Ebu'l-Leys Semerkandî Tefsirinin Türkçe Tercümesi Üzerine

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 53 

Ebu’l-Leys Semerkandî Tefsirinin 

Türkçe Tercümesi Üzerine 

On Turkish Translation of Abu’l-Layth al-Samarkandi’s Qur’an 

Commentary 

Abdülbaki ÇETİN * 

ÖZET 

Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsirinin 15. yüzyılda Anadolu’da Ahmed-i Dâî, İbn Arabşah ve 

Ebu’l-Fazl Musa el-İznikî tarafından ayrı ayrı Türkçeye tercüme edildiği kabul edilmektedir. 

Musa el-İznikî’nin aynı zamanda Hâzin-i Bağdadî’nin Lübâbü’t-te’vîl fî Ma‘âni’t-tenzîl’ini 

Türkçeye Enfesü’l-cevâhir adıyla tercüme ettiği de iddia edilir. Bu araştırmada varılan sonuç 

şudur: Musa el-İznikî, Ebu’l-Leys es-Semerkandî ve Hâzin-i Bağdadî tefsirlerini ayrı ayrı 

Türkçeye çevirmiştir. Enfesü’l-cevâhir, İznikî’nin Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri tercümesine 

verdiği isimdir. İbn Arabşah ise, İznikî’nin tercümesini kısaltmıştır. Ahmed-i Dâî’ye izafe 

edilen “Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandî” ise İznikî’nin Enfesü’l-cevâhir’inin 

nüshalarıdır. 

• 

ANAHTAR KELİMELER 

Ebu’l-Leys es-Semerkandi, İbn Arabşah, Musa İzniki, Ahmed-i Dai, Tefsir, Tercüme, 

Eski Anadolu Türkçesi. 

• 

ABSTRACT 

It is claimed that Abu’l-Layth al-Samarkandi’s Qur’ân commentary has been translated 

into Turkish, in the 15 th century, by Ahmed-i Dai, Ibn Arabshah and Musa al-Izniki 

separately. It is claimed too that Musa al-Izniki has translated Khazin-i Bagdadi’s Lubab alta’vil 

fi Ma’ani al-tanzil under the title Anfas al-Djawâhir into Turkish. This article 

demonstrates that Musa al-Izniki has translated Khazin-i Bagdadi’s Lubab al-ta’vil fi Ma’ani 

al-tanzil and Abu’l-Layth al-Samarkandi’s Qur’ân commentary (Tafsīr al-Qur’ān) into 

Turkish separately. He has translated Abu’l-Layth al-Samarkandi’s Qur’ân commentary 

under the title Anfas al-Djawâhir. Anfas al-Djawâhir has been shortened by Ibn Arabshah. 

Translation of Abu’l-Layth al-Samarkandi’s Qur’ân commentary, attributed to Ahmed-i Dai, 

is a copy of Izniki’s Anfas al-Djawâhir. 

• 

KEY WORDS 

Abu’l-Layth al-Samarkandi, Ibn Arabshah, Abu’l-Fadl Musa al-Izniki, Ahmad-i Dai, 

Translation, Qur’ân commentary, Old Anatolian Turkish. 

* 

Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim 

Üyesi.

54 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 

 

GİRİŞ 

Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin Tefsîrü Ebi’l-Leys 1 ismiyle bilinen Arapça 

tefsirinin milâdî 15. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da üç kişi tarafından Türkçeye 

üç kez çevrildiği ileri sürülmektedir: 2 

1 

2 

Keşfü’z-zunûn (İstanbul baskısı) I, 441; (Leipzig baskısı) II, 352, Nr. 3209; GAL, I, 196 (“Tafsīr al- 

Qur’ān” adıyla). 

GAS, I, 445-6; “Ebül Leys tefsiri’nin başlıca üç zat tarafından terceme edilmiş olduğu ileri sürülmektedir. 

Vefât tarihleri i‘tibari ile bunların en eski[si] Ahmed-i Dâ‘î’dir. Sonra 833 de öldüğü söylenilen 

Ebül Fazl Musâ ibn-i Hacı Hüseyin ibn-i İsâ el İznikî dir. Üçüncüsü de onun mu’asırı olan İbn-i 

Arabşâhdır” diyen Ertaylan, tetkikleri neticesinde İznikî’nin Semerkandî tefsiri tercemesine rastlayamadığını 

belirtir. (İsmail Hikmet Ertaylan, Türk Edebiyatı Örnekleri VII, Ahmed-i Dâ’î, Hayatı ve Eserleri, 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1952, s. 140); “Türk alimlerinden üçü bu 

tefsiri Türkçeye çevirmiştir: İbn Arabşah lakabıyla tanınmış Şihâb Ahmed b. Muhammed (öl. 854 h.), 

Dâî mahlasıyla tanınmış Ahmed b. Abdullah el-Karamanî el-Hanefî (öl. 810 ya da 820 h.) ve Musa b. 

