İzmir Limanı'nın Tarihsel Gelişimi Ümit ÇİÇEK - İzmir Ticaret Odası

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN - BÖLGESEL
İzmir Limanı’nın Tarihsel Gelişimi
Ümit ÇİÇEK
İzmir, jeopolitik konumu itibariyle Batı Anadolu ve Anadolu’nun yetiştirdiği ve ürettiği
ürünlerin ihraç edildiği, Türkiye’nin dünyaya açılan kapısı olma özelliğine sahip bir
liman kentidir.
Dünya ticaretinde ön plana çıkan ticaret yollarının üzerinde yer alan bir kavşak
noktası olması; dünya üzerinde ender rastlanılacak kadar korunaklı bir körfez ve
doğal limanlara sahip olması, bu özelliğini çağlar boyunca muhafaza etmesini
sağlamıştır.
Tarih içerisinde limanları, ticaret hacminin gelişmesine bağlı olarak taşınmış olan
kentimiz, özellikle 17. yüzyılın başından itibaren 19. yüzyıla kadar, Avrupalı sanayici
ve yatırımcıların gözdesi olmuştur.
A- Eski Smyrna Kenti ve Limanı
MÖ 650–545 yılları İyon uygarlığının en parlak dönemini oluşturur. İyonlar, bu
dönemde Milet kentinin önderliğinde Akdeniz’de, Marmara Bölgesi’nde ve
Karadeniz’de birçok koloni kurmuşlardır.
Smyrna’da bu gelişimin içerisinde yer almış ve tarımla yetinmeyip Akdeniz ticaretine
katılmıştır.
Smyrna’da ele geçen Fenike kökenli eserler, Kıbrıs kökenli heykel ve heykelcikler,
Önasya ya da Akdeniz kökenli fayans figürcükler uluslararası ticaretin yapıldığını
kanıtlamaktadır.
Modern kentin kuzeydoğusunda küçük bir yarımada üzerinde yer alan Eski Smyrna
kenti, doğal ve korunaklı bir limana sahiptir.
Lidya Krallığı’na ulaşan ticaret yollarının deniz yoluyla Akdeniz’e çıkış noktasını
oluşturmaktadır.
Bu nedenle bölgede ve Anadolu’da hüküm süren tüm devletlerin kontrol etmek
istedikleri bir liman kenti olmuştur.
MÖ 545’te Perslerin Anadolu’ya hâkim olması ile bu parlak dönem kapanmış ve iki
yüz kadar kendi halinde yaşayan kent, İskender’in gelişi ile birlikte Kadifekale ve
yamaçlarındaki yeni yerine taşınmıştır.
B- Yeni Smyrna Kenti ve Antik Liman
İzmir’in Bayraklı’da kurulan eski yerleşim yerinden, MÖ 4. yüzyılın sonunda
Kadifekale ve yamaçlarında kurulan yeni kente taşınması ile birlikte, Kadifekale’nin
yamacında yer alan doğal liman, ticarette yoğun olarak kullanılmaya başlamıştır.
26

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
Strabon’un anlattığına göre liman istendiği zaman kapatılabilmektedir.
Roma döneminde önemli bir kent olarak parlak bir dönem yaşayan İzmir, 11. ve 15.
yüzyıllar arasında çeşitli kereler el değiştirmiştir.
Bu dönemde özellikle deniz ticaretinde öne çıkan Cenevizlilerin limanı elde tutma
çabaları göze çarpar. Bu dönemde bir liman kalesinin varlığı söz konusudur.
Liman Kalesi, gerek iç körfeze girişin kontrolünün sağlandığı gerekse navlunun
alındığı bir kontrol noktası olmuştur.
Moğol Hükümdarı Timur, 1402 Ankara
Savaşı’nın hemen ardından orduları ile
İzmir’e gelerek kentin kontrolünü
sağlamak amacıyla Cenevizlilerin
hâkimiyetindeki Liman Kalesini ele
geçirip yıkmıştır.
İzmir, 15. yüzyılın ilk çeyreğinden
itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nun
kontrolüne geçmiştir.
