iÅ kazalarının maliyetleri ve hesaplamaları üzerine bir araÅtırma
iÅ kazalarının maliyetleri ve hesaplamaları üzerine bir araÅtırma
iÅ kazalarının maliyetleri ve hesaplamaları üzerine bir araÅtırma
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu<br />
21-22 EKĐM 2010-DÜZCE<br />
.<br />
ĐŞ KAZALARININ MALĐYETLERĐ VE HESAPLAMALARI ÜZERĐNE BĐR<br />
ARAŞTIRMA<br />
Okan BÜTÜNER<br />
Derya UZUN<br />
Gümüşova Meslek Yüksekokulu – Düzce Üni<strong>ve</strong>rsitesi - DÜZCE<br />
okanbutuner@duzce.edu.tr<br />
deryauzun@duzce.edu.tr<br />
ÖZET<br />
Sanayi devrimiyle <strong>bir</strong>likte kitlesel üretime geçiş <strong>ve</strong> liberal ekonominin etkisiyle yaşanmaya başlanan<br />
küreselleşme ile rekabetteki artış beraberinde ağır iş koşullarını <strong>ve</strong> bu ağır iş koşuları da iş kazaları, meslek<br />
hastalıklarını oluşturmuştur. Bu nedenle oluşan üretim kaybı <strong>ve</strong> maliyet artışları işletmelerin iş gü<strong>ve</strong>nliğini<br />
önemsemelerine neden olmuştur. Đş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği; çalışanların, üretim faaliyetleri sırasında, işyerinde<br />
tehlikelere maruz kalmamaları için gerekli tüm önlemlerin alınması <strong>ve</strong> olası tehlikelere karşı maddi <strong>ve</strong> manevi<br />
zararlardan korunmaları için yapılan çok yönlü <strong>ve</strong> sistemli çalışmalardır. Đşyerinde alınan önlemler can <strong>ve</strong> mal<br />
kayıplarını engeller, üretimde beklenmeyen <strong>maliyetleri</strong>n önüne geçilmesini sağlar. Önleyici faaliyetler için<br />
ödenen para; iş kazası sonucu ödenmesi gereken tazminat tutarının kat kat altındadır. Hatta bazı önleyici<br />
faaliyetler için bütçe ayırmaya gerek yoktur. Örneğin, inşaatta çalışan kalıpçı ustasının ayağına çivi batmasından<br />
dolayı iş<strong>ve</strong>rene maliyeti 36.5 $’dır. Đş kazasının olmaması için kalıpçı, kalıp tahtalarını söktükten sonra çivileri<br />
doğru yere istif etseydi ne kendisi, ne de <strong>bir</strong> başka işçi yaralanmayacak dolayısıyla önlem maliyeti sıfır olacaktır.<br />
Đşletmelerin iş gü<strong>ve</strong>nliğine önem <strong>ve</strong>rmesi <strong>ve</strong> gerekli uygulamaları yaparak çalışanını koruması, imajını <strong>ve</strong> aynı<br />
oranda da gelirini arttıracaktır. Yapılan <strong>bir</strong> başka çalışma sonucunda elde edilen kaza <strong>maliyetleri</strong>nin; inşaat<br />
yapan <strong>bir</strong> firmanın proje bedelinin % 8’i, mandıra işleri yapan <strong>bir</strong> firmanın işletme maliyetinin % 1,4’ü, nakliyat<br />
işi yapan <strong>bir</strong> firmanın karının % 37’si, petrol arama işi yapan <strong>bir</strong> firmanın potansiyel üretiminin % 14,1’i, sağlık<br />
hizmeti <strong>ve</strong>ren <strong>bir</strong> hastanenin yıllık işletme maliyetinin % 5’i olduğu tespit edilmiştir. Đş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliğine<br />
ilişkin programların uygulanmasının iş<strong>ve</strong>ren açısından yararı, sadece yasal zorunlulukların yerine getirilmesi<br />
değil, meydana gelecek iş kazalarında oluşacak <strong>maliyetleri</strong>n bilinip bu <strong>maliyetleri</strong>n azaltılmasına yönelik<br />
programların uygulanmasıdır.<br />
Bu çalışmada; iş kazalarını önleyici faaliyetler, iş kazalarının işletmeye olan maliyeti, bu <strong>maliyetleri</strong>n<br />
hesaplanma yöntemi ele alınmıştır.<br />
Anahtar Kelimeler: Đş kazası, Đş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği, Đş kazası istatistikleri, Đş kazası <strong>maliyetleri</strong><br />
1.GĐRĐŞ<br />
Teknolojinin gelişmesiyle makine teçhizatta yapılan gelişmeler sosyal <strong>ve</strong> ekonomik hayatı<br />
kolaylaştırmıştır. Đnsanlar bu gelişmeden olumlu olarak etkilendikleri gibi iş kazalarına maruz<br />
kalmaları nedeniyle olumsuz olarak da etkilenmektedirler.<br />
Đnsanlar teknolojik ürünlerle <strong>bir</strong> arada çalışma mecburiyetindedir. Çalışma ortamındaki<br />
faktörler nedeniyle hayati tehlikelerle karşılaşmaktadır. Bu nedenledir ki, çağımızda iş sağlığı<br />
<strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği konusu giderek çok daha önemli hale gelmektedir.<br />
1
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Đş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği; çalışanların, üretim faaliyetleri sırasında, işyerinde tehlikelere maruz<br />
kalmamaları için gerekli tüm önlemlerin alınması <strong>ve</strong> olası tehlikelere karşı maddi(bedeni) <strong>ve</strong><br />
manevi zararlardan korunmaları için yapılan çok yönlü <strong>ve</strong> sistemli çalışmalardır. Uluslararası<br />
Çalışma Örgütü (ĐLO) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO) uzmanlarının 1950 yılında Đş Sağlığı<br />
<strong>ve</strong> Gü<strong>ve</strong>nliği’ni şöyle tanımlamışlardır; Her çeşit işte çalışan işçilerin, fiziksel, ruhsal <strong>ve</strong><br />
sosyal yönden tam iyilik hallerinin kollanması <strong>ve</strong> geliştirilmesi; çalışma koşullarından ötürü<br />
işçilerin sağlıklarını yitirmelerinin önlenmesi; çalışma sırasında, işçilerin sağlıklarını olumsuz<br />
yönde etkileyecek etmenlerden korunmaları; işçilerin fizyolojik <strong>ve</strong> psikolojik yapılarına<br />
uygun işe yerleştirilmesi <strong>ve</strong> bunun sürdürülmesidir. Özetle, işin işçiye, işçinin işe<br />
uydurulmasıdır. Konunun temeli işçinin varlığı, hedefi onun sağlığı olduğuna göre, insan<br />
unsuru ön plana çıkmaktadır. Đnsan unsurunun bulunduğu yerde ise eğitim kaçınılmaz <strong>bir</strong><br />
olgudur.[1]<br />
Ülkemizde Đş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliğine ilişkin yasal düzenlemeler bulunmaktadır. Anayasal<br />
hükümlere bakarak çalışma hayatında iş gücünün korunmasına ilişkin sorumluluğun sadece<br />
iş<strong>ve</strong>ren <strong>ve</strong> işçilere ait olmadığını, devlet tarafından da paylaşıldığını anlamak yaptırımların<br />
varlığını ortaya koymaktadır. Ancak bu yaptırımların denetimi konusunda bazı eksiklikler<br />
bulunmaktadır.<br />
Đşçi sağlığı <strong>ve</strong> iş gü<strong>ve</strong>nliğinin insani boyutunun yanında ekonomik boyutu da vardır. Meydana<br />
gelen iş kazaları işçi, iş<strong>ve</strong>ren <strong>ve</strong> ülke bakımından büyük ekonomik kayıplara yol açmaktadır.<br />
Đşyerinde <strong>bir</strong> iş kazası <strong>ve</strong>ya meslek hastalığı ile sonuçlanan <strong>bir</strong> durum ortaya çıktığında, iş<br />
kazası <strong>ve</strong>ya meslek hastalığı geçirenlerin yaralanması, sakatlanması sonucu tıbbi müdahale<br />
gerekmekte ya da işçi <strong>ve</strong>ya işçiler kaybedilmektedir. Böyle <strong>bir</strong> durum karşısında iş kazası<br />
<strong>ve</strong>ya meslek hastalıklarının mevcut yasalara göre incelenmesinde idari para cezası, maddi <strong>ve</strong><br />
manevi tazminat davalarına varan sonuçlara neden olabilmektedir. Đşçilerin zarar görmesinin<br />
yanında işletme içerisindeki makineler, prosesler zarar görebilmekte, malzeme <strong>ve</strong>ya ekipman<br />
kaybı yaşanabilmektedir.[2]<br />
Đşyerlerinde iş kazaları ile meslek hastalıklarının getirdiği direkt <strong>maliyetleri</strong>n yanında indirekt<br />
maliyetler bulunmaktadır. Đndirekt maliyetler de hesaplansa, iş sağlığı gü<strong>ve</strong>nliği politikaları<br />
büyük <strong>bir</strong> titizlikle hazırlanır <strong>ve</strong> iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği ile ilgili kurallar çok daha önemle<br />
uygulanabilirdi.<br />
25 yıl önce Đngiltere Endüstri Konfederasyonu’nun (CBI), Đş Sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği konusunda<br />
yapılan Robens Komisyonu'nda yaptığı <strong>bir</strong> açıklamada; "Şirket bazında, iş kazaları <strong>ve</strong> meslek<br />
hastalıklarının doğurduğu <strong>maliyetleri</strong> derhal <strong>ve</strong> basit <strong>bir</strong> şekilde ölçebilecek <strong>bir</strong> formülün<br />
geliştirilmiş olunması halinde iş kazalarının <strong>ve</strong> bunun sonucunda meydana gelen<br />
yaralanmaların, sakatlanmaların <strong>ve</strong> ölümlerin azaltılmasında çok önemli <strong>bir</strong> katkı olacağı"<br />
belirtilmiştir. Bununla <strong>bir</strong>likte, yaptırıma sahip <strong>bir</strong> <strong>bir</strong>im olan Đngiltere Đş Sağlığı <strong>ve</strong> Gü<strong>ve</strong>nliği<br />
Kurulu (HSE) yıllarca iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği ile karlılık arasında <strong>bir</strong> bağlantı olduğunu<br />
savunmuştur. Đşletmeler, kazaların gerçek maliyetini belirleyemediği <strong>ve</strong> bu bilince sahip<br />
olmadıkları sürece kazaları azaltmak <strong>ve</strong>ya kazaların önüne geçmek mümkün değildir.[2]<br />
Đş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıkları dolayısıyla meydana gelen zararın büyüklüğü, işyerindeki<br />
yöneticilerin tehlikeleri belirlememesi <strong>ve</strong> kontrol edilebilecek riskleri önceden tespit<br />
edememesi halinde tamamen şansa kalmıştır. Đş kazaları ile meslek hastalıkları nedeniyle<br />
oluşabilecek zararı azaltabilmek için işletmelerin iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği için bütçelerinde bu<br />
konulara ayıracakları fon bulunmalı, yönetimin iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği konularının önemi<br />
2
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
açısından bilinçli olması <strong>ve</strong> bu konularda kararlı <strong>ve</strong> etkili kuralların uygulanmasının<br />
sağlanması gerekmektedir. [2]<br />
Đngiltere Đş Sağlığı <strong>ve</strong> Gü<strong>ve</strong>nliği Kuruluşu, (HSE - Health and Safety Executi<strong>ve</strong>) önlenebilir iş<br />
kazaları nedeniyle oluşan kayıpların maliyetini belirlemek <strong>ve</strong> firmaların karşılaşacakları<br />
kayıpların nedenlerini kontrol edebilmelerini amaçlayan <strong>bir</strong> ‘Maliyet Metodolojisi’<br />
geliştirmiştir. [2]<br />
Bu amacı gerçekleştirmek için bu metodoloji "Đş Kazası" tanımını çok geniş kapsamlı olarak<br />
ele almaktadır. Đş Kazası sonucu yaralanma, sakatlanma, ölüm <strong>ve</strong>ya kişinin işini yaparken<br />
hastalanması, binaya, tesise, ekipmanlara <strong>ve</strong>ya malzemelere yahut çevreye zarar <strong>ve</strong>rmesiyle<br />
ilgili kayıplar <strong>ve</strong>ya iş kaybı ile sonuçlanan herhangi planlanmamış olayların tümü iş kazası<br />
olarak değerlendirilmiştir.<br />
HSE kaza <strong>maliyetleri</strong>nin gerçek <strong>maliyetleri</strong>ni belirleyebilmek amacıyla çeşitli endüstri<br />
alanlarındaki firmalarda meydana gelmiş iş kazaları üzerinde çalışmalara başlamış <strong>ve</strong> beş ayrı<br />
iş kolundaki işletmelede çalışma yürütmüştür. Yapılan çalışmalarda üzerinde çalışılan<br />
olayların tümü, yukarıda belirtilen kaza tanımına uygun olarak kayıplar belirlenen eşiğe göre<br />
kaydedilmiştir. Daha sonra, her kazanın maliyeti hesaplanmış <strong>ve</strong> kazaların nedenlerine göre<br />
kazayı önleme önlemleri ile kaza maliyeti arasında bağlantı olup olmadığı araştırılmıştır.[2]<br />
Beş ayrı iş kolunda yapılan sözü edilen bu araştırma yaklaşık 18 hafta içinde 3626 kaza<br />
incelenerek tamamlanmış, bu araştırmaya katılan firmaların hiç <strong>bir</strong>inde araştırma süresince<br />
büyük boyutlarda kaza meydana gelmemiştir. Bunun yanı sıra iş kaybını artıracak ölçüde<br />
sakatlanmalara, davalara <strong>ve</strong> özel tazminatlara maruz kalınmıştır.[2]<br />
Çalışmalar sonucunda elde edilen kaza <strong>maliyetleri</strong>;<br />
Bu işletmelerin toplam finansal kaybının, 87.507 Đngiliz Sterlin'i <strong>ve</strong> bu kazalarda üretim<br />
durması nedeniyle oluşan iş kaybının 157.568 Sterlin olduğu, toplam kaybın 245.075<br />
Sterlin'e yükseldiği tespit edilmiştir.<br />
Bu ölçekteki kayıplar, projenin tüm süresi üzerine uyarlandığında;<br />
• Đnşaat yapan <strong>bir</strong> firmanın proje bedelininin % 8'ini,<br />
• Mandıra işlerini yapan <strong>bir</strong> firmanın isletme maliyetinin %1.4'ünü,<br />
• Nakliyat işini yapan <strong>bir</strong> firmanın kârının % 37'sini,<br />
• Petrol arama işini yapan <strong>bir</strong> firmanın potansiyel üretiminin % 14. 1'ini,<br />
• Sağlık hizmeti <strong>ve</strong>ren <strong>bir</strong> hastanenin yıllık işletme maliyetinin % 5'ini oluşturmaktadır.<br />
HSE'nin bu araştırması, yukarıda da belirtildiği gibi beş ayrı iş kolunda faaliyet gösteren<br />
firmalarda yapılan etütlerden elde edilen bulguları tanımlamaktadır. [2]<br />
2.1. ĐŞ KAZASININ TANIMI VE TÜRLERĐ<br />
2.1.1 Đş Kazasının Tanımı<br />
506 sayılı Kanunun 11. maddesinin (A) bendinde, iş kazası; aşağıda yazılı hal <strong>ve</strong> durumlardan<br />
<strong>bir</strong>inde meydana gelen <strong>ve</strong> sigortalıyı hemen <strong>ve</strong>ya sonradan bedence <strong>ve</strong>ya ruhça arızaya<br />
uğratan olay olarak tanımlanmış bulunmaktadır.<br />
a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada,<br />
b) Đş<strong>ve</strong>ren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla,<br />
3
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
c) Sigortalının, iş<strong>ve</strong>ren tarafından görev ile başka <strong>bir</strong> yere gönderilmesi yüzünden asıl işini<br />
yapmaksızın geçen zamanlarda,<br />
d) Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt <strong>ve</strong>rmek için ayrılan zamanlarda,<br />
e) Sigortalıların iş<strong>ve</strong>rence sağlanan <strong>bir</strong> taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp<br />
getirilmesi sırasında,[3]<br />
Madde metninin tetkikinden anlaşılacağı gibi <strong>bir</strong> olayın, iş kazası sayılabilmesi için<br />
yukarıdaki maddelerde belirtilen hal <strong>ve</strong> durumlardan <strong>bir</strong>inde meydana gelmesi <strong>ve</strong> sigortalıyı<br />
hemen <strong>ve</strong>ya sonradan “bedence” <strong>ve</strong>ya “ruhça” arızaya uğratması gerekmektedir.<br />
Đş kazasının <strong>bir</strong> çok tanımı bulunmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) iş kazasını<br />
“önceden planlanmamış, çoğu zaman yaralanmalara, makina <strong>ve</strong> techizatın zarara uğramasına<br />