Hacı Hüseyin el-İznikî (öl. 833 h.) (Fihrisü’l-mahtûtâti’t-Türkiyyeti’l-Osmâniyye, [Kahire], 1987, C. 1, 

s. 187, 4. dipnot); “Bu tefsîrin üç ayrı zât tarafından yapıldığı bilinen Osmanlı dönemi Türkçesine ait 

tercümeleri de mevcuttur. Bunlar: a) Ahmed İbn Muhammed İbn Arabşah el-Hanefî’nin yaptığı 

terceme… b) Ebu’l-Fadl Musa el-İznikî’nin tercemesi… c) Ahmed ed-Dâ’î’nin tercemesi” (İshak Yazıcı, 

Ebu’l-Leys es-Semerkandi, Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler 

Fakültesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1982, s. 117; ayrıca bkz. a.mlf., “Ebu’l-Leys es- 

Semerkandi’nin Tefsirinin Bazı Hususiyetleri” Mûsâ b. Hacı Hüseyin İznikî, Ebu’l-Leys es-Semerkandî 

Tefsirinin Tercümesi, İstanbul, 1983, C. 2, s. 5. (Yazıcı, daha sonra “Tefsiru Ebi’l-Leys Tercemeleri 

Hakkında Kısa Bir Araştırma” (Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. 6, Samsun, 

1992, s. 79-83) başlıklı makalesinde Ebu’l-Leys tefsirinin İstanbul kütüphanelerinde söz konusu üç mütercim 

adına kayıtlı bulunan nüshaları üzerinde yaptığı araştırma sonucunda, bu nüshaların birbirinin 

aynısı olduğu sonunca ulaştığını ve bu tercümenin “büyük bir ihtimalle” Ahmed-i Dâî’ye ait olabileceği 

kanaaine vardığını belirtir. a.mlf., agm. s. 79-80); “Eser XV. asırda Türkçe’ye üç defa tercüme edilmiştir. 

Bunlardan birincisi Mûsâ b. Hacı Hüseyn el-İznikî’nin tercümesidir… İkincisi Ahmed-i Dâî’nin 

Umurbey adına yaptığı tercümedir… Üçüncüsü Şihâbeddîn Ahmed b. Muhammed b. Arabşah’ın tercümesidir.” 

(Ramazan Şeşen, “Onbeşinci Yüzyılda Türkçeye Tercümeler” XI. Türk Tarih Kongresi (Ankara,: 

5-9 Eylül 1990) Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1994, C. III, s. 913). Ayrıca bkz. a.mlf., 

“İlk Osmanlı Âlimleri ve Yazdıkları Eserler”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük 

Araştırmaları Dergisi, S. 12, İstanbul, Eylül, 2002, s. 278 (Ahmed-i Dâî), s. 279 (Musa b. Hacı Hüseyin 

el-İznikî), s. 282 (İbn Arabşah); “XV. yüzyılda Ebu’l-Leys Semerkandî’nin (öl. 373/983) tefsirinin 

Türkçeye aktarılması için yoğun faaliyetler vardır. Bunlardan üç ismi zikretmek gerekir: 1-Ahmed-i 

Dâî… 2-Musa İbn Hacı Hüseyin İznikî… 3-Ahmet b. Arabşah.” (Mustafa Kara, “XIV. ve XV. Yüzyıllarda 

Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”, İslâmî Araştırmalar, C. 12, S. 2, Ankara, 1999, s. 132; 

a.mlf., aynı makale: Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 8, Bursa, 1999, s. 33); “Bu 

tefsiri mufassal olarak tercüme eden ilk mütercim Ahmed-i Dâî’dir… Eser, daha sonraki yıllarda kısmî 

ihtisarlarla hem Musa el-İznikî, hem de İbn Arabşah tarafından tercüme edilmiştir.” Ziya Demir, Osmanlı 

Müfessirleri ve Tefsir Çalışmalar -Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna Kadar-, Marmara Üniversitesi, 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1994, s. 481. Baskısı: a.mlf., 

XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2007, s. 477); Ebu’l-Leys es- 

Semerkandî’nin tefsirinin “Türkçe tercümeleri içerisinde üçü şöhret yapmıştır” ki, bunlar “Ahmed-i 

Dâî’nin tercümesi”, Mûsâ İznikî’nin tercümesi” ve “İbn Arabşah’ın tercümesi”dir (Abdulhamit Birışık,


1. Ahmed-i Dâî (öl. 1421’den sonra) 3 

2. Ebu’l-Fazl Musa b. Hacı Hüseyin b. İsa el-İznikî (öl. 1434?) 4 

3. İbn Arabşâh (öl. 1450-1) 5 

Aynı dönemde yaşamış bu üç bilgini, aynı eseri ayrı ayrı tercüme etmeye 

sevk eden ne idi?! 

Ortada gerçekten bu üç kişiye izafe edilebilecek birbirinden farklı üç tercüme 

var mıdır? 

Araştırmacılar hangi tercümeleri kime, niçin izafe etmektedirler? 

Bu yazıda bu soruların cevabını bulmaya çalışacağız. 

Ebu’l-Leys es-Semerkandî Tefsiri Tercümesi Kimindir? 

Keşfü’z-zunûn’da Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsirinin Türkçeye İbn 

Arabşah tarafından çevrildiği kayıtlı iken 6 İznikî ve Ahmed-i Dâî tarafından 

çevrildiğine dair herhangi bir kayıt yoktur. 

Bursa, İstanbul, Kahire ve Berlin kütüphanelerindeki bazı tefsir tercümelerini 

inceleyen Joseph Schacht 7 , kütüphane kataloglarında Ebu’l-Leys tefsiri ter- 

3 

4 

5 

6 

7 

“Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin Mevâhib-i Aliyye’si” İslâmî Araştırmalar, 

C. 17, S. 1, Ankara, 2004, s. 55-56). Ayrıca bkz. Muhammed Abay, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Uludağ 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1992, s. 83- 

84; a.mlf., “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası” Dîvân, C. 1, S. 6, İstanbul, 

1999, s. 260, Nr. 27 (Ahmed-i Dâî), s. 276, Nr. 185 (İbn Arabşah), s. 288, Nr. 299 (Musa İznikî). 

Osmanlı Müellifleri, II, 172. 


Keşfü’z-zunûn (İstanbul baskısı) I, 441, (Leipzig baskısı) II, 352, Nr. 3209; Hediyye I, 130. 

