Tam metne ulaşmak için tıklayınız - orsam
09.05.2014 • Views
Share Embed Flag

Tam metne ulaşmak için tıklayınız - orsam

Tam metne ulaşmak için tıklayınız - orsam

Tam metne ulaşmak için tıklayınız - orsam

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
orsam.org.tr

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

Haziran 2013 Cilt 5<br />

<br />

<br />

54<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />

STRATEJİK BİLGİ YÖNETİMİ, ÖZGÜR DÜŞÜNCE ÜRETİMİ<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

www.<strong>orsam</strong>.org.tr/tr/

STRATEGIC INFORMATION MANAGEMENT AND<br />

INDEPENDENT THOUGHT PRODUCTION<br />

ORSAM<br />

CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES<br />

CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES<br />

History<br />

In Turkey, the shortage of research on the Middle East grew more conspicuous than ever during the<br />

early 90’s. Center for Middle Eastern Strategic Studies (ORSAM) was established in Janu- ary 1, 2009<br />

in order to provide relevant information to the general public and to the foreign policy community.<br />

The institute underwent an intensive structuring process, beginning to con- centrate exclusively on<br />

Middle Eastern affairs.<br />

Outlook on the Middle Eastern World<br />

It is certain that the Middle East harbors a variety of interconnected problems. However, ne- ither<br />

the Middle East nor its people ought to be stigmatized by images with negative connota- tions. Given<br />

the strength of their populations, Middle Eastern states possess the potential to activate their inner<br />

dynamics in order to begin peaceful mobilizations for development. Respect for people’s willingness to<br />

live together, respect for the sovereign right of states and respect for basic human rights and individual<br />

freedoms are the prerequisites for assuring peace and tranquility, both domestically and internationally.<br />

In this context, Turkey must continue to make constructive contributions to the establishment<br />

of regional stability and prosperity in its vicinity.<br />

ORSAM’s Think-Tank Research<br />

ORSAM provides the general public and decision-making organizations with enlightening in- formation<br />

about international politics in order to promote a healthier understanding of interna- tional<br />

policy issues and to help them to adopt appropriate positions. In order to present effective solutions,<br />

ORSAM supports high quality research by intellectuals and researchers that are com- petent in a<br />

variety of disciplines. ORSAM’s strong publishing capacity transmits meticulous analyses of regional<br />

developments and trends to the relevant parties. With its website, books, reports, and periodicals,<br />

ORSAM supports the development of Middle Eastern literature on a national and international scale.<br />

ORSAM facilitates the sharing of knowledge and ideas with the Turkish and international communities<br />

by inviting statesmen, bureaucrats, academicians, strategists, businessmen, journalists, and NGO<br />

representatives to Turkey.<br />

* ORSAM is a member of the The Middle East Studies Association (MESA). <br />

www.<strong>orsam</strong>.org.tr/en/

The Reyhanli Attack and Turkey<br />

<br />

<br />

Dilemma<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Buket Bahar Divrak: “Turkey is the one of the country that experiences population and sectoral water demand<br />

growth”<br />

<br />

<br />

Abdülkadir Gök: “Syrian Kurds Do Not Feel Safe in Their Own Regions. Because They Feel Themselves<br />

Threatened Under the Administration of Free Syrian Army When Assad Leaves Power.”<br />

<br />

<br />

<br />

21 April 2013 – 20 May 2013

ticulation of the urdish Regions in<br />

the Arab Spring and Its Impacts on<br />

Turish Foreign Policy<br />

<br />

<br />

<br />

TureyIsrael Relations After Israels<br />

Apology to Turey<br />

<br />

<br />

<br />

Gelecein ODAsnda Tehdit<br />

manzaralar ve Triyenin Savunma<br />

Duruu<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

On Weapons of Mass Destruction<br />

Free Zone (WMDFZ) in the Middle<br />

East<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

The State Capacity and Foreign<br />

Policy of Iran<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Economic Sanctions on Iran Is<br />

It Iran’s Nuclear Program or the<br />

Government Getting Fragile?<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

The Source of Motivation in Gaza and<br />

the Effects of the Recent Events on<br />

Gaza<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Rusyann Gney afasyadai<br />

uua Gcnn<br />

Deerlendirilesi<br />

Mosovann Zayf<br />

<br />

Grnesinin<br />

10 Nedeni

Haziran 2013<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık<br />

Hasan Kanbolat<br />

Doç. Dr. Hasan Canpolat<br />

Prof. Dr. Ahmet Kesik<br />

Doç. Dr. Hasan Ali Karasar<br />

Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen<br />

ORSAM Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü<br />

ORSAM Başkanı<br />

Milli Savunma Bakanlığı Başdanışmanı<br />

Kalkınma Bakanlığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürü<br />

ORSAM Danışmanı, The Black Sea International Koordinatörü - Bilkent Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, Ahi Evran Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

ORSAM Akademik Kadro<br />

Hasan Kanbolat<br />

Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık<br />

Doç. Dr. Hasan Ali Karasar<br />

Prof. Dr. Tarık Oğuzlu<br />

Doç. Dr. Harun Öztürkler<br />

Doç. Dr. Mehmet Şahin<br />

Doç. Dr. Özlem Tür<br />

Habib Hürmüzlü<br />

Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen<br />

Yrd. Doç. Dr. Canat Mominkulov<br />

Yrd. Doç. Dr. Didem Danış<br />

Yrd. Doç. Dr. Bayram Sinkaya<br />

Doç. Dr. İlyas Kemaloğlu (Kamalov)<br />

Dr. Jale Nur Ece<br />

Doç. Dr. Yaşar Sarı<br />

Dr. Süreyya Yiğit<br />

Av. Aslıhan Erbaş Açıkel<br />

Pınar Arıkan Sinkaya<br />

Noyan Gürel<br />

Volkan Çakır<br />

Dr. Göknil Erbaş<br />

<strong>Tam</strong>er Koparan<br />

Bilgay Duman<br />

Oytun Orhan<br />

Fazıl Ahmet Burget<br />

Seval Kök<br />

Nebahat Tanriverdi<br />

Shalaw Fatah<br />

Aytekin Enver<br />

Tuğçe Kayıtmaz<br />

Uğur Çil<br />

ORSAM Başkanı<br />

ORSAM Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü<br />

ORSAM Danışmanı, The Black Sea International Koordinatörü - Bilkent Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, Uluslararası Antalya Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, Gazi Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, ODTÜ Uluslararası İlişkiler<br />

ORSAM Danışmanı<br />

ORSAM Danışmanı, Ahi Evran Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

ORSAM Danışmanı Al Farabi Kazak Ulusal Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, Galatasaray Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi<br />

ORSAM Danışmanı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Tarih Bölümü<br />

ORSAM Danışmanı, Deniz Emniyeti ve Güvenliği<br />

ORSAM Danışmanı, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniv. Ögretim Üyesi<br />

ORSAM Danışmanı, Avrasya [samarkand2020@yahoo.com]<br />

ORSAM Danışmanı, Enerji-Deniz Hukuku [aslihan.erbas@gmail.com , pinara@metu.edu.tr]<br />

ORSAM Danışmanı, Ortadoğu - ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

ORSAM Danışmanı<br />

ORSAM Danışmanı, Afrika [vcakir@santenet2.rti.org]<br />

ORSAM, Karadeniz [goknile@gmail.com]<br />

ORSAM Yönetici Editörü [tamer.koparan@gmail.com]<br />

ORSAM Uzmanı, Ortadoğu [bilgayduman@<strong>orsam</strong>.org.tr]<br />

ORSAM Uzmanı, Ortadoğu [oytunorhan@<strong>orsam</strong>.org.tr]<br />

ORSAM Uzmanı, Ortadoğu, Afganistan<br />

ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu [sewalkok@gmail.com]<br />

ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu [nebahat.tanriverdi@gmail.com]<br />

ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu<br />

ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu<br />

Mütercim Tercüman<br />

ORSAM, Ortadoğu<br />

<br />

Dr. Tuğba Evrim Maden<br />

Dr. Seyfi Kılıç<br />

ORSAM Su Araştırmaları Programı Hidropolitik Uzmanı<br />

ORSAM Su Araştırmaları Programı Hidropolitik Uzmanı

Dr. İsmet Abdülmecid<br />

Irak Danıştayı Eski Başkanı<br />

Av. Aslıhan Erbaş Açıkel<br />

ORSAM Danışmanı, Enerji-Deniz Hukuku<br />

Hasan Alsancak<br />

İhlas Holding, Gn.Md.Yrd., Statejik İs Gelistirme ve Dış İliskiler<br />

Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık ORSAM Ortadoğu Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü<br />

Prof. Dr. Ahat Andican<br />

Devlet Eski Bakanı, İstanbul Üniversitesi<br />

Prof. Dr. Tayyar Arı<br />

Uludağ Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

Prof. Dr. Ali Arslan<br />

İstanbul Üniversitesi, Tarih Bölümü<br />

Başar Ay<br />

Türkiye Tekstil Sanayii İşveren Sendikası Genel Sekreteri<br />

Prof. Dr. Mustafa Aydın<br />

Kadir Has Üniversitesi Rektörü<br />

Doç. Dr. Ersel Aydınlı<br />

Bilkent Üniversitesi Rektör Yardımcısı & Fulbright Genel Sekreteri<br />

Dr. Serdar Aziz<br />

ORSAM Danışma Kurulu Üyesi<br />

Prof. Dr. Hüseyin Bağcı<br />

ODTÜ, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

Prof. Dr. İdris Bal<br />

TBMM 24. Dönem Milletvekili<br />

Yrd. Doç. Dr. Ersan Başar<br />

Karadeniz Teknik Üniversitesi, Deniz Ulaştırma İşletme Mühendisliği Bölüm Başkanı<br />

Kemal Beyatlı<br />

Irak Türkmen Basın Konseyi Başkanı<br />

Barbaros Binicioğlu<br />

Ortadoğu Danışmanı<br />

Prof. Dr. Ali Birinci<br />

Polis Akademisi<br />

Doç. Dr. Mustafa Budak<br />

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı<br />

Doç. Dr. Hasan Canpolat<br />

Milli Savunma Bakanlığı Danışmanı<br />

E. Hava Orgeral Ergin Celasin 23. Hava Kuvvetleri Komutanı<br />

Doç. Dr. Mitat Çelikpala<br />

Kadir Has Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya<br />

YÖK Başkanı<br />

Doç. Dr. Didem Danış<br />

ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Galatasaray Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü<br />

Prof. Dr. Ramazan Daurov<br />

Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü, Direktör Yardımcısı<br />

Prof. Dr. Volkan Ediger<br />

İzmir Ekonomi Üniversitesi, Ekonomi Bölümü<br />

Prof. Dr. Cezmi Eraslan<br />

Başbakanlık Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı<br />

Prof. Dr. Çağrı Erhan<br />

Ankara Üniversitesi, Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü<br />

Dr. Amer Hasan Fayyadh<br />

Bağdat Üniversitesi, Siyaset Bilimi Fakültesi Dekanı<br />

Cevat Gök<br />

Irak El Fırat TV Türkiye Müdürü<br />

Mete Göknel<br />

BOTAŞ Eski Genel Müdürü<br />

Osman Göksel<br />

BTC ve NABUCCO Koordinatörü<br />

Timur Göksel<br />

Beyrut Amerikan Üniversitesi Öğretim Üyesi<br />

Av. Niyazi Güney<br />

Prens Group Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı<br />

Prof. Dr. Muhamad Al Hamdani Irak’ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı<br />

Numan Hazar<br />

Emekli Büyükelçi<br />

Doç. Dr. Pınar İpek<br />

Bilkent Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Dr. Tuğrul İsmail<br />

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Doç. Dr. Şenol Kantarcı<br />

Kırıkkale Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Doç. Dr. Nilüfer Karacasulu<br />

Dokuz Eylül Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Selçuk Karaçay<br />

Vodofone Genel Müdür Yardımcısı<br />

Prof. Dr. M. Lütfullah Karaman Istanbul Medeniyet Üniversitesi - (SBF) Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Doç. Dr. Şaban Kardaş<br />

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Arslan Kaya<br />

KPMG ,Yeminli Mali Müşavir<br />

Dr. Hicran Kazancı<br />

Irak Türkmen Cephesi Türkiye Temsilcisi<br />

İzzettin Kerküklü<br />

Kerkük Vakfı Başkanı<br />

Prof. Dr. Ahmet Kesik<br />

Kalkınma Bakanlığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürü<br />

Doç Dr. Elif Hatun Kılıçbeyli Çukurova Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

Prof. Dr. Mustafa Kibaroğlu<br />

Okan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

Prof. Dr. Aleksandr Knyazev<br />

Rus-Slav Üniversitesi (Bişkek)<br />

Prof. Dr. Alexandr Koleşnikov Diplomat<br />

Prof. Dr. Erol Kurubaş<br />

Kırıkkale Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />

Prof. Dr. Talip Küçükcan<br />

Marmara Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Müdürü<br />

Hediye Levent<br />

Gazeteci (Suriye)<br />

Dr. Max Georg Meier<br />

Hanns Seidel Vakfı Proje Müdürü (Bişkek)<br />

Prof. Dr. Mosa Aziz Al Mosawa Bağdat Üniversitesi Rektörü<br />

Büyükelçi Shaban Murati<br />

Arnavutluk Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü<br />

Dr. Sami Al Taqi<br />

Orient Research Center Başkanı<br />

Prof. Dr. Mahir Nakip<br />

Erciyes Üniversitesi İİBF Öğretim Üyesi

Prof. Dr. Vitaly Naumkin<br />

Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü Direktörü<br />

Dr. Farhan Ahmad Nizami<br />

Oxford Üniversitesi İslami Çalışmalar Merkezi Yöneticisi<br />

Prof. Dr. Dorayd A. Noori<br />

Irak’ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı Yardımcısı<br />

Muhammed Nurettin<br />

Beyrut Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı<br />

Murat Özçelik<br />

Büyükelçi<br />

Prof. Dr. Çınar Özen<br />

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Doç. Dr. Harun Öztürkler<br />

ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi<br />

Prof. Dr. Victor Panin<br />

Pyatigorsk Üniversitesi (Pyatigorsk, Rusya Federasyonu)<br />

Prof. Aftab Kamal Pasha<br />

Hindistan Batı Asya Araştırmaları Merkezi Başkanı<br />

Dr. Bahadır Pehlivantürk<br />

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Doç. Dr. Fırat Purtaş<br />

Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü, TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı<br />

Prof. Dr. Suphi Saatçi<br />

Kerkük Vakfı Genel Sekreteri<br />

Safarov Sayfullo Sadullaevich<br />

Tacikistan Cumhurbaşkanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkan Yardımcısı<br />

Ersan Sarıkaya<br />

Türkmeneli TV (Kerkük,Irak)<br />

Patrick Seale<br />

Ortadoğu ve Suriye Uzmanı<br />

Dr. Bayram Sinkaya<br />

ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uluslararası İlşkiler Bölümü<br />

Doç. Dr. İbrahim Sirkeci<br />

Regent’s College (Londra, Birleşik Krallık)<br />

Dr. Aleksandr Sotnichenko<br />

St. Petersburg Üniversitesi (Rusya Federasyonu)<br />

Zaher Sultan<br />

Lübnan Türk Cemiyeti Başkanı<br />

Dr. Irina Svistunova<br />

Rusya Strateji Araştırmaları Merkezi, Türkiye-Ortadoğu Araştırmaları Masası Uzmanı<br />

Prof. Dr. Türel Yılmaz Şahin<br />

Gazi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Mehmet Şüküroğlu<br />

Enerji Uzmanı<br />

İlhan Tanır<br />

ORSAM Danışma Kurulu Üyesi, Vatan Gazetesi Washington Temsilcisi<br />

Doç. Dr. Oktay Tanrısever<br />

ODTÜ, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />

Prof. Dr. Erol Taymaz<br />

ODTÜ, Kuzey Kıbrıs Kampusü Rektör Yardımcısı<br />

Prof. Dr. Sabri Tekir<br />

İzmir Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dekanı<br />

Dr. Gönül Tol<br />

Middle East Institute Türkiye Çalışmaları Direktörü<br />

Dr. Umut Uzer<br />

İstanbul Teknik Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri<br />

Dr. Ermanno Visintainer<br />

Vox Populi Direktörü (Roma,İtalya)<br />

M. Ragıp Vural 2023 Dergisi Yayın Koordinatörü<br />

Prof. Dr. Vatanyar Yagya<br />

St. Petersburg Şehir Parlamentosu Milletvekili, St. Petersburg Üniversitesi (Rusya Federasyonu)<br />

Yaşar Yakış<br />

Büyükelçi, Dışişleri Eski Bakanı<br />

Semir Yorulmaz<br />

(Gazeteci, Mısır)<br />

Volkan Çakır<br />

ORSAM Danışmanı, Afrika<br />

Yönetim Merkezi:<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

www.karincayayinlari.net - bilgi@karincayayinlari.net<br />

<br />

<br />

<br />

Dergisi<br />

abonesidir.<br />

-<br />

<br />

<br />

<br />

-<br />

-

ORSAM’dan<br />

Değerli Okurlar,<br />

Ortadoğu Analiz’in Haziran sayısını “Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye” kapak konusuyla çıkarıyoruz. Hatay<br />

Reyhanlı’da 52 kişinin ölümü ile sonuçlanan terör saldırısı derin etkiler bırakmıştır. Türkiye’nin bugüne kadar<br />

yaşadığı en derin terör saldırısı olarak kayıtlara geçen bu saldırı, Türkiye’nin Suriye politikasının yeniden ele<br />

alınmasına neden olmuştur.<br />

Kapak konumuzun makalesi Oytun Orhan’a aittir. Orhan makalesinde Reyhanlı’da 11 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen<br />

terör saldırısına giden süreci 2000’li yıllardan itibaren Türkiye- Suriye ilişkileri ekseninde inceliyor ve<br />

bu saldırının Türkiye’nin Suriye politikasına olan etkilerini analiz ediyor.<br />

Erol Kurubaş makalesinde Ortadoğu’da yaşanan dengesiz ve değişken süreçlerin Türkiye, Suriye ve Irak’ta bulunan<br />

Kürtlerin durumuna olan etkilerini, Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerin birbiri ile etkileşimleri<br />

sonucu ortaya çıkması muhtemel sonuçları ve bunların Türkiye üzerindeki yansımalarını tartışıyor.<br />

22 Mart 2013 tarihinde İsrail’in Türkiye’den özür dilemesini 2000’li yıllardan itibaren Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />

gelişimi arka planında inceleyen Özlem Tür, makalesinde özür sonrası meydana gelecek olası gelişmeleri ve bu<br />

özrün iki ülke arasında kalıcı bir barış ve işbirliği ortaya çıkarma potansiyelini tartışıyor.<br />

Can Kasapoğlu ise çalışmasında Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinda oluşmakta olan yeni güvenlik ortamını,<br />

bunun Türkiye’nin güvenliğine olan etkilerini ve bu süreçte Türk ordusunun yaşadığı modernizasyon sürecinin<br />

dinamiklerini inceliyor.<br />

Şebnem Udum makalesinde, Madrid Barış Konferansı’ndan sonra 1992’de başlatılan Silahların Kontrolü ve<br />

Bölgesel Güvenlik görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasından ardından, Ortadoğu’da meydan gelen gelişmeleri<br />

ve bu minvalde gündeme gelen ODKİSAB (Ortadoğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge)<br />

insiyatifini derinlemesine tartışıyor.<br />

İran, 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleşecek olan cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde bir kez daha küresel<br />

ve bölgesel ajandalarda öne çıkmıştır. Barış Doster makalesinde seçimleri ve sertleşen siyasi rekabeti İran’ın iç ve<br />

dış dengelerini esas alarak inceliyor.<br />

Özüm Uzun, makalesinde İran’ın mevcut rejiminin ekonomi politikalarını ve devam ettirdiği nükleer programından<br />

dolayı maruz kaldığı ekonomik yaptırımların etkilerini tartışıyor.<br />

Abdülgani Bozkurt, bu sayımızda yer alan çalışmasında İsrail-Gazze ilişkilerinde savaşın yeri ve önemini değerlendirirken,<br />

Mısır’da genel durum, Gazze <strong>için</strong> Mısır’ın önemi ve İsrail’in özrünün Gazze’ye olan muhtemel<br />

etkilerini mercek altına alıyor.<br />

Dr. Maxim A. Suchkov, çalışmasında Rusya’nın Güney Kafkasya’da izlediği bölgesel dış politikasını zayıflıklar ve<br />

gelecekten beklentiler çerçevesinde inceliyor.<br />

Konferans İzlenimleri köşemizde ise Bilgehan Öztürk 10 Mayıs 2013 tarihinde Antalya’da Uluslararası Antalya<br />

Üniversitesi Sosyal, Ekonomik ve Politik Araştırmalar Merkezi (SEPAM) tarafından düzenlenen “Güncel Gelişmeler<br />

Işığında Türk Dış Politikası: Zorluklar ve Fırsatlar”, başlıklı konferansa ait izlenimlerini bizlerle paylaşıyor.<br />

Bu sayımızın Kitap İncelemesi bölümünde Zeynep Sütalan, Lloyd C. Gardner tarafından yazılan “The Road to<br />

Tahrir Square: Egypt and the United States from the Rise of Nasser to the Fall of Mubarak” adlı kitabı okuyucularımızın<br />

ilgisine sunuyor.<br />

Bu sayımızda WWF-Türkiye’de Sürdürülebilirlik ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü Buket Bahar Dıvrak ve<br />

Şanlıurfa’da bölgeyi çok iyi bilen ve yaşanan gelişmeleri yakından takip eden öğretmen Abdülkadir Gök ile yapılan<br />

söyleşileri siz okuyucularımızın ilgisine sunuyoruz.<br />

Temmuz sayımızda görüşmek üzere,<br />

Keyifli okumalar<br />

Tarık Oğuzlu<br />

Ortadoğu Analiz Editörü<br />

Hasan Kanbolat<br />

ORSAM Başkanı

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />

www.<strong>orsam</strong>.org.tr

Kapak Konusu<br />

Kapak Konusu<br />

Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye<br />

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />

<br />

9

Kapak Konusu<br />

Reyhanlı terör saldırısı Irak ve Suriye’deki dehşet sahnelerini andıran son derece üzücü görüntüler ortaya çıkarmıştır.<br />

Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye’nin Suriye İkilemi<br />

The Reyhanlı Attack and Turkey’s Syria Dilemma<br />

Oytun ORHAN<br />

Abstract<br />

The terrorist attack that took place in Reyhanli has been a tragic indicator of how easily the instability in<br />

neighboring countries could spread to Turkey. The Reyhanli district has been hosting almost as many Syrian<br />

guests as its own population since the beginning of the uprising in Syria. This situation negatively affects the<br />

social, economic and security situation in the district. The Reyhanli bombing further deepened the existing<br />

negative effect. This study will primarily deal with the process before the Reyhanli bombing, and then<br />

analyze the targets and forces at the back of the bombing. The article will be concluded with the section that<br />

deals with the impacts of the Reyhanli bombing on Turkey’s Syria policy.<br />

Keywords: Turkey-Syria relations, Reyhanlı attacks, terrorism

Kapak Konusu<br />

Triye 000’ler boyunca Suriye’ye yneli AD’nin sertli yanls po<br />

litialarna arl uzun vadeye yaylm i dinamiler yoluyla sa<br />

lanaca bir deiimi savunmutu u anlamda baz alanlarda sonu<br />

da alnmt Suriye’nin at ile iliileri Triye sayesinde nispeten<br />

dzelmi Suriye iindei reformcu anat glenmiti<br />

Giriş<br />

Reyhanlı’da 11 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen<br />

terör saldırısı komşu ülkelerde yaşanan istikrarsızlığın<br />

Türkiye’ye nasıl kolayca yayılabileceğinin<br />

acı bir göstergesi olmuştur. Irak’ta 2003 işgali<br />

ve Suriye’de 2011 ayaklanma sonrası görmeye<br />

alıştığımız acı sahnelerin bir benzeri Hatay<br />

Reyhanlı’da yaşanmıştır. Resmi açıklamalar ve<br />

Türk kamuoyundaki genel bakış saldırının faili<br />

olarak Suriye rejimini işaret etmektedir. Buna<br />

göre eylemi, Esad rejiminin Türkiye’yi Suriye<br />

politikası nedeniyle cezalandırma ve çatışmanın<br />

<strong>için</strong>e çekerek savaş sahasını genişletme çabası<br />

olarak okumak mümkündür.<br />

Olay tüm Türkiye’yi derinden etkilemiştir. Ancak<br />

bölge insanı, Reyhanlı halkı doğrudan şiddete<br />

maruz kalmıştır. Bu da zaten Suriye ile sınır<br />

ilçesi olması dolayısıyla direk etkilenen ve gergin<br />

bir havanın hakim olduğu bölgede kutuplaşmaları<br />

daha da körüklemiştir. Reyhanlı, Suriye’deki<br />

olayların başlamasından bu yana neredeyse<br />

kendi nüfusu kadar Suriyeli misafiri ağırlamaktadır.<br />

Bu da bölgedeki sosyal, ekonomik, güvenlik<br />

durumunu olumsuz biçimde etkilemektedir.<br />

Reyhanlı saldırısı söz konusu etkiyi daha da derinleştirmiştir.<br />

Bu çalışmada öncelikle Reyhanlı<br />

saldırısına giden süreç ele alınacak, ardından<br />

olayın arkasındaki güçler ve hedefleri analiz edilmeye<br />

çalışılacaktır. Çalışma Reyhanlı saldırısının<br />

Türkiye’nin Suriye politikasına etkisinin ele alınacağı<br />

kısım ile sonlandırılacaktır.<br />

Reyhanlı Saldırısına Giden Süreç<br />

Türkiye-Suriye ilişkileri 1999 yılından bu yana<br />

kademeli olarak gelişmiş ve son olarak vizelerin<br />

kaldırılmasıyla toplumsal, ekonomik bütünleşme<br />

yolunda önemli bir adım atılmıştı. Ancak<br />

15 Mart 2011 tarihinde Suriye’ye sıçrayan halk<br />

ayaklanması bu süreci tersine çevirdi. Bunun<br />

temel nedeni Türkiye’nin uzun zamandan beri<br />

dış politikanın merkezine “meşruiyet ve değer<br />

merkezli dış politika” kavramlarını oturtmasından<br />

kaynaklanmıştı. Bu yaklaşım Türkiye’nin<br />

Ortadoğu’daki değişim dalgasında “demokrasi”<br />

taleplerinin yani bölge halklarının yanında yer<br />

almasını gerektirmekteydi. Aksi bir tutum söylem<br />

ile eylem arasında çelişki yaratarak Türk dış<br />

politikasında meşruiyet krizi yaratabilirdi. Ancak<br />

reel politikanın gerekleri Türkiye’nin bazı sorunlarda<br />

hızlı adım atmasına engel olmuştu. Suriye<br />

bu açıdan en çarpıcı örneklerden biri oldu.<br />

Türkiye 2000’ler boyunca Suriye’ye yönelik<br />

ABD’nin sertlik yanlısı politikalarına karşılık<br />

uzun vadeye yayılmış, iç dinamikler yoluyla sağlanacak<br />

bir değişimi savunmuştu. Bu anlamda<br />

bazı alanlarda sonuç da alınmıştı. Suriye’nin Batı<br />

ile ilişkileri Türkiye sayesinde nispeten düzelmiş,<br />

Suriye <strong>için</strong>deki reformcu kanat güçlenmişti. Ancak<br />

“Arap Baharı” bölgede hızlı ve köklü bir değişim<br />

talebini beraberinde getirdi. İşte bu durum<br />

Türkiye’nin uzun yıllardır başarmaya çalıştığı ve<br />

mesafe kat ettiği Suriye’de değişim sürecini çok<br />

kısa bir süreç <strong>için</strong>de gerçekleşmesi zorunluluğunu<br />

beraberinde getirdi. “Değer merkezli dış politika<br />

ve reel politika” ikilemi <strong>için</strong>de kalan Türkiye<br />

son 10 yılda yakın ilişkiler kurduğu Esad yönetimine<br />

karşı eleştirel bir tavır almak durumunda<br />

kaldı.<br />

“Rejim bekası” sorunu ile yüzleşen Suriye yönetimi,<br />

Türkiye’nin sorunu “sivil halkın meşru

Kapak Konusu<br />

talepleri” olarak tanımlamasından rahatsızlık<br />

duydu. Buna karşılık Türkiye, uzun yıllardır desteklediği<br />

Esad yönetimine ilettiği reform telkinlerinin<br />

dikkate alınmamasından “hayal kırıklığı”<br />

duyduğunu açıkça ifade etti. Türkiye ayaklanmanın<br />

Suriye’ye sıçramasını takiben belli bir<br />

süre “Suriye’den umudunu kesmediğini ve halen<br />

reform yapabileceğine olan inancını” dile getirmişti.<br />

1 Ancak Suriye ordusunun Humus, Deyr ez<br />

Zor ve özellikle Hama’ya düzenlediği askeri operasyonlar<br />

Türkiye’nin umutlarının neredeyse tükenmesine<br />

yol açtı. Hama operasyonunun 1982<br />

yılındaki “Hama Katliamını” hatırlatması ve<br />

Başbakan Erdoğan’ın daha önce “yeni Hama’lar<br />

istemiyoruz” açıklamasını yapmış olması, operasyonun<br />

Türkiye açısından bir dönüm noktası<br />

olmasına neden oldu. Dışişleri Bakanı Davutoğlu<br />

da daha sonraki açıklamalarında “Hama’da<br />

başlayan olayların kendilerini derinden etkilediğini,<br />

Hama’da yaşanan olayların yönteminin<br />

ve zamanlamasının kabul edilmesinin mümkün<br />

olmadığını” ifade etti. Türkiye operasyonlar sonrasında,<br />

Başbakan Erdoğan’ın ifadesi ile “sabrının<br />

sonuna geldi.” 2 Bu sert dış politika söylemi<br />

“Suriye’nin olayları şiddet yoluyla bastırmaya devam<br />

etmesi durumunda Türkiye’nin hangi yeni<br />

dış politika araçlarını hayata geçireceği” sorusunu<br />

beraberinde getirmişti.<br />

10 yılı aşkın bir sürede kurulan çok boyutlu ve<br />

derin ilişkiler birkaç ay <strong>için</strong>de kısaca özetlenmeye<br />

çalışılan süreçte hızla geriledi. İşte böyle bir<br />

ortamda Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu<br />

Türkiye’nin mesajlarını ve beklentilerini<br />

iletmek üzere 9 Ağustos 2011 tarihinde Şam’a<br />

kritik bir ziyaret gerçekleştirdi. Bu görüşme iki<br />

ülke ilişkileri açısından dönüm noktası oldu.<br />

Türkiye her ne kadar halk ayaklanmasının bastırılış<br />

şekline eleştirel yaklaşsa da olaylar başladığı<br />

tarihten bu yana Batı ile Suriye yönetimi arasında<br />

bir “kalkan” vazifesi görmüştü. Ancak Esad-<br />

Davutoğlu görüşmesinde Türkiye’nin beklentilerinin<br />

karşılanmaması neticesinde Türkiye’nin<br />

Batı ile Suriye arasında kalkan olma durumu<br />

sona erdi ve bundan sonra Türkiye Suriye’de<br />

değişimi gerçekleştirmek <strong>için</strong> baskı ve izolasyon<br />

politikaları uygulamaya başladı. 3<br />

Bu süreçte her türlü diplomatik, siyasi, ekonomik<br />

baskı araçları kullanılmaya başlandı. En önemli<br />

ayaklardan biri ise Suriye muhalefetine destek<br />

verilmesiydi. Suriye siyasal muhalefeti örgütlenme<br />

çabalarını büyük ölçüde Türkiye’de sürdürdü<br />

ve ilk çatı muhalif yapı olan Suriye Ulusal Konseyi<br />

kuruluşunu İstanbul’da ilan etti. Muhalefete<br />

destek açısından Türkiye-Suriye sınır hattının<br />

Suriye muhaliflerin lehine kullanımına izin verilmesi<br />

kritik önem taşıyordu. Sınır hattının kontrolünün<br />

zayıflatılması muhalefetin rejime karşı<br />

mücadelesi açısından kritik önem taşıyordu. Suriye<br />

rejimi de Türkiye’nin verdiği destek olmasa<br />

muhalefetin çok fazla yaşama şansı olmadığını<br />

ya da bu denli güçlenemeyeceğini düşünüyordu.<br />

Bunun neticesinde Suriye tarafı Türkiye’yi Suriye<br />

politikası nedeniyle “cezalandırma” çabası<br />

<strong>için</strong>e girdi ve 1998 yılından itibaren destek vermeyi<br />

kestiği PKK’ya ülkesinde yeniden alan açmaya<br />

başladı. 4 Bu süreç <strong>için</strong>de Türkiye ile Suriye<br />

arasındaki en büyük kriz Haziran 2012 ayı <strong>için</strong>de<br />

Türk uçağının Akdeniz’de uluslararası sularda<br />

Suriye hava savunma sistemleri tarafından düşürülmesi<br />

ile yaşandı. Suriye bu saldırı ile rejimin<br />

varlığını koruma konusunda ne kadar ciddi olduğunu<br />

ve nereye kadar gidebileceğini göstermişti.<br />

Diğer taraftan bu saldırı Türkiye’yi Suriye politikasında<br />

geri attırmaktan ziyade daha sertleştirdi.<br />

Başbakan Erdoğan’ın ifadesi ile “Suriye muhalefetine<br />

her türlü destek verilmeye başlandı”,<br />

saldırının hemen ertesinde Suriye sınırına askeri<br />

sığınak yapıldı ve Suriye’nin artık düşman ülke<br />

olarak görüldüğü ilan edildi. “Suriye’den Türkiye<br />

sınırına güvenlik riski ve tehlikesi oluşturacak<br />

şekilde yaklaşan her askeri unsurun bir tehdit<br />

olarak değerlendirileceği ve askeri hedef olarak<br />

muamele göreceği” açıklandı. Bu durum Suriye<br />

ordusunun sınıra çok yakın bölgelerde operasyon<br />

yapmasını zorlaştırdı ve böylece takip eden<br />

dönemde sınır bölgesinde muhaliflerin etkinliği<br />

giderek artmaya başladı. Sınırdan 40-50 kilometrelik<br />

bir hat boyunca rejim kontrolü ortadan<br />

kalkmaya başladı. Türkiye’nin sınır hattındaki<br />

kontrolleri daha da zayıflatması ile muhaliflerin<br />

kontrolündeki kuzey Suriye ile Türkiye’nin güney<br />

bölgesi arasındaki geçişkenlik inanılmaz boyutta<br />

arttı. 5<br />

Bu dönemde Türkiye-Suriye sınırında yer alan<br />

il ve ilçelerde Suriyelilerin varlığı hissedilir biçimde<br />

artmaya başladı. Türkiye’nin Suriye üzerinden<br />

Ortadoğu’ya açılan en önemli karayolu

Kapak Konusu<br />

Banyas katliamı Sünni halkın korkutularak göçe zorlanması, güvenli ve homojen bir Arap Alevi bölgesi yaratılma<br />

hedefinin önemli bir ayağı olarak düşünülmüştür.<br />

sınır kapısı olan Cilvegözü’nü barındıran Reyhanlı<br />

ilçesinde yaşananlar söz konusu süreci ve<br />

tüm Türkiye-Suriye sınır hattı boyunca yaşananları<br />

yansıtması açısından son derece çarpıcı bir<br />

örnek oluşturuyordu. ORSAM Başkanı Hasan<br />

Kanbolat, Temmuz 2012 ayı <strong>için</strong>de kaleme aldığı<br />

“Hatay-Reyhanlı’dan Suriye’ye Bakış” ve “Reyhanlı-İdlib<br />

Sınırında Sakin Günler” başlıklı ve kişisel<br />

gözlemlerine dayanan iki köşe yazısında şu<br />

tespitlerde bulunuyordu.<br />

“19 Temmuz’da Bab-el Hava sınır kapısı Suriyeli<br />

mücahitlerin eline geçti. Aynı saatlerde Türkiye-Suriye<br />

sınırındaki Gaziantep-Karkamış sınır<br />

kapısının Suriye tarafındaki Carablus sınır kapısı<br />

ve Suriye-Irak sınırındaki Abu Kemal Sınır<br />

Kapısı’nın da mücahitlerin eline geçtiği öğrenildi.<br />

Reyhanlı sokakları Suriyeli sivillerle ve üniformalı<br />

Suriyeli askerlerle dolu. Türkiye sığınılacak<br />

güvenli bir liman. Reyhanlı halkı da üniformalı<br />

Suriye askerlerine alışmış durumda. Dışarıdan<br />

gelen biri, Türkiye ile Suriye’nin birleştiğini<br />

veya Reyhanlı’nın Suriye ordusu tarafından işgal<br />

edildiğini düşünebilir. Yaklaşık 70 bin nüfuslu<br />

Reyhanlı’da son birkaç ayda Suriyeli nüfusu birden<br />

bir arttı ve artmaya devam ediyor. Suriyeli<br />

aile sayısı 1500 civarını bulmuş durumda. İlçede<br />

kiralık ev kalmadı. Aylık ortalama 100-200 TL<br />

olan ev kiraları 300 TL’ye çıktı. Reyhanlı devlet<br />

hastanesi Suriyeli hastalarla dolu. Ambulanslar<br />

her gün sınırdan hasta taşıyor. Reyhanlı’da jet<br />

krizinin etkilerini açıkça görmek mümkün. Kriz<br />

sonrası Türkiye’nin çekingenlik bariyerlerinin ortadan<br />

kalktığı rahatça gözlemlenebiliyor. Askeri<br />

birlikler silah ve mühimmat olarak güçlendirilmiş,<br />

füze rampaları yerleştirilmiş. Türkiye, Suriye’deki<br />

çatışmalara katılmamakla birlikte artık<br />

çok daha rahat bir şekilde mücahitleri desteklemeye<br />

başlamış. Son birkaç aydır Reyhanlı dahil<br />

olmak üzere Türkiye sınır il ve ilçelerine yoğun<br />

bir Suriyeli yerleşimi oldu. Reyhanlı, Suriye ile içi<br />

içe günlük yaşamına devam ediyor.” 6

Kapak Konusu<br />

Sınır hattının buharlaşması jet krizinin ardından<br />

yeni gerginlikleri beraberinde getirdi. Suriye ordusu<br />

ile Özgür Suriye Ordusu arasında Tel Abayad<br />

kasabasının kontrolü <strong>için</strong> yürütülen silahlı<br />

mücadele Türkiye’ye sıçradı. Tel Abayad kasabası<br />

ve Akçakale’ye açılan sınır kapısının kontrolünü<br />

kaybeden Suriye ordusu bölgeyi yakın çevreden<br />

top atışına tutmaya başlamıştı. Suriye ordusu<br />

bu saldırılar sırasında 3 Ekim 2012 tarihinde,<br />

Şanlıurfa’nın Akçakale ilçesini hedef alan 6 top<br />

atışı gerçekleştirdi. Saldırıda 5 Türk vatandaşı<br />

hayatını kaybetti. Türkiye karşılık olarak tespit<br />

edilen 14 hedefe 40 top atışıyla karşılık verdi. Bu<br />

saldırı ile Suriye yönetimi jet krizinde olduğu gibi<br />

gerekirse her türlü “çılgınlığı” yapabileceği mesajını<br />

veriyordu. 7 Suriye yönetimi daha ne kadar<br />

ileri gidebileceğini 11 Şubat 2013 tarihinde Cilvegözü<br />

sınır kapısı ile Suriye tarafındaki Bab el<br />

Hava sınır kapısı arasında kalan tampon bölgede<br />

bomba yüklü araç ile gerçekleştirdiği saldırı<br />

ile gösterdi. Bu saldırı Suriye ve Türkiye-Suriye<br />

sınır hattındaki istikrarsızlık ve otorite kaybının,<br />

kontrollerin gevşekliğinin Türkiye’nin güvenliğine<br />

nasıl olumsuz yansıyacağının açık göstergesiydi.<br />

8 Türkiye 11 Mayıs 2013 günü tarihinin en<br />

büyük terör saldırısına işte böyle bir ortam <strong>için</strong>de<br />

gidiyordu.<br />

Reyhanlı Saldırısını Kimler,<br />

Neden Gerçekleştirmiş Olabilir<br />

11 Mayıs 2013 tarihinde Reyhanlı, Hatay’da iki<br />

ayrı bombalı terör saldırısı düzenlenmiştir. Türkiye<br />

Cumhuriyeti tarihinin en kanlı terör eyleminde<br />

51 kişi ölmüş, 146 kişi yaralanmıştır.<br />

Eylem Reyhanlı Belediyesi’nin de bulunduğu<br />

Atatürk Caddesi’nde art arda meydana gelen 2<br />

patlama şeklinde gerçekleşmiştir. Bombalı araçlarla<br />

düzenlenen saldırılarda patlamalardan biri<br />

belediye diğeri postane binası önünde meydana<br />

gelmiştir.<br />

Reyhanlı terör saldırısı Irak ve Suriye’deki dehşet<br />

sahnelerini andıran son derece üzücü görüntüler<br />

ortaya çıkarmıştır. Bu görüntüler neticesinde<br />

söylenebilecek ilk söz Türkiye’nin Ortadoğu sorunlarına<br />

doğrudan müdahil olması ile beraber<br />

bir taraftan etkinliğini artırmakla birlikte bölge<br />

sorunlarının tarafı olması ve bölgede siyasetin<br />

yürütülüş biçiminin hedeflerinden biri haline<br />

geldiğidir. Türkiye her ne kadar “haklının” yanında<br />

yer aldığı argümanı ile meşruiyeti güçlü<br />

bir dış politika izlediğini savunsa da “düzen kurucu”,<br />

“statükoya meydan okuyan” bir dış politika<br />

izlendiğinde buna yönelik “karşı meydan okumalar”<br />

ile karşılaşılacağı açıktır. Reyhanlı’daki<br />

terör saldırısını; failleri ve arkasındaki güçler kim<br />

olursa olsun her şeyden önce söz konusu “karşı<br />

meydan okumanın” bir parçası olarak görmek<br />

gerekmektedir.<br />

Saldırı ile birbiri ile bağlantılı farklı amaçlar güdülmüş<br />

olabilir. Türkiye’yi Suriye politikası nedeni<br />

ile cezalandırmak ve geri adım atmaya zorlamak,<br />

Türk kamuoyu ve muhalefetini hükümetin<br />

Suriye politikasını sorgulatmaya yönlendirmek,<br />

Türkiye’de mezhepsel ayrışımları körükleyerek<br />

iç çatışma ortamı yaratmaya çalışmak ve böylece<br />

Türkiye’nin daha içe dönük bir politika izlemesini<br />

sağlamak, Türkiye’nin sınırlarında uyguladığı<br />

“açık kapı politikasının” nasıl kendine karşı<br />

bir silah olarak dönebileceğini göstermek bunlar<br />

arasında olabilir. Bu tarz saldırılar ile Türkiye<br />

ciddi bir ikileme zorlanmaktadır. Suriye’deki iç<br />

savaş, artan bir şekilde Türkiye’nin güvenliğini<br />

olumsuz etkileyen bir soruna dönüşmektedir.<br />

Ancak diğer taraftan sorunu sonlandırmak adına<br />

uygulanan politika Türkiye’yi doğrudan çatışmanın<br />

tarafı haline getirmekte ve daha fazla güvenlik<br />

sorunu ile karşılaşmasına neden olmaktadır.<br />

Türkiye, Suriye sorununa çözüm bulunamaması<br />

durumunda ya artan şekilde şiddet sarmalının<br />

<strong>için</strong>e çekilecek ya da Suriye politikasında radikal<br />

bir değişikliğe gitmek durumunda kalacaktır.<br />

Her iki seçenek kendi <strong>için</strong>de Türkiye açısından<br />

ciddi zafiyetleri beraberinde getirecektir. Birinci<br />

şıkkın seçilmesi durumunda bir şekilde uluslararası<br />

toplum ikna edilerek Esad yönetiminin yıkılması<br />

<strong>için</strong> gerekli “uçuşa yasak bölge ilanı, muhaliflere<br />

ağır silah yardımı, doğrudan askeri müdahale”<br />

gibi önlemlerin alınması sağlanmalıdır. Bu<br />

mümkün değilse Türkiye, sınırlardan kaynaklanan<br />

güvenlik risklerinin ortadan kaldırılması <strong>için</strong><br />

doğrudan kendisi sorumluluk almak durumunda<br />

kalacaktır. Suriye sorununda aktif ülkelerin pozisyonlarına<br />

bakıldığında birinci şıkkın gerçekleşmesi<br />

mümkün gözükmemektedir. İkinci şık<br />

ise Türkiye’nin Suriye sınır bölgelerini kapsayan

Kapak Konusu<br />

bir askeri müdahalesini gerektirmektedir. Bu da<br />

Türk ordusunun Suriye <strong>için</strong>de saldırıya açık bir<br />

hale düşmesine ve Suriye rejiminin Türkiye’ye<br />

yönelik misilleme saldırılarına açık kalması anlamına<br />

gelecektir. Suriye politikasında radikal bir<br />

değişikliğe gidilmesi ise Türkiye’nin uzunca bir<br />

süre Ortadoğu’ya yeniden sırtını dönmesi ve dış<br />

politikanın ana unsuru olan yaptırım gücünün<br />

zayıflaması sonucunu beraberinde getirecektir.<br />

Dolayısıyla Suriye meselesi bu noktadan itibaren<br />

sonuçları her halükarda Türkiye açısından sıkıntılı<br />

alternatifler arasında tercihi zorunlu kılmaktadır.<br />

Bu geniş fotoğraf çerçevesinde değerlendirildiğinde,<br />

Reyhanlı saldırısı Türkiye’nin Suriye<br />

politikası bağlamında daha fazla baskı altında<br />

kalmasına neden olacaktır.<br />

Büyük resmin dışında Reyhanlı saldırısının sonuçları<br />

ve olası failleri hakkında şu değerlendirme<br />

yapılabilir. Bu saldırı her şeyden önce<br />

Suriye rejiminin en azından Hatay <strong>için</strong>de eylem<br />

düzenleme kabiliyetine sahip olduğunu göstermiştir.<br />

Türk yetkililerin açıklamaları da terör<br />

saldırısının Suriye istihbaratı destekli olmakla<br />

birlikte Türkiye <strong>için</strong>den yürütüldüğü ve olayın<br />

<strong>için</strong>de Türk vatandaşlarının olduğu şeklindedir. 9<br />

Bu durum Cilvegözü ve Reyhanlı saldırılarının<br />

ardından önümüzdeki dönemde aynı yönde girişimlerin<br />

olabileceği düşüncesini doğurmaktadır.<br />

Hatay; Türk, Sünni Arap, Arap Alevi, Kürt,<br />

Hıristiyan ve Ermeni topluluklarının bir arada<br />

olması itibarıyla yüzyıllardır barış <strong>için</strong>de bir arada<br />

yaşamayı başaran bir il olarak örnek gösterilmektedir.<br />

Ancak Suriye’deki iç savaşın mezhepsel<br />

boyutunun giderek keskinleşmesi Hatay’daki<br />

farklı toplumlar arasındaki barış ortamını da<br />

sarsmıştır. Dolayısıyla Suriye rejimi kaynaklı bu<br />

tarz eylemler zaten var olan gergin ortamının<br />

körüklenmesine neden olabilir. Türkiye’nin Suriye<br />

politikasının en önemli sonuçlarından biri<br />

de Ortadoğu’da siyasetin temel dinamiklerinden<br />

olan etnik ve mezhepsel ayrışımlara dayalı tartışmaların<br />

Türkiye’ye taşınması olmuştur.<br />

Olayın doğrudan faili olarak THKP-C Acilciler<br />

örgütü ve lideri Mihraç Ural öne çıkarılmaktadır.<br />

Mihraç Ural yakın zaman önce gerçekleşen Banyas<br />

katliamının da faili olarak görülmektedir. 10<br />

Esad rejiminin yıkılması durumunda Arap Alevilerin<br />

yoğun olarak yaşadığı Lazkiye, Tartus vilayetleri<br />

ile Humus ve Hama vilayetlerinin batı kanadını<br />

içeren bir Alevi devleti kurmayı alternatif<br />

olarak düşündüğü söylenebilir. Banyas ili Tartus<br />

vilayeti <strong>için</strong>de Sünni Arapların yaşadığı bir il olarak<br />

söz konusu planın hayata geçirilişi önünde<br />

engel teşkil etmektedir. Banyas katliamı Sünni<br />

halkın korkutularak göçe zorlanması, güvenli<br />

ve homojen bir Arap Alevi bölgesi yaratılma hedefinin<br />

önemli bir ayağı olarak düşünülmüştür.<br />

Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu da<br />

Banyas katliamını bu şekilde okuduğunu “rejim<br />

ülkenin tümünü kontrol altına almak mümkün<br />

değilse belli bir bölgeyi etnik temizliğe tabi tutup<br />

o bölgede etkin olma stratejisine geçmiştir.”<br />

sözleriyle dile getirmiştir. 11 Banyas katliamından<br />

kısa süre önce Mihraç Ural’ın internette yayınlanan<br />

görüntülerinde “Banyas ilinin Sünnilerin<br />

tek denize çıkış noktası olduğu, bu şehrin önce<br />

kuşatılıp sonra temizlenmesi gerektiği ve başında<br />

olduğu Suriye Mukavemeti isimli örgütün sahaya<br />

inerek bunu gerçekleştireceği” yönündeki<br />

ifadeleri yer almıştır. 12 Reyhanlı saldırısı sonrası<br />

Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun “Banyas<br />

katliamını kim yapmışsa Reyhanlı saldırısında<br />

da onların ayak izleri var.” açıklaması Türk karar<br />

alıcıların her iki olayın faili olarak söz konusu<br />

örgütü ve başındaki ismi gördüğünü ortaya<br />

koymaktadır. Ural, Reyhanlı saldırısı sonrasında<br />

kendisiyle yapılan röportajda “Suriye’de şu anda<br />

faaliyette bulunan örgütün Acilciler olmadığını,<br />

Suriye Mukavemeti isimli yeni bir direniş hareketi”<br />

olduğunu kaydetmiş ve “örgütün kurucuları<br />

arasında Türkiyelilerin bulunduğunu” belirtmiştir.<br />

Başbakan Erdoğan da Reyhanlı saldırısına<br />

ilişkin yaptığı açıklamada “Suriye rejiminin<br />

Türkiye’de uzantıları var.” ifadelerini dile getirerek<br />

söz konusu milis grubu ve arkasındaki Suriye<br />

istihbaratını olayın faili olarak işaret etmiştir. 13<br />

Sonuç<br />

Reyhanlı saldırısı Suriye sorununa doğrudan müdahil<br />

olmanın ve çözüm üretilememesinin Türkiye<br />

açısından maliyetinin giderek hangi boyutlara<br />

ulaşabileceğini göstermesi açısından önemlidir.<br />

Suriye sorunu dış kaynaklı saldırılara açık hale<br />

gelmenin yanı sıra toplumsal barış ortamının bozulmasına<br />

neden olmaktadır. Ortadoğu’da şiddet

Kapak Konusu<br />

ne yazık ki birçok zaman siyasi amaca ulaşmanın<br />

aracı olarak kullanılmaktadır. Reyhanlı saldırısı<br />

bölge sorunlarına taraf olmanın sonuçlarından<br />

birinin söz konusu yöntemin hedeflerinden biri<br />

haline gelme riskini açıkça ortaya koymuştur.<br />

Saldırının zamanlaması Başbakan Erdoğan’ın<br />

kritik ABD ziyareti öncesi gerçekleşmesi açısından<br />

önemli olabilir. Başbakan Erdoğan, Amerika<br />

Birleşik Devletleri’ne gerçekleştirdiği ziyaret<br />

öncesinde, Amerikan televizyonu NBC’ye bir<br />

röportajda kritik mesajlar vermişti. Gazetecinin<br />

“Suriye’de uçuşa yasak bölge ilan edilmesi durumunda<br />

Türkiye’nin de buna destek verip vermeyeceği<br />

sorusuna Erdoğan, “Buna evet deriz”<br />

yanıtını vermiştir. Ayrıca “Suriye rejiminin halkına<br />

karşı kimyasal silah kullandığını belirterek<br />

Washington’ı bu konuda da harekete geçmeye<br />

çağırmış, “kırmızı çizgi”nin çoktan aşıldığını da<br />

belirtmiştir. Başbakan Erdoğan’ın bu ifadeleri<br />

Washington ziyaretinde Başkan Obama’yı Suriye<br />

konusunda daha sert bir pozisyon almaya<br />

ikna <strong>için</strong> çabalayacağı yönünde beklenti oluşturmuştur.<br />

ABD’nin uçuşa yasak bölge ilanına<br />

destek vermesi ya da muhaliflerin ağır silahlar<br />

dahil olmak üzere silahlandırılması kararı alması<br />

Suriye’de dengeyi değiştirebilecek gelişmeler olacaktır.<br />

Ancak Esad rejimi kritik görüşme öncesi<br />

Reyhanlı saldırısını planlayarak Türk tarafının<br />

ABD’de elini zayıflatmaya çalışmıştır. Gerçekten<br />

de ziyaret sonrasında Türkiye’nin ABD’yi ikna<br />

etmesinden ziyade Türkiye’nin ABD pozisyonuna<br />

yakınlaşması söz konusu olmuştur. Dolayısıyla<br />

Reyhanlı saldırısı ilk aşamada Türkiye’nin Suriye<br />

politikasında elini zayıflatmıştır. Ayrıca Suriye<br />

rejiminin Hatay’daki gelişmeleri manipüle<br />

etme kabiliyeti ve iradesi olduğunu göstermiştir.<br />

Bu da zaten hassas bir konumda olan Hatay’daki<br />

toplumsal barışı sarsacak yeni terör saldırılarının<br />

rejim tarafından gerçekleştirilebileceği düşüncesi<br />

oluşturmuştur. Bu durum Suriye’deki istikrarsızlığın<br />

bir an önce çözülmesinin ne denli önemli<br />

olduğunu göstermektedir.<br />

O<br />

DİPNOTLAR<br />

1 Aslı Aydıntaşbaş, “Davutoğlu: Esad hâlâ reform yapabilir”, Milliyet, 9 Haziran 2011.<br />

2 “Erdoğan: Suriye’de sabrın sonuna geldik”, Sabah, 7 Ağustos 2011.<br />

3 Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı Prof. Dr. Bülent Aras bir gazete ile gerçekleştirdiği röportajda<br />

bu politikanın işaretlerini vermiştir: “Yaptırım politikası”, Yeni Şafak, 14 Ağustos 2011.<br />

4 Oytun Orhan, “Suriye Türkiye’ye Karşı PKK Kozunu Oynuyor (mu?)”, ORSAM Dış Politika Analizi, 14 Şubat 2012.<br />

5 Jet krizi ve sonrası hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Suriye ile Jet Krizinin Düşündürdükleri”, ORSAM Dış Politika<br />

Analizi, 28 Haziran 2012.<br />

6 Hasan Kanbolat, “Hatay-Reyhanlı’dan Suriye’ye Bakış”, ORSAM Dış Politika Analizi, 23 Temmuz 2012; Hasan Kanbolat,<br />

“Reyhanlı-İdlib Sınırında Sakin Günler”, ORSAM Dış Politika Analizi, 23 Temmuz 2012.<br />

7 Saldırı hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Akçakale Saldırısı ve Sonrası”, ORSAM Dış Politika Analizi, 10 Ekim 2012.<br />

8 Saldırı hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Cilvegözü Saldırısı Üzerine Notlar”, ORSAM Dış Politika Analizi, 14 Şubat<br />

2013.<br />

9 “Atalay: Reyhanlı saldırısını gerçekleştirenlerin hepsi bizim vatandaşımız”, Cihan Haber Ajansı, 20 Mayıs 2013.<br />

10 “Temizliğin lideri Antakyalı Mihraç”, Milliyet, 17 Mayıs 2013.<br />

11 “Esad etnik temizlik yapıyor”, Star, 7 Mayıs 2013.<br />

12 Görüntüleri izlemek <strong>için</strong> bakınız: http://www.youtube.com/watch?v=2jVb77O4-Go (Son erişim Tarihi: 27 Mayıs<br />

2013)<br />

13 “Arkasında Suriye rejimi var”, Milliyet, 14 Mayıs 2013.

İnceleme<br />

Iraklı Kürtlerin büyük kazanımı işgal öncesi zaten koruma altında olan Kürt bölgesinin, 2005 Anayasasıyla “Kürdistan Bölgesel Yönetimi”<br />

adıyla federal bir siyasi birim haline gelmesiydi.<br />

Arap Baharında Eklemlenen Kürt Bölgeleri ve<br />

Türk Dış Politikasına Etkileri<br />

Articulation of the Kurdish Regions in the Arab Spring and Its Impacts on<br />

Turkish Foreign Policy<br />

Erol KURUBAŞ<br />

Abstract<br />

Instability and changes in the Middle East have affected the status or positions of the Kurds in Syria, Iraq<br />

and Turkey. Some developments have led to intertwining and articulation of the Kurdish regions, the Kurdish<br />

questions, and the Kurdish movements in these different countries of the Middle East at the degree it has<br />

not been experienced so far. Especially, the developments in Syria has caused the birth of a struggle area<br />

in which the ideals of Kurdish movements are intersected with the fears of Turkey. This situation has also<br />

forced Turkey to come to terms with the Kurdish reality in its foreign policy towards the Middle East once<br />

more. In connection with the developments in the Kurdish region, three major issues determine the agenda<br />

of Turkey’s foreign policy: Syria, Iraq and PKK/Kurdish issue. Now, depending on developments in the Kurdish<br />

region, these issues have been articulated to each other. Every step taken in one of these three fields has<br />

begun to affect the others directly or indirectly. This has draggged Turkish foreign policy to some dilemmas.<br />

Thus, Turkey has seen clearly that it cannot be an effective force in the Middle East without solving both its<br />

and others’ Kurdish problem. This study examines why and how the process of articulation in the Kurdish<br />

areas has appeared. In this context, it disscuses whether the process poses a growing threat or provides new<br />

opportunities for Turkey.<br />

Keywords: the Kurds, the Kurdish regions, Turkish foreign policy, pan-Kurdism, Kurdistan Regional Government

İnceleme<br />

Ira’ta ortaya an rt blgesi dier lelerdei rtler ve rt ha<br />

reetleri iin bir model oluturmu ve bir eim alan olmutur<br />

Arap ahar’yla Suriye’de ortaya an otorite boluu ise bu durumu<br />

daha da peitirmi ve hzlandrmtr<br />

Giriş<br />

Ortadoğu’da son yıllarda büyük bir altüst oluş yaşanmaya,<br />

rejimler ve dengeler değişmeye başladı.<br />

Ortaya çıkan bu statüko değişimi, Ortadoğu’da<br />

bölgesel dengeleri belirleyen ve küresel rekabete<br />

yol açan üç mücadele alanından biri olan Kürt<br />

bölgelerinde de (diğer iki bölge olan Filistin-İsrail<br />

anlaşmazlığı çerçevesinde Doğu Akdeniz,<br />

petrol ve Şiilik etrafında Basra Körfezi bölgelerinde<br />

olduğu gibi) gözle görünür bir hareketlenmeyi<br />

beraberinde getirdi. Böylece Ortadoğu’daki<br />

bu değişim dalgası sadece Arap dünyası <strong>için</strong><br />

değil, aynı zamanda Türkiye ve Kürtler <strong>için</strong> de<br />

çok özel anlamlar ifade etmeye başladı. Çünkü<br />

Ortadoğu’nun yeniden yapılanmasıyla sonuçlanacak<br />

olan bu devrim süreci Kürtlerin birtakım<br />

ideallerini ve buna bağlı olarak Türkiye’nin birtakım<br />

korkularını açığa çıkarttı.<br />

Gerçekten de bölgede yaşanan istikrarsızlık ve<br />

değişim, Kürtler açısından tarihi bir fırsat olarak<br />

görüldü ve Kürt hareketleri yaşadıkları ülkelerdeki<br />

pozisyonlarını güçlendirmeye dönük çaba <strong>için</strong>e<br />

girdiler. Ama öte yandan bu olgu, Türkiye’nin<br />

Ortadoğu’daki temel güvenlik alanlarından -ki<br />

bunlar genellikle Kürt bölgeleridir- algıladığı<br />

tehdidin düzeyini yükseltti. Özellikle Suriye’deki<br />

Kürt bölgeleri üzerinden, Türkiye’nin korkuları<br />

ile Kürtlerin ideallerinin kesiştiği bir mücadele<br />

alanı doğdu. Çünkü hemen tüm Kürt hareketlerinin<br />

Suriye Kürtlerinin durumu konusunda<br />

tam bir uzlaşı <strong>için</strong>de hareket etmeyi başarmasıyla<br />

farklı ülkelerdeki Kürt bölgelerinin, Kürt<br />

hareketlerinin ve Kürt sorunlarının bugüne değin<br />

hiç olmadığı kadar iç içe geçmesi ve eklemlenmesi<br />

söz konusu oldu. Böylece daha önceleri<br />

her ülkenin kendi bağımsız sorunu olarak kalan<br />

Kürt sorunları, bugüne değin hiç olmadığı kadar<br />

Ortadoğu’nun total bir sorununa dönüşmeye<br />

başladı.<br />

Bu durum, Türkiye’nin geleceğine dair birtakım<br />

korkularının depreştirmesinin yanı sıra<br />

Ortadoğu’da izlediği dış politikasının bir kere<br />

daha Kürt sorunu gerçeğiyle yüzleşmesine neden<br />

oldu. Bir başka deyişle, gerek içerideki gerekse<br />

dışarıdaki Kürt sorunları hem iç-dış politika<br />

bağlantısı oluşturarak hem de total bir bölgesel<br />

sorun olarak Türkiye’nin Ortadoğu’daki bölgesel<br />

güç hayallerini kâbusa çevirecek bir faktör olarak<br />

karşısına dikildi.<br />

Gerçekten de Ortadoğu çalkalanırken bölgede<br />

etkin bir güç olmaya çalışan Türkiye’nin son iki<br />

yıldır dış politika gündemini belirleyen üç konu<br />

oldu: Suriye, Irak ve PKK/Kürt sorunu ve Kürt<br />

bölgelerindeki gelişmelere bağlı olarak bu gündemler<br />

birbirine eklemlendi. Böylece Türkiye’nin<br />

bu üç alandan herhangi birinde attığı bir adım,<br />

diğerlerini de doğrudan ya da dolaylı etkilemeye<br />

başladı. Bu da Türk dış politikasını birtakım açmazlara<br />

sürükledi. Böylece Türkiye, hem kendi<br />

Kürt sorunu hem de dışarıdaki Kürtlerin sorunları<br />

tam olarak çözülmeden Ortadoğu’da etkin<br />

bir güç olmasının mümkün olmadığını açıkça<br />

gördü.<br />

Bu temel varsayımlar etrafında çalışma, özellikle<br />

Arap Baharı ekseninde Kürt bölgelerinde yaşanan<br />

eklemlenme sürecini, bu sürecin Türkiye’yi<br />

neden ve nasıl etkilediğini ve bu etkilerden nasıl<br />

kurtulabileceğini sorgulamaktadır. Bu bağlamda<br />

Kürt bölgelerindeki eklemlenmenin Türkiye açısından<br />

büyüyen bir tehdit mi, yoksa yeni fırsatlar<br />

mı sunduğu da birtakım politika seçenekleri/<br />

önerileri çerçevesinde tartışılmaktadır.