Liman kalesinin yıkılması ile birlikte kentin çok kereler el değiştirmiş olması ticaretin
gelişimini yavaşlatmıştır.
Kent, 17. yüzyılın başına kadar bir kasaba görünümündedir.
17. yüzyılın başından itibaren Osmanlı İmparatorluğu, İzmir’in bir liman kenti olarak
öneminin farkına varmaya başlamıştır.
İzmir’in ticari olarak önemi bu yüzyıldan itibaren artmaya başlamıştır.
Bunun nedenlerinden bir tanesi, 16. yüzyılın ikinci yarısında Sakız Adası’nın Osmanlı
kontrolüne geçmesinin ardından 17. yüzyılın başında yabancı devletlerin
konsolosluklarını İzmir’e taşımış olmasıdır.
İkinci bir neden; İranlı ipek tüccarlarının savaş nedeniyle, daha önce Halep-
İskenderun hattından yaptığı sevkıyatı İzmir’e kaydırmalarıdır.
Ayrıca İran’dan Bursa’ya gönderilen ipeğin miktarındaki azalma nedeniyle yalnızca iç
piyasada tüketilmesi ve ihraç sırasında ödenen dahili ve transit vergilerin artırılması
sonucu, ipek sevkıyat İzmir’e kaydırılmıştır.
Avrupa ile yapılan deniz ticaretinin batıya kaymış olması nedeniyle İzmir, Halep’in
yerini almıştır.
Böylece İzmir, Avrupalı ve Doğulu tüccarların buluşma noktası ve dünya ticaretinin
bir kavşak noktası haline gelmiştir.
27

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
Ege Bölgesi coğrafyası, dağların denize dik uzanması sebebiyle, Anadolu’nun
içlerinden gelen deve kervanlarının kıyıya ulaşması açısından uygun geçitler verir.
En uygun geçitlerden biri, günümüze kadar kullanıla gelen, Kemalpaşa’daki Belkahve
Geçidi’dir.
Bu dönemde kentin ticari merkezi, iç liman etrafında şekillenmiştir.
Kent, bugünkü Anafartalar Caddesi üzerinden Basmane’ye inen ve oradan tren
yolunu takiben Kemer Köprüsünü aşarak doğuya doğru ilerleyen bir yol ile
Kemalpaşa’daki Belkahve Geçidi’ne ulaşarak Anadolu’nun iç kısımlarına
bağlanmaktadır. Bu yol, kentin ana aksını oluşturur.
17. yüzyıldan itibaren Osmanlı topraklarına gelen ve İzmir’i ziyaret eden yabancı
seyyahlar ve diplomatlar, İzmir’i, kara ve deniz ticareti açısından tüm Levant’ın en
ünlü ve en önemli kenti olarak tarif etmektedir.
Buna ek olarak İzmir’i, Asya’dan Avrupa’ya ve Avrupa’dan Asya’ya giden bütün ticari
mallar için en uygun liman olarak nitelemektedirler.
Bazıları, İzmir’de ticaret açısından çeşitli kolaylıklar sağlandığından ve bu nedenle
tüccarların İzmir’i tercih ettiğinden; diğerleri ise kentin gemilerin demirlemesi için çok
uygun bir limana sahip olduğundan, iç limanda Türk gemilerinin, limanın hemen
dışında ise yabancı gemilerin demirlediğinden bahsetmektedir.
Bu dönemde şehrin ticareti oldukça ileri seviyededir.
Hıristiyan din adamı ve seyyah Müller, Mısır’a giderken uğradığı İzmir Limanı’nda,
“İrili ufaklı birçok teknenin yanı sıra Fransız, Galli, Hollandalı, İngiliz ve daha birçok
ülkeden yetmiş kadar gemi saydığından; yılda üç kez (Şubat, Haziran ve Ekim),
karayoluyla, İran, Moğolistan ve Çin gibi doğu ülkelerinden gelen kervanlar ile
Levant’ın diğer ülkelerinden ve Ortadoğu’dan gelen kervanların karşılaşması
neticesinde 4000–5000 develik yükün aynı zamanda İzmir’e indirildiğinden”
bahsetmektedir.