Keşfü’z-zunûn (İstanbul baskısı) I, 441, (Leipzig baskısı) II, 352, Nr. 3209. 

Schacht, “Zwei altosmanische Kor’ān-Kommentare” (OLZ. XXX (September 1927), Nr. 9, sütun, 747- 

752) başlıklı makalesinde Bursa ve İstanbul kütüphanelerindeki tercümeler, “Weiteres zu den 

altosmanischen Korankommentaren” (OLZ., XXXI (Oktober 1928), Nr. 10, 812-815) başlıklı makalesinde 

ise Kahire (Ägyptischen Bibliothek) ve Berlin (Staatsbibliothek) kütüphanelerindeki tercümeler 

üzerinde durmuştur. Schacht’ın Bursa’daki yazmalar için verdiği kütüphane ve kayıt numaraları bugün 

tamamıyla değişmiştir. O zamanlar Bursa’da Ulucami ve çeşitli dergahlarda bulunan yazmalar bugün 

Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi (=YEBEK)’nde bir araya toplanmıştır. Ulucami kütüphanesinden 

aktarılan yazmalar “Ulucami”, Schacht’ın ilk makalesinde bahsettiği Baba Ef. dahil kapatılan 

dergahlardan toplanan yazmalar da “Genel” adı altında oluşturulan koleksiyonlardadır. (Ayrıntılı bilgi 

için bkz. Ömer S. Kurmuş, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi, Bursa, 2002, 42 s.) Bursa’daki 

Türkçe yazmaların bir kısmının tavsifi için bkz. 

Muharrem Ergin, “Bursa Kitaplıklarındaki Türkçe Yazmalar Arasında” TDED, C. IV, S. 1-2, İstanbul, 

1950, s. 103-132. 

Tuncer Gülensoy, “Bursa Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe El Yazma Kitaplar Üzerine Notlar -I-” 

Türk Kültürü, Yıl IX, S. 102, Ankara, Nisan 1971, s. 561-564. [Bu yazıda “müze kitaplığında bulunan el 

yazma eserlerden bâzıları” incelenmiştir. s. 562] 

Tuncer Gülensoy, “Bursa Haraççıoğlu Kitaplığında Bulunan Türkçe Yazmalar Üzerine notlar” [-II-] 

TDAY-Belleten 1971, Ankara, 1989, s. 231-246.


cümelerinden bir kısmının İbn Arabşah’a, bir kısmının da İznikî’ye mal edildiğini 

belirtir. 8 Schacht’a göre Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri İbn Arabşah tarafından 

Türkçeye çevrilmiş, İznikî ise İbn Arabşah’ın tercümesini Enfesü’l-cevâhir 

adıyla genişletmiştir. 9 

Bağdatlı İsmail Paşa’ya göre İbn Arabşah, Ebu’l-Leys tefsirini 10 ; İznikî ise 

Enfesü’l-cevâhir adıyla Hâzin-i Bağdadî’nin Lübabü’t-te’vîl fî Ma‘âni’t-tenzîl’ini 

tercüme etmiştir. 11 Bağdatlı İsmail Paşa’da, Ahmed-i Dâî’nin tefsir sahasında bir 

tercümesi olduğuna dair herhangi bir kayıt yoktur. 

Bursalı Mehmet Tahir’e göre İznikî, Hâzin-i Bağdadî’nin Lübâbü’t-te’vîl fî 

Ma‘âni’t-tenzîl isimli tefsirini Enfesü’l-cevâhir; Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin tefsirini 

ise “Terceme-i Tefsîr-i Ebu’l-Leys” adıyla Türkçeye çevirmiştir. 12 

Bursalı Mehmet Tahir aynı zamanda Ahmed-i Dâî’nin Ebu’l-Leys tefsirini 

Türkçeye çevirdiğini kaydeden ilk araştırmacıdır. 13 İsmail Hikmet Ertaylan’ın 

Ahmed-i Dâî hakkındaki etraflı araştırmasıyla “Ahmed-i Dâî tercümesi” araştırmacıların 

dikkatini çekmiş, bilimsel çalışmalara konu olmuştur. 14 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

Günay Kut (Alpay), “Bursa ve Manisa İl-Halk Kütüphanelerindeki Türkçe Yazmalar Üzerine” Journal 

of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araştırmaları, C. 1, Cambridge, 1971, s. 121-147. (Bursa’daki yazmalar 

s. 122-131 arası). Aynı makale: a.mlf., Yazmalar Arasında, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları I, 

Simurg, İstanbul, 2005, s. 157-178. (Bursa’daki yazmalar s. 157-165 arası). 

Bkz. Schacht, agm. (1927), sütun, 748-749. Bugün Nuruosmaniye kütüphanesinde Ahmed-i Dâî adına 

kayıtlı 137, 138, 140-143 numaralı yazmalar, Schacht’ın makalesi için gerekli incelemelerde bulunduğu 

sırada, aynı kütüphanede İbn Arabşah adına kayıtlı imiş. (Bkz. Schacht, agm. (1927), sütun, 748, Nr. 4, 

5, 8). Bu yazmaların Ahmed-i Dâî’ye ait olduğu kanaati yaygınlaşınca kütüphane kataloglarında değişiklik 

yapıldığı anlaşılmaktadır. Ayşe Nur Alakese’nin Beyazıt Devlet Kütüphanesi 290 numarada kayıtlı 

tercüme hakkındaki “kütüphanenin kayıt defterinde İbn Arabşah’ın tercümesi olduğu belirtilmesine 

rağmen fişlere Ahmed-i Dâ’î tercümesi olarak geçmiştir” (Ayşe Nur Alakese, Ahmed-i Dâ’î’nin Ebü’l- 

Leys Tefsiri Tercümesi, (197b-231b Yaprakları Arası) Maide suresi, (Dil İncelemesi, Metin, Dizin), 

Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 

2002, s. XIX) kaydından burada da Ahmed-i Dâî lehine bir değişikliğe gidildiği anlaşılmaktadır. 