<strong>ve</strong>ya üretimin <strong>bir</strong> süre durmasına yol açan olay” olarak tanımlamaktadır. Uluslararası Çalışma<br />
Örgütü (ILO) ise iş kazasını "belirli <strong>bir</strong> zarar <strong>ve</strong>ya yaralanmaya yol açan, önceden<br />
planlanmamış beklenmedik <strong>bir</strong> olay" şeklinde tanımlamıştır.[2]<br />
Đş kazasını çalışanların işyerinde çalışırken, işe giderken <strong>ve</strong>ya eğitim esnasında çalışana zarar<br />
<strong>ve</strong>ren, malda hasar oluşturan, proseste yavaşlamaya neden olan <strong>ve</strong> ürün kaybına sebep olan<br />
istenmeyen olaylar olarak tanımlayabiliriz.[2]<br />
Đş görenler geçirdikleri kaza nedeniyle sakat kalması sonucu gelirinde azalma <strong>ve</strong>ya işsiz<br />
kalma tehlikesi söz konusudur. Ayrıca işçi kazadan sonra malul kalabilir <strong>ve</strong>ya ölebilir. Bu<br />
durumda işçinin geride kalan ailesi çekilen üzüntünün yanında, gelirin azalması <strong>ve</strong>ya<br />
tamamen bitmesi ile geçinmekte oldukça zorlanacaktır. Bu nedenle iş kazası sadece işçiye<br />
zarar <strong>ve</strong>rmemekte, onun desteğine muhtaç çok daha geniş <strong>bir</strong> kitle açısından olumsuz<br />
sonuçlar doğurmaktadır.<br />
Đş<strong>ve</strong>ren yönünden iş kazası kalifiye işçi kaybı, maddi hasar, üretim <strong>ve</strong> malzeme kaybı,<br />
çalışanların moralinin bozulması, <strong>ve</strong>rimin düşmesi, işyerinin kötü reklamı gibi olumsuz<br />
sonuçlar doğurmaktadır. Ülke ekonomisi yönünden ise iş kazaları insan, milli ser<strong>ve</strong>t <strong>ve</strong> iş<br />
gücü kaybıdır.<br />
2.1.2 Đş Kazasının Türleri<br />
Đş kazalarını bazı gruplara ayırarak incelemek konunun anlaşılabilir olmasını sağlar. Đş<br />
kazalarının nedenlerini ortaya çıkaracak incelemeler yapmak, önleyici faaliyetlerin tespit<br />
edilmesinde belirleyici <strong>bir</strong> adımdır. Yaralanmanın işle olan nedensellik ilgisi, yaranın ağırlık<br />
derecesi kazanın nedenleri bakımından incelenmelidir.<br />
Yaralanma ağırlığına Göre<br />
Yaralanma ağırlığı <strong>ve</strong>ya diğer <strong>bir</strong> deyişle yaralanma büyüklüğü iş kazalarında dikkat edilmesi<br />
gereken önemli <strong>bir</strong> faktördür. Karşılaşılan kazalar mutlaka kayıt altına alınması <strong>ve</strong> daha<br />
sonraki çalışmalarda önleyici hizmetlere rehberlik amacıyla incelenmelidir.<br />
Gerek iş gü<strong>ve</strong>nliği çalışmalarında gerekse de iş kazalarının incelenmesinde yaralanma<br />
ağırlığının incelenerek büyüklük sıralamasına göre kazaların nerede, nasıl <strong>ve</strong> hangi nedenden<br />
meydana geldiği belirlenmelidir. Bunlar yaralanmasız kaza olayları (maddi hasarlı), geçici iş<br />
göremezlik (hafif yaralanmalı), sürekli iş göremezliktir (ağır yaralanmalı ya da ölümlü).[4]<br />
4
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Yapılan araştırmalarda genelde toplam kazaların %0,3’ünün ağır yaralanma, %8,8’inin geçici<br />
iş göremezlik, %90,9’unun ise yaralanmasız maddi hasar ile sonuçlandığını ortaya<br />
çıkarmıştır.[5]<br />
Yaralanma Nedenlerine Göre<br />
Yaralanma nedenlerine göre iş kazaları incelendiğinde esas alınan faktör kazanın nasıl<br />
meydana geldiğidir. Kazalar gerek gü<strong>ve</strong>nsiz hareketler gerekse gü<strong>ve</strong>nsiz şartlardan meydana<br />
gelmekte daha da önemlisi ise iş görenin eğitim eksikliğinin bunlara neden olmasıdır. Đş<br />
kazalarında yaralanma nedeni olarak aşağıdaki faktörler sayılabilir. [6]<br />
-Kişinin düşmesi<br />
-Parça düşmesi<br />
-Sabit <strong>bir</strong> nesne ya da kişiye çarpma<br />
-Hareketli nesne ile kişinin çarpışması<br />
-Bir nesnenin kesmesi, delmesi <strong>ve</strong>ya batması<br />
-Zararlı <strong>ve</strong> zehirli maddelere maruz kalma<br />
-Yanıcı maddelerin ateş alması <strong>ve</strong>ya patlaması<br />
-Aşırı kas zorlaması<br />
-Çapak sıçraması<br />
-Elektrik akımına maruz<br />
-Đki nesne arasına sıkışma<br />
-Ortam koşullarının olumsuzluğu<br />
-Aşırı sıcak ile temas<br />
-Spor kazaları<br />
-Servis kazaları<br />
Cinslerine göre<br />
-Kafa yaralanmaları (baş, göz, yüz vb.),<br />
-Boyun omurga yaralanmaları,<br />
-Göğüs kafesi <strong>ve</strong> solunum organları yaralanmaları,<br />
-Kalça, dizkapağı, uyluk kemiği yaralanmaları,<br />
-Omuz, üst kol, dirsek yaralanmaları,<br />
-Ön kol, el bileği, el içi, parmak yaralanmaları,<br />
-Diz kapağı, baldır, ayak yaralanmaları,<br />
-Đç organ yaralanmaları,<br />
-Ruhsal <strong>ve</strong> sinirsel tahribat yapan kazalar [7]<br />
2.2. ĐŞ KAZASININ NEDENLERĐ<br />
Đnsana ilişkin bazı nitelikler kaza oluşunda rol oynadığı gibi, çevrede de kazayı kolaylaştıran<br />
unsurlar vardır. Đşyerindeki çeşitli fiziksel <strong>ve</strong> kimyasal etmenler ile mekanik <strong>ve</strong> ergonomik<br />
etmenler çalışan insan üzerinde doğrudan <strong>ve</strong> dolaylı etkilere yol açmaktadır. Đşyerindeki<br />
olumsuz çalışma koşullarının dolaylı etkileri ise iş kazaları şeklinde kendini göstermektedir.<br />
Đş kazalarının oluşmasında üretim teknolojisi, üretim araçları, çevre koşullarının yanında<br />
sosyolojik, psikolojik, fizyolojik <strong>bir</strong>çok etken rol oynamaktadır. Ancak, iş kazalarının<br />
5
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
oluşmasına neden olan etkenlerin tümü temel iki etkene indirgenebilir. Bunlar işyerlerindeki<br />
gü<strong>ve</strong>nsiz durumlar ile çalışanların yaptığı gü<strong>ve</strong>nsiz davranışlardır.[4]<br />
Tablo 1. 2008 iş kazasının nedenleri<br />
Kazaların Sebepleri<br />
Taşıt kazaları<br />
Kaza neticesi zehirlenmeler<br />
Kişilerin düşmesi<br />
Makinelerin sebep olduğu kazalar<br />
Patlama sonucu çıkan kazalar<br />
Normal sınırlar dışındaki ısılara maruz kalmak <strong>ve</strong>ya temas etmek<br />
Düşen cisimlerin çarpıp devirmesi<br />
Bir <strong>ve</strong>ya <strong>bir</strong>den fazla cismin sıkıştırması, ezmesi, batması, kesmesi<br />
Elektrik akımından ileri gelen kazalar<br />
Herhangi <strong>bir</strong> şekilde vücudun zorlanmasından ileri gelen incinmeler<br />
Vücudun doğal boşluklarına yabancı cisim kaçması<br />
Hayvanların ısırması, hayvan darbeleri, zehirli hayvanların sokması<br />
Tedaviye bağlı kazalar <strong>ve</strong> aşılama komplikasyonları<br />
Kazaların sonradan meydana çıkan akıbetleri<br />
Kaynak yaparken meydana gelen kazalar<br />
Kaza Sayısı<br />
2.515<br />
37<br />
8.518<br />
10.377<br />
481<br />
1.398<br />
13.263<br />
24.329<br />
445<br />
1480<br />
653<br />
23<br />
3<br />
6<br />
283<br />
154<br />
Öldürme <strong>ve</strong> yaralama<br />
2<br />
Savaş, terör <strong>ve</strong> toplumsal olaylardan ileri gelen travmalar<br />
66<br />
Zararlı maddelerle <strong>ve</strong>ya radyasyona temas etmek <strong>ve</strong>ya maruz kalmak<br />
8.930<br />
Diğer nedenler<br />
Toplam 72.963<br />
6
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
2.2.1. Gü<strong>ve</strong>nsiz Davranışlar<br />
Đnsanlar üretim araçlarını kullanarak üretimi gerçekleştirmesi sonucu solunum, dolaşım, kas<br />
metabolizması, sindirim, salgı <strong>ve</strong> merkezi sinir sistemine ait fonksiyonları etkilenmektedir.<br />
Fonksiyonların iyi halde işlemesi üretimin kaliteli sürekliliğiyle orantılı olarak işlemektedir.<br />
Đnsan, doğal yapısı gereği belirli zamanda belirli seviyede enerji harcayabilmektedir. Günde<br />
yapabileceğinden daha fazla iş yapmaya çalışan kişide aşırı yorgunluk nedeniyle oluşacak<br />
dikkat dağınıklığı kaza yapmasına zemin hazırlamaktadır. Đnsan organizmasına iş gücü <strong>ve</strong><br />
fiziksel iş becerisinin üstünde yüklenmek yorgunluğa <strong>ve</strong> yorgunluğun sonucu hareketlerinin<br />
ağırlaşmasına neden olmaktadır.<br />
Üretim sürecinde çeşitli alet <strong>ve</strong> araçlar kullanan, ölçme, kontrol, düzenleme işlevlerini yerine<br />
getiren insan, sürekli algılama <strong>ve</strong> tepki gösterme durumundadır. Bu nedenle çalışan insanın<br />
merkezi sinir sisteminin <strong>ve</strong> duyu organlarının uyanık olması, söz konusu işlevleri yerine<br />
getirebilecek yetenekte olması gereklidir. Đnsanın doğal yapısı gereği bu yeteneklerin belli<br />
ölçülerin <strong>ve</strong> sınırların ötesine geçmesi olanaklı değildir. Đnsanın bedensel <strong>ve</strong> zihinsel gücünü<br />
dikkate almadan iş yükünün düzenlenmesi <strong>ve</strong> çalışma hızının saptanması sonucunda insanın<br />
makine ile uyumlu <strong>bir</strong> şekilde çalışması olumsuz yönde etkilenmekte <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nsiz davranışlar<br />
ortaya çıkmaktadır[5]<br />
Gü<strong>ve</strong>nsiz davranışlar insanın fizyolojik <strong>ve</strong> psikolojik yapısı ile çevre koşullarından<br />
kaynaklanmaktadır. Çalışan insanda genetik bozukluklar, organik yıpranmalar, ergonomik<br />
düzen yetersizlikleri <strong>ve</strong> sağlıksız çevre koşulları gü<strong>ve</strong>nsiz davranışların nedenlerini<br />
oluşturmaktadır. Denge duygusunun az olması, kas gücünün <strong>ve</strong> bazı beden kısımlarının iyi<br />
gelişmemiş olması <strong>ve</strong>ya bazı uzuvların dengesiz gelişmesi yada çeşitli hastalıklar sonucu<br />
çalışma yaşamına gelinceye kadar insanın yıpranmış olmasından dolayı yetenek azlığı, el<br />
becerisi yetersizliği, sinir sistemi ile yönetilen bütün beden hareketlerinin akıcı çalışmasını<br />
engelleyen hatalar <strong>ve</strong> eksiklikler gü<strong>ve</strong>nsiz davranışların ortaya çıkmasına neden<br />
olmaktadır.[4]<br />
Üretim sürecine katılan insanın yapmakla görevli olduğu işi, onun fiziksel güç <strong>ve</strong> zihinsel<br />
kapasitesinin üstünde düzenlenmişse, iş düzeni insanın dalgınlık <strong>ve</strong> dikkatsizliğine neden<br />
olacak şekilde tekdüze özellikler gösteriyorsa ya da yapılan işin gerektirdiği ölçüde besin<br />
enerjisi sağlanamadığından organik <strong>bir</strong> zorlanma söz konusu ise, gü<strong>ve</strong>nsiz davranışların<br />
ortaya çıkması <strong>ve</strong> iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olacaktır.<br />
Đnsanın yapmakla yükümlü olduğu iş için gerekli <strong>ve</strong> yeterli eğitim görmemiş ya da yeterli<br />
beceri <strong>ve</strong> deneyim kazanmamış olması, yaptığı işin kendisine pis, zor ya da sevimsiz<br />
görünmesi <strong>ve</strong> çalışanın kişilik özellikleri dikkate alınmadan iş <strong>ve</strong>rilmesi nedeniyle işe uygun<br />
işçi ya da işçiye uygun iş düzeni kurulmamış olması gü<strong>ve</strong>nsiz davranışlara kaynaklık etmekte<br />
<strong>ve</strong> iş kazası nedenlerini ortaya çıkarmaktadır. Çalışan insanın kişiliği, fizyolojik <strong>ve</strong> psikolojik<br />
yapısı, iş yükü, işin niteliği <strong>ve</strong> çalışma yöntemleri yanında işyeri ortamındaki fiziksel <strong>ve</strong><br />
kimyasal etmenlerde gü<strong>ve</strong>nsiz davranışların oluşmasına neden olmaktadır. Çalışma ortamı <strong>ve</strong><br />
yapılan işin türüne göre değişik nitelikler kazanan çevre koşulları çalışan insanın sağlığını<br />
geçici ya da sürekli olarak etkilemektedir.[5]<br />
Çalışan insanı etkileyen çevre koşulları geniş anlamda düşünüldüğünde; işçinin aile yapısı <strong>ve</strong><br />
sorunlarından oturduğu e<strong>ve</strong> <strong>ve</strong> beslenmesine, işe gelip gidişinde kullandığı taşıt araçlarından,<br />
7
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
ücret düzeyi, vardiya sistemi, işletme büyüklüğü <strong>ve</strong> yönetim şekli çalışan insanın insan, çoğu<br />
kendi dışında oluşan etmenlerden olumsuz yönde etkilenerek gü<strong>ve</strong>nsiz davranışlarda<br />
bulunabilmektedir. Đşyerinde çalışanın etkilendiği çalışma koşulları genel olarak sıcaklık,<br />
nem, buhar, toz, ışık, gürültü, titreşim, sıvı <strong>ve</strong> katılar, atmosferik basınç, radyasyon gibi<br />
etkenlerden oluşmaktadır. Genel olarak çevrenin normal yaşama uygun fiziksel bileşimini<br />
değiştiren özellikler taşıyan kimyasal etmenler; çalışma ortamına havayla, gıdayla <strong>ve</strong>ya<br />
işçinin dış ortamla ilişkide bulunan beden kısımları ile karışmaktadır. Çalışma ortamının<br />
kimyasal yapısının değişimi, işyerinde kullanılan <strong>ve</strong>ya bulunan boya, çeşitli tozlar gibi<br />
kimyasal maddelerden oluştuğu gibi, mor ötesi ışınlardan ileri gelen ozon <strong>ve</strong> radyoaktif<br />
parçacıklardan ayrılan radon gibi <strong>bir</strong> kısım fiziksel olayların sonucunda da<br />
oluşabilmektedir.[4]<br />
Çalışma ortamındaki sıcaklık, nem, hava akımları, yetersiz aydınlatma, gürültü, kirli hava gibi<br />
olumsuz fiziksel <strong>ve</strong> kimyasal etmenler çalışan insanda; yorgunluğa, ilginin dağılmasına,<br />
hareketlerin ağırlaşmasına, duyu organlarının yetersiz kalmasına neden olmakta <strong>ve</strong> bunun<br />
sonucunda da gü<strong>ve</strong>nsiz davranışlar ortaya çıkmaktadır. Çalışma ortamı sadece makinelerin<br />
bulunduğu <strong>bir</strong> ortam değil, makineleri çalıştıran, onaran, sürekli olarak bakım <strong>ve</strong> kontrollerini<br />
yapan insanın da bulunduğu <strong>bir</strong> ortamdır. Bu nedenle çalışma ortamındaki yukarıda belirtilen<br />
fiziksel <strong>ve</strong> kimyasal etmenler, çalışan insanın sağlığına zarar <strong>ve</strong>rdiği gibi uzun dönemde<br />
organik yeteneklerini kaybetmesine de neden olmaktadır. Böyle <strong>bir</strong> ortamda ise iş kazalarının<br />
oluşması her an olasıdır. Bu koşullar düzeltilmeden iş kazalarının düzeltilmesi olanaklı<br />
değildir.[5]<br />
2.2.2. Gü<strong>ve</strong>nsiz Durumlar<br />
Gü<strong>ve</strong>nsiz davranışların yanı sıra iş kazalarının <strong>bir</strong>inci dereceden genel nedenlerini oluşturan<br />
temel etkenlerden <strong>bir</strong>isi de işyerlerindeki gü<strong>ve</strong>nsiz koşullardır. Đşyerindeki gü<strong>ve</strong>nsiz durumlar;<br />
üretim sürecinde kullanılan teknolojinin <strong>ve</strong> üretim araçlarının niteliğinden, iş düzensizliğine,<br />
bakım <strong>ve</strong> kontrollerin noksanlığından denetim <strong>ve</strong> yönetim hatalarına, depolama <strong>ve</strong> istifleme<br />
yanlışlıklarından sağlıksız çevre koşullarına kadar <strong>bir</strong> çok etkenden dolayı ortaya çıkmaktadır.<br />
