temel Kavramları 

a) Pekiştirme: Bandura’ya göre üç türlü pekiştirme 

vardır. 

a1) İçsel Pekiştirme: Pekiştirme bireyin kendisi 

tarafından, kendisine yönelik yapılıyorsa buna içten 

pekiştirme denir. Bu pekiştirmede birey başkalarının 

tepkilerine aldırmadan kendi kişisel standartlarına 

ulaşmak için çaba harcar. Mesela; Kreşte arkadaşına 

vuran Hasan, öğretmenin verdiği oturma cezasına 

aldırmamış “Oh, iyi ki de vurdum o da benimle alay 

etmişti, ona günün gösterdim, çok iyi oldu.” diyerek 

rahatladığını hissetmesi (2009 KPSS). Sınavda iyi not 

alan bir öğrencinin kendisini ödüllendirmek için 

sinemaya gitmesi. 

a2) Dolaylı Pekiştirme: Davranışı pekiştirilen modeli 

izleyen birey, modelin davranışını yapma olasılığı 

artar. Mesela; bir futbol takımında iyi oynayan bir 

oyuncuya prim verilmesi sonucu, takımdaki diğer 

oyuncuların da daha iyi oynamaya çalışması. 

a3) Doğrudan pekiştirme: Birey bir kişiyi model 

aldıktan sonra onun yaptığı davranışı bizzat kendisi 

de yapar ve hemen arkasından model aldığı davranış 

için pekiştireç alırsa bu doğrudan pekiştirme olur. 

b) Dolaylı Ceza: Modelin yapmış olduğu davranış 

sonunda almış olduğu cezanın gözlemlenmesi, 

gözleyenin o davranışı yapma eğilimini azaltır veya 

ortadan kaldırır. Mesela; sınıfta yaptığı hatalı bir 

davranıştan dolayı teneffüse çıkamayan arkadaşını 

gören Ceren, o hatalı davranışı yapmama eğiliminde 

olacaktır. 

c) Dolaylı Güdülenme: Gözlenen davranış, değer 

verilen bir ürünle sonuçlanırsa gözleyen kişi o davranışı 

yapmak için istek duyar. Mesela; öğretmen adayı 

arkadaşının çok çalışıp KPSS sonucu atandığını gören 

Ahmet, kendisinin de çok çalışmaya istekli olması. 

d) Dolaylı Duygusallık: Birçok duygu gözlem yoluyla 

kazanılır. Birçok insan kendileri doğrudan bir yaşantı 

geçirmediği halde (zarar görmediği halde) bazı 

şeylerden korkar. Sebebi ise söz konusu duygulara, 

korkulara sahip modellerin gözlemlenmesidir. Model 

alınan kişiler birtakım davranışlarıyla gözleyen kişiye 

birçok mesaj verir ve gözlemci dolaylı yaşantı 

kazanarak aynı korkulara sahip olur. Mesela; 

arkadaşının köpek tarafından ısırılması sonucu 

arkadaşının çığlık atmasını ve ağlamasını gözlemleyen 

birey köpekten korkmaya başlayabilir. Yılanla ilgili 

kötü bir yaşantı geçirmediği halde yılandan korkan 

insan sayısı çok fazladır.


Sosyal Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler 

a) Modelin özellikleri 

b) Model alınan davranışın özellikleri 

c) Gözlemcinin özellikleri 

a) Modelin özellikleri: Modelin yaşı, cinsiyeti, sosyal 

statüsü, saygınlığı (prestiji), gözleyen bireye olan 

benzerliği, modelin davranışının pekiştirilmesi ya da 

cezalandırılması, modelin sergilediği davranışla ilgili 

uzmanlığı. 