Schacht, agm., sütun 750; a.mlf., “Abu’l-Layth al-Samar…andµ” mad. The Encyclopaedia of Islam (New 

edition), Leiden-London 1960, I, 137. Schacht, ilk araştırmasında İbn Arabşah’a ait iki nüsha (Ayasofya 

147, Nuruosmaniye 136) tespit etmiş (Schacht, agm. (1927), sütun 749), ikinci araştırmasında ise İbn 

Arabşah’a ait nüshalara rastlamadığını özellikle vurgulamıştır. (Schacht, agm. (1928), sütun 814). 

Hediyye, I, 130. 

“Enfesü’l-cevâhir fî tercemeti Tefsîri’l-lübâb” Hediyye, II, 480. 

Bursalı Mehmed Tahir, “Mûsâ bin Hâcî Hüseyin İznîkî” Türk Yurdu, 10 Temmuz 1330/1914, Yıl 3, Cilt 

6, Sayı 10, s. 2329-2330; a.mlf., Osmanlı Müellifleri, II, 14. 


Eser üzerine yapılmış -görebildiğimiz- lisansüstü çalışmalar: Birgül Yılmaz, Ahmed-i Dâ’î: Tercüme-i 

Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, Âl-i ‘İmrân suresi (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi 

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002; Elif 

Topaloğlu, Ahmed-i Dâî, Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Nisâ suresi (Giriş-Metin-Dizin- 

Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans


Hüsnü, İstanbul kütüphanelerinde Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys ve Enfesü’lcevâhir 

adlarıyla kayıtlı yazmalardan incelediklerinin tümünün aynı olduğunu 

şöyle bildirir: 

“Musa ibni Hacı Hüseyni İznıkî ye ait olduğu sarih bir surette görünen Terceme’i 

tefsiri ebül leys ile Osmanlı Müellifleri’ne nazaran Lübab fi Maâniyüt tenzil tercemesi 

Enfesül cevâhir’in Musa ibni Hacı Hüseyni İznikî ye ait olduğu ve mezkûr iki eserin de 

aynı olduğu anlaşılmaktadır. Enfesül cevahir, müfessiri meşhur Hazini Bağdadi’nin 

Lübab fi Maâniyüt tenzil ismindeki Arapça tefsirinin tercemesimiştir?” 15 

Hüsnü’ye göre “İbn-i Arabşah’a aidiyetine dair sarih ve vazıh bir kaytla mukayyet 

bulunan bir nüsha bulunmadıkça” tercümenin İznikî’ye ait olduğu hükmünün 

“makbul olması lâzımgelir.” 16 Hüsnü, Ahmed-i Dâî ihtimalinden hiç bahsetmez. 

İsmail Hikmet Ertaylan ise, tetkikleri neticesinde İznikî’nin Ebu’l-Leys tefsiri 

tercemesine rastlayamadığını belirtir: 

“Biz tetkiklerimiz neticesinde Ebulfazl Musa’nın Semerkandî tefsiri tercemesine 

rastlayamadık. Bu zâtın Bursa’da Camiî kebîr kütüphanesinde rastladığımız tefsir 

tercemesi خازن بغدادى nin لباب فى معانى التنزيل adlı tefsirin tercemesi, adı da انفس الجواهر dir 

ki, kaynaklar, hatta mütercem nüshalar bile bu ad hususunda hatalara düşmüşler ve 

Ahmed-i Dâ’înin ابوالليث tefsiri tercemelerine de bu adı vermişlerdir.” 17 

Ertaylan, Ahmed-i Dâî’nin Ebu’l-Leys tefsiri tercümesi olarak kabul ettiği 

Kütahya Molla Bey 4286-4289 numaralardaki Enfesü’l-cevâhir için “eserin sonunda 

müstensih yine انفس الجواهر adını kullanmak hatasına düşmüştür. Enfes ül Cevâhir 

15 

16 

17 

Tezi), İstanbul, 2003; Ayşe Nur Alakese, Ahmed-i Dâ’î’nin Ebü’l-Leys Tefsiri Tercümesi, (197b-231b 

Yaprakları Arası) Maide suresi, (Dil İncelemesi, Metin, Dizin), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002; Hatice Koç, Ahmed-i Dâ’î’nin Tercüme-i 

Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî Adlı Eseri (En‘âm suresi), (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), 

Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 

2002; Sema Gonca, Ahmed-i Dâ’î: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, A‘râf suresi, (Giriş- 

Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002; Yasemin Özdemir; Ahmed-i Dâî: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i 

Semerkandî, [Yasin suresi], (Giriş-Metin-Sözlük), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2000; Ali Çiçek, Ebü’l-Leys es-Semerkandî Tefsiri Tercümesi 

İlk Üç Surenin Dil Özellikleri (İnceleme-Metin-Dizin), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2003. 

Hüsnü, “İbni Arabşah” Türkiyat Mecmuası, III, 1926-33 (İstanbul, 1935), s. 180. 

Hüsnü, agm., s. 181. 

Ertaylan, age., s. 140-141.


Musâ İznikî’nin Hâzin’den tercemesinin adı olduğu muhakkaktır. Bunu isbat eden, 

müellifin kendi el yazısı ile Umur Beğ’e ithafen yazmış olduğu nushadır” 18 der. 