Üretim sürecinde kullanılan her türlü alet, araç <strong>ve</strong> makine çalışan insanın yeteneklerine uygun<br />
nitelikte değilse, makine <strong>ve</strong> tezgâhların koruyucuları bulunmuyorsa, göstergeleri kolay<br />
okunur <strong>ve</strong> anlaşılır özellikler taşımıyorsa, kumanda mekanizmaları gü<strong>ve</strong>nli <strong>ve</strong> kolay<br />
kullanılamıyorsa, bakım <strong>ve</strong> kontrolleri zamanında <strong>ve</strong> gereği gibi yapılmıyorsa, amacı dışında<br />
<strong>ve</strong> kapasiteleri üzeride kullanılıyorsa gü<strong>ve</strong>nsiz koşulların ortaya çıkması <strong>ve</strong> iş kazalarının<br />
oluşması kaçınılmaz olmaktadır. Đşyerlerindeki olumsuz fiziksel <strong>ve</strong> kimyasal etmenlerin<br />
oluşturduğu çevre koşulları çalışan insana etkileri nedeniyle gü<strong>ve</strong>nsiz davranışların<br />
oluşmasına kaynaklık ettiği gibi işyerlerindeki gü<strong>ve</strong>nsiz koşullarında başında gelmektedir.[4]<br />
Üretimde kullanılan teknolojinin niteliği gü<strong>ve</strong>nsiz durumların başlıca nedenleri arasında<br />
bulunmaktadır. Geri <strong>ve</strong> eski teknoloji ile üretim yapan işyerlerinde iş kazalarının yoğunlaştığı<br />
görülmektedir. Đşyerlerindeki gü<strong>ve</strong>nsiz koşulların nedenlerini oluşturan geri <strong>ve</strong> eski<br />
teknolojiye dayalı olarak kurulan işyerlerinde, kuruluşta var olan gü<strong>ve</strong>nsiz durumlar <strong>ve</strong><br />
sağlıksız koşulların sonradan düzeltilmesi <strong>ve</strong> iş gü<strong>ve</strong>nliğinin sağlanması güç <strong>ve</strong> pahalı<br />
olmaktadır. Böylece sağlıksız <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nsiz koşulları içeren işyerleri kurulduğunda genellikle<br />
bu olumsuz koşulların sürüp gittiği <strong>ve</strong> bu niteliklerdeki işyerlerinde iş kazalarının önemli<br />
boyutlara ulaştığı görülmektedir. Makine <strong>ve</strong> tezgâhların koruyucu sistemlerinin bulunmaması<br />
yanında, amacı dışında <strong>ve</strong> kapasitelerinin üzerinde kullanılması, bakım <strong>ve</strong> kontrollerinin<br />
zamanında <strong>ve</strong> gereğince yapılmaması gü<strong>ve</strong>nsiz koşulların oluşmasına neden olmaktadır.<br />
8
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Makine <strong>ve</strong> tezgâhların yerleşim düzeninde, hammaddelerin <strong>ve</strong> üretilen ürünlerin depolama,<br />
istifleme, yükleme <strong>ve</strong> taşınmasında yapılan yanlışlıklar <strong>ve</strong> noksanlıklar ile genelde işyeri<br />
düzensizliği gü<strong>ve</strong>nsiz durumların oluşmasını doğurmaktadır.[4]<br />
Đşyerinde üretimde kullanılan teknolojiden makine <strong>ve</strong> tezgahlara, çeşitli araç <strong>ve</strong> cihazlardan el<br />
aletleri <strong>ve</strong> yardımcı ekipmana, işyeri düzeni <strong>ve</strong> depolamadan bakım <strong>ve</strong> kontrollere kadar <strong>bir</strong><br />
çok aşamada gü<strong>ve</strong>nsiz durumlar ortaya çıkmakta <strong>ve</strong> bunun sonucunda da iş kazaları<br />
oluşmaktadır.<br />
Đş kazalarının <strong>bir</strong>inci dereceden temel nedenleri; çalışan insanın gü<strong>ve</strong>nsiz davranışları ile<br />
işyerindeki gü<strong>ve</strong>nsiz durumlardan oluşmaktadır. Değişken <strong>bir</strong> nitelik taşıyan üretim süreci<br />
boyunca yönetim <strong>ve</strong> denetim eksiklikleri ile işçi <strong>ve</strong> iş<strong>ve</strong>rende iş gü<strong>ve</strong>nliği bilincinin yeterince<br />
oluşmaması iş kazalarının ikinci dereceden dolaylı nedenlerini oluşturmaktadır. Bu nedenleri<br />
ortadan kaldırmadan iş kazalarının önlenmesi ise olanaklı değildir.[5]<br />
2.3. ĐŞ KAZASINI ÖNLEYĐCĐ FAALĐYETLER<br />
Đş kazalarından korunma bakımından hem teknik, hem de tıbbi önlemler <strong>bir</strong> arada<br />
düşünülmelidir. Đş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliğinin amacı; çalışanların <strong>bir</strong>eysel özellilerini <strong>ve</strong> işyeri<br />
ortam faktörlerini göz önünde tutarak kişilerin sağlığının bozulmasını engellemektir. Bu<br />
amaca ulaşmak için; Đş sağlığı uygulama ilkeleri yerine getirilmelidir. [8]<br />
Đş Sağlığı Uygulama Đlkeleri<br />
1- Uygun Đşe Yerleştirme<br />
2- Đşyeri Ortam Faktörlerinin Değerlendirilmesi<br />
3- Đşyeri Risklerinin Kontrolü<br />
4- Aralıklı Kontrol Muayeneleri<br />
5- Đşyeri Sağlık Hizmeti Sunulması<br />
6- Sağlık Eğitimi Ve Danışmanlığı<br />
Uygun Đşe Yerleştirme<br />
Kişilerin yaş, cinsiyet, herhangi sağlık sorunun varlığı ya da fiziksel yeterliliği, eğitimi,<br />
alışkanlıkları vb. pek çok özelliğinin iş <strong>ve</strong> sağlık ilişkileri bakımından önemli olduğu<br />
bilinmektedir. Kişiler işe başlamadan önce işe giriş muayenesi yaptırmaktadırlar. Saptanan<br />
sağlık sorunu varsa; çalışma esnasında bu sorunu tetiklemeyecek, hastalığın seyrini olumsuz<br />
etkilemeyecek <strong>bir</strong> çalışma ortamında çalıştırılması gerekmektedir. Böylelikle kişinin<br />
özellikleri ile işyeri koşulları <strong>bir</strong> arada düşünüldüğünde, olası bazı sağlık sorunlarının önüne<br />
geçilmiş olur. Örneğin alerji öyküsü olan <strong>bir</strong> kişinin kontakt dermatit olasılığı bulunan <strong>bir</strong> işte<br />
çalışması <strong>ve</strong>ya akciğer hastalığı olan <strong>bir</strong> kişinin tozlu ortamda çalışması engellenebilir.<br />
Güçsüz <strong>bir</strong>inin kaldırabileceğinden daha fazla yük taşıması için görevlendirilmesi, kişide aşırı<br />
zorlama <strong>ve</strong> zamanla yorgunluk yaratacağı için ergonomik rahatsızlıklara ya da ayağına<br />
düşürmesi gibi iş kazalarına sebebiyet <strong>ve</strong>recektir. Kişinin niteliklerine uygun işe<br />
yerleştirilmesinde, <strong>bir</strong>eysel özellikler <strong>ve</strong> işyerinde bulunan <strong>ve</strong>ya işin yürütümü sırasında<br />
ortaya çıkabilecek tehlikeler göz önünde bulundurulur.[8]<br />
9
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Đşyeri Ortam Faktörlerinin Değerlendirilmesi<br />
Đş <strong>ve</strong> sağlık arasındaki ilişkilerde belirleyici olan ikinci temel öğe, işyeri ortamında bulunan<br />
faktörlerdir. Çalışanın sağlığının korunması bakımından bu faktörlerin kontrol altına alınması<br />
gereklidir. Bunun için öncelikle işyeri ortam faktörleri belirlenmelidir <strong>ve</strong> işyeri ortamında<br />
bulunan faktörlerin ortamdaki düzeyi ölçümlere dayalı olarak belirlenmelidir.<br />
Aydınlatmanın yetersiz olduğu <strong>bir</strong> ortamda, yaptığı işi görmek için eğilen çalışanın, iş<br />
önlüğünü makineye kaptırması sonucu yaralanması, yaşanılan iş kazalarındandır.[8]<br />
Đşyeri Risklerinin Kontrolü<br />
Đşyerinde belirlenen ortam faktörlerinin belirlenen düzeyin üstünde olması tehlike<br />
oluşturmaktadır. Risk etkeni ile çalışan işçinin temasının kesilmesi gerekir.<br />
Risklerin kontrolü uygulamaları:<br />
• Riskin kaynakta kontrol edilmesi<br />
• Aradaki yolda kontrol<br />
• Kişisel koruyucu ekipman kullanımı, adımları uygulanmaktadır.<br />
Öncelikli adım tehlikenin kaynakta yok edilmesidir. Bu şekilde riskin işçiye ulaşması<br />
önlenmektedir. Bu amaçla yapılacak en etkili uygulama riskli maddenin hiç kullanılmaması<br />
<strong>ve</strong> yerine tehlikesiz <strong>ve</strong>ya az riskli <strong>bir</strong> başka maddenin kullanılmasıdır. Ancak her durumda,<br />
<strong>bir</strong> maddenin yerine kullanılabilecek zararsız <strong>bir</strong> başka madde bulunamaz. Bu durumda<br />
sorunun çeşidine göre havalandırma, kapatma, ayırma gibi uygulamaların yapılması gerekir.<br />
Tehlikeyi kaynağında yok etmek, işyerindeki özellikle gü<strong>ve</strong>nsiz durumları <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nsiz<br />
davranışları ortadan kaldırmak <strong>ve</strong>ya en aza indirmektir. Ayrıca çalışma koşullarını sık sık<br />
gözden geçirmek <strong>ve</strong> aksayan konularda ted<strong>bir</strong>ler almak gerekir.<br />
Tehlikenin kaynakta kontrolü için uygulamalar:<br />
• Tehlikeli maddeyi kullanmama<br />
• Kullanılan miktarı azaltma<br />
• Tehlikesiz madde ile yer değiştirme<br />
• Tehlikesiz yöntem kullanma-işlemi değiştirme<br />
• Đşlemin kapatılması<br />
• Havalandırma<br />
• Tehlike düzeyinin izlenmesi<br />
Çalışanların sağlığının korunması bakımından, tehlikenin kaynakta kontrolü öncelikli olmakla<br />
<strong>bir</strong>likte, kimi zaman buna olanak bulunamaz. Bazen de kaynakta kontrol uygulamaları<br />
tehlikenin tam olarak kontrol edilmesine olanak <strong>ve</strong>rmez. Bu durumda tehlikenin kaynaktan<br />
çıkıp işçiye ulaşmasına kadar olan yolda bazı koruyucu uygulamalar yapılabilir. Aradaki<br />
mesafenin arttırılması, araya engeller konulması gibi.<br />
Bütün çabalara rağmen risk etmeninin yeterince kontrol altına alınamadığı <strong>ve</strong>ya işin niteliği<br />
bakımından yukarıda sayılan uygulamaların yapılamadığı durumlarda, risk etmeni çalışan<br />
işçiye ulaşacaktır. Bu durumda da işçiye yönelik bazı uygulamalar vardır ki bunlara da kişisel<br />
koruyucu uygulamaları adı <strong>ve</strong>rilir. Maske, gözlük, eldi<strong>ve</strong>n, baret, iş elbisesi, koruyucu<br />
10
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
ayakkabı vb. araçlar bu amaçla sık kullanılan örneklerdir. Kişisel koruyucu malzemelerin<br />
kullanımında <strong>ve</strong>rim alınabilmesi için işçiler bu araçları kullanmanın yararları konusunda<br />
eğitilmeli <strong>ve</strong> sürekli olarak kullanımları sağlanmalıdır. Devletin koruyucu malzemenin temini<br />
<strong>ve</strong> kullanılması konusunda mevzuatı daha etkin hale getirmesi, bu araç <strong>ve</strong> gereçlerin<br />
kullanılmasını sıkı şekilde denetlemesi, kişisel koruyucu malzemelerin standardını saptaması<br />
gerekmektedir. Kişisel koruyucu malzemelerin temini <strong>ve</strong> kullanılması iş<strong>ve</strong>ren, işçi, sendika <strong>ve</strong><br />
devletin sorumluluğundadır. Ancak burada dikkat edilecek konu risklerin kontrolünde asıl<br />
yapılması gerekenin kaynakta kontrol olduğu <strong>ve</strong> kişisel koruyucu uygulamalarının son çare<br />
olarak saklanması gerektiğidir. Bazı durumlarda kişisel koruyucu kullanımı, kaynakta kontrol<br />
amacı ile yapılacak uygulamalara göre daha kolay <strong>ve</strong> ucuz görülmekte <strong>ve</strong> tercih<br />
edilebilmektedir. Oysa kişisel koruyucu uygulamalarının çalışanın sağlığının korunması<br />
bakımından yararı sınırlıdır.[8]<br />
Çalışanları işyerindeki tehlikelerden korumak amacıyla yukarıda sayılan teknik uygulamalar<br />
çok önemlidir. Bununla <strong>bir</strong>likte kimi zaman, özellikle tehlikenin daha fazla olduğu<br />
durumlarda, yönetsel olarak da bazı uygulamalar yapılabilir. Tehlikenin daha fazla olduğu<br />
yerde çalışan sayısının azaltılması, çalışma süresinin kısaltılması <strong>ve</strong> vardiyalı çalışma sistemi<br />
gibi.<br />
Aralıklı Kontrol Muayeneleri<br />
Aralıklı kontrol muayenelerinde çalışma koşullarına bağlı olarak ortaya çıkabilecek sağlık<br />
sorunlarına yönelik değerlendirmeler yapılır.<br />
Đşyeri Sağlık Hizmeti Sunulması<br />
Sağlığın korunması <strong>ve</strong> sağlığı iyileştirici hizmetleri <strong>ve</strong>rmek amacıyla (50 kişiden fazla<br />
çalışanın olduğu işyerlerinde ) işyeri hekimi, işyeri hemşiresi- sağlık memuru bulundurulmak<br />
zorundadır. Đş gü<strong>ve</strong>nliği sorumlusu ile <strong>bir</strong>likte gerekli çalışmalara katılan işyeri sağlık hizmeti<br />
sorumluları, iş kazası durumunda yapabileceği gerekli müdahaleyi yapar.[8]<br />
Sağlık Eğitimi Ve Danışmanlığı<br />
Sağlık eğitimlerinde işyeri ortamında olabilecek risk etmenleri, bunların sağlık etkileri,<br />
belirtileri, korunma yolları konusunda bilgilendirmeler yapılır. Kişisel koruyucu ekipman<br />
kullanımının önemi, kullanılmadığı durumlarda meydana gelebilecek kazalardan örnekler<br />
sunulur. Ayrıca genel sağlık eğitimi de <strong>ve</strong>rilebilir.<br />
Üretim öncesi<br />
Genel olarak iş kazalarının önlenebilmesi için;<br />
-Bireysel olarak eğitime önem <strong>ve</strong>rilmeli,<br />
-Gü<strong>ve</strong>nsiz durumlar <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nsiz davranışlar ortadan kaldırılmalı,<br />
-Çalışmada iyi <strong>ve</strong> doğru yöntemler uygulanmalı,<br />
-Otomasyona girilmeli,<br />
-Kişisel koruyucu malzeme kullanımına önem <strong>ve</strong>rilmeli,<br />
-Đş<strong>ve</strong>ren yasal sorumluluğunu yerine getirmeli,<br />
-Devlet denetim <strong>ve</strong> yaptırım görevini yerine getirmeli,<br />
-Her şeyden önemlisi bu konunun önemi benimsenmeli, bilincine varılmalıdır [9].<br />
11
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Đş kazalarının önlenmesinde mühendislik hizmetlerinin önemi de unutulmamalıdır. Bir<br />
takımda, avadanlıkta <strong>ve</strong>ya makinede çalışırken mutlaka kişisel <strong>ve</strong> çalışılan kısım olarak<br />
gü<strong>ve</strong>nlik ted<strong>bir</strong>lerinin alınması gerekir. Bu da ancak mühendislik hizmetleri sayesinde<br />
olabilir. Mühendis makineyi icat ederken, konstrüksiyonunu çizerken mutlaka o makinenin<br />
kullanırlılığının yanı sıra gü<strong>ve</strong>nli çalışma ortamını sağlayıcı olmasına da dikkat etmelidir.[4]<br />
2.4. ĐŞ KAZASININ SONUÇLARI<br />
Đşçi, iş<strong>ve</strong>ren, devlet, iş kazasından maddi <strong>ve</strong> manevi olarak etkilenmektedir. Tarafların iş<br />
kazasından sonra karşılaştıkları durumları anlamak için iş kazalarının toplumsal sonuçları <strong>ve</strong><br />
ekonomik boyutu olarak değerlendirmek daha yaralı olacaktır.<br />
SGK istatistiklerine göre 2008 yılında 865 kişi iş kazası nedeniyle ölmüş, 1452 kişi sürekli iş<br />
göremez hale gelmiştir.<br />
2.4.1. Đş Kazalarının Toplumsal Sonuçları<br />
Kaza geçiren kişi <strong>ve</strong> ailesi kazadan sonra, sosyal yaralarla da mücadele etmek zorunda<br />
kalırlar. Đşçi kaza sonrası geçici <strong>ve</strong>ya sürekli iş göremez hale gelebilir ya da ölebilir. Kaza<br />
geçiren kişi iş ortamında amirine <strong>ve</strong>ya arkadaşlarına karşı yanlış anlama nedeniyle sinirli<br />