İnceleme<br />

Kürt Bölgelerinin Eklemlenme Süreci<br />

Kürtler yoğun olarak ikisi Arap (Irak ve Suriye),<br />

ikisi Arap olmayan (Türkiye ve İran) dört ülkeye<br />

dağılmış durumdadırlar. Ortadoğu’daki devrim<br />

bu devletleri değişik oranlarda etkilediği <strong>için</strong><br />

Kürtler ya da Kürt bölgeleri de bu süreçten farklı<br />

biçim ve düzeylerde etkilendiler.<br />

Bilindiği gibi, Irak’ta Arap Baharı’ndan çok önce,<br />

2003’te, ABD’nin müdahalesiyle Saddam devrilmiş<br />

ve Iraklı Kürtler kendi baharlarını yaşamaya<br />

başlamış, büyük kazanımlar elde etmişlerdi. En<br />

büyük kazanımlarıysa hiç kuşkusuz işgal öncesi<br />

zaten koruma altında olan Kürt bölgesinin,<br />

2005 Anayasasıyla “Kürdistan Bölgesel Yönetimi”<br />

(KBY) adıyla federal bir siyasi birim haline<br />

getirilmesiydi. 1 Bu sayede Iraklı Kürtler ayrı bir<br />

yasama, yürütme ve ordusu, ayrı bir eğitim sistemi,<br />

üniversiteleri, ekonomik yapısı olan, yani<br />

Bağdat’tan oldukça bağımsız hareket edebilme<br />

imkânına sahip, büyük ölçüde kendi kendini yöneten<br />

ve bu nitelikleri gittikçe güçlenen bir bölge<br />

elde etmişlerdi. 2 Hatta son dönemde Bağdat<br />

yönetimine rağmen, yabancı ülke şirketleriyle<br />

yapılan 50 civarındaki petrol arama ve çıkarma<br />

anlaşması dikkate alındığında 3 KBY’nin belli<br />

oranda dış ilişkiler kurma imkânına bile kavuştuğu<br />

söylenebilir.<br />

Iraklı Kürtlerin elde ettikleri bu kazanımların<br />

konumuz açısından esas önemi ise diğer Kürtler<br />

açısından doğurduğu sonuçlardır. Gerçekten de<br />

Irak’ta ortaya çıkan bu Kürt bölgesi, diğer ülkelerdeki<br />

Kürtler ve Kürt hareketleri <strong>için</strong> bir “model”<br />

oluşturmuş ve bir “çekim alanı” olmuştur.<br />

Arap Baharı’yla Suriye’de ortaya çıkan otorite<br />

boşluğu ise bu durumu daha da pekiştirmiş ve<br />

hızlandırmıştır. Özellikle Suriye’nin Kürt bölgelerinde<br />

yönetimin Kürtlerin eline geçmesiyle<br />

burada IKBY (Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi)<br />

benzeri bir yapının ortaya çıkması, bu örnek etkisini<br />

somut olarak göstermiştir. Zaten o nedenle<br />

Türkiye basınında ortaya çıkan bu yapı “Kuzey<br />

Irak”a benzetilerek “Kuzey Suriye” olarak anılmıştır.<br />

4 Ayrıca bu örnek etkisinin, Türkiye’deki<br />

Kürtler açısından da sonuç doğurduğu ve Kürt<br />

sorununun çözüm çıtasını yükselttiği de kuşkusuzdur.<br />

5<br />

Irak Kürt bölgesinin diğer Kürtler açısından bir<br />

çekim alanı olduğu ve onların hayallerini süslediği<br />

de açıktır. Örneğin, Türkiye’deki Kürtlerin<br />

Irak Kürt bölgesiyle ekonomik, sosyal ve kültürel<br />

ilişkilerin yoğunlaştığı bir sır değildir. Buradaki<br />

üniversitelerde okuyan, burayla ticaret yapan<br />

birçok Türkiyeli Kürt bulunmaktadır. Kısacası,<br />

bu bölge ile diğer Kürtler arasında ekonomik,<br />

sosyal ve kültürel bağlar yoğunlaşmakta, buna<br />

paralel olarak kısmen var olan siyasi bağlar da<br />

sorunlara duyulan ilgi de artmaktadır.<br />

Öte yandan, Arap Baharı sürecinde IKBY’nin diğer<br />

Kürtler ve Kürt bölgeleri üzerindeki etkisi sadece<br />

yukarıda sözü edilen pasif biçimlerde olmamış,<br />

aksine bu yapı aynı zamanda aktif bir tutum<br />

<strong>için</strong>e girerek tüm Kürtlerin koruyuculuğuna soyunmuş<br />

ve hem Türkiye’deki hem de Suriye’deki<br />

Kürt sorunlarıyla yakından ilgilenmek suretiyle<br />

etkinliğini diğer Kürt bölgelerine yaymıştır. Yani<br />

Barzani önderliğinde KBY gerek Türkiye’deki<br />

Kürt sorununa gerekse Suriye’deki Kürt bölgelerindeki<br />

ilişkin konularda etkin bir aktör haline<br />

gelmiştir. Bu duruma daha yakından bakarsak<br />

ortaya çıkan tabloyu şu şekilde özetleyebiliriz:<br />

Her şeyden önce, Barzani’nin, 2010 sonlarına<br />

doğru Türkiye’deki Kürt sorunu ve PKK eksenli<br />

gelişmelerde etkinlik kazanmaya başladığı görülmektedir.<br />

Bilindiği gibi zaten PKK’nın Kandil’deki<br />

varlığı, ama özellikle 2011 Temmuzundaki Silvan<br />

saldırısı sonrası Türkiye’ye yönelik terör eylemlerindeki<br />

artış nedeniyle Barzani, Türkiye’nin<br />

haklı şikâyetlerine ve baskısına muhatap olmakta,<br />

bu nedenle Bağdat’la bozulan ilişkiler yüzünden<br />

hiç de çıkarına olmadığı halde Türkiye<br />

ile karşı karşıya gelmekteydi. Buna karşın hem<br />

Türkiye’nin müdahale tehditlerinden hem de<br />

PKK’nın Türkiye’ye dönük terör eylemlerinden<br />

rahatsız olan Barzani’nin ne Türkiye’nin buraya<br />

müdahalesini engelleyebilecek ne de PKK’yı<br />

kontrol edebilecek bir gücü ve/ya iradesi vardı.<br />

Bu açmaz, Barzani’nin bir tür arabuluculuk yaparak<br />

Türkiye’deki Kürt sorununun çözülmesine<br />

karşılık, PKK’nın silahlı mücadeleden vazgeçmesini<br />

sağlamaya dönük çabalara katılmasına yol<br />

açtı. Sonuçta Türkiye’deki Kürtlerin kaderinde<br />

de bir biçimde Barzani söz sahibi oldu. <strong>Tam</strong> da<br />

bu dinamikle 2013 başında PKK’nın silah bırak-

İnceleme<br />

Türkiye’nin özellikle son birkaç yıldır özellikle KBY’ye yönelik izlediği politika dikkate alındığında, fırsat odaklı bir<br />

yaklaşımı benimsemiş olabileceği söylenebilir.<br />

masına dönük çabalarda Erbil yönetiminin rol<br />

alması dikkat çekicidir. 6<br />

Öte yandan, Suriye’deki Kürt bölgelerinde Baas<br />

yönetiminin birliklerini çekmesiyle PKK’nın Suriye<br />

kolu Demokratik Birlik Partisi’nin (PYD)<br />

burayı kontrol altına alması, Barzani’yi harekete<br />

geçirdi. Barzani kendine yakın diğer Kürt partilerine<br />

destek vererek onların PYD’yi dengeleyebilmesi<br />

<strong>için</strong> yüzlerce kişiyi Irak Kürt bölgesinde<br />

eğitip geri gönderdi. Nihayet bu çerçevede taraflar<br />

arasında ortaya çıkan anlaşmazlığı gidermek<br />

de yine Barzani’ye düştü. Haziran 2012’de 12<br />

Kürt partisinin oluşturduğu Kürt Ulusal Konseyi<br />

(KUK) ile PYD arasında Barzani’nin arabuluculuğunda<br />

Erbil’de bir anlaşma imzalandı. 7 Böylece<br />

Barzani’nin himayesi ve hatta teşviki altında Suriyeli<br />

Kürtler ve bu arada PYD aracılığıyla PKK,<br />

Esad sonrası Irak’takine benzer bir yapı kurmaya<br />

yönelik önemli bir kazanım elde ettiler.<br />

Kuşkusuz PKK’nın faaliyetleri de Kürt bölgelerindeki<br />

eklemlenmeyi pekiştirici bir etki doğurmuştur.<br />

PKK da, aynen IKBY gibi, etkisini artırma<br />

ve yayma çabasında olmuştur. Bunun <strong>için</strong><br />

PKK zaten uzun süreden beri Türkiye’nin yanı<br />

sıra İran, Irak ve Suriye’deki Kürt bölgelerinde<br />

de etkin bir örgütlenmeye sahipti. Ama PKK<br />

özellikle Arap Baharı’yla ortaya çıkan devrimci<br />

dinamiği tarihi bir fırsat bilerek Türkiye’ye yönelik<br />

mücadelesinin dozunu artırma kararı aldı.<br />

Bu nedenle Temmuz 2012’de MİT ile PKK’nın<br />

Avrupa kanadı arasında yürütülen Oslo Görüşmelerini<br />

sona erdiren Silvan saldırısını gerçekleştirdi.<br />

Hemen ardından PKK’ya karşı Türkiye<br />

ile işbirliği <strong>için</strong>de mücadele eden İran’la, örgütün<br />

İran kanadı PJAK’ın çatışmasını sonlandıran<br />

bir anlaşma yaptı. 8 Bu anlaşmada hiç kuşkusuz<br />

Suriye krizinde İran’ın Türkiye ile karşıt pozisyonda<br />

olmasının etkisi büyüktü. Bu sayede İran<br />

Türkiye’ye karşı PKK’yı kullanma imkânı elde

İnceleme<br />

edecek, PKK da bu çerçevede gücünü Türkiye’ye<br />

yoğunlaştırabilecek ve Kandil’e alternatif cephe<br />

gerisi bir alan elde edebilecekti. Sonuçta PKK,<br />

Türkiye’de kendince bir “Kürt baharı” oluşturma<br />

adına 1990’lara geri dönerek “devrimci halk<br />

savaşı” adını verdiği kitlesel halk ayaklanmaları<br />

çıkartma ve kurtarılmış bölgeler oluşturmaya<br />

matuf terörist eylemlere girişti. PKK burada istediği<br />

başarıyı elde edemediği gibi ciddi kayıplar<br />

vermekle birlikte, hiç ummadığı bir biçimde<br />

Temmuz 2012’de Suriye’de büyük oranda kendi<br />

kontrolünde kurtarılmış bölgeler elde etti.<br />

PKK’nın PYD aracılığıyla pragmatik bir yol tutarak<br />

Şam’la gizli işbirliği, ardından tarafsız tutum<br />

ve nihayet kendi kontrolünde kurtarılmış bölgeler<br />

elde etmesi ve bu olaya, yukarıda belirtildiği<br />

şekilde Barzani’nin de karışmasıyla Kürt bölgeleri<br />

arasındaki eklemlenme net biçimde ortaya çıktı.<br />

9 Böylece bir anda Türkiye’deki ve Suriye’deki<br />

Kürt yoğun bölgeler ile IKBY arasında doğrudan<br />

etkileşim sağlayan bu yeni mekanizmalar,<br />

Ortadoğu’da Iraklı-Türkiyeli-Suriyeli Kürtler<br />

ekseninde yeni bir siyasi ve askeri mücadele alanı<br />

doğmasına yol açtı.<br />

Dolayısıyla Arap Baharı’nın Türkiye açısından<br />

esas etkisinin, Türkiye-Suriye-Irak hattında yaşanan<br />

gelişmelere paralel olarak PKK-PYD-IKBY<br />

ekseninde ortaya çıkan durum olduğunu rahatlıkla<br />

söyleyebiliriz. Bununsa Kürtler açısından iki<br />

anlamı vardır: Birincisi, bu süreç Kürt hareketlerini<br />

birbirine yaklaştırarak Kürt bölgelerini ve<br />

sorunlarını birbirine eklemledi. İkincisi, bu süreç<br />

her ülkedeki Kürtlerin statüsünü, özgüvenini ve<br />

beklentisini güçlendirdi.<br />

Kürt Bölgelerindeki Eklemlenmenin Türkiye<br />

Açısından Sonuçları<br />

Her ülkedeki Kürtlerin pozisyonundaki güçlenme<br />

ve Kürt bölgelerinin eklemlenmesinin Türkiye<br />

açısından iki önemli sonucu oldu: Birinci<br />

olarak, bu gelişme, Türkiye’nin gerek Suriye gerekse<br />

Irak ekseninde izlediği dış politikada birtakım<br />

açmazları beraberinde getirdi. Türkiye bir<br />

yandan Suriye’deki Baas rejiminin yıkılmasında<br />

etkin rol alırken, öte yandan hem kendi eliyle en<br />

büyük ulusal güvenlik sorunu olan PKK’ya yeni<br />

bir hayat alanı açmış oldu hem de yeni bir özerk<br />

Kürt bölgesinin oluşmasına dolaylı da olsa zemin<br />

hazırladı. Benzer şekilde, Türkiye bağımsız<br />

bir Kürt devleti doğması ihtimaline karşı Irak’ın<br />

ülkesel bütünlüğünün korunmasını buraya dönük<br />

dış politikasının temeli yapmışken, Maliki<br />

ile gerilen ilişkiler, PKK’nın tasfiyesinde işbirliği<br />

ve ekonomik fırsatları değerlendirme olarak sıralayabileceğimiz<br />

üç ana nedenden dolayı Iraklı<br />

Kürtlerin adem-i merkeziyetçi talepleri ve uygulamalarını<br />

destekleyerek KBY’nin kendi ayakları<br />

üzerinde durmasına, hatta petrol üzerinden dünyaya<br />

açılmasına yardımcı oldu. Böylece Erbil-<br />

Bağdat arasındaki uzaklaşmada katalizör işlevi<br />

görerek kendi Kürt sorunu nedeniyle kâbus gibi<br />

gördüğü “Kürt devleti”nin doğma zeminini dolaylı<br />

da olsa desteklemiş oldu. 10 Kısacası, Türkiye<br />

geldiğimiz aşamada takındığı tutumla bugüne<br />

kadarki genel eğiliminin aksine, Türkiye dışındaki<br />

Kürt bölgelerinin daha da güçlenmesine katkı<br />

sağlayan bir yolda ilerlemeye başladı.<br />

Dolayısıyla bu noktada Kürt bölgelerindeki eklemlenme<br />

Türkiye açısından bir sonuç daha doğurmuş<br />

oldu: Adeta “kutsal bir korku”ya dönüşmüş<br />

olan bir Kürt devletinin kurulması ve “bağımsız,<br />

birleşik bir Kürdistan”ın (pankürdizm)<br />

ortaya çıkma olasılığı. Gerçekten de Türkiye’de<br />

Kürt bölgelerindeki gelişmelere dair derin kaygılara<br />

yol açan temel husus, bir Kürt devletinin<br />

doğabileceği ve bu çerçevede bir pankürdizm<br />

yaşanabileceği ihtimalidir. Çünkü bu olgunun<br />

Kürt milliyetçiliğini güçlendirerek, Türkiye’de<br />

istikrarsızlığı artırıcı, hatta bölücü bir etki yaratacağından<br />

endişe edilmektedir. Bölgede çıkabilecek<br />

bir Kürt devleti Türkiye’deki Kürtlere<br />

örnek oluşturabilir ve onları motive edebilir.<br />

Nitekim Kandil’deki PKK sözcülerinin bölgedeki<br />

siyasi durumu bir fırsat olarak değerlendirmeleri<br />

bu endişeleri haklılaştırmaktadır. Ayrıca örneğin<br />

Irak’ın kuzeyinde ortaya çıkacak bir Kürt devletinin<br />

yayılmacı-himayeci bir anlayışla Türkiye’deki<br />

Kürtlere dönük politika izlemesi ve ayrılıkçılığı<br />

kışkırtması da ihtimal dâhilindedir. O nedenle<br />

kimileri uzun süre Türkiye’nin bölge politikasının<br />

stratejik hedefinin PKK değil, Kuzey Irak’taki<br />

Kürt yönetimi ve bizzat Barzani olması gerektiği<br />

ısrarla vurgulanmışlardır. 11

İnceleme<br />

Dolayısıyla yukarıda ortaya konan tablo da, bir<br />

kere daha bu endişeyi depreştirmiştir. Zaten<br />

Türkiye’deki yetkililerin Suriye’de bir Kürt bölgesinin<br />

ortaya çıkmasına gösterdikleri sert tepkinin<br />

bir nedeni de bu endişedir. 12<br />

Türkiye’nin bu endişeleri ne kadar haklıdır?<br />

Irak’taki gelişmeler sonucu son birkaç yıldır<br />

KBY’nin nispeten daha bağımsız hareket etmesi,<br />

diğer Kürtler üzerindeki etkinliğini artırması,<br />

Suriye’deki Kürtlerin pozisyonlarını güçlendirmeleri<br />

ve PKK’nın bunlarla yakın ilişkisi nasıl<br />

okunmalı? Bu gelişmeler bir “Kürt devleti” doğmasına,<br />

daha da ötesi pankürdizme yol açar mı?<br />

Türkiye bu gelişmelerden ne kadar korkmalı?<br />

Bu konuda Türkiye’nin neler yapabileceğine<br />

geçmeden önce bazı nedenlerden dolayı bu durumun<br />

sanıldığı kadar büyük bir tehdit oluşturmadığını<br />

düşünüyorum. Her şeyden önce, korku<br />

ve tehdide dayalı bir dış politika anlayışının<br />

savunmacı-içe kapanmacı bir yaklaşımı beraberinde<br />

getirerek ciddi bir vizyon daralmasına<br />

yol açtığı görülmektedir. O nedenle her şeyden<br />

önce, “Kürt devleti” korkusunu yenmemiz gerektiğine<br />

inanıyorum. Çünkü bu korku ile gerek<br />

içeride gerekse dışarıda özgürlük-güvenlik dengesi<br />

bir türlü sağlanamadığı <strong>için</strong> sağlıklı politika<br />

üretmek mümkün olmuyor. Bir Kürt devletinin<br />

ortaya çıkma ihtimali ayrıca bir tartışma konusu<br />

olmakla birlikte, 13 bu ne dünyanın sonu ne de<br />

Türkiye’nin sonu olur. Çünkü Azerbaycan-İran/<br />

Güney Azerbaycan, İrlanda-İngiltere/Kuzey İrlanda<br />

gibi dünyadaki örneklere baktığımızda akraba<br />

devletlerin varlığı deterministik bir anlayışla<br />

mutlak surette sınır ötesindeki akraba toplulukların<br />

yaşadıkları bölgelerin devletleşmesini ya da<br />

akraba devletleriyle birleşmelerini beraberinde<br />

getirmiyor. Bunun çok özel koşulları söz konusu<br />

ve o koşullar ortaya çıkarsa zaten bunu engellemek<br />

çok kolay değildir. Elbette bugünkü koşullar<br />

altında bunun bir güvenlik riski oluşturacağına<br />

kuşku yok. Ve yine elbette bu korkuyu yenmek<br />

<strong>için</strong> Türkiye’nin Kürt sorununu, Kürtleri de tatmin<br />

edecek biçimde çözmesi bir zorunluluktur.<br />

Çünkü Türkiye’ye bu korkuyu yaşatan esasen<br />

kendi Kürt sorunudur. Ayrıca bu güvenlik riskleri<br />

ve tehdit algılamaları ebedileştirmek, bugünün<br />

konjonktürü ile uzak gelecek okumaları yapılmak<br />

anlamına gelir ki, bu çok doğru bir yaklaşım değildir.<br />

Çünkü her dönem ancak kendi şartlarında<br />

sağlıklı değerlendirilebilir. Bugün kabus gibi<br />

görünen bazı durumlar, yarın anlamsız bir korku<br />

olarak yorumlanabilir. O nedenle Türkiye kendisine<br />

“kutsal korkular” yaratıp da politikasını ona<br />

göre şekillendirmemeli, bu korkuları sadece birer<br />

uyarıcı ve risk faktörü olarak görmelidir.<br />

Öte yandan, pankürdizm korkusunun da bir mübalağa<br />

olduğu kanaatindeyim. Özellikle “pan”<br />

hareketlerin tarihine, Kürt toplumunun sosyolojik<br />

koşullarına ve uluslararası politikanın doğasına<br />

bakıldığında, öngörülebilir gelecekte bunun<br />

gerçekleşmesi mümkün olmayan bir hayal<br />

olduğu açıkça ortaya çıkacaktır. Bir kere, bugüne<br />

değin en gelişmiş toplumlarda görülen ve derin<br />

ideolojik temellere sahip bulunanlar da dâhil olmak<br />

üzere “siyaseten” başarıya ulaşabilmiş bir<br />

pan-ulusçuluk yoktur. Ayrıca, kendisi varlık veya<br />

nitelik sorunu yaşayan IKBY’nin irredentist politika<br />

izlemesi ve pankürdizm gerçekleştirmesi<br />

gerçekçi değildir. Bir başka deyişle IKYB’nin zayıf<br />

egemenliği bile ancak dış desteğe ve bu arada<br />

Türkiye ile iyi ilişkilere bağlıyken, bağımsız bir<br />

devlet olması halinde de yaşaması ancak komşularıyla<br />

iyi ilişkiler kurmasına bağlı olacak bir Kürt<br />

yönetiminin, bölgenin en güçlü ülkeleri olan<br />

Türkiye’den, İran’dan ve Suriye’den toprak koparmaya<br />

yönelik irredentist politikalar izlemesi<br />

mümkün gözükmemektedir. Daha da önemlisi,<br />

sosyolojik olarak Kürt halklarının yüzyıllardır<br />

birbirinden kopuk bir toplumsallık <strong>için</strong>de, yaklaşık<br />

yüzyıldır da farklı siyasal kültürlerin ve siyasal<br />

otoritelerin egemenliği altında yaşamaları,<br />

dolayısıyla çok farklı motivasyon ve beklentilere<br />

sahip olmaları pankürdist söylemlerin gerçekçi<br />

bir ideal olmasını engellemektedir. 14<br />

Kısacası, bir Kürt devletinin ortaya çıkması uzun<br />

vadede olası görülse bile, bunun mutlak suretle<br />

Türkiye’de bölünmeye yol açması, gerçekleşmesi<br />

çok zor bazı koşullara bağlıdır. Bölgede bir pankürdizm<br />

yaşanması ve bu bağlamda “bağımsız,<br />

birleşik Kürdistan”ın doğması ise, koşullarda çok<br />

köklü değişiklikler olmadıkça, ortaya çıkması<br />

mümkün olmayan bir “ideal”dir.

İnceleme<br />

Türkiye’nin Dış Politika Seçenekleri<br />

Şimdi cevap aranması gereken husus, Türkiye’nin<br />

Kürt bölgelerinin eklemlenmesinden kaynaklanan<br />

korkulardan ve açmazlardan nasıl kurtulacağıdır.<br />

Bir başka deyişle, Kürt bölgelerindeki pozisyon<br />

ve beklenti değişimleri Türkiye <strong>için</strong> tehdit<br />

olmaktan nasıl çıkartılabilir?<br />

Bu konuda her şeyden önce bir bakış açısı değişikliğine<br />

ihtiyaç olduğu görülmektedir. Çünkü<br />

tehdidin varlığı ya da yokluğu aslında Türkiye’nin<br />

gelişmeleri nasıl algıladığına bağlı olarak değişecektir.<br />

Bu çerçevede Türkiye Kürt bölgelerindeki<br />

gelişmelere iki şekilde yaklaşılabilir:<br />

İlk olarak, Türkiye duruma “tehdit” odaklı bir<br />

bakış açısıyla yaklaşabilir. Türkiye, 2010’a değin<br />

olduğu gibi, bu bölgelere klasik ulusal güvenlik<br />

değerlendirmeleri açısından bakarak bunları büyük<br />

bir tehdit olarak görebilir. Sonuçta ülkesinde<br />

sorun olan bir topluluğun akrabaları dışarıda<br />

güçlü pozisyonlar elde ediyor. Bunların yol açabileceği<br />

olumsuzlukları dikkate alan, bu durumu<br />

yukarıda söylediğimiz korkular üzerinden okuyan<br />

bir “en kötü senaryo”ya göre hareket edebilir.<br />

Türkiye’nin bu en kötü senaryoya göre hareket<br />

etmesi, uluslararası ilişkilerin anarşik doğası<br />

nedeniyle bir dereceye kadar meşru olsa da, sonuçta<br />

engelleyemediği bir durum varsa artık bunun<br />

üzerinden değil, güç ile tanımlanmış çıkarlar<br />

etrafında yeni bir takım algılar üzerinden politika<br />

geliştirmesi kaçınılmazdır. Türkiye <strong>için</strong> sorun<br />

tam buradadır. Yani Türkiye Kürt bölgelerindeki<br />

gelişmeleri engelleme, kontrol altına alma ya da<br />

yönlendirme kapasitesine sahip değilken, halen<br />

bu bölgeleri tehdit olarak tanımlamaktadır.<br />

Bu durumda Türkiye yine de “tehdidi” ortadan<br />

kaldırmak <strong>için</strong> çabalarsa, bugüne değin olduğu<br />

gibi, hem bunları kendisine karşı kışkırtarak<br />

düşmanlıklarını kazanacak hem de içeride etnik<br />

algılamaları/ayrışmaları güçlendirerek Kürt sorununu<br />

daha da azdırarak PKK’nın tabanının ve<br />

yaşam alanının genişlemesine yol açacaktır. Bir<br />

başka deyişle, dış Kürtlerin bu şekilde tehdit olarak<br />

görülmesi, Türkiye ile bir bütün olarak Kürtler<br />

arasında karşıtlığın artması demektir. Bunun<br />

Türkiye’nin Ortadoğu’daki bölgesel güç iddialarına<br />

büyük bir darbe vuracağı ise aşikârdır.<br />

Çünkü artık sadece kendi Kürtleriyle değil, Ortadoğu’daki<br />

tüm Kürtlerle sorunlu ve baş etmek<br />

zorunda kalacak olan Türkiye’nin ayrıca fiziki<br />

olarak Ortadoğu’ya çıkış yolu da alabildiğine<br />

daralmış olacaktır. Sonuçta bu, Türkiye ve tüm<br />

Kürtler <strong>için</strong> bir “kaybet kaybet” durumunun ortaya<br />

çıkması demektir.<br />

Türkiye’nin ikinci seçeneği ise, Kürt bölgelerine<br />

“fırsat” odaklı bir bakış açısıyla yaklaşmasıdır.<br />

“Tehdit değerlendirmesi” yerine “fırsat değerlendirmesi”<br />

yapıldığı takdirde, tarihte en az üç kere<br />

görüldüğü gibi (1071, 1514, 1921), bir kere daha<br />

zamanın ruhuna ve şartlarına uygun bir Türk-<br />

Kürt uzlaşısı sağlanarak Türkiye’nin gerçekten<br />

bölgesel hatta büyük güç olmasının yolu açılabilir.<br />

Kuşkusuz bu çok kolay değildir ve bunun<br />

riskleri ve bir takım önkoşulları vardır. Örneğin<br />

bunun <strong>için</strong> her şeyden önce Türkiye’deki Kürt sorununun<br />

tartışmasız çözülmesi ve PKK’nın tasfiye<br />

edilmesi gerekiyor. Böyle bir çözüm sürecinde<br />

PKK’nın Kandil’deki varlığı nedeniyle kaçınılmaz<br />

olarak KBY’nin etkin desteği de alındığı takdirde,<br />

Türkiye hem kendi ülkesinde istikrar sağlamış<br />

olur hem de bölgenin en demokratik ve en gelişmiş<br />

ülkesi olması nedeniyle ister istemez tüm<br />

Kürtlerin cazibe merkezi olur. Bu durumda tarihsel<br />

bağlar yeniden canlanarak sosyal, kültürel,<br />

ekonomik ve siyasal ilişkilerin yoğunlaşmasıyla<br />

Kürt bölgeleri zamanla Türkiye’ye bağımlı hale<br />

gelebilir. Bu, Türkiye <strong>için</strong> hayati önemdeki “tehdit<br />

alanları”nın doğrudan “nüfuz alanları”na dönüşmesi<br />

anlamına gelecektir. Sonuçta bu durum,<br />

hem Türkiye hem de tüm Kürtler <strong>için</strong>“kazankazan”<br />

demektir. Ama bunun önkoşuluna dikkat<br />

etmemiz gerekiyor. O önkoşul gerçekleşmezse<br />

fırsat değerlendirmesi geçersiz olur.<br />

Tüm bu süreçte etnik, sosyal, kültürel ve siyasal<br />

bağlar nedeniyle Türkiye ile Kürtler arasındaki<br />

denklemde bir “kazan-kaybet” pozisyonunun kesinlikle<br />

geçerli olmadığına da işaret etmek gerekir.<br />

Çünkü burada bir tür birleşik kaplar yasası<br />

geçerlidir. Yani Türkiye’nin bölgedeki hayallerine<br />

Kürtler engel olabilecek kapasitede göründüğü<br />

gibi, Kürtlerin hayallerine de Türkiye engel<br />

olabilecek kapasitededir.<br />

Türkiye’nin özellikle son birkaç yıldır özellikle<br />

KBY’ye yönelik izlediği politika dikkate alındığında,<br />

fırsat odaklı bir yaklaşımı benimsemiş

İnceleme<br />

olabileceği söylenebilir. Türkiye’nin Maliki ile<br />

yaşadığı sorunlar ve Suriye’deki durum dikkate<br />

alındığında bunun bir taktik mi, yoksa stratejik<br />

bir tercih mi olduğu elbette sorgulanabilir. Ama<br />

özellikle KBY ile kurulan diplomatik yakınlık, 15<br />

artan ekonomik ve sosyal ilişkiler ve özellikle<br />

yapılan petrol anlaşmalarında alınan roller 16 gibi<br />

uzun vade gerektiren tutumlar, daha da önemlisi<br />

PKK sorununun halli çerçevesinde yürütülen çabalar<br />

dikkate alındığında bunun stratejik bir tercih<br />

olma ihtimali daha yüksektir. Bu bakımdan<br />

Dışişleri Bakanı Davutoğlu’nun 15 Mart 2013’te<br />

Dicle Üniversitesinde verdiği “Büyük Restorasyon:<br />

Kadimden Küreselleşmeye Yeni Siyaset Anlayışımız”<br />

başlıklı konferansta söylediği şu cümleler<br />

çok dikkat çekicidir: 17<br />

“…Bizim meselemizin sınırları yoktur… Ortadoğu’daki<br />

değişim rüzgârı <strong>için</strong>de…bu sınırları<br />

anlamsızlaştıracağız. Tel Adyab ile Akçakale<br />

arasında nasıl sınır yaşayabilir? Diyarbakır<br />

Musul’dan, Urfa Halep’ten koptuğunda hinterlandı<br />

yok olmaz mı? Onun <strong>için</strong> biz vizeleri kaldırma<br />

politikası izliyoruz. …İstiyoruz ki, öyle bir<br />

yeni bölgesel düzen kuralım ki bütün bu hinterlandımızla<br />

en derin yere kadar bütünleşelim. …<br />

Bunu dediğimizde bize diyorlar ki Yeni-Osmanlıcı.<br />

…Bütün Avrupa sınırları kaldırıp bütünleşirken<br />

yeni Romacı, Yeni Kutsal Roma Germen<br />

imparatorlukçu olmuyor da n<strong>için</strong> biz 100 sene<br />

önce bir arada yaşayan halklar tekrar bir araya<br />

gelsin derken suçlanarak yeni Osmanlıcı ilan<br />

ediliyoruz.<br />

Onlar ne derse desin bütün şehirlerimiz kendi<br />

hinterlantlarıyla buluşarak yükselecekler… Burada<br />

iki yol var: ya yeni bir siyaset anlayışıyla,<br />

yeni bir düzen anlayışıyla bütün bu bariyerleri<br />

önce zihnimizde, sonra gönlümüzde, sonra fiiliyatta<br />

ortadan kaldıracağız ve daha büyük ölçeklere<br />

doğru hep beraber yürüyeceğiz. Türküyle,<br />

Kürdüyle, Arnavutuyla, Boşnakıyla, Arabıyla<br />

her bir milletiyle yürüyeceğiz ya da bizi lime lime<br />

edip küçük parçalara ayırmaya çalışacaklar,<br />

irademiz net ve açıktır artık bu parantez kapanmalıdır.<br />

Önce Sykes-Picot haritalarıyla, sonra<br />

sömürge yönetimleriyle sonra suni çizilmiş haritalar<br />

üzerinde ortaya çıkan ve her biri diğerini<br />

suçlayan ulusçuluk ideolojilerine dayalı nevzuhur<br />

devlet anlayışlarıyla gelecek inşa edilemez.<br />

Sykes-Picot’nun bize çizdiği o kalıbı kıracağız”.<br />

Sonuç<br />

Arap toprakları ve bu arada Suriye özgürleşirken<br />

elbette buralardaki Kürtler de özgürlüklerine<br />

ve haklarına kavuşacaklardır. Bu kaçınılmaz bir<br />

durumdur. Bunun nasıl olacağını, ortalarda ne<br />

türden statüler çıkacağını o bölgelerin ve ülkelerin<br />

özgün koşulları belirleyecektir. Türkiye’nin<br />

öncelikli sorunu ise, sınırlarının ötesindeki Kürtlerin<br />

nasıl bir statü <strong>için</strong>de yaşayacakları değil,<br />

kendi Kürtlerinin sorunlarını nasıl çözeceğidir.<br />

Kendisini doğrudan ilgilendiren asli sorun budur.<br />

Türkiye kendi Kürt sorununu halledebilirse,<br />

öteki Kürtlerin ayrı, bağımlı ya da bağımsız statüler<br />

<strong>için</strong>de yer alması çok da önemli olmayacaktır.<br />

Aksine Kürt sorunundan demokrasisini ve istikrarını<br />

güçlendirerek kurtulan bir Türkiye’nin<br />

tüm Kürtler <strong>için</strong> cazibe merkezine dönüşmesi<br />

kuvvetle muhtemeldir. Bu da Türkiye <strong>için</strong> kurulduğundan<br />

bu yana birer güvenlik alanı olan Kürt<br />

bölgelerinin nüfuz alanına dönüşmesi anlamına<br />

gelir.<br />

Zaten Türkiye, Ortadoğu’daki bölgesel güç hedefine<br />

de ancak Kürt bölgelerini tehdit alanı olmaktan<br />

çıkartıp bir nüfuz alanına dönüştürerek<br />

ulaşabilir. Bu çerçevede bir Kürt devleti olasılığı<br />

mümkünse de, bunun ille de Türkiye <strong>için</strong> bir tehdit<br />

olmayabileceğini, daha doğrusu bunun bizim<br />

Kürt sorunumuzun halline bağlı olduğunu düşünmemiz<br />

gerekiyor.<br />

Bu nedenle Türkiye Kürt bölgelerine ilişkin, kapasitesini<br />

de dikkate alarak manevra yeteneğini<br />

daraltacak bir biçimde ve zaten arkasında duramadığı<br />

gereksiz kırmızı çizgiler çekmek yerine,<br />

gelişmelerin seyrine ayak uyduracak bir hazırlığı<br />

ve ihtiyatı temsil eden sarı çizgilerle hareket etmeli.<br />

Özellikle kendisine yönelik açık bir tehdit<br />

olmadığı sürece kategorik olarak Ortadoğu’daki<br />

Kürtlerin ve Kürt bölgelerinin pozisyonlarının<br />

değişimine ve statülerinin güçlenmesine karşı<br />

çıkmamalı. Çünkü bu dış politikada manevra alanının<br />

daralmasına ve bir zaaf noktası oluşumuna<br />

neden olacağı gibi, içeride de Kürt fobisinin artmasına<br />

ve Kürt karşıtlığı gibi algıların oluşmasına<br />

yol açarak Kürt-Türk birlikteliğine zarar verir.<br />

Bu süreçte birilerinin “bağımsız, birleşik Kürdistan”<br />

hayalleri kurmasını ya da söylemlerini<br />

dile getirmesini ise, fiili bir eyleme ya da hare-

İnceleme<br />

ket planına dönüşmedikçe, ciddiye almamak<br />

gerekir. Çünkü bunlar Büyük Türkistan, Büyük<br />

Arabistan, Büyük Sırbistan, Büyük Yunanistan<br />

ya da Arz-ı Mev’ud örneklerinde görülen tüm<br />

“bağımsız, birleşik ülke” idealleri gibi hayalleri<br />

süslemeye ve zaman zaman birileri tarafından<br />

dile getirilmeye devam edecektir. Devletlerin politikalarına<br />

ise, polemik ya da idealler düzeyinde<br />

dile getirilen bu söylemler değil, gerçekçi ve işlevsel<br />

çıkar tanımlamaları yön vermelidir.<br />

O<br />

DİPNOTLAR<br />

1 “Irak Anayasası Md. 117/1”, http://www.<strong>orsam</strong>.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20101224_irakanayasasi.<br />

pdf<br />

2 Bkz. http://www.krg.org<br />

3 Bkz. “KRG Ministry of Natural Resources Production Sharing Contracts”, http://krg.org/p/p.aspx?l=12&r=296&p=1<br />

4 Fikret Bila, “Kuzey Irak’tan sonra Kuzey Suriye sorunu”, Milliyet, 24.07.2012; “Kuzey Suriye’de neler oluyor?”,<br />

Haberturk, 31 Temmuz 2012, http://www.haberturk.com/polemik/haber/763416-kuzey-suriyede-neler-oluyor;<br />

Oral Çalışlar, “Kürdistan’a Kuzey Suriye Derseniz”, Radikal, 28.07.2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?<br />

aType=RadikalYazar&ArticleID=1095503<br />

5 Bkz. Cengiz Çandar, “Gerçekçi Yeni Kürt Planı Yapılmalı”, Radikal, 24.03.2012<br />

6 http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/pkk-sorununa-bolgesel-cozum-arayisi/ ve http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/barzaniden-arabuluculuk-onerisi-17.10.2012-416161<br />

7 Wladimir van Wilgenburg, İlhan Tanır, Omar Hossino, Birlik mi, PYD’nin Güç Gösterisi mi? Erbil Anlaşmasından<br />

Sonra Suriye Kürt Dinamikleri, ORSAM Rapor No: 138, Aralık 2012, http://www.<strong>orsam</strong>.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/<br />

Dosyalar/20121221_138.pdf<br />

8 Erol Kurubaş, “İran, (Kara)Yılan Hikayesi ve Bölgesel Dengelerde Değişim”, 18/10/2011, http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/iran-kara-yilan-hikayesi-ve-bolgesel-dengelerde-degisim/<br />

9 İran’ın Mart 2013’te Kürtlere yönelik kapsamlı tutuklamalara girişmesini, kendi Kürt bölgelerini bu eklemlenme<br />

sürecinden uzak tutma çabası olarak yorumlayabiliriz. Haber <strong>için</strong> bkz. http://www.ozgur-gundem.<br />

com/?haberID=67275&haberBaslik=%C4%B0ran%20topyek%C3%BCn%20sald%C4%B1r%C4%B1ya%20<br />

ge%C3%A7ti&action=haber_detay&module=nuce<br />

10 Erol Kurubaş, “Erbil-Bağdat Gerilimi ve Türkiye’nin Genişleyen Cephesi” 23 Kasım 2012 http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/erbil-bagdat-gerilimi-ve-turkiye-nin-genisleyen-cephesi/<br />

11 Ümit Özdağ, Kürtçülük Sorununun Analizi ve Çözüm Önerileri, Ankara, Bilgi Yay., 2006, s. 104.<br />

12 “Suriye’nin kuzeyinde Kürt devletine asla izin vermeyiz”, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/07/26/<br />

suriyenin-kuzeyinde-kurt-devletine-asla-izin-vermeyiz; “Başbakan Erdoğan: Suriye’de Kuzey Irak gibi bir modele<br />

izin vermeyiz”, http://www.zaman.com.tr/dis-haberler_basbakan-erdogan-suriyede-kuzey-irak-gibibir-modele-izin-vermeyiz_2057876.html,<br />

25 Şubat 2013; “Suriye’deki oluşuma eyvallah demeyiz”, Radikal,<br />

26/07/2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1095290<br />

13 Bkz. Erol Kurubaş, “Kuzey Irak’ta Olası Bir Ayrılmanın Meşruluğu ve Self-determinasyon Sorunu”, AÜSBF Dergisi,<br />

59/3, ss.147-179 (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/455/5142.pdf)<br />

14 Erol Kurubaş, “Pan-Kürdist Hayaller ve Gerçekler”, Stratejik Analiz, Aralık 2007, ss.69-75.<br />

15 2009’dan itibaren Irak Kürdistan Bölgesine bakan düzeyinde ziyaretler başlamıştır. Ali Semin, “Türkiye’nin Irak<br />

Politikası Işığında Kuzey Irak Açılımı”, Bilge Strateji, Cilt 3, Sayı 5 (Güz 2011), s. 194-195. Nisan 2012’de de ilk kez<br />

bir Türkiye Başbakanı Erbil’i ziyaret etmiştir.<br />

16 Türk şirketlerinin ve işadamlarının bölgedeki faaliyetlerine ilişkin bkz. http://www.bbc.co.uk/turkish/specials/955_other_iraq/page5.shtml;<br />

http://www.dunya.com/genel-enerjiden-petrol-boru-hattina-400-milyon-dol<br />

ar-137679h.htm<br />

17 http://www.mfa.gov.tr/disisleri-bakani-ahmet-davutoglu_nun-diyarbakir-dicle-universitesinde-verdigi-_<br />

buyuk-restorasyon_-kadim_den-kuresellesmeye-yeni.tr.mfa

İnceleme<br />

İsrail’in Gazze’ye abluka uygulamaya başlaması Türkiye’nin Filistin meselesinin genelinin yanında Gazze’ye özel bir ilgi ve<br />

ayrıcalıklı pozisyon vermesini gündeme getirmiştir.<br />

İsrail’in Özür Dilemesi Sonrası<br />

Türkiye-İsrail İlişkileri<br />

Turkey-Israel Relations After Israel’s Apology to Turkey<br />

Özlem TÜR<br />

Abstract<br />

This article aims to anaylze the Israeli apology of March 2013. The article firstly looks at the series of crises<br />

in the 2000s in bilateral relations and argues how the common threat perceptions and common interests of<br />

the 1990s has vaned during this decade, bringing a more cautious approach. Later it looks at the post-2008<br />

period, in the aftermath of the Operation Cast Lead, when the tension in the relations began to escalate and<br />

reached a breaking point after the Mavi Marmara incident. The article argues that behind the Israeli apology<br />

lies the developments related with the Arab Spring as well as a demand for change in Israeli politics after<br />

the January elections. The article concludes by looking at the challenges that might hamper further cooperation<br />

between the two countries, like possible differences of interest over regional politics in general and Syria<br />

in particular and the developments in the Palestinian issue.<br />

Keywords: Turkey and Israel, Israeli apology, Israeli foreign policy, Palestinian issue, Gaza

İnceleme<br />

Ira Sava sonras srailli yetililerin uzey Ira’tai faaliyetleri ve<br />

srail’in rt gruplara deste verdii ve eittii yolundai haberler<br />

Tr amuoyunda by yan bulmu blgenin geleceine dair ii<br />

lenin arlarnn farllatn ve hatta attn gstermi iliiler<br />

de gerilime neden olmutur<br />

Giriş<br />

22 Mart 2013 tarihinde ABD başkanı Obama’nın<br />

İsrail ziyareti sırasında İsrail Başbakanı Benjamin<br />

Netanyahu, Başbakan Erdoğan’ı telefonla<br />

arayarak Mayıs 2010 yılında gerçekleşen ve 9<br />

Türk vatandaşının ölümüyle sonuçlanan Mavi<br />

Marmara krizi ile ilgili olarak özür diledi. ABD<br />

Başkanı Obama’nın da hazır bulunduğu bu görüşme<br />

sonrasında İsrail Dışişleri Bakanlığı resmi<br />

bir açıklamayla Türkiye’den özür dilediğini kamuoyuna<br />

duyurdu. Bu makalenin amacı 2000’ler<br />

boyunca Türk-İsrail ilişkilerinde yaşanan gelişmelere<br />

kısaca baktıktan sonra Mayıs 2010’dan<br />

bu yana ikili ilişkilerdeki gelişmeleri ve İsrail’in<br />

özür dilemesine giden yolu incelemek ve ilişkilerin<br />

bundan sonra ne şekilde seyredebileceğine<br />

dair bazı gözlemler ortaya koymaktır. Makale<br />

özür dileme ve sonrasında ilişkilerde bir iyileşme<br />

görülse de bunun orta ve uzun vadeli bir işbirliğine<br />

dönüşebilmesinin önündeki engelleri ortaya<br />

koymaya çalışacaktır.<br />

2000’lerde Türkiye-İsrail ilişkileri<br />

1999-2009 Krizler Dizisi<br />

Türkiye ve İsrail arasında 1990’lar boyunca yaşanan<br />

yakın ilişkiler 1990’ların sonuyla birlikte<br />

bir düşüş ve kriz dönemine girmiştir. Filistin meselesindeki<br />

gelişmelerle paralel olarak Başbakan<br />

Ecevit’in “İsrail soykırım yapıyor” söylemiyle<br />

ilişkiler gerilmiş ve 2000’ler boyunca da devam<br />

etmiştir. 1999-2009 yıllarını ikili ilişkilerin soğuduğu,<br />

krizlerin yaşandığı ancak her kriz sonrası<br />

iki tarafın da bazı adımlar atmasıyla birlikte<br />

normale dönüldüğü bir dönem olarak ele almak<br />

mümkündür.<br />

Bu dönemde aslında Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />

1990’ların yakınlığını kaybetmesi beklenebilir bir<br />

durumdu. 1990’larda iki ülkeyi bir araya getiren<br />

şartların pek çoğu 2000’lerde ortadan kalkmıştı.<br />

Türkiye ve İsrail 1990’lar boyunca Suriye, Irak ve<br />

İran’ı ortak tehdit olarak algılamışlar, özellikle<br />

Türkiye bu süreçte güney komşularının PKK’ya<br />

verdikleri destek nedeniyle bölgede yeni işbirliği<br />

arayışlarına girmiş ve İsrail bu bağlamda önemli<br />

olmuştu. PKK sorunu nedeniyle Avrupa Birliği<br />

ile gerginleşen ilişkiler ve Türkiye’nin ABD’de dahil<br />

olmak üzere silah temininde yaşadığı zorluklar<br />

İsrail ile ilişkilere giden yolu açmıştı. 1990’lar<br />

boyunca Filistin meselesindeki gelişmeler -Madrid<br />

Konferansı ve Oslo görüşmeleri sonrası iki<br />

devletli çözüme doğru giden yolda atılan adımlar<br />

da Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerinde etkili olmuştu.<br />

İsrail tarafından bakıldığında ise Türkiye’nin<br />

1991’de ilişkileri elçilik seviyesine yükseltmesi<br />

olumlu karşılanmış ve geleneksel olarak ‘düşman<br />

Arap devletleriyle çevrili olma’ düşüncesiyle bölgede<br />

Arap olmayan devlet ve milletlerle iyi ilişkiler<br />

kurmaya çalışan İsrail, Türkiye ile yakınlaşarak<br />

bölgedeki gücünü arttırmaya çalışmıştı. Her<br />

iki devletin siyasetinde bu dönemde hakim olan<br />

‘düşmanlarla çevrili olma’ fikri ilişkilerin gelişmesinde<br />

etkili olmuştu.<br />

1990’ların sonuyla birlikte pek çok gelişme iki<br />

ülke ilişkilerinin önemini azaltmıştı. Bu gelişmeler<br />

daha çok Türkiye’de ve Türk dış politikasında<br />

yaşanmıştı. 1990’ların sonunda Abdullah<br />

Öcalan’ın yakalanmasıyla birlikte Türk dış politikası<br />

güvenlik odaklı olmaktan çıkmış, Türkiye,<br />

Suriye ile Adana Mutabakatını imzalamış ve güney<br />

komşularıyla ilişkilerinde normalleşmenin<br />

başladığı bir sürece girmişti. Avrupa Birliği ile

İnceleme<br />

gelişen ilişkiler Türkiye’yi ABD odaklı politikadan<br />

Avrupa odaklı bir eksene doğru taşımış, genel<br />

olarak Türkiye bölgesinde geliştirmeye başladığı<br />

yakın ilişkilerle (Bu gelişmede İsmail Cem’in<br />

Dışişleri Bakanlığı sırasında izlenen bölge-bazlı<br />

dış politikanın etkisi büyüktür.) 1990’ların dinamiklerinden<br />

kurtarmıştı. Türkiye bölgesinde<br />

ilişkilerini geliştirdikçe İsrail ile paylaşılan ortak<br />

tehditler azalmaya başlamış ve bunun doğal<br />

sonucu olarak da ilişkiler 1990’ların dinamizminden<br />

uzaklaşmıştı. Bu dönemde Filistin meselesindeki<br />

olumsuz gelişmeler, barış sürecinin<br />

sekteye uğraması ve al-Aksa İntifadası’nın başlaması<br />

da ikili ilişkileri etkilemişti.<br />

2000’lerle birlikte ortak tehditler ortadan kalmaya<br />

başlarken, Irak Savaşı ile birlikte çıkarların<br />

direkt olarak çatışmaya başladığı bir süreç başlamıştır.<br />

Irak Savaşı sonrası İsrailli yetkililerin Kuzey<br />

Irak’taki faaliyetleri ve İsrail’in Kürt gruplara<br />

destek verdiği ve eğittiği yolundaki haberler Türk<br />

kamuoyunda büyük yankı bulmuş, bölgenin geleceğine<br />

dair iki ülkenin çıkarlarının farklılaştığını<br />

ve hatta çatıştığını göstermiş, ilişkilerde<br />

gerilime neden olmuştur. 1 Her ne kadar İsrailli<br />

yetkililer İsrail’in Irak’ta Türkiye’nin siyasetine<br />

aykırı bir şey yapılmayacağının altını çizmiş olsalar<br />

da 2 ilişkilerde gerilim yaşanmıştır. Bu süreçte<br />

İsrail-Filistin barış sürecinin ortadan kalkması ve<br />

çatışmaların başlaması Filistin meselesini Türkiye-İsrail<br />

ilişkilerinin bir parçası yapmış 2004 yılında<br />

Başbakan Erdoğan’ın “İsrail devlet terörü<br />

yapıyor” 3 şeklindeki açıklamalarının ardından<br />

Filistin meselesi ilişkilerde sürekli bir şekilde<br />

gündeme gelmiş ve Türkiye’den İsrail’e yapılan<br />

eleştirilerin temelini oluşturmuştur. 2006 yılında<br />

yapılan Filistin seçimleri Türkiye’yi bir taraftan<br />

meseleye çok daha angaje ederken, diğer taraftan<br />

da ilişkileri geren bir faktör olarak ortaya çıkmıştır.<br />

2006 seçimleri sonrası Halid Meşal’in Türkiye<br />

ziyareti İsrail’le ilişkilerde kriz yaratırken 2007<br />

yılında Hamas’ın el-Fetih ile yaşadığı çatışmadan<br />

sonra Gazze’ye giderek buranın hakimiyetini kazanması<br />

ve bunun üzerine İsrail’in Gazze’ye abluka<br />

uygulamaya başlaması Türkiye’nin Filistin<br />

meselesinin genelinin yanında Gazze’ye özel bir<br />

ilgi ve ayrıcalıklı pozisyon vermesini gündeme<br />

getirmiştir. Bu durum İsrail’le ilişkilerde gerilimin<br />

önemli bir parçası olmuş ancak çıkan krizler<br />

görüşmeler ve karşılıklı olumlu açıklamalarla<br />

normale döndürülebilmiştir.<br />

Siyasi alanda kriz-normalleşme-kriz sarmalı<br />

devam ederken Türkiye’nin arabuluculuk rolü<br />

üstlenmesi ve İsrail ve Suriye arasında dolaylı<br />

görüşmeleri yürütmeye başlaması ile birlikte<br />

ilişkilerde yeni bir boyuttan bahsetmek mümkün<br />

olmaktadır. Bu durum Türkiye’nin bölgedeki<br />

tüm aktörlerle konuşabilen tek ülke olması<br />

bağlamında Türkiye’nin Ortadoğu’daki ağırlığını<br />

arttırmıştır. 2004 yılında Beşar Esad’ın Ankara ziyareti<br />

sırasında ilk defa gündeme gelen olası arabuluculuk<br />

rolü ve Esad’ın İsrail Başbakanı’yla görüşmek<br />

istediği mesajı Türkiye tarafından İsrail’e<br />

iletilmişti. Üç yıllık bir beklemenin ardından<br />

2007 Mart’ından itibaren Türkiye bu rolü üstlenmiştir.<br />

Bu süreçte pek çok İsrailli kanaat önderi,<br />

ilişkilerdeki gerginliklere rağmen, arabuluculuk<br />

rolünü 1990’ların Türkiye’sinin başaramayacağı<br />

ancak 2000’lerin Türkiye’sinin bölgedeki artan<br />

rolüyle birlikte İsrail’e sağlayabileceği önemli bir<br />

fırsat olduğunu belirtmişlerdir. 4 Bu anlamda da<br />

Türkiye ile ilişkiler İsrail <strong>için</strong> yeni bir değer kazanmıştır.<br />

Özellikle arabuluculuk konusunda devam<br />

eden aktif ilişkilere rağmen 2008’in son günlerine<br />

dek Türkiye ile ilişkiler İsrail gündeminde<br />

sınırlı bir biçimde yer almaktaydı. Bu dönemde<br />

İsrail’deki kamuoyu <strong>için</strong> en önemli mesele İran<br />

meselesiydi ve İsrail gazeteleri ne Türkiye’nin dış<br />

politikasıyla ne de İsrail’le olan ilişkileriyle fazla<br />

ilgiliydi. İsrail kamuoyu tamamen İran meselesine<br />

odaklanmışken sadece Türkiye değil, İran hariç<br />

neredeyse tüm bölge ülkeleri hatta Irak Savaşı<br />

sırasında ve sonrasında yakından izlenen Irak<br />

siyasetiyle ilgili konular bile İran’ın gölgesinde<br />

kalmaktaydı.<br />

Devam Eden Krizler ve İlişkilerde<br />

Kopma Dönemi – 2009-2013<br />

Türkiye’nin Suriye-İsrail arasında yürüttüğü<br />

arabuluculuk rolü İsrail’in Gazze’ye karşı giriştiği<br />

“Dökme Kurşun Operasyonu’na” dek sürdü.<br />

Ancak Operasyon’la birlikte sadece ilişkilerde<br />

gerilim yaşanmaya başlamadı, aynı zamanda<br />

ilişkilerin kopma noktasına geleceği, sadece siyasi<br />

ilişkilerde değil, halk düzeyinde de gerilimin<br />

tırmanacağı yeni bir süreç başladı. Operasyonun

İnceleme<br />

27 Aralık 2008’de başlamasına en sert tepki Başbakan<br />

Erdoğan’dan geldi. Başbakan bir taraftan<br />

ateşkesin sağlanması, Filistinli gruplar arasında<br />

uzlaşmaya varılması ve Gazze’nin yeniden inşası<br />

şeklinde özetlenebilecek Türkiye’nin pozisyonunu<br />

değişik platformlarda dile getirirken diğer<br />

taraftan da İsrail’in bu operasyonunu Türkiye’ye<br />

yapılmış bir saygısızlık olarak da değerlendirmiş,<br />

iki ülke ilişkilerinde güvenin kalmadığını vurgulamıştı.<br />

Bunun nedeni İsrail Başbakanı Olmert’in<br />

22 Aralık günü Ankara’ya yaptığı ve Suriye ile<br />

arabuluculuk girişiminin beşinci turunun yürütüldüğü<br />

ziyaret sırasında, bu operasyonun planını<br />

bilmesine rağmen Türkiye’ye bahsetmemesiydi.<br />

Toplantı sonrası anlaşıldığı üzere toplantılarda<br />

Hamas ve Gazze üzerine konuşulurken<br />

Olmert bu konuyu hızlıca geçerek “Türkiye’den<br />

Gazze’ye yapılan yardımların kesilmeyeceği” sözünü<br />

vererek bu konu üzerine daha fazla konuşmaktan<br />

çekinmişti. Bunun üzerine görüşmelerin<br />

hemen ardından başlayan Operasyonu Erdoğan,<br />

Türkiye’nin iyi niyetine ve arabuluculuk rolüne<br />

büyük saygısızlık olarak yorumlamıştı. Operasyonun<br />

başlamasının ardından Erdoğan, İsrail’i<br />

saldırgan ülke olarak tanımlamış, Gazze’yi “açık<br />

hava hapishanesi” olarak niteleyerek yapılan<br />

operasyonu barışa indirilmiş büyük bir darbe<br />

olarak değerlendirmişti. Bu gelişme liderler arasında<br />

bir güvensizliğin ortaya çıkmasında önemli<br />

olmuştur. Başbakan Erdoğan’ın Olmert’e ve İsrail<br />

yönetimine olan güvensizliği ilişkilere gölge<br />

düşürmüş, Operasyonla beraber Filistin meselesi<br />

ikili ilişkilerin önemli bir parçası haline gelmiştir.<br />

İlerleyen haftalarda Ortadoğu turuna çıkan Erdoğan<br />

gelişmeler nedeniyle İsrail’e uğramamıştır.<br />

Bu çerçevede gerginlikler devam ederken, Davos<br />

Ekonomik Forumu’nda “Gazze: Ortadoğu’da<br />

Barış Modeli” başlıklı panelde yaşananlar Türk-<br />

İsrail ilişkilerindeki gerginliği yeni bir noktaya taşıdı.<br />

Başbakan Erdoğan, panelde yanında oturan<br />

İsrail Cumhurbaşkanı Perez’i İsrail’in Gazze’de<br />

ölçüsüz güç kullandığını vurgulayarak eleştirdi<br />

ve ‘one minute’ sözüyle tüm dünyada yankı bulan<br />

çıkışında Perez’e hitaben “Sesin çok yüksek<br />

çıkıyor. Benden yaşlısın biliyorum ki sesinin benden<br />

çok yüksek çıkması bir suçluluk psikolojisinin<br />

gereğidir. Benim sesim bu kadar çok yüksek<br />

çıkmayacak. Bunu böyle bilesin. Öldürmeye gelince<br />

siz öldürmeyi çok iyi bilirsiniz. Plajlardaki<br />

çocukları nasıl öldürdüğünüz, nasıl vurduğunuzu<br />

çok iyi biliyorum.[…]” demiştir. 5 Davos’un ardından<br />

gerginlik devam ederken Mayıs 2010’da<br />

Gazze’ye yardım götürme amacıyla yola çıkmış<br />

olan Mavi Marmara gemisine İsrail ordusu tarafından<br />

yapılan müdahalede dokuz Türk vatandaşı<br />

hayatını kaybetmiştir. Bu olay sonrasında iki<br />

ülke arasındaki siyasi ilişkiler kopmuş ve Türkiye,<br />

özür dilenmesi, ölen vatandaşların ailelerine<br />

tazminat ödenmesi ve Gazze’ye ablukanın<br />

kaldırılmasını ikili ilişkilerin devamı <strong>için</strong> şart<br />

koşmuştur. Bu döneme kadar genellikle üçüncü<br />

milletler/meseleler (Filistin meselesi, Kuzey Irak<br />

siyaseti) nedeniyle gerilen Türkiye-İsrail ilişkileri<br />

Mavi Marmara sonrasında direkt olarak iki ülke<br />

arasındaki anlaşmazlık nedeniyle, kan dökülmesi<br />

nedeniyle, kopma noktasına gelmiştir. Bir anlamda,<br />

ilk defa iki ülke arasında direkt olarak bir<br />

çatışma alanı doğmuştur.<br />

Dökme Kurşun Operasyonu sonrasındaki süreçte<br />

gerek Türkiye’de gerekse İsrail’de düşüncesel<br />

anlamda önemli farklılıklar oluşmuştur.<br />

Türkiye’de İsrail karşıtı söylemin güç kazandığını<br />

gözlemlemek mümkündür. Bu durum liderler<br />

seviyesinde göz önüne serilmiş, halk düzeyinde<br />

de karşılık bulmuştur. Gerek Başbakan Erdoğan<br />

gerekse Dışişleri Bakanı Davutoğlu İsrailli muhataplarını<br />

sert bir şekilde eleştirmeye başlamışlar,<br />

beraber çalışabilmelerinin zorluklarına vurgu<br />

yapmışlardır. Türk yetkililerin İsrail tarafına karşı<br />

güvensizliği artmış, ikili görüşmelerde verilen<br />

sözlerin ve anlaşılan noktaların İsrail tarafı ülkelerine<br />

döndükten sonra unutulduğuna ya da vazgeçildiğine<br />

vurgu yapılmaya başlanmıştır. Türk<br />

yetkililere göre bu durum Mavi Marmara sonrası<br />

Cenevre’de yürütülen gizli görüşmeler <strong>için</strong><br />

de bu şekilde cereyan etmiştir. Özür ve tazminat<br />

konusunda üzerinde anlaşıldığı düşünülen hususlardan,<br />

İsrail tarafı ülkelerine döndükten ve<br />

üst makamlarla görüştükten sonra vazgeçmişler<br />

ve mutabık kalınan konular gerçekleşmemiştir.<br />

Yöneticiler seviyesindeki bu güvensizlik halk düzeyine<br />

de yansımış, Ayrılık gibi bazı televizyon<br />

dizilerinde İsrail karşıtlığı ön plana çıkartılmıştır.<br />

İsrail tarafında ise Türkiye’nin AKP yönetimi<br />

altında gitgide İran ve Suriye’nin yörüngesine

İnceleme<br />

oturduğu ve İsrail’in bölgesel düşmanlarıyla (Suriye,<br />

İran, Hizbullah ve Hamas başta olmak üzere)<br />

yakın ilişki kurarak İsrail’i köşeye sıkıştırmaya<br />

çalıştığı yönünde bir kanı yerleşmeye başlamıştır.<br />

Örneğin Likud’lu bir siyasetçi Erdoğan’ın<br />

Ahmedinejat ile samimiyetinin İsrail <strong>için</strong> bir sorun<br />

olduğunu ve “İran, Irak, Suriye, Lübnan ve<br />

Türkiye’yi <strong>için</strong>e alan yeni bir radikal kuzey cephenin”<br />

oluştuğunu söyleyerek endişelerini dile<br />

getirmiştir. 6 Aynı doğrultuda yapılan yorumlarda<br />

Türkiye’nin “neo-Osmanlıcı bir hayal <strong>için</strong>de<br />

İsrail’in düşmanlarıyla işbirliği yapan, terörist<br />

ülkelerin ve grupların dostu” olarak nitelendiği<br />

de gözlemlenmiştir. 7 Başbakan Erdoğan’ın Kasım<br />

2010 tarihindeki Lübnan ziyareti sırasında yaptığı<br />

konuşmada İsrail’den bahsederken “biz katile<br />

katil deriz” 8 demesi ilişkileri gererken İsrail’de<br />

Türkiye’nin gitgide İsrail karşıtlığının savunucusu<br />

haline geldiği yönündeki iddiaları güçlendirmiştir.<br />

Bu bağlamda ilginç olan bir nokta, tüm bu gerilime<br />

rağmen, Türkiye-İsrail ekonomik ilişkilerinin<br />

artarak devam etmesi olmuştur. İlişkilerdeki krize<br />

rağmen gerek seneler bazında, gerekse Mavi<br />

Marmara krizi sonrasında aylar bazında incelendiğinde<br />

ticaret hacmi büyümeyi sürdürmüştür. 9<br />

Bu durum iki ülke arasında ekonomik ilişkilerin<br />

siyasi gelişmelerden bağımsız olarak gelişip büyüyecek<br />

düzeye ulaştığını göstermesi bakımından<br />

önemlidir. Türkiye-İsrail ekonomik ilişkileri<br />

Türkiye’nin diğer Ortadoğu ülkeleriyle olan<br />

ekonomik ilişkilerine bakıldığında bu bağlamda<br />

farklıdır. Genel olarak Türkiye’nin Arap devletleriyle<br />

ekonomik ilişkileri, siyasi ilişkilerin gölgesi<br />

altındadır ve siyasi gelişmelerle birebir paralellik<br />

gösterecek şekilde seyretmektedir -ancak siyasi<br />

ilişkilerin gelişmesiyle birlikte ekonomik ilişkiler<br />

gelişir ve siyasi ilişkiler zayıfladıkça ekonomik<br />

ilişkiler de zayıflar. İsrail ile ise ekonomik ilişkilerin<br />

ulaştığı boyut, siyasi bağımlılıkların ötesinde<br />

otonom hale gelmiş ve krizlerden etkilenmeden<br />

artmayı sürdürmüştür.<br />

İsrail’in Özür Dilemesine Giden Yol<br />

İsrail’in özür dilemesinin ardından, Dışişleri<br />

Bakanı Davutoğlu, “bu konuyla Suriye’nin hiçbir<br />

bağlantısının bulunmadığını” vurgulamış<br />

ve “Türkiye’nin Suriye politikasının aynı İsrail<br />

politikası gibi ilkesel olduğunu” 10 belirtmiş olsa<br />

da bölgede yaşanan gelişmelerin öneminin altını<br />

çizmekte fayda vardır. Bu çerçevede özellikle<br />

Suriye’de yaşanan gelişmelerin önemi büyüktür.<br />

Tunus ve Mısır’da yaşanan değişimler ve Arap<br />

Baharı süreci Türkiye ve İsrail <strong>için</strong> farklı şeyler<br />

ifade etmiştir. İki ülkenin bölgedeki gelişmeleri<br />

okuma biçimleri Suriye’deki olaylara dek oldukça<br />

farklıdır. Genel olarak Türkiye, Tunus ve Mısır’daki<br />

gelişmeleri ve bölgedeki diktatörlüklerin<br />

ortadan kalkmasını memnuniyetle karşılarken,<br />

İsrail <strong>için</strong> Arap Baharı önemli dengeleri altüst<br />

eden bir gelişme olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle<br />

İsrail’in on yıllardır (1979 Camp David Anlaşmasından<br />

bu yana) yakın işbirliği <strong>için</strong>de olduğu<br />

Mısır’daki değişim İsrail’in bölge politikasına<br />

dair önemli çıkmazları göz önüne sermiştir. Hele<br />

ki olayların İsrail’in 1994 yılında barış anlaşması<br />

imzaladığı ve bu sayede doğu sınırını güvene aldığı<br />

Ürdün’e sıçraması riski hem güneyden hem<br />

de doğudan çevrelenme riskini ortaya çıkarttığı<br />

<strong>için</strong> İsrail’in en önemli kabusu olmuştur. Bazı<br />

yazarlar yaşanan gelişmeleri İsrail <strong>için</strong> tam bir<br />

deprem ya da kabus olarak nitelendirirken, bazıları<br />

da bu süreçte Netanyahu hükümetini ‘başını<br />

kuma gömmekle’ ve bölgedeki gelişmeler yerine<br />

oturana dek bir şey yapmadan bekleme politikası<br />

izlediği <strong>için</strong> eleştirmeye başlamışlardır. 11<br />

Yukarıda detayları verildiği gibi 1990’larda ortak<br />

tehdit algısı ile yakınlaşmaya başlayan Türkiye ve<br />

İsrail, 2000’ler boyunca bu algının değişmesiyle<br />

birlikte birbirlerinden uzaklaştıkları bir sürece<br />

girmişlerdir. 2011’de Suriye’de olayların çıkmasının<br />

ardından Türkiye ve İsrail’in politikaları bir<br />

süre birbirinden 12 ayrışmıştır. Türkiye özellikle<br />

Ağustos 2011 sonrasında Suriye muhaliflerine<br />

açıkça destek vermeye başlamışken, İsrail ise<br />

uzun bir süre Suriye’deki gelişmeleri “sahanın<br />

dışından” izlemeye devam etmiştir. Bu süreçte<br />

İsrail’in Suriye politikasında ülkenin istikrarının<br />

korunması en önemli meseleyi oluşturmuş,<br />

Esad rejiminin gitmesiyle birlikte İran’dan uzaklaşabilecek<br />

yeni bir Suriye yönetimi arzulanırken<br />

ülkenin radikal Sünni hareketlerin eline geçmesi<br />

riski ve kimyasal silahların geleceği konusu<br />

İsrail’i Suriye’de muhalefeti destekleyen aktif

İnceleme<br />

İsrail Esad rejiminin gitmesini istemekle beraber, ilişkilerde aktif ve saldırgan davranacak, Golan Tepeleri’ni geri almak <strong>için</strong><br />

savaşabilecek yeni bir rejim konusunda hassastır.<br />

bir politika izlemekten alıkoymuştur. Ancak bu<br />

politika Suriye’deki gelişmelerin komşu ülkelere<br />

sıçraması riskinin güçlenmesiyle değişmeye başlamış,<br />

Suriye’de Esad yönetiminin yanında İranlı<br />

Devrim muhafızlarının, ordu mensuplarının ve<br />

Hizbullah üyelerinin aktif bir biçimde savaşmaya<br />

başladığı haberlerinin duyulmasıyla birlikte tüm<br />

bölge siyasetini İran odaklı okuyan ve İran’ı bir<br />

numaralı düşmanı ilan eden İsrail’in Suriye siyaseti<br />

muhalefeti desteklemek yolunda değişmeye<br />

başlamıştır.<br />

İsrail’de 22 Ocak seçimlerinden sonra<br />

Netanyahu’nun ‘başını kuma gömmüş’ politikasından<br />

uzaklaşarak bölge siyasetiyle ilgili bir şeyler<br />

yapması gerektiği yönündeki fikir güçlenmiştir.<br />

Pek çok gözlemci 22 Ocak seçimlerinin İsrail’deki<br />

sağ siyasetin hakimiyetine bir dur demek<br />

olduğunu iddia ederek bu durumun iç politikada<br />

Netanyahu’yu zorlayabileceğinden, dış politikaya<br />

yönelerek bazı adımlar atılabileceği fikri ortaya<br />

çıktı. Bu bağlamda seçimlerden sonra dış<br />

politikada iki gelişmenin gözlemlenebileceği<br />

konuşuluyordu: Birincisi, Türkiye ile ilişkilerin<br />

önceliğinin olacağı, Netanyahu’nun Türkiye’den<br />

özür dilemesinin mümkün olabileceğiydi. İkinci<br />

gelişme ise Filistin ile barış sürecinin yeniden<br />

canlandırılması konusunda yaşanabilirdi. Dış<br />

politika önceliği olan İran ile ilgili direkt bir şey<br />

yapılamıyorsa bile bölgesel gelişmeler ve artan<br />

güvensizlik <strong>için</strong>de en azından Türkiye ile ilişkilerin<br />

geliştirilebileceği ve Filistin Otoritesi ile<br />

barış sürecinde adımlar atılabileceği ve İsrail’in<br />

bu şekilde ‘başını kumdan çıkartıp’ gelişmeleri<br />

yönlendirebilecek şekilde bazı girişimlerde bulunabileceği<br />

yönünde görüşler ortaya konulmaya<br />

başlanmıştı. 13 Bu görüşler ışığında Mart ayı ile<br />

birlikte hem barış sürecinin yeniden gündeme<br />

gelmesi hem de Türkiye’den özür dilenmesi gerçekleşmiştir.