Ertaylan’a göre “daha birçok tefsîr nüshalarına İbn Arabşah, Musa İznikî adları 

verildiği halde bunların Ahmed-i Dâ’î tefsiri nüshaları olduğu görülmektedir.” 19 

Ahmet Topaloğlu’na göre “Semerkandî tefsirini tercüme edenler, İbni Arabşah 

(ö. 854/1450) ile Mûsa İznikî (ö. 833/1430)’dir.” 20 Topaloğlu, “Ahmed-i Dâî tercümesi”nden 

bahsetmez. 

İznikî’nin hayatı ve eserleri üzerine Doktora yapan Hikmet Özdemir, kütüphanelerde 

Enfesü’l-cevâhir ve Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandî isimleriyle 

kayıtlı nüshalardan incelediklerinin birbirinin aynısı 21 ve -İbn Arabşah’ın 

değil- İznikî’nin tercümesi olduğu sonucuna ulaşmıştır. 22 Özdemir de Ahmed-i 

Dâî ihtimalinden bahsetmez. 

İshak Yazıcı, önce Musa İznikî “İbn Arabşah’ın yaptığı tercümeyi Enfüsü’l- 

Cevâhir adlı altında yeniden tanzim ederek genişletmiştir” 23 derken, daha sonra “İstanbul 

kütüphanelerinde kayıtlı bulunan terceme nüshalar üzerinde” yaptığı araştırma 

sonucunda İzniki, İbn Arabşah ve Ahmed-i Dâî’ye izafe edilen nüshaların 

“bazı istinsah farklılıklarının ötesinde tamamiyle birbirine benzediğini” tespit ettiğini 

“söz konusu “Terceme-i Tefsir-i Ebi’l-Leys” nüshalarının müterciminin büyük bir ihtimalle 

Ahmed-i Dâî olabileceği konusunda bir kanaata” vardığını belirtir. 24 

Ziya Demir’e göre, İznikî’nin tefsir “tercümelerinden kesin olarak bilineni, kütüphanelerimizde 

hatalı kaydedilmiş olmakla beraber, Hazin tefsiri tercümesi olan 

“Enfesü’l-cevâhir”idir. Ebu’l-Leys tefsiri tercümesine gelince, yine kütüphanelerimizde 

adına kayıtlı pek çok nüsha vardır. Ancak bunların müellifimize ait olduğu hususunda 

net kriterler yoktur.” 25 

“Bu isimle [Enfesü’l-cevâhir] kayda geçirilmiş eserlerden özellikle İstanbul kütüphanelerinde 

inceleyebildiklerimizin tamamı, Ahmed-i Dâî’ye ait olan Ebu’l-Leys tefsiri- 

18 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

Ertaylan age., 145-146. Ertaylan dipnotta “Tefsîrlere dâir çıkacak tedkîknâmede gösterilecektir” (s. 146, 

1. dipnot) der. Ancak bu tetkiknâme yayımlanmamıştır. 

Ertaylan, age., s. 146 

Ahmet Topaloğlu, Muhammed bin Hamza: XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Kur’an Tercümesi, Kültür 

Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1976, C. 1, s. 3. 

Hikmet Özdemir, Mûsâ b. ◊âcµ ◊üseyin el-İzni…µ Hayatı ve Eserleri, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi 

(Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1980, s. 104, 150. 

H. Özdemir, age., s. 74-75, 150. 

Yazıcı, agm. (1983), s. 5. 

Yazıcı, agm. (1992), s. 79-80. 

Demir, age. (1994), s. 477; a.mlf., age. (2007), s. 473-474.


nin tercümesidir” 26 diyen Demir’e göre “Musa el-İznikî ile İbn Arabşah’a nisbet edilen 

nüshaların hemen tamamı, Ahmed-i Dâî tercümesiyle tam bir benzerlik içindedir.” 27 

Demir, “Ebü’l-Leys tefsiri tercümesi hakkında netice olarak şunu söylemek istiyoruz: 

Bu tefsiri mufassal olarak tercüme eden ilk mütercim Ahmed-i Dâî’dir… Eser, daha 

sonraki, yıllarda kısmî ihtisarlarla hem Musa el-İznikî, hem de İbn Arabşah tarafından 

tercüme edilmiştir. Ancak bu şahısların adına kayıtlı nüshalar bazı farklılıklarla 

beraber, başlangıç ve sonuç itibariyle birbirine olduğu kadar, Ahmed-i Dâî’nin nüshalarına 

tamamen benzerlik taşımaktadır” 28 der. 

Abdulhamit Birışık’a göre, Musa İznikî’nin tercümesinin “pek çok yazma 

nüshası” bulunmaktadır. 29 İbn Arabşah tercümesinin “varlığı konusunda şüphe 

yoktur” ancak tercümenin İbn Arabşah’a “aidiyetinde şüphe olmayan herhangi bir 

nüshasına rastlanmamıştır.” 30 “Ahmed-i Dâî’nin tefsir tercümesi” ise “ yanlışlıkla Mûsâ 

İznikî ve İbn Arabşâh’a da nisbet edilmiştir.” 31 

Tarama Sözlüğü’ne (TDK) göre, Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri tercümelerinden 

Beyazıt Devlet Ktp. Veliyüddin Ef. 73 nüshası İbn Arabşah’ın, TSMK 

Revan 118 nüshası İznikî’nin, Nuruosmaniye 138 nüshası ise Ahmed-i 

Dâî’nindir. 32 

İslâm Ansiklopedisi’ne (DİA) göre, İbn Arabşah tercümesinin (“Tercüme-i Tefsîr-i 

Ebü’l-Leys”) “nüshasına henüz rastlanmamıştır” 33 , Mûsâ İznikî’nin “Terceme-i 

Tefsîr-i Ebü’l-Leys” ve “Enfesü’l-cevâhir” adlı iki ayrı tercümesi vardır. Enfesü’lcevâhir, 

Hâzin-i Bağdadî’nin Lübâbü’t-te’vîl fî Ma‘âni’t-tenzîl isimli tefsirinin tercümesidir. 