tavırlar gösterebilir <strong>ve</strong>ya işçinin arkadaşlık ilişkileri olumsuz etkilenebilir. Bu durum kazadan<br />
sonraki manevi tahribatın göstergesidir. Hem iş hayatında hem sosyal hayatında arkadaşları<br />
arasından dışlanabilir. Aile <strong>bir</strong> bütündür <strong>ve</strong> herhangi <strong>bir</strong> üyesinin zarara uğraması halinde tüm<br />
aile <strong>bir</strong>eyleri sarsılmaktadır. Kaza geçiren <strong>bir</strong>ey belki de ailenin umudu <strong>ve</strong> mutluluk kaynağı<br />
olan, geçimini sağlayan kişidir. Dolayısıyla sağlığını kaybetmiş, sakat <strong>ve</strong>ya işsiz kalmış<br />
<strong>bir</strong>eylerin, aile içindeki ilişkilerin bozulma olasılığı oldukça yüksektir. Đş<strong>ve</strong>ren de işçisini<br />
kaybetmiş olmaktan üzüntü duyar. Đşyerindeki diğer çalışanlar da kazadan olumsuz<br />
etkilenmektedir. Çalışanların motivasyonu azalır <strong>ve</strong> aynı olayla karşılaşma ihtimali nedeniyle<br />
endişe duyar.<br />
Kaza sonucu iş göremez hale gelen <strong>ve</strong>ya ölen işçi, işsiz vatandaşlarının sayılarının artması,<br />
öksüz <strong>ve</strong>ya yetim büyüyen psikolojisi bozuk çocuklar yetiştirmesi nedeniyle devlet de manevi<br />
olarak etkilenmektedir.<br />
2.4.2. Đş Kazalarının Ekonomik Boyutu<br />
Çalışan kişi iş kazası nedeniyle iş göremez hale gelir <strong>ve</strong> ailesini geçindirmekle yükümlü olan<br />
kişi, bu sorumluluğunu yerine getiremez. Bu durum hem maddi hem de manevi zararlara<br />
neden olmaktadır. Đş kazası çalışanı iş yapmaktan alıkoymaktadır. Bu nedenledir ki işçi iş<br />
yapıp, emeği karşılığında kazanç sağlayamaz duruma gelmektedir. Ailesinin ihtiyaçlarını<br />
karşılayamaz duruma gelmektedir. Đlerideki terfi olanağını yitirmiş olur. Deneyim kazandıkça<br />
gelirinde ek artış sağlama imkânı da ortadan kalkmaktadır.<br />
Đş<strong>ve</strong>renler iş kazalarını engellemek için önleyici faaliyetlere ayıracakları bütçe, iş kazası<br />
sonrası karşılamak zorunda kaldıkları maliyetin kat kat altındadır. Kaza, küçük <strong>bir</strong> yaralanma<br />
<strong>ve</strong>ya sakatlanma ile sonuçlansa bile <strong>bir</strong> maliyeti bulunmaktadır. Kaza sonucu yaralanmaların,<br />
sakatlanmaların <strong>ve</strong>ya ölümlerin işletmelerin <strong>ve</strong>rimliliğine olumsuz etkileri bulunmaktadır.<br />
Verimliliğin düşmesi işletmeyi maddi zarara sokmaktadır. Tıbbi harcamalar, geçici <strong>ve</strong>ya<br />
sürekli iş göremezlik ödeneği, ölüm geliri, tazminatlar, makine, hammadde, vb. kayıplar <strong>ve</strong><br />
12
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
<strong>bir</strong> süre üretimin durması işletmenin kazadan sonraki giderlerine örnek olarak gösterilebilir.<br />
Ayrıca kaza geçiren işçinin yerine alınan işçinin eğitim giderleri <strong>ve</strong> üretim sürecini öğrenene<br />
kadarki <strong>ve</strong>rim düşüklüğü, maddi giderleri arasındadır.<br />
A.B.D Utah Đş Sağlığı <strong>ve</strong> Gü<strong>ve</strong>nliği Dairesi Müdürü Jay W. Bagley’in internette yayınlanan<br />
<strong>bir</strong> yazısında; bu eyaletteki iş yerlerinde 1993 yılında meydana gelen iş kazalarının 110<br />
milyar $’ dan fazla olduğu belirtilmekte, bu tutarın içinde hastalıklarla <strong>ve</strong> sakatlıklarla<br />
harcamaların yer almadığı, kazalar nedeniyle harcanan paraların firmaların karlılığını<br />
etkilediğinden, yapılan araştırma sonucu, geçen dört yıl içerisinde meydana gelen iş<br />
kazalarında %25 azalma görüldüğünü ifade edilmektedir. Aynı yazıda kazaların azalmasının<br />
nedenlerinin başında, iş<strong>ve</strong>renlerin iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği programlarının faydalarına inanıp bu<br />
programların uygulanmasında kolaylık sağlamak üzere yönetimde yer alan en alttaki ustabaşı<br />
<strong>ve</strong>ya formenden proje yöneticisine kadar herkesin bu konuda eğitim almalarının geldiğini<br />
söylemektedir [10].<br />
Sonuç olarak da, böyle <strong>bir</strong> durumda daha az iş kazası olacağı dolayısıyla yapılan işin<br />
<strong>ve</strong>rimliliğinin artacağı ifade edilmektedir. Ayrıca, aynı yazıda, örneğin; maliyeti toplam 500 $<br />
olan <strong>bir</strong> iş kazasının karşılığında iş<strong>ve</strong>ren, 120 metre kare beton dökebileceğini <strong>ve</strong>ya 20 mikser<br />
hazır beton satın alabileceğini, yahut 36 metre uzunluğunda iki şeritli asfalt yol yapabileceğini<br />
vurgulamaktadır. Bu nedenle, iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliğine ilişkin programların uygulanmasının<br />
iş<strong>ve</strong>ren açısından yararı, sadece yasal zorunlulukların yerine getirilmesi değil, meydana<br />
gelecek iş kazalarında oluşacak <strong>maliyetleri</strong>n bilinip bu <strong>maliyetleri</strong>n azaltılmasına yönelik<br />
programların uygulanmasıdır. Çünkü herkesin arzusu işyerlerinde olası iş kazalarını<br />
önlenecektir.Sonu sıkıntı <strong>ve</strong> acı olan kazalardan sakınmak için kazaları en aza indirme<br />
yolunda önlem alınmalıdır.[4]<br />
Kazaların ekonomik boyutu ülke açısından da önem taşımaktadır. Dünya Sağlık Örgütünün<br />
<strong>ve</strong>rilerine göre iş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıkları nedeni ile meydana gelen ekonomik kayıplar,<br />
ülkelerin gayri safi hasılalarının %2.6-3.8’i kadardır. Avrupa <strong>bir</strong>liği ülkelerinde iş kazalarının<br />
doğrudan maliyetinin yıllık 20 milyar Euro olduğu hesap edilmektedir. Türkiye’de her yıl iş<br />
kazaları nedeniyle yaklaşık 2 milyon gün dolayında iş günü kaybı söz konusudur. Bu da<br />
devlet ekonomisini etkilemektedir.<br />
2.4. ĐŞ KAZASIYLA ĐLGĐLĐ ĐSTATĐSTĐKLER<br />
Türkiye iş kazalarının sık görüldüğü ülkeler arasında yer almaktadır. Türkiye’de SGK<br />
kayıtlarına göre 2008 yılında, 72 963 iş kazası meydana gelmiş <strong>ve</strong> 865 kişi yaşamını<br />
yitirmiştir.<br />
Tablo 2. Türkiye’de 1997-2008 yılları arasındaki iş kazası sayısı<br />
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008<br />
Đş<br />
80602 72963<br />
98318 9189577955 7484772367 7234476668 8383073923 79027<br />
Kazası<br />
Sayısı<br />
13
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
1997’den 2008 ’ e kadar <strong>ve</strong>rilen Đş kazası sayıları incelendiğinde, kaza sayısında <strong>bir</strong> azalma<br />
olduğu göze çarpmaktadır. Đş kazası hızı önlemlerin yönelik teknolojik gelişmeler <strong>ve</strong> başarılı<br />
iş sağlığı uygulamalarının yaygınlaşması sonucu iş kazası morbidite hızı yıllar içinde<br />
düşmektedir. Bu değişim, iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği bilincinin oluşumuyla ilgilidir. Ancak bu<br />
<strong>ve</strong>riler iş gü<strong>ve</strong>nliği bilincinin oluşturulabileceğini gösterdiği gibi, yılda 72963 tane iş<br />
kazasının varlığını da gözler önüne sermektedir. Üstelik bu sayı bildirilen kazalardan<br />
oluşmaktadır. Kayıtlı olmayan, bildirilmeyen <strong>bir</strong> çok iş kazası bulunmaktadır.<br />
Bu bölümde iş kazalarından doğan sonuçları daha iyi kavrayabilmek için SGK istatistiklerine<br />
yer <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
Tablo 3. 1997-2008 yılları arasındaki iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği istatistikleri<br />
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008<br />
Đş Kazası Hızı<br />
20,35 17,34 15,57 14,24 14,80 13,85 13,65 13,56 10,68 10,1<br />
(Binde)<br />
9,48 8,29<br />
Đş Kazası<br />
Sıklık Hızı<br />
3,61 3.10<br />
7,36 5,81 5,56 5,46 5,52 4,27 4,03<br />
1.000.000 iş * * *<br />
0,81 0,7<br />
1,66 1,31 1,25 1,23 1,24 0,96 0,91<br />
saatinde<br />
100 işçide<br />
Đş Kazası<br />
Ağırlık Hızı<br />
* * * 1096<br />
Gün<br />
0,88<br />
Saat<br />
Ölümcül<br />
Yaralanma<br />
Hızı (100.000<br />
işçide)<br />
1164<br />
0,93<br />
1023<br />
0,82<br />
847<br />
0,68<br />
791<br />
0,63<br />
782<br />
0,63<br />
961<br />
0,67<br />
26,5 23,6 26,6 22,3 20,6 16,7 14,4 13,6 15,5 20,4<br />
Tablo 4. Đş Kazaları Vakalarının Geçici Đş Göremezlik Sürelerine Göre Dağılımı<br />
634<br />
0,51<br />
519<br />
0,42<br />
12,26 9,83<br />
GEÇĐCĐ<br />
ĐŞ2007 2008<br />
GÖREMEZLĐK Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam<br />
SÜRELERĐ (GÜN)<br />
0 12 622 634 20 916 936<br />
1 - 3 359 5.962 6.321 300 5.659 5.959<br />
4 - 6 874 12.752 13.626 690 10.987 11.677<br />
7 - 13 1.489 24.845 26.334 1.276 21.347 22.623<br />
14 - 20 624 12.806 13.430 543 11.495 12.038<br />
21 - 30 179 4.600 4.779 165 4.289 4.454<br />
31 - 90 467 11.464 11.931 477 11.235 11.712<br />
91 - 183 81 2.429 2.510 82 2.380 2.462<br />
184 - 364 28 752 780 32 796 828<br />
365+ 8 249 257 9 265 274<br />
TOPLAM - Total 4.121 76.481 80.602 3.594 69.369 72.963<br />
14
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
GEÇĐCĐ<br />
ĐŞGÖR.SÜR.TOPL. 79.405 1.855.575 1.934.980 77.265 1.778.715 1.855.980<br />
YATARAK 1.410 57.046 58.456 1.942 58.992 60.934<br />
AYAKTAN 77.995 1.798.529 1.876.524 75.323 1.719.723 1.795.046<br />
Ortalama Geçici Đş<br />
Gör.Süreleri 19 24 24 21 26 25<br />
Ülkemizde iş kazalarının neden olduğu geçici iş görmezlik sürelerinin 2007 <strong>ve</strong> 2008<br />
yıllarındaki oranları tabloda <strong>ve</strong>rilmiştir. Tablodan da anlaşılacağı üzere 2008 yılındaki iş<br />
günü kaybında azalma olmuştur.<br />
Tablo 5. Sürekli iş göremezlik sebebinin iş kazası <strong>ve</strong> meslek hastalığına göre dağılımı<br />
SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SEBEBİNİN İŞ KAZASI VE<br />
HASTALIĞINA GÖRE DAĞILIMI<br />
MESLEK<br />
SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SEBEBİ<br />
İŞ KAZASI<br />
MESLEK HASTALIĞI<br />
TOPLAM<br />
2004 2005 2006 2007 2008<br />
1.421 1.374 1.953 1.550 1.452<br />
272 265 314 406 242<br />
1.693 1.639 2.267 1.956 1.694<br />
Tablodaki SGK <strong>ve</strong>rilerine göre iş göremezlik sürelerinde azalma yerine artma yaşandığı<br />
gözlenmektedir. 2008 yılında 1452 kişi iş göremez hale gelmiştir. Bu durumun maddi <strong>ve</strong><br />
manevi açıdan hem <strong>bir</strong>eysel hem toplumsal etkileri bulunmaktadır.<br />
Tablo 6. Türkiye’ de iş kazası sonucu olan yaralanmaların vücuttaki yeri<br />
(2008)<br />
YARANIN VÜCUTTAKĐ YERĐ<br />
KAZA<br />
SAYISI<br />
Kafa 4.527<br />
Boyun 304<br />
Sırt 2.586<br />
Gövde <strong>ve</strong> iç organlar 2.041<br />
Üst ekstremiteler 38.992<br />
Alt ekstremiteler 16.650<br />
Bütün vücut <strong>ve</strong> çok yönlü yaralanmalar 1.238<br />
Vücudun diğer bölümlerinin yaralanması 5.397<br />
Tasnif edilmemiş vücut yaralanmaları 1.228<br />
TOPLAM 72.963<br />
15
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Kaza sonucu oluşan yaralanmanın vücuttaki dağılımında üst ekstremiteler ilk sırayı<br />
almaktadır.<br />
Tablo 7. Türkiye’de Đş Kazası Sonucu Olan Yaralanmalar<br />
Yaralanma Türü<br />
Kaza Sayısı<br />
Kırıklar 9.871<br />
Çıkıklar, Burkulma Ve Đncinmeler 5.162<br />
Yüzeysel Yaralanmalar Ve Açık Yaralar 33.281<br />
Ezik Ve Çürükler 15.591<br />
Öze Veya Doğal Vücut Boşluklarına Yabancı Cisim Kaçması 877<br />
Sarsıntı Ve Đç Yaralanmalar 108<br />
Yanmalar, Kimyasal Yanma, Kaynar Su Đle Haşlanma Ve 2.065<br />
Donma<br />
Akut Zehirlenmeler Ve Enfeksiyonlar 94<br />
Yaraların Belirlenmiş Diğer Tipleri 4.239<br />
Tipi Belirtilmemiş Ya Da Sınıflanmamış Yaralanmalar 1.675<br />
TOPLAM 72.963<br />
Kazaların insan sağlığı bakımından önemi kaza sonucunda meydana gelen yaralanmanın türü<br />
ile ilgilidir. Kazaların büyük <strong>bir</strong> bölümü hafif yaralanmalarla sonlanır. Ancak bazılarında ağır<br />
yaralanma <strong>ve</strong> ölüm meydana gelebilir. Ulusararası Çalışma Örgütü’nün önerdiği sınıflandırma<br />
doğrultusunda 2008 yılında ülkemizde iş kazasına bağlı olarak meydana gelen yaralanma<br />
çeşitlerinin dağılımı yukarıdaki tabloda gösterildiği gibidir.<br />
Tablo 8. Türkiye’de iş kazalarının iş saatlerine göre dağılımı<br />
14000<br />
İş Kazalarının Meydana Geldiği İş Saatlerine Göre Dağılımı (Son 3 Yıl)<br />
The distribution of the number of employment injuries by the w orking-hours at w hich<br />
the injury occurred (latest 3 years)<br />
12000<br />
10000<br />
İŞKAZASI SAYISI<br />
8000<br />
6000<br />
4000<br />
2000<br />
0<br />
2006 2007 2008<br />
YILLAR<br />
1.SAAT - 1st Hour 2.SAAT - 2 nd Hours 3.SAAT - 3 th Hours<br />
4.SAAT -4 th Hours 5.SAAT -5 th Hours 6.SAAT - 6 th Hours<br />
7.SAAT - 7 th Hours 8.SAAT - 8 th Hours 9.SAAT+ - 9 th hours and O<strong>ve</strong>r<br />
Bilinmeyen<br />
16
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Zaman olarak haftanın ilk gününde <strong>ve</strong> çalışma gününün de ilk saatlerinde daha sık kaza<br />
olduğu bilinmektedir. Bunda haftaya ya da güne başlarken yaşanan adaptasyonun olduğu<br />
inanışı vardır. Bir diğer önemli etken de haftanın ilk günü <strong>ve</strong> günün ilk saatlerinde çalışmaya<br />
başlama komutlarının <strong>ve</strong>rilmesi ile, motorların <strong>ve</strong> aletlerin belli <strong>bir</strong> süre aradan sonra gerekli<br />
kontrollerin yapılmadan çalıştırılması <strong>ve</strong> bu arada <strong>bir</strong> önceki çalışmadan kalan aksaklıklar<br />
olabilir. Ülkemizde 2008 yılına ait SGK istatistiklerine göre iş kazalarının saatlerine göre<br />
dağılımı yukarıdaki tabloda <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
2.6. ĐŞ KAZALARININ MALĐYETLERĐ<br />
Bu güne kadar yapılan gerek ülkemizde gerekse diğer ileri ülkelerde çalışmalarda iş<br />
kazalarından doğan <strong>maliyetleri</strong>n iki ana grupta toplandığı görülmektedir. Bunlardan <strong>bir</strong>isi<br />
direkt (dolaysız) maliyet diğeri indirekt (dolaylı) maliyet olarak ifade edilmektedir. Bazı<br />
incelemelerde, direkt maliyet deyimi yerine görünür, bilinen (hesaplanabilen) maliyet <strong>ve</strong>ya<br />
sigortalanmış maliyet terimi, indirekt maliyet deyimi yerine bilinemeyen, görünmez (gizlihidden<br />
costs) bu nedenle kolay hesaplanması güç maliyet <strong>ve</strong>ya sigortalanmamış (the<br />
noninsurable) maliyet terimi kullanılmaktadır.[11]<br />
Bazı araştırmacı yazarlar, iş kazalarının maliyetini buzdağına (iceberg) benzetmişlerdir.<br />