Model ile Gözleyen Arasındaki Etkileşim Özellikleri 

Modelin 

Statüsü 

Kişiden; 

Yüksek 

Eşit 

Eşit 

Düşük 

Gözlemle 

nen 

Sonuç 

Sonuç 

bilinmiyor 

Sonucu 

olumlu 

Sonuç 

olumsuz 

Sonuç 

olumlu 

veya 

olumsuz 

Taklit 

Edilme 

Durumu 

Yüksek 

Yüksek 

Taklit 

edilmez 

Yok denecek 

kadar az 

Örnek 

Reklâmlarda kullanılan 

ünlü kişiler 

Sınıfta başarılı öğrenciyi 

diğerlerinin taklit etmesi 

Sınıfta ceza alan bir 

öğrencinin yaptığı 

davranışı diğer 

öğrencilerin yapmaması 

Küçük kardeşini izleyen 

büyük kardeşin tepkisi 

b) Model alınan davranışın özellikleri: Gözleyen 

birey uygun olduğunu düşündüğü ve ödülle 

sonuçlanacak davranışları model alır. Değerli sonuçlar 

gözlemciyi güdüler. Davranışın basit olması, işlevselliği 

ve gözlenebilir olması diğer etkenlerdir. 

c) Gözlemcinin özellikleri: Bunlar altı tanedir. 

c1) Karşılıklı belirleyicilik: Öğrenmeyi; birey, çevre 

ve davranış olarak üç temel faktör birlikte oluşturur. Bu 

üç etken karşılıklı olarak birbirlerini etkilemekte ve bu 

etkileşimler bireyin sonraki davranışlarını 

etkilemektedir. Yani birey, sosyal çevrelerini 

davranışları aracılığıyla etkilemekte, değiştirmekte, aynı 

zamanda çevrede yer alan diğer insanların 

davranışlarından da etkilenmektedir. 

c2) Sembolleştirme kapasitesi: İnsanlar dünyada 

gördüklerini zihinlerinde sembolleştirirler. Semboller 

insanların zihninde dünyadaki gördüklerinin 

temsilcileridir. Bu sayede insanlar, geçmişi zihinlerinde 

tutabilmekte ve geleceği de zihinlerinde 

tasarlayabilmekte, sembolleştirebilmektedir. 

Sembolleştirme kapasitesi yüksek olan bireyler, sosyal 

öğrenme konusunda daha başarılıdırlar. 

- 22 - 

c3) Öngörü (Geleceği düşünme) kapasitesi: Gelecek 

için plan yapabilme kapasitesidir. İnsanlar gelecekte 

başkalarının kendilerine nasıl davranacaklarını tahmin 

edebilmeli, hedef belirleyebilmeli ve geleceği 

planlayabilmelidir. Yani düşünme etkinlikten önce 

geldiği için, insanlar geleceği düşünebilmelidir. 

c4) Dolaylı öğrenme kapasitesi: İnsanlar başkalarının 

davranışlarını ve o davranışların sonuçlarını 

gözlemleyerek öğrenmeyi gerçekleştirir ve bu ona 

büyük bir avantaj sağlar. Çünkü maliyeti düşüktür. 

Başkalarının hatalarını görmek yoluyla aynı hataları 

yapmadan doğrulara daha az zararla ve daha hızlı 

ulaşabilir. Bu nedenle dolaylı öğrenme kapasitesi 

yüksek bireyler sosyal öğrenmeyi daha iyi 

gerçekleştirir. 

c5) Öz düzenleme kapasitesi: İnsanların içsel 

standartlar oluşturma, kendi davranışlarını kontrol etme 

ve düzenleme kapasiteleri vardır. Birey davranışlarını 

kendi koyduğu kurallara uygun biçime getirip 

uygulayabilme potansiyeline sahiptir. Beslenme, 

eğlence, dinlenme, çalışma alışkanlıkları bu tiptendir. 

c6) Öz yargılama (Yansıtma) kapasitesi: İnsanların 

kendileri hakkında düşünme ve yargıda bulunma 

kapasitesidir. İnsanlar kendi davranışlarını yargılayıp 

çeşitli sonuçlar (ders alma gibi) çıkarabilirler. 