34 Ahmed-i Dâî tercümesinin (“Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys es- 

Semerkandî”) ise nüshaları oldukça çoktur. 35 

26 

27 

28 

29 

30 

31 

32 

33 

34 

35 

Demir, age. (1994), s. 467; a.mlf., age. (2007), s. 463. 

Demir, age. (1994), s. 480; a.mlf., age. (2007), s. 477. 

Demir, age. (1994), s. 481; a.mlf., age. (2007), s. 477-478. 

Birışık, agm., s. 56. 



TarS., I, LXXIV-V. Bu bilgi diğer ciltlerin başında da mükerrerdir. Beyazıt Devlet Ktp. Veliyüddin Ef. 

73 nüshasını Atıf Tüzüner, TSMK Revan köşkü 118 nüshasını Kıvamettin Burslan, Nuruosmaniye 138 

nüshasını ise Nüzhet Ergun taramıştır. Tarama Sözlüğü’nde söz konusu nüshalar, ilgili kütüphane katalogları 

esas alınarak ilgili mütercimlere izafe edilmiştir. 

Abdülkadir Yuvalı, “İbn Arabşah, Şehâbeddin”, DİA, XIX, İstanbul, 1999, s. 315. 

M. Kâmil Yaşaroğlu, “Mûsâ İznikî”, DİA, XXXI, İstanbul, 2006, s. 218-219. 

Günay Kut, “Ahmed-i Dâî”, DİA, II, İstanbul, 1989, s. 57.


Ebu’l-Leys tefsiri tercümesinin kütüphanelerde biri birinci cildinin ilk forması, 

36 diğeri Nebe cüzüne 37 ait iki matbu parçası vardır. 

Enfesü’l-cevâhir 

Araştırmacıların farklı kanaat serdettikleri diğer bir husus da Enfesü’lcevâhir 

adıdır. Bazı araştırmacılara göre Enfesü’l-cevâhir ile Ebu’l-Leys tefsiri tercümesi 

aynı eser iken 38 , bazılarına göre ise Enfesü’l-cevâhir İznikî’nin, Hâzin-i 

Bağdadî’nin Lübâbü’t-te’vîl fî Ma‘âni’t-tenzîl adlı tefsirinin tercümesine verdiği 

isimdir. 39 Enfesü’l-cevâhir’in Lübâb tercümesi olduğunu kabul eden araştırmacılardan 

İsmail Hikmet Ertaylan’a göre “Enfes ül Cevâhir Musâ İznikî’nin Hâzin’den 

tercemesinin adı olduğu muhakkaktır. Bunu isbat eden, müellifin kendi el yazısı ile 

36 

37 

38 

39 

Ebu’l-Leys Semerkandî (Mütercim: Ahmed b. Muhammed el-Hanefî), Tefsîr-i Şerîf, 1. cilt, Kahire, 

Bulak, tsz. [Bu baskının ilk forması, Süleymaniye Ktp. Hasib Ef. mükerrer 33 numaradadır.] (bkz. EK 

XI). 

Ebu’l-Leys-i Semerkandî, Nebe Tefsîri Tercümesi, İstanbul, Cemal Efendi Matbaası, 1317/1899. “Maârif 

nezâret-i celîlesinin ruhsatıyla tab olunmuştur”, “Semerkand ulemasından merhum Ebu’l-Leys hazretlerinin 

emsâline fâik olmak üzere tercüme etmiş oldukları Nebe Tefsiri Tercümesi gayette musahhah 

olarak ve âyet-i kerîmeleri dahı hareke vaz edilip tab olunmuştur” notuyla yapılmış bu baskıda müellif 

Ebu’l-Leys sehven mütercim olarak gösterilmiştir. 72 sayfalık bu baskıdan Atatürk Üniversitesi Merkez 

Kütüphanesi M. Seyfettin Özege bağış kitapları arasında aynı numarada dış kapakları kopmuş 2 (iki) 

adet vardır. (Nr. 25254). Basım yeri ve tarihi bilgisi Özege kataloğundan alındı. (M. Seyfettin Özege, 

Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, C. 3, (L-P), s. 1312, Nr. 15285). 

Hüsnü, agm., s. 180; H. Özdemir, age., s. 104; a.mlf., “XV. Asrın Başında Yazılmış Türkçe Bir Dinî 

Eser Münebbihü’r-râkıdîn” Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul, Ağustos 1991, S. 73, s. 175. 

Hediyye, II, 480; Bursalı Mehmed Tahir, agm., 2328; a.mlf., age., II, 14; TarS., I, XXIV; Şeşen, agm. 