İnceleme<br />

Triye’nin Suriyesrail arasnda yrtt arabuluculu rol srail’in<br />

Gazze’ye ar giritii Dme urun Operasyonu’na de srd<br />

Anca Operasyon’la birlite sadece iliilerde gerilim yaanmaya<br />

balamad ayn zamanda iliilerin opma notasna gelecei sa<br />

dece siyasi iliilerde deil hal dzeyinde de gerilimin trmanaca<br />

yeni bir sre balad<br />

Son aylarda Suriye <strong>için</strong>de artan gerginlik ve kimyasal<br />

silah kullanılmasına dair iddialar da hiç kuşkusuz<br />

İsrail’in Türkiye ile yakınlaşmanın önemli<br />

bir parçasını oluşturdu. Suriye’deki gelişmelerin<br />

Lübnan’a ve Ürdün’e sıçraması riski ve bölgesel<br />

gelişmelerin seyrine dair ve olası bir uluslararası<br />

operasyon durumunda istihbarat paylaşımının<br />

önemi Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesinde<br />

İsrail <strong>için</strong> önemli bir noktaydı. ABD’li yetkililerin<br />

uzun zamandır İsrail ve Türkiye’yi bir araya<br />

getirme isteklerinde de bu durumun rolü vardır.<br />

Mavi Marmara sonrasında her platformda ve<br />

uluslararası organizasyonlarda İsrail’in siyasetini<br />

eleştiren Türkiye, özellikle NATO <strong>için</strong>de yürüttüğü<br />

İsrail’i NATO bağlamında atılacak her türlü<br />

adımın dışında tutma politikası yürütmekteydi.<br />

Suriye’de yaşanan gelişmelere dair bilgi paylaşımı,<br />

ortak hareket etme ve olası bir operasyonda<br />

ABD’nin bölgedeki iki müttefikini aynı platformda<br />

bir araya getirme isteği, NATO bağlamındaki<br />

paylaşımların da önünü açabilecek formüller,<br />

ABD’nin İsrail’i özür konusunda ikna etmesinde<br />

önemli oldu.<br />

Türkiye’den özür dilenmesi Filistin ile barış sürecinin<br />

yeniden canlandırılmaya çalışılmasıyla<br />

neredeyse paralel şekilde olmuştur. Filistin meselesinde<br />

atılacak adımlar Türkiye ile ilişkilerin<br />

geliştirilmesinde hiç şüphesiz kolaylaştırıcı rol<br />

oynayacaktır, zira daha önce belirtildiği gibi Türkiye-İsrail<br />

ilişkileri Filistin meselesindeki adımlarla<br />

yakından ilişkilidir. Dışişleri Bakanı Davutoğlu<br />

da özür sonrasında “gelişmenin zamanlamasının,<br />

Filistin tarafının ağırlığını artıran ve<br />

İsrail-Filistin meselesinde Türkiye’yi denkleme<br />

daha çok sokan bir hamle olduğunu” belirterek<br />

konuların ilişkisini ortaya koymuştur. 14 Türkiye<br />

ayrıca bu gelişmeyle 2000’lerde olduğu gibi taraflarla<br />

konuşabilen ve ‘iyi ilişkisi’ olan tek aktör<br />

olarak yeniden gündeme gelebilecektir.<br />

İkili İlişkilerin Önündeki Engeller<br />

Arap Baharı sonrası yeniden ortaya çıkan “ortak<br />

tehdit” algısı ikili ilişkilerin özür sayesinde düzelmesinde<br />

önemli olmuş olsa da Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />

geçmiş dönemlerdeki (1990’lardaki) yakın<br />

işbirliğine hatta 2000’lerin kriz-normalleşme<br />

döngüsüne dönebilmesi bu noktada zor görülmektedir.<br />

Bunun <strong>için</strong> bazı engeller ön plana çıkmaktadır.<br />

Bunlardan en önemlisi Türkiye ve İsrail’in ortak<br />

tehdit algısının ne derece örtüşeceği ve kapsamlı<br />

bir işbirliğine dönüşebileceği meselesidir. Şu an<br />

Türkiye ve İsrail, Suriye’deki kanın durması ve<br />

Beşar Esad’ın gitmesi konusunda fikir birliğinde<br />

olsalar da İsrail’in Suriye’de kurulacak yeni ve<br />

revizyonist olabilecek bir hükümetten çekincesi<br />

çok büyüktür. Ne de olsa İsrail Esad rejiminin<br />

gitmesini istemekle beraber, 1973 savaşından<br />

beri sınırından tek bir kurşun atılmamış olmasından<br />

memnundur. İsrail ile ilişkilerde aktif ve<br />

saldırgan davranacak, Golan Tepeleri’ni geri almak<br />

<strong>için</strong> savaşabilecek yeni bir rejim konusunda<br />

hassastır. İsrail’in daha önce de belirtildiği gibi<br />

önceliği İran’dır ve bölgedeki tüm girişimlerini<br />

İran öncelikli olarak gerçekleştirecektir. Suriye<br />

meselesi Türkiye ve İran’ın ilişkilerinde krize neden<br />

olmuş olsa da İsrail’in İran’a karşı herhangi<br />

bir müdahalesinin Türkiye tarafından ne derece<br />

kabul göreceği tartışmalı olabilir. Bu bağlamda

İnceleme<br />

ilişkilerdeki iyileşme bu noktada konjonktürel,<br />

Suriye/İran eksenindeki gelişmelere bağlı olacaktır<br />

ve bölgesel gelişmelerden bağımsız olarak<br />

düşünülmemelidir.<br />

Filistin meselesindeki gelişmeler de Türkiye-İsrail<br />

ilişkilerinin geleceğinde önemli olacaktır.<br />

ABD hükümeti, Mart 2013’de iki devletli bir çözümü<br />

merkeze koyan ve Dışişleri Bakanı Kerry<br />

tarafından aktif bir şekilde yürütülmeye başlanan<br />

yeni bir girişim başlatmıştır. İsrail ve Filistin<br />

Otoritesini yeniden ve önkoşulsuz olarak görüşmelere<br />

başlamaya çağıran Kerry, Arap Barış İnisiyatifini<br />

temel alarak ilerlemeye çalışmakta ve<br />

bu sayede sonuçta İsrail’in tüm Arap dünyasıyla<br />

ilişkilerini normalleştirebileceği bir plan üzerinde<br />

hareket etmektedir. Bu durum bölge barışının<br />

sağlanması <strong>için</strong> son derece önemlidir ve 2000 yılından<br />

beri yürütülen en ciddi girişimdir. Her ne<br />

kadar taraflar önkoşulsuz olarak girişime destek<br />

verseler de, örneğin Filistin tarafı İsrail ile görüşmelere<br />

başlamak <strong>için</strong> uzun zamandır talep ettiği<br />

önce yerleşimlerin inşaatının durması koşulu olmadan<br />

girişime olumlu bakmıştır, tarafların kısa<br />

zamanda sonuç alabilmesi çok zor görünmektedir.<br />

Pek çok kanaat önderi, Netanyahu hükümetinin<br />

görüşmelerde en iyi ihtimalle uzun vadeli<br />

bir geçiş dönemi önereceğini, bunun ötesinde bir<br />

ilerlemenin zor göründüğünün altını çizmektedirler.<br />

Filistin tarafında da özellikle Filistin devletinin<br />

sınırlarının nerede olacağı, Kudüs’ün geleceği<br />

ve Filistinlilerin geri dönüş hakkı ile ilgili<br />

olarak anlaşmazlığın temelini oluşturan konularda<br />

önemli kaygılar devam etmektedir. Bunun yanında,<br />

Filistin siyaseti açısından en önemli sorun<br />

Filistin’in bölünmüşlüğü ve el-Fetih ve Hamas<br />

arasındaki ayrılıktır. Bugüne dek ayrılığı gidermek<br />

üzere yapılan hiçbir toplantının sonuç getirmemesi<br />

ve birlik hükümetinin kurulamaması<br />

meselenin temelindedir. Gazze’nin, bu bölgeye<br />

yapılan resmi ziyaretlerin artmasıyla beraber,<br />

bölgesel siyasette ayrı, meşru bir aktör olmaya<br />

başlaması Filistin otoritesinin geleceğiyle ilgili ve<br />

İsrail-Filistin barış görüşmeleriyle ilgili endişeyi<br />

arttırmaktadır. Bu durum Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />

geleceğini de etkileyecektir çünkü daha<br />

önce belirtildiği gibi Filistin meselesindeki olumlu<br />

adımlar ilişkilere de olumlu yansırken, aksi<br />

yöndeki gelişmeler ilişkilerde gerilime ve krize<br />

yol açmaktadır. Barış görüşmeleri <strong>için</strong> adımlar<br />

atılırken, Başbakan Erdoğan’ın olası Gazze ziyareti<br />

bir taraftan İsrail tarafından hem Hamas’ı<br />

daha da meşrulaştıracağı <strong>için</strong> hem de güvenlik<br />

kaygıları bağlamında eleştirilecek, diğer taraftan<br />

da Filistin Otoristesi’ni daha da zayıflatma riski<br />

nedeniyle etkili olabilecektir. Böyle bir ziyaret<br />

şüphesiz Türkiye-İsrail ilişkilerini etkileyecektir<br />

ancak bunun ötesinde Filistin siyasetini de etkileme<br />

olasılığı nedeniyle barış girişimini güçlendirmeye<br />

çalışan ABD tarafından da yakından<br />

izlenmektedir.<br />

Türkiye-İsrail ilişkilerinde özür sonrası sürecin<br />

geleceği ile ilgili düşünürken altı çizilmesi gereken<br />

bir nokta da yukarıda belirtilen iki taraftaki<br />

liderlerin beraber çalışma zorlukları ve siyasi liderler<br />

seviyesinde düşüncesel anlamdaki anlaşmazlıklar<br />

ve bunların toplumsal yansımalarıdır.<br />

Yakın dönemde vurgulanan fikir ayrılıklarının<br />

ve karşılıklı olumsuz düşüncelerin kısa zamanda<br />

değişmesini beklemek de zor olacaktır.<br />

Sonuç<br />

Bu makale 2000’li yıllarda Türkiye-İsrail ilişkilerindeki<br />

kriz sarmalını ve nedenlerini ele aldıktan<br />

sonra 2010 sonrası kopma noktasına gelen ilişkileri<br />

incelemiş, üç sene sonra İsrail’in özür dilemesinin<br />

ardındaki nedenleri ele almıştır. Makale<br />

özür sonrası süreçte ilişkilerin kalıcı işbirliğine<br />

dönüşebilmesi <strong>için</strong> bazı engeller olduğunu belirtmiş<br />

ve şu an ilişkilerin daha çok konjonktürel<br />

ve geçici bir ortak çıkar algısına bağlı olduğunu,<br />

orta ve uzun vadeli bir işbirliğinden bahsetmek<br />

<strong>için</strong> henüz erken olduğunu belirtmiştir. Bu bağlamda<br />

ekonomik ve teknik işbirlikleri geliştirilse<br />

de siyasi ve toplumsal anlamda yakınlaşma <strong>için</strong><br />

özellikle Filistin meselesinde atılacak adımların<br />

yakından izlenmesi gerektiği düşünülmektedir.<br />

O

İnceleme<br />

DİPNOTLAR<br />

1 Örneğin bakınız Seymour Hersh, “Plan B: The Kurdish Gambit”, The New Yorker, 28 Haziran 2004<br />

2 İsrail’de Dış İşleri Baaknlığı yetkilileri ve gazetecilerle yapılan görüşmeler. Haziran 2005.<br />

3 “Hürriyet, 20 Mayıs 2004<br />

4 İsrail’de yapılan görüşmeler, Kasım 2008.<br />

5 “Erdoğan: ‘Benim <strong>için</strong> Davos Bitti’”, Hürriyet, 30 Ocak 2009. http://www.hurriyet.com.tr/dunya/10886978.asp<br />

6 İsrail’de Likud’lu bir siyasetçiyle yapılan görüşme, 13 Temmuz 2010<br />

7 İsrail’de yapılan görüşmeler, Temmuz 2010<br />

8 “Erdoğan’dan İsrail’e: Biz katile katil deriz”, Radikal, 25/11/2010 http://www.radikal.com.tr/dunya/erdogandan_<br />

israile_biz_katile_katil_deriz-1030156<br />

9 Bu konunun detaylı bir incelemesi <strong>için</strong> bakınız, Özlem Tür, “Economic Relations with the Middle East Under the<br />

AKP – Trade, Business Community and Reintegration with Neighboring Zones”, Turkish Studies, Cilt 12, No.4,<br />

Aralık 2011, ss. 598-599.<br />

10 “Davutoğlu:Tüm talepler karşılandı”, Yeni Şafak, 22 Mart 2013, http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/davutoglutum-talepler-karsilandi-22.03.2013-502755<br />

11 İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler, İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013.<br />

12 İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler, İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013<br />

13 İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler,İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013.<br />

14 “Davutoğlu:Tüm talepler karşılandı”, Yeni Şafak, 22 Mart 2013, http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/davutoglutum-talepler-karsilandi-22.03.2013-502755

İnceleme<br />

Meanwhile, the Middle East and North Africa (MENA) security environment and threat landscape witnessed, or have still been witnessing to<br />

be precise, major fluctuation and destabilization times.<br />

Future MENA Threat Landscape and Turkey’s<br />

Defense Posture *<br />

Geleceğin ODKA’sında Tehdit manzaraları ve Türkiye’nin Savunma<br />

Duruşu<br />

Can KASAPOĞLU<br />

Özet<br />

2000’li yıllarla birlikte Orta Doğu ve Kuzey Afrika (MENA – İng.) güvenlik ortamı bir yandan stratejik silah<br />

sistemleri, diğer yandan da melez savaşlar tarafından şekillendirilmektedir. Stratejik silahlar hususunda,<br />

özellikle İran’ın agresif çabaları göz önünde bulundurulduğunda, füze sistemlerinin yayılmasının önemli<br />

bir yer tuttuğu görülmektedir. MENA güvenlik ortamının diğer ucunda bulunan melez savaşlar ise evrilmeye<br />

devam etmektedir. 2006 Lübnan Savaşı’nı müteakip, askeri analistler melez savaşların yükselişini<br />

“keşfetmişlerdir”; öte yandan söz konusu trendin 1990’lı yıllarda vuku bulan Birinci ve İkinci Rus – Çeçen<br />

Savaşlarının tetkik edilmesi suretiyle daha erken keşfedilmesi mümkün olabilirdi. Bir Batı demokrasisi ve<br />

NATO üyesi olan Türkiye, sözü edilen güvenlik ortamı ile karşı karşıyadır ve yüksek bir adaptasyon kapasitesine<br />

gereksinim duymaktadır. Şimdiye dek, AK Parti yönetimi Türk sivil-asker ilişkilerinin demokratik bir<br />

çerçeve <strong>için</strong>de normalleştirilmesinden ve cumhuriyet tarihinin en başarılı askeri modernizasyonlarından<br />

birinin yürütülmesinden dolayı çok önemli adımlar atmaktadır.<br />

* The op-ed version of this article was first published by Today’s Zaman daily – Through Orsam’s Lens pages on May 19 th 2013, Sunday.

İnceleme<br />

In the light of the Clauseitzian approach the real ar as the Prus<br />

sian theorist depicted is constrained by the very parameters of the<br />

real orld hich maes the phenomenon of ar itself pretty un<br />

certain and unpredictable ithout a doubt the MENA region is no<br />

eception to this fact<br />

Abstract<br />

By the 2000s, the MENA security environment is<br />

being shaped by strategic weapon systems on one<br />

hand, and also by hybrid warfare on the other<br />

hand. On strategic weapon systems angle, missile<br />

proliferation holds a crucial place and the trend<br />

is likely to continue, especially given Iran’s aggressive<br />

push. The “other extreme” in the MENA security<br />

environment is the rise of asymmetric threats,<br />

especially in evolving forms of hybrid warfare.<br />

Since 2006 the Second Lebanon War experience,<br />

military analysts have “discovered” the rise of<br />

hybrid threats, something that they should have<br />

anticipated due to the lessons learned from the<br />

1 st and the 2 nd Ruso-Chechen wars in the 1990s.<br />

Turkey, as a Western democracy and a NATO<br />

nation in the Middle East, is to face this emerging<br />

regional threat landscape that necessitates high<br />

adaptability. So far, AK Party administration has<br />

taken important steps in defense affairs by normalizing<br />

Turkish civil – military relations in a<br />

democratic context, and also by running one of<br />

the most successful military modernizations and<br />

defense policies in the republic’s history.<br />

Keywords: MENA, Strategic Weapons, Hybrid<br />

Wars, Turkish Defense Modernization<br />

Introduction<br />

Slightly more than a decade under AK Party<br />

government, Turkey’s military trends have been<br />

showing some distinctive characteristics that are<br />

pretty promising for the future strategic posture<br />

of the nation. The first and foremost development<br />

is a drastic shift in civil-military relations<br />

towards a democratic civilian oversight over the<br />

armed forces that ended the country’s decadeslong<br />

fragmented decision-making system which<br />

resulted from military guardianship over domestic<br />

politics. Thereby, now Turkish Armed Forces<br />

has been turned into a true national defense body<br />

that is distanced from involving domestic politics.<br />

Second, in parallel with the democratization<br />

of Turkish civil-military relations, Ankara managed<br />

to run a successful military modernization<br />

program that is promising to match Turkey’s defense<br />

needs, as well as its regional assertions.<br />

Meanwhile, the Middle East and North Africa<br />

(MENA) security environment and threat landscape<br />

witnessed, or have still been witnessing to<br />

be precise, major fluctuation and destabilization<br />

times. Notably, the MENA military trends tend<br />

to move towards the two extremes of “conflicts<br />

scale”. Clearly, on one hand, we have a menacing<br />

strategic weapons proliferation, which has been<br />

resulting from missile environment and WMDs;<br />

and on the other hand, we have the dramatic<br />

rise of asymmetric threats and hybrid wars. Furthermore,<br />

some game-changer weapon systems,<br />

such as MANPADs, ballistic missiles, drones,<br />

and WMD assets are being introduced to several<br />

MENA battlegrounds in an intensifying fashion.<br />

In such a complicated overall picture, in which<br />

state-led conventional warfare threats are on decline<br />

while low and high intensity ones tend to<br />

mount, it is important to assess Turkey’s near future<br />

defense posture with regard to the regional<br />

military trends.<br />

This article will firstly elaborate strategic weapons<br />

trend in the MENA with a focus on Iran.

İnceleme<br />

Subsequently, hybrid warfare trends will be assessed<br />

in the light of some key conflicts that<br />

took place in the recent years. Finally, Turkey’s<br />

defense posture in the forthcoming years will<br />

be discussed with regard to the MENA military<br />

trends and possible trajectory of the regional security<br />

environment. The article will conclude by<br />

presenting key findings in the last part.<br />

Key Trends in the Mena Security<br />

Environment<br />

As military historian and strategist Azar Gat<br />

stated:<br />

“Contrary to the Rousseauite imagination, the<br />

evidence of historically observed hunter-gatherers<br />

and, more dimly but increasingly, that of palaeo-archaeology<br />

shows that humans have been<br />

fighting among themselves throughout the history<br />

of our species and genus, during the human ‘evolutionary<br />

state of nature“. 1<br />

In the light of the Clausewitzian approach, the<br />

“real war”, as the Prussian theorist depicted, is<br />

constrained by the very parameters of the “real<br />

world” which makes the phenomenon of war itself<br />

pretty uncertain and unpredictable; without<br />

a doubt, the MENA region is no exception to this<br />

fact.<br />

By the 2000s, the MENA security environment is<br />

being shaped by strategic weapon systems, particularly<br />

missile proliferation; and also by evolving<br />

low intensity conflicts that has come into<br />

prominence in different forms of hybrid warfare.<br />

This complicated picture, in which conventional<br />

military thinking is challenged to a certain extent,<br />

results from the tendency towards “quickfix”<br />

solutions that would compensate for austerity<br />

conditions and also for an increasing gap<br />

between the technologically and economically<br />

superiors and inferiors. In other words, recalling<br />

Gat’s statement referred above, human nature,<br />

be it in the contemporary MENA or in the Medieval<br />

Europe, carries on finding new and effective<br />

ways to wage wars.<br />

Missile Proliferation and Iranian Threat<br />

On the strategic weapon systems angle of the<br />

emerging MENA military balance, missile proliferation<br />

holds a crucial place and the trend is<br />

likely to continue, especially given Iran’s aggressive<br />

push for both enhancing its own inventory,<br />

as well as those of its proxies in the region.<br />

Tehran’s menacing missile program should be<br />

addressed regarding “going nuclear” and “remaining<br />

non-nuclear” scenarios at the same<br />

time.<br />

Even without reaching nuclear WMD capacity,<br />

Iran’s missile proliferation trends pose a significant<br />

threat to the GCC states, Israel, and Turkey<br />

regarding Tehran’s efforts to improve precision<br />

guidance and warheads. 2 In case the Iranian missile<br />

capabilities reach a certain level of precision,<br />

then we will be talking about an advanced destructive<br />

capacity against strategic targets such<br />

as oil infrastructure, desalination plants, and key<br />

military units and facilities. 3<br />

Along with the precision and warhead improvements<br />

in the Iranian missile trend, the quantity,<br />

namely dramatically rising numbers in<br />

Tehran’s strategic and tactical inventories, also<br />

pose threat to missile defense balances in the<br />

region. The Iranians’ numerical advantage with<br />

respect to Shahab – 1,2,3, Fateh – 110, and Zelzal<br />

missiles brings about a potential “saturation”<br />

of neighboring countries missile defenses that<br />

could render anti-ballistic missile systems abortive<br />

to a considerable extent. 4 In case of an intensive<br />

salvo conducted by the Iranian missile<br />

forces against one of Tehran’s neighbors, and assuming<br />

a scenario in which effective warheads<br />

could be used with low circular error probability<br />

(CEP) assets, then it would be accurate to take<br />

catastrophic results into consideration.<br />

In addition to the missile proliferation, should<br />

Tehran succeeds to go nuclear unstopped, then<br />

it would increase its destructive capabilities from<br />

“strategic” level to “existential”, at least for some<br />

of its neighbors with fragile strategic depths, and<br />

inadequate missile defenses and second strike<br />

capabilities.

İnceleme<br />

In a broader context, nuclear arms and a possible<br />

nuclear arms race in the Middle East has a<br />

particular military context due to some “practical”<br />

reasons. As the Strategic Studies Institute of<br />

the US Army stressed in its “Next Arms Race”<br />

monograph:<br />

“While Iran’s pursuit of nuclear weapons is a key<br />

determinate of the looming Middle East nuclear<br />

arms race, it is not the only one. There are five<br />

overarching key determinants fueling the Middle<br />

East appetite for nuclear weapons. These determinants<br />

are the desire for nuclear weapons to<br />

deter adversaries, compensate for conventional<br />

weapons shortcomings, fight wars, garner domestic<br />

political power, and win internation al political<br />

power…” 5<br />

At this point, one should not naïvely reduce<br />

Iran’s nuclear ambitions into “simply deterrence”<br />

or “regime security” functions that are static in<br />

essence. Per contra, recent trends suggest that<br />

nuclear assets, especially tactical nuclear weapons<br />

(TNW), might be used in conventional wars<br />

indeed. For instance, Pakistani military doctrine<br />

grants TNW option against a successful conventional<br />

incursion by India due to New Delhi’s<br />

Cold Start strategy. Likewise, the modern Russian<br />

military thought considers TNWs as means<br />

of compensating for Moscow’s conventional<br />

handicaps in Europe, a response to NATO’s increasing<br />

ballistic missile defence capabilities,<br />

as well as a reliable asset in a possible military<br />

buildup vis-à-vis the Chinese; as outnumbered<br />

Russian troops in the Far East struggle to balance<br />

the People’s Liberation Army elements in a large<br />

frontier area.<br />

Notably, given the TNWs’ situation elaborated<br />

above, one should comprehend the correlation<br />

between Iran’s missile proliferation and its nuclear<br />

ambitions. Clearly, Tehran, most probably,<br />

is working on missile technology with regard to<br />

future delivery means for its nuclear program. In<br />

fact, a CSIS report indicates that:<br />

“Iran’s growing inventory of ballistic missiles and<br />

its acquisition and indigenous production of antiship<br />

cruise missiles (ASCMs) provide capabilities<br />

to enhance its power projection. Tehran views its<br />

conventionally armed missiles as an integral part<br />

of its strategy to deter—and if necessary retaliate<br />

against—forces in the region, including US forces.<br />

Its ballistic missiles are inherently capable of<br />

delivering WMD, and if so armed, would fit into<br />

this same strategy” 6<br />

Apart from the nuclear arms, we should also<br />

draw attention to chemical and biological weapons<br />

as important WMD assets, especially in<br />

combination with surface to surface missiles<br />

(SSM). In this regard, Syrian Baathist dictatorship’s<br />

arsenal poses the first and foremost threat<br />

trend in the MENA region. Assad’s tyranny holds<br />

a notorious chemical weapons inventory and allegedly<br />

biological agents. Syrian WMDs include<br />

sarin and tabun nerve gasses and VX, along with<br />

mustard blister agents. Furthermore, Syria’s delivery<br />

capability poses a serious threat too. Along<br />

with aerial bombs and artillery; ballistic missiles<br />

and chemical warheads provides Assad’s forces<br />

the ability to threaten its neighbors from deep<br />

territory. 7 The Syrian Missile Command possess<br />

three SSM brigades of which, at least one of<br />

them, is capable of launching SCUD types and<br />

variants short-range ballistic missiles (SRBM).<br />

The Baathist regime’s SRBMs are capable of hitting<br />

a wide area from 300kms (via SCUD B) to<br />

700-800 kms (via SCUD C about 500-600kms,<br />

and via SCUD D –North Korean No Dong– variant<br />

up to 700-800kms). 8<br />

The missile trends in the emerging MENA security<br />

environment are not limited to state-led<br />

threats. In the contemporary “military reality” of<br />

the region, SRBMs, large caliber rockets and even<br />

some cruise missiles present asymmetric threats<br />

to missile defense. 9 Notably, in the recent years,<br />

non-state actors like Hezbollah and Hamas have<br />

achieved critical improvements with respect to<br />

their missile / rocket inventories as well as their<br />

operational records. Lessons learned from the<br />

2006 Lebanon War showed that non-state missile<br />

/ rocket threat could reach formidable levels<br />

that can force a military machine like the Israel<br />

Defense Forces to “failure to win”, if not a defeat.<br />

For instance, until the UN cease-fire in August<br />

14 th , the Lebanese Hezbollah managed to launch<br />

about 3,790 rockets into the Israeli territory and

İnceleme<br />

Apart from the nuclear arms, we should also draw attention to chemical and biological weapons as important WMD assets,<br />

especially in combination with surface to surface missiles (SSM). In this regard, Syrian Baathist dictatorship’s<br />

arsenal poses the first and foremost threat trend in the MENA region.<br />

managed to achieve some 901 hits that injured<br />

over 4,500 and killed 42. 10 More importantly, despite<br />

the Israelis’ reliance on air superiority and<br />

standoff strikes, which combined with ground<br />

incursion in the subsequent stages of the conflict,<br />

Hezbollah managed to fire rockets for 34<br />

days, namely until the last day of the war. Since<br />

the 2 nd Lebanon War, Hassan Nasrallah’s paramilitary<br />

organization is believed to carry on its<br />

significant uptrend in rocket and missile inventory.<br />

Furthermore, as a result of the Syrian civil<br />

war, now Hezbollah may have greater access to<br />

the Baathist dictatorship’s arsenal that could<br />

mean advanced systems such as Scud-C and<br />

Scud-D with WMD-warhead capabilities, and<br />

Fateh – 110 with a higher precision.<br />

In parallel with the Hezbollah case, the most<br />

recent military conflict between the IDF and<br />

Hamas, namely the Operation Pillar of Defense<br />

that took place in late 2012, once again proved<br />

the very fact that non-state actors in proxy wars<br />

can be well augmented by rocket capabilities,<br />

so that they can reach formidable threat levels,<br />

even against major military powers with limited<br />

strategic depth. During the Operation Pillar of<br />

Defense (OPD), within a time period slightly<br />

more than e week to be precise, Gazan groups,<br />

particularly Hamas, fired more than 1,500 rockets<br />

and projectiles.<br />

At this point, missile defense systems in various<br />

altitudes come into the picture. During the OPD,<br />

Israel’s Iron Dome system destroyed 421 incoming<br />

rockets by using 500 interceptors which<br />

means an impressive 84% interception rate along<br />

with a 1,2 ratio between the used interceptors and<br />

the number of engaged rockets. (152 rockets did

İnceleme<br />

not reach Israel and some 875 were not engaged<br />

due to their trajectories; so the Iron Dome system<br />

engaged in interception of some 479, about 32%<br />

of the total rockets fired). 11 On the other hand,<br />

some Israeli military experts criticized the Iron<br />

Dome system, not because of its performance,<br />

but because its strategic outcomes that, the critiques<br />

claim, reduced the IDF’s deterrence by the<br />

utilization of static systems instead of more aggressive<br />

incursions. 12<br />

To sum up, rising missile & rocket threat at the<br />

hands of both state and non-state actors is likely<br />

to make the MENA security environment more<br />

complicated in the near future. One of the most<br />

striking results of this military trend is the dramatically<br />

increasing need for missile defense systems<br />

all over the region. For instance, during the<br />

OPD Israel had to speed up its Iron Dome deployments<br />

by acquiring the 5 th battery; and now<br />

is pursuing the David’s Sling system in order to<br />

intercept medium tier threats that fall under the<br />

gap between the lower range Iron Dome and the<br />

higher range / altitude Arrow system. Another<br />

example is the NATO Patriot systems deployment<br />

on Turkish soil due to the Syrian Baathist<br />

tyranny’s chemical (and allegedly biological)-<br />

warhead ballistic missile inventory. In addition<br />

to the pressing need for missile defenses and<br />

non-proliferation measures, increasing range of<br />

the existing inventories is challenging the conventional<br />

strategic depth paradigm of war studies.<br />

As a matter of fact, IISS’ recent Military<br />

Balance annual report draws attention to the<br />

fact that the Israeli home front might turn into<br />

a “front line” due to the mounting missile and<br />

rocket proliferation. 13 Without a doubt, given the<br />

Iranian missile proliferation trends, which even<br />

succeeded to cover Turkey’s Sea of Marmara<br />

region by the solid-propellant & multi-stage Sejil-2<br />

test in 2009, a broad territory in the MENA<br />

might soon lack “home fronts” at all.<br />

Rise of Hybrid Wars: The Threat at Turkey’s<br />

Doorstep<br />

As indicated, the “other extreme” in Turkey’s<br />

security environment is the rise of asymmetric<br />

threats, especially in evolving forms of hybrid<br />

warfare.<br />

Theoretically speaking, hybrid warfare can be<br />

defined as combination of irregular and conventional<br />

capabilities within meaningful operational<br />

integrity. In a broader military extent,<br />

hybrid warfare is a “multi-modal” form of fighting<br />

battles through systematic incorporation of<br />

a wide-array of military and paramilitary concepts.<br />

14 To be precise, one should not reduce the<br />

hybrid warfare concept into a simpler “regular<br />

and irregular forces on the same battleground”<br />

formula. In a more complicated fashion, hybrid<br />

warfare does not occur from the overlap of regular<br />

and irregular concepts, but integrates them<br />

in a systematically designed strategic context for<br />

adopting a new military paradigm. 15<br />

Since 2006 Lebanon War experience, military analysts<br />

have discovered the rise of hybrid threats,<br />

something that they should have anticipated due<br />

to the lessons learned from the 1 st and the 2 nd Ruso-Chechen<br />

wars in the 1990s. In 2006, Nasrallah’s<br />

fighters did not only act as “simply irregulars<br />

as usual”, but managed to fight in moderate-sized<br />

units (up to a battalion sometimes) with standoff<br />

capabilities and disruptive assets through MAN-<br />

PAD & ATGM weapons in order to deny the IDF<br />

armor and mechanized maneuver capabilities.<br />

For instance, as Matthews reveals in his military<br />

analysis on the Second Lebanese War;<br />

“…of the 114 IDF personnel killed during the war,<br />

30 were tank crewmen. Out of the 400 tanks involved<br />

in the fighting in southern Lebanon, 48<br />

were hit, 40 were damaged, and 20 penetrated.<br />

It is believed that five Merkavas were completely<br />

destroyed. Clearly, Hezbollah has mastered the<br />

art of light infantry/ATGM tactics against heavy<br />

mechanized forces”. 16<br />

Moreover, during the war, Hezbollah even<br />

showed its abilities to threaten Israeli naval assets<br />

through hitting INS Hanit, an advanced<br />

Sa’ar 5 class corvette, probably by firing a C -802<br />

missile from coastal launchers. Likewise, during<br />

the Operation Cast Lead and the Operation Pillar<br />

of Defense in 2008 and in 2012 respectively,<br />

we saw Gazan groups altering their concepts by<br />

adopting more of a hybrid warfare-type strategy.<br />

Currently, another hybrid warfare case, the Syr-

İnceleme<br />

On the strategic weapon systems angle of the emerging MENA mili<br />

tary balance missile proliferation holds a crucial place and the trend<br />

is liely to continue especially given Iran’s aggressive push for both<br />

enhancing its own inventory as well as those of its proies in the re<br />

gion<br />

ian Civil War, is ongoing right at Turkey’s doorstep.<br />

Furthermore, not only the armed opposition<br />

has been conducting hybrid concepts, but<br />

also the Baathist dictatorship has shaped its violent<br />

strategy by utilizing a wide-array of means<br />

ranging from indiscriminate shelling and air<br />

force bombardments in combination with Shabiha<br />

paramilitaries within operational integrity. 17<br />

The more non-state actors’ access to gamechanger<br />

weapons increases, the more likely it is<br />

that hybrid conflicts will spread in Turkey’s hinterland.<br />

Besides, weakening state capacity in several<br />

nations following the “Arab spring” would<br />

possibly augment this menacing development.<br />

In sum, the security environment and military<br />

trends surrounding Turkey are complicated and<br />

pose threats in different levels and strategic contexts.<br />

Meanwhile, Turkey is showing a promising<br />

military profile under AK Party management of<br />

defense affairs which will be elaborated by the<br />

next section.<br />

Turkey’s Defense Modernization Trajectory<br />

and Future MENA Security Environment<br />

As the last decade’s conflicts and military trends<br />

in the Middle East showed, Turkey, an important<br />

NATO nation bordering a dangerous region,<br />

should prepare for the next decade’s MENA<br />

threat landscape. In conjunction with the normalization<br />

of civil – military relations in Turkish<br />

domestic politics and due to the increasing democratic<br />

civilian oversight of military affairs, AK<br />

Party government has asserted greater control<br />

over Turkey’s military procurement and development<br />

projects. Undersecretariat for Defense<br />

Industries (UDI), the top military procurement<br />

body chaired by PM Erdogan as head of the Executive<br />

Committee, is primarily responsible for<br />

shaping the country’s defense modernization.<br />

According to the UDI’s open-source reports,<br />

Turkish military modernization record showed a<br />

crucial improvement, and Ankara needs to keep<br />

up the successful momentum in order to meet<br />

its defense needs. 18 In this respect, Turkey’s anti<br />

–ballistic missile systems procurement& codevelopment<br />

project and the F-35 deal, which<br />

is expected to increase stealth standoff capabilities,<br />

would hold a central role in shaping the nation’s<br />

military posture. Especially, given the strategic<br />

weapons trend in the Middle East, Turkey’s<br />

ballistic missile defense project (LORAMIDS)<br />

would be a key issue, and it is argued that Ankara’s<br />

scope when aiming effective missile defense<br />

capacity results from the regional leadership objective.<br />

19 As a matter of fact, in 2002 Turkey has<br />

altered its “Turkish Armed Forces Air Concept”,<br />

and adopted “Aerospace and Missile Defense<br />

Concept” which commissions the air force to secure<br />

overall air defense of the country. 20<br />

In that sense, integration of Turkey’s national<br />

drone, Anka, to other weapon systems (probably<br />

in 2014) is expected to improve the network<br />

centric warfare capacity. Besides, Ankara’s decision<br />

to arm the Anka with Cirit-type laser guided<br />

missile might be a critical move that would<br />

augment the Turkish military’s strike capacity<br />

against moving targets and light armor, in addition<br />

to classic surveillance functions of UAVs. 21<br />

Should the Anka project be completed success-

İnceleme<br />

fully, including the drone’s integration with other<br />

systems and also by accomplishing the armeddrone<br />

upgrade, then Turkey’s capability to confront<br />

hybrid threats is believed to be fostered to<br />

a certain extent.<br />

Moreover, Turkey’s armor and close air support<br />

trends through national main battle tank<br />

(Altay) and attack helicopter (T-129) projects,<br />

which would be augmented with other key procurements<br />

such as the CH-47 Chinook, would<br />

significantly improve Ankara’s air-land warfare<br />

capabilities and maneuverability. On the naval<br />

warfare cannon, developments in the Milgem<br />

Project, as well as in submarine inventory, and<br />

in amphibious warfare capabilities offer a pretty<br />

optimistic future.<br />

More importantly, by the 2000s Turkish defense<br />

modernization is now being undertaken through<br />

democratically shaped civil-military relations<br />

and also through promoting a more effective defense<br />

industry. What is more, the political context<br />

of Turkey’s military march is Western-minded<br />

and in favor of liberal - democratic values so<br />

that Turkish – American partnership is essential<br />

to Ankara’s best interests; and as Turkish – Israeli<br />

relations normalize, fruitful military cooperation<br />

between the two Middle Eastern democracies<br />

can be resumed. However, there is still room<br />

for improvement for Ankara’s impressive uptrend.<br />

For one, this paper argues, although Turkey<br />

reached an enormous competitiveness with<br />

respect to procurements and inventory vis-à-vis<br />

most European states, it still lacks Western style<br />

war studies knowledge in the Turkish academia,<br />

as well as military-scoped think-tanks such as<br />

Center for Strategic and Budgetary Assessments<br />

or Institute for the Study of War.<br />

Finally, NATO’s TNW deployment in Turkey is<br />

an important factor that would play a key role in<br />

Turkish defense posture in the near future, especially<br />

given the strategic weapons trend in the<br />

MENA threat landscape and the Iranian nuclear<br />

program.<br />

TNW existence in Turkey is a result of the Cold<br />

War balance of power. By the mid 1980s, Washington<br />

deployed some 500 warheads in Turkey,<br />

at four air bases. At that time, Turkish military<br />

capabilities were designed to play active roles in<br />

NATO nuclear missions through F-104, F-4, and<br />

F-100 fixed-wing assets, as well as via some land<br />

forces units. Despite the Cold War ended, Turkey,<br />

along with Germany, Italy, the Netherlands,<br />

and Belgium, still continues to host B-61 type<br />

TNWs; yet, the Turkish Air Force no longer conduct<br />

nuclear exercises. 22 Regardless of TNWs’<br />

practical role in NATO’s defense posture, Turkish<br />

decision-makers have long seen B-61s as<br />

strong ties to the Western security umbrella. 23<br />

However, it is ambiguous whether the North Atlantic<br />

Alliance would keep deploying tac-nukes<br />

or not. For instance, unlike the former two strategic<br />

concepts (1991 and 1999), the most recent<br />

strategic concept of the North Atlantic Alliance<br />

(2010) did not mention “sub-strategic nuclear<br />

weapons in Europe” openly, something happened<br />

for the first time up until now. 24<br />

Conclusion<br />

In sum, the MENA security environment is getting<br />

complicated due to the rising military trends<br />

of strategic weapon systems and hybrid warfare.<br />

Notably, the Syrian civil war is the most recent<br />

concrete example of this fact, as we see the<br />

Baathist dictatorship’s WMD and missile arsenal<br />

as a pressing threat on one hand; along with the<br />

mounting asymmetric conflict which integrates<br />

irregular and conventional concepts and assets<br />

on the other hand.<br />

At this point, Iran appears to be the most important<br />

actor of the next MENA threat landscape<br />

due to its defense trends which this paper<br />

prefers to depict as “aggressive adaptation”. First,<br />

Tehran possesses the largest ballistic missile inventory<br />

in the region and this aggressive push is<br />

likely to continue. Second, via its notorious Quds<br />

Forces, Iran carries on prompting proxy wars all<br />

around the region from Gaza to Syria, and Lebanon.<br />

In this respect, Iran’s role in Assad’s violent<br />

crackdown is meaningful. Thirdly and more importantly,<br />

Tehran is integrating its high and low<br />

intensity conflict concepts under the oversight<br />

of the IRGC which controls Quds Forces and Ba-

İnceleme<br />

sij militia, along with missile systems and naval<br />

asymmetric warfare units.<br />

Confronting multi-modal threats in a broad context<br />

is one of the hardest tasks in defense issues.<br />

For one, a country needs pretty diverse military<br />

measures to cope with strategic weapons and<br />

hybrid warfare at the same time. Besides, such a<br />

military strategic posture would add additional<br />

burden on defense budgets.<br />

Turkey, as a Western democracy in the troublesome<br />

Middle East, is likely to face this emerging<br />

regional threat landscape that necessitates high<br />

adaptability. So far, the Turkish government has<br />

been doing well to address the nation’s defense<br />

needs and to democratize Ankara’s decisionmaking<br />

processes. The future Turkish military<br />

posture, if the current projects could be successfully<br />

completed, would be promising by the integration<br />

of modern naval, air force, UAV, missile<br />

defense, and air-land mechanized and armor<br />

warfare assets. As a country with 10 – 15 billion<br />

USD defense budget range, Turkey’s strategic<br />

imperative is to reach a sustainable and effective<br />

procurement & development level that would<br />

meet the demands of being a regional power.<br />

To do so, Turkey has to render strategic threats<br />

abortive and project power simultaneously with<br />

a very cost-effective resource allocation and<br />

budget management. Furthermore, the geopolitical<br />

imperatives of the nation necessitate diverse<br />

military strategic capabilities. Put simply, Turkey<br />

has to possess powerful naval and amphibious<br />

capabilities due to its peninsula location that adjoins<br />

three sea basins and straits, effective missile<br />

defenses due to its neighbors’ missile proliferation,<br />

mobile and elastic land forces units supported<br />

by powerful artillery assets for keeping<br />

conventional upper hand, and a formidable air<br />

force for different missions.<br />

The 2 nd Lebanon War, the Israelis’ endeavors in<br />

Gaza in 2008 and 2012 respectively, the Iranian’s<br />

drills and tests in the recent years, and finally the<br />

Syrian civil war have been offering valuable lessons-learned<br />

potential for shaping Turkey’s future<br />

defense posture with respect to the MENA<br />

regional military balance. For instance, the recent<br />

MANPAD trends should be monitored and<br />

analyzed closely in order to keep the future flight<br />

missions of the Anka drone and T-129 Attack<br />

Helicopter as safest as possible; and Hezbollah’s<br />

tactical approach against the Israeli Merkavas<br />

could be a good lessons-learned for protecting<br />

Altay main battle tanks against possible irregulars.<br />

This check-list can, and should, be modified<br />

with regard to further perspectives that<br />

would be raised by Turkish strategic community.<br />

Thereby, Ankara should consolidate its successful<br />

defense modernization with a broad military<br />

thinking for promoting Western values of peace<br />

and democracy in a region of violent tyrannies,<br />

as surfaced in the Baathist dictatorship of Syria<br />

example recently.<br />

O<br />

ENDNOTES<br />

1 Azar, Gat. War in Human Civilization, Oxford University Press, New York, 2006, p. 663.<br />

2 Anthony, Cordesman, et al. US – Iranian Competition in the Gulf Military Balance – II: The Missile and Nuclear Dimensions<br />

(10 th Edition), CSIS, Washington D.C., 2012. p. V.<br />

3 Ibid.<br />

4 Eddie, Boxx. “Countering the Iranian Missile Threat in the Middle East”, Policy Watch 1991, Washington Institute<br />

for Near East Policy, October 18 th 2012.<br />

5 Henry, D, Sokolski [ed.], The Next Arms Race, U.S. Army War College Strategic Studies Institute, Pennsylvania Carlisle<br />

Barracks, 2012. p 180.<br />

6 Anthony, Cordesman. et al. Iran’s Strategic Competition with the US and Arab States – Chemical, Biological, and<br />

Nuclear Capabilities, CSIS, Washington D.C. 2011, p. 4

İnceleme<br />

7 Jane’s IHS, Sentinel Security Assessment –Eastern Mediterranean– Syria Strategic Weapons Systems, 2012, pp. 3 – 5.<br />

8 IISS, Military Balance 2012 – Middle East and North Africa, Routledge, London, 2012, pp. 348 – 351.<br />

9 Rafael – Raytheon, Stunner: Terminal Missile Defense Interceptor, 2007, http://www.rafael.co.il/marketing/SIP_<br />

STORAGE/FILES/3/1023.pdf, Accessed: May 18 th 2013.<br />

10 Matt, M, Matthews. We were Caught Unprepared: The 2006 Hezbollah – Israel War, U.S. Army Combined Arms<br />

Center, Combat Studies Institute Press, Fort Leavenworth – Kansas, 2008, pp. 63 – 64.<br />

11 Uzi, Rubin. “Palestinian Rockets versus Israeli Missiles in the Second Gaza War”, Policy Watch 2011, Washington<br />

Institute for Near East Policy, December 21 st 2011.<br />

12 Avi, Kober. “Iron Dome: Has the Euphoria been Justified?”, Perspective Paper, The BESA Center, Ramat Gan, February<br />

2013.<br />

13 IISS, Military Balance 2013, Routledge, London, 2013. pp. 364 – 365.<br />

14 Frank, Hoffman. Conflict in the 21 st Century: The Rise of Hybrid Wars, Potomac Institute for Policy Studies, Virginia,<br />

2007, p 8.<br />

15 Thomas, M, Huber [ed.], Compound Warfare: That Fatal Knot, US Army Command and General Staff College Press,<br />

Fort Leavenworth, Kansas, 2002, pp. 1 – 2.<br />

16 Matti M, Matthews, 2008, p. 64.<br />

17 For a detailed assessment of the Syrian conflict: See Istanbul based independent think-tank EDAM’s recent<br />

monograph, The Syrian Civil War: A Military Strategic Assessment, May 2013.<br />

18 For a comprehensive assessment on Turkish defense modernization, see: Savunma Sanayii Müsteşarlığı 2012 –<br />

2016 Stratejik Planı (in Turkish).<br />

19 IISS, Military Balance 2013, Routledge, London, 2013, p. 100<br />

20 Jane’s IHS, Jane’s World Air Forces: Turkey – Air Force, July 2012, p.3<br />

21 For a brief assessment on Cirit misilse, see: Roketsan official website http://www.roketsan.com.tr/en/urunlerhizmetler/hassas-gudumlu-fuzeler/cirit-275-lazer-gudumlu-fuze/,<br />

Accessed on May 19 th 2013.<br />

22 Mustafa, Kibaroglu. Turkey NATO & and Nuclear Sharing: Prospects after NATO’s Lisbon Summit, Nuclear Policy Paper<br />

No. 5, Reducing the Role of Tactical Weapons in Europe Project, 2011. pp 2-3.<br />

23 Ibid.<br />

24 North Atlantic Treaty Organization, Strategic Concept: Active Engagement Modern Defence, 2010.

İnceleme<br />

Nükleer silaha sahip olma niyeti olduğundan şüphe edilen İran’ı en önemli motivasyonunun İsrail’in<br />

nükleer silah yeteneği olduğu görülmektedir.<br />

Ortadoğu’da Kitle İmha Silahlarından<br />

Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) Üzerine<br />

On Weapons of Mass Destruction Free Zone (WMDFZ)<br />

in the Middle East<br />

Şebnem UDUM<br />

Abstract<br />

Arab states gave support to the extension of the Nuclear Nonproliferation Treaty (NPT) in 1995 on the<br />

condition to hold negotiations to create a zone free of weapons of mass destruction in the Middle East. The<br />

international community was expecting, particularly after the 2010 NPT Review Conference, the MEW-<br />

MDFZ conference to be held in December 2012 in Helsinki, but it was postponed. What precludes progress<br />

are inextricable nature of disarmament and peace processes, and the difference in priorities of key states.<br />

However, further postponement would adversely affect the international nuclear nonproliferation regime,<br />

and regional security and threat perceptions. This piece gives the background and current status of the plans<br />

to create a MEWMDFZ, presents the bottlenecks and offers recommendations based on the principles of<br />

conflict resolution.<br />

Keywords: WMD free zone, Middle East, NPT, disarmament

İnceleme<br />

En gelimi uluslararas reimlerden biri nleer silahlarn yaylmas<br />

nn nlenmesi reimidir u reimin temel unsurlar irlemi Milletler<br />

Nleer Silahlarn aylmasn nleme Anlamas (NPT) luslararas<br />

Atom Enerisi Aans (IAEA) Nleer Tedariiler Grubu (NSG) Nle<br />

er Denemelerin apsaml asalanmas Anlamas (CTT)’dr<br />

Giriş<br />

Ortadoğu’yu nükleer silahlardan ve daha sonra<br />

tüm kitle imha silahlarından arındırılmış bölge<br />

konumuna getirme önerileri 2012 yılının Aralık<br />

ayında gerçekleşmesi beklenen Ortadoğu’da Kitle<br />

İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge konferansında<br />

bölgede nükleer, kimyasal, biyolojik<br />

silahlar ve balistik füzelere sahip (ya da bunların<br />

geliştirilmesi programlarına sahip) ülkelerin bir<br />

araya gelmesiyle müzakere edilecekti. 2010 NPT<br />

Gözden Geçirme Konferansı’nda ABD, Rusya ve<br />

Birleşik Krallık, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteriyle<br />

birlikte meseleyi tartışmak <strong>için</strong> bir konferans<br />

düzenlemeyi taahhüt ettiler. Finlandiya’nın<br />

başkenti Helsinki’de gerçekleştirilmesi beklenen<br />

konferans, Nükleer Silahların Yayılmasının<br />

Önlenme Anlaşması’nın (NPT) 2015 Gözden<br />

Geçirme Konferansının hazırlık komitesi toplantısının<br />

yapıldığı Nisan 2013’te de gerçekleştirilememiştir.<br />

1995’ten bu yana önemli bir mesele<br />

olan ve 2010 yılından bu yana uluslararası toplumun<br />

gerçekleşmesini beklediği bu konferans,<br />

silahsızlanma ve barış süreçlerinin iç içe geçmiş<br />

olması ve tarafların önceliklerinin farklı olması<br />

nedeniyle ertelenmektedir. Ancak, bu ötelemeler<br />

hem nükleer silahların yayılmasının önlenmesi<br />

rejimi <strong>için</strong> hem de bölgedeki güvenlik ve tehdit<br />

algılamaları açısından olumsuz etkiler yaratmaktadır.<br />

Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejiminin<br />

en önemli unsuru olan NPT’nin 1995’te<br />

süresiz olarak uzatılmasına Arap ülkelerinin verdiği<br />

destek, Ortadoğu’da kitle imha silahlarından<br />

arındırılmış bölge oluşturmak <strong>için</strong> görüşmeler<br />

yapılması şartına bağlanmıştı. Bu konferans gerçekleşmediği<br />

sürece bölgede nükleer silahların<br />

yayılmasının önlenmesi normuna ve genel olarak<br />

NPT’nin etkinliğine duyulan güven ve desteğin<br />

azalacağı öngörülebilir. İkinci olarak, halihazırda<br />

İsrail’in nükleer yeteneği, İran’ın nükleer programıyla<br />

ilgili tartışmalar ve Suriye’de kimyasal silah<br />

kullanımı bölge ülkelerinin bu silahların hâlâ politik<br />

ve güvenlik açısından “işe yarar” olarak algılanmasına<br />

neden olabilecektir. Bundan dolayı<br />

sadece bölgesel değil, uluslararası aktörlerin de<br />

süreci hızlandırmak ve tarafları Helsinki’de bir<br />

araya getirmek <strong>için</strong> çaba sarf etmeleri gerekmektedir.<br />

Buradaki önemli nokta, konferansın herhangi<br />

bir ülkenin zafiyetlerini ya da politikasındaki<br />

sorunları öne çıkarmaktan kaçınarak odağı<br />

tüm bölgenin normalleşmesi üzerinde tutmaktır.<br />

Bu çalışmada öncelikle nükleer silahların yayılmasının<br />

önlenmesi rejiminin bölgesel unsurlarından<br />

nükleer silahlardan arındırılmış bölge<br />

kavramı tanıtılacak, daha sonra Ortadoğu’da<br />

Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge<br />

(ODKİSAB)’nin tarihçesinden bahsedilecektir.<br />

Ortadoğu’daki 1990’ların başında gerçekleşen silahsızlanma<br />

görüşmelerinde tıkanmaya yol açan<br />

konular ele alınıp, çözüm önerileri sunulacaktır.<br />

Nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler:<br />

Uluslararası rejimler, devletlerin çıkarlarının birbirine<br />

yaklaştığı ya da örtüştüğü kurallar, normlar<br />

ve karar alma süreçleri olarak tanımlanabilir. 1<br />

Buna göre devletler uluslararası ilişkilerindeki<br />

problemleri çözmek <strong>için</strong> savaş yerine diğer enstrümanlara<br />

başvurabilirler. Bunlar, sorunlara<br />

diplomatik çözüm bulmak adına uluslararası örgütler,<br />

uluslararası hukuk, uluslararası öneme sa-

İnceleme<br />

hip bireyler (Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri<br />

gibi) ya da sivil toplum kuruluşları olabilir. Eğer<br />

bu enstrümanlar uluslararası ilişkilerin belirli bir<br />

konusunu ele alan bir özelliğe sahipse bu konuya<br />

ait bir uluslararası rejimden söz edilebilir.<br />

En gelişmiş uluslararası rejimlerden biri nükleer<br />

silahların yayılmasının önlenmesi rejimidir.<br />

Bu rejimin temel unsurları Birleşmiş Milletler,<br />

Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması<br />

(NPT), Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı<br />

(IAEA), Nükleer Tedarikçiler Grubu (NSG),<br />

Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması<br />

Anlaşması (CTBT)’dır. Henüz üzerinde müzakereler<br />

başlanamamış olsa da, üzerinde anlaşmaya<br />

varıldığında Fisil Maddeleri Kesme Anlaşması<br />

(Fissile Material Cutoff Treaty) da rejimin önemli<br />

bir parçasını oluşturacaktır. Bu Anlaşma ile<br />

nükleer silah yapımında kullanılan maddelerin<br />

miktarına sınırlama getirilmesi öngörülmektedir.<br />

Uluslararası yönetişimin önemli bir unsuru da<br />

bölgesel girişimlerdir. Bölgesel çabalar, uluslararası<br />

nükleer silahların yayılmasının önlenmesi<br />

rejimi <strong>için</strong> de önemli bir yer teşkil etmektedir.<br />

1945’te ABD, 1949’da Sovyetler Birliği, 1952’de<br />

Birleşik Krallık’ın nükleer silah edinmesinden<br />

sonra, yeni nükleer silaha sahip devletlerin ortaya<br />

çıkmasını engellemek <strong>için</strong> 1958’de Polonya<br />

tarafından nükleer silahlardan arındırılmış bölge<br />

fikri ortaya atılmıştır. Polonya Dışişleri Bakanı<br />

Adam Rapacki’nin adıyla anılan bu plan, Orta<br />

Avrupa’da Çekoslovakya, Polonya, Demokratik<br />

ve Federal Almanya’yı kapsayacak şekilde nükleer<br />

silahların bulundurulması, taşınması ya da bu<br />

ülkelerin nükleer silahları birbirlerine karşı kullanmasını<br />

yasaklayacak bir anlaşma öngörüyordu.<br />

2 Her ne kadar bu plan reddedilse de nükleer<br />

silahlardan arındırılmış bölge fikri 1959’da Antartika<br />

Anlaşması’nda vücut bulmuştur. Ancak<br />

nükleer silahlama yarışı devam etmiş, 1960’ta<br />

Fransa ve 1964’te Çin nükleer silaha sahip olmuşlardır.<br />

1968’de imzaya açılan ve 1970’te yürürlüğe<br />

giren NPT, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi<br />

<strong>için</strong> 7.maddede ülkelerin, bulundukları<br />

topraklarda nükleer silahların olmadığı bir coğrafyaya<br />

yönelik bölgesel anlaşmalar yapmalarını<br />

teşvik etmektedir. 3 Daha sonra 1967’de Dış Uzay,<br />

1971’de Deniz Yatağı ve 1979’da Ay Anlaşmaları<br />

imzalanarak bu bölgelerde nükleer silah bulundurulmayacağı<br />

karara bağlanmıştır. Halihazırdaki<br />

nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler<br />

ve anlaşmaları şunlardır: Latin Amerika <strong>için</strong><br />

1967’de Tlalelco, Güney Pasifik <strong>için</strong> 1985’te Rarotonga,<br />

Güneydoğu Asya <strong>için</strong> 1995’te Bangkok,<br />

Afrika <strong>için</strong> 1996’da Pelindaba ve Orta Asya <strong>için</strong><br />