Suyun yüzünde kalan yani görünen kısmının direkt maliyeti, suyun altında kalan yani<br />
görünmeyen <strong>ve</strong> buz dağının 2/3’nü oluşturan büyük kısmının da indirekt maliyeti ifade<br />
ettiğini belirtmişlerdir. Ancak, indirekt <strong>maliyetleri</strong>n nelerden ibaret olduğunu <strong>ve</strong> yukarıda da<br />
belirtildiği gibi maliyetinin nasıl belirlenebileceğini kesin olarak bilmenin oldukça zor<br />
olduğunu, bu <strong>maliyetleri</strong>n genellikle iş kazası sonucunda hemen <strong>ve</strong> önceden hesaplanamayan,<br />
uzun zaman içerisinde oluşan maliyetler olduğunu kabul etmişlerdir.[11]<br />
Şekil 1. Buzdağı<br />
17
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Ülkemizde MESKA (Meslek Hastalıkları Đş Kazaları Araştırma <strong>ve</strong> Önleme Vakfı) vakfının<br />
yaptığı <strong>bir</strong> araştırma; kayıtlarını yasal mevzuata uygun tuttuğunu tespit ettiği <strong>bir</strong> gemi yapım<br />
tersanesinde <strong>ve</strong> dört büyük konut yapım şirketinin 8 adet şantiyesinde çalışan toplam 8.250<br />
işçi arasında iş kazası geçiren işçiye sorgulama formu ile bilgi toplanarak 1997-1998<br />
yıllarında yapılmıştır. Bu araştırmada, meydana gelen iş kazalarına göre doldurulan raporlar<br />
ile işyeri sağlık defteri kayıtlarında 30002 nin üzerinde kayıt gözden geçirilmiş, iş kazası<br />
geçirenler için 506 sayılı SSK’ndaki tanıma uygun olarak düzenlenen 422 adet iş kazası<br />
raporundan 314’ü ele alınmıştır. Bu 314 rapor, üç ayrı ildeki (Đstanbul, Đzmit <strong>ve</strong> Bursa) konut<br />
<strong>ve</strong> gemi yapımı projelerinde yukarıda belirtildiği gibi çalışan toplam 8.250 işçi arasında<br />
derlenmiştir. Araştırma sonucu 314 iş kazasından her <strong>bir</strong> kazanın toplam maliyetinin ortalama<br />
828.44 $ olduğu, bunun 534.23 $’nın direkt maliyet olduğu, 294.21 $’nın ise indirekt maliyet<br />
olduğu hesaplanmıştır.[4]<br />
Görüldüğü üzere, meydana gelen iş kazalarının her <strong>bir</strong>inin iş<strong>ve</strong>rene toplam maliyeti 828,44<br />
$’a mal olmaktadır. Bu maliyetin içerisinde maddi <strong>ve</strong> manevi tazminatlar ile mahkeme <strong>ve</strong><br />
avukatlık giderleri bulunmamaktadır. Bunlar dahil edilirse <strong>bir</strong> iş kazasının ortalama direkt<br />
maliyeti 534 + 70.726 = 71.554 $ olmakta, dolayısıyla ölümlü <strong>bir</strong> iş kazasının toplam maliyeti<br />
de 534 + 70.726 +294 = 71.554 $ olmaktadır. Oysa <strong>bir</strong> kazanın olmaması için iş<strong>ve</strong>renin<br />
yapacağı giderlerin maliyeti 153,21 $ olarak hesaplanmıştır. Kaldı ki, bazı kazaların olmadan<br />
önceki maliyeti sıfırdır.[4]<br />
Örneğin, inşaatta çalışan kalıpçı ustasının ayağına çivi batmasından dolayı iş<strong>ve</strong>rene maliyeti<br />
36.5 $’dır. Đş kazasının olmaması için kalıpçı, kalıp tahtalarını söktükten sonra çivileri doğru<br />
yere istif etseydi ne kendisi, ne de <strong>bir</strong> başka işçi yaralanmayacak dolayısıyla önlem maliyeti<br />
sıfır olacaktır. Kaza <strong>maliyetleri</strong>nin <strong>bir</strong> başka boyutu da, örneğin ölümlü kaza nedeniyle<br />
kaybedilen 71.554 $ karşılığında <strong>bir</strong> inşaatta 1.430 m3 BS 25 beton dökülebilmesi <strong>ve</strong>ya <strong>bir</strong><br />
binanın dış cephesinin 1.780 m2 seramikle kaplanabilmesi ya da inşaata 145 ton demir satın<br />
alınabilmesidir.<br />
Yukarıda anlatılmaya çalışılan iş kazaları <strong>ve</strong> yapılan işle ilgili hastalanmalar nedeniyle ortaya<br />
çıkan bu kayıplar, her zaman için önemli olmakla <strong>bir</strong>likte, günümüzdeki rekabet ortamı<br />
içerisindeki dar kar marjları göz önünde bulundurulduğunda inşaat iş kolundaki <strong>maliyetleri</strong>n<br />
en azda tutulabilmesi açısından yaşamsal <strong>bir</strong> önem taşımaktadır. [4]<br />
2.6.1. Direkt Maliyetler<br />
Direkt maliyet terimi; kolay hesaplanabilen belli para miktarlarını gösteren kaza <strong>maliyetleri</strong>ni<br />
(ödenen tazminatları, tedavi giderleri, iş günü kaybı ücretleri, hasar gören tesis <strong>ve</strong>ya<br />
malzemenin yenileme bedeli v.b) anlatmaktadır. Direkt maliyetler, iş kazaları sonucu<br />
meydana gelen zararların ödenmesi ile kazayı müteakip yapılan tedavi için yapılan parasal<br />
ödemelerin toplamıdır. Bu maliyetler, genellikle sigortalanabilen <strong>ve</strong> belirli para miktarını<br />
gösterir. Ülkemizde ödenmekte olan bu tür maliyetler arasında aşağıda sıralananlar<br />
gösterilebilir.[11]<br />
1. Tedavi harcamaları,<br />
2. Kaza sonucu ölen işçinin yakınlarına <strong>ve</strong>ya sakatlanan işçi için ödenen tazminatlar,<br />
3. Açılan davalar nedeniyle ödenen avukatlık ücretleri <strong>ve</strong> mahkeme giderleri,<br />
4. SGK’na ödenen iş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıkları primleri, olası iş kazalarına <strong>ve</strong> meslek<br />
hastalıklarına karşı ödenen mali mesuliyet <strong>ve</strong>ya All Risk sigortaları primlerinin<br />
toplamıdır.[11]<br />
18
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Đş kazası sonucu yaralanmalarda, yukarıda direkt maliyetin unsurlarının arasında bulunan<br />
tedavi harcamalarının içerisinde;<br />
Yaralanan işçinin ilk yardım istasyonuna <strong>ve</strong>ya işyeri revirine, yaralanma ağır ise en yakın<br />
sağlık kuruluşuna ulaştırılması ile ilgili işçinin <strong>ve</strong> ona refakat edenlerin süre kaybının,<br />
Revirde geçen toplam süre kaybının,<br />
Revirden alınan istirahat süresinin,<br />
Sağlık kuruluşlarında tedavi gördü ise burada geçen sürenin,<br />
Sağlık kuruluşlarında kontrolde geçen sürenin,<br />
Sağlık kuruluşlarından alınan istirahat süresinin, toplamı ile işçiliğe ilişkin saat ücreti ile<br />
çarpımıdır.<br />
Yukarıda dökümü yapılan süre kayıplarının parasal karşılığının hesabında, kaza geçiren işçiye<br />
ödenen net ücret, ücretle ilgili <strong>ve</strong>rgi, sigorta, fon gibi yasal ödemeler, yemek ücreti, yatak<br />
ücreti, giyim <strong>ve</strong> kişisel koruyucu malzeme giderleri, ısınma, aydınlanma giderleri v.b.<br />
ödemeler göz önüne alınmalıdır. Ayrıca, tedavi giderlerinin içerisine;<br />
Revirde harcanan tıbbi malzeme giderlerini,<br />
Đş<strong>ve</strong>rence ödenen özel hastane <strong>ve</strong> ilaç giderlerini,<br />
Yaralının taşınması ile ilgili nakil giderlerini de eklenmek gerekir. Nakil giderlerinin<br />
içerisinde yaralanan işçiye eşlik eden işçi <strong>ve</strong>ya ustası ile bu amaçla kullanılan şirket aracının<br />
<strong>ve</strong>ya özel ambulansın giderleri de bu maliyet içinde yer alır.<br />
Direkt maliyetler = iş günü kaybı x ortalama yevmiye + ödenen tazminatlar<br />
formülü ile bulunur. Đndirekt maliyetler ise, direkt <strong>maliyetleri</strong>n 4 katıdır. [10]<br />
Örneğin; 2004 yılında herhangi <strong>bir</strong> sektörde:<br />
Đş günü kaybı : 21.312 gün<br />
Ortalama yevmiye : 65 ytl<br />
Hasarlı araç techizat : 4.520 ytl<br />
Ödenen tazminatla : 0 ytl dir. (ödenen tazminatlar, yargı yoluyla belirlenmekte olup bu<br />
değer, daha önceki <strong>ve</strong> 2004 yılında açılan davalar sonucuna göre 2004 yılında ödenen<br />
tazminatları içerir).<br />
Direkt maliyetler = (21.312 x 65) + 4.520 = 1.385.280 + 4.520 = 1.389.800 ytl<br />
Đndirekt maliyetler = 1.389.800 ytl x 4 = 5.559.200 ytl<br />
2004 yılında toplam iş kazası maliyeti = 1.389.800 + 5.559.200 ytl = 6.949.000 ytl dir.<br />
Sonuç olarak; direkt (doğrudan/dolaysız) <strong>maliyetleri</strong>n kapsamı açıkça belli olduğu için<br />
kolayca hesaplanabilirler. Oysa, indirekt (dolaylı) maliyetler; parametreleri kolayca belli olan<br />
direkt maliyetler gibi <strong>bir</strong> para miktarlarını ifade etmediklerinden daha çok yapım<br />
aşamalarında işin maliyetini artırıcı unsur olması nedeniyle kapsamında <strong>bir</strong> sınırlama<br />
getirilememektedir.[11]<br />
19
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Bu güne kadar özellikle ABD’ de <strong>ve</strong> Đngiltere’ de yaralanma ile sonuçlanan iş kazaları,<br />
<strong>maliyetleri</strong>nin hesaplanmasıyla pek çok çalışma yapılmış, önlenebilir iş kazaları nedeniyle<br />
oluşan kayıpların maliyetini belirleyen <strong>ve</strong> firmaların karşılaşacakları kayıpların nedenlerini<br />
kontrol edebilmelerini amaçlayan maliyet metodolojisi üzerinde görüş <strong>bir</strong>liğine varılabilen<br />
yaklaşımlar ortaya konulmuştur.<br />
Ancak, ülkemizde bu konularda çalışmalar yapılamadığından kesin <strong>bir</strong> görüşe varılabilmiş<br />
değildir. Çünkü ülkemizde uygulamaya dönük araştırmalarda sağlıklı <strong>ve</strong> düzenli (ne resmi<br />
bazda, ne de özel bazda) <strong>ve</strong>ri bulmak <strong>ve</strong>ya bunları derlemeye çalışmak çok daha zor<br />
olduğundan iş kazalarının <strong>maliyetleri</strong> konusunda görüş <strong>bir</strong>liğine varılmış <strong>bir</strong> yöntem<br />
bulunmamaktadır.[11]<br />
Sanayileşmiş ülkelerde iş kayıplarının kontrolü teorisinde; işyerlerinde oluşan iş kazalarının<br />
<strong>bir</strong><strong>bir</strong>leri arasındaki ilişkiler, genellikle kaza piramitleri ile gösterilir. Bu piramit; tavanını<br />
oluşturan ölümcül kazalar, ortasını oluşturan ölümlü olmayan ancak ağır <strong>ve</strong>ya hafif<br />
yaralanmalı kazalar <strong>ve</strong> tabanını oluşturan işyerindeki tesislere <strong>ve</strong> ekipmanlarda meydana<br />
gelen hasarlar <strong>ve</strong>ya kıl payı atlatılan yaralanmasız kazalar arasındaki ilişkiyi göstermek<br />
amacıyla kullanılmaktadır.[11]<br />
Kazaların maliyet metodolojisinde kaza piramidinin de önemli <strong>bir</strong> yeri bulunmaktadır. Kaza<br />
piramidi ile işletmelerdeki olası kazalar hesaplanır. Bulunan (türlerine göre) kaza sayısı, o<br />
işletmenin iş koluna göre hesaplanan kaza <strong>maliyetleri</strong> ile çarpılır. Hesaplanan bu maliyet ile<br />
kazaların nedenlerine göre kazaları önleyici önlemlerin maliyeti ile karşılaştırılır. Bu<br />
karşılaştırmada önlem <strong>maliyetleri</strong>nin çok düşük olduğu görülecektir.<br />
Şantiye üst yönetimleri, daha ziyade iş kazalarının maliyetini sigortalanabilir olarak görme<br />
eğiliminde olmuşlardır. Bu nedenle de indirekt maliyet, kazalarla indirekt olarak ilişkili<br />
olduğu <strong>ve</strong> kolayca ölçülemediği için bu tür maliyetler, iş<strong>ve</strong>renler tarafından pek fark<br />
edilemez.[11]<br />
Bu nedenle, her kazanın <strong>bir</strong> maliyeti olduğu bilinmeli <strong>ve</strong> kazaların nedenlerine göre kazaları<br />
önleyici önlemlerin maliyeti ile olan kazanın maliyeti arasında bağlantı olduğu dolayısıyla,<br />
alınacak önlemlerin maliyetinin çok daha düşük olduğu konusunda bilinçlenmelidir.<br />
Đşletmeler iş gü<strong>ve</strong>nliği bilincine sahip olmadan kazaları azaltma <strong>ve</strong>ya kazaların önüne geçmek<br />
mümkün değildir. Bundan dolayı, iş kazalarını <strong>ve</strong> çalışırken oluşabilecek hastalıkları<br />
azaltabilmek amacıyla bu konuda kararlı <strong>ve</strong> etkili kuralların uygulanmasının yanı sıra, inşaat<br />
şirketlerinin bütçelerinde iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği için ayıracakları para, günlük yönetim akışı<br />
içerisinde iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği bilinci ile bütünleşeceğinden; önem kazanmaktadır.<br />
2.6.2. Đndirekt Maliyetler<br />
Đndirekt maliyetler, belli para miktarlarını ifade etmez. Daha çok işin yapımı esnasında<br />
meydana gelen kaza nedeniyle <strong>maliyetleri</strong>nin artmasına neden olan dolaylı unsurlar anlamına<br />
gelmektedir. Bu yüzden, direkt <strong>maliyetleri</strong>n kesin sonuca yakın <strong>bir</strong> doğrulukla<br />
belirlenebilmesine karşın indirekt <strong>maliyetleri</strong>n hesaplanması güç <strong>ve</strong> sonuçları soyuttur,<br />
tartışılabilir.<br />
20
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
A. Şirket bazında hesaplanması çok zor olan <strong>ve</strong> iş kazalarını dolaylı etkileyen potansiyel<br />
maliyet:<br />
Kaza nedeniyle kesintiye uğrayan üretim kaybının maliyeti,<br />
Birlikte çalışanların kazadan dolayı korku <strong>ve</strong>ya psikolojik nedenlerle üretimde meydana<br />
gelen <strong>ve</strong>rim kaybının maliyeti,<br />
Kazalının yerine alınan işçinin işe uyumunda oluşan <strong>ve</strong>rim kaybının maliyeti,<br />
Malzeme, ekipman <strong>ve</strong>ya tesisin kaza nedeniyle hasara uğraması sonucu üretimin kesintiye<br />
uğraması nedeniyle üretim kaybının maliyeti,<br />
Kaza nedeniyle üretimde oluşan kalite bozukluğunun maliyeti,<br />
Kazada yaralan işçinin iyileşip iş başı yaptıktan sonra <strong>ve</strong>riminin düşmesinden dolayı<br />
oluşan maliyeti,<br />
B. Şirket bazında hesaplanabilen <strong>ve</strong> iş kazalarına dolaylı etki eden potansiyel<br />
maliyet:<br />
Bu tür maliyetler arasında ülkemizde özellikle aşağıda sıralananlar gösterilebilir.<br />
1. Kazaya uğrayan işçi ile <strong>bir</strong>likte çalışan işçilerin <strong>ve</strong> diğer ekiplerdeki işçilerin kaza<br />
nedeniyle çalışamadıkları iş süreleri için ödenen ücretlerin maliyeti:<br />
Genellikle, kaza olayı sırasında bütün ekip yaralanan işçiye yardımcı olabilmek <strong>ve</strong>ya olayı<br />
seyretmek ya da tartışmak yahut kazada hasar gören <strong>ve</strong>ya onun kullandığı makine <strong>ve</strong><br />
ekipmana ihtiyaçları olduğu için çalışmalarına devam edemediklerinden işleri kesintiye uğrar.<br />
Keza, kazayı geçiren işçi ile <strong>bir</strong>likte çalışan diğer işçiler, işlerine tekrar başlasalar bile,<br />
yaralanan işçinin hele kaza ölümlü <strong>ve</strong>ya ağır yaralanma ise arkadaşlarının aralarında<br />
olmaması <strong>ve</strong> kazadan dolayı geçirdikleri şaşkınlık <strong>ve</strong> psikolojik bozukluk nedeniyle devam<br />
eden işlerini yapamaz duruma düşerler. Kazayı geçiren işçi usta ise <strong>ve</strong>ya yapılan işte önemli<br />
<strong>bir</strong> yeri varsa, kaza nedeniyle işten ayrılmasından <strong>ve</strong>ya çalışmasına ara <strong>ve</strong>rmesinden dolayı iş,<br />