Tournefort ise “Liman, bütün tüccarların buluşma yeri olduğu gibi, dünyanın her
yerinden gelen malların toplandığı bir merkezdir” demektedir.
19. yüzyılın başlarında İzmir Fransız Konsolosu Felix de Beaujour, İzmir’i şu şekilde
tanımlamaktadır: “İzmir, bütün Asya Türkiye’sinin bir antreposu olduğundan büyük bir
ticari önem taşırdı.
İzmir Limanı’na bütün devletlerin gemileri geldiği gibi, hemen her gün bir eşeğin
sürüklediği ve Asya’nın bütün mahsullerini taşıyan deve kervanlarının aktığı
görülürdü.
Hint muslin ve şallarını; Mısır pirinç, şeker ve hurmalarını; Ege adaları yağ ve
şaraplarını; Makedonya ve Trakya yün ve tütünlerini; İstanbul ise Karadeniz’in bütün
ürünlerini; Avrupa da kendi sömürge ve fabrika ürünlerini hep buraya gönderirdi.
28

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
Yılda 100 Milyon Frank olduğu sanılan bu ticaret, İzmir’i Türkiye’nin en kalabalık ve
zengin şehirlerinden biri yapar. İzmir, adeta Avrupa, Asya ve Afrika’nın bir pazarıdır.”
Yukarıda alıntı yaptığımız İzmir’e gelen yabancıların anlattıkları ve konu üzerine
yazılan kitaplardan anlaşıldığı kadarıyla bahsi geçen yüzyıllarda dünya ticaretinin kilit
noktası haline gelmiş olan İzmir’de, dünyanın herhangi bir yerinde üretilip ticareti
yapılan herhangi bir ürünü bulamamak mümkün değildir.
Dünya ticaretindeki bu gelişim ve İzmir’in ticaret yolları üzerinde bir kavşak noktası
haline gelmesi, sanayi devrimine bağlı olarak artan hammadde ihtiyacından
kaynaklanmaktadır.
Özellikle 17. yüzyılın başından itibaren İngilizlerin, Hollandalıların ve Fransızların
elde ettiği kapitülasyonlar, İzmir’de bu milletlerden tüccarların etkinliğini artırmış ve
İzmir’in dış ticaretinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır.
19. yüzyılın son dönemlerine doğru, İzmir’in Osmanlı dış ticaretindeki payı, ihracatta
% 45, ithalatta ise % 20 seviyelerindeydi.
Hammadde ihtiyacının artışına bağlı olarak, malların daha hızlı bir şekilde taşınması
gündeme gelmişti.
Denizyolları ve karayolları ilişkisinde, deve kervanları ile taşınan mallar, 19. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren demiryolları ile nakil edilmeye başlandı. Neticede; bu bir
dönüm noktasıdır.
C- İzmir Limanı ve Demiryolları (19. yüzyılın ikinci yarısı)
1) İzmir-Aydın ve İzmir-Kasaba (Turgutlu) Demiryolu Hatları
İzmir’de, demiryollarının yapımı ile yeni liman projesinin inşası, 19. yüzyılın ikinci
yarısına denk gelen aynı döneme rastlamıştır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk demiryollarının İzmir
merkezli olarak yapılması bir tesadüf değildir.
Ege Bölgesinin verimli topraklara sahip olması
nedeniyle art alanı bir üretim merkezi olan İzmir, gerek
o dönemde gerekse günümüzde Anadolu’nun en
büyük ihracat limanıdır.
İzmir-Aydın ve İzmir-Kasaba (Turgutlu) demiryolu
hatları, İzmir’in art alanını limana bağlayacak şekilde
tasarlanmıştır.
İzmir ve çevresinde ilk demiryolu hatlarının yapımına
İngilizler ve Fransızlar öncülük etmiştir.