2006’da Orta Asya Nükleer Silahlardan Arındırılmış<br />

Bölge Anlaşması (ya da Semipalatinsk).<br />

Nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler bazı<br />

temel prensipler üzerine kurulmalıdır: Bu bölgelere<br />

yönelik yapılacak anlaşmalar isteğe bağlı<br />

(voluntary) ve bölge ülkelerinin tamamı tarafından<br />

kabul edilmiş olmalıdır. Bölge tüm nükleer<br />

silahlardan arındırılmalı, girişim bölge <strong>için</strong>den<br />

gelmeli ve anlaşmayla uyumlu davranıldığının<br />

tespiti <strong>için</strong> etkin bir doğrulama sistemi bulunmalıdır.<br />

Anlaşma, nükleer teknolojinin barışçıl<br />

amaçlarla kullanımını teşvik etmeli ve süresiz<br />

olmalıdır. 4<br />

ODKİSAB:<br />

NPT’ye taraf olmayan devletler, Hindistan, İsrail<br />

ve Pakistan’dır ve nükleer silaha sahiptirler. Hindistan<br />

ve Pakistan 1998’de nükleer denemede<br />

bulunmuştur. İsrail’in açıkça ifade etmemesine<br />

rağmen nükleer silah sahibi olduğu bilinmektedir.<br />

Kuzey Kore, 2003’te anlaşmadan çekilmiştir.<br />

Nükleer silah programı bulunmaktadır ve (2006,<br />

2009 ve 2013’te) nükleer denemeler gerçekleştirmiştir.<br />

Bu ülkeleri nükleer silah sahibi olmaya<br />

iten nedenler uluslararası ve bölgesel dinamiklerden<br />

kaynaklanmaktadır. Bu anlamda, bu ülkelerin<br />

nükleer silahlardan vazgeçmeleri olasılığı<br />

bu nedenler üzerinden incelenebilir.<br />

Ortadoğu bölgesi <strong>için</strong> İsrail’in nükleer yeteneği<br />

(nükleer başlık ve bunları fırlatma vasıtaları)<br />

bölgedeki bazı diğer ülkelerin caydırıcılık ve bir<br />

nevi eşitliği sağlamak amaçlı olarak kimyasal ve<br />

biyolojik silah programları başlatmalarına ve bu<br />

silahlardan edinmelerine yol açmıştır. Bu ülkeler<br />

Mısır, Libya, İran, Irak ve Suriye’dir. Mısır, İran,<br />

Irak ve Libya Soğuk Savaş döneminde kimyasal<br />

silahlarını kullanmıştır. 5 Böylece bölgedeki var<br />

olan sorunlara kitle imha silahlarının yayılması

İnceleme<br />

sorunu da eklenmiştir. Halihazırda iç karışıklık<br />

yaşayan Suriye’de de kimyasal silah kullanıldığına<br />

dair ciddi şüpheler vardır. 6 Nükleer silaha sahip<br />

olma niyeti olduğundan şüphe edilen İran’ı<br />

en önemli motivasyonunun İsrail’in nükleer silah<br />

yeteneği olduğu görülmektedir. Zira İran’ın<br />

güvenlik söyleminde dış tehditler olarak ABD ve<br />

İsrail başı çekmektedir.<br />

Ortadoğu’daki bu iç içe geçmiş problemler ve<br />

tehdit algılamalarının yarattığı güvensizlik, silahlanma<br />

yarışına çanak tutmakta ve istikrarsızlığa<br />

yol açmaktadır. Bölgede kitle imha silahlarından<br />

arındırılmış bölge önerilerinin geçmişi<br />

70’li yıllara uzanmaktadır. İlk kez 1974’te İran<br />

ve Mısır tarafından Ortadoğu’da nükleer silahlardan<br />

arındırılmış bölge oluşturma fikri gündeme<br />

getirilmiştir. Birleşmiş Milletler Güvenlik<br />

Konseyi’nin 687 sayılı kararı da buna ihtiyaç olduğunu<br />

belirtmiştir. Bu öneri 1973’teki savaştan<br />

hemen sonra verildiği ve sadece nükleer silahlar<br />

söz konusu edildiği <strong>için</strong> kastedilen ülke İsrail’di.<br />

1988’de Mısır’ın teşvikiyle Birleşmiş Milletler<br />

Genel Sekreteri nükleer silahlardan arındırılmış<br />

Ortadoğu <strong>için</strong> bir çalışma başlattı ve güven tesis<br />

edici önlemleri de içeren öneriler ortaya koydu. 7<br />

1989’da IAEA’nin yaptığı teknik bir çalışma da<br />

Ortadoğu’daki nükleer tesislerde uygulanmak<br />

üzere güvenlik denetimi usullerini ele aldı. 8<br />

1990’da Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek,<br />

çözüme yönelik bir adım olarak, sadece nükleer<br />

silahları değil, tüm kitle imha silahlarını kapsayacak<br />

şekilde Ortadoğu Kitle İmha Silahlarından<br />

Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) önerisini getirdi.<br />

1970 yılında yürürlüğe giren ve sınırlı süresi<br />

olan NPT’nin, 1995’teki Gözden Geçirme ve<br />

Uzatma Konferansı’nda Anlaşma süresiz olarak<br />

uzatıldı. Anlaşma’daki bu değişikliğe Arap ülkeleri<br />

Ortadoğu’da nükleer silahlardan arındırılmış<br />

bölge <strong>için</strong> müzakereler yapılması koşuluyla onay<br />

verdiler. Bunun <strong>için</strong> de 1995 NPT Gözden Geçirme<br />

Konferansı Belgesine ek olarak Ortadoğu Kararı<br />

alındı. 9 Buna göre bölgedeki ülkeler, nükleer,<br />

kimyasal, biyolojik silahlar ve bunların taşıma<br />

vasıtalarını bulundurmamayı, edinmemeyi, test<br />

etmemeyi, üretmemeyi ve kullanmamayı taahhüt<br />

edeceklerdir. Önceleri İran, Suriye, Libya ve<br />

Yemen arasında kalan alan düşünülmüş, 10 daha<br />

sonra tüm Arap Birliği ülkeleri, İran ve İsrail de<br />

kapsama dahil edilmiştir. 11 Anlaşmayla uyumlu<br />

davranıldığının tespiti uygulamadaki başarı açısından<br />

büyük önem taşımaktadır. Bu anlamda,<br />

1975’te alınan Birleşmiş Milletler Genel Kurul<br />

Kararı bölgede etkin denetimler öngörmekteydi.<br />

12 2004’te Körfez Araştırma Merkezi, Körfez<br />

bölgesinde oluşturulacak ve Ortadoğu’yu da kapsayacak<br />

bir kitle imha silahlarından arındırılmış<br />

bir bölge önermiştir. 13 2008’de Akdeniz Ülkeleri<br />

Birliği bu fikri tekrar gündeme getirmiştir. 14<br />

1995’ten sonra Mısır, Arap Birliği ülkeleriyle ve<br />

bazı sivil toplum kuruluşlarıyla beraber bir hareket<br />

planı çalışmış ve bu plan 2010 NPT Gözden<br />

Geçirme Konferansı’nda müzakere edilmiştir. 15<br />

2010 NPT Gözden Geçirme Konferansı’nda devletler<br />

ilk kez 1995 NPT Gözden Geçirme Konferansı<br />

ve Ortadoğu Kararı’nın uygulanmasına yönelik<br />

adımlar atmakta uzlaşmışlardır. Bu Karar’ın<br />

hamileri olan ABD, Rusya ve Birleşik Krallık meselenin<br />

tartışılması <strong>için</strong> 2012 yılında bölgesel bir<br />

konferans düzenlemeye karar vermişlerdir. Bu<br />

konferansın, BM Genel Sekreteri ve NPT’nin<br />

“emanetçi” ülkeleri olan ABD, Rusya ve Birleşik<br />

Krallık himayesinde yapılmasına karar verilmiştir.<br />

Ayrıca bu konferansa ev sahipliği yapacak bir<br />

hükümet ve müzakerelerin yapılmasını kolaylaştırıcı<br />

(Facilitator) 16 atanması kararlaştırılmıştır.<br />

Bu ülke Finlandiya, tarih Aralık 2012, kolaylaştırıcı<br />

da Finlandiya Dışişleri Müsteşarı Jaakko Laajava<br />

olarak belirlenmiştir. Ancak ABD, Kasım<br />

2012’de konferansın ertelendiğini açıklamıştır. 17<br />

Rusya, NPT 2015 Gözden Geçirme Konferansının<br />

hazırlık komitesinin yapıldığı döneme denk<br />

geldiği <strong>için</strong> Nisan 2013’ten önce konferansın yapılması<br />

gerektiğini vurgulamıştır. 18<br />

ODKİSAB’ın Önündeki Sorunlar:<br />

Madrid Barış Konferansı’ndan sonra 1992’de başlatılan<br />

Silahların Kontrolü ve Bölgesel Güvenlik<br />

(Arms Control and Regional Security- ACRS)<br />

görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasından<br />

sonra ve devam eden yıllarda bölgedeki gelişmeler<br />

ODKİSAB’ın zor bir hedef olduğunu işaret etmektedir.<br />

Zira meselenin özü anahtar devletlerin<br />

güvenlik algılamaları, politikaları ve hedefleridir.<br />

Bölge ülkelerinin atılacak adımların sıralaması

İnceleme<br />

Arap ülkeleri ve İran, İsrail’in nükleer silahları ve füzelerini savunma amaçlı olarak görmemekte, “saldırgan ve baskı kuran”<br />

bir dış politikayı destekleyen araçlar olarak algılamaktadır.<br />

ve koşullar konusunda görüş ayrılığına düşmeleri<br />

bu konuda uzun süre ilerleme sağlanamamasına<br />

yol açmıştır. İsrail öncelikli olarak kalıcı barışın<br />

tesis edilmesini ve bölge ülkelerinin belirli<br />

anlaşmaları imzalamalarını ve uygulamalarını<br />

istemekte, 19 Arap ülkeleri ise öncelikle İsrail’in<br />

NPT’ye taraf olmasını istemektedirler. 20<br />

Görüşmeleri tıkayan iç içe geçmiş üç ana sorundan<br />

söz edilebilir: Birincisi, çeşitli silah sistemleri<br />

arasındaki bağlantıdır. İsrail’in nükleer<br />

silahlarının bir amacı kimyasal ve biyolojik bir<br />

saldırıyı caydırmaktır. İsrail’in görüşü nükleer<br />

konular konuşulmadan önce bölge ülkelerinin<br />

Kimyasal Silahlar Konvansiyonu (Chemical Weapons<br />

Convention-CWC) ve Biyolojik ve Toksin<br />

Silahlar Konvansiyonu (Biological and Toxin<br />

Weapons Convention-BTWC)’nun imzalamalarıdır.<br />

21 Ancak Mısır ve bazı diğer Arap ülkeleri<br />

de İsrail NPT’yi imzalamadan diğer kitle imha<br />

silahları anlaşmalarını onaylamayı reddetmektedirler.<br />

22 Zira ACRS görüşmeleri tam da bu sebepten<br />

devam edememiştir. 23<br />

İkinci konu da silahsızlanma ve silahların kontrolü<br />

<strong>için</strong> atılacak adımlar ve geniş anlamda<br />

Arap-İsrail, Filistin-İsrail ve İran-Arap çatışmalarını<br />

içeren bölgesel güvenlik sorunları arasındaki<br />

ilişkilendirmedir. İsrail, ancak bölgesel bir<br />

barış anlaşması imzalandıktan sonra kitle imha<br />

silahlarından arındırılmış bölgeyi tartışacağını<br />

belirtmiştir. Nitekim İsrail’in nükleer silahlarının<br />

amacı bölgesel barış anlaşmasının yokluğunda<br />

devletin bekasını korumaktır. Buna karşın, Arap

İnceleme<br />

ODSA (Ortadou itle mha Silahlarndan Arndrlm lge)’n<br />

blge ve uluslararas gvenlie yapaca at ve arpan etisi mu<br />

azzam olacatr u sebeple grmelere atlm bile o nemlidir<br />

ODSA blgesel gvenli meselelerine ve S edinmeye yol aan<br />

ulusal nedenlere bir zm getirebilir ve gvenli iilemini nleyebilir<br />

ülkeleri ve İran, İsrail’in nükleer silahları ve füzelerini<br />

savunma amaçlı olarak görmemekte, “saldırgan<br />

ve baskı kuran” bir dış politikayı destekleyen<br />

araçlar olarak algılamaktadır. Buna göre,<br />

bu ülkeler öncelikle İsrail’in nükleer silahlarını<br />

bırakmasını barış ve normalleşme sürecinin önkoşulu<br />

olarak öne sürmektedirler. 24<br />

Üçüncü problemli konu ise özellikle İran ve Suriye<br />

ile ilgili kitle imha silahlarının yayılmasının<br />

önlenmesi konularındaki ilerlemenin silahsızlanma<br />

konusunda atılacak adımlarla ilişkilendirilmesidir.<br />

İsrail, İran ve Suriye’yi en büyük güvenlik<br />

tehdidi olarak algılamaktadır. Tel Aviv’e<br />

göre öncelik bölgesel silahların kontrolü ve silahsızlanma<br />

<strong>için</strong> değil, İran ve Suriye’nin nükleer<br />

programı ve kimyasal silahlarıyla ilgili meselelerin<br />

çözümünde olmalıdır, yani bu devletlerin<br />

uluslararası yükümlülüklerini yerine getirmeleri<br />

sağlanmalıdır. 25<br />

Birbiri <strong>için</strong>e geçmiş problemlere ev sahipliği yapan<br />

Ortadoğu’da böyle bir silahsızlanma hamlesi<br />

<strong>için</strong> Arap ülkeleri öncelikle Arap-İsrail sorununun<br />

çözümlenmesi gerektiğini söylemekteyken,<br />

26 bazıları da 2012’nin böyle bir konferans<br />

<strong>için</strong> erken olduğunu düşünmekteydi. 27 Bu sorunun<br />

çözümlenmesi <strong>için</strong> ve silahsızlanmanın<br />

başlaması <strong>için</strong> kilit ülkeler, İran, İsrail, Mısır ve<br />

Suriye’dir. Hatırlanacak olursa, Arap ülkelerini<br />

1995’te ODNSAB (Ortadoğu’da Nükleer Silahlardan<br />

Arınmış Bölge) <strong>için</strong> ikna eden ülke<br />

Mısır’dır. Aralık 2012’de Finlandiya’nın başkenti<br />

Helsinki’de yapılması öngörülen ODKİSAB konferansının<br />

gerçekleşmemesi üzerine Mısır, bu<br />

durumu protesto ederek 2013 NPT Gözden Geçirme<br />

Konferansının Hazırlık Komitesi toplantısından<br />

erken ayrılmıştır.<br />

Suriye, şu dönemde kimyasal silahları ve hükümetin<br />

bu silahları kullanıp kullanmadığı tartışmalarıyla<br />

gündemdedir. Suriye’deki gelişmeler<br />

göstermiştir ki kimyasal silah sahibi olmak ve<br />

hatta kullanmak, ülkelere prestij kazandırmamakta,<br />

sadece meşruiyetlerini zedelemektedir.<br />

Suriye’deki iç çatışmalar halihazırda konferansa<br />

katılımı ve temsili engellemektedir.<br />

İran ve İsrail’in duruşları konferans esnasında<br />

medya ve uluslararası dikkatin üzerlerine çekileceği<br />

endişesiyle şekillenmiş 28 ve konferansa katılmaktan<br />

vazgeçmişlerdir. Bu iki ülke, konferansa<br />

ve fikre şüpheyle yaklaşmakta, bunu bir fırsat<br />

değil tehdit olarak algılamaktadır. 29 İsrail, güvenliğinin<br />

garantisi olarak gördüğü nükleer silahlardan<br />

bölgede tatmin edici bir denge ya da çözüm<br />

oluşmadan vazgeçmek istememektedir. Mısır, şu<br />

anda hazır değildir ve ABD de isteksiz görünmektedir.<br />

30 Bölgede ikili ilişkiler çok zayıftır ve<br />

Arap ülkeleri ABD’yi çifte standart uygulamakla<br />

itham etmektedirler. Özellikle Arap ülkelerindeki<br />

devrim süreçleri ve yeni yönetimler kurma<br />

çabaları devam ederken, bölgesel silahsızlanma<br />

ve barış görüşmeleri <strong>için</strong> siyasi kararlılık düşük<br />

seviyededir.<br />

Taraflar bir araya geldikten sonra da ODKİSAB<br />

müzakereleri <strong>için</strong> üzerinde çalışılması gereken<br />

pek çok siyasi ve teknik mesele bulunmaktadır:<br />

Bunlar arasında; müzakerelerin/anlaşmanın<br />

hangi silahları kapsayacağı, çift kullanımlı<br />

maddeler ve bunlarla ilgili teknolojilerin hangi

İnceleme<br />

kapsamda ele alınacağı; doğrulama ve uygulama<br />

mekanizmalarının var olan IAEA ve Kimyasal Silahların<br />

Yasaklanması Örgütü (Organization for<br />

the Prohibition of Chemical Weapons-OPCW)<br />

gibi kuruluşlarla mı yapılacağı yoksa ayrı bir bölgesel<br />

örgütün mü kurulacağı; CWC, BTWC ve<br />

CTBT’ye taraf olmayan bazı ülkelerin bu anlaşmaları<br />

imzalamaları/onaylamaları (ya da her ikisi)<br />

<strong>için</strong> bir takvimin belirlenmesi; ara önlemler,<br />

güven tesis edilmesi, nükleer, kimyasal ve biyolojik<br />

silahların ortadan kaldırılması <strong>için</strong> üzerinde<br />

anlaşmaya varılmış takvimler; nükleer silaha sahip<br />

devletlerden bu silahları kullanmayacaklarına<br />

dair güvenlik garantileri alınması ve genel anlamda<br />

bölgede kitle imha silahı kullanılmaması<br />

ve bunların kullanılması tehdidinde bulunulmaması<br />

<strong>için</strong> uluslararası garantiler alınması. 31<br />

Öneriler ve Sonuç:<br />

Kitle imha silahı edinmenin bölgedeki en önemli<br />

sebebi güvenlik ve prestijdir. Bu yüzden, çözüm<br />

(silahsızlanma) <strong>için</strong> önce bölgesel dinamikleri<br />

anlamak gerekir. Bunu yapmak ve çözüm önerilerini<br />

ortaya çıkarmak üzere hükümetler-arası bir<br />

konferanstan önce daha düşük seviyede katılımlı<br />

bir çalıştay (ya da çalıştay serileri) düşünülebilir.<br />

Çatışmaların çözümlenmesi (conflict resolution)<br />

çalıştaylarından örnekle, özellikle genç profesyoneller<br />

ve akademisyenler seviyesinde gerçekleşecek<br />

bu toplantılar, kilit noktaların belirlenmesi,<br />

ortak noktaların bulunması ve tıkanıklıkların<br />

çözüme kavuşturulması <strong>için</strong> çok değerlidir. Ayrıca<br />

sorun yaşayan ülkelerin vatandaşları arasında<br />

oluşturulacak bilgi ve fikir alışverişi ve kişisel yakınlık<br />

ilerisi <strong>için</strong> de bir yatırım olacaktır.<br />

Çatışmaların çözümlenmesi çalışmalarının klasik<br />

güvenlik anlayışından en önemli farkı temel<br />

insan ihtiyaçlarını referans alarak sorunlara yaklaşmasıdır.<br />

Zira eğer çözüm bu yönde geliştirilirse<br />

daha kalıcı olacağı varsayılmaktadır, çünkü<br />

temel ihtiyaçları karşılanmış insanların saldırgan<br />

davranışlarda bulunmayacağı ve var olanı düzeni<br />

değiştirmeye çalışmayacağı görülmektedir. 32<br />

Suriye’de kimyasal silah kullanımı uluslararası<br />

kamuoyunun da ilgisini insani güvenliğe çekmiş<br />

ve kitle imha silahlarının “tahrip edici gücünün”<br />

sorgulanması sürecini başlatmıştır. Özellikle<br />

Ortadoğu’da çatışmaların çözümlenmesi ve<br />

“kazan-kazan” çözümlerin peşinden gidilmesi<br />

sadece ODKİSAB <strong>için</strong> değil, bölgedeki tüm sorunların<br />

çözüme kavuşturulması açısından denenmelidir.<br />

Önündeki sorunlara ve bekleyen gündem maddelerinin<br />

zorluğuna rağmen, eğer gerçekleştirilebilirse,<br />

ODKİSAB’ın, bölge ve uluslararası güvenliğe<br />

yapacağı katkı ve çarpan etkisi muazzam<br />

olacaktır. Bu sebeple, görüşmelere katılım bile<br />

çok önemlidir. ODKİSAB, bölgesel güvenlik meselelerine<br />

ve KİS edinmeye yol açan ulusal nedenlere<br />

bir çözüm getirebilir ve güvenlik ikilemini<br />

önleyebilir.<br />

Bu konferans gerçekleşmediği sürece bölgede,<br />

nükleer silahların yayılmasının önlenmesi normuna<br />

ve genel olarak NPT’nin etkinliğine duyulan<br />

güven ve destek azalacaktır. Ayrıca, İsrail’in<br />

nükleer silahları ve NPT’ye taraf olmaması,<br />

İran’ın nükleer programıyla ilgili tartışmalar ve<br />

Suriye’de kimyasal silah kullanımı bölge ülkelerinin<br />

bu silahların hâlâ politik ve güvenlik açısından<br />

“işe yarar” olarak algılanmasına neden<br />

olabilecektir. Suriye’deki iç çatışmalarda devlet<br />

organlarının belli noktalarda kontrolü yitirmesi<br />

ya da yetersiz kalması sonucu kimyasal silahların<br />

çatışmalar sırasında tarafların karşıtlarına<br />

yönelik kullanması sonucunu doğurmuştur. Bu<br />

örnek, bölgede kontrol altında tutulamayan kitle<br />

imha silahlarının iç çatışmalarda kullanılması<br />

ve hatta yetersiz sınır güvenliği nedeniyle terör<br />

örgütlerinin eline geçme riskini de yaratmıştır.<br />

Bundan dolayı, silahsızlanma, bölgesel ve uluslararası<br />

alanda sonuçları olabilecek ve çok sayıda<br />

can kaybıyla sonuçlanacak olaylara yol açmamak<br />

<strong>için</strong> önemle üzerinde durulması gereken bir konudur.<br />

Bu yüzden, sadece bölgesel değil, uluslararası<br />

aktörlerin de süreci hızlandırmak ve tarafları<br />

Helsinki’de bir araya getirmek <strong>için</strong> çaba sarf<br />

etmeleri gerekmektedir. Buradaki önemli nokta,<br />

konferansın herhangi bir ülkenin zafiyetlerini ya<br />

da politikasındaki sorunları öne çıkarmaktan kaçınarak<br />

odağı tüm bölgenin normalleşmesi üzerinde<br />

tutmaktır.<br />

O

İnceleme<br />

DİPNOTLAR<br />

1 Stephen Krasner, “Structural Causes and Regime Consequences: Regimes as Intervening Variables,” in Stepehen<br />

Krasner, ed. International Regimes, Ithaca, Cornell University Press, 1983, ss. 1-21.<br />

2 Nuclear Weapon-Free Zones at a Glance,” Arms Control Association, Eylül 2012, http://www.armscontrol.org/factsheets/nwfz<br />

3 Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (NPT)”, Madde. 7, http://www.un.org/en/conf/npt/2005/<br />

npttreaty.html<br />

4 “United Nations Report for the Disarmament Commission”, General Assembly Official records (Birleşmiş Milletler<br />

Silahsızlanma Komisyonu Raporu, Genel Kurul Resmi Kayıtları), 54th session (54. Oturum), Supplement (Ek) No.<br />

42 (A/54/42), United Nations, New York, 6 Mayıs 1999, ss. 8-9.<br />

5 “Weapons of Mass Destruction Capabilities in the Middle East,” James Martin Center for Nonproliferation Studies,<br />

http://cns.miis.edu/wmdme/capable.htm#32<br />

6 “Growing Evidence of Chemical WEapons Use in Syria-UK” BBC News, 26 Nisan 2013, http://www.bbc.co.uk/<br />

news/world-middle-east-22305444<br />

7 Effective and Verifiable Measures which would Facilititate the Establishmnet of Nuclear-Weapon-Free Zone in the<br />

Middle East, Report of the Secretary General, UN, 1991. http://www.un.org/disarmament/HomePage/ODAPublications/DisarmamentStudySeries/PDF/SS-22.pdf<br />

8 Modalities of Application of Agency Safeguards in the Middle East, IAEA, GC (33)/887, 29 Ağustos 1989, http://<br />

www.iaea.org/About/Policy/GC/GC33/GC33Documents/English/gc33-887_en.pdf<br />

9 “Resolution on the Middle East,” NPT/CONF.1995/32 (Part I) Ek, 1995. http://www.un.org/disarmament/WMD/<br />

Nuclear/1995-NPT/pdf/Resolution_MiddleEast.pdf<br />

10 Modalities of Application of Agency Safeguards in the Middle East.<br />

11 Effective and Verifiable Measures…<br />

12 “Comprehensive Study of the Question of Nuclear-Weapon-Free Zones in All its Aspects”, UN General Assembly<br />

Resolution 3472 B, 11 Aralık 1975, http://www.opanal.org/Docs/UN/UNAG30res3472i.pdf<br />

13 Declaring the Gulf Region as a WMD-Free Zone, Gulf Research Center, Dubai, 15 Aralık 2004. http://www.grc.net/<br />

data/contents/uploads/Declaring_the_Gulf_Region_as_a_WMD-Free_Zone2_En_7571.pdf<br />

14 “Barcelona Process: Union for the Mediterranean Ministerial Conference Final Declaration,” 3-4 Kasım 2008.<br />

http://www.eu-un.europa.eu/articles/fr/article_8272_fr.htm<br />

15 “Middle East WMD Free Zone (Orta Doğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge)”, Acronym Institute,<br />

http://www.acronym.org.uk/core-work/middle-east-wmd-free-zone<br />

16 Kolaylaştırıcının arabulucudan farkı, tarafların alacakları karara etki etmemesidir.<br />

17 Victoria Nuland, “2012 Conference on a Middle East Zone Free of Weapons of Mass Destruction,” Basın Açıklaması,<br />

Washington, D.C., 23 Kasım 2012, http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2012/11/200987.htm<br />

18 “Middle East WMD Free Zone Conference Should be Held Before Next April-MFA (Orta Doğu’da Kitle İmha Silahlarından<br />

Arındırılmış Bölge Konferansı Gelecek Nisan’dan Önce Yapılmalıdır- Dışişleri Bakanlığı),” Voice of Russia,<br />

24 Kasım, 2012, http://english.ruvr.ru/2012_11_24/Middle-East-WMD-free-zone-conference-should-be-heldbefore-next-April-MFA/<br />

19 Emily B. Landau ve Shimon Stein, “Israel and the WMD-free Zone: Has Israel Closed the Door? (İsrail ve KİS’lerden<br />

Arındırılmış Bölge: İsrail Kapıyı Kapattı mı?)” The Bulletin of Atomic Scientists, 27 Eylül 2012, http://www.thebulletin.org/web-edition/op-eds/israel-and-the-wmd-free-zone-has-israel-closed-the-door<br />

20 Hossam Eldeen Aly, “A Middle Eastern WMD-Free Zone: Objectives and Approaches of Arab States (Orta Doğu’da<br />

KİS’lerden Arındırılmış Bir Bölge: Arap Ülkelerinin Amaçları ve Tutumları),” Arms Control Association, Nisan 2012.<br />

http://www.armscontrol.org/act/2012_04/A_Middle_Eastern_WMD-Free_Zone_Objectives_and_Approaches_of_Arab_States#4<br />

21 Ariel Levite, “Global Zero: An Israeli Vision of Realistic Idealism (Küresel Sıfır: Realistik İdealizm üzerine bir İsrail<br />

Görüşü),” Washington Quarterly, Cilt. 33, No. 2, Nisan 2010, s. 162.<br />

22 Nabil Fahmy, “Salvaging the 2012 Conference (2012 Konferansını Kurtarmak),” Arms Control Today, Cilt. 41, No. 7,<br />

Eylül 2011, s. 15.

İnceleme<br />

23 Paolo Foradori ve Martin B. Malin, “A WMD-Free Zone in the Middle East: Creating the Conditions for Sustained<br />

Progress,” Discussion Paper No: 2012-16, Cambridge: Mass.: The Project on Managing the Atom, Harvard University,<br />

Kasım 2012, s. 14. http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/22616/wmdfree_zone_in_the_middle_east.html<br />

24 A.G.E.<br />

25 Shaul Chorev, statement given at the 56th General Conference of the International Atomic Energy Agency,<br />

Vienna, Austria, September 17–22, 2012, cited in “A WMD-Free Zone in the Middle East: Creating the Conditions<br />

for Sustained Progress…”, s. 14.<br />

26 Wael al-Assad, “Arab States are Ready for the Conference,” in Bilal Y. Saab ed., The 2012 Conference on a Weapons<br />

of Mass Destruction Free-Zone in the Middle East, CNS Special Roundtable Report, Temmuz 2012, ss. 4-5.<br />

27 Peter Jones, “The United States Should Lead from Behind,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction<br />

Free-Zone in the Middle East, 2012, ss. 10-11.<br />

28 Michael Elleman, “The Zone is a Win-Win For All,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction Free-<br />

Zone in the Middle East, 2012, ss. 8-9.<br />

29 Wael al-Assad, “Arab States are Ready for the Conference,” 2012.<br />

30 Chen Kane, “Bad Timing but Still Some Hope,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction Free-Zone<br />

in the Middle East, 2012, ss. 12-13.<br />

31 “Middle East WMD Free Zone,” Acronym Institute<br />

32 Bkz. John Burton, Conflict Resolution and Prevention, New York: St. Martin’s Press, 1990; Morton Deutsch, Peter T.<br />

Coleman and Eric C. Marcus, The Handbook of Conflict Resolution, Theory and Practice, San Francisco, CA: Jossey-<br />

Bass, 2006.

İnceleme<br />

İran’a karşı 2006’da başlatılan BM yaptırımlarının kapsamı 2010’dan itibaren genişletilmiş, yaptırımların ekonomi<br />

üzerinde yarattığı baskı ve sıkıntı gözle görülür bir hal almıştır. 2012’de ekonomi küçülmeye başlamıştır.<br />

İran’ın Devlet Kapasitesi ve<br />

Dış Politikası<br />

The State Capacity and Foreign Policy of Iran<br />

Barış DOSTER<br />

Abstract<br />

This article investigates the state capacity and foreign policy of Iran. Iran, as a regional power has important<br />

allies such as Russia and China. It tries to develop its nuclear capacity, accepts a policy against the USA and<br />

Israel and has a respectful image in Muslim countries. The author concludes that, although the economic<br />

situation is not good in Iran, it has a clever diplomacy, great geopolitics and strategic position. Therefore it<br />

is very difficult for the USA and Israel to attack Iran.<br />

Keywords: Middle East, Security, Foreign Policy, Shiite Factor

İnceleme<br />

ran’da en stn otorite olan dini lider hem dini hem siyasi yani hem<br />

ruhani hem dnyevi gce sahiptir etileri o genitir Siyasi yaps<br />

hayli arma olan lede batl anlamda siyasi partiler yotur Grup<br />

lar ittifalar blolar anatlar sz onusudur<br />

Giriş<br />

Ortadoğu’da siyasetin önemli aktörlerinden olan<br />

İran, 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleşecek<br />

cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde bir kez<br />

daha küresel ve bölgesel çapta politik ve diplomatik<br />

ajandalarda öne çıkmıştır. Seçimler öncesinde<br />

hayli gergin günler yaşayan ülkede, çok<br />

sayıda adayın ismi öne çıkmakla birlikte, seçimin<br />

kesin bir favorisinin olmadığı yönünde yaygın<br />

bir görüş egemendir. Siyasi rekabet hayli sertleşmiştir.<br />

Yönetici seçkinler ve muhtemel adaylar<br />

birbirlerine ağır suçlamalarla yüklenmektedirler.<br />

Blokların kendi <strong>için</strong>de çatlaklar, kırılmalar yaşanmaktadır.<br />

Yüksek işsizlik ve hayat pahalılığı,<br />

kötüleşen ekonomi, yolsuzluk ve rüşvet iddiaları,<br />

devlet güçlerinin baskısı, basına yönelik sansür,<br />

seçimlere hile karıştırıldığına ilişkin savlar bu seçimlerde<br />

daha fazla gündeme gelmektedir.<br />

78 milyonu geçen nüfusu, 1 milyon 648 bin kilometrekarelik<br />

yüzölçümü, dağlık coğrafyası,<br />

yeraltı zenginlikleriyle öne çıkan İran, dünyada<br />

ABD karşıtlığında da ilk sırada olan ülkelerdendir.<br />

Nüfusunun yüzde 99’u Müslüman, bunun<br />

da yüzde 90’ı Şii olan (kalan yüzde 1 ise Hıristiyan,<br />

Yahudi, Zerdüşt ve Bahaîlerden oluşur) ülkenin<br />

kabaca yarısı Fars, üçte biri Azeri, yüzde<br />

8’i Kürt, yüzde 3’ü Arap, yüzde 2’si Beluci, yüzde<br />

2’si Türkmen, yüzde 1’i Ermeni’dir. Farsça ve<br />

lehçelerinin kullanım oranı yüzde 60’ı, Türkçe ve<br />

lehçelerininki yüzde 40’ı bulur. Okuryazar oranı<br />

yüzde 80 dolayındadır. Ülkenin en büyük şehri<br />

olan başkent Tahran’ın nüfusu 15 milyondur. Diğer<br />

önemli şehirleri ise Tebriz, Meşed, Şiraz ve<br />

İsfahan’dır.<br />

Dini Otorite ve Devlet Yönetimi<br />

İran devlet yönetiminde cumhurbaşkanlığı makamı<br />

önemli ve yetkilidir. Ancak tek başına çok<br />

güçlü bir makam değildir. Güçler bölüşülmüştür.<br />

Sistemde velayeti fakih müessesesi çok önemlidir.<br />

Ruhani lidere, yani velayeti fakih müessesesini<br />

temsil eden kişiye veliyi fakih denir. Velayet<br />

yönetim, otorite, fakih ise yasayı yorumlayan kişi<br />

demektir. Velayeti fakih hem dini, hem siyasi,<br />

hem idari otoritedir ve rejimin en üst makamıdır.<br />

Ülkenin genel politikalarını belirler, silahlı<br />

kuvvetlerin genel komutandır, seçilmiş cumhurbaşkanını<br />

azledebilir, harcamaları Sayıştay<br />

denetiminden muaftır, ülkeyi referanduma götürebilir,<br />

vakıfların yöneticilerini ve yüksek yargı<br />

mensuplarını atar.<br />

Şii mezhebi, dini hiyerarşi <strong>için</strong>de Müslümanların<br />

imamlar tarafından yönetilmesi gerektiğini<br />

savunur. Şiilikte zekât ulemaya verildiğinden<br />

ve dağıtımı da ulema yaptığından, ulema siyasi<br />

olduğu kadar iktisadi olarak da güçlüdür. Dini<br />

otoritenin çok güçlü olduğu ülkede din bilginleri<br />

peygamberin mirasçısı olarak görüldüklerinden,<br />

toplumu yönetmek onların hakkı, sorumluluğu,<br />

görevi olarak algılanır. Devlet yönetiminde ayrıca<br />

İslami Danışma Merkezi, Anayasa Koruyucular<br />

Konseyi, Maslahat Konseyi, Milli Güvenlik<br />

Yüksek Konseyi gibi önemli kurumlar da vardır<br />

ve bunların hepsinde velayeti fakih çok etkilidir.<br />

İran’ın mevcudu yaklaşık 700 bin olan ordusu<br />

ile (125 bini Pastaran denilen devrim muhafızlarından<br />

oluşur) bölgenin en güçlü ordularından<br />

biridir. Şii inancı, Fars kültürüyle birlikte İran<br />

halkının ulusal kimliğinde de, devlet örgütlen-

İnceleme<br />

mesinde de, idari hiyerarşide de belirleyicidir. 1<br />

1979 İran İslam Devrimi’nden sonra en yüksek<br />

otorite olarak velayet-i fakih öne çıkmıştır. Kendisini<br />

“İslam Cumhuriyeti” olarak tanımlayan<br />

İran’da en üstün otorite olan dini lider, hem dini<br />

hem siyasi, yani hem ruhani hem dünyevi güce<br />

sahiptir. Yetkileri çok geniştir. Siyasi yapısı hayli<br />

karmaşık olan ülkede batılı anlamda siyasi partiler<br />

yoktur. Gruplar, ittifaklar, bloklar, kanatlar<br />

söz konusudur. Her blokta çeşitli alt bloklar, her<br />

grupta çeşitli alt grupçuklar vardır. Dini liderin<br />

yetkilerinin cumhurbaşkanına verilmesini isteyen<br />

ve siyasi gücü tek elde toplamaya çalışan<br />

mevcut cumhurbaşkanı Ahmedinecad ile dini<br />

lider Seyit Ali Hamaney arasındaki mücadele,<br />

aday adaylarının Anayasa Koruma Konseyi’nden<br />

onay alma aşamasından başlayarak her aşamada<br />

öne çıkmaktadır. 14 Haziran seçimleri öncesinde<br />

dikkati çeken gruplar şunlardır: Muhafazakârlar,<br />

ılımlılar (yenilikçiler, liberaller veya reformcular<br />

da denir) ve Ahmedinecad’ın çevresinde kümelenen<br />

dini- milliyetçi kanat.<br />

Ekonomideki Yapısal Sorunlar<br />

İran ekonomisi, hem ABD ve AB’nin uyguladığı<br />

ambargo, hem ağırlıklı olarak petrol ve doğalgaz<br />

ihracatına dayalı yapısı, hem de sanayi ve teknolojideki<br />

geriliği nedeniyle zorlanmaktadır. Ekonomide<br />

devlet egemendir. Dini bürokratik yapının<br />

büyük ağırlığı vardır. Üretken olmayan, verimliliği<br />

gözetmeyen, dışsallık yaratmayan hantal<br />

bir ekonomidir. Para birimi olarak İran Riyali’ni<br />

kullanan ülkede yapısal bir sorun olan işsizlik<br />

oranı resmi verilere göre yüzde 13’tür. Gerçekte<br />

bu oran çok daha yüksektir, gençler arasında ise<br />

yaklaşık iki katıdır. Bir diğer yapısal sorun olan<br />

enflasyon oranı ise resmi açıklamalara göre yüzde<br />

27,4’tür. İran’a uygulanan yaptırımlar ve İran<br />

Riyali’nin değerinin düşüklüğü finans sistemini<br />

ve sanayi üretimini olumsuz etkilemektedir. Yılda<br />

en az 3 milyar doların da yasadışı yollardan<br />

yurt dışına çıkarıldığı öne sürülmektedir.<br />

Yabancı yatırımlara karşı mesafeli duran İran,<br />

ekonomide devletçi politikaları benimsemesine<br />

karşın, bunu sistemli, kendi <strong>için</strong>de tutarlı biçimde<br />

uygulayamamaktadır. Ekonomide Devrim<br />

Muhafızlarından başka, mollaların egemen olduğu<br />

“bonyad” adlı vakıfların da ağırlığı büyüktür.<br />

Din adamları, yönettikleri vakıflar sayesinde<br />

İran ekonomisinin neredeyse yarısını yönlendirirler.<br />

Önemli ölçüde enerji ihracına dayalı olan<br />

ekonomi, dalgalanan petrol fiyatlarına karşı duyarlıdır,<br />

kırılgandır. Ekonomi yüzde 50.60 oranında<br />

hizmet sektörü ağırlıklıdır ve bu alanda<br />

çok yüksek bir devlet denetimi vardır. Petrol, doğalgaz,<br />

savunma, otomotiv, madencilik sektörlerinin<br />

GSYİH <strong>için</strong>deki payı yüzde 38,40, tarımın<br />

payı ise yüzde 11’dir. 2<br />

İran bölgede Suudi Arabistan’dan sonra ikinci<br />

büyük petrol rezervine sahiptir. Dünyada ise<br />

petrol açısından en zengin 4. ülkedir ve bilinen<br />

petrol rezervlerinin yüzde onuna sahiptir. Doğalgazda<br />

ise Rusya’nın ardından ikinci büyük<br />

doğalgaz zenginidir. İran, deniz yoluyla taşınan<br />

petrolün yüzde 40’ının naklini sağlayan Hürmüz<br />

Boğazı’nı denetlemektedir ki, bu onun elindeki<br />

önemli bir ekonomik ve stratejik kozdur. Tahran,<br />

Batı ile ilişkilerinin gerginleştiği dönemlerde bazen<br />

Hürmüz Boğazı’nı kapatabileceği yönünde<br />

açıklamalar yapmaktadır. Ancak, böyle bir karar,<br />

ekonomik olarak İran’ın kendisini de vuracağından,<br />

dahası en büyük müşterileri olan Çin<br />

ve Japonya’nın da tepkisini çekeceğinden, hayata<br />

geçirilmesi çok zor bir karardır.<br />

ABD ve İsrail Karşıtlığının İç Politikadaki<br />

Önemi<br />

İran’da dış politikanın iç siyasetteki ağırlığı oldukça<br />

yüksektir. Politikacılar, iç meseleleri halkın<br />

gözünde perdelemek, ikinci plana düşürmek<br />

<strong>için</strong> dış sorunları öne çıkarmada ustadırlar. Bazen<br />

yapay olarak dış politikada sorun yaratır bazen<br />

de sorunları gerçekte olduğundan daha büyük<br />

gösterirler. Bu yolla iç siyasette yitirilen kamuoyu<br />

desteğini alır, rejimin gücünü pekiştirir,<br />

diplomatik müzakerelerde masaya daha güçlü<br />

otururlar. Yine bu yolla iç siyasette yeni müttefiklere<br />

kavuşurlar. İran, diplomaside son derece<br />

gerçekçi, akılcı, pragmatik davranan bir ülkedir.<br />

Dini söyleme, zamana, zemine, muhataba göre,<br />

dozunda başvurur. Ülkenin dış politikasında, iç<br />

siyasetteki tüm ayrım ve çelişkilere karşın, halkın<br />

büyük desteğini alan belirgin bir çizgi söz konusudur.

İnceleme<br />

İran’ın dış politikasını şekillendirmede, geçmişinde<br />

yaşadığı Rus ve İngiliz işgallerinin, Başbakan<br />

Musaddık’ın CIA darbesiyle devrilmesinin,<br />

1979 İslam Devrimi’nin, aynı yılın Kasım ayında<br />

ABD’nin Tahran Büyükelçiliği’nin basılmasıyla<br />

başlayan ve 1981’de son bulan rehine bunalımının,<br />

1980-1988 arasında süren, 1 milyon kişinin<br />

ölümüne, en az 150 milyar dolarlık maddi kayba<br />

neden olan İran-Irak Savaşı’nın etkisi büyüktür.<br />

ABD, rehine bunalımından sonra İran’a yönelik<br />

yaptırımları devreye sokmuş, 1981’de kaldırıp,<br />

1984’te yeniden gündeme getirmiştir. Tahran’ın<br />

nükleer faaliyetlerinin gelişmesine koşut olarak<br />

da ağırlaştırmış, yaygınlaştırmış, 2012’de de en<br />

üst düzeye çıkarmıştır. Ayrıca ABD’nin Irak’ı<br />

işgal etmesi, İran’ı çevrelemeye, rejimini değiştirmeye<br />

çalışması ve İran’ın İsrail’le yaşadığı<br />

gerginlik hep İran’ın dış politikasını, savunma<br />

ve güvenlik anlayışını biçimlendiren unsurlardır.<br />

İran’da ABD ve İsrail öncelikli tehdit olarak<br />

görülürler. O nedenle güçlü devlet olma çabası,<br />

güçlü orduya sahip olma arzusu ve nükleer silaha<br />

sahip olma hakkı genel kabul görür.<br />

İran’ın, ABD ve İsrail’in hedefinde olmasının en<br />

büyük nedeni nükleer faaliyetleridir. Bu faaliyetler<br />

tüm diğer anlaşmazlık konularının önüne<br />

geçmiştir. İran’ın sık sık İsrail’in yok edilmesi<br />

gerektiğini söylemesi, ABD’yi ise “büyük şeytan”<br />

olarak nitelemesi, hem dış politikada ABD’yle<br />

mesafeli ülkelerde takdirle izlenmekte (Küba’dan<br />

Çin’e, Kuzey Kore’den Venezüella’ya kadar), hem<br />

de iç siyasette büyük karşılık bulmaktadır. İktidar,<br />

iç siyasette sıkıştığında ABD ve İsrail karşıtlığını<br />

öne çıkarmaktadır. ABD ve İsrail karşıtlığı, dış<br />

politikanın yanında devlet ideolojisinin de temeline<br />

oturmuş ve iç siyasette de karşılık bulmuştur.<br />

ABD ve İsrail’in de “İran nükleer silahlara sahip<br />

olacak” söylemiyle, hem kendi iç kamuoylarını<br />

hem de dünyayı İran’a karşı konumlandırmak,<br />

bu ülkeye yönelik bir saldırıyı meşrulaştırmak,<br />

psikolojik altyapı hazırlamak amacını güttükleri<br />

bilinmektedir. Ayrıca ABD İran’ı terörü destekleyen<br />

ülkeler arasında anmaktadır.<br />

İran, bölgedeki grupları İsrail’e karşı desteklese<br />

de, İsrail ile doğrudan bir çatışma <strong>için</strong>e girmekten<br />

kaçınmaktadır. Çünkü İran ile İsrail arasında<br />

oluşabilecek sıcak bir çatışma, ABD’nin de duruma<br />

dâhil olmasını beraberinde getirebilir. İran<br />

ise bu riski göze almak istememektedir. 3 İran,<br />

ABD’nin ve İsrail’in kendisini kışkırtan, hata<br />

yapmaya zorlayan hamlelerine karşı soğukkanlı<br />

davranmakta, ilk adımı atan, çatışmayı başlatan<br />

taraf olmamaya özen göstermektedir. ABD’ye<br />

karşı savunmacı, çekingen, ezik bir diplomasi<br />

değil, atak, dünya ölçeğinde ittifaklara açık, sadece<br />

Ortadoğu’da değil ABD’nin hemen yanında<br />

Latin Amerika’da bile işbirliği yapabilen bir diplomasi<br />

izlemektedir.<br />

Rusya ve Çin’le Yakın İlişkiler<br />

İran’ın SSCB ile ilişkileri Soğuk Savaş yıllarında<br />

oldukça düşük seviyede seyretmiştir. SSCB’nin<br />

dağılmasından sonra ise İran-Rusya ilişkileri<br />

hızla gelişmiştir. 1992’de iki ülke nükleer reaktör<br />

yapımına ilişkin anlaşma imzalamıştır. O günden<br />

beri Rusya, İran’ın nükleer faaliyetlerine keskin<br />

bir itirazda bulunmamaktadır. 1979 İslam Devrimi<br />

sonrasında İran, güvenliğini sağlamak adına<br />

Çin, Kuzey Kore ve SSCB’den silah almaya başlamıştır.<br />

Devrimden sonra ABD’yle ilişkilerini<br />

kesen, askeri anlaşmaları fesheden, ülkesindeki<br />

ABD üslerini kapatan İran, kendisini destekleyen<br />

Rusya’nın eski Sovyet coğrafyasındaki üstünlüğünü<br />

de kabul etmiştir. 1989’da Ayetullah<br />

Humeyni’nin ölümünden sonra İran ve Rusya<br />

arasında ilk geniş çaplı silah anlaşması imzalanmıştır.<br />

Bu da ilişkileri hızla geliştirmiştir. Rusya<br />

ile İran arasındaki bu yakınlaşma ABD başta olmak<br />

üzere birçok Batı ülkesini tedirgin etmiştir. 4<br />

Normal koşullarda, enerji konusunda Rusya’nın<br />

önemli bir rakibi olması beklenen İran, Batı tarafından<br />

dışlandığı oranda Rusya’yla yakınlaşmıştır.<br />

Bu da Rusya’nın elini güçlendirmiştir. İran’ın<br />

bölünmesi veya istikrarsız hale gelmesinin, Hazar<br />

çevresinde, Azerbaycan’da, Türk dünyasında<br />

ne gibi sonuçları olabileceğini öngören Rusya,<br />

İran’ın Batı ile yaşadığı gerginlikten kazançlı çıkmıştır.<br />

İran’a nükleer faaliyetleri kapsamında bilgi ve<br />

teknoloji satan Rusya, 1992’den bu yana istikrarlı<br />

biçimde BM’de İran’ın nükleer çalışmalarıyla ilgili<br />

oylamalarda, İran’a yönelik yaptırımlara karşı<br />

çıkmaktadır. İran’ın barışçıl amaçlarla nükleer<br />

programını geliştirme hakkına sahip olduğunu

İnceleme<br />

İran, Suriye’nin bölgedeki en büyük müttefiki ve destekçisidir. Suriye üzerinden Lübnan siyasetinde etkili olmaya çalışmaktadır.<br />

savunmaktadır. Bu bağlamda “yumuşak” yaptırım<br />

kararıyla İran’ın diyaloga yanaşmasını sağlayabileceğini,<br />

böylece İran’ın nükleer programının<br />

askeri içerikte olmadığının anlaşılacağını<br />

öne sürmektedir. 5 ABD başta olmak üzere Batının,<br />

nükleer faaliyetleri bahane ederek, İran’da<br />

rejim değişikliği <strong>için</strong> çalıştığını belirtmektedir.<br />

İran’a yönelik bir askeri müdahalenin kendisine<br />

yönelik doğrudan bir tehdit olduğunu vurgulamaktadır.<br />

İran’ın, Rusya ve Çin’in kurucu ve lider<br />

üyeler olarak öne çıktıkları Şanghay İşbirliği<br />

Örgütü’nde gözlemci üye olduğunu da unutmamak<br />

gerekir.<br />

Tartışmalı nükleer programından dolayı İran’a<br />

karşı 2006’da başlatılan BM yaptırımlarının kapsamı<br />

2010’dan itibaren genişletilmiş, yaptırımların<br />

ekonomi üzerinde yarattığı baskı ve sıkıntı<br />

gözle görülür bir hal almıştır. 2012’de ekonomi<br />

küçülmeye başlamıştır. 6 Batının İran’a uyguladığı<br />

petrol ambargosunu ağırlaştırmasından (1 Temmuz<br />

2012’den itibaren AB İran’dan petrol alımını<br />

durdurmuştur) ve İran Merkez Bankası’nın malvarlıklarını<br />

dondurmasından sonra Çin, İran’dan<br />

yaptığı petrol ithalatını artırmıştır. Çin ekonomisinin<br />

üç numaralı petrol tedarikçisi İran’dır.<br />

İki ülke petrol ticaretinde dolar yerine Çin para<br />

birimi yuan’ı devreye sokmuşlardır. İran petrollerinin<br />

Çin’den başka en büyük alıcıları Japonya,<br />

Hindistan ve Güney Kore’dir. İran, Rusya ve Çin<br />

ile olan yakın ilişkilerini, diplomaside önemli bir<br />

koz olarak kullanmaktadır. Bu durum, özellikle<br />

Almanya ile dengeli bir ilişki kurmasında önemli<br />

bir unsurdur.

İnceleme<br />

ran’ gerete olduundan daha glym gibi gsteren abartl<br />

bir tehdit algsyla yalnzlatrmaya alan AD ve srail bu sayede<br />

Tahran’n hem i siyasette elini glendirmete hem de blgede ve<br />

dnyada geni bir ittifa potansiyeli elde etmesine itibar azanmas<br />

na yardmc olmatadrlar<br />

İran, Latin Amerika ve Bağlantısızlar<br />

Hareketi<br />

İran Cumhurbaşkanı Ahmedinecad’ın 2012 yılı<br />

Ocak ayında Venezüella, Ekvator, Nikaragua ve<br />

Küba’yı içeren Latin Amerika gezisi, İran açısından<br />

oldukça başarılı geçmiştir. İran’ın 2005’ten<br />

itibaren bölgeye yönelik attığı diplomatik adımlarla<br />

başlayan politika, bölgede İran lehine bir<br />

tutum takınılmasını sağlamıştır. Bu durum, Latin<br />

Amerika’yı uzun yıllar “arka bahçesi” olarak<br />

gören ABD’yi ise endişelendirmiştir. 7 Fars milliyetçiliğini<br />

ve Şii inancını, antiemperyalist ve anti<br />

Siyonist söylemle harman eden, ideolojisinin ve<br />

İslam anlayışının merkezine koyan İran, ABD ile<br />

anlaşmazlık yaşayan ülkeleri doğal müttefiki olarak<br />

görmektedir. Bu politika Latin Amerika’nın<br />

özellikle ulusal sol iktidarlarca yönetilen ülkeleriyle<br />

yakın ilişkiler geliştirmesini sağladığı gibi,<br />

küresel ölçekte de İran’a itibar kazandırmaktadır.<br />

O kadar ki, Suudi Arabistan, Katar, Kuveyt,<br />

Ürdün, Birleşik Arap Emirlikleri gibi Sünni Arap<br />

yönüyle öne çıkan rejimlerin halkları arasında<br />

bile İran’a yönelik takdir hisleri gelişmektedir.<br />

İran, kendisine yönelik yaptırım ve ambargoların<br />

genişleyip, yaygınlaştığı bir dönemde, 2012<br />

yılı Ağustos ayında 16. Bağlantısızlar Hareketi<br />

Zirvesi’ne evsahipliği yaparak önemli bir başarı<br />

elde etmiştir. Tahran’da gerçekleşen zirveye<br />

40’a yakın cumhurbaşkanı ve başbakan, çok<br />

sayıda bakan katılmıştır. 120 üyesi, 17’si ülke,<br />

10’u da örgüt olmak üzere 27 gözlemci üyesi<br />

olan, BM’nin ardından en büyük uluslararası<br />

örgüt olarak kabul edilen Bağlantısızlar Hareketi<br />

Zirvesi’ne evsahipliği yapmak İran açısından<br />

önemli bir hamledir. Bu yolla ABD’nin kendisini<br />

tecrit etme çabalarına yanıt vermiştir. İran ile<br />

diplomatik ilişkilerini uzun yıllardır dondurmuş<br />

olan Mısır’ı, Cumhurbaşkanı Mursi’nin temsil<br />

etmesi, zirveye davet edilmeyen Suudi Arabistan<br />

Kralı’nın, bizzat mektup yazarak temsilcisini<br />

göndermesi, önemli gelişmelerdir.<br />

Dış politikasındaki dini vurgu söylemden ibaret<br />

olan İran, çok yönlü, çok merkezli bir diplomasi<br />

izleyerek, sadece politik, ideolojik ve<br />

stratejik açıdan değil, iktisadi açıdan da dışlanmışlığı,<br />

kuşatmayı yarmaya çalışmaktadır.<br />

Latin Amerika’dan Uzak Doğu’ya dek geniş bir<br />

coğrafyada kurmaya çalıştığı ittifak ilişkileriyle<br />

etki alanını büyütmeye çabalamaktadır. Bu yolda<br />

belli bir mesafe de almıştır. Bu sayede İran’ın<br />

Latin Amerika’daki en önemli ticaret ortağı olan<br />

Brezilya, İran’ın nükleer programını onaylamaktadır.<br />

2010’da BM Güvenlik Konseyi’nde İran’a<br />

yönelik yeni yaptırım paketine Türkiye ile birlikte<br />

“hayır” demiştir. İran, Brezilya’nın İran ile<br />

Batı arasında arabuluculuk yapmasını kabul etmiştir.<br />

Siyasi ilişkileri çok iyi olmasa da, İran’ın<br />

Arjantin’le de ekonomik ilişkileri gelişmektedir.<br />

Arjantin İran’ın Latin Amerika’daki ikinci ticaret<br />

ortağıdır. İran Venezüella’ya konuttan otomotive<br />

dek pek çok alanda büyük yatırımlar yapmıştır ve<br />

iki ülkenin işbirliği, üyesi oldukları OPEC (Petrol<br />

İhraç Eden Ülkeler Örgütü) <strong>için</strong>de de dikkat çekmektedir.<br />

İran’ın Bölgedeki Ağırlığı ve Gücünün<br />

Sınırları<br />

İran, Türkiye’den sonra İsrail’i tanıyan ikinci<br />

Müslüman ülkedir. Şah döneminde, Türkiye ve<br />

Mısır’la (Araplar arasında İsrail’i tanıyan ilk ül-

İnceleme<br />

kedir) birlikte ABD’nin bölgedeki en yakın müttefikleri<br />

arasında öne çıkmıştır. İslam Devrimi<br />

sonrasında ise İsrail’in haritadan silinmesini savunmaya<br />

başlamıştır. Bölgede, ekonomik, siyasal,<br />

toplumsal, teknolojik gücünün üstünde bir<br />

ağırlığa sahip olmasında, bölgesel güç konumuna<br />

ulaşmasında kendisinin ABD ve İsrail karşıtı<br />

söylemlerinin de, ABD ve İsrail’in İran karşıtı ve<br />

yer yer abartılı söylemlerinin de etkisi büyüktür.<br />

İran’ı, gerçekte olduğundan daha güçlüymüş gibi<br />

gösteren, abartılı bir tehdit algısıyla yalnızlaştırmaya<br />

çalışan ABD ve İsrail, bu sayede Tahran’ın<br />

hem iç siyasette elini güçlendirmekte, hem de<br />

bölgede ve dünyada geniş bir ittifak potansiyeli<br />

elde etmesine, itibar kazanmasına yardımcı<br />

olmaktadırlar. Bölgesel güç olan, ancak küresel<br />

ölçekte adım atma, etkili olma konusunda devlet<br />

kapasitesi, yumuşak gücü yetersiz kalan İran da,<br />

kendisine yönelik bu abartılı ifadelerden yararlanmaktadır.<br />

İran Türkiye’yle tarihsel olarak rekabet <strong>için</strong>dedir<br />

8 . Özellikle son dönemde Suriye meselesi başta<br />

olmak üzere Türkiye’yle önemli sorunlar yaşamaktadır.<br />

Türkiye’nin batıya yakın bir diplomasiyi,<br />

savunma ve güvenlik politikasını tercih etmesi,<br />

zaman zaman İslam aleminin liderliğine oynadığı<br />

yönünde bir algının oluşması, Ortadoğu’da<br />

öncü olma çabaları, topraklarına kabul ettiği<br />

füze kalkanı ve patriotlar İran’ın tepkisini çekmektedir.<br />

İki ülke Irak’ta da rekabet halindedir.<br />

İran, Başbakan Maliki hükümetini ve merkezi<br />

yönetimi desteklerken, Türkiye, Kuzey Irak Bölgesel<br />

Yönetimi’ni ve Barzani’yi desteklemektedir.<br />

Türkiye, İran’ın nükleer faaliyetlerinden de tedirgin<br />

olmaktadır ve bunun İran’ın bölgesel üstünlüğünü<br />

artıracağını düşünmektedir.<br />

Tüm bunlara karşın gerek Türkiye gerekse İran<br />

bölgede devlet ve millet gelenekleriyle öne çıkan<br />

ülkelerdir. 1639 tarihli Kasrı Şirin Anlaşması’ndan<br />

bu yana değişmeyen sınıra sahiptirler. Rekabetin<br />

ve anlaşmazlığın büyüklüğüne karşın, sıcak çatışmadan<br />

özenle ve özellikle kaçınacak bilinçtedirler.<br />

Nitekim 1990’larda Türkiye’de Atatürkçü,<br />

Cumhuriyetçi fikirleriyle öne çıkan aydınlara yönelik<br />

cinayetler ve İran’ın Türkiye’ye rejim ihraç<br />

etme çabaları Türk kamuoyunda İran karşıtlığını<br />

körüklemişse de, her iki ülke de soğukkanlı davranarak,<br />

gerilimi düşürmeye çalışmışlardır. İki<br />

ülkenin siyasi ve ticari ilişkilerinde iniş çıkışlara<br />

rağmen belli bir istikrar egemendir. İki ülke arasındaki<br />

ticaret hacmi 2012’de 20 milyar doları<br />

aşmıştır ve 30 milyar dolara yükselmesi hedeflenmektedir.<br />

Türkiye, ABD’nin uyarısı üzerine<br />

İran’dan ithal ettiği enerjiyi azaltsa da, yakın geçmişte,<br />

Türkiye’nin petrol ihtiyacının yüzde 40’ını,<br />

doğalgaz ihtiyacının ise yüzde 30’unu İran’dan<br />

karşıladığı dönemler olmuştur.<br />

İran, Suriye’nin bölgedeki en büyük müttefiki ve<br />

destekçisidir. Suriye üzerinden Lübnan siyasetinde<br />

etkili olmaya çalışmaktadır. Filistin’de Hamas<br />

ve Lübnan’da Hizbullah üzerinde etkisi büyüktür.<br />

Bu sayede etkisini Akdeniz sahillerine kadar<br />

genişletmektedir. ABD’nin Irak’ı işgalinden en<br />

kazançlı çıkan bölge ülkesi de yine İran olmuş,<br />

nüfusunun yaklaşık üçte ikisi Şii olan Irak’ta<br />

siyasi nüfuzunu, iktisadi, toplumsal, kültürel<br />

ağırlığını artırmıştır. “Arap Baharı” olarak adlandırılan<br />

süreci 1979 İran İslam Devrimi’nden<br />

esinlenen bir İslami uyanış olarak memnuniyetle<br />

karşılayan İran, Suriye’deki gelişmelere ise büyük<br />

tepki vermiştir. 9<br />

Sonuç<br />

İran ekonomisi küresel ölçekte ülkenin iddialarını<br />

destekleyecek güçte rekabetçi bir ekonomi<br />

değildir. ABD’nin İran’ın petrol satışını engellemeye,<br />

bu yolla onu iktisadi açıdan zayıflatmaya,<br />

rejimi halk nezdinde yıpratıp itibarsızlaştırmaya<br />

yönelik çabaları aralıksız sürmektedir. İran, ülkesini<br />

ve rejimini korumak, bölgesel bir güç olarak<br />

konumunu pekiştirmek <strong>için</strong> nükleer çalışmalarını<br />

devam ettirmektedir. Aynı zamanda da İran’ı<br />

hata yapmaya zorlayan, saldırgan taraf olarak<br />

göstermeye çalışan ABD ve İsrail’e karşı bir “sinir<br />

harbi” vermektedir. İran, kendisinin nükleer faaliyetlerini<br />

eleştirenlere ise bu çabalarının barışçıl<br />

amaçlı olduğunu söyleyerek ve İsrail’in elindeki<br />

nükleer silahları göstererek yanıt vermektedir.<br />

Kaldı ki İran’da nükleer faaliyetler Şah döneminde<br />

başlamıştır ve nükleer güç olmak halkın tamamının<br />

desteklediği milli bir politikadır. İran’ın<br />

nükleer silaha sahip olmasının, bölgede Mısır,<br />

Suudi Arabistan ve Türkiye’yi de bu konuda is-

İnceleme<br />

tekli kılacağını belirtenlerin de sayısı çoktur. Öte<br />

yandan, pek çok ülke İran’ın nükleer çalışmalarının<br />

barışçıl amaçlı olduğuna inanırken, İran’ın<br />

nükleer silah sahibi olacak kapasiteye ulaşması<br />

<strong>için</strong> daha uzun yıllar gerektiğini savunan uzmanlar<br />

da söz konusudur. İsrail, sürekli olarak<br />

ABD’yi, İran’ın nükleer faaliyetlerini yaptırımlarla,<br />

ambargolarla, ablukalarla durduramayacağı<br />

yönünde uyarsa da, ABD’nin İran’a yönelik bir<br />

askeri müdahaleyi göze alması oldukça zordur.<br />

Kısacası, jeopolitik konumu, doğal zenginlikleri,<br />

nüfusu, devlet geleneği, millet bilinci, savaş deneyimli<br />

ordusu, nükleer faaliyetleri, diplomatik<br />

kadrolarının yetkinliği, dağlık coğrafyasıyla öne<br />

çıkan İran, etkili bir bölgesel güçtür. 19. ve 20.<br />

yüzyıllarda Rusya’nın ve İngiltere’nin işgaline<br />

uğramış olmak, ulusal bütünlük ve bağımsızlık<br />

konusunda İran halkını oldukça duyarlı kılmıştır.<br />

Kurduğu ittifak ilişkileri, elindeki enerji kartı ve<br />

Hürmüz Boğazı’nı denetleyen konumu da İran’ı<br />

bölge denkleminde öne çıkarmaktadır. Bu özellikleri<br />

onu çok zorlu bir hasım yaparken, İran’a<br />

yönelik bir askeri müdahalenin çok büyük sonuçları<br />

olabileceğini ortaya koymaktadır.<br />

O<br />

DİPNOTLAR<br />

1 İran’da ideoloji, devlet ve politika hakkında bkz: Doğu – Batı Yol Ayrımında İran, Ed: Barış Adıbelli, Bilim + Gönül<br />

Yayınları, İstanbul, 2012.<br />

2 Seçkin Berber, “Yaptırımların İran Ekonomisine Etkileri”, www.bilgesam.org.tr, 26. 04. 2013, s., 2.<br />

3 Davut Turan, “Gazze Operasyonu Işığında İran’ın İsrail – Filistin Sorununa Yaklaşımı”, Ortadoğu Analiz, Şubat<br />

2009, Cilt: 1, Sayı: 2, s: 50.<br />

4 Merve Suna Özel, “Rusya’nın İran Kaygısı mı Beklentisi mi?”, www.21yyte.org.tr, 21. 04. 2012.<br />

5 Özel, age, s: 2.<br />

6 Berber, age, s: 1.<br />

7 Güneş Özyurt, “İran – Latin Amerika İlişkileri”, www.bilgesam.org.tr, 06. 02. 2012, s: 1.<br />

8 Bu konuda bkz: Gökhan Çetinsaya, “Essential Friends and Nutural Enemies: The Historic Roots of Turkish – Iranian<br />

Relations”, Middle East Review of International Affairs, Vol: 7, No: 3, September 2003.<br />

9 Bu konuda daha geniş bilgi <strong>için</strong> bkz: Bayram Sinkaya, “Arap Baharı Sürecinde İran’ın Suriye Politikası”, SETAV,<br />

www.setav.org, Nisan 2012.