Uyarı: İnsanın kendinin farkında olması ve 

kapasitesi ile yapacağı iş arasında değerlendirme 

yapması, bireyin öğrenme sürecinde önemli bir 

durumdur. Bu durum “öz-yeterlilik” kavramıyla 

açıklanmıştır. 


2. AMAÇLI DAVRANIŞÇILIK KURAMI 

(İŞARET-GESTALT KURAMI) (TOLMAN) 

Tolman’a göre davranış bir amaca yöneliktir. 

Davranış amaç doğrultusunda çevre koşullarına 

göre değiştirilebilir. 

Davranışçılardan farklı olarak öğrenme koşullanma 

sürecinden ziyade, zihinsel süreçler yoluyla 

çevreyi keşfetme ve uyarıcıları anlamlı hale getirme 

(bütün hale getirme) sürecidir. 

Öğrenmeyi uyarıcı-uyarıcı ilişkisi olarak ele alır. 

Davranışçılardan farklı olarak insanı hayvanlardan 

farklı olarak sadece uyarıcılara tepki veren pasif bir 

varlık olarak değil, inanç ve değerleriyle etkinlikte 

bulunan aktif bir varlık olarak ele alır. 

Molar (Bütüncül davranış): Davranışçıların 

“davranışı anlamak için davranışı küçük davranış 

birimlerine bölmek gerekir” fikrine karşı çıkarak, 

davranışın bütününe odaklanılması gerektiğini (molar 

davranışa) belirtir. Çünkü davranışı küçük parçalara 

ayırmaya çalışmak onun anlamını kaybettirmektedir. Bu 

görüşü Gestalt görüşüne yakındır.


Örtük (Gizil) Öğrenme: Bilinçsizce, farkında olmadan 

ve istemeden edinilen öğrenmelerdir. Buna göre, bazı 

öğrenmeler öğrenme amacı olmadan, hatta kişi farkında 

olmadan gerçekleşir. 

Yapılan çalışmalar, gizil öğrenmenin zihinsel imge ya 

da bilişsel harita olarak depolandığını göstermektedir. 

Organizma ilgili bir problemle karşılaştığı zaman bu 

haritalara başvurur ve onu kullanır. Mesela; ev işi 

yaparken bir yandan yüksek sesle ders çalışan psikoloji 

öğrencisi kızının söylediklerini işiten bir ev hanımı, 

birkaç gün sonra izlediği bir yarışma programında 

sorulan “Tepkisel koşullanma ile şu isimlerden 

hangisini eşleştirirsiniz?” sorusuna doğru yanıt 

verdiğini fark etmesi (2010 KPSS). 

Gizil sönme: Önceden pekiştirilen bir davranışın 

pekiştirilmemesi sonucu değil, artık pekiştirilmediğinin 

gözlenmesi sonucunda ortaya çıkan durumdur. Mesela; 

eski okulunda öğretmenin sadece parmak kaldıran 

öğrencilere söz verdiğini gözlemleyen Demet, derste 

söz almak için hep parmak kaldırmaya başlamıştır. 

Fakat yeni okulunda öğretmenin parmak kaldırmayan 

öğrencilere de söz verdiğini gözlemleyen Demet, artık 

söz almak için parmak kaldırmamaya başlamıştır. 

Burada Demet, pekiştirilmediği için değil 

pekiştirilmeyen davranışları gözlemlediği için sönme 

meydana gelmiştir. 

İşaret (Yer) öğrenme: Organizma araştırarak, 

gözlemleyerek bazı olayların-davranışların, belirli başka 

olaylara-davranışlara yol açtığını veya bir işaretin diğer 

bir işarete götürdüğünü anlar ve bunları kullanarak 

amacına ulaşır. Organizma bu kazandığı bilgiyi 

birbirinden ayrı, bağımsız birimler halinde değil, 

organize edilmiş bilgi halinde saklar. Organizmanın 

çevreye ilişkin organize edilmiş bilgi türü bilişsel 

harita olarak adlandırılır. Organizma, yer öğrenme 

sürecinde bu haritalardan yararlanır. Mesela; 

gözümüzü kapattığımızda evimizin salonu ve içindeki 

eşyaları hayal edebilir hatta gözümüz kapalı olarak 

salonda dolaşabiliriz. Zihnimizde bulunan bu bilgiler 

yer öğrenmesi (bilişsel haritalar sayesinde) ile oluşan 

bilgilerdir. 