29

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
İzmir-Aydın arasındaki hattın yapımına talip olan İngiliz firması, hattın 45 kilometre
çevresindeki madenlerin işletilmesi gibi önemli ayrıcalıklar elde ederek hat yapımına
başlamıştır.
Aydın’da bulunan kömür yatakları gerek lokomotiflerin hareket ettirilmesi gerekse
Avrupa sanayisinin enerji ihtiyacının karşılanması açısından önemlidir.
İzmir-Aydın arasındaki 130 kilometrelik demiryolu, 1866 yılında işletmeye açılmış ve
19. yüzyılın sonuna doğru ana hat şubeleriyle birlikte 609 kilometre uzunluğa
ulaşmıştır.
İmtiyazı öncelikle bir İngiliz’e verilen ve daha sonra bir Fransız sendikasına geçen
İzmir-Kasaba (Turgutlu) demiryolu hattı ise 1865 yılında işletmeye açılmış ve zaman
içerisinde yapılan diğer hatlar ile toplam uzunluğu 702 kilometreye ulaşmıştır.
Böylece İzmir’in ihracattaki etkin rolü perçinlenmiş olur.
Demiryolu hatlarının açılmasından sonra, 19. yüzyılın sonunda, İzmir-Aydın hattında
yılda ortalama 2.250 bin yolcu ve 300 bin ton civarı yük; İzmir-Kasaba hattında ise
1,5 milyon yolcu ve 115 bin ton yük taşınmıştır.
İzmir-Kasaba hattında 1913 yılında yolcu sayısı 3 milyona, yük miktarı ise 430 bin
tona çıkmıştır.
İzmir-Aydın demiryolunun hat sonu garı
olan Alsancak Garı 1856 yılında; İzmir-
Kasaba (Turgutlu) demiryolunun hat
sonu garı olan Basmane Garı ise 1876
yılında yapılmıştır.
1869 yılında Kordonboyu ve rıhtımın
inşa edilmesi ile Alsancak Garı limana
doğrudan bağlanır. Hat, 1880’de Konak
Meydanı’na kadar uzatılır.
Alsancak Garı; gar binası, depolama, servis ve bakım atölyeleri, gar önünde yer alan
meydan; gar binasının karşısında yer alan İngiliz Konsolosluğu ve yanındaki Anglikan
Kilisesi ile günümüzde Sağlık Müdürlüğü ve sergi salonu olarak kullanılan lojman
yapıları; demiryolu ile gelen malların limana aktarılmadan önce kontrol edildiği ve
bugün Alsancak Karakolu olarak kullanılan gümrük yapısı ile birlikte komple bir tesis
olarak tasarlanmıştır.
Günümüzde bu tesis, taşıt yolları nedeniyle, üç parçaya ayrılmış ve parçaların birbiri
ile ilişkisi kaybolmuştur.
2) İzmir Limanı
Artan hammadde ve ürün talebi, buna bağlı olarak sevkiyatın hızlanması amacıyla
yapılan demiryolları, İzmir Limanı’nda dış ticaret hacminin büyümesine sebep olmuş
ve mevcut liman yetersiz kalmıştır.
30

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
19. yüzyılın ortalarında, sahil şeridinin darlığı ve gemilerin kıyıya yanaşamaması
nedeniyle, Basmane Garı’nın denize bağlandığı noktada dolgu yapılmış ve üzerine
gümrüklü malları depolamak için binalar (Konak Pier Alışveriş Merkezi) inşa
edilmiştir.
Gümrük Binası 1854 yılında
tamamlanmıştır.
Sürekli genişletilen dolgunun ucuna
1860’dan sonra ikinci bir bina yapılmıştır.
1865–70 yıllarında, gümrük işlemlerinin
artması nedeniyle, dolgu alanın orta
kısmına üçüncü Gümrük Binası inşa
edilmiş ve binalar arasında kalan boşluklar
depolama alanı olarak kullanılmıştır.
1867 yılında meydana gelen depremin etkisiyle mevcut liman kullanılamaz hale
gelince yeni liman projesi önem kazanmıştır.