İnceleme<br />

İran’a karşı uygulanan yaptırımlar, son yıllara kadar sadece ABD tarafından uygulanmış olmasından ötürü, İran ekonomisinde<br />

bazı sıkıntılara neden olsa da İran’ı yalnızlaştıramamış ve siyasi baskı yaratabilecek düzeyde ekonomik sıkıntı yaratmamıştır.<br />

İran’a Ekonomik Yaptırımlar: Kırılganlaşan<br />

Nükleer Program mı Hükümet mi?<br />

Economic Sanctions on Iran: Is It Iran’s Nuclear Program or the<br />

Government Getting Fragile?<br />

Özüm S. UZUN<br />

Abstract<br />

There is a consensus about the severe impact of the economic sanctions on the Iranian economy and the<br />

limits of its achievement to compel Iran to stop its uranium enrichment activities. However, the probability<br />

of the emergence of revolutionary uprisings against the regime due to the sanctions is still a debatable issue.<br />

Therefore, this article seeks to understand the probability of transforming economic demands of Iranians to<br />

political demands as a result of the economic sanctions. In that respect, it attempts to answer the following<br />

question: Would economic sanctions be successful to dissuade the Iranian regime from its nuclear program<br />

as a result of widespread discontent among Iranians in an era when the Middle Eastern and North African<br />

regimes have been challenged by the popular uprisings? It seems that the main aim of greater economic<br />

sanctions is to slow Iranian nuclear program, rather than to end it. Therefore, this article argues that the<br />

possibility of transformation of economic demands of Iranians to political demands is low, since most of the<br />

Iranians now only criticize the economy policies, not the nuclear policies, of the government.<br />

Keywords: Iran, sanctions, nuclear program, Iranian economy

İnceleme<br />

00 yl itibariyle ran ile A ls arasnda yrtlen mzaereler<br />

zorlu bir dnemece girmitir 00 senesindei grmelerde Alman<br />

ya ngiltere ve Fransa ran’a uranyum zenginletirme faaliyetlerini<br />

durdurmas arlnda nleer tenoloi ve ticaret alanlarnda eitli<br />

nerilerin bulunduu bir anlama telif etmitir<br />

Giriş<br />

18 Aralık 2010 tarihinde Tunus’ta başlayan halk<br />

ayaklanması, yönetimle halk arasında derinleşen<br />

uçurumun bir sonucu olarak patlak verdi.<br />

Tunus’tan sonra Ortadoğu ve Kuzey Afrika devletlerine<br />

hızla yayılan halk ayaklanmaları, bölgenin<br />

siyasal açıdan yeniden yapılandırılma sürecini<br />

başlatmış oldu. Bölgeyi yakından takip edenler,<br />

yönetimlerin kırılganlaşmasında büyük payı olan<br />

ekonomi politikalarının önemini bir kez daha<br />

kavradı. Arap devrimleri sürecinde İran’ın rolü,<br />

algısı ve gücü üzerine birçok çalışma yapılırken,<br />

İran’ın mevcut rejiminin ekonomi politikaları ve<br />

devam ettirdiği nükleer programından dolayı<br />

maruz kaldığı ekonomik yaptırımların etkisi görece<br />

daha az çalışıldı. Elbette ki ekonomik yaptırımların<br />

İran’ın nükleer programını durdurmada<br />

başarılı olup olmayacağına dair birçok çalışma<br />

yapıldı. Ancak İran ekonomisi incelenirken, yönetimlerin<br />

ekonomik nedenlerle kırılganlaşması<br />

sonucunda devrimci çatışmalarla/hareketlenmelerle<br />

karşı karşıya kalma olasılığı daha nadir<br />

analiz edildi. Bu nedenle bu makale, İran’a karşı<br />

sertleştirilerek uygulamaya devam ettirilen ekonomik<br />

yaptırımların, hükümet üzerinde nasıl bir<br />

etkisi olabileceğini sorgulayacaktır. Bu amaçla,<br />

ekonomik yaptırımlar İran’ı nükleer programdan<br />

vazgeçirmede etkili olabilir mi? ve Ortadoğu ve<br />

Kuzey Afrika’nın halk ayaklanmalarıyla yeniden<br />

şekillendiği bir süreçte bu yaptırımlar İran hükümetini<br />

kırılganlaştırabilir mi? sorularına cevap<br />

arayacaktır. İlk bölümde, İran’ın nükleer programına<br />

dair kısa bir bilgi verilecek ve yaptırımlara<br />

zemin hazırlayan başarısız müzakere süreci anlatılacaktır.<br />

İkinci bölümde ekonomik yaptırımların<br />

rolü ve İran’daki etkileri incelenecektir.<br />

Müzakerelerin Sonucu: Ekonomik<br />

Yaptırımlar<br />

İran’ın nükleer programı, Şah döneminde altyapı<br />

çalışmalarının ABD yardımıyla “Barış <strong>için</strong> Atom”<br />

programı çerçevesinde başlatılmış, 1967 senesinde<br />

de Tahran Nükleer Araştırma Merkezi kurulmuştur.<br />

İran, İslam Devriminden sonra İran-Irak<br />

savaşına kadar nükleer çalışmalarını askıya almış<br />

olsa da, 1960’lardan bu yana dönemsel olarak<br />

SSCB (dağılmasından sonra Rusya), ABD, Çin,<br />

Arjantin, Pakistan, Hindistan, Polonya, Almanya,<br />

Fransa, Kuzey Kore, Güney Afrika ve İtalya<br />

gibi ülkeler İran’ın nükleer programına katkıda<br />

bulunmuştur. İran, Nükleer Silahların Yayılmasının<br />

Önlenmesi Anlaşmasını (Nonproliferation<br />

Treaty [NPT]) 1970’de onaylayarak nükleer silaha<br />

sahip olmayan ülkeler listesine ismini yazdırmış,<br />

UAEA’nın Teminat Anlaşmasını (Safeguard<br />

Agreement) kabul etmiştir. 1 1974’te İran Atom<br />

Enerjisi Ajansı’nın kurulmasıyla da nükleer çalışmalar<br />

yapan İranlı bilim adamları yetiştirme süreci<br />

hız kazanmıştır. 1979 İslam Devrimiyle sona<br />

erdirilen nükleer program, 8 yıl süren İran-Irak<br />

savaşından sonra tekrar başlatılmıştır. Bahgat’ın<br />

da belirttiği gibi Pakistan, İsrail ve ABD’den algılanan<br />

tehditle beraber, ekonomik ve siyasi dinamikler<br />

ve nükleere atfedilen “milli gurur” faktörleri<br />

İran’ın nükleer programını yeniden başlatmasında<br />

etkili olmuştur. 2 İran-Irak savaşında<br />

Saddam Hüseyin’in İran’a karşı kimyasal silah<br />

kullanması ve uluslararası kamuoyunun bu konuda<br />

sessiz kalması da bir diğer önemli unsurdur.<br />

Ancak 1980’lerde rehine kriziyle ABD-İran<br />

arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesi, Şah<br />

döneminde İran’ın nükleer programına destek<br />

veren Batı dünyasının İran’a yardımının sonu

İnceleme<br />

olmuştur. Yabancı şirketlerin de İran’la nükleer<br />

işbirliğini reddetmeleri, İran’ı Rusya ve Çin dahil<br />

diğer devletlere yöneltmiştir. Aynı zamanda<br />

Devrim sonrasında İran’ın nükleer programının<br />

“milli” olmasına özen gösterdiği bir süreç başlamıştır.<br />

2000’lerle birlikte İran’ın devam eden nükleer<br />

çalışmaları ve elde edilen istihbarat bilgileriyle<br />

İran’ın nükleer programının barışçıl amaçlı olmayabileceği<br />

endişeleri doğmuştur. 14 Ağustos<br />

2002 tarihinde muhalif İran Ulusal Direniş Konseyi,<br />

yapmış olduğu basın toplantısında, gizli<br />

tutulan Natanz’daki uranyum zenginleştirme ve<br />

Arak’taki ağır su üretim tesisleriyle ilgili bilgiler<br />

vermiştir. UAEA 2003 raporunda da, İran’ın<br />

1991 yılında Çin’den ithal ettiği uranyumu bildirmemiş<br />

olmasına; zenginleştirme programına 3<br />

ve Arak reaktöründeki ağır su programına dikkat<br />

çekmiştir. 18 Eylül 2004’de bir karar tasarısı<br />

onaylayan UAEA, İran’dan uranyum zenginleştirme<br />

çalışmalarını durdurmasını ve Yönetim<br />

Kurulu’na nükleer programıyla ilgili bir değerlendirme<br />

raporu sunmasını istemiştir. Diğer<br />

taraftan, İran’ın gizli bir nükleer programı olabileceği<br />

kaygısı, askeri seçenekleri önleme maksadıyla<br />

Avrupa ülkelerini İran’la müzakere masasına<br />

oturtmuştur. Almanya, İngiltere ve Fransa<br />

(AB Üçlüsü) ile yürütülen müzakereler sonucunda<br />

15 Kasım 2004’de bir anlaşmaya varılmıştır.<br />

İran’daki tüm santrifüjler denetim mekanizmasına<br />

alınmış ve İran kendi isteğiyle geçici olarak<br />

durdurduğu uranyum zenginleştirme faaliyetlerine<br />

bir süre daha başlamayacağını duyurmuştur.<br />

Böylelikle İran, konunun Birleşmiş Milletler Güvenlik<br />

Konseyine sevk edilmesini engellemiştir.<br />

2005 yılı itibariyle İran ile AB Üçlüsü arasında<br />

yürütülen müzakereler zorlu bir dönemece girmiştir.<br />

2006 senesindeki görüşmelerde Almanya,<br />

İngiltere ve Fransa İran’a uranyum zenginleştirme<br />

faaliyetlerini durdurması karşılığında, nükleer<br />

teknoloji ve ticaret alanlarında çeşitli önerilerin<br />

bulunduğu bir anlaşma teklif etmiştir. Dönemin,<br />

İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hamid Rıza<br />

Asefi, Avrupa’nın nükleer yakıt verme önerisine<br />

olumlu baktıklarını, ancak bunun İran’ın barışçıl<br />

nükleer teknolojiye sahip olmasına ilişkin doğal<br />

ve yasal haklarından vazgeçtiği anlamına gelmediğini<br />

söylemiştir. 4 Aynı zamanda İran, 2005<br />

senesinde Avrupa üçlüsünün Rus topraklarında<br />

uranyum zenginleştirme önerisini reddederek<br />

uranyum zenginleştirme programına yeniden<br />

başlamıştır. İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedijenad,<br />

2007 senesinde Güney Horasan eyaletinin<br />

başkenti Bircand’da halka hitaben yaptığı<br />

konuşmada nükleer programa değinmiş, uranyum<br />

zenginleştirme faaliyetlerini 164 santrifüjden<br />

3 bin santrifüje çıkararak devam ettirdiklerini<br />

açıklamıştır. 5 Aynı dönemde Körfez İşbirliği<br />

Konseyi ülkeleri bölge dışında tarafsız bir yerde<br />

uranyum zenginleştirme önerisinde bulunmuşlar,<br />

ancak bu öneri İran tarafından sıcak karşılanmamıştır.<br />

İranlı yetkililer, hiçbir önerinin kendi<br />

topraklarında uranyum zenginleştirmeyi engelleyemeyeceği<br />

yönünde açıklamalar yapmıştır. 6<br />

2008’de bir araya gelen İranlı ve Avrupalı yetkililerin<br />

görüşmelerinde de İran’ın uranyum<br />

zenginleştirme faaliyetlerinden vazgeçmeyeceği<br />

anlaşılmıştır. 14 Haziran 2008 tarihinde<br />

Tahran’a giden AB Ortak Dış Politika ve Güvenlik<br />

Yüksek Temsilcisi Javier Solana başkanlığındaki<br />

heyet, ABD, Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve<br />

Almanya’nın (5+1 ülkeleri) teşvik paketini sunmuştur.<br />

İran’ın hafif su reaktörü ile sivil bir nükleer<br />

program geliştirmesine yardım etmeyi, yasal<br />

olarak geçerli nükleer yakıt kaynağının garantisini,<br />

ticaret kolaylığını ve İran’ın Batı’dan sivil uçak<br />

alabilmesini öneren bu paket de İran’ı uranyum<br />

zenginleştirme faaliyetlerini durdurmasına ikna<br />

edememiştir. İran’ın resmi yanıtı gelmeden Hükümet<br />

Sözcüsü Gulamhüseyin İlham’ın, “Eğer<br />

paket uranyum zenginleştirme işlemini askıya<br />

almayı içeriyorsa hiçbir şekilde görüşülebilir bir<br />

paket değildir” şeklindeki açıklaması, İran’ın politikalarında<br />

bir değişiklik olmayacağının sinyalini<br />

vermiştir. 7<br />

Temmuz 2008 tarihinde İran’ın nükleer baş müzakereci<br />

Celili ve AB’nin Dış Politika Sorumlusu<br />

Solana Cenevre’de bir araya gelmiş, görüşmelere<br />

ABD Dışişleri Bakanlığından bir yetkili de gözlemci<br />

olarak katılmıştır. 5+1 ülkelerinin talep<br />

ve teşvikleri İran tarafına bir kez daha iletilmiş,<br />

İran ise UAEA’nın denetiminde ve uluslararası<br />

anlaşmalarla güvence altına alınmış olan barışçıl<br />

nükleer programının hangi gerekçeyle engellen-

İnceleme<br />

diğini sorgulayarak uranyum zenginleştirme faaliyetlerini<br />

durdurmayacağını bir kez daha yinelemiştir.<br />

Bunun üzerine İran’a karşı yaptırımların<br />

arttırılması bir kez daha gündeme gelmiştir. Ancak<br />

7 Ağustos 2008 tarihinde Rusya’nın Birleşmiş<br />

Milletler Daimi Temsilcisi Büyükelçi Vitali<br />

Çurkin, 5+1 ülkeleri arasında, nükleer programı<br />

nedeniyle İran’a yeni bir yaptırım uygulanması<br />

konusunda kesin bir anlaşma olmadığını açıklamıştır.<br />

8 19 Ağustos 2008 tarihinde İran ve UAEA<br />

arasında yeni bir müzakere süreci daha başlamış,<br />

UAEA Başkan Yardımcısı Hainunen, İran Atom<br />

Enerjisi Kurumu tarafından Tahran’a davet edilmiştir.<br />

9 Sonuç olarak, 15 Eylül 2008 tarihinde<br />

UAEA tarafından hazırlanan İran raporunda,<br />

ne İran ne de Batı’nın tezlerini teyit edici bir sonuca<br />

varılmıştır. Raporda, İran yönetiminin BM<br />

Güvenlik Konseyi kararlarının gereklerini yerine<br />

getirmediği, uranyum zenginleştirme ve ağır<br />

su reaktöründeki çalışmalara devam ettiği ifade<br />

edilmiştir. Ancak izin verilen tesislerin denetimi<br />

sonunda, İran’ın gizli nükleer çalışmaları olduğuna<br />

dair bir kanıtın sunulamayacağı da eklenmiştir.<br />

UAEA, İran’ın Güvenlik Konseyi kararları<br />

gereğince nükleer programı konusunda daha<br />

şeffaf adımlar atmaması durumunda, İran tarafından<br />

belirtilmemiş nükleer materyal ve aktivitenin<br />

olmadığını teyit eden bir tutum sergileyemeyeceğini<br />

belirtmiştir. Bu rapor, İran’ın askeri<br />

amaçlı bir nükleer programı olduğunu kanıtlayamamakla<br />

birlikte, BM Güvenlik Konseyi kararlarıyla<br />

uyumlu hareket etmesi gerektiği yönünde<br />

bir uyarı niteliğindedir.<br />

İran’ın ısrarcı tutumu, İran’a karşı uygulanan<br />

ekonomik yaptırımların devamına ve artmasına<br />

neden olmuştur. BM Güvenlik Konseyi tarafından<br />

Aralık 2006 tarihinde çıkarılmış olan 1737<br />

sayılı karar genişletilerek Mart 2007 tarihinde<br />

1747 sayılı karar kabul edilmiş, Mart 2008’de de<br />

1803 sayılı üçüncü yaptırım kararı onaylanmıştır.<br />

1737 sayılı kararla, Tahran yönetiminin nükleer<br />

faaliyetlerine katkıda bulunacak her türlü<br />

malzeme, teknoloji ve finansman sağlanmasının<br />

yasaklanması ve nükleer programla ilişkisi olduğu<br />

saptanan 11 şirketin ve 12 kişinin malvarlıklarının<br />

dondurulması onaylanmıştır. 1737 sayılı<br />

karar BM Güvenlik Konseyi’nin 15 üyesinin tamamının<br />

oyuyla kabul edilmiş olmasına rağmen,<br />

Rusya girişimleriyle yaptırımları hafifletmeyi başarmıştır.<br />

1803 sayılı son kararla ise önceki ekonomik<br />

ve ticari yaptırımlar biraz daha sertleştirilerek<br />

İran’a uranyum zenginleştirme faaliyetlerini<br />

durdurması <strong>için</strong> üç ay süre tanınmış; nükleer<br />

programla bağlantısı bulunan kişi ve kurumlar<br />

saptanmış, bunların yurt dışındaki mal varlıklarının<br />

dondurulması kararı çıkmış, bazılarına<br />

seyahat yasağı getirilmiş; İran’a sivil veya askeri<br />

amaçlarla kullanılacak hassas teknolojik ürünlerin<br />

satışının yasaklanmasına karar verilmiş ve<br />

İran bankalarıyla ilişkilerde dikkatli olunması<br />

önerilmiştir.<br />

15 Eylül 2008 tarihinde UAEA, İran’ın nükleer<br />

programıyla ilgili başka bir rapor daha yayınlamıştır.<br />

Bu raporda da Güvenlik Konseyi kararlarına<br />

rağmen İran’ın uranyum zenginleştirme<br />

faaliyetlerinden vazgeçmediğinin ötesine geçilememiştir.<br />

10 <strong>Tam</strong> da bu esnada Hamaney’in 5+1<br />

ülkelerinin ekonomi teşvik önerisini reddetmesiyle<br />

BM Güvenlik Konseyi’nin yeni yaptırım kararları<br />

<strong>için</strong> zemin hazırlanmıştır. 27 Eylül 2008<br />

tarihinde 1835 sayılı karar, yeni yaptırımlar içermese<br />

de İran’ın daha önceki kararlara uymasını<br />

yinelemiştir. 11 Yeniden başlayan müzakere süreci<br />

de başarısızla sonuçlanmış, İran uranyumu<br />

%20 oranında zenginleştirmeye başlayacağını<br />

UAEA’na bildirmiştir. 2010 yılında ise müzakere<br />

süreci tamamen çıkmaz bir yola girmiştir. BM<br />

Güvenlik Konseyi 1929 sayılı kararla İran’a uygulanacak<br />

ek yaptırımlara kapı açmıştır. Kasım<br />

2011 tarihinde UAEA’nın İran’ın nükleer programıyla<br />

ilgili yayınlamış olduğu raporda İran’ın bildirilmemiş<br />

nükleer faaliyetlerinin askeri amaçlı<br />

olabileceğine dair kaygılarının olduğuna işaret<br />

etmesi, İran’a karşı daha sert yaptırımların gündeme<br />

gelmesini hızlandırmıştır. Bu çerçevede<br />

ABD Senatosu, İran’ın enerji, liman, nakliyat ve<br />

gemi sanayi sektörleriyle iş yapılmasını kısıtlayan<br />

ve bu ülkeye grafit, alüminyum ve çelik gibi, gemi<br />

sanayi ve nükleer sektörlerle alakalı ürünler satan<br />

veya tedarik eden bireylere cezalar öngören yaptırım<br />

paketini onaylamıştır. 12 AB de İran’a karşı<br />

gaz, bankacılık ve deniz taşımacılığı konusunda<br />

yeni bir yaptırım paketi üzerinde anlaşmaya varmış<br />

ve 27 AB üyesinin Tahran’dan doğalgaz alımını<br />

durduracağını açıklamıştır. 13 Ancak İran’a<br />

karşı uygulanan ekonomik ve ticari yaptırımlarla

İnceleme<br />

Haziran ayında gerçekleşecek olan seçimler sonrasında kurulacak yeni hükümetin ekonomi politikaları,<br />

İranlıların ekonomik taleplerini nükleer programla ilişkilendirip ilişkilendirmeyeceğini belirleyecektir.<br />

İran’ın nükleer programından vazgeçirilmesinin<br />

mümkün olup olmadığı hâlâ sorgulanmaktadır.<br />

Ekonomik Yaptırımlardan Ne Bekleniyor?<br />

1979 İslam Devriminden sonra ekonomik yaptırımlar,<br />

ABD-İran ilişkilerini etkileyen önemli<br />

unsurlardan biri olmuştur. 4 Kasım 1979’da yaşanan<br />

rehine krizinden sonra ABD, İran’ın finans<br />

sektörüne, petrol ve petrol dışı ürünlerine karşı<br />

yaptırımlar uygulamaya başlamıştır. İran’ın nükleer<br />

silaha sahip olmak istediği ve Ortadoğu barış<br />

sürecine karşı terör gruplarına destek verdiği<br />

iddiasıyla da ABD, İran’la olan ticari ilişkilerine<br />

yeni kısıtlamalar getirmiştir.<br />

1970’li yıllardan sonra ekonomik yaptırımların<br />

etkinliği üzerine yapılan çalışmalarda, yaptırımların<br />

başarı oranını etkileyen iki faktöre dikkat<br />

çekilmiştir. Birincisi, yaptırımı uygulayan ülke<br />

ile yaptırım uygulanan ülkenin ekonomik yapılarıdır.<br />

İkincisi, yaptırımların ne kadar süre ile<br />

uygulandığıdır. 14 Yaptırım uygulanan ülkenin<br />

ekonomisi yaptırım uygulayan ülkeye bağımlı<br />

ise ve yaptırımlar uzun süreli devam ediyorsa,<br />

yaptırımların sonuçları da o denli hissedilir bir<br />

hal almaktadır. Ancak bu noktada ekonomik<br />

yaptırımların siyasi kararlar üzerindeki etkisi değişkenlik<br />

göstermektedir. İran’a karşı uygulanan<br />

yaptırımlar, son yıllara kadar sadece ABD tarafından<br />

uygulanmış olmasından ötürü, İran ekonomisinde<br />

bazı sıkıntılara neden olsa da İran’ı<br />

yalnızlaştıramamış ve siyasi baskı yaratabilecek<br />

düzeyde ekonomik sıkıntı yaratmamıştır. Bu<br />

nedenle ABD, yaptırımların son bir yılda hem<br />

uygulayan ülkeler hem de uygulanan sektörler<br />

bakımından genişletilmesi <strong>için</strong> çaba harcamıştır.<br />

2000’li yıllarda İran’ın nükleer programını durdurması<br />

<strong>için</strong> uygulanan ekonomik yaptırımların<br />

etkinliği ise hala gündemdedir. Bunun önemli bir

İnceleme<br />

ran dndan bald zaman eonomidei sntlarla bouan ran<br />

llarn hmetin nleer politiasn sorgulamas belenebilir Anca<br />

ran’dai tartmalar incelendiinde Ahmedinead hmetinin eo<br />

nomi politialarnn sorguland ve tartmalara nleer politiann ve<br />

bundan dolay uygulanan yaptrmlarn dahil edilmedii grlmete<br />

dir<br />

nedeni, AB’nin İran’a karşı genişletilen yaptırımlara<br />

daha fazla destek vermesine rağmen Rusya<br />

ve Çin’in muhalif tutumlarıdır. Çin açısından<br />

İran’la ilişkiler, Ortadoğu ve Avrasya bölgelerinde<br />

siyasi ve ekonomik gücü artan ABD’ye karşı dengeleyici<br />

bir unsur olarak algılanmaktadır. 1970’li<br />

yıllarda başlayan İran-Çin ekonomik ilişkileri,<br />

İran’ın yalnızlaştığı dönemlerde artarak devam<br />

etmiştir. İki ülke arasında konvansiyonel silahlar<br />

ve nükleer enerji alanlarında devam eden işbirliği,<br />

2000’li yıllarda enerji alanında da gelişmeye<br />

başlamış, iki ülke arasında enerji anlaşmaları imzalanmıştır.<br />

Aralık 2012 tarihinde Çin’in İran’dan<br />

petrol ithalatı, bir önceki yıla göre %43 oranında<br />

artmıştır. 15 Nükleer enerji alanında İran-Rusya<br />

işbirliği de önemlidir. Buşehr reaktörünü tesis<br />

eden Rusya’nın eski Devlet Başkanı Putin, gecikmeler<br />

olsa da projenin tamamlanacağına dair<br />

garanti vermiştir. Dolayısıyla, ABD-İran ilişkilerinde<br />

önemini koruyan ekonomik yaptırımlar,<br />

Rusya ve Çin ile İran arasındaki ekonomik ilişkilerden<br />

etkilenmekte, ABD’nin İran ekonomisini<br />

zora sokarak siyasi baskı yaratma gücünü zayıflatmaktadır.<br />

Amerikan yönetimi de bu zayıflığın<br />

farkında olup, İran’a karşı daha geniş katılımlı bir<br />

koalisyon oluşturma gerekliliğini her fırsatta dile<br />

getirmektedir.<br />

Görünen o ki, hiç kimse İran’a karşı uygulanan<br />

ekonomik yaptırımlar yüzünden İran hükümetinin<br />

nükleer programını durduracağına dair<br />

bir açıklama yapmasını beklememektedir. Yaptırımlarla<br />

elde edilmeye çalışılan, İran’ın nükleer<br />

programının yavaşlatılmasıdır. Beyaz Saray<br />

Ulusal Güvenlik Danışmanı Tom Donilon’un da<br />

belirttiği gibi, yaptırımlar İran’ın zenginleştirme<br />

programı <strong>için</strong> gerekli olan ve kendisinin üretemediği<br />

temel malzeme ve ekipmanları maliyetli<br />

hale getireceğinden İran’ın nükleer programını<br />

devam ettirmesini güçleştirecektir. 16 Dolayısıyla,<br />

yaptırımların asıl amacının nükleer programın<br />

devam ettirilmesinin maliyetini arttırarak, hızlı<br />

ilerlemesini engellemektir. Bu noktada iki önemli<br />

husus dikkat çekmektedir. Birincisi, yaptırımların<br />

asıl amacı nükleer programı yavaşlatmaksa,<br />

orta vadede askeri yöntemlerin gündeme gelme<br />

olasılığı vardır, ki bu makalenin konusu dışındadır.<br />

İkincisi, uygulanan yaptırımlar yüzünden<br />

ciddi ekonomik sıkıntılarla baş eden İran halkının<br />

nükleer programa yönelik desteğini azaltarak<br />

hükümet politikalarını etkileyebileceği ihtimalinin<br />

var olup olmadığıdır. İlerleyen bölümlerde<br />

bu ihtimal analiz edilecektir.<br />

Ahmedinejad Hükümeti, İran Ekonomisi ve<br />

Nükleer Program Üçgeni<br />

İran’da 24 Haziran 2005 ve 12 Haziran 2009 tarihlerinde<br />

yapılmış olan seçimlerde Cumhurbaşkanı<br />

seçilen Mahmud Ahmedinejad’ın yönetimi<br />

boyunca İran’a karşı uygulanan yaptırımların<br />

artmasıyla, İran ekonomisi zor bir döneme girmiş,<br />

bununla paralel İranlıların ekonomik talepleri<br />

artmıştır.<br />

İran’daki muhafazakârlar kendi içlerinde geleneksel,<br />

ılımlı ve radikal olmak üzere üç gruba<br />

ayrılmaktadır. Geleneksel muhafazakârlar tüccarlardan<br />

oluşmakta, ekonomik alanda sanayi<br />

burjuvazisini savunmakta ve ekonomik anlamda<br />

uluslararası sistemle entegrasyonu desteklemektedir.<br />

17 Dolayısıyla, ekonomik güce sa-

İnceleme<br />

hip olan geleneksel muhafazakârların, radikal<br />

muhafazakâr grubundan olan Cumhurbaşkanı<br />

Ahmedinejad’ın ekonomi politikasını nasıl algıladığı<br />

önem kazanmaktadır. Ahmedinejad,<br />

seçim öncesinde petrol gelirlerinin halka dağıtılacağı<br />

ve yeni iş imkânlarının yaratılarak işsizlik<br />

oranının azaltılacağını vaat etmiştir. Ancak<br />

Ahmedinejad’ın yönetiminde İran ekonomisi<br />

düşüşe geçmiş, özellikle nükleer program politikasında<br />

izlediği tavizsiz tutum karşısında ABD<br />

öncülüğünde ekonomik yaptırımlara neden olmuştur.<br />

Artan genç nüfusuyla işsizlik oranının<br />

artması, halkın alım gücünde yaşanan düşüş ve<br />

Haziran 2007 tarihi itibariyle benzinin karneye<br />

bağlanması, 18 Ahmedinejad döneminde yaşanan<br />

ekonomik sıkıntıların bir kısmını oluşturmaktadır.<br />

Ekonomik ve ticari yaptırımlarla İran halkının<br />

yoksullaşarak yaşam kalitesinin düştüğü<br />

bir gerçektir. İstatistiklere göre, ülke genelinde<br />

fakirlik seviyesi %18 ve işsizlik oranı %13,2 civarındadır.<br />

19 15-24 yaş arası genç kadın nüfusta ise<br />

işsizlik oranı, %30 civarındadır. 20 Aynı zamanda<br />

petrol zengini olan İran, yaptırımlar yüzünden<br />

rafinerilerini yenileyememekte, dolayısıyla günlük<br />

benzin ihtiyacını karşılayamadığı <strong>için</strong> benzin<br />

ihtiyacının %40’ını ithal etmektedir. 21<br />

Daha önce de bahsedildiği gibi, ekonomik yaptırımların<br />

İran ekonomisindeki kısa vadeli sonuçları,<br />

İran’ın ABD’den başka ekonomik ve ticari işbirliği<br />

yapabileceği yeni ülkelerle bir nebze olsun<br />

hafifletilmiştir. Ancak ekonomideki 777 milyon<br />

$’lık yıllık toplam zararın, %82’sinin yaptırımlardan<br />

kaynaklandığı görülmektedir ki bu rakamların<br />

yaptırımların genişletilmediği döneme<br />

ait olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır. 22<br />

İngiltere’nin BM Daimi Temsilcisi Büyükelçi<br />

John Sawers da BM Güvenlik Konseyi tarafından<br />

İran’a uygulanan yaptırımların İran ekonomisini<br />

vurduğunu söylemiş, Avrupa ile yaptığı ticareti<br />

etkilediğini ve uluslararası şirketlerin İran’a yatırım<br />

yapma isteklerini azalttığını ifade etmiştir.<br />

Sawers, yaptırımların siyasi etkisi olduğunu da<br />

belirterek, yaptırımların “İran’ın <strong>için</strong>de de nükleer<br />

hırslarının peşinde ne kadar bedel ödemek<br />

istedikleri konusunda” şiddetli bir tartışma başlattığını<br />

savunmuştur. 23<br />

İran dışından bakıldığı zaman, ekonomideki sıkıntılarla<br />

boğuşan İranlıların hükümetin nükleer<br />

politikasını sorgulaması beklenebilir. Ancak<br />

İran’daki tartışmalar incelendiğinde Ahmedinejad<br />

hükümetinin ekonomi politikalarının sorgulandığı<br />

ve tartışmalara nükleer politikanın ve<br />

bundan dolayı uygulanan yaptırımların dahil<br />

edilmediği görülmektedir. 2007 senesinin yaz<br />

aylarında İranlı ekonomistler Ahmedinejad hükümetinin<br />

ekonomi politikalarını eleştirdikleri<br />

mektubu bir toplantı düzenleyerek kamuoyu<br />

önünde okumuşlardır. Cumhurbaşkanına seslenen<br />

ekonomistler, hükümetin akademik verileri<br />

görmezden geldiğini, petrol gelirlerini verimli<br />

değerlendirmediğini, enflasyonun artması ve<br />

ekonomik durumun kötüleşmesine neden olan<br />

politikalar uyguladığını ifade etmişlerdir. Ekonomistlerin<br />

birçoğu, İran ekonomisinin yaptırımlar<br />

nedeniyle <strong>için</strong>de bulunduğu durumdan ziyade<br />

Ahmedinejad hükümetinin kötü yönetimini sorumlu<br />

görmüştür. 24<br />

Artan petrol fiyatlarına rağmen İran ekonomisindeki<br />

sıkıntıların devam etmesi, hükümetin<br />

zengin enerji kaynaklarını kalkınmaya ve İran<br />

halkının refahına dönüştüremediğini göstermektedir.<br />

Artan petrol fiyatları halka yansımadığı gibi<br />

hükümetin nükleer programından ötürü uygulanan<br />

ekonomik yaptırımlara karşı elini kuvvetlendirmiştir.<br />

Ekonomist Dr. Masoud Nili, 1998<br />

yılında 71 trilyon riyalden az olan devlet bütçesinin,<br />

artan petrol fiyatlarıyla 2006 yılında yaklaşık<br />

600 trilyon riyale ulaştığını söylemiştir. 25 Petrol<br />

zengini Ortadoğu ülkelerinin “rantçı” ekonomi<br />

yapısı, ekonomik ve siyasi liberalleşmeyi engelleyen,<br />

dolayısıyla mevcut rejimleri sağlamlaştıran<br />

bir etken olarak görülmektedir. Bu çerçeveden<br />

değerlendirildiğinde, petrol gelirleri halka yansımamakta,<br />

ancak mevcut rejimin devamını sağlamaktadır.<br />

Ancak uygulanan yaptırımlarla İran’ın<br />

petrol gelirlerinde 2012 yılından itibaren %45’lik<br />

bir azalma yaşanmış, İran riyali de %80’den fazla<br />

değer kaybetmiştir. 26 Ekonomik verilere bakıldığında<br />

yaptırımlarla İran ekonomisi zayıflamakta,<br />

dolayısıyla İran’ın nükleer programını yavaşlatmakta<br />

başarı şansı yüksektir. Ancak yaptırımların<br />

nükleer programı durdurma konusunda başarılı<br />

olma ihtimali hala şüphelidir. İran halkının<br />

eleştirisi, hükümetin ekonomi politikalarıyla ilgili<br />

olup, henüz nükleer politikasına yönelik değildir.<br />

Dolayısıyla ekonomik yaptırımların, İran

İnceleme<br />

hükümetinin nükleer programdan vazgeçmesini<br />

sağlayacak siyasi baskı yaratması beklenmemelidir.<br />

Yaptırımlarla kötüleşen ekonomi, İranlıların<br />

ekonomik taleplerini arttırmasına neden olabilir,<br />

zaman içerisinde de ekonomik talepler yerini<br />

siyasi taleplere bırakabilir. İranlıların nükleer<br />

politikaya karşı tutumları, Bahgat’ın işaret ettiği<br />

“milli gurur” faktöründen kaynaklanmakta, dolayısıyla<br />

ekonomiden bağımsız olarak değerlendirilmektedir.<br />

2005 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde<br />

dönemin Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Hamid<br />

Rıza Asefi’nin “Cumhurbaşkanı kim olursa<br />

olsun uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin<br />

daimi olarak ertelenmesi söz konusu değildir”<br />

şeklindeki demeci de nükleer programın, hükümetlerin<br />

politikalarından ziyade devlet politikası<br />

haline dönüştüğünü göstermektedir. Ancak gelecek<br />

nesillerde, nükleer programa atfedilen “milli<br />

gurur” simgesinin asıl kökeni olan İran-Irak savaşından<br />

kaynaklanan psikolojik etkilerin, mevcut<br />

karar alıcı ve seçmenlerde olduğu kadar güçlü<br />

olmayacağı dikkate alındığında, uzun vadede<br />

nükleer program <strong>için</strong> göğüs gerilen ekonomik<br />

sıkıntıların daha fazla sorgulanmasına sebep olarak<br />

ekonomik taleplerin yanında siyasi taleplerle<br />

hükümete karşı hareketlenmeler söz konusu olabilir.<br />

Bu ihtimalin ise İran’a karşı uygulanabilecek<br />

askeri bir müdahaleyle yok olacağını söylemek<br />

mümkündür.<br />

Sonuç<br />

İran’ın nükleer programına karşı ekonomik yaptırımların<br />

uygulandığı bir dönem yaşanmakta ve<br />

yaptırımların etkinliği tartışılmaktadır. Anlaşılan<br />

odur ki, ekonomik yaptırımlarla askeri amaçlı<br />

nükleer faaliyetler <strong>için</strong> gerekli olan hassas nükleer<br />

teknoloji, madde ve bilgi akışının önlenerek<br />

İran’ın nükleer programının yavaşlatılması<br />

amaçlanmaktadır. Bu nedenle, ABD İran’a karşı<br />

uygulanan yaptırımların geniş bir koalisyonla<br />

devam ettirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.<br />

Sonuç olarak, ekonomik yaptırımlarla siyasi bir<br />

sonuç hedeflenmemektedir.<br />

Ekonomik yaptırımların İran ekonomisini olumsuz<br />

etkilediği açıktır. Aynı zamanda İran hükümetinin<br />

yanlış ekonomi politikalarıyla birlikte<br />

halk, sıkıntıları daha fazla hissetmektedir. Ancak<br />

İranlıların mevcut durumda sadece hükümetin<br />

ekonomi politikalarını eleştirdiği dikkate<br />

alındığında, giderek artan ekonomik sıkıntılarla<br />

İranlıların ekonomik taleplerinin, siyasi taleplere<br />

dönüşerek, hükümetin nükleer programını<br />

etkileme olasılığı düşük görülmektedir. Haziran<br />

ayında gerçekleşecek olan seçimler sonrasında<br />

kurulacak yeni hükümetin ekonomi politikaları,<br />

İranlıların ekonomik taleplerini nükleer programla<br />

ilişkilendirip ilişkilendirmeyeceğini belirleyecektir.<br />

Uzun vadede ise ekonomik sıkıntılarla<br />

daha fazla karşı karşıya kalan özellikle genç nüfus<br />

ki bu kitlede nükleere atfedilen “milli gurur”<br />

faktörünün yüksek hayat standartlarına sahip<br />

olma isteminden daha az önemli olacağı düşünülmektedir,<br />

nükleer program yüzünden karşı<br />

karşıya kaldıkları ekonomik sıkıntılarla daha fazla<br />

yaşamak istemeyebilir. Bu ihtimalin hem uzun<br />

vadede gündeme gelebileceği, hem de İran’a karşı<br />

uygulanabilecek askeri bir operasyonla tamamen<br />

ortadan kalkabileceği dikkate alınmalıdır.<br />

O<br />

DİPNOTLAR<br />

1 NPT, 1 Ocak 1967 tarihinden önce nükleer silah denemesi yapmayan bir ülkeyi anlaşmaya taraf olduğu takdirde<br />

nükleer silah yapmayacağı konusunda taahhüt altına almaktadır. Bu tarihten önce nükleer deneme yapan ve<br />

anlaşmaya taraf olan ülkelerin (ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere, Fransa ve Çin) ise nükleer silahlara sahip olma<br />

ve yenilerini üretme hakları saklı kalmıştır. Aynı zamanda anlaşma, nükleer silaha sahip olduğu kabul edilen 5<br />

ülkenin de bu silahlara sahip olmayan diğer ülkelere hiçbir aktarım yapmayacağını taahhüt etmektedir. Ancak<br />

anlaşmaya göre taraf ülkeler, sivil amaçlı nükleer enerji kullanımında serbesttirler ve bu teknolojiyi kullanırlarken<br />

5 nükleer ülkeden teknoloji ve maddi yardım alabilirler. Anlaşma, yatay olarak nükleer silahların yayılmasını

İnceleme<br />

önlemek kadar dikey yayılmayı da önlemeyi amaçlamakta, nükleer ülkelerin de zaman içerisinde nükleer silahlarından<br />

vazgeçmelerini öngörmektedir. Ancak bu maddenin zaman limitinin olmaması zaten ayrımcı olarak<br />

algılanan anlaşmanın taraf olmayan, ancak nükleer silah kapasitesine de sahip olan ülkeler tarafından reddedilmesine<br />

yol açmaktadır. Taraf olmayan ülkeler Hindistan, Pakistan ve İsrail`dir. Kuzey Kore anlaşmadan çekilmiş,<br />

2007 itibariyle yapılan müzakereler sonucunda nükleer programından vazgeçmiştir.<br />

2 Gawdat Bahgat, “Nuclear Proliferation: The Islamic Republic of Iran,” Iranian Studies, vol 39 (3), September 2006.<br />

3 Denetimler sırasında bazı muhafaza kaplarında, Buşehr’deki nükleer santralde enerji <strong>için</strong> gerekenden çok daha<br />

yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyum bulunmuştur. İran, Pakistan’dan temin ettiği bazı muhafaza kaplarında<br />

Pakistan’ın kendi nükleer programından bulaşmış aşırı zenginleştirilmiş uranyumun kalmış olabileceğini<br />

söyleyerek kendini savunmuştur. Gerçi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT), yakıt zenginleştirmeyi<br />

yasaklamasa da zenginleştirme aşaması silah üretiminde de önemli bir basamak olduğundan kuşku<br />

uyandırmaktadır.<br />

4 “Iran: Nuclear Program is Irreversible,” http://www.cnn.com/2006/WORLD/meast/04/23/iran.nuclear/, 23 Nisan<br />

2006.<br />

5 Anadolu Ajansı, 8 Kasım 2007<br />

6 Anadolu Ajansı, 2 Kasım 2007<br />

7 “Iran Defiant in Nuclear Row,” Reuters, 15 Haziran 2008, http://www.reuters.com/article/topNews/idUSDAH339<br />

16920080615?pageNumber=3&virtualBrandChannel=0<br />

8 “Rusya: İran’a Yaptırımlar Konusunda Anlaşma Yok,” Hürriyet, 7 Ağustos 2008, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/9601657.asp<br />

9 “İran ve UAEK Arasında Yeni Dönem Müzakere Süreci Başladı,” İran İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı, 19 Ağustos<br />

2008, http://www2.irna.ir/tr/news/view/line-120/0808197732120552.htm<br />

10 IAEA Board Report, Implementation of the NPT Safeguards Agreement and Relevant Provision of Security Council<br />

Resolutions 1737 (2006), 1747 (2007) and 1803 (2008) in the Islamic Republic of Iran, GOV/2008/38, (15<br />

September 2008)<br />

11 UN Security Council, Resolution 1803, S/RES/1835, (27 September 2008)<br />

12 “ABD’den İran’a Yeni Yaptırımlar,” NTVMSNBC, 1 December 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25402653/<br />

13 “AB’den İran’a Doğalgaz Yaptırımı,” NTVMSNBC, 15 October 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25390330/<br />

14 Robert A. Pape, “Why Economic Sanctions Do Not Work,” International Security, Vol. 22. No. 2. (Autumn, 1997), 91.<br />

15 “Çin’in İran’dan Petrol İthalatı %43 Arttı,” IRIB, 22 Ocak 2013, http://turkish.irib.ir/haberler/iran/item/273945-çinin-iran-dan-petrol-ithalatı-43-arttı<br />

(Erişim tarihi 5 Mart 2013)<br />

16 Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Danışmanı Tom Donilon’un Brookings Enstitüsünde yapmış olduğu konuşma, “Iran<br />

and the International Pressure: An Assessment of Multilateral Effort to Impede Iran’s Nuclear Program,” The Brookings<br />

Institution, 22 November 2011, http://www.brookings.edu/~/media/events/2011/11/22%20iran%20<br />

nuclear%20program/20111122_iran_nuclear_program_keynote.pdf (Erişim tarihi 21 Nisan 2013 )<br />

17 Arif Keskin, “Devrim İçinde Yeni Bir Devrim Arayışı: Ahmedinejad Radikalizmi,” 2023 Dergisi, 15 Şubat 2006 Haziran<br />

2007 tarihinde İran Petrol Bakanlığı tarafından benzine kota konulması kararı alınmıştır. Bu karara göre,<br />

kota uygulaması kapsamında motosikletlere aylık 30, özel araçlara 100, tam gün çalışan taksilere 300, yarım<br />

gün çalışan taksilere 600 ve devlet araçlarına da aylık 300 litre benzin verilecektir. Bu miktarların üzerinde olan<br />

benzinler, %25 zamlı olarak satılacaktır. İran’da uygulanmaya başlanan benzin kotasıyla ilgili daha fazla bilgi <strong>için</strong><br />

bkz Frances Harrison, “İran’da Benzin Karneye Bağlandı,”27 Haziran 2007, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/<br />

story/2007/06/070627_iran_update.shtml<br />

18 İran Ülke Profili, Mart 2012, http://birlesmismarkalar.org.tr/images/UF/file/hedef-ulke-raporlari/Iran.pdf (Erişim<br />

tarihi 21 Nisan 2013) 2006 yılında İran’daki işsizlik oranının %11 civarındaydı. Bkz: Lionel Beehner, What Sanctions<br />

Mean for Iran’s Economy?, 5 Mayıs 2006, http://www.cfr.org/publication/10590/<br />

19 İran Ülke Profili, Mart 2012, http://birlesmismarkalar.org.tr/images/UF/file/hedef-ulke-raporlari/Iran.pdf (Erişim<br />

tarihi 21 Nisan 2013)<br />

20 “Petrol Zengini İran Benzini Karneye Bağladı, Halk Sokağa Döküldü,” Referans, 28 Haziran 2007, http://www.<br />

referansgazetesi.com/haber.aspx?HBR_KOD=71733&KOS_KOD=7&ForArsiv=1<br />

21 Akbar E. Torbat, “Impacts of the US Trade and Financial Sanctions on Iran,” http://som1.csudh.edu/depts/adjunct/atorbat/Article%20Jan-2005/Torbat%20j.1467-9701.2005.00671.x.pdf,<br />

s.425<br />

22 “BM Yaptırımları İran’ın Ekonomisini Vurdu,” Zaman, 31 Ocak 2008.<br />

23 “Iranian Economists Blame President for Economic Woes Despite Huge Oil Revenues,” International Herald Tribune,<br />

14 Temmuz 2007, http://www.iht.com/articles/ap/2007/07/14/africa/ME-GEN-Iran-Economic-Woes.php<br />

24 Massoud Nili, “Picture of Iran’s Oil-Dependent Economy”, Iran International, May 2006, No. 40 http://www.iraninternationalmagazine.com/issue_40/text/picture%20of%20iran’s%20oil.htm<br />

25 “İran’ın Petrol Geliri Yarıya İndi,” Sabah, 8 Ocak 2013.<br />

26 “Ortadoğu’da Kader Seçimi,” http://www.tumgazeteler.com/?a=855242

İnceleme<br />

Yetkililer net bir sayı vermese de geceleri sınırda nöbet tutan gönüllü askerlerin sayıları “bin’ler” ile ifade edilmektedir.<br />

On beş yaşından yetmiş beş yaşına kadar hemen herkes sınırda göreve gitmektedir.<br />

Gazze’de Motivasyonun Kaynağı ve<br />

Son Gelişmelerin Gazze’ye Etkileri<br />

The Source of Motivation in Gaza and the Effects of the<br />

Recent Events on Gaza<br />

Abdulgani BOZKURT<br />

Abstract<br />

The relations between Israel and Gaza have entered a new phase with Ikhwan’s coming to the power in<br />

Egypt and apology of Israel from Turkey. The effect of this new phase on the motivation of people in Gaza is<br />

the main research of interest of this study. People have a high level motivation in Gaza which has become a<br />

symbol of resistance against Israel. Undoubtedly, resistance is the primary source of this motivation. In this<br />

study, firstly reflections of resistance on social life will be mentioned. At the same time, taking control and<br />

barriers of Ikhwan and probable effects of recent events in Egypt on Gaza will be addressed. Lastly, reflections<br />

of Israel’s apology from Turkey on Gaza will be examined. The question to be answered in this regard<br />

is whether Israel’s apology is sincere or due to political calculations.<br />

Keywords: Gaza, Hamas, Resistance, Motivation, Ikhwan, Israel

İnceleme<br />

srail ve Filistin arasnda son yllarda meydana gelen nemli savalar<br />

dan iincisi 01 ylnn sonlarna doru yaanmtr srail tarafndan<br />

ulut Stunu Gazzeliler tarafndan ise Siccil olara adlandrlan<br />

sava Triye ve zellile Msr’n inisiyatif alara devreye girmesi ile<br />

sona ermitir<br />

Giriş<br />

Bu çalışmada ilk olarak, İsrail ve Gazze arasında<br />

meydana gelen savaşların öneminden bahsedilecektir.<br />

Zira bu savaşlar İsrail ve özellikle<br />

Gazze’de, ötekine karşı motivasyonun kaynağı<br />

olmaktadır. Gazze’de savaşların öncesinde ve<br />

sonrasındaki ruh hallerinin farklılık arz ettiğini<br />

görmek bu tespiti desteklemektedir.<br />

İkinci olarak, Mısır’ın bugünü ve yakın gelecekteki<br />

durumu üzerine birtakım tespitlerde bulunularak<br />

Mısır’ın Gazze <strong>için</strong> neden önemli olduğu<br />

ifade edilecektir. Üçüncü olarak, Mısır’da<br />

İhvan’ın kontrolü ele alışının, İsrail’in Mavi<br />

Marmara’da gerçekleştirdiği baskından dolayı<br />

Türkiye’den özür dilemesi hususunda zorlayıcı<br />

bir unsur olup olamayacağı tartışılacaktır. Son<br />

olarak, sebep ne ve kim olursa olsun vuku bulmuş<br />

olan özrün, samimi mi yahut siyasi mi olduğu<br />

değerlendirilerek özrün Gazze’ye kazandırabilecekleri<br />

tahlil edilmeye çalışılacaktır.<br />

İsrail-Gazze İlişkilerinde Savaşın<br />

Yeri ve Önemi<br />

Gazze dikdörtgen şeklinde bir konuma sahiptir.<br />

Dikdörtgen şeklindeki Gazze’nin doğu uzun kenarı<br />

ile kuzey kısa kenarında İsrail bulunmaktadır.<br />

Güney kısa kenarında Mısır, batı uzun kenarında<br />

ise Akdeniz bulunmaktadır. Akdeniz’e paralel<br />

uzanan Gazze, yaklaşık 45 km uzunluğunda<br />

sahile sahiptir. Akdeniz’den içeriye doğru en geniş<br />

bölgesi 15 km’yi geçmeyen Gazze’de yapılar<br />

mecburiyetten birbirine çok yakın vaziyette inşa<br />

edilmiştir. Yaklaşık 400 km 2 lik bir yüzölçümüne<br />

sahip Gazze’de 1,5 milyon civarında insan yaşamaktadır.<br />

2006 yılında Hamas’ın seçimleri kazanmasıyla<br />

birlikte İsrail tarafından Gazze’ye ağır bir şekilde<br />

ambargo uygulanmaya başlanmıştır. Hamas’ın<br />

seçimleri kazanmasından 2008’in Aralık ayına<br />

kadar geçen yaklaşık üç yıllık sürede toplumun<br />

Hamas’a karşı, ambargonun sebebi olmasından<br />

ötürü, nefret beslemesi amaçlanmıştır. Ambargo<br />

sebebiyle Gazze’ye, yaşam <strong>için</strong> gerekli olan en<br />

temel maddelerin bile girişi kontrollü olmuştur.<br />

Özellikle savaş öncesi ve sonrasında yeni yerleşim<br />

birimlerinin inşası ve yıkılanların tamiratı<br />

<strong>için</strong> gerekli olan çimento ve cam gibi maddeler<br />

ise neredeyse hiç sokulmamıştır.<br />

Altı yıldan fazla süren ağır ambargonun yanında,<br />

İsrail-Gazze ilişkilerinin son yıllarına bakıldığında<br />

iki önemli savaş öne çıkmaktadır. Gazzeliler<br />

açısından iki savaşın ilkinde (2008) göreceli olarak<br />

Hamas kaybetse de son savaşta (2012) kazanan<br />

kesinlikle Hamas olmuştur. İfade edilen iki<br />

önemli savaştan ilki olan Dökme Kurşun Operasyonu<br />

(Gazzeliler tarafından “Furkan Savaşı”<br />

olarak adlandırılmaktadır), toplumun artan huzursuzluğunun<br />

da yardımını umarak Hamas’ı<br />

tamamen ortadan kaldırmak parolası ile başlatılmıştır.<br />

1 27 Aralık 2008 günü başlayan ve 22 gün<br />

süren savaş neticesinde 347’si çocuk 1393 Filistinli<br />

ve 3’ü sivil 13 İsrailli öldürülmüştür. 2 Savaş<br />

neticesinde 2006’da Ortadoğu’da demokratik<br />

ortamda yapılan ender seçimlerden biri ile başa<br />

geçmiş olan Hamas, toplum nezdinde kısmen de<br />

olsa güven kaybetmiştir. Hamas’ı ortadan kaldıramayan<br />

İsrail’deki hükümet de aynı şekilde güven<br />

kaybına uğramıştır.<br />

Dökme Kurşun Operasyonu’nun en önemli özelliklerinden<br />

biri İsrail’in deniz ve hava saldırılarını,<br />

operasyonu başlattığı tarihten beş gün sonra

İnceleme<br />

kara harekâtı ile desteklemiş olmasıdır. Normal<br />

savaşlarda kara harekâtı, hava ve denizden desteklenmektedir.<br />

Ancak bölgenin ismi Gazze<br />

olunca operasyonların rutini hava ve denizden<br />

olduğu <strong>için</strong> kara harekâtından destek olarak bahsedilebilir.<br />

İsrail, Hamas’ın iktidarını bitirmek<br />

parolası ile başlattığı operasyonlar neticesinde<br />

hedefine ulaşamamış ve 22. günün sonunda geri<br />

çekilmek zorunda kalmıştır.<br />

İsrail ve Filistin arasında son yıllarda meydana<br />

gelen önemli savaşlardan ikincisi ise 2012 yılının<br />

sonlarına doğru yaşanmıştır. İsrail tarafından<br />

“Bulut Sütunu”, Gazzeliler tarafından ise “Siccil”<br />

olarak adlandırılan savaş, Türkiye ve özellikle<br />

Mısır’ın inisiyatif alarak devreye girmesi ile sona<br />

ermiştir.<br />

Her iki tarafın da savaşa verdikleri isimlerin dini<br />

motif taşıması ilgi çekicidir. İsrail’in verdiği isim<br />

Tevrat’ta, Hamas’ın verdiği isim ise Kur’an’da<br />

geçmektedir. Tevrat’ta Çıkış bölümünün 21. ayetinde<br />

ilgili isim “ve gündüz ve geceleyin yürüsünler<br />

diye, Rab onlara yol göstermek <strong>için</strong> gündüzün<br />

bulut direğinde (sütununda) ve geceleyin onlara<br />

ışık vermek <strong>için</strong> ateş direğinde (sütununda) önlerinde<br />

gidiyordu” şeklinde geçmektedir. 3 Yani<br />

Tevrat’a göre “Bulut Sütunu” Rabbin İsrail oğullarına<br />

verdiği desteği ifade etmektedir. Hamas’ın<br />

kullandığı Siccil ifadesi ise Kur’an’da 105. surede<br />

(Fil Suresi) geçmektedir ve kelime, tarihte Fil vakasındaki,<br />

Yemen’den gelerek Mekke’yi kuşatan<br />

Ebrehe’nin ordularını mağlup eden Ebabil kuşların<br />

attıkları taş anlamına gelmektedir. 4<br />

Bulut Sütunu operasyonunun maliyeti, görünürde<br />

Gazze <strong>için</strong> daha fazla olmuştur. Ancak görünmeyen<br />

ve basına pek yansımayan ya da yansıtılmayan<br />

yönüyle İsrail <strong>için</strong> daha fazla olmuştur<br />

denebilir. Hamaslı yetkililere göre savaş başladığında<br />

Gazze’den 80 km menzilli çok sayıda roket<br />

fırlatılmıştır. Toplamda 1.400 rakamını geçen<br />

saldırılardan bir tanesi İsrail Meclis binasının<br />

150 metre yakınına düşmüştür. Durum karşısında<br />

İsrailli yetkililerde meydana gelen şaşkınlık,<br />

bomba parçaları incelendiğinde yerini endişeye<br />

bırakmıştır. Zira bombayı inceleyenler, füzenin<br />

üstünde Gazze’de üretilmiştir yazdığını görmüşlerdir.<br />

Bu roket ve füze saldırılarının önemli bir<br />

bölümünün, İsrail tarafından saldırıları engellemek<br />

üzere tesis edilen Demir Kubbeyi aşması da<br />

İsrail halkında korku oluşturmuştur. 5<br />

Tel Aviv’i hedef alan saldırılar aslında askeri<br />

değil siyasi bir mesaj olarak okunabilir. Hamas,<br />

gerçekleştirdiği ataklarla Tel Aviv’i vurabileceklerinin<br />

mesajını vermiştir. Yine Hamaslı yetkililere<br />

göre operasyonlar süresince İsrail Savunma<br />

Güçlerine bağlı uçaklar düşürülmüştür. Yetkililer,<br />

İsrail tarafından bu bilgilerin itinayla gizlendiğini<br />

ve dolayısıyla dünyanın bu ve benzeri<br />

askeri başarısızlıklardan haberdar olamadığını<br />

belirtmektedirler. 6<br />

2012 yılının sonunda İsrail’in gerçekleştirdiği<br />

Bulut Sütunu Operasyonu’nda Hamas’ın göstermiş<br />

olduğu direniş, Gazzelilerin Hamas’a olan<br />

güvenlerinin ve saygılarının artmasına sebep olmuştur,<br />

tespiti yapılabilir. Gazze’ye düzenlenen<br />

son büyük operasyonun sonuçlarını ve halkın<br />

hissiyatını görebilme adına 18–21 Mart 2013<br />

tarihleri arasında Gazze’de yapılan incelemeler<br />

bu tespitin yapılmasına imkân vermektedir.<br />

Görüşülebilen insanların genel kanaati İsrail’in<br />

düzenlediği son operasyonların öncesine kadar,<br />

muhtemel bir seçimde Hamas’ın seçimleri kazanamayacağı<br />

yönündedir. Gazze üzerinde artan<br />

ambargolar ve İsrail’e karşı ciddi bir varlık gösterememesi,<br />

Hamas’ın elini zayıflatan unsurlar<br />

olarak öne çıkmaktaydı. Ancak operasyonlarda<br />

Hamas’ın gösterdiği askeri başarılar, halkın<br />

önemli bir bölümünün Hamas’a tekrar teveccüh<br />

etmesine yardımcı olmuştur. 7<br />

Hamas’a yönelik desteğin altında yatan tek neden,<br />

Bulut Sütunu Operasyonu’nda gösterdiği<br />

varlık değildir elbette. Askeri bir mukavemet<br />

göster(e)meyen Batı Şeria bölgesinin günden<br />

güne Filistinliler aleyhine erimesi ve İsrailli yerleşim<br />

yeri haline gelmesi, direnişin ve Hamas’ın<br />

destek bulmasına bir başka sebep olarak zikredilebilir.<br />

Gazze’deki menfi ekonomik durumun<br />

müsebbibi olarak Batı Şeria’daki yönetimin sorumlu<br />

tutulması ve Gazze’de devlet dairelerinde<br />

çalışanların maaşlarının ödenememesi de<br />

El Fetih’in aleyhine ancak yine Hamas’ın lehine<br />

gelişmeler olarak ifade edilebilir. Zira bu ödemeleri<br />

yapması ve ekonomiyi iyileştirmesi Batı<br />

Şeria’daki yönetimden beklenmektedir. Yukarıda

İnceleme<br />

ifade edilenlere ilave olarak sosyal bir etki yapan,<br />

İsrail hapishanesinde bulunanların yakınlarına<br />

ve sakatlara ödenmesi gereken maaşların ödenememesi<br />

de motivasyona sebep olan ve Hamas’ı<br />

güçlendiren diğer nedenler olarak sıralanabilir.<br />

Başbakan Selam Feyyad’ın istifası da bütün bu sebeplerin<br />

geçerliliğinin kabulü olarak okunabilir.<br />

Nihayetinde sebep her ne olursa olsun Gazze’de<br />

oluşan motivasyonla Gazze halkının önemli bir<br />

bölümü, İsrail’in saldırılarından korkmadıklarını<br />

ve direnişi asla bırakmayacaklarını her fırsatta<br />

ifade etmektedir. 8<br />

Gazze’deki lider kadro da direniş konusundaki<br />

kararlılıklarını net bir şekilde ifade etmektedir.<br />

19 Mart 2013’te Gazze’de görüştüğümüz İsmail<br />

Haniye, bugüne kadar Gazze’yi savunduklarını<br />

ancak bundan sonra isterlerse hücum edebileceklerini<br />

ve İsrail’in Filistin’i tanımak mecburiyetinde<br />

olduğunu ifade etmektedir. 9 18 Mart 2013<br />

günü Gazze’de görüştüğümüz Hamas’ın siyasi<br />

liderlerinden Dışişleri eski bakanı Mahmud Al-<br />

Zahar da Filistin’in eskisinden çok daha güçlü olduğunu<br />

ve bundan sonraki süreçte İsrail’in, karşısında<br />

çok daha güçlü bir Hamas bulacağını ifade<br />

etmektedir. 10 Bulut Sütunu Operasyonu’ndan<br />

sonra sıkça yapılan bu ve benzeri açıklamalar,<br />

İsrail’i etkiler mi bilinmez ancak Gazze halkında<br />

azımsanmayacak bir destek bulmaktadır.<br />

Gazze’de, halktaki kararlılık ve özgüveni her fırsatta<br />

görmek mümkündür. Çocuk yaşta denebilecek<br />

gençlerin bile yolda yürürlerken ayrı bir<br />

özgüven ile yürüdüklerini görmek zor değildir.<br />

Beş yaşındaki bir çocuk bile Yehud (Yahudi) kelimesini<br />

duyunca ayrı bir duruşa geçmektedir. Çocukların<br />

bu duruşa sahip olmaları tesadüfî değil<br />

belli bir eğitim sürecinin sonucudur. Çok sayıda<br />

yetim merkezi olan Gazze’de, yetimler büyük bir<br />

ihtimamla yetiştirilmektedir. Eğitim bittikten<br />

sonra merkezlerden eve giden çocukların, anneleri<br />

yanında olmadan dışarıda tek başlarına oyun<br />

oynamalarına bile müsaade edilmemektedir. Sıkı<br />

bir eğitime tabi olan dört-beş yaşındaki çocuklar<br />

bir araya geldiklerinde hep bir ağızdan özgürlük<br />

marşları söylemektedir.<br />

Gündüz halkta net bir şekilde gözlemlenebilen<br />

özgüven, akşam olunca da sınır boylarında görülebilmektedir.<br />

Yetkililer net bir sayı vermese de<br />

geceleri sınırda nöbet tutan gönüllü askerlerin<br />

sayıları “bin’ler” ile ifade edilmektedir. On beş<br />

yaşından yetmiş beş yaşına kadar hemen herkes<br />

sınırda göreve gitmektedir. Sabahleyin halıcılıkla<br />

uğraşan, bakkal sahibi olan sıradan bir Gazzeli,<br />

her ayın muayyen günlerinde geceleri sınıra giderek<br />

nöbet tutmaktadır. Aynı şekilde devletin<br />

resmi organlarında görev yapan üst düzey resmi<br />

görevliler de gece olunca nöbete çıkmaktadır.<br />

Gece nöbet tutup sabah üniversiteye, öğrenime<br />

giden öğrencilerin sayısı da azımsanmayacak düzeydedir.<br />

11<br />

Gazze’de hemen herkes teyakkuz halinde bir hayat<br />

sürmektedir. Şehirde, sanki ertesi gün başlayacak<br />

bir savaşın sükûneti ve hazırlığı hâkimdir.<br />

Gece çok hareketli ancak bir o kadar da sessiz<br />

geçmektedir. Sokakların arasını ve sınırdaki hareketliliği<br />

gör(e)meyen biri <strong>için</strong> Gazze, geceleri<br />

hayalet bir şehri andırabilir. Ana caddelerde<br />

hareketli tek bir araç, gezen tek bir insan bile<br />

görmek neredeyse imkânsızdır. Ancak özellikle<br />

İsrail sınırındaki ara sokaklar dikkatle incelendiğinde<br />

hazır bekleyen araçları ve gönüllü direnişçileri<br />

görmek çok zor değildir. 12 Gazze’de,<br />

Batı Şeria’da sahip olduğu gibi bir serbestliğe sahip<br />

olmasa da İsrail, gözlemleme imkânına sahip<br />

olacak kadar Gazze’ye yakındır. Gazze ara sokaklarında<br />

ve sınırda meydana gelen bütün hareketlilikten<br />

haberdardır ve bu hareketliliği sınırdaki<br />

yüksek teknolojiye sahip cihazlarla devamlı izlemektedir.<br />

İsrail sınırında özellikle İsrail ordusunun<br />

da görebileceği şekilde konuşlanan kalabalık<br />

Hamaslı ve gönüllü birlikler, İsrail’in taarruzdan<br />

ziyade savunma yapan bir ülke olmasına sebep<br />

olmaktadır. Bu sebeptendir ki İsrail, 2008’den<br />

bu yana Gazze’ye yönelik ikinci bir -geniş çaplı-<br />

kara harekâtı yapmayı göze al(a)mamıştır. Dönem<br />

dönem Gazze sınırına tank ve buldozerlerle<br />

girse de İsrail’in, Gazze gibi küçük, kalabalık ve<br />

organize bir örgütün olduğu şehirde geniş çaplı<br />

bir kara harekâtını uzun tutması ve başarılı kılması<br />

imkânsıza yakın görünmektedir.<br />

Mısır’da Genel Durum ve Gazze İçin Mısır’ın<br />

Önemi<br />

Mısır-Gazze ilişkilerini açıklamadan önce, özellikle<br />

son dönemde meydana gelen ve iki ülkenin<br />

karşı karşıya gelmesine sebep olan önemli

İnceleme<br />

Gazze-Mısır arasındaki Refah Sınır kapısında Mısırlı emniyet görevlileri, içeriye girmek isteyenlere kolaylık sağlamak<br />

bir yana zorluk çıkarmaktadır. Mursi Gazze’ye ihanet ediyor mealindeki haberleri Ordu’nun ve polisin kendisini nasıl konumlandırdığı ile<br />

okumak, tünellerin neden imha edildiğinin de anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.<br />

bir olayı kısaca hatırlamakta fayda vardır. 2012<br />

yılının Ağustos ayında Sina çölünün Mısır-İsrail<br />

sınırına yakın bölgesinde, 16 Mısır polisinin<br />

kar maskeli saldırganlarca öldürülmesi olayında,<br />

Mısır basını tarafından Hamas suçlanmış ve Mısır<br />

ile Gazze karşı karşıya gelmiştir. Faili meçhul<br />

olarak kalan saldırılar <strong>için</strong> Cumhurbaşkanı Mursi,<br />

suçluların en kısa zamanda cezalandırılacağını<br />

ifade etmişti. Temkinli açıklamalarda bulunan<br />

Mursi’ye rağmen İsrail de Mısır basını gibi hızlı<br />

bir şekilde olayların arkasında Hamas’ın olduğunu<br />

ileri sürmüştü. 13 Hamas ile Müslüman Kardeşler<br />

(İhvan) ise ölümlerden İsrail’i sorumlu<br />

tutmuştu. Hamaslı yetkililer, Hamas’ın İhvan’dan<br />

ayrı olmadığının; dolayısıyla İhvan’ı zora sokacak<br />

hiçbir faaliyette bulunmayacağını ifade etmektedirler.<br />

Süreç ilerledikçe olayın Hamas’la ilgisinin<br />

olmadığının da ortaya çıkmaya başladığını belirtmektedirler.<br />

14<br />

Mısır’ın Gazze <strong>için</strong> önemini görebilmek <strong>için</strong><br />

öncelikle Mısır’ın Mübarek sonrasındaki durumunu<br />

tahlil etmek gerekmektedir. Hamas’a ve<br />

özellikle İhvan’ın yetkililerine göre Mısır’da planlanan<br />

ve uygulanan basit bir oyun vardır ve bu<br />

oyun aslında çok nettir. Sina’da gerçekleşen olay<br />

ise bu genel planın sadece bir uygulamasıdır.<br />

21 Mart 2013 Perşembe günü Kahire’de konuştuğumuz<br />

İhvan’ın Şura Meclisi Üyesi ve Kahire

İnceleme<br />

ElFetih’in Gazze’de zayamas ve amas’n gn getie glen<br />

mesi Gazze ve hvan arasnda salt ar birliinden ziyade bir dava ve<br />

inan birliinin olumasna da sebep olmatadr u adan Mursi de<br />

me Gazze deme aniye deme de hvan demetir Msr’n Gazze<br />

iin nemini biraz da bu adan deerlendirme gereir<br />

İdari Sorumlusu Muhyi Al-Zahid’e göre plan,<br />

Mübarek sonrasında hazırlanmış ve süratle tatbike<br />

başlanmıştır. Bilindiği gibi Mısır’da Mübarek<br />

devri bitmiş ve sonrasında milletvekilliği<br />

seçimleri yapılmıştı. Yapılan bu seçimlerden ise<br />

genel olarak İslamcılar galip çıkmıştı. İhvan’ın,<br />

Selefilerin ve diğer İslamcı partilerin aldıkları<br />

oylar toplandığında, seçmenin yüzde yetmişini<br />

geçmiştir. 15<br />

Al-Zahid, Mısır’ın genel durumuna ve ifade ettiği<br />

planın ne olduğuna dair kendisine yönelttiğimiz<br />

soru üzerine şu açıklamalarda bulunmuştur:<br />

“Eski rejim sayesinde maddi olarak varlık elde<br />

eden ülkedeki azınlık gruplar ve birtakım çevreler,<br />

İhvan’ın yönetime geçmesi ile birlikte haksız<br />

olarak kazandıklarını kaybetmeye başlamışlardır.<br />

Bu grupların başında özellikle Mübarek yanlıları,<br />

işadamları ve medya patronları gelmektedir.<br />

Bunlara ilave olarak emniyetin ileri noktalarında<br />

görev alan bazı komiserler ve amirler de<br />

sayılabilir. Bütün bu gruplar ellerinde tuttukları<br />

serveti ve gücü bırakmak istememektedirler. İşte<br />

bu gruplar, ülke <strong>için</strong>de parasız gençleri organize<br />

ederek gençlerin İhvan’ın binalarına ve resmi<br />

dairelere saldırmalarını sağlamaktadırlar. Ayrıca<br />

bu gençlere, ismini ifade etmeyeceğim ancak sizin<br />

çok iyi bildiğiniz birtakım ülkeler de kaynak<br />

aktarmak sureti ile destek sağlamaktadır. Polis<br />

gücü neredeyse tamamen eski rejimin düşünce<br />

yapısına sahiptir ve çıkan olaylara müdahale<br />

etmemektedir. Aslında bu hareketiyle emniyet,<br />

askere bir mesaj göndermektedir. Siyasilerin<br />

ve emniyet güçlerinin asayişi sağlayamadıkları,<br />

dolayısıyla askerin görevi devralması gerekliliği<br />

mesajı verilmektedir”. 16 Al-Zahid’in ifade ettiği<br />

bu durum karşısında Mursi ise geçici çözüm<br />

olarak, çoğu kar maskeli göstericilerden oluşan<br />

muhaliflerden daha kalabalık olan İhvan gençlik<br />

teşkilatına, kesin bir talimat göndererek karşılık<br />

vermemelerini bildirmektedir. Mursi’ye göre<br />

İhvan’ın fiziki müdahale göstererek olaylara karışması,<br />

planı tertip edenlerin amacına ulaşmalarını<br />

kolaylaştıracaktır. 17<br />

22 Mart 2013 Cuma günü, yine bir rutin haline<br />

gelen İhvan’ı protesto gösterilerinden biri düzenlenmiş<br />

ancak diğerlerinden farklı olarak bu<br />

defa İhvan’ın Genel Merkezi kuşatılmıştır. İhvanlı<br />

yetkililere göre, Mukattam (İhvan’ın Kalesi<br />

sayılmaktadır) bölgesini adeta bir savaş alanına<br />

çevirenler Ulusal Kurtuluş Cephesi gençleri ve<br />

bazı sol gruplardır. Aynı gruplar uzun süredir<br />

de Tahrir Meydanı’nda sürekli oturan gruplardır.<br />

Tahrir’de beklediklerini bulamayan grupların<br />

yeni hamlesi gerek resmi kurumları gerekse<br />

İhvan’ın binalarını kuşatmak ve yakma girişimlerinde<br />

bulunmaktır. İhvan’dan olduğu anlaşılan<br />

gençlerin dayak yemesine rağmen karşılık vermemeleri<br />

Mursi’den ve İhvan’ın yöneticilerinden<br />

aldıkları talimattan başka bir şeyle açıklanamamaktadır.<br />

Zira İhvan’ın gençlik teşkilatı sayıca<br />

çok daha kalabalık olmasına rağmen yumuşak<br />

bir direniş sergilemektedir. 18<br />

Eğitime yapılan harcamanın Gayri Safi Yurtiçi<br />

Hâsılaya oranının %4’ü bulmadığı ve okuma yazma<br />

oranının %70’i ancak bulduğu bir ülke olarak<br />

Mısır’da 19 insanların bilgiye ulaşma kaynağı genel<br />

olarak televizyon, radyo ve gazetedir. İhvan’ın<br />

ise ulusal bir televizyonu ve bir gazetesi bulunmaktadır.<br />

Televizyonunun izlenme oranı ve gazetesinin<br />

tirajı taraftarlarının sayısına kıyasla çok<br />

azdır. Mısır genelinde izlenme ve okunma sırala-

İnceleme<br />

malarında İhvan’ın televizyon ve gazetesi sonlarda<br />

gelmektedir. 20 Halk, bilgiye televizyon, gazete<br />

ve radyodan ulaştığı ve aktarılan herhangi bir<br />

bilginin aslını/ardını araştırmadığı <strong>için</strong> Kahire’de<br />

yavaş yavaş artan bir huzursuzluktan bahsedilebilir.<br />

Ancak Mursi, Mısır’da olup bitenlerin farkındalığıyla<br />

olayları izlemekte ve acele etmeden<br />

ve çok radikal kararlar vermeden hareket etmeye<br />

devam edecek gibi görünmektedir. 21 Mart Perşembe<br />

günü Kahire’de, Mısır’ın ve İhvan’ın geleceği<br />

üzerine konuştuğumuz Al-Zahid, Mısır’da<br />

son zamanlarda olanlara dair kendisine yönelttiğimiz<br />

(özel) soruya (genel) şöyle cevap vermiştir:<br />

“İçeride ve dışarıda bütün muhalifler birleşmişler<br />

ve bize karşı çeşitli planlar hazırlıyorlar. Bunların<br />

hepsinin farkındayız. Ancak biraz zamana ihtiyacımız<br />

var. Asayişi sağlamaya ayırdığımız vakti ve<br />

enerjiyi ülkemize ayırsak Mısır kazanacak. Ancak<br />

Mısır’ın kazanmasını istemiyorlar”. 21 İhvanlı<br />

yetkililer her ne kadar zamana ihtiyaç duyduklarını<br />

ifade etseler de zaman, Mısır’da İhvan’ın<br />

aleyhine işliyor görünmektedir. Buna rağmen,<br />

İhvanlı yetkililer acele ve radikal davranmamak<br />

hususunda dikkatli davranmaktadırlar.<br />

Mısır’ın bu karışık durumu göz önüne alındığında<br />

şu an <strong>için</strong> Gazze konusunda hatırı sayılır bir<br />

fayda sağlaması zor görünmektedir. Zira kendi<br />

iç problemlerini çözüme kavuşturması kısa sayılmayacak<br />

bir süreç alacak gibi görünmektedir.<br />

Mısır-Gazze ilişkilerinde gelişebilecek herhangi<br />

bir olay değerlendirilirken Mısır’ın iç durumu<br />

göz önünde bulundurulursa daha sağlıklı tahliller<br />

yapılabilir. Örneğin, Gazze-Mısır sınırında,<br />

14 km uzunluğa sahip hatta bulunan tünellerden<br />

(binden fazla olduğu ifade edilmektedir) bazılarının<br />

su pompalanarak bazılarının da patlatılarak<br />

imha edilmesi, Mısır’daki karışık durum<br />

göz önüne alınarak değerlendirilmelidir. Gazze-<br />

Mısır arasındaki Refah Sınır kapısında Mısırlı<br />

emniyet görevlileri, içeriye girmek isteyenlere<br />

kolaylık sağlamak bir yana zorluk çıkarmaktadır.<br />

Mursi Gazze’ye ihanet ediyor mealindeki haberleri<br />

Ordu’nun ve polisin kendisini nasıl konumlandırdığı<br />

ile okumak, tünellerin neden imha<br />

edildiğinin de anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Şu<br />

an itibariyle ordu en iyi ihtimalle tarafsız, polis<br />

ise İhvan karşıtı bir konumda kendisini konumlandırmaktadır.<br />

Mursi’nin tünellerin kapatılması<br />

veya imha edilmesi noktasında bir talimatı bulunmamaktadır.<br />

Ancak polisin veya askeriyenin<br />

yaptığı eylemler de nihayetinde siyasi karar mercilerinden<br />

bilinmektedir.<br />

Mursi iktidarında, Gazze’nin -teoride- kazancının<br />

artması beklenmektedir. Ancak Mısır <strong>için</strong>deki<br />

kuvvetler çekişmesinin Gazze’ye yansımasının<br />

-en azından geçiş döneminde- eskisinden de<br />

olumsuz olması sürpriz olmamalıdır. Şüphesiz<br />

İhvan, Mısır’da güçlendikçe Gazze’nin daha fazla<br />

fayda elde etmesi mümkün olacak gibi görünmektedir.<br />

Gazze açısından Mısır’ın önemine ilişkin bir<br />

diğer önemli husus ise “Arapçılık” olarak zikredilebilir.<br />

Mavi Marmara operasyonunun ardından<br />

Gazzelilerin gözünde Türkiye’ye olan sevgi<br />

kuşkusuz artmıştır. Ancak nihayetinde Türkiye,<br />

kuruluşunu takip eden 80 yıl boyunca doğusu<br />

ile hatırı sayılır münasebette bulunmamıştır. Bu<br />

açıdan Filistinlilerin gözünde, Türkiye’nin Gazze<br />

davasının sahiplenilmesinde kat etmesi gereken<br />

uzun bir yolu vardır.<br />

Gazzelilere, Osmanlı ve Türkiye sorulduğunda<br />

iki döneme ait olmak üzere toplam dört liderin<br />

isminin öne çıktığı görülmektedir. Kürt lider<br />

Selahaddin Eyyubi’nin dillere pelesenk olduğu<br />

Gazze’de, Osmanlı padişahlarından Sultan<br />

Mehmed ve II. Abdulhamid’in ayrı bir yeri bulunmaktadır.<br />

Türkiye siyasetinden ise Necmettin<br />

Erbakan ve Recep Tayyip Erdoğan, Gazzeliler<br />

<strong>için</strong> farklı bir anlam ifade etmektedir. İfade edilen<br />

liderlerin her birinin adına ya bir mahalle, ya<br />

bir cadde ya da bir yetim merkezi bulunmaktadır.<br />

22<br />

Filistin davasını sahiplenmiş olmalarına rağmen<br />

ismi geçen liderler Türk’tür ve Filistin, altmış yıldır<br />

neredeyse tamamıyla Arapların savunmuş<br />

olduğu bir dava olarak günümüze gelmiştir. Bu<br />

yüzden (çok güçlü de olsa) Türkiye’nin (çok zayıf<br />

da olsa) Mısır etmeyeceği aşikârdır. Bu sebeptendir<br />

ki Mısır ve Mısır’da meydana gelen olaylar<br />

Gazze’de, Türkiye de dâhil diğer ülkelere oranla<br />

daha yakından takip edilmektedir. Mısır’ın coğrafi<br />

yakınlığı, kültürel bağları, aldığı ve alacağı<br />

kararlarla Gazze’nin ekonomisini belirleyen birinci<br />

ülke olması, Mısır’ı Gazze <strong>için</strong> diğer ülke-

İnceleme<br />

Direniş kültürü var ve canlı olduğu müddetçe Gazze’deki insanların motivasyonlarının eksilmesi zor görünmektedir.<br />