Tolman, üst düzey organizmaların kendilerini istedikleri 

amaca ulaştıracak yolların ve nesnelerin uzaysal planını 

kapsayan bilgilerini kullandıklarını savunur. Organizma 

bilişsel haritalarını kullanarak kendisini en kısa şekilde 

amaca ulaştıran yolu seçmesine en az çaba ilkesi denir. 

Mesela; bir yere giden bireyin bilişsel haritalarını 

kullanarak en kestirme yolu bulması. 

Uyarı: Yer öğrenmenin önemli bir bölümü farkına 

varılmadan (gizli öğrenme) gerçekleşir. 

- 23 - 

Öğrenme Türleri 

a) Kateksis: Organizmanın içinde bulunduğu kültürel 

özelliklere bağlı olarak belli dürtü durumlarıyla, belli 

nesneleri ilişkilendirme eğiliminin öğrenilmesidir. 

Mesela; İtalyanlar açlığını makarna ya da pizza ile 

giderme eğiliminde olabilir. 

Organizmanın belli dürtü durumlarında belli 

nesnelerden kaçınmayı öğrenmesine Olumsuz Kateksis 

denir. Mesela; bir Müslüman açlığını gidermek için 

domuz eti yemez çünkü açlık ile domuz etini 

ilişkilendirmemiştir. 

b) Eşdeğer İnançlar: Alt amaç, ana (asıl) amaçla aynı 

etkiye sahip olduğunda, alt amaç eşdeğer inanç 

oluşturur. Bu durum, uyarıcı-tepki kuramlarında ikincil 

pekiştirme kavramına çok benzemekle birlikte, bu 

öğrenme çeşidi fizyolojik dürtülerden ziyade “sosyal 

dürtülerin” tatmini ile ilişkilidir. Mesela; yüksek not 

alma sevgi ve saygı ihtiyacını doyurur. 

c) Alan Beklentileri (uyarıcı-uyarıcı öğrenmesi): 

Organizmanın kendisini neyin nereye götüreceğini 

öğrenmesidir. Belli bir işaret gördüğünde onu belli bir 

diğer işaretin izleyeceğini bekler. Bu öğrenmeye 

uyarıcı-uyarıcı öğrenmesi denir. Bu tür öğrenmenin 

gerçekleşmesi için tek pekiştirme beklentinin yani 

hipotezin doğrulanmasıdır. Mesela; zil çalması dersin 

başlaması için, şimşek çakması yağmurun başlaması 

için birer işarettir. 

d) Alan-Biliş Yolları: Alan-biliş yolu, bir problem 

çözme stratejisi olarak belli durumlarda algısal alanı 

düzenleme eğilimi olarak tanımlanır. Problem çözme 

stratejisinde önemli olan nokta, bir problemi çözmede 

etkin olan bir stratejinin gelecekte benzer durumlarda da 

kullanılmasıdır. 

e) Dürtü (güdü) Ayırımları: Bu öğrenme türü 

organizmanın kendi dürtü durumunu analiz etmesini ve 

buna uygun davranışta bulunmasını içerir. Mesela; suya 

ihtiyaç duyan birisinin davranışı ile yiyeceğe ihtiyaç 

duyan birisinin davranışı farklı olacaktır. 

f) Hareket Biçimleri: Hareket biçimini öğrenme, bir 

eksiği gidermeye yöneliktir. 

g) Açık öğrenme: Organizmanın giderilmesi gereken 

ihtiyaçlarıyla doğrudan ilişkili olan davranışları 

öğrenmesidir.

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?