Bu projeye göre, dolgu Sarıkışla’dan başlayıp, Tuzla Burnu’ndaki Alsancak Garında
sona erecek ve dolgunun uzunluğu 3.800 metre olacaktır.
Dolgu kıyısındaki 18 metrelik alan rıhtıma aittir ve üzerine bir tramvay hattı
döşenecektir.
Kordon’un güney mendireğinden kuzey mendireğine 600 metrelik alan rıhtım olarak
planlanmıştır.
Liman batı, güney ve kuzeyde üç mendirekten oluşmaktadır, güneyden ve kuzeyden
iki girişi vardır.
Liman dışında derinliğine doldurulacak bölüm, şirket tarafından iş ve konut alanları
olarak pazarlanacaktır.
Yine projeye göre, güney mendireğinde gümrük depolarıyla gümrük binası, batı
mendireğinde gemiler için kömür depoları, kuzey mendireğinde de karantina,
fenerler, posta ve telgraf idaresi ile Pasaport salonları yer alacaktır.
Yeni liman, Dussaud Kardeşler tarafından, çeşitli imtiyazlar sağlanmasının ardından,
45 yıllık işletme hakkı verilerek, yap-işlet-devret modeline göre gerçekleştirilmiştir.
Yeni limanın inşasından sonra bölgede büyük bir değişim yaşanmıştır.
Aydın demiryolunun depoları, Kordon Tramvayı İşletme Müdürlüğü, ünlü tüccarlardan
Aliottilerin, Nişli Ali Efendi'nin, Patersonların, Whitalllerin, Balyozoğluların, Hacı
Davud Ferkuhların hanları, Borsa ve Ticaret Odası ilk görülen işletmelerdir.
Banka, sigorta ve gemi acentelerinin ofisleri ön plana çıkmıştır.
31

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
Liman projesinin bir parçası olarak inşa edilen Kordon, bugün modern İzmir’in
simgelerinden biridir.
Yukarıda anılan yatırımların ardından 1885 yılında, Osmanlı bandıralı gemiler hariç
olmak üzere, İzmir’in gemi trafiği 1342, Selanik’in 1029 ve Beyrut’un 569’dur.
Birinci Dünya Savaşı öncesinde 1913
yılında, İzmir’in gemi trafiği 1645’e ulaşır
ve tonaj 2 milyonu aşar.
Ancak savaşın etkisiyle olsa gerek, 1914
yılında, gemi trafiği 1705 olmasına
rağmen tonaj 1,5 milyon civarındadır.
Tonalitedeki bu azalma, savaşa taraf olan
ülkelerin gemilerinde görülür.
1914 yılında Birinci Dünya Savaşı’nın
çıkmış olması, dünya ticaretini olumsuz
etkilemiş ve savaş süreci İzmir’in ticari yaşamında ciddi sıkıntılar yaratmıştır.
Levant’ın İncisi olarak anılan İzmir, bu özelliğini kaybetmeye başlamıştır.
Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu için kötü sonuçlar doğurmuştur. Ağır
şartlarla imzalanan anlaşmalar, Osmanlı ekonomisini tamamen bitirmiştir.
Kurtuluş Savaşı’nın gerçekleştiği süreçte, 1922 yılında meydana gelen büyük
yangından sonra ne yazık ki İzmir’in diğer bölgeleri gibi, rıhtım ve çevresindeki bütün
binalar büyük zarar görmüştür.
Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı gibi iki büyük savaştan çıkmış Türk
ekonomisi, oldukça yıpranmış ve harap olmuştur. Bu nedenle öncelikle yaraların
sarılması gerekmiştir.
1923’te Cumhuriyetin ilanı ile birlikte ülkenin yönetim yapısı değişmiş, Cumhuriyet
rejiminin kurumlarının oluşması ve bir düzene oturması zaman almıştır.
1920’li yıllardan itibaren 1960’lara kadar limanın gelişim süreci, bir süre için sekteye
uğramıştır.
D- Alsancak Limanı
1954 yılında Alsancak Beton İskelesi’nin inşa
edilmesi ile birlikte İzmir Limanı bugünkü yerini
almıştır.