Zira Gazze, her operasyondan sonra, İsrail’in karşısına daha da güçlenerek çıkan bir bölgedir.<br />

lerden farklı kılan diğer bazı önemli özellikler<br />

olarak sayılabilir.<br />

Sünni dünyanın liderliğini yapma potansiyelini<br />

bünyesinde barındıran en önemli iki ülke olan<br />

Mısır ve Türkiye’den hangisinin Gazze <strong>için</strong> hayati<br />

önem taşıdığının daha net anlaşılması adına<br />

küçük ancak önemli bir örnek yeterlidir.<br />

Gazze’nin üç tarafı İsrail ile çevrilidir. Deniz<br />

tarafı da birbirine dik, Gazze sahiline paralel<br />

bir şekilde konuşlanmış onlarca İsrail gemisi ile<br />

çevrilidir. Geriye çok küçük bir sınır kalmaktadır.<br />

O sınır da Mısır’ladır. Türkiye, Gazze’ye milyar<br />

dolarlık yardımda bulunmaya karar verse, (İsrail<br />

dışında) Mısır’dan geçmek zorundadır. Başka bir<br />

ifade ile Mısır’ın müsaadesi olmadan Türkiye’nin<br />

Gazze’ye bir iğne yardımda bulunması bile<br />

mümkün değildir. Dolayısıyla Gazze’nin kaderinin<br />

Mısır’ın kaderinden ayrı olmadığını belirtmek<br />

gerekir.<br />

El-Fetih’in Gazze’de zayıflaması ve Hamas’ın gün<br />

geçtikçe güçlenmesi Gazze ve İhvan arasında salt<br />

çıkar birliğinden ziyade bir dava ve inanç birliğinin<br />

oluşmasına da sebep olmaktadır. Bu açıdan<br />

Mursi demek Gazze demek, Haniye demek de<br />

İhvan demektir. Mısır’ın Gazze <strong>için</strong> önemini biraz<br />

da bu açıdan değerlendirmek gerekir.<br />

İsrail’in Özrünü Farklı Okumak ve Özrün<br />

Gazze’ye Muhtemel Etkileri<br />

Öncelikle belirtmek gerekir ki 22 Mart 2013<br />

günü itibariyle İsrail başbakanı Netenyahu’nun,<br />

Mayıs 2010’da gerçekleştirilen Mavi Marmara<br />

baskınından dolayı Türkiye’den özür dilemesi ve<br />

baskında hayatını kaybedenler <strong>için</strong> tazminat ödemeyi<br />

kabul etmesi Türkiye lehine diplomatik bir<br />

başarı olarak tarih kayıtlarına geçmiştir. Ancak<br />

gerek özür dilemesi gerekse Mavi Marmara’da<br />

öldürülen dokuz kişi <strong>için</strong> tazminatı kabul etmesi

İnceleme<br />

hususunda, İsrail’in samimi mi yoksa siyasi mi<br />

hareket ettiğinin cevabını vermek <strong>için</strong> çok erkendir.<br />

Özrün altında yatan en mühim tez karşılıklı<br />

bağımlılık çerçevesinde İsrail ile Türkiye’nin birbirlerine<br />

bağımlı oldukları ve ihtiyaç duydukları<br />

tezidir. Bu tezin zıddı ile birlikte İsrail’in özrünün<br />

nedeni ve arkasında ne olabileceği hakkında dört<br />

farklı tez ileri sürülebilir.<br />

İlk tez, İsrail’in Türkiye’ye muhtaç olduğu tezinin<br />

yanlışlığı olarak ileri sürülebilir. Gerek Davos’tan<br />

gerekse Mavi Marmara’dan sonra ilişkiler normale<br />

dönmediği takdirde İsrail’in rahat nefes<br />

almasının mümkün olamayacağı vurgulanmaktaydı.<br />

Ancak 2008’de ortaya çıkan ve etkisi uzun<br />

süren küresel ekonomik krizden -Türkiye’nin<br />

sırtını dönmesine rağmen- bölgede Türkiye ile<br />

beraber en başarılı şekilde çıkan ikinci ekonomi<br />

İsrail ekonomisi olmuştur. Yani öngörüldüğü<br />

gibi İsrail, Türkiyesiz mahvolmamıştır.<br />

İkinci tez, Suriye ile ilgili ileri sürülebilir. Suriye<br />

meselesi gitgide bir açmaza dönüşmektedir.<br />

Esed sonrasında, rejimin elindeki silahların kimlerin<br />

eline geçeceği endişesi, İsrail’in Türkiye’ye<br />

yakınlaşmasını mecburi kılmış olabilir. Bu özür<br />

vesilesi ile ilerleyen süreçte İsrail’in kendi güvenlik<br />

kaygısını öne sürerek Suriye’ye girmesi veya<br />

müdahale etmesi durumunda, Türkiye’nin sessiz<br />

kalması hatta örtülü destek çıkması bile sağlanabilir.<br />

Ancak bunun <strong>için</strong> her şeyden önce Türkiye<br />

ile ilişkilerin iyi olması gereklidir ki İsrail, özür<br />

dileyerek ve tazminatı kabul ederek ilk adımı atmıştır.<br />

Üçüncü tez, İsrail’in bir özürle kazançlı çıkacağı<br />

tezidir. Türkiye basınında özürle ilgili İsrail diz<br />

çöktü, hatasını anladı mealinde başlıklar yer almıştır.<br />

Her şeyden önce Türkiye’nin Gazze’ye<br />

uygulanan abluka kalkmadan ilişkiler normale<br />

dönmeyecek restinin ne olacağı merak konusudur.<br />

Eğer abluka kalkmadan ilişkiler normale<br />

dönerse Türkiye kaybetmiş olacaktır. İkinci olarak,<br />

Mavi Marmara operasyonunun kaza olmadığı<br />

bilakis kasti olduğu tezini savunan Türkiye,<br />

ilişkilerin normale dönmesi halinde bu tezinden<br />

de vazgeçmiş olacaktır. Böylece hukuki arenada<br />

Türkiye’nin eli zayıflamış olacaktır. İsrail’in<br />

özür dilemesi, gurur kırıcı olarak yorumlansa da<br />

İsrail’in kazançlı çıkmasını sağlayabilir.<br />

Dördüncü tez ise Mısır’da ve civarında İslamcı<br />

hükümetlerin yönetimi ele almasıyla köşeye sıkışan<br />

İsrail <strong>için</strong> Türkiye’nin çıkış noktası olacağı<br />

iddiasının yanlışlığı olarak ileri sürülebilir. Bu bakış<br />

açısı ile İsrail, zorda kaldığı <strong>için</strong> Türkiye’den<br />

özür dilemiştir. Ancak görmek gereken önemli<br />

bir nokta, Mısır’ın, Tunus’un ve yönetimlerin değiştiği<br />

sair yerlerin İsrail’e sorun çıkarmaları bir<br />

yana henüz kendi içlerindeki asayişi sağlama konusunda<br />

bile yeterli olmadıklarıdır. Yakın bir gelecekte,<br />

İsrail’in özellikle -devamlı göreceği ifade<br />

edilen- Mısır’dan zarar görmesi pek mümkün<br />

görünmemektedir. Şu an <strong>için</strong> Mısır, medyasıyla,<br />

polisiyle kısmen de askeriyle muhalefetin destek<br />

gördüğü bir ülkedir ve İhvan’ın, Mısır’ın kalkınması<br />

ve iç güvenliğin sağlanması adına kat etmesi<br />

gereken daha çok uzun bir yolu vardır.<br />

Peki, İsrail Gazze’deki ablukanın kalkmasına<br />

müsaade eder mi? İsrail’in Gazze’deki ablukanın<br />

kaldırılması hususunda sahip olduğu kanaati<br />

görmek <strong>için</strong> son iki büyük operasyonların tarihine<br />

ve isimlerine bir daha bakmak yeterlidir.<br />

İsrail’in Gazze’ye düzenlediği son iki operasyon<br />

(2008 ve 2012), ABD’deki seçimlerden hemen<br />

sonra İsrail’deki seçimlerden de hemen önce<br />

olmuştur. Bu denk geliş, rastlantı olamayacak<br />

kadar ilginçtir. Operasyonların seçim öncesine<br />

denk gelmesi, İsrail’in kendi iç siyasetinde malzeme<br />

olarak Gazze operasyonlarını kullanıyor<br />

olması çıkarımlarını beraberinde getirmektedir.<br />

Aynı şekilde savaşın isminin Tevrat kaynaklı olması,<br />

İsrail’in savaşa bakış açsını ortaya koymaktadır.<br />

Operasyonda, Hamas’ın Bulut Sütununa<br />

karşılık “Siccil” ifadesini kullanması, Hamas’ın<br />

da İsrail’den farklı bir bakış açısına sahip olmadığını<br />

göstermektedir. Her iki taraf da operasyonları<br />

kutsal bir savaş olarak değerlendirmektedir.<br />

İnançlar ve hissiyatlar değişmedikçe İsrail-Gazze<br />

arasındaki karşılıklı atakların bitmesi ve ablukanın<br />

kalkması zor olacaktır.<br />

<strong>Tam</strong>amen kaldırılması imkânsıza yakın olan abluka,<br />

kısmî de olsa hafifletilebilir. Abluka hafifletilse<br />

bile, bundan sonraki süreçte İsrail belli belirsiz<br />

aralıklarla operasyonlara devam edecektir.<br />

Özelikle lider kadrolara yönelik nokta atışı operasyonlar<br />

devam edebilir. Son operasyonlarda<br />

İsrail, Hamas’ın askeri kanat sorumlusu Ahmed

İnceleme<br />

lgede meydana gelen btn olaylar iasrail ve iiSnni gerilimi<br />

nin arttn gstermetedir srail’in iinde olmas muhtemel bir at<br />

mada rfez lelerinin ran Suriye ve izbullah’n urayaca hezi<br />

mete zlecei sylenemez Geriye Snni lelerden blgede ayda<br />

deer Triye ve Msr almatadr<br />

el-Cabiri’yi hedef almıştır. Ondan önceki askeri<br />

kanat lideri Salah Şehade 2002 yılında, Hamas’ın<br />

kurucusu Şeyh Ahmet Yasin ve ardından Abdülaziz<br />

Rantisi 2004 yılında öldürülmüştür. Yukarıda<br />

ifade edilen liderlerin tamamına yakınını füze<br />

ve hava saldırılarıyla öldüren İsrail, 2009 başında<br />

yine Hamas komutanı Said Siyam’ı öldürmüştür.<br />

Hatta bu politikanın Hamas liderleriyle sınırlı<br />

olmadığı da bilinmektedir. İslami Cihat Lideri<br />

Fethi Şikaki de 1995’te Malta’da öldürülmüştür. 23<br />

Özetle bundan sonraki süreçte İsrail’in benzeri<br />

hava saldırılarında bulunması sürpriz olmayacaktır.<br />

Önümüzdeki süreçte İsrail, (bir süreliğine) politika<br />

değişikliğine de gidebilir. Enerjisini Suriye-<br />

İran konusuna harcayabilir. Bir teşbih yapmak<br />

gerekirse Gazze havuz, İran musluktur. Suriye’deki<br />

olayların bölgede oluşturduğu Sünni-Şii<br />

ayrışmasına rağmen Sünni Hamas’ın, Şii İran’dan<br />

destek gördüğü bilinmektedir. Dolayısıyla İsrail<br />

havuzdaki suyu boşaltmak yerine musluğu kapatmak<br />

yoluna gidebilir. Bu ise beklenen savaşın<br />

patlak vermesi ile mümkün olabilir. Beklenen<br />

İran-İsrail savaşı başladığında şüphe yok<br />

ki Lübnan’da Hizbullah tarafsız kalmayacaktır.<br />

Böyle bir durumda kuzeyinde iki cephede savaşa<br />

girişecek olan İsrail’e, batısındaki Hamas’ın<br />

fırsattan istifade saldırması ihtimal dışı değildir.<br />

İsrail ile arası iyi olmayan Türkiye’nin, halklar bir<br />

yana yönetim olarak da İran’a yakın olması daha<br />

mümkün görünmektedir. Ancak Türkiye ile iyi<br />

ilişkilere sahip bir İsrail, olası İran ve Hizbullah<br />

savaşında Türkiye’nin en azından tarafsızlığını<br />

sağlamayı başarabilir. Zaten Suriye üzerinden<br />

girişilen mezhep kavgası ile ayrışmanın eşiğine<br />

gelen Sünniler, Şiilere karşı olası bir operasyona<br />

çok fazla ses çıkarmayacaklardır. Türkiye de böyle<br />

bir durumda tarafsız kalabilir.<br />

Körfez ülkeleri başta olmak üzere Sünni dünyada<br />

yayılmaya başlayan meşhur bir söz vardır:<br />

“İran Ahtar Minel Yehud”. Yani İran, İsrail’den<br />

daha tehlikelidir. Gazze’deki abluka -bir süreliğine-<br />

gevşetilirse olası bir Şia operasyonunda<br />

Hamas’ın da sessiz kalması sağlanabilir. Zira Hamas<br />

ve Hizbullah-İran-Suriye arasında bir inanç<br />

birliğinden ziyade dava ve çıkar birliği vardır.<br />

Her iki taraf da İsrail’in bölgede güçsüzleşmesi<br />

ve ortadan kaldırılması amacıyla çalışmaktadır.<br />

Ancak İsrail güçsüzleştikten veya ortadan kaldırıldıktan<br />

sonra taraflar, ne olacağı konusunda<br />

hemfikir değillerdir. Özetle Gazze’deki ablukanın<br />

gevşetilmesi İsrail’in Hamas’a bakış açısının<br />

değiştiği anlamına gelmeyecektir. Olası bir Şia-<br />

İsrail savaşında İsrail, Gazze’nin en büyük destekçilerinden<br />

birine darbe vurmuş olacaktır. Havuzu<br />

besleyen musluklar imha edildikten veya<br />

etkisiz hale getirildikten sonra havuzdaki suyu<br />

tahliye etmek daha kolay olacaktır. Bütün bu değerlendirmelere<br />

rağmen bundan sonra bölgede<br />

nelerin vuku bulacağını her zaman olduğu gibi<br />

en iyi zaman gösterecektir.<br />

Sonuç ve Değerlendirme<br />

Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Barack Obama,<br />

ilk başkanlık süreci başladığında Müslüman<br />

ülkeleri ziyaret etmişti. Bu ziyaret Bush’un bölgede<br />

oluşturduğu olumsuz imajı tamir amaçlı<br />

yorumlanmıştı. İkinci başkanlık dönemi başladığında<br />

ise Başkan Obama, İsrail’i ziyaret etmiştir.<br />

Obama’nın İsrail ziyareti, başkan olarak gerçekleştirdiği<br />

ilk ziyarettir. Ziyarette, her ne kadar<br />

Filistin’in haklarından bahsetse de Modern<br />

Siyonizm’in kurucusu olarak kabul edilen Theodor<br />

Herlz’in kabrini ziyaret etmesi 24 ve İsrail’in<br />

Filistin üzerindeki tarihi haklarından bahsetme-

İnceleme<br />

si Obama’nın duruşunun anlaşılması açısından<br />

önemlidir. Buradan verilen mesaj hem Hamas’a,<br />

hem Hizbullah ve İran’a hem de Mısır’adır. Bölgede<br />

İsrail ile sorun yaşama potansiyeli olan kim<br />

var ise mesaj açık bir dille iletilmiştir. Türkiye ise<br />

ABD bakış açısına göre, yeniden şekillenmeye<br />

başlayan Ortadoğu’da hem ABD hem de İsrail ile<br />

arası iyi olması gereken bir ülkedir. Bu sebepten<br />

İsrail’in özür dilemesi biraz da ABD sayesinde<br />

sağlanmıştır denebilir. Özür neticesinde ortaya<br />

çıkan sulh havası İsrail ve Türkiye ile sınırlı kalacaktır.<br />

Şu an <strong>için</strong> İsrail-Filistin (Hamas), İsrail-İran<br />

veya İsrail-Hizbullah kutuplaşmalarında<br />

olumlu yönde mesafe kat edilmesi zor görünmektedir.<br />

Bölgede meydana gelen bütün olaylar Şia-İsrail<br />

ve Şii-Sünni geriliminin arttığını göstermektedir.<br />

İsrail’in <strong>için</strong>de olması muhtemel bir çatışmada<br />

Körfez ülkelerinin, İran, Suriye ve Hizbullah’ın<br />

uğrayacağı hezimete üzüleceği söylenemez.<br />

Geriye Sünni ülkelerden bölgede, kayda değer<br />

Türkiye ve Mısır kalmaktadır. Mısır kendi iç<br />

sorunları ile mücadele etmektedir. Türkiye’yle<br />

ilişkiler ise özürle başlayan süreçle birlikte normale<br />

dönecek gibi görünmektedir. Türkiye ile<br />

başlayacak bir normalleşme süreci, olası Suriye<br />

veya İran operasyonlarında Türkiye’nin -en kötü<br />

ihtimalle- tarafsız kalmasını da sağlamayı amaçlayacaktır.<br />

Türkiye ile İsrail ilişkilerinin olumlu<br />

yönde ilerlemesi Gazze’ye de fayda sağlayacaktır.<br />

İsrail’in Gazze’ye yönelik operasyonları azaltması<br />

veya durdurması paradoksal bir şekilde İsrail’e<br />

de fayda getirecektir.<br />

Gazze’ye yapılan her operasyon, Gazze’de ekstra<br />

motivasyona sebep olmaktadır. Yani İsrail’in<br />

Gazze’ye düzenlediği her operasyon neredeyse<br />

Hamas ve direniş lehine yazılan bir operasyon<br />

olmaktadır. Liderlere düzenlenen operasyonlar<br />

liderleri efsaneleştirirken, halka düzenlenen<br />

operasyonlar da halkı İsrail’e karşı kinlendirmektedir.<br />

İsrail, Gazze’ye operasyon düzenlemediği<br />

takdirde, zamanla Hamas’ın güven ve seçimleri<br />

kaybetme ihtimali bile mevcuttur. Aslında İsrail<br />

bu ihtimalin farkındadır. Ancak gerek İsrail’de<br />

gerek Gazze’de motivasyonlar –özellikle halklar<br />

düzeyinde- düşman algısı üzerinden oluş(turul)<br />

maktadır.<br />

Operasyon düzenlemediği takdirde Hamas’ın<br />

zayıflayacağını bilmesine rağmen operasyon düzenlemesi,<br />

İsrail’in iç politikası ile açıklanabilir.<br />

İsrail seçimlerinin hemen öncesine denk gelen<br />

operasyonlar, Gazze’nin seçim malzemesine<br />

dönüştürüldüğünü göstermektedir. Ancak son<br />

yıllarda, düzenlenen operasyonların bir sonuç<br />

getirmediğini ve savunmaya harcanan paraların<br />

işsizliğe harcanması gerektiğini ifade eden partiler,<br />

seslerini İsrail <strong>için</strong>de daha çok çıkarmaktadır.<br />

Mutedil partilerin sesinin daha çok çıkmasının<br />

yanında aşırı sağcı Evimiz İsrail partisinin başkanı<br />

Liberman’ın dolandırıcılık ve yolsuzlukla<br />

itham olunması ve yargılanması, Netenyahu’nun<br />

daha az saldırgan bir dış politika izlemesine sebep<br />

olacak bir diğer durum olabilir.<br />

Sonuç olarak Gazze ve İsrail arasında iki seçenekten<br />

biri olmadıkça suların durulması mümkün<br />

görünmemektedir. İlk seçenek İsrail Dışişleri<br />

eski bakanı Liberman’ın 2009 yılında sıradan bir<br />

parlamenter iken ileri sürdüğü tekliftir: “Hamas’a<br />

karşı ABD’nin II. Dünya Savaşı’nda Japonya’ya<br />

yaptığını yapalım. Gazze’yi işgal etmek gereksiz”.<br />

Üstü kapalı bir şekilde atom bombası atmayı ima<br />

eden Liberman, Hamas başta olduğu müddetçe<br />

İsrail’in huzur bulmayacağını ifade etmiştir. 25 İnsanlık<br />

açısından korkunç bir teklif olsa da İsrail<br />

açısından Hamas’tan kurtulmanın tek çaresi olarak<br />

değerlendirmeye tabi tutulabilecek bir tekliftir.<br />

Liberman, bu teklifi Gazze’nin yapısını ve<br />

Filistinlilerin direnişini iyi bildiğinden ileri sürmüştür.<br />

Teklifin ileri sürüldüğü tarihe bakıldığında<br />

Dökme Kurşun Operasyonu’nun sonlarına<br />

doğru olduğu görülecektir. Dolayısıyla bu açıklama,<br />

İsrail operasyonlarının sonuç vermediğinin<br />

ilanıdır.<br />

Direniş kültürü var ve canlı olduğu müddetçe<br />

Gazze’deki insanların motivasyonlarının eksilmesi<br />

zor görünmektedir. Zira Gazze, her operasyondan<br />

sonra, İsrail’in karşısına daha da güçlenerek<br />

çıkan bir bölgedir. İki ülke arasındaki<br />

çatışmayı nihayete erdirebilecek (atom bombası<br />

dışında kalan) ikinci ve belki de son seçenek, iki<br />

devletli çözüm <strong>için</strong> görüşmelere başlanması ve<br />

uzlaşmaya varılmasıdır. Bu seçeneğin dışında kalan<br />

diğer bütün seçeneklerin adı savaş ve yıkım<br />

olacaktır.<br />

O

İnceleme<br />

DİPNOTLAR<br />

1 Radikal, “İsrail’in Dökme Kurşunu Barışı Ölürdü”, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radikal<br />

DetayV3&ArticleID=914650, Erişim Tarihi: 01.04.2013.<br />

2 “Çöken Gazze: Dökme Kurşun Operasyonu’nun Bir Yıl Sonrası”, http://www.amnesty.org.tr/ai/system/files /gazze_mazeret%20yok_amnesty.pdf,<br />

s.9, Erişim Tarihi: 01.04.2013.<br />

3 Kitabı Mukaddes, Çıkış: 13, Ayet: 21, s. 67, Zafer Matbaası, İstanbul, 1991.<br />

4 Feyz-ül Kur’an, Kur’an-ı Kerim Meali, Hasan Tahsin Feyizli, Sure: 105, 3. Baskı, Acar Matbaacılık, İstanbul, 2006.<br />

5 Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />

6 Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />

7 Gazze’de Yapılan Gözlemler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />

8 Gözlemler ve Mülakatlar, Gazze, Filistin, 18.03.2013.<br />

9 İsmail Haniye ile Görüşme, Gazze, 19.03.2013.<br />

10 Filistin Dışişleri eski bakanı Mahmud Zahar ile Görüşme, Gazze, 18.03.2013.<br />

11 Hamaslı Yetkililerle Görüşmeler ve Gözlemler, 18–21.03.2013<br />

12 Kişisel Gözlemler, Gazze, Filistin, 18.03.2013.<br />

13 CNN Türk, “Mısır-İsrail Sınırında Saldırı: 16 Mısır Polisi Öldürüldü”, http://www.cnnturk.com/2012/dunya/ 08/06/<br />

misir.israil.sinirinda.saldiri.16.misir.polisi.olduruldu/671727.0/index.html, Erişim Tarihi: 17.05.2013.<br />

14 Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />

15 Yaşar, Nebahat Tanrıverdi O., “Mısır’daki Geçiş Sürecinin Aktörler Üzerinden Değerlendirilmesi”, Ortadoğu Analiz<br />

Dergisi, s.70, Cilt:4, Sayı:44, Ağustos–2012.<br />

16 Muhyi Al-Zahid ile Kişisel Görüşme, Müslüman Kardeşler Kahire İdari Sorumlusu & Müslüman Kardeşler Şura<br />

Meclisi Üyesi, Kahire, 21.03.2013.<br />

17 İhvan’lı Yetkililerle Görüşmeler, Kahire, 22.03.2013.<br />

18 Kişisel Gözlemler ve Görüşmeler, Takattum, Kahire, 22.03.2013.<br />

19 CIA, The World Factbook, Egypt: “People and Society”, https://www.cia.gov/library/ publications/the-worldfactbook/geos/eg.html,<br />

Erişim Tarihi: 01.04.2012.<br />

20 İhvan’lı Yetkililerle Görüşme, Kahire, 21.03.2013.<br />

21 Muhyi Al-Zahid ile Kişisel Görüşme, Müslüman Kardeşler Kahire İdari Sorumlusu & Müslüman Kardeşler Şura<br />

Meclisi Üyesi, Kahire, 21.03.2013.<br />

22 Gözlemler ve Mülakatlar, Gazze, Filistin, 18–21.03.2013.<br />

23 Erol Kurubaş, “Bulut Sütunu İsrail’i Korur mu?”, Ankara Strateji Enstitüsü, http://www.ankarastrateji. org/yazar/<br />

prof-dr-erol-kurubas/-bulut-sutunu-israil-i-korur-mu/, Erişim Tarihi: 01.04.2013.<br />

24 Sabah, “En Turistik Ziyaret”, http://www.sabah.com.tr/Dunya/2013/03/19/en-turistik-ziyaret, Erişim Tarihi:<br />

01.04.2013.<br />

25 Milliyet, Gazze’ye Atom Bombası Atalım, http://dunya.milliyet.com.tr/-gazze-ye-atom-bombasi-atalim/dunya/<br />

dunyadetay/14.01.2009/1046926/default.htm, Erişim Tarihi: 01.04. 2013.

İnceleme<br />

A general trend of the Russian foreign policy -“the reactionism”- is very much pronounced here in the South Caucasus where on many<br />

occasions the Kremlin behavior signals bewilderedness. It is especially true on a number of issues with Georgia.<br />

Assesing Russian Soft Power<br />

in the South Caucasus:<br />

Ten Reasons Why Moscow Looks Lame<br />

Rusya’nın Güney Kafkasya’daki Yumuşak Gücünün Değerlendirilmesi:<br />

Moskova’nın Zayıf Görünmesinin 10 Nedeni<br />

Maxim A. SUCHKOV<br />

Özet<br />

Söz konusu makale, Rusya’nın Güney Kafkasya’da izlediği dış politikasındaki sorunu yumuşak güç bakımından<br />

ele almaktadır. Moskova’nın bölgedeki potansiyel ve deneyim açısından büyük bir kazancı olmasına<br />

rağmen, bölgede yer alan cumhuriyetler kendisini çok da cazip bir ortak olarak görmemektedir. Rusya<br />

bölgedeki varlığını garantilemek ve Güney Kafkasya halkları arasındaki popülerliğini arttırmak adına bazı<br />

hassas etki araçları mı kullanacak, yoksa nüfuz mücadelesi <strong>için</strong> sert güç – askeri ve boru hattı politikasına<br />

mı başvuracak? Yazar bu açıdan Rusya’nın bölgesel dış politikasını zedeleyen kilit unsurları ana hatlarıyla<br />

belirtip geleceğe yönelik beklentileri ele almaktadır.

İnceleme<br />

One of the common arguments both among diplomats and in the<br />

Russian expert community is that Russia still maintains healthy poten<br />

tial to overplay its opponents in the humanitarian area due to some<br />

historical ties common values and culture large diasporas<br />

Abstract<br />

The article tackles the problem of Russian foreign<br />

policy in the South Caucasus through the lens of<br />

its soft power toolbox. While obtaining so much of<br />

the potential and experience in the region, Moscow<br />

is often looked at by the republics as not so<br />

attractive of a partner. Can Russia use some exquisite<br />

influence instruments to secure its presence<br />

in the region and increase its popularity rate<br />

among the peoples of the South Caucasus or it is<br />

bound to use the hard power - the military and<br />

the pipeline politics to struggle for influence? The<br />

author outlines key factors that make Russian regional<br />

foreign policy in this regard weak and examines<br />

prospects for the future.<br />

Keywords: Russia, soft power, the South Caucasus,<br />

foreign policy toolbox<br />

Introduction<br />

The term «soft power» has been a buzz word in<br />

discussions on international relations since it was<br />

coined by J. Nye in the early 1990s. 1 Nowadays,<br />

it’s often regarded - mostly by default - as criteria<br />

for how subtle a foreign policy of a state is. Essentially,<br />

in the time when intellectual and informational<br />

resources acquire greater importance<br />

in the global “battle for the hearts and minds”,<br />

soft power tools are getting more sophisticated<br />

and diverse. Working with the media, supporting<br />

political opposition, taking advantage of<br />

NGOs, engaging ethnic lobbyists and diasporas,<br />

influencing expert community, implementing<br />

exchange programs are nothing new but nowadays,<br />

more then ever, it demands a great deal<br />

of political will, wit, patience, expertise and resources<br />

- simply because the stakes are higher.<br />

Vladimir Putin has a reputation of a stalwart<br />

critic of the West who is, considering his background,<br />

inclined to use rather tough foreign<br />

policy toolbox. He is often portrayed as an ironfist<br />

ruler, restoring Russia’s role as world’s superpower<br />

through conventional means - upgrading<br />

the weaponry, reforming the army, empowering<br />

the security ministries (the “siloviki”), suppressing<br />

the dissent, and expanding the pipelines<br />

network to the West and the East. But is this<br />

enough in making things work for Russia in its<br />

probably most volatile neighborhood - the South<br />

Caucasus? The immediate damage to the Russian<br />

international image after the war in Georgia<br />

in 2008 exposed Moscow’s own vulnerability<br />

in the Caucasus 2 and demonstrated its inability<br />

to delicately use some fine political tools in the<br />

region where it has so much of “the soft power<br />

potential”.<br />

A Decade of Missed Opportunities<br />

Remarkably, Moscow seemed to learn little lessons<br />

from the conflict. Shortly after, it secured<br />

its stronghold in the region through the key military<br />

treaties. On September 15 th , 2009 it signed<br />

military agreements with Abkhazia and South<br />

Ossetia for the 49-year term. 3 Later, in 2010, it<br />

managed to prolong the presence of the 102 nd<br />

military base in Armenian Gyumri until 2044. 4<br />

Although it can be deemed as an immediate foreign<br />

policy success, in the long term it strengthened<br />

“the stick” not “the carrot”. In fact, since the<br />

collapse of the Soviet Union, Russia made little<br />

effort in projecting its soft power onto its neighbors<br />

in the South Caucasus. The reasons are<br />

many and quite nuanced.

İnceleme<br />

The first, and an obvious one, is that it lost its<br />

time and an array of opportunities in the 1990-s.<br />

Being plagued by internal concerns and external<br />

problems Russia failed to come up with a decent<br />

integration project. The Commonwealth of Independent<br />

States (CIS), crafted to be the one,<br />

was (and, to a great extent, is) a lame bureaucracy-dragged<br />

organization unable to fully engage<br />

former USSR republics. The stunning statistics<br />

show that by 1997 of all the 880 treaties concluded<br />

in the framework of the CIS only 130 (15%)<br />

were implemented. 5 The republics chose their<br />

own identity models, development patterns,<br />

prioritized their foreign partners and formed alternative<br />

organizations -such as GUAM. It was<br />

getting even more challenging for Russia as the<br />

two rivals- a regional (Turkey) and a global (the<br />

United States) 6 craved for the same geopolitical<br />

space, forging political alliances, developing energy<br />

projects, clinching military deals with the<br />

republics.<br />

The success of the Rose Revolution in Georgia<br />

was a promise for the rest of the post-soviet<br />

space, including the South Caucasus. Or, at<br />

least, they thought so in Washington. However,<br />

similar failed attempts to unseat governments in<br />

Azerbaijan and Armenia rose suspicions in the<br />

ruling circles of the respective countries and as<br />

they tried hard to remain in power it made them<br />

more careful (or fearful) in their relations with<br />

Western partners. This was probably Russia’s<br />

second historical opportunity to bolster its influence<br />

in the two countries. Once again Moscow<br />

failed to fully embrace it. Certainly, there was<br />

visible, some would even argue sustainable, economic<br />

activity: a strategic Russian bank “VTB”<br />

came to own 100% of CJSC “VTB Armenia” 7<br />

and 51% of “Bank VTB in Azerbaijan”; 8 in 2006<br />

world-largest gas company Gazprom signed a<br />

25-year strategic cooperation agreement with<br />

Armenian government enabling the company to<br />

control all of the natural gas-related projects in<br />

the country; Russian cell phone operators Beeline,<br />

MTC and Megafon purchased large shares<br />

in national operators in Georgia, Armenia, and<br />

Abkhazia.<br />

However, these were targeted moves which enriched<br />

Russian companies and fortified economic<br />

presence of Russia as a state but which<br />

did little for Russia as a country. And in time<br />

when it could have obtained loyalty it brushed<br />

it off. Surely, Georgia chose a path toward partnership<br />

with the US while Azerbaijan was relying<br />

on its own development through natural<br />

resources, Turkish support and West-oriented<br />

pipelines. In that sense it was hard, if ever possible,<br />

to divert their course. But Armenia which<br />

is often referred to as “Russia’s last bastion in the<br />

region” deserved a treatment of a partner. When<br />

in 2006 Russia increased the gas price twice to<br />

$110 per 1000 m³ it raised many eyebrows in Yerevan,<br />

so did many other economic “initiatives”. 9<br />

Armenian alliance with Russia is rather the one<br />

born out of necessity than that of choice - that<br />

is one thing Moscow should bear in mind and is<br />

something the Kremlin should learn how to take<br />

advantage of, not how to abuse.<br />

Russia in the South Caucasus: A Problem of<br />

the Policy-Making<br />

This second problem, failure to secure greater<br />

loyalty, has a lot to do with the third one - rooted<br />

in the very making of the Russian foreign policy.<br />

10 Russia’s limited toolbox is in that it often<br />

supports current authorities and neglects opposition<br />

forces. As a result, many of the conflicting<br />

policies of ruling elites get associated with Moscow<br />

which supports the government and not<br />

the nation. This is especially true with Armenia<br />

and the South Ossetia. The attitude and policy<br />

are plain and sometimes remind of the worst<br />

practices of the imperial time. Indeed, inserting/<br />

supporting a loyal ruler, allocating wads of cash,<br />

leaving it all for them to work it out is a poor<br />

strategy in modern politics with dynamic competitiveness.<br />

Even if it works it does so to a point<br />

- until some offers more resources and/or brings<br />

their own man in a more exquisite manner (a<br />

color revolution may be?). The Kremlin has a<br />

lot to learn in the art of diversifying its contacts<br />

inside the republics making sure the relations at<br />

least do not deteriorate when a new government<br />

is in place. To a great extent it is what happened<br />

to Russian-Georgian relations after Mikhail Saakashvili’s<br />

rise to power.

İnceleme<br />

Working with the opposition without irritating<br />

the ruling elite is a gentle resource-demanding<br />

and a time-consuming effort. However, taking<br />

advantage of the “second track diplomacy” is<br />

even more challenging to some degree. NGOs<br />

and other civil groups are critical to country’s<br />

foreign policy in the era when states delegate<br />

more powers to non-state actors. In the Russian<br />

case it could be exactly the instrument that<br />

would have made up for the pitfalls of the official<br />

policies, improved country’s profile among the<br />

population, brought an understanding that Russia<br />

is bigger than its current ruling class, but this<br />

is exactly the absence of the tool that is the forth<br />

problem.<br />

The idea to project influence through non-governmental<br />

sector would probably trigger a fair<br />

amount of skepticism. Some Russian NGOs are<br />

preoccupied with Russia’s own issues of democracy<br />

and civil-society building; many set local<br />

goals, and receive foreign funding for the needs<br />

inside the country. Almost all lack resources to<br />

operate outside of Russia and unlike their Western<br />

counterparts do not position themselves as<br />

“globally-oriented”. The bigger question would<br />

be what kind of a constructive agenda they may<br />

be able to bring to South Caucasus societies?<br />

With this in mind it is still worth to note that<br />

it is exactly the “people-to-people” platform that<br />

other actors effectively utilize and until Russia<br />

does not have its own fully-fledged civil society<br />

and powerful non-governmental organizations<br />

this vital resource will remain underdeveloped.<br />

One of the common arguments both among diplomats<br />

and in the Russian expert community is<br />

that Russia still maintains healthy potential to<br />

overplay its opponents in the humanitarian area<br />

due to some historical ties, common values and<br />

culture, large diasporas. 11 This view reflects the<br />

trend of relying on the inertia of brotherly [special]<br />

relations with post-Soviet republics just because<br />

“we used to be one country”. While Russia<br />

does have this advantage one should bear in<br />

mind that this resource is quickly fading away<br />

as new generations appear who do not have this<br />

experience of living in a “common home” and<br />

to whom Russia is just a foreign, though neighboring,<br />

country. This is Russia’s fifth miscalculation<br />

in the region. The diasporas could indeed<br />

be a potential leverage but to a point. The latest<br />

census showed there are 1,182,388 Armenians,<br />

157,803 Georgians and 603,070 Azerbaijani living<br />

in Russia. 12 Although the numbers are grossly<br />

underestimated it shows the significance of economic<br />

and cultural ties between Russia and the<br />

republics for their peoples. Some would justly<br />

argue that they have little, if any, power to influence<br />

policies toward their native lands. Russia is<br />

no the United States in that politicians running<br />

for Parliament aren’t pressured on foreign policy<br />

issues from their constituencies neither are there<br />

heavy-weight ethnic lobbying groups such as the<br />

ANCA, the AAA or the USAN. The challenge is<br />

how to master the resource and engage the diasporas<br />

in decision-making process concerning<br />

the South Caucasus, though for now the prospects<br />

for it look bleak.<br />

A general trend of the Russian foreign policy -<br />

“the reactionism” - is very much pronounced<br />

here in the South Caucasus where on many<br />

occasions the Kremlin behavior signals bewilderedness.<br />

It is especially true on a number of<br />

issues with Georgia. When Tbilisi offered a visa-free<br />

travel for North Caucasus residents, and<br />

later, for all Russian citizens Moscow looked as<br />

it if was taken by surprise. The best it could do<br />

was to suggest restoring diplomatic relations -<br />

a move that was initially not only unacceptable<br />

for Georgia without first resolving the so called<br />

“status issues” but that also puzzled the leadership<br />

in Tskhinvali and Sukhumi who for a second<br />

thought the Kremlin was going to trade them<br />

in. 13 This can be considered as Moscow’s sixth<br />

problem in dealing with regional challenges.<br />

Russia watches as the United States, the European<br />

Union, Turkey, and other principle actors<br />

build up their political, military, economic 14 and<br />

cultural presence in the region with ill-concealed<br />

irritation. Frequently it is reflected in the cold<br />

war-style rhetoric coming from the Kremlin<br />

which also renders bad services for the Russian<br />

image in the world and in the post-Soviet space<br />

in particular. It feeds various phobias on its “imperial”<br />

ambitions and scares many in the region

İnceleme<br />

What really concerns (at least it should) Russian policy-makers is something many analysts talk about time and again:<br />

Russian foreign policy in the South Caucasus is in many ways a direct continuation of its domestic politics in the North Caucasus.<br />

off the Russian presence there. The whole idea<br />

of any Russian activity in the South Caucasus as<br />

part of its “revisionist” strategy is a tremendous<br />

stumbling block for Russian foreign policy and<br />

the seventh problem Russia encounters. The<br />

phobias are partly fueled by other interested<br />

players, partly - a product of Russia’s own actions<br />

and wordings. In November 2008, shortly after<br />

the war in South Ossetia, then-President Medvedev<br />

called the former Soviet space “a zone of<br />

Russian privileged interests”, 15 raising even more<br />

suspicions on whether Russia is willing to restore<br />

its regional and global status via assertive policy<br />

toward its neighbors.<br />

The Internal Dimension as a Diagnosis<br />

What really concerns (at least it should) Russian<br />

policy-makers is something many analysts<br />

talk about time and again: Russian foreign policy<br />

in the South Caucasus is in many ways a direct<br />

continuation of its domestic politics in the North<br />

Caucasus. 16 Since this region, in the words of<br />

Moscow Carnegie Center expert Alexey Malashenko<br />

became Russia’s own “internal abroad” 17<br />

many of the problems the Kremlin encounters<br />

in the North “spill over” to and get projected in<br />

the South. 18 So do some policy patterns. While<br />

a number of experts and political activists argue

İnceleme<br />

Russia should “stop feeding the Caucasus” the<br />

general consensus, however, recognizes Russia’s<br />

need to have a stable South in order to have a<br />

stable North. But sometimes there’s a feeling<br />

that either nobody knows what exactly is to be<br />

done or they believe it is too complicated to get<br />

serious about it. Unfortunately for Russia, leaving<br />

it up for grabs is in many cases a preferred<br />

“solution”. The challenge of “binding the management”<br />

in the Caucasus is am eighth, probably<br />

most daunting problem Russia faces and until it<br />

puts its own house in order, no substantial progress<br />

in its foreign policy in the South Caucasus<br />

should be expected.<br />

Quite often Moscow’s failure to project more of<br />

its political capacity is linked to Russia’s inability<br />

to become a fully functional mediator in regional<br />

conflicts. While this could be considered another,<br />

ninth, problem of Russian soft power toolbox<br />

in the region one needs to admit a great deal<br />

of mediating efforts it took in concluding the<br />

truces. And if “the politics is the art of the possible”<br />

it did the best it could at the initial stage<br />

in South Ossetia, Abkhazia and Nagorno-Karabakh<br />

(the Dagomys Agreements of 1992, the<br />

Moscow agreements of 1993, and the Bishkek<br />

Protocols of 1994 respectively). With time, however,<br />

Russia transformed from an intermediary<br />

into a conflict party and, later, into a belligerent<br />

in Georgian conflicts pushing the prime participants<br />

-Abkhazia and South Ossetia to the side- a<br />

strategic miscalculation Russia cannot now and<br />

probably won’t find a smart solution for.<br />

In Nagorno Karabakh, however, the picture<br />

looks different. Putin’s personal attitude toward<br />

mediation is well known 19 and since Russia under<br />

Medvedev showed more mediating activity<br />

in the Minsk Group it doesn’t look like there’s<br />

anything more it can and wants to do - especially<br />

after many of the efforts were labeled a failure.<br />

Being caught between the devil and the deep<br />

blue sea Russia will not, for its own geopolitical<br />

sake, choose sides, thought tacitly nodding to<br />

Yerevan. Eventually the role of a mediator is to<br />

help settle a conflict, not guarantee its resolution<br />

while it’s for the two parties to come to agreement.<br />

If Russia decides to go beyond that it will<br />

most likely run into another disastrous blunder<br />

of the kind -the tenth- picking up initiatives that<br />

are politically dead on arrival.<br />

Conclusion<br />

A common recommendation for raising Russia<br />

foreign policy efficiency in the post-Soviet space<br />

reads as “become a role-model”, “lead by example”,<br />

and “offer a decent [political, economic,<br />

cultural] integration project”. It could have been<br />

a main conclusion of the paper as well and to a<br />

large extent it is. The bitter truth for the Kremlin<br />

is that Russia is in many ways a fairly unattractive<br />

partner for its regional neighbors and for twenty<br />

years since the end of the Soviet Union it did not<br />

design any project to engage them. This is something<br />

that many seem to understand and talk<br />

about in the Russian expert community 20 and<br />

is probably no surprise for the Russian government.<br />

But there is some paradox a few talk about:<br />

while Russia displays a great number of political<br />

“tumors” -suffocating scale of corruption,<br />

non-transparency of governing institutions, lack<br />

of (if any) rule of law, non-accountability of the<br />

officials, irremovability of the elites, and basic<br />

theatricality of the political system- many of the<br />

same features can be observed in the republics of<br />

the South Caucasus. 21 In other words, on the one<br />

hand they shy away from Russia for these reasons,<br />

on the other - they themselves do little to<br />

get rid of them within their countries. So whether<br />

Moscow prefers to work within this very “environment”<br />

or to change itself and its partners<br />

to a more transparent and effective relationship<br />

system is in some sense a decisive question. But<br />

until Russia is able to show a positive example<br />

of managing ethnic conflicts, religious tensions,<br />

territorial disputes it will be perceived by many<br />

as a part of the problem, not a part of the solution.<br />

Russia’s opportunities in the regions are not yet<br />

fully wasted but are evaporating at a high speed.<br />

Russia is still a largest investor and a trading<br />

partner for Armenia. It has military presence in<br />

the country (about 5,000), as well as Abkhazia

İnceleme<br />

and South Ossetia (up to 4,000 in each republic).<br />

The latter two are totally dependant on Russian<br />

aid and in a short-run will be under its tight patronage.<br />

At the same time, there is a promise of a<br />

Russia-Georgian “reset” with a new government<br />

in Tbilisi in place and several cooperation avenues<br />

are already being worked through. 22 Some<br />

joint projects with Azerbaijan, though fall under<br />

the fire of skepticism, are negotiated. 23 Although<br />

it is unlikely to change the main course of the<br />

events it may open some space for Russian political<br />

maneuvering, give it some amount of time<br />

to fill in the gaps of the past pitfalls. The main<br />

conclusion Moscow should draw is not to try to<br />

pin the blame for them on others, but look into<br />

its own policy or the absence of thereof. As far<br />

as the very soft power facet is concerned it is<br />

important to pre-analyze how any political and<br />

economic initiative Russia comes up with would<br />

resonate with country’s popular image in the region.<br />

Certainly, every state has a record of foreign<br />

policy miscalculations. But the record shows<br />

that making too many errors in regions of strategic<br />

importance, which the Caucasus is, can be<br />

costly. To paraphrase the idiom - it takes a strong<br />

state to make tender foreign policy. The question<br />

is how tender Russian regional foreign policy really<br />

is?<br />

O<br />

ENDNOTES<br />

1 Nye J. Jr., Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, NY: Basic Books, 1991. P.314.<br />

2 See: Cornell S. “War in Georgia, Jitters All Around”, Current History, October 2008. p. 307-314; King Ch. “The Five-<br />

Day War. Managing Moscow after the Georgia Crisis” , Foreign Affairs, November / December 2008, Volume<br />

87,№6, p. 2-11.<br />

3 “Russia signs military cooperation deals with Abkhazia”, S.Ossetia. RIANovosti. 2009-09-15. URL: http://en.rian.<br />

ru/military_news/20090915/156135405.html<br />

4 “Armenia vyslushala rossijskuu otsenku karabakhskogo vorposa (Armenia listened to Russia’s assessment of the<br />

Nagorno Karabakh conflict)”. VESTI. 2010-08-20. URL: http://www.vesti.ru/doc.html?id=387102<br />

5 Khrustalev M. “Analiz mezhdunarodnykh situatsij i politicheskaya ekspertiza: ocherki teorii I metodologii (The<br />

Analysis of International Situations and Political Expertise: Theory and Methodology)” ,Moscow, 2008. p.232.<br />

6 For more on US foreign policy in the South Caucasus see: Nation C. Russia, the United States and the Caucasus,<br />

Washington D.C.: US Army War College, The Strategic Studies Institute, February, 2007. p.40.<br />

7 “O Banke VTB (Armenia) (About the VTB Armenia)”, 2013-01-25. URL: http://ru.vtb.am/about/<br />

8 “Ot mezhdunarodnogo opyta k azerbajdzhanskoj praktike (From the international experience to the practice of<br />

Azerbaijan)”, 2013-01-25. URL: http://ru.vtb.az/<br />

9 See more on this: Markedonov S. “Rossiya teryaet Armeniu (Russia loses Armenia)”, Политком.RU. 2006.05.26.<br />

URL: http://www.politcom.ru/2788.html<br />

10 For more on the issue see: Russian foreign policy in the twenty-first century and the shadow of the past , Ed. by R.<br />

Legvold, NY: Columbia University Press, 2007. p.534.<br />

11 Kosatchev K, “ Ne rybu a udochku: v chem sostoit osobennost’ myagkoj sily Rossii (A Fishing Rod rather than<br />

Fish: Peculiarities of Russia’s Soft Power)” , Russia in Global Affairs, 2012.09.04.URL: http://www.globalaffairs.ru/<br />

number/Ne-rybu-a-udochku-15642<br />

12 “Informatsionnye materialy ob okonchatel’nykh itogakh vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda (Information<br />

bulletin on the final results of the 2010 Russian census)”, 2013.01.14. URL: http://www.gks.ru/free_doc/<br />

new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm<br />

13 See more: Markedonov S., “Initsiativa bez effekta (The Initiative without an Effect)” , Ekho Kavkaza. 2012.03.07.<br />

URL: http://www.ekhokavkaza.ru/content/article/24509625.html

İnceleme<br />

14 While it is well-known that Turkey is Abkhazia’s second and Azerbaijan’s first trade partner, The United States too<br />

has recently pushed Russia to the 3 rd place in the Caspian state becoming Baku’s second biggest foreign trade<br />

partner.<br />

15 Medvedev vkluchil v “zonu privilgirovannykh interesov Rossii strany byvshego SSSR, Evropu i SShA (Medvedev<br />

included the former USSR states, as well as Europe and the US in the “zone of Russia’s privileged interests”).<br />

2008.11.16. URL: http://www.newspb.ru/allnews/1084377/<br />

16 See: Markedonov S, “ Turbulentnaya Evrasiya: mezhetnicheskie, grazhdanskie konflikty, ksenofobia v novykh<br />

nezavisimykh gosudarstvakh postsovetskogo prostranstva (The Turbulent Eurasia: interethnic, civil conflicts<br />

and xenophobia in the Newly Independent States of the post-Soviet space)”, Moscow: Moscow Bureau on Human<br />

Rights, Academia, 2010, p. 260.<br />

17 See: Malashenko A. , “The North Caucasus: Russia’s Internal Abroad?” , Carnegie Moscow Center Briefing Paper,<br />

Vol. 13. Issue 3, November 2011, p.12.<br />

18 For more on the issue see: Kuchins A., Malarkey M., Markedonov S., “The North Caucasus: Russia’s Volatile Frontier”,<br />

A Report of the CSIS Russia and Eurasia Program, Washington D.C., 2011, p.28.<br />

19 For more on the subject see: Waal Th. de., “Vladimir Putin and the South Caucasus” , National Interest, October 4,<br />

2011, http://carnegieendowment.org/2011/10/04/vladimir-putin-and-south-caucasus/5vzy<br />

20 See: Epifantsev A., “Rossiya v Zakavkaz’e: chto ne tak? (Russia in the South Caucasus: What Goes Wrong?”, Russia<br />

in Global Affairs, 2011.08.03.<br />

URL: http://www.globalaffairs.ru/number/Rossiya-v-Zakavkaze-chto-ne-tak-15287<br />

21 Ryabov A., “Raspadauschayasya obshnost’ ili tselostnyj region? (The falling apart union or an integral region?)” ,<br />

Pro et Contra, May-August 2011. ,p. 6-18.<br />

22 Silaev N., Sushentsov A., Georgia after the 2012 Elections and the Prospects for Russo-Georgian Relations, Moscow,<br />

Moscow State Institute of International Relations, MGIMO, 2012. p. 66.<br />

23 Korchemkin M. Pochemu “Gazprom” khochet poteryat’ polmilliarda dollarov (Why Gazprom would want to lose<br />

half a billion dollars)”, Forbes, 2010.09.13. URL:http://www.forbes.ru/svoi-biznes-column/biznes-i-vlast/56376-<br />

pochemu-gazprom-hochet-poteryat-polmilliarda-dollarov.

KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 12<br />

“Güncel Gelişmeler Işığında Türk Dış Politikası:<br />

Zorluklar ve Fırsatlar”<br />

“Turkish Foreign Policy in the Light of Current<br />

Developments: Challenges and Opportunities”<br />

10 Mayıs 2013, Antalya<br />

10 May 2013, Antalya<br />

Bilgehan ÖZTÜRK<br />

Uluslararası Antalya Üniversitesi Sosyal, Ekonomik<br />

ve Politik Araştırmalar Merkezi (SEPAM)<br />

10 Mayıs 2013 tarihinde, Antalya Rixos Downtown<br />

Otel’de “Güncel Gelişmeler Işığında Türk<br />

Dış Politikası: Zorluklar ve Fırsatlar” temalı bir<br />

sempozyum düzenlemiştir. Sempozyumda alanlarında<br />

uzman isimler son zamanlarda ortaya<br />

çıkan iç ve dış gelişmeler ışığında Türk dış politikasını<br />

bekleyen zorlukları ve fırsatları değerlendirmişlerdir.<br />

Sempozyum, Uluslararası Antalya Üniversitesi<br />

Rektörü sayın Prof. Dr. Cihat Göktepe ve SEPAM<br />

Müdürü Prof. Dr. Tarık Oğuzlu’nun yapmış oldukları<br />

açılış konuşmalarıyla başlamıştır. Sayın<br />

Göktepe ve Sayın Oğuzlu, SEPAM’ın ve Uluslararası<br />

Antalya Üniversitesi’nin yeni kurumlar<br />

olduklarını, ancak bir misyonu ve vizyonu olan,<br />

topluma ve akademik dünyaya yayınlarıyla katkıda<br />

bulunmayı, toplumun sosyal, ekonomik ve politik<br />

alanlarda karşılaştığı problemlere çözümler<br />

üretmeyi hedefleyen kurumlar olduklarını vurgulamışlardır.<br />

Üç oturum şeklinde düzenlenen<br />

sempozyumun birinci oturumunda “Kürt sorununun<br />

çözüm süreci ve PKK’nın silah bırakması<br />

bağlamında Türk Dış Politikası” ele alınmıştır. Bu<br />

oturuma Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim<br />

Üyesi Prof. Dr. Süleyman Seydi, BİLGESAM<br />

Başkanı Doç. Dr. Atilla Sandıklı, Koç Üniversitesi<br />

Öğretim Üyesi Doç. Dr. Murat Somer, AK<br />

Parti İzmir Milletvekili ve TBMM Dış İlişkiler<br />

Komisyonu Üyesi Sayın Rıfat Sait ve Gazeteci<br />

İlnur Çevik katılmışlardır. Oturuma başkanlık<br />

eden Prof. Seydi, konuşmacıları kısaca tanıttıktan<br />

sonra kendilerine sırasıyla söz vermiştir. İlk<br />

olarak Milletvekili Sayın Sait söz almış ve “Kürt<br />

sorununun çözüm süreci ve Türk Dış Politikası”<br />

başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />

Sayın Sait, konuşmasına başlarken, öncelikle<br />

‘Kürt Sorunu’ diye bir sorunun olmadığını, bunun<br />

aslında bir ‘PKK Sorunu’ olduğunu, ülkede<br />

yaşayan Kürtlerin PKK kapsamında değerlendirilmesi<br />

ve dolayısıyla bir ‘sorun’ olarak algılanmasının<br />

çözüm sürecini olumsuz etkileyecek bir<br />

anlayış olduğunu belirtmiştir. Ülkede yaşanan bu<br />

sorunun anlaşılmasında Balkanların incelenmesi<br />

gerektiğini vurgulayan Sait, Balkanlarda yaşayan<br />

Türk ve Müslüman azınlıkların, yıllardır çekmekte<br />

oldukları zorluklardan bahsetmiş, Türklerin<br />

bugün hâlâ Batı Trakya’da, Gümülcine’de,<br />

İskeçe’de Türkçe tabela bile asamadıklarına dikkat<br />

çekmiştir. Balkanlardaki Türk ve Müslüman<br />

unsurların maruz kaldıkları baskıları yakinen<br />

bildiğini, kendisinin de aslen Arnavut olduğunu<br />

belirten Sait, ülkemizdeki Kürt kökenli vatan-

Konferans<br />

daşlarımızın da kendi sosyal çevrelerinde ve aile<br />

ilişkilerinde serbestçe Kürtçe konuşabilmeleri<br />

gerektiğini ifade etmiştir. Ülkemizdeki Balkan<br />

kökenli vatandaşlarımızın, kendi tarihi ve sosyal<br />

şartları altında, ülkelerini terk etmek zorunda<br />

kalmış, “elde kalan son toprak parçası” hissiyatıyla<br />

Anadolu’ya çok sıkı bir şekilde bağlanmış<br />

bir insan topluluğu olduğunu belirten Sait, bu<br />

vatandaşlarımızın doğal olarak daha milliyetçi<br />

olduklarını, vatan, bayrak gibi konularda daha<br />

hassas olduklarını ifade etmiştir. Sait, kesin olmamakla<br />

beraber ülkede 18 Milyon civarında<br />

Balkan göçmeninin yaşadığını ve bu vatandaşlarımızın<br />

hassasiyetleri istismar edilerek Kürt<br />

kökenli vatandaşlarımızla aralarında suni bir çatışma<br />

ortamının yaratılmaya çalışıldığına dikkat<br />

çekmiş, bunun mutlaka önüne geçilmesi gereken<br />

bir durum olduğunu vurgulamıştır. Kendisinin<br />

‘Balkan-Anadolu Projesi’ adında bir sivil toplum<br />

faaliyetinin olduğunu, bu faaliyet çerçevesinde<br />

Urfa’yı, Diyarbakır’ı ziyaret ettiğini, bu ziyaretlerin<br />

Balkan kökenli vatandaşlarla yapıldığını ve<br />

Kürt kökenli vatandaşlarla çok sıcak temaslarda<br />

bulunduklarını belirtmiştir. Türkiye’nin çok<br />

önemli enerji kaynaklarına komşu olduğunu ve<br />

enerji nakil hatları üzerinde olduğunu vurgulayan<br />

Sait, Kuzey Irak’taki enerji kaynakları bağlamında<br />

Türkiye’nin ve bölgenin istikrara ihtiyacı<br />

olduğunu ifade etmiştir. Sait, istikrar ve güvenin<br />

bölgede herkesin çıkarına olacağını, çözüm süreciyle<br />

beraber Güneydoğuda ekonomik faaliyetlerin<br />

canlandığını, önceden terörün olduğu yerlerde<br />

şimdi insanların piknik yaptığını belirterek,<br />

çözüm sürecine herkesin katkı yapması gerektiğini<br />

vurgulamıştır.<br />

İkinci konuşmacı BİLGESAM Başkanı Doç. Dr.<br />

Atilla Sandıklı, “Küresel ve Bölgesel Etkileşimde<br />

Çözüm Süreci” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />

Sandıklı, konuşmasına ‘güvenlik’ kavramının<br />

zaman içerisinde uğradığı değişime dikkat çekerek<br />

başlamıştır. Buna göre güvenlik eskiden<br />

sadece askeri alana ait bir kavram olarak algılanırken,<br />

artık sosyal, ekonomik, sosyo-kültürel ve<br />

hatta çevre alanlarını da <strong>için</strong>e alan çok boyutlu<br />

bir kavram haline gelmiştir. Bu çerçevede bir<br />

ülkenin güvenliği tartışılırken sadece o ülkenin<br />

güvenliğini ele almak mümkün değildir. Bunun<br />

küresel güvenlik, bölgesel güvenlik, ülkesel güvenlik,<br />

toplumsal güvenlik ve hatta bireyin güvenliğiyle<br />

birlikte değerlendirilmesi, bu farklı<br />

düzeyler arasındaki etkileşimlerin incelenmesi<br />

gerekmektedir. Önceleri sosyo-kültürel ve ekonomik<br />

kısıtlamalar sebebiyle Kürt Sorunu olarak<br />

tebarüz eden olgu, Kürtlerin sosyo-kültürel<br />

ve kimlik alanlarında sorunlarının giderilmesiyle<br />

giderek artan bir şekilde PKK sorununa dönüşmüştür.<br />

Soğuk Savaşın bitimiyle Ortadoğu,<br />

Balkanlar ve Kafkaslar gibi daha önce sosyalist<br />

sistemle yönetilen bölgelere bir boşluk ortaya<br />

çıkmış, bu boşluğu bölgesel aktörler ve terörist<br />

hareketler doldurmaya çalışmışlardır. Soğuk Savaş<br />

döneminde büyük güçlerin belli ulusları yönlendirme<br />

aracı olarak kullandığı terörizm, Soğuk<br />

Savaşın bitimiyle küresel bir boyut kazanmış,<br />

bu da uluslararası sistemin yöneticileri tarafından<br />

ortadan kaldırılması gereken bir olgu olarak<br />

belirlenmiştir. Bu dönemde terörizmi destekleyen<br />

ülkeler kesin bir biçimde dışlanmış ve baskı<br />

altına alınmıştır. Terörizm bir yöntem olarak<br />

terk edilirken, geniş halk hareketleriyle ülkeleri<br />

yönlendirmek uluslararası sistemde kabul edilen<br />

ve uygulanan bir yöntem haline gelmiştir.<br />

Küreselleşmeyle beraber insan hakları, hukukun<br />

üstünlüğü, serbest piyasa ekonomisi, demokrasi<br />

gibi değerler dünyaya yayılırken, sosyal ve ekonomik<br />

olarak zeminin müsait olduğu eski Doğu<br />

Bloku ülkelerde de halk hareketleri bu süreci hızlandırmıştır.<br />

Türkiye de istikrarsızlık bölgesinde<br />

yumuşak gücüyle, ekonomik başarısı ve Batılı<br />

değerlerle İslami kimliğini barıştırmış bir figür<br />

olarak ortaya çıkmıştır. Küresel güç değişimlerine<br />

bakıldığında Çin’in Asya-Pasifikte beklenenden<br />

çok daha hızlı bir biçimde ekonomik alanda<br />

yükselişi ve askeri alandaki yatırımları, Amerika<br />

Birleşik Devletleri’ni, dikkatini ve enerjisini<br />

Ortadoğu’dan Asya-Pasifiğe kaydırması konusunda<br />

ikna etmiştir. Türkiye, küresel hedeflerle<br />

uyumlu bir şekilde ABD’den boşalan yere bölgesel<br />

bir oyuncu olarak girmiştir. Bölgesel bir<br />

güç olan Türkiye’nin prangalarından kurtulması,<br />

PKK’dan kurtulması gerekmektedir. Dikkat edildiğinde<br />

Çözüm Süreci, İsrail’le ilişkilerin düzeldiği<br />

ve Maliki Hükümetinden sıcak mesajların<br />

geldiği bir ortamda yürümektedir. PKK, küresel<br />

ve bölgesel düzlemdeki değişimleri gözlemleyip,<br />

Arap Baharının rüzgarını arkasına alarak strateji<br />

değişikliğine gitmiş, mücadelesini kır savaşın-

Konferans<br />

dan, halk destekli şehir savaşına dönüştürmeyi<br />

denemiştir. Çözüm Sürecinde karşımızda olumlu<br />

ve olumsuz olmak üzere iki senaryo vardır, ancak<br />

güvenlik söz konusu olduğunda olumsuz senaryo<br />

göz önünde bulundurulmak ve buna göre<br />

tedbir almak gerekmektedir. Buna göre PKK İran<br />

ve Suriye’de etkinliğini artırabilir, Kuzey Irak’taki<br />

silahlı varlığına dayanarak serbest kalan KCK<br />

mensupları aracılığıyla savaşı şehre taşıyabilir<br />

ve Türkiye’de artan özgürlük ortamını istismar<br />

edebilir. Bu çerçevede süreç sonuçlanana kadar<br />

istihbarat faaliyetleri devam etmeli, olumsuz senaryoya<br />

karşı gerekli güvenlik tedbirleri alınmalı,<br />

PKK silah bırakana ve kendini lağvedene kadar<br />

bir terör örgütü olarak muamele görmelidir.<br />

Üçüncü konuşmacı Koç Üniversitesi Öğretim<br />

üyesi Doç. Dr. Murat Somer, “Kürt Meselesinin<br />

Temel İkilemleri Işığında Yeni Türk Dış Politikası<br />

ve Söylemi” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />

Somer, bölgesinde cazibe merkezi olmaya<br />

çalışan Türkiye’nin çok önemli bir prangadan<br />

kurtulmak istediğini ifade etmiştir. Bunun gerçekleşebilmesi<br />

<strong>için</strong> Türkiye’nin önünde üç aşamalı<br />

bir yol olduğu görülmektedir. İlk aşama,<br />

PKK’nın sınır dışına çekilmesidir. Bu aşamada<br />

toplumun önemli bir çoğunluğunda bir uzlaşma<br />

mevcuttur. İkinci aşama, Türkiye’nin Kürt meselesini<br />

çözebilmek <strong>için</strong> yasal ve kurumsal reformlar<br />

yapmasıdır. Bu aşamada Türkiye’de kimlik<br />

meselesinin tartışılması, Kürtlerin hukuku, tüm<br />

vatandaşların devletten eşit bir şekilde muamele<br />

görmesi ve haklardan faydalanması gibi konuları<br />

tartışmak gerekecektir. Toplumda bu konudaki<br />

kavramlar konusunda çok daha alt düzeyde bir<br />

uzlaşma olduğu görülmektedir. Bu aşamada süreci<br />

sekteye uğratabilecek riskler ortaya çıkabilir.<br />

Sorunun kimlik boyutu bakımından Anayasa ve<br />

devlet yönetiminde bütün grupların nasıl temsil<br />

edileceğinin belirlenmesi zor ve hassas bir noktadır.<br />

Üçüncü aşamada, Türkiye’de eskiden meşru<br />

olarak kabul edilmeyen PKK gibi aktörlerin<br />

demokratik siyasette yer alma istekleri söz konusu<br />

olacaktır. 40 bin insanın hayatını kaybettiği

Konferans<br />

bir sorunda bu insanların demokratik siyasete<br />

katılmaları çok zor bir süreç olacaktır. Kürt meselesinin<br />

köklerine bakıldığında, bunun sadece<br />

Türkiye’nin değil, İran’ın ve eski Osmanlı toprakları<br />

olan Irak ve Suriye gibi ülkelerin de meselesi<br />

olduğu görülmektedir. Ancak Türkiye’de, diğer<br />

ülkelerden farklı olarak, bu meselenin kimlik<br />

boyutu çok daha ön plana çıkmıştır. Irak’ta çok<br />

daha kanlı olan Kürt meselesi hiçbir zaman Kürtlerin<br />

varlığı, onların haklarının olup olmadığı bir<br />

tartışma konusu olmamıştır. Türkiye çok daha<br />

demokratik bir ülke olmasına rağmen burada<br />

kimlik tartışmaları yaşanmaktadır. Bunun kökleri<br />

Cumhuriyetin kuruluş yıllarına dayanmaktadır.<br />

Milli Misak çerçevesinde olan Kürtlerin,<br />

Lozan’la birlikte üç farklı ülkeye bölünmesi, Pan-<br />

Kürdist eğilimleri harekete geçirmiş, bu da yeni<br />

kurulan Türkiye devletinde Kürtlerin bir tehdit<br />

olarak algılanmasına sebep olmuştur. Bugün,<br />

Kürtlerin hukukun nasıl tanınacağı tartışmaları<br />

yapılırken bu tartışmanın Türk kimliği tartışmasına<br />

dönüşmesinden kaçınmak gerekmektedir.<br />

Çünkü Kürt kimliğinin tanınması, Türk kimliğinin<br />

reddini gerektiren bir durum değildir. Çözüm<br />

Süreci demokratikleşmeyle ve reformla aynı<br />

anda yürütülmesi gereken bir süreçtir.<br />

Son konuşmacı Gazeteci İlnur Çevik, “Kuzey<br />

Irak’la Isınan İlişkiler ve Türk Dış Politikası”<br />

başlıklı bir konuşma yapmıştır. Çevik, Kuzey<br />

Irak konusunda uzmanlığı sebebiyle öncelikle<br />

buranın Türkiye <strong>için</strong> ne ifade ettiğini anlatmıştır.<br />

1) Kuzey Irak öncelikle Türkiye’nin komşusu<br />

ve Türkiye’de yaşayan Kürt kökenli vatandaşların<br />

akrabalarının bulunduğu yerdir. 2) PKK<br />

Kandil’dedir. Türkiye’nin Barzani’yle ilişkilerin<br />

iyi olmadığı dönemlerde PKK şehirlerdeki sağlık<br />

hizmetlerinden yararlanmış, ulusal televizyonlarında<br />

röportajlar vermiştir. 3) Kuzey Irak,<br />

Türkiye’nin Irak’a açılan kapısıdır. İran-Irak<br />

Savaşından önce Türkiye’nin Basra Körfezi’ne<br />

inmesi ve Körfez ülkelerine olan ihracatını artırması<br />

Irak üzerinden mümkün olabilmiştir.<br />

İran-Irak Savaşından sonra bu kapı kapanmıştır.