(1994), s. 914; a.mlf., agm. (2002), s. 279; “Enfes ül-Cevâhir Musâ İznikî’nin Hâzin’den tercemesinin 

adı olduğu muhakkaktır” Ertaylan, age., s. 145-146; “İznikî esas itibariyle el-Hâzin el-Bağdadî’nin 

“Lübâbu’t-Te’vîl fî Maâni’t-Tenzîl” adlı tefsirini Türkçe’ye çevirmiş ve buna “Enfesü’l-cevâhir” adını 

vermiştir.” Hidayet Aydar, “Osmanlılarda Tefsir Çalışmaları”, Yeni Türkiye, S. 33, Ankara, Mayıs- 

Haziran 2000, s. 548; Yaşaroğlu, agm., s. 218-9; “Enfesü’l-cevâhir. Hâzin’in Lübâbü’t-tevîl fî meâni’ttenzîl 

isimli tefsirinin tercümesidir.” Abdülhamit Birışık, “Osmanlı’nın Genişleme Döneminde İznik 

Yöresinde Tefsir Çalışmaları ve Mûsâ İznikî”, Uluslararası İznik Sempozyumu (İznik, 5-7 Eylül 2005), 

İstanbul, tsz., s. 422; “Lübâbü’t-te’vîl, Mûsâ b. Hacı Hüseyin el-İznikî tarafından Enfesü’l-cevâhir adıyla 

Türkçe’ye çevrilmiş…” Ali Eroğlu, “Hâzin, Ali b. Muhammed”, DİA, XVII, İstanbul, 1998, s. 126 

(Eroğlu’na göre nüshaları: Beyazıt Devlet Ktp., Veliyüddin Ef. nr. 3549-3551, TSMK Hazine, nr. 21, 

Bağdat Köşkü nr. 42, Revan Köşkü, nr. 187); “Halbuki, Musa İznikî “Enfesü’l-cevâhir adıyla Hazin tefsirini 

tercüme etmiştir” (Demir, age. (1994), s. 468, 477; a.mlf., age. (2007), s. 463, 476) diyen Demir 

“Enfesü’l-cevâhir” adının yanlışlıkla Ebü’l-Leys tefsiri tercümesine de verildiğini” İstanbul Kütüphanelerinde 

“Enfesü’l-cevâhir adıyla kayıtlı inceleyebildiğim eserlerden –ki TSMK Bağdat Köşkü 42 ve aynı 

kütüphane Hazine 21 numarada kayıtlı nüshalar bu cümledendir- hiç birisinin Hazin tefsiriyle alakası 

olmayıp, Ahmed-i Dâî, Musa el-İznkî ve İbn Arabşah’a nisbet edilerek fişlenmiş olan Ebu’l-Leys tefsiri 

tercümesinin tam benzeri olduğu görülmüştür” (Demir, age. (1994), s. 468; a.mlf., age. (2007), s. 464) 

şeklinde kanaatini belirtir. TSMK Hazine 21, Bağdat Köşkü 42 ve Revan Köşkü 187 nüshaları için bkz. 

Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, C. 1, İstanbul, 

1962, s. 7-8, Nr. 21-23. Bu nüshalar Musa İznikî’nin Enfesü’l-cevâhir adlı Ebu’l-Leys tefsiri tercümesinin 

nüshalarıdır.


Umur Beğ’e ithafen yazmış olduğu nushadır.” 40 Ertaylan, müellif nüshasının Bursa 

Ulucami kütüphanesinde olduğunu kaydeder. 41 

Müellif Nüshası 

Schacht, 1927 yılında yayımladığı makalesinde Bursa’da Ulucami kütüphanesinde, 

“838 telif tarihli” “Tercümetü Tefsîri’l-Lübâb el-müsemmâtü bi-Enfesi’lcevâhir 

li-Mûsâ b. Hüseyîn b. İsâ el-İznıkî” adıyla “tefsir 177” numarada kayıtlı bir 

yazma olduğunu ancak Ankara’ya götürüldüğü için bu yazmayı göremediğini 

bildirir. 42 

İsmail Hikmet Ertaylan, tetkikleri neticesinde İznikî’nin Semerkandî tefsiri 

tercümesine rastlayamadığını belirtir. Ona göre “İznikî’nin Bursa’da Camiî kebîr 

kütüphanesindeki tefsir tercemesi خازن بغدادى nin لباب فى معانى التنزيل adlı tefsirin 

tercemesi, adı da انفس الجواهر dir.” 43 Ertaylan, eserin kütüphane kayıt numarası için 

düştüğü dipnotu انفس الجواهر“‏ Bursa Câmi’î Kebir K.” şeklinde bırakmış, kayıt 

numarasını vermemiştir. 44 Ancak aynı eserinde “Ahmed-i Dâî’nin temâs ettiği 

târihî şahsiyetler ve yaşadığı muhît” başlığı altında İznikî’nin Umur Bey adına tercüme 

ettiği ve kendi “el yazısı ile yazmış olduğu” “Enfesü’l-cevâhir” adlı tefsirin 

Bursa Ulucami kütüphanesinde “Ty. I. Nr. 2/6, II. Nr. 3/7”de kayıtlı olduğunu 

belirtmiştir. 45 Ertaylan’ın verdiği bu kayıt numaraları bugün kullanılmamaktadır. 

Ancak Ertaylan’ın yazmadan yaptığı önemli bir alıntı, bugün bu yazmanıın 

izini sürmemize imkân vermektedir. 46 

40 

41 

42 

43 

44 

45 

46 

Ertaylan age., 145-146. 

Ertaylan. age., s. 22, 3. dipnot. 

Schacht, agm. (1927), sütun 749, 2. dipnot. 

Ertaylan, age., s. 140-141. 

Ertaylan, age., s. 141, 1. dipnot. 

Ertaylan, age., s. 22, 3. dipnot. 

Ertaylan, “Ahmed-i Dâî’nin temas ettiği tarihî şahsiyetler ve yaşadığı muhit” başlığı altında bilgi verirken 

Umur Bey’i kasden “kendi adına Musâ b. Hâcî Hüseyn b. ‘Îsâ el-İznikî’nin terceme etmiş olduğu ve 

el yazısı ile yazmış olduğu Enfes ül- Cevâhir adlı tefsirin ikinci cildi sonundaki şu kayd tarihî bir vesika 

teşkil eder” (Ertaylan, age., s. 22) dediği kaydı ve bugün Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi’nde 

(=YEBEK) Ulucami 436 numarada kayıtlı Enfesü’l-cevâhir’in son varağındaki kaydı karşılıklı 

veriyorum.