Alsancak Limanı 1957 yılında Devlet Demiryolları’na
devredilmiş ve 1959 yılında işletmeye açılmıştır.
32

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
Yeni liman ile birlikte ticaret tekrar canlanmaya başlamış ve İzmir dünya ticaretindeki
yerini tekrar elde etmiştir.
Bugün İzmir ve İzmir Limanı’nın geldiği noktada, ülke ekonomisine katkıları ciddi
boyutlardadır.
1) Rakamlarla Alsancak Limanı 1
2004 yılı rakamlarına göre, İzmir Limanı’nın kapasitesi 2.389 yük gemisi/yıl ve 1.246
yolcu gemisi/yıldır. 2004 yılında toplam 2.644 gemi İzmir Limanı’nı ziyaret etmiştir.
Konteynır bazında, 5 milyon ton civarında bir kapasiteye sahip İzmir Limanı’nda,
kapasite aşılarak 8 milyon tona ulaşılmıştır.
Dökme Kuru+Karışık Eşya yük kapasitesi 1,4 milyon ton civarında olan İzmir
Liman’ında 2004 yılı gerçekleşen rakam, kapasitenin 3 katını aşarak 5 milyon tona
yaklaşmıştır.
2004 yılında toplam 12,5 milyon tonluk bir yıllık işlem hacmi gerçekleşmiştir.
Bu işlem hacminin 9 milyon tonunu yükleme, 3,5 milyon tonunu ise boşaltma işlemleri
oluşturmaktadır.
İzmir Limanı’nda 2004 yılında gerçekleşen işlemler, Devlet eliyle işletilen limanların
tümünde gerçekleşen 46.698 bin tonluk yükleme/boşaltma faaliyetlerinin %27’sini
oluşturmaktadır.
Bununla birlikte, İzmir Limanı’nda gerçekleşen yükleme işlemleri 9 milyon ton ile
Türkiye toplamının % 43,7’sine tekabül eder.
549 bin konteynır kapasitesine sahip İzmir Limanı’nda, 800 binin üzerinde konteynır
işlem görmüştür.
Bu rakamlar, İzmir’i, Türkiye’nin en büyük konteynır ihracat limanı yapmaktadır.
İzmir Limanı, Devlet limanlarından yapılan ihracatın yarısına yakınını tek başına
gerçekleştirmektedir ve 2004 yılı rakamlarına göre, 81,5 Milyon YTL kar ile, en karlı
limandır.
Ege Bölgesi, ihracatının ve ithalatının % 90’dan daha fazlası İzmir Limanı’ndan
gerçekleştirilmektedir.
İzmir Limanı, özelleştirme sürecine girmiştir.
Özelleştirmeyle birlikte ihtiyaç duyulan yatırımlar yapıldığı takdirde geçmişte
“Levant’ın İncisi” olarak anılan İzmir, artık “Akdeniz’in İncisi” olarak anılacaktır.
1 TCDD Yıllığı, 2004 rakamlarına göre
33

AR&GE BÜLTEN
2006 HAZİRAN – BÖLGESEL
Kaynakça:
• İzmir Ticaret Odası Arşivi
• TCDD resmi internet sitesi (www.tcdd.gov.tr)
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları 2004 Yıllığı.
• Levant’ın Yıldızı İzmir, Bülent Şenocak, Şenocak Kültür Yayını–1, 2003, İzmir.
• İzmir 1726 (seyahatname), Angelico Maria Müller, Tepekule Kitaplığı
Yayınları, 1999.
• Fransız Seyahatnameleri ve Tarihin Aynasında İzmir Kolokyumu, İBB Kent
Kitaplığı, 2002, İzmir.
• İzmir Rıhtımı ve Pasaport, Sabri Yetkin, Milliyet Ege, 20 Mart 2005.
• İzmir Mimarlık Rehberi, Mimarlar Odası İzmir Şubesi, 2005, İzmir
• Geographika, Strabon, XII-XIII-XIV, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000,
İstanbul
• Demiryolları Bölgeler Haritası, TCDD.
34