Konferans<br />

Bu kapının tekrar açılması, bölgeyi Türkiye’nin<br />

doğal hinterlandına dönüştürecektir. 4) Enerji<br />

bakımından bu bölge önemlidir. Bu bölgede çok<br />

geniş doğalgaz ve petrol kaynakları bulunmaktadır.<br />

Çevik, Kuzey Irak’taki temel siyasi aktörler<br />

hakkında bilgi vermiş, Türkiye’nin Kuzey Irak’a<br />

yönelik politikasını genel Irak politikası çerçevesinde<br />

değerlendirmiştir. Türkiye Kerkük meselesi<br />

gibi konularda Sünni ve Şii Arap grupları bir<br />

araya getirerek Kürtlere karşı kullanmış, enerji<br />

meselesinde ise Maliki hükümetinin düşmanca<br />

tavırlarına karşılık olarak Kürt bölgesini desteklemektedir.<br />

Türkiye Irak politikası çerçevesinde,<br />

Irak merkezi hükümeti ve Kürt yönetimi<br />

arasında ikilemde kalmış olmakla birlikte, Kuzey<br />

Irak’la olan ilişkilerin geliştirilmesi Türkiye’nin<br />

çıkarına olacaktır.<br />

İkinci oturumda; “AB, ABD ve NATO ile İlişkiler<br />

Bağlamında Türk Dış Politikası” ele alınmıştır.<br />

Bu oturuma Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim<br />

Üyesi Prof. Dr. Sabri Sayarı, Bahçeşehir Üniversitesi<br />

Öğretim Üyesi Doç. Dr. Cengiz Aktar,<br />

Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr.<br />

Serhat Güvenç ve Gazi Üniversitesi Öğretim<br />

Üyesi Doç. Dr. Mehmet Akif Okur katılmıştır.<br />

Başkanlığını Prof. Sayarı’nın yaptığı oturumun<br />

ilk konuşmacısı Aktar “Türkiye’nin Dolaylı Dış<br />

Politika Ortağı AB” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />

Aktar, AB’nin bütün üye devletlerini kapsayıcı<br />

şekilde ortak bir dış politikasının olmadığından<br />

ve her üye devletin kendi dış politikalarını<br />

uyguladığından bahsetmiştir. Aktar, 2002’den bu<br />

yana Türkiye’nin dış politikasında ve Avrupa ile<br />

ilişkilerinde belli başlı dönüm noktalarına ve büyük<br />

olaylara göndermede bulunarak, Türkiye’nin<br />

AB’ye rağmen ve ona karşı bir dış politika geliştirdiğini<br />

ifade etmiştir. Türkiye’nin Batının bir<br />

peyki olmak yerine, Batıyla ilişkili olup başka<br />

coğrafyalarla ilişkilerini geliştirme ve keşfetme<br />

yönelimi ilişkilere farklı bir boyut getirmiştir.<br />

Türkiye AB’ye girecek olursa acaba “Türkiye<br />

AB’de İslam’ın temsilcisi mi olur?” algısı ortaya<br />

çıkmıştır. Avrupa böyle bir Türkiye’yi istediğinden,<br />

buna ihtiyacı olduğundan emin değildir. Ayrıca<br />

Avrupa devletlerinin iç dinamiklerinin değişmesi,<br />

aşırı sağ ve solun güçlenmesi, Türkiye ve<br />

AB ilişkilerini zorlaştırıcı bir etki yapmaktadır.<br />

Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü’yle olan yakınlaşması,<br />

örgütün niteliği ve Türkiye’nin temel<br />

dış politika tercihleri arasındaki tezatlar sebebiyle<br />

absürt bir nitelik arz etmektedir. Bu örgütün<br />

ortak bir biçimde radikal İslam’a karşı olan sert<br />

tutum ve tedbirleri, Suriye konusundaki farklı<br />

tutumları, Türkiye’nin dış politika öncelikleriyle<br />

tam bir karşıtlık <strong>için</strong>dedir. Buna ek olarak, Türk<br />

dış politikasında eylem ve söylem arasında ciddi<br />

bir tutarsızlık söz konusudur. Kamuoyunda,<br />

ABD ve AB’yle değil, kendi başına hareket eden<br />

bir Türkiye özlemi ve temennisi vardır. Bu da<br />

Türkiye’nin AB ile olan ilişkisini etkilemektedir.<br />

Türkiye AB’ye üye olmak isteyen bir ülke gibi<br />

davranmamaktadır. Türkiye’nin Kürt meselesinin<br />

çözümü <strong>için</strong> attığı adımlar, yumuşak gücünün<br />

en önemli unsurudur.<br />

İkinci konuşmacı Kadir Has Üniversitesi Öğretim<br />

Üyesi Doç. Dr. Serhat Güvenç “Türkiye’nin<br />

NATO Üyeliği: Dış Politikaya katkı mı yük mü?”<br />

başlıklı bir konuşma yapmıştır. Güvenç, Psikanalitik<br />

bir yaklaşımla Türkiye’nin iki kimlikliliğine<br />

vurgu yapmıştır. Buna göre Türkiye, hem kendi<br />

başına hareket etmek isteyen, hem de sıkıştığında<br />

NATO’nun yardımını talep eden bir ülke görünümündedir.<br />

Mesela yapılan kamuoyu araştırmalarında<br />

“Türkiye dış politikada kiminle ortak<br />

hareket etmeli?” sorusuna halk büyük bir çoğunlukla<br />

Türkiye’nin yalnız hareket etmesi gerektiği<br />

cevabını vermiştir. 1990’lardan itibaren NATO,<br />

Türkiye’nin gözünde bir değer kaybına uğramıştır.<br />

Birinci Körfez Savaşı’nda ve PKK ile olan<br />

mücadelesinde Türkiye’nin yalnız bırakılması bu<br />

değer kaybının sebepleri olmuştur. 2003 Irak Savaşı’ndaki<br />

tutum da Türkiye’nin bu düşüncesini<br />

doğrulayan niteliktedir. Genel olarak Türkiye ve<br />

NATO arasında güvenlik öncelikleri farklılaşmıştır.<br />

Arap Baharıyla birlikte, Türkiye NATO’nun<br />

değerini yeniden keşfetmiş görünmektedir.<br />

Türkiye, Libya krizinde NATO <strong>için</strong>de Fransa’yı<br />

dengelemek suretiyle operasyonu NATO çerçevesine<br />

çekmeyi başarmıştır. Şikago Zirvesi de,<br />

Türkiye’nin faydacı bir mantıkla NATO üyeliğini<br />

etkin bir şekilde kullanmasının güzel bir örneği<br />

olmuştur. Türkiye Pakistan davetli olmamasına<br />

rağmen bu devletin zirveye katılmasını sağlamış,<br />

İsrail’in katılmasını engellemiş ve ittifakın<br />

sivil yeteneklerle donatılması konusunda önemli<br />

kararlar aldırmıştır. Türkiye’nin ittifak içerisinde<br />

Balkanlarda ve Afganistan gibi coğrafyalarda

Konferans<br />

faaliyetlerde bulunması NATO’nun Türkiye’ye<br />

katkısı olarak algılanabilir, zira bu bölgelerde<br />

Türkiye’nin kendi başına askeri faaliyetlerde bulunması<br />

farklı endişelerde yol açabilirdi. Yine<br />

NATO’nun Türkiye’ye bir yük olması hususu,<br />

Türkiye’nin üçüncü ülkeler nezdindeki imajının<br />

niteliğiyle alakalıdır.<br />

Üçüncü konuşmacı Gazi Üniversitesi Öğretim<br />

Üyesi Doç. Dr. Mehmet Akif Okur, “Yeni Dönemde<br />

ABD-Türkiye İlişkileri: Temel İmkân ve Sorun<br />

Alanları” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Okur,<br />

ABD ve Türkiye arasındaki ilişkileri anlamak adına<br />

bir model çizmekle sözlerine başlamıştır. İki<br />

ülke arasındaki ilişkilerin tarihine bakıldığında,<br />

zamana ve şartlara direnen belli sabitelere yaslandığı<br />

ve ciddi kurumsal temellere dayandığını<br />

söylemek mümkündür. İki ülkenin birbirleriyle<br />

olan ilişkileri stratejik bir eksene oturtmak<br />

mümkün olmakla birlikte, uluslararası sistemin<br />

bir parçası olmak münasebetiyle bu eksenle bir<br />

takım salınımlar da söz konusudur. Obama’yla<br />

birlikte ABD dış politikasında değişim sinyalleri<br />

verilmiş, Ortadoğu özelinde artık özgürlükler<br />

pahasına istikrarın desteklenmeyeceği mesajı<br />

verilmiştir. Ancak bu tutum, Libya’da ABD Büyükelçisinin<br />

öldürülmesine kadar sürmüş, ABD<br />

yeniden Ortadoğu’da güvenlikçi ve istikrarcı<br />

paradigmaya geri dönmüş, Türkiye de Suriye<br />

kriziyle birlikte stratejik özerkliğinin sınırlarını<br />

görüp eski ittifaklarına yeniden başvurmuştur.<br />

Suriye kriziyle birlikte Türkiye’nin stratejik salınımında<br />

ABD’yi rahatsız eden unsurları Türkiye<br />

kendiliğinden düzeltmiş, İran’ın Suriye’deki tutumu<br />

buna büyük oranda katkıda bulunmuştur.<br />

Boston’daki saldırıların ardından Rusya ve ABD<br />

arasındaki ortak zemin ve anlaşma, Suriye’de<br />

Esed’in kalabileceği bir ihtimali de ortaya çıkarmıştır.<br />

ABD dış politikada stratejik değişikliklere<br />

giderek Çin’in güçlenmesi karşısında Asya’ya<br />

önem vermiş ve önceliğini Ortadoğu’dan Asya’ya<br />

kaydırmıştır. Bu durum ise Türkiye’nin bölgede<br />

öne çıkan aktörlerden birisi olmasına destek olmuştur.<br />

Ancak 2. Oturumun kapanış değerlendirmesinde<br />

oturum başkanı Bahçeşehir Üniversitesi<br />

Prof. Dr. Sabri Sayarı, İsrail’in güvenliği,<br />

petrol meselesi ve İran’ın nükleer programı gibi<br />

nedenlerden dolayı ABD’nin Ortadoğu’daki önceliğinin<br />

azalacağına inanmadığını belirtmiştir.<br />

Üçüncü oturumda; “İsrail’le İlişkiler, Kuzey<br />

Irak’la yakınlaşma ve Ortadoğu’daki son gelişmeler<br />

bağlamında Türk Dış Politikası” konusu<br />

ele alınmıştır. Başkanlığını Uluslararası Antalya<br />

Üniversitesi Öğretim Üyesi ve SEPAM Müdürü<br />

Prof. Dr. Tarık Oğuzlu’nun yaptığı bu oturuma,<br />

TBMM Dış İşleri Komisyonu Üyesi ve CHP İstanbul<br />

Milletvekili Osman Korutürk, TOBB<br />

ETÜ Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şaban Kardaş ve<br />

ODTÜ Öğretim Üyesi Doç. Dr. Özlem Tür katılmıştır.<br />

İlk konuşmacı, T.B.M.M. Dış İşleri<br />

Komisyonu Üyesi ve CHP İstanbul Milletvekili<br />

Osman Korutürk, “Ortadoğu Girdabında Türk<br />

Dış Politikası: Arap Baharı Öncesi ve Sonrası”<br />

başlıklı bir konuşma yapmıştır. Korutürk, Türkiye<br />

ve İran’ın Ortadoğu’ya bakış açıları ve dış<br />

politika tarzlarındaki farklılıklara vurgu yapmıştır.<br />

Korutürk, istikrarsızlık ortamının Türkiye’yi<br />

İran’dan çok daha fazla etkilediğini belirtmiştir.<br />

Türkiye’nin bölgesel politikadaki başarısı büyük<br />

oranda istikrara bağlıyken, İran istikrarsızlık ortamında<br />

da politika yürütmeyi başarabilmekte,<br />

hatta bazen de istikrarsızlıktan faydalanmaktadır.<br />

Türkiye’nin son 10 yıllık dış politikasının<br />

geleneksel dış politikadan farklı olduğu doğru<br />

değildir, bu sadece son dört yıl <strong>için</strong> geçerlidir.<br />

Buna göre Türkiye genel olarak son dört yıla<br />

kadar geleneksel dış politikadan ayrılmamıştır.<br />

AKP iktidarına kadar Türkiye’nin Ortadoğu’ya<br />

yönelik olarak pasif bir politika izlediği, hiçbir<br />

meseleye müdahil olmadığı iddiaları doğru<br />

değildir. Türkiye’nin Ortadoğu politikası bağlamında<br />

çok üst perdeden ifadeler kullanması,<br />

kendisinin bölgenin lideri gibi görmesi ve ilan<br />

etmesi yanlış hamlelerdir. Araplar kendi sorunlarına<br />

başkalarını müdahil etmek istemezler ve<br />

bir lider de istemezler. Davutoğlu’nun bir meclis<br />

konuşmasında bölgenin “lideri, sahibi ve hizmetkarıyız”<br />

şeklindeki ifadesi bölge ülkeleri nezdinde<br />

çok olumsuz algılanmaktadır. Türkiye’nin<br />

İsrail’le ilişkilerinin bozulması bir başka yanlıştır.<br />

İsrail’le ilişkilerin çok kötü bir düzeyde olması,<br />

Türkiye’nin İran’la aynı kefeye konmasına sebep<br />

olmaktadır. Türkiye’nin Kuzey Irak ve Kürt politikasını<br />

da eleştiren Korutürk, Türkiye’nin Kuzey<br />

Irak’la bir federasyon çatısı altında birleşmesinin<br />

kurulacak bir Kürt devletine “taşıyıcı annelik”<br />

yapacağını ifade etmiştir.

Konferans<br />

İkinci konuşmacı, TOBB-ETÜ Öğretim Üyesi<br />

Doç. Dr. Şaban Kardaş, “Arap Baharının Türk Dış<br />

Politikasına Etkileri” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />

Kardaş, Türkiye’nin dış politikasında yumuşak<br />

güç unsurunu bir yere kadar kullandığını,<br />

ancak şartlar sertleştiğinde yumuşak güç unsurları<br />

kullanılamaz hale geldiğinde Türkiye’nin de<br />

doğal olarak sert güç unsurları arayışına girdiğini,<br />

NATO’ya yaklaşmasının da bu bağlamda<br />

değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Stratejik<br />

özerklik kavramının da çift yönlü bir şekilde<br />

düşünülmesi gerekmektedir. Türkiye ABD’ye<br />

karşı özerkliğini artırmak adına İran’la ilişkilerini<br />

geliştirirken, İran’dan gelen tehditler arttığında,<br />

bunu ABD ile olan ilişkileriyle dengeleme çabası<br />

stratejik özerkliğin bir sonucudur. Kardaş, burada<br />

problemin Türk dış politikasının söylem ve<br />

eylem arasındaki tutarsızlığından kaynaklandığına<br />

dikkat çekmiş, ancak bu durumun pratikte<br />

bir esneklik getirdiğini belirtmiştir. Türkiye’nin<br />

aldığı pozisyonları eleştirirken bu pozisyonları<br />

alırken sahip olduğu motivasyonun da göz<br />

önünde bulundurulması gerekmektedir. Türkiye,<br />

Arap Baharıyla birlikte demokrasi ve değerler<br />

üzerinden kurduğu söylemi değiştirmek zorunda<br />

kalmıştır, zira bu uygulamada bazı çelişkileri<br />

barındırmakta, Türkiye’nin Suudi Arabistan ve<br />

Katar’la ilişkisini sorgulanır hale getirmektedir.<br />

Türkiye, eylemsel anlamda “koruma sorumluluğu”<br />

olarak adlandırılabilecek olan motivasyonu<br />

demokrasi söylemi şeklinde oturttuğu <strong>için</strong> bazı<br />

problemler ortaya çıkmaktadır. Pragmatizmin<br />

Türk dış politikasında artmakta olan bir özellik<br />

olduğunu ve bunun olumlu karşılanması gerektiğini<br />

belirten Kardaş, bu durumun Türkiye’nin<br />

“stratejik özerkliği” ne katkı yaptığını ifade etmiştir.<br />

Davutoğlu’na atfen, Türkiye’nin bölge<br />

ülkelerine model olmaya çalışmadığını, sadece<br />

“tecrübe paylaşımı” nda bulunduğunu belirten<br />

Kardaş, Arap Baharının Türkiye’yi Batı’ya yaklaştırdığını<br />

ifade etmiştir.<br />

Son konuşmacı, Ortadoğu Teknik Üniversitesi<br />

Öğretim Üyesi Doç. Dr. Özlem Tür, “Son Gelişmeler<br />

Işığında Türkiye-İsrail İlişkileri: Kalıcı Barış<br />

Mümkün mü?” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />

Tür, Türkiye ve İsrail arasındaki 2009 sonrası<br />

süreçte ikili ilişkilerde yaşanan kriz dönemini<br />

ele almıştır. Aslında 1999’dan bu yana iki ülke<br />

arasındaki ilişkiler kötüye gitmektedir. Ecevit’in

Konferans<br />

İsrail’in soykırım yaptığına dair açıklamaları ilişkilerde<br />

küçük çaplı bir krize sebep olmuş, 2000’li<br />

yıllarda da Türkiye’nin İran ve Suriye ile ilişkilerinin<br />

gelişmesiyle düşük bir seviyeye gerilemiştir.<br />

İlişkilerin genel seyrine bakıldığında, iki ülkenin<br />

ilişkilerinin hep üçüncü ülkeler sebebiyle iyi ya<br />

da kötü olduğu görülmektedir. Bu ilk defa Mavi<br />

Marmara saldırısıyla değişikliğe uğramış, ilk defa<br />

iki ülkenin birbirleriyle doğrudan olan problemleri<br />

sebebiyle ilişkiler kötüleşmiştir. 2000’den beri<br />

İsrail’in İran’ı en büyük tehdit olarak algılaması,<br />

Ahmedinecad’ın Cumhurbaşkanı olmasından bu<br />

yana da bu ülkenin mutlak surette durdurulması<br />

gereken bir düşman şeklinde algılanması, Türkiye<br />

ile olan farklı bakış açılarını ortaya koymuştur.<br />

2003 Irak Savaşını takiben İsrail’in Kuzey Irak’taki<br />

faaliyetleri de Türkiye kamuoyunda tepkiyle<br />

karşılanmış, bu da ilişkilere olumsuz etkileyen<br />

bir etken olmuştur. 2008 Dökme Kurşun operasyonuyla<br />

ilişkilerin farklı bir boyut kazandığı,<br />

Başbakan Erdoğan’ın arabuluculuk faaliyetlerinin<br />

de boşa çıkmasının etkisiyle İsrailli yöneticilere<br />

güvenilmeyeceği mesajını vermesi, ardından<br />

Davos krizinin gelmesi ve Mavi Marmara saldırısı<br />

ilişkileri kopma noktasına getirmiş, İsrail<br />

kamuoyunda Erdoğan’ın “Abdülhamit’in torunu”<br />

olarak anılmasına sebep olmuştur. İsrail’den özrün<br />

şimdi gelmesinin farklı sebepleri vardır. Birincisi,<br />

Netanyahu Arap Baharının başlangıcından<br />

bu yana çok pasif bir dış politika izlemekle<br />

suçlanmakta ve giderek oy kaybetmektedir. Dahası<br />

Netanyahu ülkeyi izole etmek, yalnızlaştırmakla<br />

suçlanmaktadır. Bunu aşabilmek, Suriye’deki<br />

krize çözüm bulabilmek, İran’a yapılacak<br />

muhtemel bir askeri operasyon halinde Türkiye<br />

ile kötü ilişkiler <strong>için</strong>de olmama gereği İsrail’i özre<br />

iten sebepler arasında gösterilebilir. Ancak İsrail<br />

ve Türkiye’nin, özellikle de Arap Baharından<br />

sonra bölgeye yönelik farklı tehdit algılamaları<br />

sebebiyle, ikili ilişkilerdeki iyileşme uzun soluklu<br />

olmayacaktır.<br />

Değerlendirme ve Sonuç oturumunda, Uluslararası<br />

Antalya Üniversitesi Öğretim Üyesi ve<br />

SEPAM Müdürü Prof. Dr. Tarık Oğuzlu, Bahçeşehir<br />

Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sabri<br />

Sayarı ve Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim<br />

Üyesi Prof. Dr. Süleyman Seydi kendi oturumlarındaki<br />

konuşmacıların sunumlarını özetleyerek<br />

kendi değerlendirmelerini paylaşmış ve<br />

programı kapatmışlardır.<br />

O

The Road to Tahrir Square:<br />

Egypt and the United States<br />

from the Rise of Nasser to the<br />

Fall of Mubarak,<br />

Lloyd C. Gardner, (London: Saqi, 2011),<br />

ISBN: 978-1595587213, 240 sayfa.<br />

Hazırlayan:<br />

Zeynep SÜTALAN<br />

KİTAP İNCELEMESİ SERİSİ: 8<br />

Lloyd C. Gardner, Rutgers Üniversitesi’nde (New<br />

Jersey Devlet Üniversitesi) tarih profesörüdür.<br />

Amerikan dış politkasi ve diplomasi tarihi konusunda<br />

çok sayıda eseri bulunan Gardner, Amerika<br />

Dış İlişkiler Tarih Topluluğu’nun (Society<br />

of Historians of American Foreign Relations)<br />

eski başkanıdır. Gardner’ın en önemli özelliklerinden<br />

biri de Winconsin Amerikan Diplomatik<br />

Tarihi Ekolünün (Winconsin School of American<br />

Diplomatic History) ilk temsilcilerinden biri<br />

olmasıdır. 1 Revizyonist tarih yazımcılığı olarak<br />

da bilinen Winconsin Ekolü, genel olarak, dış<br />

politikanın iç siyasetin bir uzantısı olduğunu<br />

söylemektedir. Bu çerçevede, Amerika’nın, ülke<br />

<strong>için</strong>de demokrasinin ve refahın devamlılığını<br />

sağlayabilmek maksadıyla dışarıya açılma ve yabancı<br />

piyasalara erişmeye yönelik bir dış politika<br />

yürütmekte olduğunu iddia etmektedir. Bu nedenle,<br />

söz konusu ekol, Amerikan dış politikasını,<br />

kökenleri, amaçları ve sonuçları bakımından<br />

emperyalist olarak görmektedir. 2 Yekpare olmayan<br />

ve <strong>için</strong>de pek çok farklı görüş bulunduran<br />

ekolün tarihe yaklaşımındaki en önemli özelliklerinden<br />

biri de ‘değişim’e ‘devamlılık’tan fazla<br />

önem atfedilmesine karşı çıkmasıdır. Bu bağlamda,<br />

Gardner, Mısır’da 25 Ocak 2011’de başlayan<br />

halk ayaklanması ve 11 Şubat 2011’de Hüsnü<br />

Mübarek’in istifası karşısında Amerika’nın izlediği<br />

politikaları incelerken Amerika-Mısır ilişkilerine<br />

tarihsel bir bakışın gerekliliğinden hareket<br />

etmektedir.<br />

Lloyd C. Gardner, Tahrir Meydanına Giden Yol:<br />

Nasır’ın Yükselişi’nden Mübarek’in Düşüşüne<br />

Mısır ve Amerika Birleşik Devletleri (The Road<br />

to Tahrir Square: Egypt and the United States<br />

from the Rise of Nasser to the Fall of Mubarak)<br />

isimli eserinde İkinci Dünya Savaşının sona er-<br />

<br />

99

Kitap İncelemesi<br />

mesinden Mübarek rejiminin çözülmesine kadar<br />

geçen sürede Amerika-Mısır ilişkilerini tarihi,<br />

ekonomik, diplomatik ve askeri açılardan ele almaktadır.<br />

Mübarek’in devrilmesi ve Mısır Silahlı<br />

Kuvvetleri Yüksek Konseyi’nin geçici yönetimi de<br />

dâhil olmak üzere yakın tarihi gelişmelere ilişkin<br />

değerlendirmeleri de içeren eser, bugüne ve hatta<br />

yarına, geçmişten ışık tutmayı tercih etmekte<br />

ve Mısır’ın ABD <strong>için</strong> neden önemli olduğunu<br />

anlatmaya çalışmaktadır. Yazar, eserinde, Amerikan<br />

başkanlık arşivinden, diplomatik arşivlere,<br />

dönemin önde gelen isimlerinin hatıratlarından<br />

Wikileaks belgelerine kadar pek çok birincil ve<br />

ikincil kaynak kullanmıştır. Kaynakların büyük<br />

bir çoğunluğu genelde Batı, özelde Amerika Birleşik<br />

Devletleri (ABD) menşelidir.<br />

Gardner, Tahrir meydanında Mısır halkının demokrasi<br />

ve özgürlük talepleriyle ayaklanmasını,<br />

30 yıllık Mübarek döneminin baskıcı politikalarına<br />

bağlarken, ABD’nin, bu duruma, doğrudan<br />

olmasa da dolaylı olarak destek vermiş olduğunu<br />

savunmaktadır. Cemal Abdülnasır döneminin<br />

çalkantılı ve çatışmalı ABD-Mısır ilişkileri, Enver<br />

Sedat döneminde uzlaşmacı bir zemine oturmuş<br />

ve Hüsnü Mübarek döneminde ise bir ittifaka<br />

dönüşmüştür. Böylelikle Mısır, ABD’nin, İsrail<br />

ve Suudi Arabistan ile birlikte Ortadoğu’daki<br />

en önemli müttefiklerinden biri haline gelmiştir.<br />

Yazara göre, ABD’nin bu durumun devamlılığını<br />

sağlamak adına Mısır’a yönelik yürüttüğü yüklü<br />

ekonomik ve askeri yardıma dayalı siyaset,<br />

Mübarek’in iktidarını güçlendirmiş ve onun bu<br />

iktidarı korumak amacıyla ülke <strong>için</strong>de uyguladığı<br />

baskıcı politikaları mümkün kılmıştır. Kitabın giriş<br />

bölümünde bu konuyu yazar, şu şekilde ifade<br />

etmektedir:<br />

Tahrir meydanındaki olaylar, büyük bir ihtimalle,<br />

Amerika’nın 11 Eylül 2001’den sonraki<br />

(demokrasiyi yayma) söylemi olmasa da gerçekleşirdi.<br />

Ancak Tahrir meydanındaki olaylar,<br />

Mübarek’e Amerika tarafından yıllar boyu<br />

cömert bir şekilde sunulmuş olan destek olmasa<br />

gerçekleşir miydi sorusu, daha ilginçtir.<br />

Amerika’nın neredeyse 30 yıl süren tam desteği<br />

olmasa, Mübarek baskıcı politikalarını<br />

yürütebilecek miydi? (s.ix).<br />

Yazara göre, Tahrir’deki ayaklanmalar sırasında,<br />

ABD’nin en temel kaygısı, Mübarek iktidarı boyunca<br />

50 milyar dolarlık yatırım yapmış olduğu<br />

Mısır ordusuyla bağının kopması ihtimaliydi.<br />

Burada yazarın ABD dış politikasıyla ilgili olarak<br />

eleştirdiği nokta, ABD’nin Mübarek döneminde<br />

ülkeyi bir diktatör gibi yönetmesi karşısında kayıtsız<br />

kalmış olmasıdır (s.viii). ABD, Mübarek’e<br />

reformlar yapması, halkın refahını artırmaya<br />

yönelik politikalar izlemesi, baskıcı siyasetinden<br />

vazgeçerek daha demokratik ve özgürlükçü<br />

bir anlayış benimsemesi konusunda telkinlerde<br />

ve tavsiyelerde bulunmuştur; fakat Mübarek’in<br />

reform yapmaya direnmesine, müttefikini kaybetmemek<br />

adına göz yummuştur (s.179). Yazara<br />

göre, ABD, Sedat döneminde Mısır ile iyi ilişkiler<br />

geliştirene kadar 1952’den beri birçok yanlış<br />

adım atmıştır.<br />

Garner’in eseri, kısa giriş bölümün dışında, altı<br />

bölümden oluşmaktadır. Kitabın birinci bölümünde<br />

yazar, ABD’nin Mısır’la sürdürülebilir bir<br />

ilişki kurmaya yönelik politika arayışının tarihi<br />

arka planını ortaya koymaktadır. İkinci Dünya<br />

Savaşı’ndan sonra ABD, Ortadoğu’da savaş sonrası<br />

dönüşümün sorunsuz sağlanabilmesinin,<br />

bölge ülkelerinin bağımsızlıklarını garanti altına<br />

alabilmelerine ve ülkeleri <strong>için</strong>de güvenliği<br />

ve istikrarı inşa edebilmelerine bağlı olduğunu<br />

öngörmüştür. Bu maksatla, söz konusu ülkelere,<br />

ekonomik ve gerekirse askeri yardım sağlamaya<br />

yönelik bir dış politika belirlemiştir (s.3). Bu<br />

dönemde, ABD, bir taraftan bölgede Sovyet etkisinin<br />

yayılmasına engel olmaya çalışırken, diğer<br />

taraftan, kendi stratejik çıkarlarını korumak<br />

<strong>için</strong> İngiltere’yle birlikte hareket etmektedir. Bu<br />

çerçevede, ABD ile Mısır ilişkilerinde en önemli<br />

sorunu, İngiltere’nin Süveyş kanalındaki varlığı<br />

teşkil etmektedir. Amerika, İngiltere ve Mısır<br />

arasındaki bu sorunda, tıpkı Filistin-İsrail sorununda,<br />

taraflardan hiçbirini karşısına almayacak<br />

şekilde bir denge siyaseti yürütmeye çalışmıştır.<br />

ABD, İkinci Dünya Savaşı’nda sekiz kat artmış<br />

olan Mısır’la pamuk ticaretinin devamlılığını ve<br />

bu ticaretin başka ürünlere ve alanlara da sirayet<br />

etmesini arzulamıştır. Bu nedenle, Kral Faruk’a<br />

ekonomik yardım önerisinde bulunmuştur. Fakat<br />

Kral Faruk’un rejimi, Mısır halkıyla, yönetici<br />

elitler arasında gittikçe büyüyen sosyo-ekono-

Kitap İncelemesi<br />

mik farklara ve 1948 Arap-İsrail Savaşı yenilgisine<br />

uzun süre direnememiştir. 1952 yılında Özgür<br />

Subaylar (Free Officers) askeri bir darbeyle kralı<br />

devirmiş ve cumhuriyet ilan etmiştir (s.1-34.)<br />

Kitabın ikinci bölümü, ABD’nin Nasır döneminde<br />

Mısır’la ilişkilerini konu almaktadır. 1952 askeri<br />

darbesinden sonra, ABD, Mısır’daki yeni rejimle<br />

iyi ilişkiler geliştirmek istemiştir. Öte yandan,<br />

yazar, ABD’nin söz konusu dönemdeki dış<br />

politika çabalarını bir kumara benzetmekte ve<br />

sonuç olarak, ABD’nin bu kumarda kaybettiğini<br />

söylemektedir. Amerika’nın, Mısır’ı Sovyet nüfuz<br />

alanından uzak tutmak <strong>için</strong> izlediği siyaset,<br />

nihayetinde Mısır’ı Batı dünyasından uzaklaştırıp<br />

Sovyetlere yakınlaştırmıştır. Nasır, ABD’nin,<br />

Mısır’a silah satımı konusundaki isteksizliği ve<br />

İngiltere’nin Süveyş kanalındaki askeri varlığına<br />

son vermesi taleplerine karşılık, kendisinden<br />

yana tavır koymaması nedenleriyle hoşnutsuz<br />

olmuştur. Akabinde Nasır, istediği silahları, Sovyetler<br />

Birliği (SSCB) vasıtasıyla Çekoslavakya’dan<br />

elde etmiştir. İngilizlerle Süveyş’ten çekilmeleri<br />

konusunda anlaşamayınca da kanalı millileştirmiştir.<br />

Buna karşılık İngiltere-Fransa-İsrail ittifak<br />

halinde Mısır’a savaş açmıştır. 1956 Süveyş<br />

Savaşında, birbiriyle rekabet halinde olan iki süper<br />

güç, ABD ve SSCB, ironik bir biçimde benzer<br />

tavır sergilemiş, İngiltere-Fransa-İsrail ittifakına<br />

karşı cephe almış ve ittifakı geri çekilmeye zorlamıştır.<br />

Nasır, Süveyş krizinden sonra daha da<br />

güçlenmiş, Arap dünyasının kahramanı haline<br />

gelmiştir. Ayrıca 1955 Bandung Konferansı’ndan<br />

sonra Bağlantısızlar Hareketi’ne katılmış, Tito ve<br />

Nehru’yla birlikte hareketin en önemli üçüncü lideri<br />

olmuştur. Bu arada Amerika, Süveyş krizine<br />

müdahale ederek, Mısır’ın savunucusu konumuna<br />

düşmüş, bölgeye Sovyet etkisinin sızmasına<br />

engel olacağını ve Nasır’ın da bölgedeki gücünü<br />

zayıflatacağını düşündüğü Bağdat Paktı projesi<br />

de başarısız olmuştur (s.66-74). Sonuçta, Amerika,<br />

sadece Mısır’ı kendinden uzaklaştırmakla<br />

kalmamış, aynı zamanda bölgedeki silahlanma<br />

yarışına da engel olamamıştır.<br />

Kitabın üçüncü bölümünde, yazar, ABD-Mısır<br />

ilişkileri ekseninde, Eisenhower doktrini ve 1967<br />

Arap-İsrail Savaşını değerlendirmektedir. Eisenhower<br />

doktrini, Ortadoğu ülkelerine ekonomik<br />

ve askeri yardım sağlayarak, bölgede komünizmin<br />

yayılmasını engellemeyi öngörüyordu (s.77-<br />

82). Öte yandan, Gardner’a göre, Eisenhower<br />

doktrini Ortadoğu’da Nasırcılık ideolojisini bir<br />

güç olarak ortadan kaldırmayı hedeflemiştir<br />

(s.80). Mısır, Süveyş Krizi’nden sonra, Akabe<br />

Körfezi’yle Kızıldeniz’i birleştiren Tiran Boğazı’nı<br />

İsrail gemilerine kapatmıştır. Bu durum, Mısır<br />

ile İsrail arasında krize sebep olmuştur. Gardner,<br />

Johnson yönetiminin, 1967 Savaşı’na neden olan<br />

Mısır-İsrail arasındaki bu krizi önlemeye yönelik<br />

tedbir almadığını ve hatta İsrail’in savaş planlarını<br />

bilmesine rağmen, İsrail’i engellemek <strong>için</strong><br />

bir adım atmadığını ileri sürmektedir (s.107). 3<br />

Sonuç olarak, 6 Haziran 1967’de İsrail sürpriz<br />

bir saldırıyla sadece Mısır’ın hava kuvvetlerine<br />

büyük bir darbe vurmamış, aynı zamanda Sina<br />

yarımadasını, Batı Şeria’nın tamamını, Doğu<br />

Kudüs’ü ve Golan tepelerini işgal etmiştir. Altı<br />

Gün Savaşı ya da Haziran Savaşı olarak da bilinen<br />

1967 Arap-İsrail Savaşı, Nasır ve Mısır <strong>için</strong><br />

büyük bir hezimetle sonuçlanmıştır. (s.109). 12<br />

Haziran 1967’de ateşkese razı olan Nasır, bu yenilgiden<br />

sonra istifa etmiş; ancak halkın ısrarı<br />

ve desteğiyle cumhurbaşkanlığı görevine geri<br />

dönmüştür. 1967 Savaşı, Ortadoğu tarihinde bir<br />

dönüm noktası olmuş ve Arap-İsrail uyuşmazlığının<br />

dinamiklerini tamamen değiştirmiştir.<br />

Mısır, Suriye, Ürdün gibi toprakları işgal edilmiş<br />

Arap ülkeleri açısından, Arap-İsrail sorunu, artık<br />

İsrail’i yok etmekten, söz konusu ülkelerin 1967<br />

Savaşı önceki sınırlarıyla var olma çabasına dönüşmüştür<br />

(s.110).<br />

Kitabın dördüncü bölümü, Nasır’ın 1970’de<br />

ölümünün ardından Enver Sedat’ın Mısır Cumhurbaşkanı<br />

olmasından bir suikasta kurban olmasına<br />

kadarki dönemde, Mısır’ın Amerika’yla<br />

ilişkilerini değerlendirmektedir. Hiç şüphesiz,<br />

söz konusu dönemin en önemli olayı, Mısır’la<br />

İsrail’in barış anlaşması imzalamasıdır. Böylelikle,<br />

ABD-Mısır ilişkileri bir iş birliği zeminine<br />

oturmuş ve Mısır bölgede İsrail’den sonra en<br />

çok ABD ekonomik ve askeri yardımı alan ülke<br />

olmuştur. Sedat iktidarının ilk yıllarında ülke<br />

<strong>için</strong>de meşruiyetini sağlayabilmek <strong>için</strong> Sina yarımadasını<br />

geri almanın yollarını aramaya başlamıştır.<br />

Bunun yolunun ABD’yle yakınlaşmaktan<br />

geçeceğinin bilincinde olan Sedat, SSCB ile

Kitap İncelemesi<br />

ilişkilerine bir mesafe koymaya karar vermiş ve<br />

1972’de ülkesindeki Sovyet askeri personelinin<br />

Mısır’ı terk etmesini istemiştir (s.122). ABD ile<br />

ilişkilerini güçlendirmek <strong>için</strong> Nasır döneminin<br />

sosyalist ekonomik politikalarından da vazgeçen<br />

Sedat, diplomatik kanallar yoluyla gerek ABD’yle<br />

ilişkilerini derinleştirmek ve gerekse ABD’nin<br />

İsrail’i barışa zorlamasını sağlayamayınca, askeri<br />

yönteme başvurmuş ve 1973’te İsrail’e savaş açmıştır.<br />

Savaşta İsrail’i yenilgiye uğratmasının güç<br />

olduğunu bilen Sedat, bu savaşla sınırlı bir zafer<br />

elde ederek, hem ülke <strong>için</strong>de, hem de ABD’nin<br />

gözünde meşruiyetini sağlamak istemiştir. 6<br />

Ekim 1973’te Mısır, Suriye ile birlikte İsrail’e savaş<br />

açmıştır. Mısır ordusu, Süveyş kanalını geçerek<br />

Bar-Lev savunma hattının 15 kilometre doğusuna<br />

kadar ilerlemeyi başarmıştır. Bu beklenmedik<br />

saldırı karşısında İsrail ilk şaşkınlığı atlattıktan<br />

sonra askeri anlamda üstünlük sağlamayı<br />

başarmıştır. Savaşın sona ermesinden sonra ise<br />

petrol ihraç eden Arap ülkeleri, Suudi Arabistan<br />

önderliğinde, İsrail’i destekleyen ülkelere karşı<br />

petrol ambargosu uygulamıştır. Ambargo, petrol<br />

fiyatlarının yükselmesiyle birlikte dünya çapında<br />

bir ekonomik krize sebep olmuştur. Sonuç<br />

olarak, Enver Sedat, amacına ulaşmış, ABD’nin<br />

dikkatini çekmeyi başarmıştır. Savaşla alamadığı<br />

Sina yarımadasını, 1979 yılında, ABD arabuluculuğuyla,<br />

İsrail ile imzaladığı Camp David<br />

Barış Anlaşmasından sonra elde etmiştir. Mısır,<br />

İsrail’le barış yapması sebebiyle Arap dünyası tarafından<br />

dışlanmıştır. Ancak gerek Amerika’dan<br />

almayı başardığı büyük miktardaki ekonomik<br />

yardım ve gerekse barışın sağladığı avantajla yabancı<br />

yatırımları ülkesine çekebilme umuduyla<br />

iflasın eşiğindeki Mısır ekonomisini toparlama<br />

şansını elde etmiştir. Ancak Sedat İsrail’le yaptığı<br />

barışın bedelini hayatıyla ödemiş 4 , 1982 yılında<br />

bir suikast sonucu hayatını kaybetmiştir. Sedat’ın<br />

ölümünden sonra Mısır’ın yeni cumhurbaşkanı<br />

Hüsnü Mübarek olmuştur (s. 112-148).<br />

Kitabın beşinci bölümünde, yazar, Mübarek’in<br />

cumhurbaşkanlığı döneminde iş birliğinin ötesinde<br />

bir karşılıklı bağımlılık haline dönüşmüş<br />

olan Mısır-Amerika ilişkilerini incelemektedir.<br />

(s.149). Sedat’ın ölümünün ardından cumhurbaşkanı<br />

olan Hüsnü Mübarek, ilk olarak, Sedat<br />

suikastının faillerini yakalamış ve cezalandırmıştır.<br />

İslamcı hareketin rejim <strong>için</strong> büyük bir tehdit<br />

haline geldiğini fark eden Mübarek, sert tedbirlerle<br />

bu hareketi baskı altında tutmaya başlamış<br />

ve Mısır, bir polis devleti haline gelmiştir.<br />

Bu arada, ABD, İsrail’in güvenliğini gözeterek<br />

Mısır’ın talep ettiği modern silahları sağlamaya<br />

çalışmıştır (s.149). 1979 İran İslam Devriminden<br />

sonra, ABD bir müttefik olarak İran’ı kaybedince,<br />

Mısır’ın ABD nazarında önemi daha da artmıştır.<br />

Özellikle ABD’nin, 11 Eylül 2001 terör<br />

saldırılarının ardından başlattığı Küresel Terörizmle<br />

Savaş ve 2003 Irak Savaşı’nda Mübarek,<br />

istihbarat paylaşımından terör fiili zanlılarının<br />

sorgulanmasına kadar pek çok alanda önemli<br />

destek sağlamıştır (177-185). Ayrıca, Mısır, ülkesinin<br />

hava sahasını ABD’ye açmış; Süveyş kanalında<br />

da ABD germilerine serbest geçiş hakkı<br />

ve önceliği vermiştir (s.179). ABD, Mısır’a iş<br />

birliği ve desteği <strong>için</strong> ekonomik ve askeri yardım<br />

yaparken, Mübarek’i ülke <strong>için</strong>de ekonomik ve siyasi<br />

reformlar yapması konusunda ikna etmeye<br />

çalışmış, ancak başarılı olamamıştır. Mübarek,<br />

Amerika’dan aldığı yardımları ordusunu güçlendirmek,<br />

ordusunun rejime sadık kalmasını ve rejimi<br />

<strong>için</strong> tehdit oluşturan İslamcı unsurları baskı<br />

altına almak <strong>için</strong> kullanmıştır. Bu nedenle halkın<br />

ekonomik refah düzeyinde herhangi bir iyileşme<br />

olmamış ve 2008 yılında 1977’den sonra ilk<br />

kez Mısır’da ekmek isyanları (bread riots) vuku<br />

bulmuştur (s. 160). ABD’nin nasıl bir ‘Mübarek<br />

sonrası Mısır’ tahayyül ettiğini bilmek mümkün<br />

değilse de Mübarek’in halk ayaklanmasıyla devrileceğini<br />

öngörememişti.<br />

Gardner, kitabın altınca bölümünde, Arap baharı<br />

arka planında, ABD’nin Mısır dış politikasının<br />

bir özetini sunmaktadır. Bu bölümde yazar,<br />

ABD’nin Mübarek’in istifasından önceki günlerde<br />

Mısır ordusuyla yakın temasta olduğunu<br />

ifade etmektedir (s.195). Mısır, ABD’nin Ortadoğu’daki<br />

nüfuzunun devamlılığı açısından pek<br />

çok fırsat sunmuş, hatta Soğuk Savaş yıllarında,<br />

pek çok kez, bunu tehdit etmiş bir ülke olarak,<br />

İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinden itibaren<br />

ABD <strong>için</strong> önemli bir ülke olmuştur (s.198).<br />

Ancak bu süreçte, yazar, Amerikan siyaset yapıcılarının,<br />

ABD’nin Mısır da dâhil olmak üzere,<br />

pek çok Ortadoğu ülkesine yaptığı ekonomik ve<br />

askeri yardımların, bu ülkelerde siyasi gelişmeyi

Kitap İncelemesi<br />

ve ilerlemeyi geciktirip geciktirmediği konusunda<br />

çok az düşündüğünü iddia etmektedir (s.199).<br />

Bu nedenle, ABD-Mısır ilişkilerinin geleceği<br />

açısından, ABD’nin Mısır’a ekonomik yardımlarına<br />

devam edip etmeyeceği, devam edecekse,<br />

bunu nasıl ve hangi amaçlarla yapacağı, üzerinde<br />

önemle durulması gereken sorulardır (s.202-<br />

204) Bu çerçevede, Gardner, eserini, Mısır’daki<br />

devrimden sonra, ABD’nin Ortadoğu’daki liderliğinin<br />

ve ulusal çıkarlarının yeniden tanımlanmasının<br />

kaçılmaz olduğunu belirterek sonlandırmaktadır<br />

(s.204).<br />

Gardner, eserinde okuyucuya seçici bir tarih<br />

okuması sunmaktadır. Yazar, tarihsel gerçeklere<br />

eleştirel bir tavırla yaklaşırken bunu oldukça akıcı<br />

bir dille ve çoğu kez karar alıcıların arasında<br />

geçen konuşmalardan, ustaca yaptığı alıntılarla,<br />

okuyucuyu, belirli olaylar üzerinde düşündürmektedir.<br />

Fakat yazarın, bazı bölümlerde ortaya<br />

attığı iddiaları destekleyecek tarihsel verileri<br />

sunmamasını bir zafiyet olarak değerlendirmek<br />

mümkündür. Örneğin, Gardner, kitabında 1952<br />

yılında Özgür Subaylar (Free Officers) tarafında<br />

Mısır’da gerçekleştirilen askeri darbede<br />

CIA’in rolü olup olmadığına yönelik spekülasyonlara<br />

yer vermektedir. Yazara göre, İran Şahının<br />

yeniden tahta çıkmasını sağlayan Kermit<br />

Roosevelt’in (Teddy Roosevelt’in torunu) Özgür<br />

Subaylar’la irtibat kurmakla görevlendirilmesi ve<br />

dönemin Mısır Büyükelçisi Jefferson Caffery’nin<br />

Özgür Subaylardan söz ederken ‘bizim çocuklar’<br />

gibi ifadeler kullanması manidardır (s.49). Ancak<br />

1952 darbesinde Özgür Subaylar ve CIA arasındaki<br />

ilişkiye yönelik herhangi bir veri olmaması<br />

sebebiyle, yazar, bu durumun bir bilmece olarak<br />

kalmış olduğunu söylemektedir. Öte yandan<br />

bu iddiaların doğrulanması ya da yalanlanması<br />

durumunun Amerika’nın Mısır’a yönelik politikasının<br />

tarihsel incelemesine katkısına yönelik<br />

de herhangi bir yorum yapmamaktadır. Benzer<br />

şekilde, Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat’ın, 6<br />

Ekim 1981 tarihinde bir suikasta kurban gitmesinin<br />

en önemli sebeplerinden birinin Sedat’ın,<br />

1979 İran İslam Devrimi’nde sonra, İran’ı terk<br />

eden İran Şahı Rıza Şah Pehlevi’yi son günlerinde<br />

Mısır’da ağırlaması olduğuna dikkat çekmektedir<br />

(s.148). Fakat yazar, vurguladığı bağlantıyı<br />

açıklayacak herhangi bir gerekçeden söz etmemektedir.<br />

Sonuç olarak, Gardner’ın eseri, güncelliği, tarihselliği<br />

ve referansları sebebiyle Ortadoğu’yla ilgilenen,<br />

bugün bölgede vuku bulan devrimsel gelişmelerin<br />

tarihsel arka planını, ABD’nin bölgedeki<br />

rolünün dününü ve bugününü merak eden<br />

herkesin okuması gereken bir çalışmadır. Ancak<br />

kitabın hacmi ve kapsadığı dönem karşılaştırıldığında<br />

bazı tarihsel olayları daha iyi anlayabilmek<br />

<strong>için</strong> ek okumalara ihtiyaç duymak muhtemeldir.<br />

O<br />

DİPNOTLAR<br />

1 Winconsin Ekolünün diğer tanınmış isimleri Fred Harvey Harrington, Thomas J. McCormick, Walter F. LaFaber,<br />

William Appleman Williams’tır. Yeni Sol akımıyla da birlikte anılan ekol, radikal ve ideolojik bir tarih yorumu yaptığı<br />

gerekçesiyle nesnel olmamakla eleştirilmiştir.<br />

2 Bknz William Appleman Williams, The Tragedy of American Diplomacy, New York, London: W. W. Norton & Company,<br />

1984 , Lloyd C. Gardner, Walter F. LaFeber, and Thomas J. McCormick, Creation of the American Empire: U.S.<br />

Diplomatic History, Chicago: Rand McNally & Co., 1973.<br />

3 Ayrıca bknz. Lloyd C. Gardner, Three Kings: The Rise of an American Empire in the Middle East After World War II,<br />

New York, London: The New Pres, 2009, s. 207-208, 215-220.<br />

4 Enver Sedat’ın eşi Cihan Sedat, benzer bir vurgu yaparak Sedat’ın barışa verilmiş bir kurban olduğunu belirtir.<br />

Ayrıca “Enver’in Silahlı Kuvvetlere olan güveni, radikal İslamcılarla iş birliği yapamayacakları konusundaki inancı<br />

öldürdü onu…” diye yazmıştır. Bknz Cihan Sedat, Piramit Yolunda Aşkın ve Devrimin Hikâyesi, İstanbul: Kaknüs<br />

Yayınları, 2004, s.28.

WWF-TÜRKİYE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK VE<br />

STRATEJİK İŞBİRLİKLERİ MÜDÜRÜ BUKET<br />

BAHAR DIVRAK İLE SÖYLEŞİ<br />

ORSAM Su Araştırmaları Programı, WWF- Türkiye, Sürdürülebilirlik<br />

ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü Sayın Buket Bahar Dıvrak ile söyleşi<br />

gerçekleştirmiştir. Söyleşide WWF Türkiye’nin ülkemizde gerçekleştirdiği<br />

projeleri, son yıllarda ön çıkan “su ayakizi” kavramını ve ülkemizde<br />

yeniden yapılanma süreci içerisinde olan su yönetimindeki gelişmeleri<br />

değerlendirdik.<br />

BUKET BAHAR DIVRAK: “TÜRKİYE NÜFUSU<br />

VE SEKTÖREL SU TALEPLERİ HIZLA ARTAN<br />

ÜLKELERDEN BİR TANESİDİR.”<br />

AN INTERVIEW WITH BUKET BAHAR DIVRAK,<br />

WWF-TURKEY’S SUSTAINABILITY AND<br />

STRATEGIC ALLIANCES DIRECTOR<br />

ORSAM Water Research Programme conducted an interview with Buket<br />

Bahar Dıvrak, WWF-Turkey’s Sustainability and Strategic Alliances Director.<br />

During the interview, we assessed the projects that WWF Turkey<br />

has carried out in our country, the term “water footprint” that has come<br />

to the forefront in recent years, and the developments on water management<br />

under reconstruction process in our country.<br />

BUKET BAHAR DIVRAK: “TURKEY IS THE<br />

ONE OF THE COUNTRY THAT EXPERIENCES<br />

POPULATION AND SECTORAL WATER<br />

DEMAND GROWTH”<br />

Söyleşi<br />

ORSAM: Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?<br />

Buket Bahar DIVRAK: 2003 yılında su kaynakları<br />

ekibine dahil olduğum WWF-Türkiye’de halen<br />

Sürdürülebilirlik ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü<br />

olarak çalışıyorum. ODTÜ Şehir ve Bölge<br />

Planlama bölümünden 2002’de mezun oldum,<br />

yine ODTÜ’de 2005’te Kentsel Politika Planlama<br />

ve Yerel Yönetimler ABD’da yüksek lisansımı tamamladım.<br />

Şu anda Ankara Üniversitesi Sosyal<br />

Bilimler Enstitüsü, Sosyal Çevre Bilimleri’nde<br />

doktora çalışmalarıma devam ediyorum. Su politikaları<br />

ve yönetimi, AB su politikaları, havza ölçeğinde<br />

planlama, tarım-su-çevre ilişkileri, iklim<br />

değişikliğine adaptasyon, sulak alan yönetimi,<br />

katılımcı planlama gibi konularda on yılı aşkındır<br />

çalışıyorum. Tuz Gölü, Eğirdir Gölü, Bafa Gölü,<br />

Fırtına Havzası, Uluabat Gölü, Konya Havzası,<br />

Büyük Menderes Havzası gibi ülkemizin doğa<br />

koruma ve su yönetimi açısından önemli alanlarında<br />

birçok projenin uygulanmasında ve koordinasyonunda<br />

çalıştım.

ORSAM Konuk<br />

ORSAM: WWF nedir? Dünya da diğer hangi<br />

ülkelerde ofisleri vardır? ülke seçiminde herhangi<br />

bir kriter var mıdır?<br />

Buket Bahar DIVRAK: WWF, 1961 yılında<br />

İsviçre’de kurulan ve dünyada 100’den fazla ülkede<br />

çalışmalar yürüten uluslararası bir doğa<br />

koruma kuruluşudur. WWF, küresel ölçekte bir<br />

değişim yaratmaya, yeryüzünün en değerli yaşam<br />

alanlarını ve canlı türlerini korumayı hedeflemektedir.<br />

Doğa korumanın ülke sınırlarını<br />

aşan boyutu nedeniyle WWF, biyolojik çeşitliliğin<br />

korunmasına yönelik mücadelesinde ülkeler<br />

arasında işbirliklerinin gerçekleşmesine öncülük<br />

eder. WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Koruma<br />

Vakfı) ise 1996 yılında Doğal Hayatı Koruma<br />

Derneği’nin öncülüğünde kurulmuş, 2001 yılında<br />

WWF’nin Türkiye ulusal kuruluşu olarak<br />

WWF-Türkiye ünvanını almıştır. WWF-Türkiye<br />

çalışmalarını bağışlar ve kurumsal sponsorluklar<br />

ile yürüten kâr amacı gütmeyen bağımsız bir vakıftır.<br />

WWF, biyolojik çeşitlilik değerlerinin yüksek<br />

olduğu orman alanları, nehir havzaları, deniz ve<br />

okyanuslarda çalışmalarını odaklamaktadır. Küresel<br />

düzeyde yapılan araştırmalar sonucunda<br />

biyolojik çeşitlilik bakımından hassas ve değerli<br />

olan 238 ekolojik bölge belirlenmiştir ve projeler<br />

bu alanlara odaklanmaktadır. “Global 200 ecoregions”<br />

olarak kısaca bilinen bu alanların 142<br />

tanesi karasal, 53 tanesi tatlısu ve 43 tanesi de<br />

denizel alanlardır. Örneğin Amazon Ormanları<br />

ve Nehri, Himalayalar, Yangzte Havzası, Mekong<br />

Havzası, Borneo, Akdeniz Havzası, Kafkasya<br />

Bölgesi, Antartika WWF’in uzun yıllardır çalıştığı<br />

on derece hassas ve önemli alanlarlardan<br />

bazıları.<br />

ORSAM: WWF Türkiye kaç ilde bulunmaktadır<br />

ve projeye göre mi il seçimi yapılmaktadır?<br />

Buket Bahar DIVRAK: WWF-Türkiye’nin merkez<br />

ofisi İstanbul’dadır. Ankara ve Aydın’da da<br />

ofislerimiz mevcut. Küresel düzeydeki 238 ekolojik<br />

bölgeden 3 tanesi ülkemizde bulunuyor:<br />

Orta Anadolu (Konya Havzası), Akdeniz/Ege<br />

kıyılarımız ve Aşağı Batı Kafkasya(Doğu Karadeniz<br />

ve Doğu Anadolu’nun Kuzeyi) Dolayısıyla,<br />

biz de WWF-Türkiye olarak çalışmalarımızı çoğunlukla<br />

bu alanlara odaklıyoruz. Uzun soluklu<br />

projeler çerçevesinde kimi zamanda geçici alan<br />

ofisleri açıyoruz ve projeyi yerinden yürütmeyi<br />

tercih ediyoruz. Geçmişte Rize’de, Antalya-<br />

Kaş’ta, Adana-Akyatan’da alan ofislerimiz oldu.<br />

Aydın ofisimiz de Yaşayan Nehirler, Yaşayan Ege<br />

Projemiz kapsamında açıldı örneğin.<br />

ORSAM: WWF’in, Türkiye’de suyla ilgili yürüttüğü<br />

ve geçmişte başarı ile tamamladığı<br />

projeler nelerdir?<br />

Buket Bahar DIVRAK: Su kaynaklarımızın korunması<br />

ve akılcı kullanımı WWF-Türkiye’nin<br />

kurulduğu günden bu yana öncelikli çalışma<br />

alanlarından bir tanesi olmuştur. Önceleri tür<br />

koruma odaklı çalışmalar yürütülürken (özellikle<br />

çeşitli kuş türleri- dikkuyruk, pelikan gibi),<br />

daha sonra alan korumaya ve sulak alan ölçeğine<br />

geçilmiş ve özellikle ülkemizin önemli sulak<br />

alanlarında koruma ve yönetim çalışmaları gerçekleştirilmiştir.<br />

Uluabat Gölü, Dilek Yarımadası<br />

ve Menderes Deltası, Göksu Deltası, Tuz<br />

Gölü WWF-Türkiye olarak geçmişte başarılı<br />

çalışmalar yürüttüğümüz alanlardan bazılarıdır.<br />

Sulak alanların korunmasıyla ilgili uluslararası<br />

Ramsar Sözleşmesi’ne ülkemizin taraf<br />

olmasından sonra Sulak Alanların Korunması<br />

Yönetmeliği’nin hazırlanmasında ve Ulusal Sulak<br />

Alan Komisyonu’nun kurulmasında öncülük<br />

ettik. Birçok alanın koruma statüsüne kavuşturulması<br />

ve etkin yönetimi <strong>için</strong> ilgili kurumlarla<br />

işbirliği içerisinde çalıştık ve halen de çalışmalarımıza<br />

devam ediyoruz. 2000li yıllardan itibaren<br />

de su alanındaki çalışmalarımızı daha çok havza<br />

ölçeğine ve su politikaları düzeyine genişlettik.<br />

Bu anlamda Konya Kapalı Havzası, Büyük Menderes<br />

Havzası, Doğu Karadeniz Havzası bizim<br />

<strong>için</strong> önemli ve öncelikli alanlar.<br />

ORSAM: “Su ayak izi” nedir? Dünya da bu çalışmanın<br />

temelleri nasıl atılmıştır?<br />

Buket Bahar DIVRAK: Su Ayak İzi, birim zamanda<br />

harcanan (buharlaşma dâhil) ve/veya kirletilen<br />

su miktarıdır. Bir bireyin, toplumun veya<br />

iş kolunun Su Ayak İzi; bireyin veya toplumun

ORSAM Konuk<br />

tükettiği malların ve hizmetlerin üretimi <strong>için</strong><br />

kullanılan veya üreticinin mal ve hizmet üretimi<br />

<strong>için</strong> kullandığı toplam temiz su kaynaklarının<br />

miktarıdır. Su Ayak İzi bir birey, aile, köy, şehir<br />

veya bir ülke <strong>için</strong> hesaplanabilir. Aynı şekilde, bir<br />

kamu veya özel sektör kuruluşu <strong>için</strong> de hesaplanabilir.<br />

Su Ayak İzi, suyun sadece kullanım veya<br />

kirlenme miktarını değil, aynı zamanda kullanım<br />

bölgelerini ve coğrafi tanımlarını da belirtir. Aşırı<br />

su kullanımı veya su kaynaklarının kirlenmesi,<br />

suyu kullanan ve kirletenlerin gerçekleştirdikleri<br />

faaliyetlerin toplamı olarak kabul edilir. Kullanılan<br />

mal ve hizmetlerin üretiminde ne kadar su<br />

kullanıldığı, bugüne kadar gereğince üzerinde<br />

durulmayan bir konudur. Bu bağlamda, suyun<br />

üretim süreçleriyle tedarik zincirlerindeki rolü<br />

göz ardı edilmiştir. Ancak bugün gelinen noktada,<br />

herhangi bir nihai tüketim malı içerisindeki<br />

“saklı suyu” hesaplamanın ve görselleştirmenin,<br />

tüketimin ve ticaretin su kaynakları üzerindeki<br />

etkisini ölçmek <strong>için</strong> son derece önemli olduğu<br />

herkesçe kabul edilmiş bir gerçektir. Küreselleşen<br />

ekonomiyle hız kazanan uluslararası ticaretin<br />

sayesinde, ürünlerle birlikte su kaynakları da<br />

dünyanın bir ucundan diğer ucuna taşınmaktadır.<br />

Üretim süreçlerinde su kullanımı yoğun olan<br />

ürünlerle birlikte su kaynakları coğrafi sınırlarının<br />

dışına çıkmaktadır. Örneğin; Özbekistan’da<br />

üretilen pamuk, Türkiye’ye ithal edilerek tekstil<br />

ürününe dönüştürülmekte, buradan dünyanın<br />

dört bir yanına <strong>ulaşmak</strong>tadır.<br />

Su Ayak İzi kavramının yaratıcısı Twente<br />

Üniversitesi’nden Prof. Arjen Y. Hoekstra’dır.<br />

2002 yılında bu kavramı geliştirmiştir ve aynı<br />

zamanda Su Ayak İzi Değerlendirmesi (Water<br />

Footprint Assessment) adındaki disiplinlerarası<br />

yaklaşımı ortaya koyarak Water Footprint<br />

Network’ü kurmuştur.<br />

Su kullanımı ve suyun dolaşımı arasında gizli<br />

kalmış ilişkinin ortaya çıkarılması, su yönetimine<br />

yeni bir boyut kazandırmıştır. Bu anlamda,<br />

su kaynaklarının yönetimi sadece kamu sektörü<br />

veya sivil toplum kuruluşlarının meselesi olmaktan<br />

çıkmış, tüm insanlar ve iş dünyası <strong>için</strong><br />

de belirli bir öneme sahip olmuştur. Su ayak izi<br />

kavramı bu anlamda suyun yönetimine yeni bir<br />

bakış açısı getiren önemli bir göstergedir. Biz<br />

de WWF-Türkiye olarak su ayak izi konusunda<br />

2008 yılından bu yana çalışmalar yürütüyoruz.<br />

Ve bu sene Su Yönetimi Genel Müdürlüğü ve<br />

UNILEVER/OMO işbirliği ile Türkiye’nin Su<br />

Ayak İzi Raporu’nu hazırlıyoruz. Yakın bir gelecekte<br />

çalışmanın sonuçlarını paylaşacağız.<br />

ORSAM: Türkiye’de su kaynaklarının geliştirilmesini<br />

sürdürülebilir bir model <strong>için</strong>de olduğunu<br />

düşünüyor musunuz? Türkiye’de su<br />

kaynakları verimli kullanılıyor mu?<br />

Buket Bahar DIVRAK: Türkiye nüfusu ve sektörel<br />

su talepleri hızla artan ülkelerden bir tanesi.<br />

Ekonomik kalkınma hedefleri iddialı. Elbette bu<br />

ölçüde de su kaynakları üzerindeki talep ve baskılar<br />

artıyor. Su kaynaklarının yönetimi konusunda<br />

1950’li yıllardan itibaren izlenen bazı politikalar<br />

var. Sulu tarımın geliştirilmesi, enerji üretimi bu<br />

politikaların temelinde yer alıyor. Çevresel, ekonomik<br />

ve sosyal açıdan sürdürülebilirlik kaygısı<br />

ve yaklaşımı 1990’lı yıllardan itibaren ülkelerin<br />

gündeminde yoğun bir şekilde yer alıyor. Rio zirvesi<br />

ve sonrasında bu üç bileşendeki sürdürülebilirlik<br />

hedeflerini ülkelerin belirlemesi ve buna<br />

uygun politika ve uygulamaların hayata geçirilmesi<br />

gündemde. Ancak maalesef ülkemizde su<br />

alanındaki birçok faaliyetin çevresel açıdan doğurduğu<br />

olumsuz sonuçları hep beraber yaşadık,<br />

hala da bazı sorunları yaşamaya devam ediyoruz.<br />

Sulak alanların kuruması, küçülmesi, suyun kalitesinin<br />

bozulması en sık karşımıza çıkan sorun.<br />

Elbette sorunların şekli ve boyutu aradan geçen<br />

60 yıl <strong>için</strong>de farklılaştı. Geçmişte sulak alanlar<br />

tarım arazisi elde etmek <strong>için</strong> kurutulurken bugün<br />

havza bazında planlama yapılmadan hayata<br />

geçirilen yüzlerce mikro HES tatlısu ekosistemlerimizi<br />

tehdit ediyor. Bütüncül politikalara olan<br />

ihtiyaç bir kez daha çok açıkça karşımıza çıkıyor.<br />

Geçmişte doğa koruma ve sürdürülebilirlik bir<br />

arka plan konusuyken bugün artık artan toplumsal<br />

farkındalık ve küresel düzeydeki gündem sayesinde<br />

çevresel kaygılar esas mesele olarak gündemde.<br />

Türkiye’de su kaynaklarının %70’inden<br />

fazlasını kullanan tarım sektöründe maalesef<br />

ciddi verimlilik sorunları var. Havzaların su, toprak<br />

ve iklim koşullarına göre bir tarımsal üretim<br />

planlaması ve bununla entegre bir arazi kullanım<br />

ve su yönetim uygulaması olmadığını görüyoruz.