duraklar. Yaralanma ile sonuçlanan iş kazası olayı, çalışan diğer ekipleri de aynı şekilde<br />
etkileyebilir. Örneğin, kazanın meydana geldiği olay yerinin yakınlarında çalışan diğer <strong>bir</strong><br />
ekibin <strong>ve</strong>rimi de büyük <strong>bir</strong> olasılıkla düşmesi nedeniyle iş kaybı meydana gelecektir. Çünkü<br />
ilk önce bu ekiplerde çalışan işçiler işlerini bırakıp kazanın oluştuğu olay yerine giderek<br />
olayın sonuçlarını izlemek için işlerini durdurabilirler. Daha sonra ise, işlerini yaparken bile,<br />
<strong>bir</strong><strong>bir</strong>leri ile kazanın oluşumu hakkında konuşmaları, kazada geçirdikleri korku <strong>ve</strong> şok, bu<br />
işçilerin işi kesintiye uğratır. Ayrıca, kaybedilen süre kayıplarına ek olarak ilk yardım<br />
istasyonuna <strong>ve</strong>ya revire ulaşımında yaralıya yardım eden diğer işçilerin süre kaybı yahut en<br />
yakın sağlık kuruluşuna ulaşımında yardımcı olan işçilerin üretim dışında kalması nedeniyle<br />
kaybedilen süreler için ödenmesi gereken ücretler de iş kazalarının indirekt maliyetine<br />
eklenmesi gerekir.[11]<br />
2. Meydana gelen iş kazasının zorunlu kıldığı “fazla mesainin” maliyeti:<br />
Olaydan sonra yani işe tekrar başlamadan önce olay yerinin temizlenmesi, hasarlanan yerlerin<br />
<strong>ve</strong>ya bozulan ekipmanın onarılması gibi ekstra işlerin yapılması için belirli <strong>bir</strong> süre ile fazla<br />
mesai ücreti <strong>ve</strong>rerek işçi çalıştırılması gerekebilir. Öte yandan, yaralanan işçi <strong>bir</strong> kaç gün<br />
içinde iş başı yapamayacaksa, yapması gereken <strong>ve</strong>ya yarım bıraktığı işi için <strong>bir</strong>likte çalıştığı<br />
ekipten <strong>bir</strong>ine <strong>ve</strong>ya başka ekipten <strong>bir</strong>ine ya da <strong>bir</strong>kaçına fazla çalışma yaptırılması gerekebilir.<br />
Bütün bunların parasal karşılığı da indirekt maliyetler arasında yer alır.<br />
21
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
3. Kazada hasara uğrayan tesis, malzeme <strong>ve</strong> ekipmanın onarım <strong>ve</strong> bakımına yönelik<br />
maliyet:<br />
Yaralanma olayı, işçinin yaralanmasının dışında işyerindeki tesis, araç <strong>ve</strong> gereçlerin hasar<br />
görmesine neden olabilir. Tesisin, araç <strong>ve</strong> gerecin yahut malzemelerin onarılması <strong>ve</strong>ya<br />
bakımları için harcanan süre ile ilgili kayıplarının parasal karşılığı da indirekt maliyete<br />
katılması gerekir.<br />
4. Kazanın gerektirdiği düzenlemeleri yapan yöneticilerin harcadığı zamanın ücretlerine<br />
yansıyan maliyeti:<br />
Burada sözü edilmek istenen fazla mesai değildir. Normal durumda gerekli olmayan ancak,<br />
meydana gelen kaza ile ilgili olarak kazanın zorunlu kıldığı yeni yapılan düzenlemeler için<br />
ayrılan sürenin maliyetidir. Burada yöneticilerin esas işleri engellenmektedir. Örneğin, kaza<br />
ile ilgili olarak idarece doldurulan formlar için harcanan süre ile direkt maliyetlerle ilgili<br />
olmayan diğer süre kayıpların parasal karşılığıdır. Đş yerinde tutulmakta olan iş kazası kayıt<br />
formları ile Đş <strong>ve</strong> Sosyal Sigortalar yasal mevzuat gereği zorunlu olan formların da<br />
doldurulması gerekmektedir. Đşte buradaki fazladan yapılan işin süre kayıplarının parasal<br />
karşılığı da indirekt maliyete katılması gerekir.[11]<br />
5. Kaza geçiren işçi yerine alınan işçinin öğrenme süresinin maliyeti:<br />
Eğer yaralanan işçi uzun süreli istirahatlı olduğundan <strong>ve</strong>ya öldüğünden iş başı yapamıyorsa<br />
yerine yeni işçi alınıp alınmayacağına karar <strong>ve</strong>rilir. Yeni <strong>bir</strong> işçi alındığında bu işçinin işe <strong>ve</strong><br />
arkadaşlarına uyumu, işçinin iş için eğitilmesi, şirket politikalarının öğretilmesi için geçen<br />
süreler de kazanın indirekt maliyetine eklenebilir. Çünkü belli <strong>bir</strong> süre geçinceye kadar bu<br />
işçilerin eski işçiler kadar tam <strong>ve</strong>rimli olması mümkün değildir. Yeni işçinin işe uyumunda<br />
geçen süre kayıplarının parasal karşılığı da indirekt maliyete katılması gerekir.[11]<br />
6. Sigortalanmamış tedavi giderlerinin maliyeti:<br />
Kazaya uğrayan işçi, bazı durumlarda özellikle büyük kentlerde SSK dispanseri <strong>ve</strong>ya<br />
hastanesi bulunduğu halde bu işçinin işletmeye zaman kaybı <strong>ve</strong>rmemesi <strong>ve</strong>ya acil durum<br />
nedeniyle çevresinde SSK dispanseri <strong>ve</strong> hastanesi bulunmadığı ya da uzak olduğu için özel<br />
hastanede tedavi ettirilmektedir. Her iki durumda da tedavi giderleri, özel sağlık kurumları ile<br />
sigorta anlaşması yoksa giderlerin tümü iş<strong>ve</strong>rence ödenmektedir. Türkiye’de SSK hastaneleri<br />
<strong>ve</strong>ya dispanserleri bazı nedenlerle yetersiz olduğundan örneğin uzuv kopmalarında kaza<br />
geçiren işçi, özel cerrahi hizmetleri <strong>ve</strong>ren hastanelere götürülmektedir. Bu nedenle, iş<strong>ve</strong>ren<br />
tarafından ödenen bu giderlerin de indirekt maliyete katılması gerekir.[11]<br />
7. Devlet’ in soruşturma görevlilerinin (polis, müfettiş, hâkim, savcı, bilirkişiler v.b.)<br />
ya da medya elemanlarının işyerindeki üst düzey yöneticilerine kaybettirdikleri iş<br />
sürelerinin maliyeti:<br />
Đş yerinde meydana gelen iş kazası, ciddi <strong>bir</strong> yaralanma <strong>ve</strong>ya ölümle sonuçlandı ise, yapılan<br />
yasal soruşturmalarla ilgili olarak üst düzey yöneticilerin uğradıkları iş kayıplarından ötürü<br />
diğer giderler de ortaya çıkar. Diğer <strong>bir</strong> anlatımla, olaydan kısa <strong>bir</strong> süre sonra, resmi<br />
makamlardan sırasıyla polis <strong>ve</strong>ya jandarma, Savcı, Hâkim, Sosyal Sigortalar Kurumu ile<br />
Çalışma <strong>ve</strong> Sosyal Gü<strong>ve</strong>nlik Bakanlığı Müfettişleri <strong>bir</strong>er <strong>bir</strong>er gelip, olay yeri <strong>ve</strong> çevresinde<br />
incelemeler yapacaklardır. Ayrıca, açılan tazminat davaları nedeniyle olay yerine gelen savcı<br />
22
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
<strong>ve</strong> bilirkişiler ile beraber iş yeri yetkilileri, kaza soruşturmasına konsantre olduklarından,<br />
kendi işleri üzerindeki kontrolleri azalacaktır. Dolayısıyla, üretim hedeflerinde olumsuz etki<br />
yaratılacak <strong>ve</strong> proje bitim süresi de uzayacaktır. Bu durum, belki de indirekt <strong>maliyetleri</strong>n<br />
miktarı açısından belirlenmesi de en zor olanıdır.[11]<br />
Görünmez <strong>maliyetleri</strong>n buzdağı örneğinde olduğu gibi görünür <strong>maliyetleri</strong>n en az 4 kat ı<br />
olduğunu savunmaktadırlar. Değişik araştırmalarda görünür-görünmez maliyet oranı 1:4<br />
(Simonds <strong>ve</strong> Grimaldi 1963), 1:1,6 (Levitt 1975), 1:1 (Rinefort 1977) olarak gerçekleşmiştir.<br />
Yapılan çalışmaların tarihsel gelişimi incelendiğinde yasal düzenlemelerden dolayı, görünmez<br />
maliyetlerden görünür maliyetlere <strong>bir</strong> kayış olduğundan görünür-görünmez maliyet oranı<br />
değişmektedir.[12]<br />
2.7. ĐŞ KAZASI MALĐYET HESAPLAMA METODOJĐLERĐ<br />
AB ülkelerinde inşaat işkolu, 900 milyar Euro tutarındaki cirosu <strong>ve</strong> 12 milyon çalışanı ile 15<br />
AB ülkesindeki en büyük sektörlerdendir. Avrupa'da her yıl inşaat işkolundaki kazalarda 1300<br />
kişi yaşamını yitirmekte, 850 000 kişi yaralanmakta <strong>ve</strong> bu oranlar diğer sektörlerdeki iş<br />
kazaları sayısının iki katına ulaşmaktadır. Ölümle sonuçlanan iş kazalarında tüm sektörler<br />
ortalaması her 100 000 işçide 5 işçi iken; bu oran inşaat işkolunda 13 işçidir. Yol açtığı insani<br />
kayıplara ek olarak bu kazaların yıllık ekonomik maliyeti 75 milyar Euro'yu bulmakta <strong>ve</strong><br />
inşaat <strong>maliyetleri</strong>nin %8,5’inin yetersiz iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği koşullarından kaynaklandığı<br />
tahmin edilmektedir (European Commission, 2004). AB'ye yeni üye olan Orta <strong>ve</strong> Doğu<br />
Avrupa ülkelerinde de toplam iş kazalarının %20'si inşaat işkolunda olmaktadır. (European<br />
Agency for Safety and Health at Work, 2004).[11]<br />
SSK 2006 Đstatistik Yıllığına göre, inşaat iş kolunda iş kazaları nedeniyle toplam 171.582 iş<br />
günü kaybolmuştur. Esasen, bu sayı sadece yaralanma sonucu hastanede ayakta <strong>ve</strong> yataklı<br />
tedavide geçen sürelerdir. Bu sürelere ölümle kaybedilen süre (ki, ĐLO standardına göre her<br />
<strong>bir</strong> iş kazası için 7500 gün yani ölen işçi sayısı “7143 x 7500 = 53.572.500” <strong>ve</strong> sakat kalan<br />
işçi sayısı “428 x 75 = 32.100” iş günü eklendiğinde kaybedilmiştir. Bu sayıları<br />
topladığımızda, sadece asgari ücretle5 çarptığımızda inşaat işkolunda meydana gelen<br />
kazalarının maliyeti 1.075.523.600 YTL (yaklaşık 827.3 milyon $) bulmaktadır. Diğer <strong>bir</strong><br />
anlatımla, şantiyelerde meydana gelen <strong>bir</strong> kazanın ortalama maliyeti 115.823 $<br />
yapmaktadır.[11]<br />
Bugüne kadar özellikle ABD’ de <strong>ve</strong> Đngiltere’de yaralanma ile sonuçlanan iş kazaları<br />
<strong>maliyetleri</strong>nin hesaplanması ile ilgili pek çok çalışma yapılmış, önlenebilir iş kazaları<br />
nedeniyle oluşan kayıpların maliyetini belirleyen <strong>ve</strong> firmaların karşılaşacakları kayıpların<br />
nedenlerini kontrol edebilmelerini amaçlayan maliyet metodolojisi üzerinde görüş <strong>bir</strong>liğine<br />
varabilen yaklaşımlar ortaya konulmuştur. Ancak, ülkemizde bu konularda çalışmalar<br />
yapılamadığından kesin görüşe varılabilmiş değildir. Çünkü ülkemizde uygulamaya dönük<br />
araştırmalarda sağlıklı <strong>ve</strong> düzenli(ne resmi bazda, ne de özel bazda) <strong>ve</strong>ri bulmak <strong>ve</strong>ya bunları<br />
derlemeye çalışmak çok daha zor olduğundan iş kazalarının <strong>maliyetleri</strong> konusunda görüş<br />
<strong>bir</strong>liğine varılmış <strong>bir</strong> yöntem bulunmamaktadır. Bu bağlamda ülkemizde iş kazalarının <strong>bir</strong><br />
kısmının da kayıt dışı kaldığı akla gelmektedir.[11]<br />
Sanayileşmiş ülkelerde iş kayıplarının kontrolü teorisinde, işyerlerinde oluşan iş kazalarının<br />
<strong>bir</strong><strong>bir</strong>leri arasındaki ilişkiler, genellikle kaza piramitleri ile gösterilir. Bu piramit; tavanını<br />
oluşturan ölümcül kazalar, ortasını oluşturan ölümlü olmayan ancak ağır <strong>ve</strong>ya hafif<br />
yaralanmalı kazalar <strong>ve</strong> tabanını oluşturan işyerindeki tesislere <strong>ve</strong> ekipmanlarda meydana<br />
23
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
gelen hasarlar <strong>ve</strong>ya kıl payı atlatılan yaralanmasız kazalar arsındaki ilişkiyi göstermek<br />
amacıyla kullanılmaktadır. Kazaların maliyet metodolojisinde kaza piramidinin de önemli <strong>bir</strong><br />
yeri bulunmaktadır.<br />
Büyük yaralanmaların arkasında belki de <strong>bir</strong> kısmı kayda geçmeyen çok sayıda hafif<br />
yaralanmalı ya da yaralanmaya, maddi hasara neden olmayan kaza bulunmaktadır.<br />
Uluslararası çalışma örgütünün değerlendirmelerine göre <strong>bir</strong> ölümlü kazaya karşılık 1200 tane<br />
üç gün <strong>ve</strong> daha fazla iş göremezliğe neden olan kazanın, 1200 tane 1-3 gün iş göremezliğe<br />
neden olan kazanın, 5000 tane ilkyardım gerektiren kazanın, 7000 hasarsız olayın olduğu<br />
belirtilmektedir.[8]<br />
Đş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıklarının maliyeti saptandığında, elde edilen <strong>ve</strong>riler;<br />
a) Đş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıklarının etkinlik <strong>ve</strong> yaygınlık derecesini ölçmede,<br />
b) Đş kazalarını önleme çalışmalarının amacına ulaşıp ulaşmadığını saptamada,<br />
c) Önleme çalışmaları amacına ulaşmış ise nedenlerini araştırmada,<br />
d) Geleceğe ilişkin planlar hazırlamada,<br />
e) Kazaların <strong>ve</strong> hastalıkların önlenmesine ilişkin alınacak gü<strong>ve</strong>nlik önlemleri konusunda<br />
izlenecek yolun belirlenmesinde,<br />
f) Đş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıklarını değerlendirmede,<br />
g) Doğru kararların alınmasında, önemli <strong>bir</strong> <strong>ve</strong>ri kaynağı olacaktır.[13]<br />
1<br />
1200<br />
Ölümlü kaza<br />
Üç günden fazla işten kalmaya neden olan kaza<br />
1200<br />
1-3 gün işten kalmaya neden olan kaza<br />
5000<br />
Đlkyardım gerektiren<br />
7000<br />
Hasarsız olay<br />
Şekil 2. Kaza piramidi<br />
2.7.1. The Health Service Executi<strong>ve</strong> (HSE) Đngiltere Sağlık <strong>ve</strong> Gü<strong>ve</strong>nlik Müdürlüğü’nün<br />
“Yıllık Kaza Maliyetlerinin Hesaplanması”<br />
Metod 1 Hesaplama:<br />
Yıllık sigortalanmamış maliyetler = Yıllık ödenen sigorta primleri X 10<br />
24
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
HSE işyerinde meydana gelen kazaların maliyetini raporladığı gibi bazı maliyet araştırmaları<br />
da yapmaktadır. Bu araştırma, aynı periyot içindeki kazaların sigortalanmamış maliyetine<br />
karşı firma tarafından ödenen sigorta primlerinin oranlarının aralığını <strong>ve</strong>rir. Bu oran 1:8 <strong>ve</strong><br />
1:36 arasındadır. Bu da firma tarafından ödenen her £1 sigorta primine karşılık £8 daha fazla<br />
sigortalamamış kayıpların olduğu anlamına gelmektedir. 1:10 oranı temsili <strong>bir</strong> değer olarak<br />
alınmıştır.<br />
Araştırmalarda toplam kayıp yaklaşımı kullanılmıştır. Bu da kazalarda mümkün olabilecek<br />
bütün kayıpların ki buna kaybedilen iş fırsatları <strong>ve</strong> kişiye gerçekte <strong>ve</strong> potansiyel olarak<br />
<strong>ve</strong>rdiği zararlar da dâhildir.[11]<br />
Metod 2 Hesaplama<br />
Yıllık sigortalanmamış maliyetler = Bir kuruluşta çalışanların sayısı X yılda kişi başına<br />
olan kazaların ortalama maliyeti<br />
Yılda kişi başına olan kazaların ortalama maliyeti £335’dır.<br />
Toplam sigortalanmamış <strong>maliyetleri</strong>n hesaplanması için, kolay <strong>bir</strong> yol olarak, <strong>bir</strong> kuruluştaki<br />
kazaların sigortalanmamış <strong>maliyetleri</strong>, toplam çalışan sayısından ortalama olarak<br />
hesaplanabilir.<br />