ORSAM Konuk<br />

AB uyum süreciyle birlikte artık havza yönetim<br />

planlarımızı hazırlamamız gerekiyor ve çok ciddi<br />

yükümlülükler bizi bekliyor. Bu noktada hem<br />

sektörel tahsis ve verimlilik, hem de ekolojik,<br />

ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik sağlanmak<br />

durumunda. Geçmişteki hatalardan ders alarak<br />

çok daha bütüncül ve katılımcı politikalara ihtiyacımız<br />

olduğunu düşünüyorum.<br />

ORSAM: Türkiye’de son iki yıldır su yönetiminde<br />

hem yapısal hem de yönetmelik anlamında<br />

gelişmeler söz konusu bu gelişmeleri<br />

nasıl değerlendiriyorsunuz?<br />

Buket Bahar DIVRAK: Suyu yönetmek çok ciddi<br />

bir iddia diye düşünüyorum. Su kaynaklarını<br />

geliştirmek veya tahsis etmek “yönetme”nin alt<br />

bileşenleri. Ama su yönetimi son derece geniş,<br />

birçok bileşeni olan temel bir konu. Su kaynaklarının<br />

gerek kalite gerekse miktar olarak karşı karşıya<br />

kaldığı sorunların temelinde yanlış politika<br />

ve uygulamalar ile yetersiz yönetim yaklaşımları<br />

olduğu bugün artık dünyada bu alanda çalışan<br />

herkesçe dile getiriliyor. Bu çerçevede, özellikle<br />

son yirmi yıl içerisinde su kaynaklarının etkin<br />

yönetimi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması <strong>için</strong><br />

yeni yönetim yaklaşımlarına olan ihtiyaç sıkça<br />

tartışıldı. Bu tartışmaların sonucunda su kaynaklarının<br />

yönetiminde “havza” ölçeğinin esas alındığı,<br />

hem mekansal hem de sektörler arası tahsis,<br />

planlama ve uygulamaların entegre edildiği<br />

katılımcı bir yönetim yaklaşımının hayata geçirilmesi<br />

gerektiği üzerinde fikir birliğine varıldı.<br />

Bütünleşik (entegre) Havza Yönetimi olarak bilinen<br />

bu yeni yaklaşımın temelinde su havzalarını<br />

sadece coğrafi alanlar değil aynı zamanda sürekliliği<br />

olan sistemler olarak ele alınması ve dolayısıyla<br />

havza içerisinde sektörel kalkınmaya imkan<br />

tanınırken ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin<br />

sağlanması yatıyor. Bu çerçevede Su<br />

Yönetimi Genel Müdürlüğü’nün kurulmasını<br />

olumlu bir gelişme olarak değerlendiriyorum.<br />

Havza bazında planlama esas alınmış durumda,<br />

izleme ve tahsis konularında birçok yeni çalışma<br />

yapılıyor. Ancak hala politika ve idari yapılanma,<br />

özellikle de havza bazında yönetim modeli anlamında<br />

eksikliklerimiz var. Katılımcılık konusunda<br />

da arzu edilen seviyede değiliz. Bu alanların<br />

iyileştirilmesi gerektiğini düşünüyorum.<br />

ORSAM: Su yönetiminin yeni yapılanması<br />

<strong>için</strong>de STK’lara verilen görevler yeterli midir?<br />

Buket Bahar DIVRAK: Giderek artan su talebinin<br />

ve yanlış yönetim yaklaşımlarının doğurduğu<br />

sorunların çözümü <strong>için</strong> suyu kullanan ve yöneten<br />

tüm tarafların bir arada olduğu bir yönetim<br />

yaklaşımına olan ihtiyaç dünyada ve Türkiye’de<br />

neredeyse bütün paydaşlarca dile getiriliyor.<br />

Paydaşları su kaynaklarının yönetimine ilişkin<br />

karar alma ve uygulama süreçlerine dâhil ederek<br />

görüşlerini almak, beklentilerini karşılamak<br />

bugünkü demokratik toplumların daha fazla katılım,<br />

şeffaflık ve hesap verebilirlik yönündeki taleplerini<br />

karşılamakta son derece kritik. Çünkü<br />

mesele su olunca herkes birer paydaş ve söz hakkı<br />

doğuyor. Ancak bu katılım sürecinin ne şekilde<br />

ve hangi mekanizmalar aracılığı ile gerçekleşeceği<br />

konusunda Türkiye’de uygulamaya yönelik<br />

somut adımlar atılmadı. Her ne kadar kamu<br />

ve kamu-dışı paydaşlar “katılımcılık” konusunda<br />

ilkesel düzeyde temel söylemlere sahip görünse<br />

de uygulamada katılımcılığın nasıl sağlanacağına<br />

dair bir fikir birliğinden söz edemiyoruz henüz.<br />

ORSAM: Şu anda çalışmaları devam eden yeni<br />

Su Kanunu hakkında düşünceleriniz nedir?<br />

Buket Bahar DIVRAK: Uzun yıllardır eksikliği<br />

dile getirilen bir Kanun’un hazırlanması önemli<br />

bir adım diye düşünüyoruz. Elbette eksik gördüğümüz<br />

hususlar var ve bunları Su Yönetimi<br />

Genel Müdürlüğü’ne ilettik. Kanun şuanda ne<br />

aşamada ve ne zaman çıkacak bilemiyoruz ancak<br />

yayınlanan ilk taslakta hem olumlu hem de<br />

yetersiz bulduğumuz kısımlar var. Kanun’un genelinde<br />

suyun kullanılması ve tahsisinin yanı sıra<br />

korunmasına ilişkin düzenlemelerin yer alıyor<br />

olması önemli. Zira bugüne kadar ki geleneksel<br />

hidrolojik yaklaşımda suyun korunması ve sürdürülebilir<br />

kullanımı göz ardı edildi ve bu yaklaşımın<br />

olumsuz sonuçları birçok alanda yaşandı.<br />

Diğer taraftan, Kanun’un amaç maddesinde suyun<br />

“tek merciden yönetiminin” hedeflendiği belirtilmiş<br />

olsa da, Kanun’un geri kalan maddelerinde<br />

bu tek elden yönetimin sağlanamadığı görülüyor,<br />

örtüşen ve çakışan yetkiler var. Kanun’da<br />

“havza ölçeğinde su yönetimi” yaklaşımının vur-

ORSAM Konuk<br />

gulanmış olmasını çok önemli ve pozitif değerlendiriyoruz.<br />

Suyun idari veya siyasi sınırlardan<br />

bağımsız olarak kendi doğal akışıyla tanımladığı<br />

havza ölçeğinde yönetilmesi, özellikle son 10<br />

yıldır WWF-Türkiye’nin dile getirdiği konulardan<br />

bir tanesi. Ancak, Kanun’da havza ölçeğinde<br />

planlamanın esas olduğu belirtilmiş olsa da<br />

havza ölçeğinde yönetimden ve kararların alınmasından<br />

sorumlu bir birim tarif edilmemiş.<br />

Yanı sıra, Havza Yönetim Planları’ndan bağımsız<br />

olarak Su Tahsis Planları adı altında bir plandan<br />

bahsedilmiş ve fakat bu planlar arasındaki uyum<br />

ve hiyerarşiye dair bir düzenleme getirilmemiş<br />

durumda. Kanun’da ayrıca Ulusal Su Planı’nın<br />

hazırlanacağı ifade edilmiş ve yine Havza Yönetim<br />

Planları ile nasıl bir uyum ve hiyerarşi içerisinde<br />

olacağı netleştirilmemiştir. Dolayısıyla,<br />

Kanun’da tanımlanan farklı planlar arasındaki<br />

hiyerarşi ve uyum konusunda kanun tasarısında<br />

bir boşluk olduğu görülüyor. Kanun genelinde<br />

sağlıklı ve yeterli miktarda suya erişimin temel<br />

bir yaşam hakkı olmasına dair herhangi bir düzenleme<br />

bulunmuyor ve bu eksikliğin giderilmesi<br />

gerekiyor.<br />

Kanun içerisinde birkaç ayrı bölümde katılımcılığa<br />

dair genel geçer ifadelere yer verildiği ancak<br />

paydaşların karar alma ve uygulama süreçlerine<br />

nasıl katılacağına dair somut düzenlemelerin yer<br />

almadığını görüyoruz. Gerek taraf olduğumuz<br />

uluslararası sözleşmelerde gerekse AB Su Çerçeve<br />

Direktifi’nde paydaşların aktif katılımının<br />

sağlanması öncelikli konulardan bir tanesi. Bu<br />

konuda ciddi beklentilerimiz var.<br />

ORSAM: Önümüzdeki yıllarda Türkiye’nin su<br />

durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz?<br />

Buket Bahar DIVRAK: Su yönetiminin güçlendirilmesi<br />

ve yeni araçlarla, katılımcı ve etkin<br />

bir yapının sağlanması beklentisi içerisindeyiz.<br />

Kalite ve miktar açısından ciddi sorunlarla karşı<br />

karşıyayız ve talepler giderek artıyor. İklim<br />

değişikliğinin Akdeniz Havzası’nda bulunan ülkemizi<br />

olumsuz etkileyeceğini biliyoruz. İklime<br />

koşullarına karşı hassas ve kırılgan bir coğrafyadayız.<br />

Ekonomi büyüyor, kentler büyüyor, tüketim<br />

talepleri artıyor. 2012 yılı itibariyle 75 milyon<br />

nüfusumuz var ve bunun %77,2’si kentsel alanda<br />

yaşıyor. Plansız bir kentleşme olgusu maalesef<br />

hala bir gerçek. Su havzaları, orman alanları ve<br />

verimli tarım arazileri baskı altında. Havzalar<br />

arası su transferleri, aynı akarsu üzerinde onlarca<br />

hidroelektrik üretim tesisi, içme suyu havzalarını<br />

etkileyecek büyük yatırımlar gibi birçok<br />

sorunumuz var. Bütün bu fotoğrafı görüp bütüncül<br />

politikaları geliştirmek durumundayız. Ve<br />

en önemlisi bu politikalarla uyumlu projeler ve<br />

uygulamalar hayata geçirilmeli. Tüm paydaşların<br />

katılımı da bu süreçte göz ardı edilmemesi gereken<br />

temel bir konu diye düşünüyorum.<br />

ORSAM: Bize vakit ayırdığınız <strong>için</strong> teşekkür<br />

ederiz.<br />

* Bu söyleşi ORSAM Su Araştırmaları Programı<br />

Uzmanı Dr. Tuğba Evrim Maden tarafından 20<br />

Mayıs 2013 tarihinde Ankara’da gerçekleştirilmiştir.<br />

O

TÜRKİYE – SURİYE SINIR<br />

HATTINDA YAŞANAN<br />

GELİŞMELERİ YAKINDAN TAKİP<br />

EDEN VE BÖLGEYİ İYİ BİLEN<br />

ŞANLIURFALI ÖĞRETMEN<br />

ABDÜLKADİR GÖK İLE SÖYLEŞİ<br />

ORSAM Konuk<br />

Türkiye – Suriye sınır hattında sosyal, ekonomik ve güvenlik<br />

anlamında inanılmaz boyutta gelişmeler yaşanıyor.<br />

Göç olgusu, ekonomik etkiler, açık kapı politikasının sonucu<br />

olarak güvenlik risklerinin ortaya çıkması gibi gelişmeler<br />

yaşanıyor. Bu gelişmeler sınırın Türkiye’de tarafındaki<br />

etkilerini giderek artıyor. Söz konusu etkileri yerinde görmek<br />

<strong>için</strong> ORSAM olarak sınır bölgesine bir haftalık gezi<br />

gerçekleştirdik. Şanlıurfa’da bölgeyi çok iyi bilen ve yaşanan<br />

gelişmeleri yakından takip eden öğretmen Abdülkadir Gök ile sınır hattının genel durumunu, sınır<br />

halkları arasındaki sosyal, kültürel etkileşim sürecini ve son olayların bu sürece etkisini ele aldık.<br />

ABDÜLKADİR GÖK: “SURİYE KÜRTLERİ HALA KENDİ<br />

BÖLGELERİNDE KENDİLERİNİ GÜVENDE HİSSETMİYORLAR.<br />

ÇÜNKÜ YARIN ESAD GİTTİĞİ ZAMAN, ÖZGÜR SURİYE<br />

ORDUSU’NUN YÖNETİMİNDE KENDİLERİNİ TEHDİT ALTINDA<br />

GÖRÜYORLAR.”<br />

AN INTERVIEW WITH ABDÜLKADİR GÖK, A TEACHER FROM<br />

ŞANLIURFA WHO CLOSELY FOLLOWS THE DEVELOPMENTS ON<br />

TURKEY – SYRIA BORDERLINE AND KNOWS THE REGION VERY<br />

WELL<br />

Incredible developments in social, economic and security terms have taken place on Turkey – Syria borderline.<br />

Security risks emerge as a result of migration, economic impacts and open-door policy. Those<br />

developments increase the impacts on Turkish side of the border. As ORSAM, we organized a one-week<br />

trip to the border zone to see the aforesaid impacts on site. We talked to Abdülkadir Gök, a teacher from<br />

Şanlıurfa who knows the region very well and follows the developments closely, about the general situation<br />

of the borderline; social, cultural interaction process between the communities on both sides of the border;<br />

and the impact of recent developments on the process.<br />

ABDÜLKADİR GÖK: “SYRIAN KURDS DO NOT FEEL SAFE IN THEIR<br />

OWN REGIONS. BECAUSE THEY FEEL THEMSELVES THREATENED<br />

UNDER THE ADMINISTRATION OF FREE SYRIAN ARMY WHEN<br />

ASSAD LEAVES POWER.”<br />

Söyleşi<br />

ORSAM: Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?<br />

Abdülkadir GÖK: Şanlıurfa merkezde öğretmen<br />

olarak görev yapıyorum. Sosyoloji mezunuyum.<br />

23 yıldır öğretmenlik yapıyorum. Aslen<br />

Şanlıurfalıyım.<br />

ORSAM: Suriye sınır bölgesinde yaşayan biri<br />

olarak sizce Suriye’de başlayan olayların göç<br />

bağlamında siyasal ve ekonomik anlamda ne<br />

gibi etkileri oldu?

ORSAM Konuk<br />

Abdülkadir GÖK: Bence bu olayın tarihi arka<br />

planına bakmak gerekir. Sınır dediğimiz zaman<br />

sanki birbirinden ayrı iki milletmiş gibi algılanıyor.<br />

60-70 yıl önce sınırın çekilmesi, sınırla birlikte<br />

mayınların döşenmesi, zamanla ilişkilerin<br />

sekteye uğraması ile birlikte bizim zihnimizde<br />

sanki farklı bir bölgeymiş, sanki farklı insanlarmış<br />

gibi bir portre oluşuyor. Ancak gerçek böyle<br />

değil. 2 köyü düşünelim. Bıçakla kesilmiş gibi bu<br />

sınır halkı bölünmüştür. Sosyal hayata indiğimiz<br />

zaman iki millet de aynıdır. Bu milletin <strong>için</strong>de<br />

Türkmenler, Kürtler, Araplar hatta Ermeni ve<br />

Süryaniler var. Hatay, Kilis, Gaziantep, Şanlıurfa,<br />

Mardin ve Şırnak illerini kapsayacak şekilde sınırın<br />

kendisi tahminen 877 kilometredir. I. Dünya<br />

Savaşı’ndan önce bu bölgede insanlar ayrıma tabii<br />

değildi. I. Dünya Savaşı’nın sonunda Türkiye<br />

Cumhuriyeti ve Misak-ı Milli’nin belirlenmesiyle<br />

birlikte 1921 Ankara Antlaşması ile bu hayali sınır<br />

çizildi. O zamanın şartlarında da hakikaten<br />

hayaliydi.<br />

Sınırın diğer tarafında 1946’da Suriye Devleti kuruldu.<br />

Bu tarihten itibaren yeni yeni devletleşme<br />

başladığı <strong>için</strong> bu defa da Suriye-Türkiye arasında<br />

geçişler, bağlantılar kesilmek istendi. Ancak bu<br />

ilişkilerin kesilmesi mümkün değildi. Bu durumda<br />

farklı bir yönteme başvuruldu. Bu yöntem de<br />

sınır hattının korunması idi. Türkiye’de 1920’den<br />

1955’lere kadar sınırımızı demiryolu hattı belirliyordu.<br />

Yeni kurulmuş Suriye Devleti’yle 1955’te<br />

Halep Antlaşması yapıldı. Özellikle mayınların<br />

döşenmesi istendi. Suriye tarafının güçsüz olması<br />

sebebiyle Türkiye bütün mayınların döşenmesini<br />

üstlendi. 1955-1958 arası mayınlar<br />

döşenmeye devam etti. 877 kilometre boyunca<br />

mayın alanı 500-1000 hatta 1500 metreye kadar<br />

genişliyor. Mayınlar döşenmeden önce halkın gidiş<br />

gelişinde zerre kadar aksama olmazken, toprağı<br />

olan insanlar gelip toprağını ekip giderken,<br />

alışverişini burada yaparken, büyüklerimizin de<br />

anlattığı gibi öbür taraftaki bir köyün bütün insanları<br />

bizim taraftaki köye gelip Cuma namazını<br />

kılarken; mayınlar ve 20 metrede bir nöbet tutan<br />

askerlerle birlikte yeni bir süreç başladı. Psikolojik<br />

ayrım dedikleri şeyi uyguladılar. İnsanların<br />

beyinlerinde, yaşam tarzlarında bir ayrım söz<br />

konusu olmaya başladı. İnsanlar eski alışkanlıklarına<br />

göre rahat rahat bu tarafa geçmek isterken,<br />

karşılıklı gelinler alınırken, kardeşler sınırların<br />

iki tarafında yaşarken, insanlar zihinlerinde<br />

bu yaşamı kabullenmediler. Kabullenmeleri de<br />

mümkün değildi zaten. Zaman zaman kaçakçılık<br />

oluyordu. İnsanlar mayın tarlası arasında patika<br />

yollar hazırladılar. O esnada çeşitli ölümler,<br />

yaralanmalar yaşandı. Binlerce insanın ayakları<br />

koptu. 1980’li yıllarda bu kaçakçılık olayları da<br />

hiçbir zaman durmadı. En sert, güvenliğin en<br />

üst düzeyde olduğu bölgede dahi kaçakçılık olayı<br />

seyrek olsa da oluyordu. Kaçakçılık olmasa da<br />

girişkenlik söz konusu olurdu. Kız alıp-vermeler,<br />

akraba görüşmeleri, yıllar boyunca yaşanan hasret<br />

hepsi kaçakçılığın <strong>için</strong>e girdi.<br />

ORSAM: İki sınır bölgesi arasındaki geçişkenliğin<br />

azalması, sınır boyunca yaşayan toplumlar<br />

arasında kültürel anlamda bir farklılık<br />

yarattı mı?<br />

Abdülkadir GÖK: 60-70 yıllık bir süreçten bahsediyoruz.<br />

Bu süreçte ayrım oluşturulmaya çalışıldı.<br />

Buna rağmen bu iki toplumun sosyolojik<br />

yapısı değişmedi. Giyim kuşamları, aşiret yapılanmaları<br />

arasında bir farklılık söz konusu değil.<br />

Bu konuyu birçok noktada irdelemek gerekir. Bu<br />

durum birbirlerine karşı özlem duygusunu pekiştirdi.<br />

Diyelim ki bizim taraftaki bir köyde iki<br />

aşiret arasında bir kavga oldu. Karşı tarafta aynı<br />

aşiretten olanlar aynı şekilde bu husumeti devam<br />

ettiriyorlar. Dolayısıyla sosyal anlamda, geleneksel<br />

anlamda birbirlerinden hiçbir zaman kopmadı<br />

bu insanlar. Şiveleri dahi hala benzer. Biz biraz<br />

daha Türkçe eğitimin etkisinde kalırken onlar<br />

Arapça eğitimin etkisinde kalıyor. Aradaki tek<br />

fark bu.<br />

ORSAM: Türkiye – Suriye ilişkilerinin gelişmeye<br />

başladığı 1999 sonrası dönem, Türkiye<br />

ve Suriye tarafındaki toplumların ilişkileri<br />

açısından nasıl sonuçlar doğurdu?<br />

Abdülkadir GÖK: Türkiye halklarıyla, Suriye<br />

halkları arasında muazzam bir bahar yaşandı.<br />

2004’te ben ailemle birlikte Suriye’ye gittim. Oradaki<br />

akrabalarımızın yanında 1 ay kaldım. Suriye<br />

ve Türkiye Devleti arasındaki yakınlaşma halkın<br />

ruh haline muazzam bir şekilde yansımıştı. Bizzat<br />

bunu gördüm. Şam’a kadar gittim. Oradaki

ORSAM Konuk<br />

sevinci gördüm. Abdullah Gül denildiği zaman<br />

muazzam bir insanmış gibi hemen gülümsüyorlardı.<br />

Tayyip Erdoğan dediğin zaman “tamam”dı.<br />

2004-2007 yılları arasında ciddi anlamda bir sevinç<br />

vardı. Bu yakınlaşma iki toplum arasındaki<br />

geçişkenliği artırdı. İnsanlar rahat bir şekilde gidip<br />

gelmeye başladı. Eskiden insanlar Ankara’ya<br />

kadar gelip vize alırlardı. Konsolosluklar bu dönemde<br />

sınıra yakın bölgelerde kuruldu. Ben 40<br />

yaşıma kadar 10-15 tane öz amca çocuğumu<br />

daha hiç görmemiştim. Sebebi ise 2000’li yıllara<br />

kadar uygulanan sert politika idi. Siyasal anlamda<br />

bir gerilim söz konusuydu. Vize alma verme<br />

konusunda ciddi sorunlar yaşanıyordu. Bu anlamda<br />

2000’li yıllarda iki sınır arasındaki halklar<br />

arasında bir sevinç oldu. Maalesef bu sevinç kaynağı<br />

Arap Baharı’yla birlikte trajik duruma düştü.<br />

Şu anda giriş-çıkışlar son derece doğal hale<br />

dönüştü ama bu bütünleşme ne yazık ki trajik bir<br />

şekilde oluyor. İnsanlar evlerini terk edip buraya<br />

gelmeye çalışıyor.<br />

ORSAM: Sınır bölgesinde nasıl bir süreç yaşanıyor,<br />

Suriye’deki olayların toplumlar arası<br />

ilişkiler anlamında nasıl etkileri oldu?<br />

Abdülkadir GÖK: Onların hayatı savaş nedeniyle<br />

ciddi anlamda harap oldu. Savaşın yaşanması<br />

her aile ferdine etki etmiş. Ölümler, göç<br />

dalgaları söz konusu. Suriye’deki büyük şehirlere<br />

son 10-15 yılda yerleşen Kürtler de etkilendi.<br />

Şehirler bombalanırken yüz binlerce insan ve<br />

aile göç ediyor, geri dönüyor veya boş arazilerde<br />

çadır kurmaya, yaşamaya çalışıyor. Bu Arap<br />

ve Türk bölgelerinde de söz konusu. Afrin, Kobani,<br />

Ceylanpınar, Kamışlı ve Haseki dediğimiz<br />

sınır bölgesindeki şehirleşmiş yerleşim alanlarına<br />

müthiş derecede bir akım, bir göç söz konusu.<br />

ORSAM: Oradan buraya göç edenler nerede<br />

ve nasıl yaşıyorlar?<br />

Abdülkadir GÖK: Genelde medyada gördüğümüz<br />

kadarıyla sanki o savaştan kaçan insanlar<br />

hep çadır kente yerleşiyormuş gibi yansıtılıyor.<br />

Gerçekte bu böyle değildir. Bu buzdağının görünen<br />

kısmıdır. Büyük kısmı aslında gayri resmi<br />

olarak geçiş yapıyor. Biz bunu kendi ailelerimizden<br />

biliyoruz. Kampın kendisi anormal bir süreçtir.<br />

Gelen insanlar bir yardım, bir iş bekliyor.<br />

Son birkaç ayda benim tanıdığım 50-60 aile gayri<br />

resmi olarak geldi. Biz onlara küçük bir ev, ev olmazsa<br />

köy içerisinde geçici olarak bir çadır buluyoruz.<br />

Onlara özellikle Şanlıurfa bölgesindeki<br />

iş imkanlarını ayarlıyoruz ki bunlar da genelde<br />

tarla, bağ bahçelerde günlük çalışmalar oluyor.<br />

ORSAM: Genelde bu göç olgusunun Arap kökenli<br />

Suriye vatandaşları tarafından olduğu<br />

düşünülüyor ama anladığımız kadarıyla Kürt<br />

bölgelerinden de Türkiye’ye yönelik göç dalgası<br />

yaşanıyor. Doğru mu?<br />

Abdülkadir GÖK: Şanlıurfa sınır hattı boyunca<br />

düşündüğümüzde Arap bölgesi biraz azdır. Orada<br />

kamp olduğu <strong>için</strong> onlar direk kampa gelirler.<br />

Ama Şanlıurfa’nın karşısındaki Kobani dediğimiz<br />

yer büyük bir Kürt yerleşim alanıdır. O insanlar<br />

bizim taraftaki Suruç ilçesine akın ediyorlar.<br />

ORSAM: Bunlara devlet yardımı yapılıyor<br />

mu?<br />

Abdülkadir GÖK: Hayır sadece halk arasında<br />

oluşan yardımlaşma var.<br />

ORSAM: Peki halk bu yardımları ne kadar<br />

daha sürdürebilecek ekonomik güce sahip?<br />

Abdülkadir GÖK: Herkes kendi ailesine, çevresine<br />

gücü yettiğince yardım yapıyor. Büyük<br />

çapta olmasa da yatak, yorgan, yastık tarzı herkes<br />

kendi çapında yardım ediyor. İlerde bunlar<br />

büyük sorunlara yol açabilir. Bizim de asıl meselemiz<br />

onlara iş imkanı bulmak. Sadece Şanlıurfa<br />

bölgesinde tarımsal alanda çalışma imkanı değil,<br />

batı illerimize mevsimlik işçi olarak gönderiyoruz.<br />

Ancak işçi ücretlerinde büyük bir düşüş var.<br />

Günlük 5-10 milyona dahi çalışan, çalışmak isteyenler<br />

var.<br />

ORSAM: Savaştan sonra gayrı resmi olarak<br />

yaşanan geçiş tahminen ne kadardır?<br />

Abdülkadir GÖK: Resmi rakamlara göre<br />

200.000 olduğu söyleniyor. Ama ben 500 bin kişiden<br />

aşağı olduğunu düşünmüyorum. Türkiye<br />

Devleti de sınır geçişlerine tolerans tanıdığı <strong>için</strong>

ORSAM Konuk<br />

insanlar günlük gelip gidiyor. Hatta günlük seferlere<br />

başlayan, insanları parayla taşıyan kişiler<br />

meydana çıktı.<br />

ORSAM: Son birkaç aydır Suriye’de savaşın<br />

yoğunlaşması sebebiyle Şam ve Halep’te yaşayan<br />

Kürtler yoğun bombardıman ve çatışmalardan<br />

kaçarak önce Kürtlerin yaşadığı<br />

Afrin, Kobani gibi sınır illerine gelip oradan<br />

Türkiye’ye geçmeleri söz konusu oluyor mu?<br />

Abdülkadir GÖK: Birkaç ay önce Kürt bölgesinde<br />

bu kadar geçiş söz konusu değildi. Ancak<br />

dediğiniz gibi Halep ve Şam’da yaşanan büyük<br />

savaş insanları korkutup köylerine döndürmeye,<br />

göç ettirmeye başladı. Aynı zamanda geçim<br />

sıkıntısı da yaşandı. Elektriğin, alışverişin, benzinin,<br />

ekmeğin bulunmadığı, bulunsa bile insanların<br />

parasının olmadığı yerden mecburen taşındılar.<br />

Yani asıl amaç maddi anlamda bir geçim<br />

kaynağı sağlamak.<br />

ORSAM: Sizce bu geçici bir durum mu yoksa<br />

insanlar buraya yerleşmeye mi geldi?<br />

Abdülkadir GÖK: Bu süreç daha devam eder.<br />

Suriye Kürtleri hala kendi bölgelerinde kendilerini<br />

güvende hissetmiyorlar. Çünkü yarın<br />

Esad gittiği zaman, Özgür Suriye Ordusu’nun<br />

yönetiminde kendilerini tehdit altında görüyorlar.<br />

Sanılmasın ki Kürtler kendi bölgelerinde bir<br />

oluşum oluşturdular, kendilerini savunabilirler.<br />

Esad gidince kendi statüleri ne olacak onu merak<br />

ediyorlar.<br />

ORSAM: Türkiye tarafından şu ana kadar bu<br />

konuda herhangi bir tedbir, herhangi bir yardım<br />

kampanyası yürütülmüş durumda mı?<br />

Abdülkadir GÖK: O çerçeveyi kurmak zor bir<br />

olay. Gördüğüm kadarıyla Suriye’den gelen göç<br />

ve gayrı resmi geçiş hakikaten çok büyük. Devletin<br />

hepsini kuşatması, hepsine sahip çıkması<br />

mümkün değil. O yüzden STK’ların harekete<br />

geçmesi şart. Bazı partiler, STK’lar ufak çapta<br />

yardımlar gönderiyor ama bunlar yeterli değil.<br />

Türkiye tarafına geçen insanlar arasında dram<br />

yaşanıyor. Şanlıurfa bölgesini düşünürsek şu an<br />

çarşı pazara çıksak yüzlerce Suriyeli ile karşılaşabilirsiniz.<br />

Dilencilik yapanlar var. Ev bulamayan<br />

insanlar çoğunlukta. Kampın şartlarına razı<br />

olmayıp şehirde çözüm arayanlar var. Bununla<br />

birlikte insanın kişiliğinin bozulması görülüyor.<br />

Namus mefhumunun ciddi anlamda bozulduğunu<br />

görüyoruz.<br />

ORSAM: Son olarak, bu durum karşısında<br />

size göre nasıl tedbirler alınmalıdır?<br />

Abdülkadir GÖK: Bunun çözümü birkaç koldan<br />

sürdürülmelidir. En başta yerel olması gerekiyor.<br />

Yerel olmazsa insanlar kendilerini güvende<br />

hissetmez. Yerele önem verilmesi şart. Akrabası<br />

olan insanlara sahip çıkılmalı. Diyelim ki benim<br />

karşı taraftaki akrabalarım geldi; iş arıyoruz, ev<br />

bakıyoruz. Benim devlet yetkililerine “Biz bu kadar<br />

aileyi koruyup kolluyoruz” dediğimde, devlet<br />

tarafından bir destek görmem lazım. Sivil toplum<br />

örgütlerinin ciddi anlamda çalışması lazım.<br />

Göç eden insanlar sadece sınır bölgesine değil iç<br />

bölgelere de yayılıyorlar. Mesela Diyarbakır’da<br />

muazzam derecede hırsızlık, kapkaç olayı yaşanıyor.<br />

Sadece kamp bölgeleriyle yetinememek<br />

gerekiyor. İnsanların bir kısmı o kamplarda yaşamayı<br />

kabul etmiyor. Çok çocuklu geniş ailelerin<br />

o kamplarda yaşaması mümkün değil. Bu<br />

insanın doğasına aykırı bir durum. Küçücük bir<br />

oda veya çadırda, 10-15 kişinin yaşama ihtimali<br />

yok. Kampın sosyal yapısı iyi olsa da yemek barınak<br />

olsa da 20-30 bin kişiden bahsederken yetmiyor.<br />

Birçok akrabam oraya geldi ve bana “Bizi<br />

buradan kurtar” dedi. İnsanlar dışarıdaki rezaleti<br />

kamplardaki hayata tercih etmekte.<br />

ORSAM: Çok teşekkür ederiz.<br />

* Bu söyleşi ORSAM Uzmanları Serhat Erkmen,<br />

Oytun Orhan ve Bilgay Duman tarafından 23<br />

Nisan 2013 tarihinde Şanlıurfa ilinde gerçekleştirilmiştir.<br />

O

Bu Sayıda<br />

Katkıda Bulunan Yazarlar<br />

Oytun Orhan<br />

Lisans eğitimini Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Uluslararası İlişkiler bölümünde tamamlayan Orhan, yüksek<br />

lisans eğitimini Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde “Kimliğin Suriye’nin<br />

Bölgesel Politikalarına Etkisi (1946-2000)” başlıklı tezi vererek tamamlamıştır. Orhan, halen Bolu<br />

Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler bölümünde doktora<br />

eğitimine devam etmektedir. 1999 – 2009 yılları arasında Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi<br />

(ASAM)’nde Ortadoğu Araştırmaları Masası’nda çalışan Orhan, 2009 yılından bu yana Ortadoğu<br />

Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM)’nde araştırmacı olarak görevine devam etmektedir.<br />

Prof. Dr. Erol Kurubaş<br />

Lisansını 1993’te Gazi Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümünde, Yüksek Lisansını 1996’da<br />

ve doktorasını 2000’de Ankara Üniversitesi SBF Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında tamamladı.<br />

2005’te doçent, 2010’da profesör oldu. Halen Kırıkkale Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde<br />

öğretim üyeliği görevini sürdürmektedir. Ayrıca 2011’den beri de Ankara Strateji Enstitüsü’ne danışmanlık<br />

yapmaktadır. İlgi alanları arasında azınlıklar ve etnik çatışmalar, milliyetçilik, Ortadoğu,<br />

Türk dış politikası ve Kürt sorunu yer almaktadır. Başlıca eserleri arasında “Sevr-Lozan Sürecinden<br />

1950’lere Kürt Sorununun Uluslararası Boyutu ve Türkiye (C.I)”, “1960’lardan 2000’lere Kürt Sorununun<br />

Uluslararası Boyutu ve Türkiye (C.II)”, “Asimilasyondan Tanınmaya: Uluslararası Politikada<br />

Azınlık Sorunları ve Avrupa Yaklaşımı”, “Yöntem, Kuram Komplo: Türk Uluslararası İlişkiler Disiplininde<br />

Vizyon Arayışları (E. Aydınlı ve H. Özdemir’le birlikte), “Kürt Sorununun Çözüm Mantığını<br />

Anlamak: Zorluklar, Zorunluluklar ve İdealler” (Rapor) sayılabilir.<br />

Doç. Dr. Özlem Tür<br />

Dr. Tür, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesidir. Kendisi,<br />

Ortadoğu’nun politik ekonomisi ve Arap-İsrail ilişkileri dersleri vermekte ve Türkiye’nin Ortadoğu<br />

politikası, özellikle de Suriye, İsrail ve Lübnan ile ilişkileri üzerine çalışmaktadır. Son yayınları<br />

arasında “Political Economy of Turkey’s Relations with the Middle East” (Turkish Studies, Aralık<br />

2011), “Turkey and Israel in the 2000s - From Cooperation to Conflict” (Israel Studies, Güz 2012) ve<br />

Raymond Hinnebusch ile birlikte editörlüğünü yaptığı Nisan 2013’de çıkacak olan Turkey and Syria<br />

– Between Enmity and Amity (Londra: Ashgate, Nisan 2013) başlıklı kitap sayılabilir.<br />

Dr. Can Kasapoğlu<br />

Dr. Kasapoğlu 2008 yılında Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü’nden yüksek lisans derecesini,<br />

müteakip olarak, 2011 yılı sonunda Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nden

Yazarlar<br />

doktor unvanını kazanmıştır. 2012 yılında İsrail realist okulunun önemli temsilcilerinden Bar-Ilan<br />

Üniversitesi bünyesinde bulunan BESA Center’da doktora sonrası akademik çalışmalarını tamamlayan<br />

Dr. Can Kasapoğlu, hali hazırda İstanbul merkezli bağımsız bir think-tank olan EDAM’da görev<br />

yapmaktadır. Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da askeri-politik konular, Türk-İsrail ilişkileri, İsrail Stratejik<br />

Kültürü ve güvenlik bilimleriyle ilgilenen Dr. Kasapoglu’nun söz konusu sahalarda akademik<br />

çalışmaları ve Jerusalem Post ile Today’s Zaman ORSAM dış politika sayfaları <strong>için</strong> kaleme aldığı<br />

çeşitli analizleri bulunmaktadır.<br />

Dr. Şebnem Udum<br />

ODTÜ-Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden lisans derecesine (1999), Monterey Institute of International<br />

Studies (Monterey, Kaliforniya, ABD)’den Uluslararası Politika Çalışmaları yüksek lisans derecesine<br />

(2001) ve Kitle İmha Silahlarının Yayılmasının Önlenmesi (Non-proliferation) Çalışmaları<br />

sertifikasına (2002) sahiptir. James Martin Center for Nonproliferation Studies’de Araştırmacı olarak<br />

çalışmıştır (2002-2003). Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden yüksek lisans (2003)<br />

ve doktora (2010) derecelerini almıştır. Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde Öğretim<br />

Görevlisi olarak çalışmaktadır.<br />

Doç. Dr. Barış Doster<br />

Kars’ta doğdu (1973). İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nü<br />

bitirdi (1994). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde, Türk siyasal<br />

yaşamı üzerine yazdığı tezle yüksek lisans, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’nda izlediği dış politikayı incelediği<br />

çalışmayla doktora yaptı. 2011’de siyasi tarih doçenti oldu. Halen Marmara Üniversitesi İletişim<br />

Fakültesi’nde öğretim üyesidir.<br />

Dr. Özüm S. Uzun<br />

2012 yılında ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümünde “2000’li Yıllarda Türkiye-İran İlişkileri: Yakınlaşma<br />

mı?” başlıklı doktora tez çalışmasını tamamlamıştır. Yeni Yüzyıl Üniversitesinde (İstanbul)<br />

Uluslararası İlişkiler Bölümünde yarı zamanlı öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır.<br />

Abdulgani Bozkurt<br />

1985 Bayburt doğumlu olan Abdulgani Bozkurt, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İ.İ.B.F. Siyaset<br />

Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır. Lisans eğitimini<br />

Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi’nde (Uluslararası İlişkiler–2008) tamamlamıştır. Yüksek lisans<br />

derecesini ise, Hizbullah başta olmak üzere Lübnan’daki bazı siyasi parti yetkilileriyle de görüşerek,<br />

Hizbullah üzerine hazırladığı tezle (Uluslararası İlişkiler–2010) Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde<br />

almıştır. Bozkurt, doktora eğitimine Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde devam etmektedir.<br />

Dr. Maxim A. Suchkov<br />

Pyatigorsk State Linguistic Universitesi, PSLU (Pyatigorsk, Rusya) Stratejik Çalışmalar Enstitüsü<br />

bünyesinde araştırma görevlisidir. 2010 – 2011 döneminde Washington.D.C’de Georgetown Üniversitesi’ndeki<br />

Avrasya, Rusya ve Doğu Avrupa Çalışmaları Merkezi (CERES) bünyesinde Fulbright<br />

Konuk Araştırmacı olarak görev yapmıştır. Uzmanlık alanı; Büyük Kafkasya, ABD-Rusya ilişkileri,

Yazarlar<br />

bölgesel güvenlik, terörizm, etnik gruplararası çatışmalar gibi konuları içermektedir. Yakın zaman<br />

önce yayınlanan “US Foreign Policy in the South Caucasus: sources, interests, tools of implementation”<br />

(ABD’nin Güney Kafkasya’daki Dış Politikası: kaynaklar, çıkarlar, uygulama araçları) adlı eserin<br />

yazarıdır (Saarbrucken, Deutschland: LAP Lambert Academic Publishing, 2012).<br />

Bilgehan Öztürk<br />

Uluslararası Antalya Üniversitesi’nin Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde araştırma<br />

görevlisidir. Lisans eğitimini TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi’nin Uluslararası İlişkiler bölümünde<br />

almış, yüksek lisansını da King’s College, Londra Üniversitesi Ortadoğu ve Akdeniz Çalışmaları<br />

bölümünde tamamlamıştır. Türk Dış Politikası, Türkiye-Ortadoğu ve AB-Ortadoğu ilişkileri<br />

konularında çalışmalar yapmaktadır.<br />

Zeynep Sütalan<br />

2003 yılında Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümünden lisans, 2006<br />

yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ortadoğu Çalışmaları Bölümünden yüksek lisans derecesi<br />

aldı. 2004 yılında Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezinde (TASAM) çalıştı. 2005 yılında Yunanistan,<br />

Bulgaristan, Türkiye Sınır Valilikleri Sınır-ötesi İşbirliği Ağı Türkiye temsilcisi olarak görev<br />

yaptı. 2005-2011 yılları arasında Terörizmle Mücadele Mükemmeliyet Merkezinde konsept uzmanı<br />

olarak çalıştı. Küresel terörizm ve Ortadoğu siyaseti ve ekonomisi hakkında yayınları bulunmaktadır.<br />

Şu anda Orta Doğu Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde doktor adayıdır.<br />

O

Ortadoğu Güncesi<br />

Ortadoğu Güncesi<br />

21 Nisan – 20 Mayıs 2013<br />

Günce No: 54<br />

Hazırlayan:<br />

Seval KÖK

Ortadoğu Güncesi<br />

21 Nisan 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Başkanı<br />

Mesud Barzani, Bölgesel Yönetim Başbakanı<br />

Neçirvan Barzani ve Bölgesel Yönetim Parlamentosu<br />

Başkanı Arsalan Bayiz, Irak hükümetinde<br />

bulunan Kürt milletvekilleri ve temsilcileri<br />

ile bir araya geldi.<br />

21 Nisan 2013: Suriye Halkının Dostları Grubu<br />

Dışişleri Bakanları Toplantısı’nın ardından bir<br />

konuşma yapan Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu,<br />

toplantıya katılan 11 ülkenin, kararlı bir<br />

şekilde Suriye halkına destek vereceğini söyledi.<br />

Davutoğlu, “Bu ülkelerin, katliamların durdurulması<br />

yönünde gösterdiği irade önemlidir.” dedi.<br />

21 Nisan 2013: Mısır Adalet Bakanı Ahmed<br />

Mekki görevinden istifa etti.<br />

21 Nisan 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,<br />

ölümcül olmayan yardım konusunda, “Hangi<br />

maddelere ihtiyaç olduğunu Suriye muhalefetinin<br />

askeri kanadıyla görüşerek, onlara danışarak<br />

kararlaştıracağız.” dedi.<br />

22 Nisan 2013: Suriye Devlet Başkanı Beşşar<br />

Esed, aralarında Hizbullah’ın da olduğu dini ve<br />

siyasi şahsiyetlerin oluşturduğu Lübnanlı heyeti<br />

kabul etti. Suriye’deki krizin yanı sıra Lübnan’daki<br />

durumun da ele alındığı görüşmede Esed, “terörist”<br />

olarak nitelendirdiği muhaliflerle sonuna<br />

kadar mücadele edeceklerini söyledi.<br />

22 Nisan 2013: Kahire Ceza Mahkemesi, Mısır<br />

eski Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek hakkında<br />

verilen tahliye kararını bozdu.<br />

22 Nisan 2013: İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres,<br />

“Azerbaycan terör ve savaşa karşı duruşunu<br />

devam ettirecektir. İran, dünyanın barış ve istikrarı<br />

<strong>için</strong> büyük bir tehlike” dedi.<br />

23 Nisan 2013: Hamas sözcüsü Salah el-<br />

Berdevil, İsrail’in Gazze’ye yönelik saldırı, tehditleri<br />

ve Eilat kentine atılan roketlerin Gazze’den<br />

fırlatıldığına dair iddiaları, Başbakan Erdoğan’ın<br />

Gazze ziyaretini engelleme girişimi olarak nitelendirdi.<br />

23 Nisan 2013: Eski Suriye Başbakanı Riyad Hicab,<br />

Suriye’deki devrimi yetim bir devrim olarak<br />

niteledi.<br />

23 Nisan 2013: Irak Bilim ve Teknoloji Bakanı<br />

Abdulkerim Es-Samarrai, Irak ordusunun<br />

Havice’ye düzenlediği saldırıyı protesto <strong>için</strong> görevinden<br />

istifa etti.<br />

24 Nisan 2013: NATO Genel Sekreteri Anders<br />

Fogh Rasmussen, Suriye’de kimyasal silahların<br />

NATO’nun güvenliğini doğrudan etkileyebileceğini<br />

söyledi.<br />

25 Nisan 2013: Suriye Muhalefeti ve Devrimci<br />

Güçler Milli Koalisyonu Başkanı Muaz el Hatib,<br />

Hizbullah lideri Hasan Nasrallah’tan Suriye <strong>için</strong>deki<br />

tüm savaşçılarını çekmesini istedi. El Hatib,<br />

Nasrallah’a bölgede mezhepsel bir çatışma olmaması<br />

<strong>için</strong> tüm savaşçılarını Suriye’den çek çağrısında<br />

bulundu.<br />

26 Nisan 2013: Irak’ın el-Enbar kentindeki göstericilerin<br />

sözcüsü Said el-Lafi, Başbakan Nuri<br />

el-Maliki ile taraftarlarını fitne ateşini yakmakla<br />

suçladı.<br />

26 Nisan 2013: İngiltere Başbakanı David Cameron,<br />

Suriye rejiminin kimyasal silah kullandığına<br />

dair “sınırlı ancak artan oranda kanıt” olduğunu<br />

söyledi.<br />

26 Nisan 2013: Avrupa Birliği, Suriye’de kimyasal<br />

silah kullanımının kesinlikle kabul edilemeyeceğini<br />

vurguladı.<br />

26 Nisan 2013: Dünya Müslüman Alimler Birliği<br />

Başkanı Şeyh Yusuf el-Karadavi, Irak’ta güvenlik<br />

güçlerinin göstericilere yönelik kanlı müdahalesiyle<br />

ilgili olarak, “Irak Başbakanı Nuri el-<br />

Maliki Sünnileri hedef alarak İslam ümmetiyle<br />

savaşıyor” dedi.<br />

28 Nisan 2013: İslam Alimleri Küresel Vakfı<br />

Genel Sekreteri Prof. Saad El Şahrani, Suriye<br />

krizi ile bölgede tırmanan mezhepsel gerilimin<br />

bir çatışmaya dönüşmesinden endişe edildiğini<br />

ifade etti. El Şehrani, “Bölgede savaş tamtamları<br />

çalıyor.” dedi.<br />

28 Nisan 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Yardımcısı<br />

Mikhail Bogdanov, Suriye’deki krize son vermenin<br />

tek yolunun Cenevre Anlaşması olduğunu<br />

belirtti.

Ortadoğu Güncesi<br />

29 Nisan 2013: Irak Kürt Bölgesel Yönetimi<br />

(IKBY) Başbakanı Neçirvan Barzani, Irak hükümeti<br />

ile IKBY arasındaki sorunları görüşmek<br />

üzere Irak Başbakanı Nuri el-Maliki ile bir araya<br />

geldi.<br />

29 Nisan 2013: Eski İsrail Savunma Bakanı Binyamin<br />

Ben-Eliezer, Batı’nın Suriye’ye müdahale<br />

etmesi gerektiğini söyledi.<br />

29 Nisan 2013: AK Parti Genel Başkan Yardımcısı<br />

Hüseyin Çelik, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi<br />

Başkanı Mesut Barzani ile bir araya geldi.<br />

30 Nisan 2013: Tunus’un devrik lideri Zeynel<br />

Abidin bin Ali, göstericileri öldürmek suçundan<br />

gıyabında bir kez daha ömür boyu hapse mahkum<br />

edildi.<br />

30 Nisan 2013: Suriye yönetimi, iki gündür<br />

Şam’da meydana gelen patlamaları Birleşmiş<br />

Milletler’e (BM) şikayet etti.<br />

1 Mayıs 2013: Hizbullah Genel Sekreteri Hasan<br />

Nasrallah, Suriye’de siyasi çözümden yana olduğunu<br />

belirterek, “Beşşar Esed askeri yöntemlerle<br />

düşmeyecek” dedi.<br />

1 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber<br />

Salihi, Suriye’de kimyasal silah kullanıldığına<br />

ilişkin iddialara ilişkin, ülkedeki muhaliflerin soruşturulması<br />

gerektiğini söyledi.<br />

2 Mayıs 2013: ABD vatandaşları, Amerikan<br />

askerlerinin Suriye’deki iç savaşa müdahalesini<br />

istemiyor. Reuters/Ipsos şirketleri tarafından<br />

yapılan ankete göre Amerikalıların sadece yüzde<br />

10’u ülkelerinin Suriye’deki olaylara müdahale<br />

etmesini isterken, yüzde 61’i ise müdahaleye<br />

karşı çıktı.<br />

2 Mayıs 2013: BM Genel Sekreteri Ban Kimun,<br />

BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyelerine<br />

Suriye’de kimyasal silah kullanıldığı iddiaları ve<br />

bunların araştırılması amacıyla kurduğu ekibin<br />

çalışmalarına ilişkin bilgi verdi.<br />

2 Mayıs 2013: ABD Savunma Bakanı Chuck Hagel,<br />

Suriyeli muhaliflere silah temin etmek konusunun<br />

yeniden düşünüldüğünü açıkladı.<br />

3 Mayıs 2013: Irak’ın başkenti Bağdat’ta Başbakan<br />

Nuri Maliki’ye destek gösterisi düzenlendi.<br />

4 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />

Suriye’de kimyasal silah kullanıldığı iddialarına<br />

ilişkin “Bunun üzerinde durmaya devam edeceğiz”<br />

dedi.<br />

4 Mayıs 2013: Suriye eski Devlet Başkanı Hafız<br />

Esed’in Yardımcısı Abdulhalim Haddam, ülkedeki<br />

savaşa duyarsız kaldıkları gerekçesiyle uluslar<br />

arası kamuoyu ve Arap dünyasını eleştirdi. Ülkenin<br />

gittikçe kötüye gittiğini ifade eden Haddam,<br />

ABD yönetimine muhaliflere askeri destek verme<br />

çağrısında bulundu. Haddam ayrıca Esed’i<br />

etnik temizlik yapmakla suçladı.<br />

4 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey<br />

Lavrov, muhalif Özgür Suriye Ordusu Komutanı<br />

Salim İdris dahil Suriye’de tüm muhalif temsilcilerle<br />

görüşmeye hazır olduklarını açıkladı.<br />

5 Mayıs 2013: Iraklı Şii liderlerden Mukteda es-<br />

Sadr, Suriye’nin İsrail’e karşılık vermesi gerektiğini<br />

belirtti.<br />

5 Mayıs 2013: Suriye yönetimi, İsrail’in başkent<br />

Şam yakınlarındaki askeri bir tesisi vurmasının<br />

“teröristlere direkt askeri destek vermek amaçlı”<br />

olduğunu iddia etti.<br />

6 Mayıs 2013: Suriye Muhalif ve Devrimci Ulusal<br />

Güçler Koalisyonu (SMDK) İsrail’in Şam’ın<br />

kuzeybatısındaki El-Cemraya bölgesine düzenlediği<br />

saldırıyı kınadı, yönetimi suçladı.<br />

6 Mayıs 2013: Fransa Dışişleri Bakanı Laurent<br />

Fabius, Suriye’deki krize siyasi çözüm bulunması<br />

gerektiğini belirtti.<br />

6 Mayıs 2013: Suriye lideri Beşşar Esed’in Rusya<br />

aracılığı ile Washington’a İsrail’in saldırılarına<br />

cevap verecekleri yönünde mektup gönderdiği<br />

iddia edildi. İnterfax’ın sorularını yanıtlayan<br />

Şam’da bulunan Rusya Büyükelçiliği yetkilileri,<br />

ABD’ye gönderilen mektupla ilgili yorum yapmak<br />

istemedi.

Ortadoğu Güncesi<br />

6 Mayıs 2013: Irak Başbakanı Nuri el-Maliki,<br />

İsrail’in Suriye’ye gerçekleştirdiği hava saldırısını<br />

kınayarak, İsrail’in saldırılarının bölgede bozulmaya<br />

sebebiyet verdiğini belirtti.<br />

7 Mayıs 2013: Suriye Muhalif ve Devrimci Ulusal<br />

Güçler Koalisyonu (SMDK), NATO Genel<br />

Sekreteri Anders Fogh Rasmussen’in, “BM’den<br />

bir heyetinin kimyasal silah kullanıldığı iddia<br />

edilen bölgelerde inceleme yapması gerektiği”<br />

yönündeki açıklamasını memnuniyetle karşıladı.<br />

7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü<br />

Ramin Mihmanperest, Suriye’deki durumun<br />

hassas olduğunu belirterek, “bölge ülkelerinin,<br />

gelişmeleri tahrik edecek hareketlerden kaçınmasını”<br />

istedi.<br />

7 Mayıs 2013: Suriye Başbakan Yardımcısı ve<br />

Dışişleri Bakanı Velid el Muallim, İsrail’in saldırıları<br />

sonrası Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov<br />

ile telefonda görüştü.<br />

7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi,<br />

ülkesinin Suriye rejiminin güçlü bir müttefiki<br />

olduğunu vurgulayarak, muhaliflerden Suriye<br />

hükümetiyle müzakere masasına oturmalarını ve<br />

geçiş hükümeti kurmalarını istediklerini söyledi.<br />

7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi,<br />

ülkesinin Suriye rejiminin güçlü bir müttefiki<br />

olduğunu vurgulayarak, muhaliflerden Suriye<br />

hükümetiyle müzakere masasına oturmalarını ve<br />

geçiş hükümeti kurmalarını istediklerini söyledi.<br />

7 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />

Suriye konusunda “kolay yanıtların” olmadığını<br />

belirterek, kararlarını algılamalara dayanarak almadığını<br />

söyledi.<br />

8 Mayıs 2013: Suriye Devlet Başkanı Beşşar<br />

Esed, İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi ve<br />

beraberindeki heyeti kabul etti.<br />

8 Mayıs 2013: Libya Savunma Bakanı Muhammed<br />

El-Bergasi istifasını geri çekti.<br />

8 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,<br />

Suriye lideri Beşşar Esed’in gelecekte iktidarda<br />

kalma ihtimalini hayal edemediğini söyledi.<br />

9 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,<br />

Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esed’in bir geçiş<br />

hükümetinde yer almayacağını söyledi.<br />

10 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John<br />

Kerry, Ortadoğu Dörtlüsü Temsilcisi Tony Blair<br />

ile görüştü.<br />

10 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey<br />

Lavrov, Suriye’ye yeni bir silah satışının gündemlerinde<br />

olmadığını, eski kontratlara göre sevkiyatların<br />

yapıldığını söyledi.<br />

14 Mayıs 2013: Rusya, Suriye’de uçuşa kapalı<br />

bölge ya da insani yardım koridoru oluşturulmasının<br />

yıkıcı sonuçları olacağı, bu yönde bir<br />

kararın da sadece Birleşmiş Milletler Güvenlik<br />

Konseyi’nde alınabileceği uyarısında bulundu.<br />

14 Mayıs 2013: Arap dünyasının tanınmış yazarlarından<br />

Mısırlı düşünür Fehmi Huveydi,<br />

Reyhanlı’daki saldırılara ilişkin “Beşşar Esed bu<br />

saldırılarla komşusuna ‘Sizi rahatsız etmeye kadirim’<br />

mesajı vermek istiyor” dedi.<br />

14 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John<br />

Kerry, Washington ve Moskova’nın desteklediği<br />

Suriye barış konferansının Haziran ayı başında<br />

yapılabileceğini söyledi. Kerry, Esed rejiminin<br />

konferansa katılmamayı planladığı iddiasının da<br />

doğru olmadığını söyledi.<br />

14 Mayıs 2013: Irak’ın Bakuba kentinde, gösterileri<br />

organize eden halk hareketi liderlerinden<br />

Abdurrahman Ahmed el-Bedri, uğradığı suikast<br />

sonucu hayatını kaybetti.<br />

14 Mayıs 2013: Mısır Şura Meclisi, İsrail ile diplomatik<br />

ilişkilerin kesilmesini talep etti.<br />

14 Mayıs 2013: Afganistan’ın Logar kentinde<br />

helikopterlerinin acil iniş yapması sonucu Taliban<br />

tarafından kaçırılan 8 Türk vatandaşının geri<br />

kalan 4’ü daha serbest bırakıldı.<br />

15 Mayıs 2013: BM Genel Kurulu, Suriye’de<br />

siyasi geçiş çağrısı yapan bağlayıcı olmayan tasarıyı<br />

onayladı. Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu<br />

ülkelerin verdiği taslak 12’ye karşı 107 oyla<br />

kabul edildi.

Ortadoğu Güncesi<br />

16 Mayıs 2013: Başbakan Recep Tayyip Erdoğan,<br />

ABD Başkanı Barack Obama ile yaptıkları<br />

görüşmede Suriye’nin bir numaralı konu olduğunu<br />

söyledi.<br />

16 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />

Suriye’ye tek taraflı müdahale niyetinde olmadıklarını<br />

söyledi. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’la<br />

ortak basın toplantısı düzenleyen Obama, Suriye’deki<br />

kimyasal silahların komşularını ve müttefik<br />

ülkeleri tehdit ettiğini dile getirdi. Bu konuda<br />

gerek diplomatik gerekse askeri adımlar atma<br />

seçeneğini saklı tuttuğunu dile getiren Obama,<br />

“Ama bu ABD’nin kendi başına yapacağı bir şey<br />

değil. Bölgede başbakan da dahil kimse ABD’nin<br />

bu konuda tek taraflı bir adıma atacağını düşünmez.”<br />

diye konuştu.<br />

16 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />

Türkiye’nin İsrail ile olan ilişkilerini normalleştirmesi<br />

çabasını hatırlatarak, bu sürecin her iki<br />

ülkenin de menfaatine olduğunu söyledi.<br />

17 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey<br />

Lavrov, Hatay’ın Reyhanlı ilçesinde meydana gelen<br />

ve 51 kişinin ölümüne neden olan terör saldırısı<br />

ile ilgili soruşturmanın devam ettiğini ve<br />

herhangi bir tarafı suçlamak <strong>için</strong> erken olduğunu<br />

söyledi.<br />

18 Mayıs 2013: Rusya Devlet Başkanı Vladimir<br />

Putin, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri<br />

Ban Ki-Mun’la başta Suriye krizi olmak üzere<br />

uluslararası sorunları ele aldı. Putin ve Ban, tüm<br />

krizlerin uluslararası hukuka uygun olarak çözülmesi<br />

gerektiğini kaydetti.<br />

18 Mayıs 2013: Bölgesel Kürt Yönetimi’nin Başkanı<br />

Mesud Barzani, Irak Cumhurbaşkanı Celal<br />

Talabani’nin sağlığıyla ilgili gelişmenin kendilerini<br />

sevindirdiğini belirtti.<br />

20 Mayıs 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetimi<br />

Başkanı Mesud Barzani, terör örgütü PKK’nın<br />

Suriye’deki yapılanması olan PYD’ye yönelik sert<br />

bir açıklama yaptı. Barzani, PYD’nin karanlık<br />

yöntemlerle silahlandığını belirterek artık muhatap<br />

almayacaklarını dile getirdi. Kürt muhaliflerin<br />

sitesi nasname.com ise PYD’nin Irak-Suriye<br />

sınırına mevzi kazmaya başladığını duyurdu.<br />

20 Mayıs 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetiminin<br />

askeri gücü Peşmerge Bakanlığı Sözcüsü Cebbar<br />

Yaver, kendi bölgelerinde bulunan Suriye sınırını<br />

kapattıkları yönündeki haberlerinin asılsız olduğunu<br />

söyledi. Yaver, Suriye’de yaşanan çatışmalarla<br />

kendilerinin bir ilgisinin olmadığını ifade<br />

etti.<br />

O

Ortadoğu Güncesi<br />

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

93

40<br />

sayı<br />

2011<br />

ERMENİ<br />

ARAŞTIRMALARI<br />

Dört Aylık Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi<br />

Olaylar ve Yorumlar<br />

Ömer E. LÜTEM<br />

Fransa’nın Soykırım Çelişkisi<br />

Yaşar YAKIŞ<br />

Milletlerarası Hukukta Soykırım Kavramı:<br />

1915 Ermeni Olayları Açısından<br />

William A. Schabas’ın Görüşleri<br />

Sadi ÇAYCI<br />

Bir Adil Bellek Sorunu ya da İfade Özgürlüğünün<br />

Sınırları Hakkında Bir AİHM Davası<br />

Pulat TACAR<br />

Sahteciliğe Karşı Tarihsel Araştırma:<br />

Aram Andonyan’ın “Naim Bey’in Hatıraları ve<br />

“Hakikiliğini” Savunmak İçin Yapılan Çağdaş Girişimler<br />

Maxime GAUIN<br />

KRONOLOJİ (2010-2011)<br />

KİTAP TAHLİLLERİ<br />

EN SON ÇIKAN KİTAPLAR<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Doç. Dr. Ali Fuat ÖRENÇ<br />

<br />

Yrd. Doç. Dr. Deniz ALTINBAŞ<br />

<br />

Dr. Mustafa Serdar PALABIYIK<br />

Yrd. Doç. Dr. Yıldız Deveci BOZKUŞ<br />

<br />

<br />

Dr. Erhan TÜRBEDAR<br />

<br />

<br />

Van Regemorter MAÏTÉ<br />

ERMEN‹ SORUNU<br />

TEMEL B‹LG‹ VE<br />

BELGELER<br />

Ömer Engin LÜTEM<br />

(Der.)<br />

Geniflletilmifl 2. Bask›<br />

ANKARA - 2009<br />

<br />

<br />

<br />

THE ARMENIAN QUESTION<br />

BASIC KNOWLEDGE<br />

AND DOCUMENTATION<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Ömer E. LÜTEM<br />

<br />

<br />

Jean-Louis MATTEI<br />

<br />

<br />

Sadi ÇAYCI<br />

<br />

<br />

Bahar Senem ÇEVİK-ERSAYDI<br />

<br />

Derk Jan van der LINDE<br />

<br />

Zeynep KAYA<br />

<br />

<br />

Doğanay ERYILMAZ<br />

<br />

Ömer Engin LÜTEM<br />

(Editor)<br />

ANKARA - 2009

ORSAM RAPORLARI<br />

ORSAM Rapor No: 1<br />

Mart 2009<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 2<br />

Nisan 2009<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 3<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 5<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 6<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng - Ar)<br />

ORSAM Rapor No: 7<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng - Ar)<br />

ORSAM Rapor No: 8<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 9<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 10<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 11<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 12<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 13<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 15<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 16<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 17<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 18<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 19<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 20<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 21<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 22<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 23<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 25<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 26<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 27<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 28<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 29<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 30<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 31<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 32<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 33<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 35<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 36<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 37<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 38<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 39<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 50<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 51<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 52<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 53<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 55<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 56<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 57<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 58<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 59<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 60<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr-Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 61<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 62<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 63<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 65<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 66<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 67<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 68<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 69<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 70<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 71<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 72<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 73<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr-Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 75<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 76<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - It)<br />

ORSAM Rapor No: 77<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 78<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 79<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 80<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 81<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr-Eng)

ORSAM Rapor No: 82<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr-Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 83<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr-Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 85<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 86<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Report No: 87<br />

<br />

<br />

<br />

(Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 88<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 89<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 90<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr-Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 91<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 92<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Report No: 93<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 95<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 96<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 97<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 98<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 99<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 100<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 101<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 102<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 103<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 105<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 106<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 107<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 108<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 109<br />

<br />

<br />

<br />

(It)<br />

ORSAM Rapor No: 110<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 111<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 112<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 113<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Mining<br />

(Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 115<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 116<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 117<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 118<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Analizi<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 119<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 120<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 121<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng - Ger)<br />

ORSAM Rapor No: 122<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 123<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)

ORSAM Rapor No: 125<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 126<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 127<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 128<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 129<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 130<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 131<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 132<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 133<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 135<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 136<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 137<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 138<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 139<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 150<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM Rapor No: 151<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 152<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 153<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 155<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr)<br />

ORSAM Rapor No: 156<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 157<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 158<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 159<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)<br />

ORSAM Rapor No: 160<br />

<br />

<br />

<br />

(Tr - Eng)

Indexed by<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Haziran 2013 Cilt 5<br />

<br />

<br />

54<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

ORSAM<br />

ORSAM (Eng)<br />

ORSAM SU<br />

<br />

<br />

ORSAM<br />

WATER<br />

RESEARCH<br />

PROGRAMME

ORSAM<br />

ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />

Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi<br />

<br />

www.<strong>orsam</strong>.org.tr

logo

Ürünler

Kaynaklar

Şirketler

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!