Örneğin; 10 çalışanınız var ise, yıllık sigortalanmamış kayıp;<br />
10 X £335= £3350 olacaktır.<br />
£335 değeri Lawrence Bamber tarafından üstlenen <strong>bir</strong> çalışmadan gelmektedir.[11]<br />
Metod 3 – Hesaplama<br />
Yıllık sigortalanmamış maliyetler = (3 günün üzerinde yaralanmalı kazaların <strong>bir</strong><br />
yıldaki sayısı X her <strong>bir</strong> 3 günün üzerindeki kazanın ortalama maliyeti) + (Bir yılda<br />
yapılan ilk yardım kazalarının sayısı X her <strong>bir</strong> ilk yardım kazasının ortalama maliyeti)<br />
+ (Bir yılda meydana gelen hasarlı kazaların sayısı X her <strong>bir</strong> hasarlı kazanın maliyeti)<br />
3 günün üzerinde yaralanmalı kazanın ortalama maliyeti £2234 dır.<br />
Đlk yardım kazasının ortalama maliyeti £35 dır.<br />
‘Sadece hasar’ olan kazanın ortalama maliyeti £151 dır.<br />
Bu hesaplama yöntemi, üç farklı kaza sayılarının kullanıcı tarafından bilindiği durumlarda<br />
kullanılır.<br />
Örneğin; eğer 1 tane ‘3 günün üzerinde’, 2 tane ilk yardım kazası <strong>ve</strong> 3 tane de ‘Sadece hasar’<br />
olan kaza olmuş ise, bu kazaların <strong>maliyetleri</strong> şu şekilde olacaktır:<br />
(1 X £2234) + (2 X £35) + (3 X £151) = £27579<br />
25
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
£2234, £35 <strong>ve</strong> £151 değerleri Lawrence Bamber tarafından üstlenen <strong>bir</strong> çalışmadan<br />
gelmektedir.<br />
Kazaların ortalama <strong>maliyetleri</strong>, her kaza tipine temsili <strong>bir</strong> maliyet belirlemek için, farklı<br />
tipteki kazaların hesaplama çalışması olarak tanımlanabilir. Üç farklı kazanın sayısının<br />
hesaplanması istatistiksel <strong>ve</strong>riden hesaplanmıştır. Bu aşağıdaki şekilde hesaplanır:<br />
Bir yılda 3 günün üzerindeki yaralanmalı kazanın sayısı = NR’3 günün üzeri’ X CF X NE<br />
NR’3 günün üzeri’ = HSE’ye raporlanan ‘3 günün üzerinde’ kazaların her 100.000 çalışan için<br />
kaza hızı<br />
CF= Raporlama altında olan kazaların derecesini düzeltme faktörü <strong>ve</strong><br />
NE= Şantiyedeki çalışanların sayısı<br />
Hesaplama otomatik olarak NR’3 günün üzeri’ için olan değerleri <strong>ve</strong> sağladığınız bilgiden gelen<br />
CF’yi dikkate alacaktır.<br />
Örneğin; eğer NR’3 günün üzeri’ = 2500, CF= 1.5 <strong>ve</strong> NE=200 olur ise,<br />
‘3 günün üzerinde’ yaralanmalı kazanın sayısı = (2500/100.000) X 1.5 X 200 = 7.5 yıllık ‘3<br />
günün üzerinde’ olan kazalar.<br />
Yıllık ilk yardım kazalarının sayısı = NR’3 günün üzeri’ X CF X NE X R ilk yardım<br />
NR’3 günün üzeri’= HSE’ye raporlanan ‘3 günün üzerinde’ kazaların her 100.000 çalışan için<br />
kaza hızı<br />
CF= Raporlama altında olan kazaların derecesini düzeltme faktörü <strong>ve</strong><br />
NE= Kuruluştaki çalışanların sayısı<br />
R ilk yardım= Đlk yardım kazalarının sayısının, ‘3 günün üzerinde’ kazaların sayısına oranı<br />
(R ilk yardım’ın 10 <strong>ve</strong> 17 olan iki değeri farklı çalışmalardan gelmiştir. Örneğin eğer 1 tane ‘3<br />
günün üzerinde’ kaza var ise, 10 <strong>ve</strong> 17 ilk yardım kazalarının olduğu öngörülecektir).<br />
Örneğin; eğer NR’3 günün üzeri’= 2500, CF = 1.5 <strong>ve</strong> NE=200 olur ise,<br />
Đlk yardım kazalarının sayısı 1. hesaplama = (2500/100.000) X 1. X 200 X 10 = Yıllık 75 ilk<br />
yardım kazası<br />
Đlk yardım kazalarının sayısı 2. hesaplama = (2500/100.000) X 1. X 200 X 17 = Yıllık 127.5 ilk<br />
yardım kazası<br />
26
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
‘Sadece hasar’ olan kazaların yıllık sayısı = NR’3 günün üzeri’ X CF X NE X R hasar<br />
NR’3 günün üzeri’ = HSE’ye raporlanan ‘3 günün üzerinde’ kazaların her 100.000 çalışan için<br />
kaza hızı<br />
CF= Raporlama altında olan kazaların derecesini düzeltme faktörü <strong>ve</strong><br />
NE= Kuruluştaki çalışanların sayısı<br />
R hasar = ‘Sadece hasar’ olan kazaların sayısının, ‘3 günün üzerinde’ kazaların sayısına oranı<br />
(R hasar’ın 27 <strong>ve</strong> 30 olan iki değeri farklı çalışmalardan gelmiştir. Örneğin eğer 1 tane ‘3 günün<br />
üzerinde’ kaza var ise, 27 <strong>ve</strong> 30 ‘sadece hasar’ olan kazalarının olduğu öngörülecektir).<br />
3 günün üzerinde’ yaralanmalı kazaların yıllık ortalama maliyeti= 7.5 X £2234 dır = £16.75<br />
Đlk yardım kazalarının yıllık maliyeti (75 X £35= £2625) <strong>ve</strong> (127.5 X £35= £4462.50)<br />
arasında olacaktır <strong>ve</strong> ‘Sadece hasar’ olan kazaların yıllık maliyeti (202.5 X £151=£30577.50)<br />
<strong>ve</strong> (225 X £151=£33975) arasında olacaktır.<br />
Sonuç olarak yıllık sigortalanmamış maliyetler £49957.50 <strong>ve</strong> £55192.50 arasında olacaktır.<br />
Bu hesaplama yöntemi, üç farklı kaza sayılarının kullanıcı tarafından bilinmediği durumlarda<br />
kullanılır. Kazaların ortalama <strong>maliyetleri</strong>, her kaza tipine temsili <strong>bir</strong> maliyet belirlemek için,<br />
farklı tipteki kazaların hesaplama çalışması olarak tanımlanabilir. [11]<br />
2.8. ĐŞ KAZALARININ HUKUKSAL BOYUTU<br />
Đş kazası işyerindeki gü<strong>ve</strong>nlik önlemlerinin yetersizliği sonucu oluşmaktadır. Yasalar gereği,<br />
işyerindeki gü<strong>ve</strong>nlik önlemlerinin alınması iş<strong>ve</strong>ren sorumluluğudur. Bu nedenle iş kazası<br />
sonucunda iş <strong>ve</strong>renin gerekli gü<strong>ve</strong>nlik önlemlerini yeterince almamış olmasından kaynaklı<br />
sorumluluğu vardır. Bu sorumluluk nedeni ile iş<strong>ve</strong>renler çalışanları iş kazasına karşı sigorta<br />
ettirirler. Böylece kaza geçiren <strong>bir</strong> işçi, hem yaralanma nedeni ile gereken bakım <strong>ve</strong> tedavi<br />
olanaklarından yararlanır, hem de kaza, işçinin çalışma gücünde azalma ile sonuçlanmış <strong>ve</strong> iş<br />
göremezliğe yol açmışsa, işgücündeki kayıpla orantılı olarak iş göremezlik tazminatına hak<br />
kazanır. Bütün bu konular iş kazalarının hukuksal boyutunu oluşturur.[8]<br />
2.8.1. Đş kazası sonucu yapılacak işlemler<br />
Đş kanunu hükümlerine göre iş<strong>ve</strong>renler iş yerlerinde meydana gelen iş kazasını en geç 3 iş<br />
günü içinde Bölge Çalışma Müdürlüğüne bildirmek zorundadırlar. Yaralanmalardan organ <strong>ve</strong><br />
fonksiyon kaybı durumunda iş göremezlik (maluliyet) düzeyinin saptanması ile ilgili<br />
düzenlemeler SGK mevzuatında yer almaktadır.<br />
Đş kazası durumunda kazazedeler için SGK tarafından sağlanan yardımlar arasında; sağlık<br />
yardımı yapılması geçici iş göremezlik süresince günlük ödenek <strong>ve</strong>rgisi, sürekli iş göremezlik<br />
hallerinde gelir <strong>ve</strong>rgisi, protez araç <strong>ve</strong> gereçlerinin sağlanması, takılması, onarılması <strong>ve</strong><br />
yenilenmesi, bu yardımlar için sigortalının başka yere gönderilmesi, cenaze masrafı karşılığı<br />
<strong>ve</strong>rilmesi, sigortalının ölümünde hak sahiplerine gelir bağlanması bulunmaktadır. Sağlık<br />
27
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
yardımı sigortalının sağlığını koruma, çalışma gücünü yeniden kazandırma <strong>ve</strong> kendi<br />
ihtiyaçlarını görme yeteneğini arttırma amacını güder. Đş<strong>ve</strong>ren, iş kazasına uğrayan<br />
sigortalıya, kurumca işe el konuncaya kadar, sağlık durumunun gerektirdiği sağlık<br />
yardımlarını yapmakla yükümlüdür. Bu amaçla yapılan bu belgelere dayanan masraflarla yol<br />
paraları iş<strong>ve</strong>rene ödenir. Ancak, müfettişler tarafından yapılan denetimler sonucunda iş<strong>ve</strong>ren<br />
kazada kusurlu bulunursa, kusuruyla orantılı olarak maliyeti kurum iş<strong>ve</strong>rene ödetir.<br />
Đş kazası geçiren <strong>bir</strong> işçi yaralanmasının türüne göre <strong>bir</strong> süre işin devam edemez. Tedavi <strong>ve</strong><br />
gerekli istirahat döneminden sonra tam iyileşme meydana gelirse işçi işine dönebilir. Kimi<br />
zaman da kaza sonucu meydana gelen yaralanma tam iyileşme ile sonlanmaz. Kalıcı sakatlık<br />
oluşabilir. Sakatlığın türüne <strong>ve</strong> ağırlığına göre de işçinin iş görme kapasitesi azalır. Bu<br />
durumda işçinin ‘ meslekte kazanma gücü ‘ azalacağı için bazı sosyal yardımlara hak kazanır.<br />
SGK kanunu <strong>ve</strong> sosyal sigorta sağlık işlemleri tüzüğüne göre <strong>bir</strong> kişinin meslekte kazanma<br />
gücü % 10 <strong>ve</strong>ya daha fazla oranda azalırsa, o kişiye SGK tarafından ‘sürekli iş göremezlik<br />
ödeneği ‘ ödenir. Bu ödeneğin miktarı, sakatlığın türü ile dolayısıyla meslekte kazanma<br />
gücünün ne oranda azalmış olduğu ile ilişkilidir. Meslekte kazanma gücündeki azalma<br />
oranının hesaplanması SGK tarafından ilgili tüzükte belirtilen yöntemle yapılır. Hesaplamada<br />
kişinin yaşı <strong>ve</strong> mesleği ile sakatlığın hangi organda olduğu <strong>ve</strong> organın fonksiyonunda ne tür<br />
kayba yol açacağı dikkate alınır. [8]<br />
2.8.2. Geçici iş göremezlik ödeneği<br />
Geçici iş göremezlik ödeneği; iş kazası, meslek hastalığı, hastalık <strong>ve</strong> analık hallerinde<br />
Kanunda belirtilen geçici iş göremezlik sürelerinde <strong>ve</strong>rilen ödenektir. [14]<br />
Đş kazası ne meslek hastalığı sebebiyle mesleğinde çalışamaz duruma gelen sigortalının<br />
uğradığı gelir kaybı, Kurumca geçici iş göremezlik ödeneği <strong>ve</strong>ya sürekli iş göremezlik geliri<br />
şeklinde ödene nakdi yardımlarla telafi edilmeye çalışılır. Geçici iş göremezlik ödeneği, iş<br />
kazası, meslek hastalığı, hastalık <strong>ve</strong> analık hallerinde kanunda belirtilen geçici iş göremezlik<br />
sürelerinde <strong>ve</strong>rilen ödenektir.<br />
Hekim raporu ile geçici <strong>bir</strong> süre çalışamayacağı tespit edilen sigortalıya istirahatlı olduğu her<br />
gün için kurumca geçici iş göremezlik ödeneği <strong>ve</strong>rilir.<br />
2008 yılında 1.855.980 gün iş kazası nedeniyle iş günü kaybı olmuştur. Bu durumun kaza<br />
geçiren kişiye manevi zararı olduğu gibi, iş<strong>ve</strong>rene <strong>ve</strong> devlete maddi zararı olmaktadır. [15]<br />
2.8.3. Sürekli iş göremezlik ödeneği<br />
Đş kazası <strong>ve</strong> meslek hastalığı sonucu oluşan hastalık <strong>ve</strong> özürler nedeniyle kurumca<br />
yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurulları tarafından <strong>ve</strong>rilen raporlara<br />
istinaden Kurum Sağlık Kurulunca meslekte kazanma gücü en az % 10 oranında azalmış<br />
bulunduğu tespit edilen sigortalı, sürekli iş göremezlik gelirine hak kazanır. [16]<br />
Meslekte kazanma gücünü % 100 yitirmiş sigortalıya ‘ sürekli tam iş göremezlik geliri’<br />
bağlanır. Meslekte kazanma gücü kaybı oranı en az % 10 fakat % 100 den az <strong>bir</strong> oran ise<br />
‘sürekli iş göremezlik geliri’ bağlanması söz konusu olmakta, bu da tam iş görmezlik gelirinin<br />
iş göremezlik derecesi oranındaki tutarı olarak belirlenmektedir. [16]<br />
28
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
Sürekli iş göremezlik geliri, sigortalının mesleğinde kazanma gücünün kaybı oranına göre<br />
hesaplanır. Kayıp oranı ‘Çalışma Gücü Ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit<br />
Đşlemleri Yönetmeliği’ile düzenlenir. Sürekli tam iş göremezlikte sigortalıya, 17. maddeye<br />
göre hesaplanan aylık kazancının % 70 i oranında gelir bağlanır. Sürekli kısmi iş göremezlikte<br />
sigortalıya bağlanacak gelir, tam iş göremezlik geliri gibi hesaplanarak bunun iş göremezlik<br />
derecesi oranındaki tutarı kendisine ödenir. Sigortalı, başka <strong>bir</strong>inin sürekli bakımına muhtaç<br />
ise gelir bağlama oranı % 100 olarak uygulanır.<br />
2008 yılında iş kazası nedeniyle 1452 kişi sürekli iş göremez hale gelmiştir. [15]<br />
2.8.4. Ölüm Halide yapılan yardımlar<br />
Cenaze ödeneği<br />
Đş kazası <strong>ve</strong>ya meslek hastalığı sonucu <strong>ve</strong>ya sürekli iş göremezlik geliri, malullük, vazife<br />
malullüğü <strong>ve</strong>ya yaşlılık aylığı almakta iken ölen sigortalının hak sahiplerine cenaze ödeneği<br />
ödenir.<br />
Ölüm geliri<br />
Asıl önemli nakdi yardım, dul eşe, çocuklara <strong>ve</strong> bazı şartlarla ana <strong>ve</strong> babaya ‘ölüm geliri’<br />
bağlanmasıdır. Ölüm sigortasından hak sahiplerine bağlanan sosyal gelire ‘ ölüm aylığı’<br />
denirken, iş kazası <strong>ve</strong>ya meslek hastalığı sonucu ölümlerde bağlanan paranın adı ‘ölüm geliri’<br />
dir.<br />
Evlenme ödeneği<br />
Evlenmeleri nedeniyle, gelir <strong>ve</strong>ya aylıklarının kesilmesi gereken kız çocuklarına evlenmeleri<br />
<strong>ve</strong> talepte bulunmaları halinde almakta oldukları aylık <strong>ve</strong>ya gelirinin iki yıllık tutarı <strong>bir</strong> defaya<br />
mahsus olmak üzere evlenme ödeneği olarak peşin ödenir. [14]<br />
2.8.5. Đş Kazası Ve Meslek Hastalığı Nedeniyle Kurumun Đş<strong>ve</strong>rene Ve Üçüncü Kişilere Rücu<br />
Kanunun 21. maddesi Kurum’a iş kazası <strong>ve</strong>ya meslek hastalığı sonucu zarara uğrayan<br />
sigortalı <strong>ve</strong> ölümü halinde sigortalının hak sahipleri için yapılan tüm gider <strong>ve</strong> ödemeleri<br />
sigortalının zarar uğramasına sebep olanlardan geri isteyebilme hakkı tanınmıştır. Sosyal<br />
gü<strong>ve</strong>nlik kurumunun bu hakkına uygulamada ‘rücu’, bu yolda iş<strong>ve</strong>ren aleyhine açılan<br />
davalarda ‘rücu davası’ denilmektedir. [14]<br />
Đş kazası <strong>ve</strong> meslek hastalığı iş<strong>ve</strong>renin kastı <strong>ve</strong>ya sigortalıların sağlığını koruma <strong>ve</strong> iş<br />
gü<strong>ve</strong>nliği mevzuatına aykırı <strong>bir</strong> hareketi sonucu meydana gelmişse, Kurumca sigortalıya <strong>ve</strong>ya<br />
hak sahiplerine bu Kanun gereğince yapılan <strong>ve</strong>ya ileride yapılması gereken ödemeler ile<br />
bağlana gelirin başladığı tarihteki ilk peşin sermaye değeri toplamı, sigortalı <strong>ve</strong>ya hak<br />
sahiplerinin iş<strong>ve</strong>renden isteyebileceği tutarlarla sınırlı olmak üzere, Kurumca iş<strong>ve</strong>rene<br />
ödettirilir. Đş<strong>ve</strong>renin sorumluluğunun tespitinde ‘kaçınılmazlık ilkesi’ dikkate alınır.<br />
Kaçınılmazlık, olayın meydana geldiği tarihte geçerli bilimsel <strong>ve</strong> teknik kurallar gereğince<br />
alınacak tüm önlemlere rağmen, iş kazası <strong>ve</strong>ya meslek hastalığının meydana gelmesi<br />
durumudur. Đş<strong>ve</strong>ren alınması gerekli herhangi <strong>bir</strong> önlemi almamış ise olayın<br />
kaçınılmazlığından söz edilemez. Alınan tüm önlemlere rağmen zararın doğmuş bulunması<br />
29
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
‘kaçınılmazlık’ olarak ifade edilmektedir. Mesela, doğal afetler sonucu oluşacak iş kazaları bu<br />
kapsama girer.[14]<br />
X işyerinde aşçı olarak çalışmakta olan işçi, kıyma makinesinde kıyma çekerken elini<br />
makineye kaptırmış <strong>ve</strong> % 50 oranında malul kalmıştır. Kıyma makinesinin yanında tokmak<br />
olmadığı için, eti elinle itmeye çalışması sonucu kaza geçirmiştir.[16]<br />
Đşyerinde bu tip çalışmaların yapıldığı tezgâhlarda operasyon noktasından elin girmemesi için<br />
her türlü düzeneğin yapılması, teknolojinin getirdiği yeniliklerden faydalanılarak işçiler için<br />
daha tehlikesiz olan makinelerin kullanılması, iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği kurallarının işçilere<br />
öğretilmesi, kazazedenin de kendi can gü<strong>ve</strong>nliğini düşünerek gerekli emniyet kurallarına<br />
riayet etmesi, çalışan mekanizmada eli ile eti itmemesi gerekirdi. Bu durumda işçi %30,<br />
iş<strong>ve</strong>ren %70 oranında kusurlu bulunmuştur. [16]<br />
Sosyal gü<strong>ve</strong>nlik kurumu bu olay karşısında iş<strong>ve</strong>rene rücu davası açmıştır. 2005 yılında<br />
mahkeme sonucunda, %70 kusurlu bulunduğu için 51.360 TL, 5.482 TL <strong>ve</strong>kâlet ücreti, 864<br />
TL mahkeme giderleri, 2.756 TL karar ilan harcı ödemekle yükümlü tutulmuştur. 2010<br />
yılında 78.794 TL iş<strong>ve</strong>renin ödemesi için icraya konulmuştur.<br />
Kıyma makinesinin yanında tokmak bulundurmak <strong>ve</strong> işçinin kullanması için gerekli eğitimi<br />
<strong>ve</strong>rmek, iş gü<strong>ve</strong>nliği bilincini oluşturmak 78.794 TL den az olmalı. Üstelik kazadan sonra <strong>ve</strong><br />
dava süresince işletmenin indirekt <strong>maliyetleri</strong> bu paranın dışındadır.[16]<br />
3. BULGULAR<br />
Đş kazalarının maliyeti, işletmelerin bütçesini önemli derecede etkilemektedir. Bu durum<br />
sektöre göre farklılık gösterebilmektedir. Yapılan araştırmaya göre petrol arama işini yapan<br />
<strong>bir</strong> firmanın potansiyel üretiminin % 14. 1'ini iş kazası maliyeti oluşturmaktadır. Metal<br />
sanayinde gerçekleşen iş kazaları ağır yaralanma <strong>ve</strong>ya ölümle sonuçlandığı için işletmeye<br />
olan maliyeti daha fazla olmaktadır.<br />
Đşyeri <strong>ve</strong> işçilerle ilgili yasal olarak düzenlemeleri gereken evrakları, sigorta prim<br />
ödemelerini, iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliğiyle ilgili gerekli uygulamaları yapmayan işletmeler<br />
bulunmaktadır. Bu işletmeler iş kazası sonucu tazminat ödemelerinden dolayı işletmelerini<br />
kapatmak zorunda kalırlar.<br />
Đş kazalarını önleyici faaliyetlerde bulunarak giderleri azaltmak <strong>ve</strong> işçilerin motivasyonunu<br />
arttırarak <strong>ve</strong>rimliliği yükseltmek mümkün iken, iş gü<strong>ve</strong>nliği uygulamalarına yer <strong>ve</strong>rmemek<br />
zarardan başka <strong>bir</strong> şey değildir. Đş gü<strong>ve</strong>nliği bilincinin oluşturulması <strong>ve</strong> yönetimsel<br />
düzenlemelerle bazı riskler hiç maliyetsiz ortadan kaldırılabilmektedir.<br />
Direkt <strong>maliyetleri</strong>n yanında indirekt maliyetler, işletmeyi daha fazla zarara uğratmaktadır.<br />
Maliyet hesaplama yöntemlerini kullanarak, geçmişteki maruz kalınan kaza kayıtları incelenip<br />
hesaplama yapıldığında kazadan kaynaklı maliyete ulaşılabilecektir. Önleyici faaliyetler söz<br />
konusu olduğunda ayrılması gereken bütçe daha azdır.<br />
Kaza sonucunda iş<strong>ve</strong>ren büyük oranla suçlu bulunmaktadır. SGK bu durumda iş<strong>ve</strong>rene rücu<br />
davası açmasıyla, işletmeyi büyük <strong>bir</strong> yükün altına sokmaktadır. Đş<strong>ve</strong>ren üzerine düşen görevi<br />
yaptığı takdirde bu sonuçla karşılaşmayacaktır.<br />
30
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
4. SONUÇ VE ÖNERĐLER<br />
4.1. Sonuç<br />
Bu çalışma ile tüm sektörlerde yaşanan iş kazalarının ekonomiye getirdiği yük ortaya<br />
konularak bu kazaların önlenmesi için yapılacak çalışmaların ne kadar önemli olduğu<br />
vurgulanmaya çalışılmıştır.<br />
Đnsan <strong>ve</strong> makine çalışma hayatının önemli iki faktörüdür. Bu durum değişmedikçe kaza<br />
ihtimali ortadan kalkmayacaktır. Ancak bazı teknolojik <strong>ve</strong> yönetimsel önlemler alınarak iş<br />
kazası oluşma ihtimali azaltılabilmektedir. Kanuna göre iş<strong>ve</strong>ren, işçilerin sağlığını korumak<br />
için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür.<br />
Đş kazalarında tek <strong>bir</strong> nedenden bahsedemeyiz. Đşletmedeki teknik önlemlerin yetersiz<br />
olmasının yanında çalışan işçinin psikolojik durumunun kötü olması da iş kazanı etkileyen<br />
faktörlerdendir. Ailevi sorunlar, geçim sıkıntısı gibi sosyal sorular <strong>ve</strong>rimliliği düşürmekte <strong>ve</strong><br />
kazaya neden olmaktadır.<br />
Đş kazalarının <strong>maliyetleri</strong> daha önceden hesaplanabilseydi kuşkusuz iş<strong>ve</strong>renler iş sağlığı <strong>ve</strong><br />
gü<strong>ve</strong>nliğiyle ilgili önlemler almak için bütçe ayırmaktan çekinmezlerdi. Đş gü<strong>ve</strong>nliği<br />
bilincinin işletmedeki <strong>ve</strong>rimliliği arttırdığı konusu da araştırmalarla kanıtlanmış <strong>bir</strong> gerçektir.<br />
Đş kazasını önlemek için alınacak önlemlere ayrılan bütçe, iş kazası sonucunda ödenilmesi<br />
gerekecek tutardan kat kat azdır. Bu duruma kanıt olacak <strong>bir</strong> çok durum varken, iş<strong>ve</strong>renlerin<br />
ısrarla iş gü<strong>ve</strong>nliği uygulamalarını gereksiz ya da dönüşü olmayan yatırım olarak<br />
değerlendirmeleri, iş gü<strong>ve</strong>nliği bilincinin geliştirilmesini engellemektedir. Ekonomi, iş sağlığı<br />
<strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği harcamaları ile elde edeceği yararla, iş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıkları nedeniyle<br />
uğradığı kayıpların kıyaslamasını yaptığında, uzun dönemde, önlemenin, ödemekten daha<br />
ucuz olacağını görecektir. Çünkü gü<strong>ve</strong>nliğe ilişkin harcamaları, diğer alanlara yöneltilen<br />
rasyonel yatırımlar gibi, <strong>ve</strong>rimliliği, üretim etkenliğini artıran, işçi devrini azaltan <strong>ve</strong> işçi<br />
iş<strong>ve</strong>ren ilişkilerinde optimum dengeyi yaratan <strong>bir</strong> yatırım olarak düşünmek gerekecektir[17]<br />
Đş kazası sonucu ortaya çıkan maliyetler görünür <strong>ve</strong> görünmez maliyetler olarak<br />
incelenmektedir. Görünmez <strong>maliyetleri</strong>n önceden hesaplanması mümkün değildir. Ancak,<br />
geçmiş iş kazalarının <strong>maliyetleri</strong> incelendiğinde, görünmeyen <strong>maliyetleri</strong>n iş<strong>ve</strong>reni daha fazla<br />
zarara uğrattığı oldukça açıktır. Đş<strong>ve</strong>ren olası <strong>bir</strong> iş kazası için maliyet hesaplaması yaptırmak<br />
istediğinde, iş kazasının gerçek maliyetine ulaşamayacaktır. Ancak iş<strong>ve</strong>ren, iş gü<strong>ve</strong>nliği<br />
uygulamaları için bütçe ayırdığında <strong>ve</strong> ayırmadığında ödemesi gerekecek tutarı karşılaştırma<br />
imkanı bulabilecektir. Bu karşılaştırma iş<strong>ve</strong>renin, gü<strong>ve</strong>nlik önlemleri için ayrılacak bütçenin<br />
daha az olacağını anlaması için etkin <strong>bir</strong> yoldur.<br />
1984 yılında Uluslararası Çalışma Örgütünden Assefa Bequele yayınladığı makalesinde, iş<br />
kazalarını önlemek için yapılan çalışmaların maliyetinin faaliyet kollarına <strong>ve</strong> üretim<br />
tekniklerine göre değiştiğini belirtmiştir. Bequele “iş kazalarının maliyetinin azaltılmasının<br />
tüm toplumun iş gü<strong>ve</strong>nliği bilincinin sağlanmasıyla mümkün olacağını, iş kazalarından doğan<br />
dolaylı maliyetin ekonomik değerinin tahmin edilemeyeceğini belki de sonsuz olacağını”<br />
söylemektedir[18]<br />
Türkiye'de i ş kazalar ı <strong>ve</strong> meslek hastalıkları nedeniyle ortaya çıkan ekonomik kayıpların en<br />
aza indirilebilmesi için öncelikle her sektördeki tüm iş kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalığı<br />
olaylarının, buna bağlı tedavi harcamalarının, tazminatlar <strong>ve</strong> gerçekleşen araç-gereç hasar<br />
bedellerinin ayrıntılı olarak kodlanması <strong>ve</strong> kayıt altına alınması, izlenmesi gerekmektedir. Bir<br />
31
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
iş kazasını önlemek için yapılan harcama ile iş kazası sonucu oluşan kaybın net <strong>bir</strong> şekilde<br />
ortaya konması <strong>ve</strong> değişik basın-yayın organlarında duyurulması, özellikle de işçi <strong>ve</strong><br />
iş<strong>ve</strong>renlerin bu bilinçle eğitilmesi gerekmektedir.[19] Bugüne kadar yapılan araştırmalarda, iş<br />
kazaları <strong>ve</strong> meslek hastalıklarının gelişmiş ülkelerin Gayri Safi Milli Hasılasında yaklaşık %4<br />
oranında kayıplar <strong>ve</strong>rdirdiği tespit edilmiştir.[20]<br />
Đş gü<strong>ve</strong>nliği uygulamalarının yasaya uygun sürdürülmesi için devletin bu konudaki<br />
denetimlerini takip etmesi gerekmektedir. Đş gü<strong>ve</strong>nliği konusunda farkındalık<br />
oluşturulduğunda daha sağlıklı, bilinçli <strong>ve</strong> yüksek <strong>ve</strong>rimlilik sağlayan üretken <strong>bir</strong> toplum<br />
olacağız.<br />
4.2. Öneriler<br />
Đş<strong>ve</strong>renlerin iş gü<strong>ve</strong>nliği konusunda eğitimli olmaları iş gü<strong>ve</strong>nliği uygulamalarının yararlarını<br />
görmelerini sağlayacaktır. Đş gü<strong>ve</strong>nliğini, uygulanılması gereken yasal zorunluluk olarak<br />
değil, işletmeyi daha sağlıklı, daha kaliteli <strong>bir</strong> konuma getirmek için yapılması gereken <strong>bir</strong><br />
adım olarak görecektir. Bu yüzden iş<strong>ve</strong>renlerin <strong>ve</strong> üst yönetimin bu konuda eğitim almış<br />
olmaları çok önemlidir.<br />
Đş<strong>ve</strong>renler iş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği bilincini oluşturmak için gerekli bütçeyi ayırmalıdırlar. Đş<br />
kazalarının <strong>maliyetleri</strong>yle ilgili gerçekleri göz önünde bulundurduğumuzda, iş gü<strong>ve</strong>nliği<br />
uygulamaları kaçınılmaz <strong>bir</strong> durum olmaktadır.<br />
Đşçi sağlığı <strong>ve</strong> iş gü<strong>ve</strong>nliğine önem <strong>ve</strong>rilen <strong>bir</strong> iş ortamında çalışan insanlar işlerine olan<br />
dikkatlerini arttırarak daha hatasız <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rimli çalışırlar. Dolayısıyla üretkenlikleri artar.<br />
Böylece şirketlerin rekabet edebilme güçleri de artış gösterir.<br />
Rekabet <strong>ve</strong> üretkenlik, insan, teknoloji <strong>ve</strong> yönetim politikalarıyla ilişkilidir. Gü<strong>ve</strong>nlik <strong>ve</strong><br />
sağlığın, insan <strong>ve</strong> teknolojinin üzerinde direkt etkisi bulunmaktadır.<br />
Đş sağlığı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nliği; insanın psikolojik, fizyolojik durumunun korunması <strong>ve</strong> iyi hale<br />
taşınması için yapılan uygulamalardır. Bu uygulamalar kaliteyi <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rimliliği arttırır. Bu<br />
yüzden de uygulamaların yapılması, işçi, iş<strong>ve</strong>ren <strong>ve</strong> devletin yararına olacaktır.<br />
32
Bütüner, O., Uzun, D.<br />
5. KAYNAKLAR<br />
[1] Đnternet: “Đş Gü<strong>ve</strong>nliği”, www.fisek.org.tr<br />
[2] Özkılıç, Ö., ‘Đş Sağlığı Ve Gü<strong>ve</strong>nliği, Yönetim Sistemleri Ve Risk Değerlendirme<br />
Metodolojileri’<br />
[3] 506 Sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu<br />
[4] Biçer, E., Đş Kazalarının Nedenleri Maliyeti Ve Önlenmesi Üzerine Çalışma Yüksek<br />
Lisans Tezi, Gazi Üni<strong>ve</strong>rsitesi Fen Bilimleri Enstitüsü / 2007<br />
[5] Yılmaz, G., “Çalışma ortamı”, Fişek Sağlık Hizmetleri Dergisi, 25: 33-34 /1999<br />
[6] Mess., “Mess Đş Gü<strong>ve</strong>nliği Seminer Notları” , Đstanbul,48 / 1999.<br />
[7] Mamatoğlu, N., “Đş Kazalarının Azaltılmasında Davranış Temelli Đş Gü<strong>ve</strong>nliği Modelinin<br />
Uygulanması”, Doktora Tezi, Ankara Üni<strong>ve</strong>rsitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 5-10 (2001).<br />
[8] Bilir, N., ‘Đş Sağlığı <strong>ve</strong> Gü<strong>ve</strong>nliği’ ,Hacettepe Üni<strong>ve</strong>rsitesi Yayınları 2004,<br />
[9] Gamgam, Z.. “Đşçi sağlığı <strong>ve</strong> Đş gü<strong>ve</strong>nliği”, Şeker – Đş Yayınları, Ankara/ 1994.<br />
[10] ĐLO, Accident Pre<strong>ve</strong>ntion A Workers Educational Manual, ĐLO 2 nd Edition,<br />
Genova/1986.<br />
[11] Tan, O., ‘Şantiyelerde Oluşan Đş Kazalarının Đş<strong>ve</strong>rene Maliyeti Ve Hesaplama<br />
Yöntemleri’ Đstanbul<br />
[12] Simonds, R. H., J.V. Grimaldi., ‘Safety management’. 1963 (Richard D. lrwing, Illinois).<br />
[13] Türkoğlu, F., ‘Đş Kazaları Ve Meslek Hastalıklarının Türkiye Ekonomisine Maliyeti Ve<br />
Konuyla Đlgili Eğitimin Önemi’ Yüksek Lisans Tezi Ankara / 2006<br />
[14] Şakar, M., ‘Đş Hukuku Ve Sosyal Gü<strong>ve</strong>nlik Hukuku’ 207-211, Đstanbul / 2009<br />
[15] SGK., ‘2008 Đstatistik Yıllığı’<br />
[16] SGK kayıtları<br />
[17] Akkök, A., ‘ Đş Kazalarının Maliyeti Ve Đş Gü<strong>ve</strong>nliği’ Ankara: MPM Yayını. Yayın<br />
No:204 /1977<br />
[18] Ofluoğlu, G., ‘Đş Kazalarının Ekonomik Boyutları’ Ankara Gazi Üni<strong>ve</strong>rsitesi Sosyal<br />
Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi)/1996<br />
[19] Ünal, H.G., Yaman, K., Gök, A., ‘Türkiye'de Tarımsal Đş Kazaları Ve Meslek<br />
Hastalıklarının Maliyeti Üzerine Bir Araştırma’<br />
[20] Takala, J., ‘Yaşam Kurtarabilecek Bir Gü<strong>ve</strong>nlik Kültürü’ Newsletter, Ankara:<br />
Uluslararası Çalışma Ofisi, ILO Yayını/2003<br />
33
Change language