Doktora tezinde Ebu’l-Leys tefsiri tercümesi ile ilgili bölümde, “Bursa Camii 

Kebîri’nin kütüphanesinde olduğu bildirilen ve Musa el-İznikî tarafından tercüme 

edilmiş olduğu söylenen “Enfesü’l-cevâhir” adındaki bu nüshayı tetkikimiz mümkün 

olmamıştır” diyen Demir, bunun sebebini de yazmanın 1953’te Millî Eğitim Bakanlığı 

emriyle Ankara’ya gönderildiğini “geri gelmeyen ve ne olduğu hususunda 

da bilgi verilmeyen tercüme 1954’te kayıttan düşülmüştür” şeklinde açıklar. 47 

M. Kâmil Yaşaroğlu’na göre de, “Enfesü’l-cevâhir’e ait olduğu kuvvetle muhtemel 

tek nüsha Bursa Ulucami kütüphanesinde iken (Umumi, nr. 435-436) Bursa Eski 

Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’ne (Genel, nr. 1918-1919) nakledilmiş, 1953’te 

Millî Eğitim Bakanlığı’nın emriyle Ankara’ya alınmış ve 1954 yılında kütüphane kayıtlarından 

düşülmüştür; kitabın akıbeti bilinmemektedir.” 48 Ancak kayıttan düşürüldüğü 

ve akıbetinin bilinmediği söylenen bu nüshalar, bugün aynı kütüphanededir. 

49 

Bursa Ulucami kütüphanesi “tefsir 177”, “Ty. II. Nr. 3/7” ve YEBEK 

“Ulucami 436” numaraları aynı esere farklı zamanlarda verilmiş numaralardır. 

(Aşağıdaki Ulucami 436 numaralı yazmanın tavsifine bkz.). Bu da 1927’den bu 

yana bu eserin kayıt numarasının -en az- üç kez değiştiğini göstermektedir. 

47 

48 

49 

Bursa Cami-i Kebir Ktp. Ty. II 3/7 

YEBEK, Ulucami 436, vr. 329a 

(Ertaylan, age., s. 22). 

Ertaylan’ın verdiği bu kayıt bu nüshanın bugün Bursa YEBEK’te Ulucami 436 numarada kayıtlı 

eser olduğunu tespit etmemiz için yeterlidir. Ertaylan, eserin iki cilt olduğunu bildirir. (Ertaylan, age., s. 

22, 3. dipnot). Diğeri de aynı koleksiyonda 435 numarada kayıtlıdır. Efesü’l-cevâhir’in Hâzin tercümesi 

olarak nitelemesi de “I.” Cildin sonundaki “Kad vaka‘a’l-ferâgu min tercemeti hâze’l-kitâb el-müsemmâ 

et-Tefsµrü’l 

Tefsµrü’l-lübâb 

lübâb” kaydından kaynaklanmaktadır. Oysa, ikisi de aynı kalemden çıkmış bu iki cilt birbirinin 

devamı değildir. İlerideki tavsife bkz.) 

Demir, age. (1994), s. 468; a.mlf., age. (2007), s. 464. Ayrıca bkz. Birışık, agm., s. 56, 32. dipnot. 

Yaşaroğlu, agm., s. 219. 

Bursa, Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi (=YEBEK), Ulucami 435, Ulucami 436.


Müterciminin kaleminden çıkmış bu nüsha, bugüne kadar genel kabul 

görmüş “Hâzin tefsiri tercümesi=Enfesü’l-cevâhir” 50 hükmünün yanlış olduğunu, 

Ahmed-i Dâî ve İbn Arabşah’a izafe edilen Ebu’l-Leys tefsiri tercümelerininin 

İznikî’nin Enfesü’l-cevâhir adlı Ebu’l-Leys tefsiri tercümesinin nüshaları olduğunu 

ortaya koyacak derecede önemlidir. 

Ulucami 435 

271x180 mm (194x117 mm.) ölçülerinde 381 vr. 19 str. Müterciminin harekeli 

nesih hattıyla. Kahverengi deri cilt. Şemseli. Aharlı kâğıt. Sure başlıkları ve 

ayetler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. 

1a’da sayfanın üst kısmında üzeri çizilerek iptal edilmiş yazmanın Arap 

harfli eski kayıt numarası kırmızı mürekkeple “numro 142” yer alır. Sağ üst köşede 

-bugün kullanılan- kayıt numarası “435” ve araştırmacılara veya künye 

tespiti yapanlara ait Arap harfli “Tefsîrü Enfesi’l-cevâhir” yazısı ve Latin harfli 

“Bursa Genel Kitaplığı, Kısım: Ulucami, Tasnif N: -, Kayıt No: 435” kaydını havî etiket, 

onun altında da Umur Paşa’nın 853/1449 tarihli vakfiyesi mevcuttur. 51 

Ferağ kaydı: 

Kad vaka¡a’l-ferâgu min tercemeti hâze’l-kitâb el-müsemmâ et-Tefsµrü’l 

Tefsµrü’l-lübâb 

lübâb, 

min lisâni’l-¡Arab ¡alâ lisâni’t-Türkµ, ¡alâ yedi’l-mütercimi’l-müellifi’llezµ hüve 

ef…aru’l-¡ibâd ve …alµlü’z-zâd 52 min ¡ilmi ve’l-¡amel ve e≥â¡e ¡ömrehü fµ †ûli’l-emel 

Ebû’l-Fa≥l Mûsâ bin Hâcµ ◊üseyn bin ¡Îsâ el-İznµ…µ 

İznµ…µ, ¡afa’llâhü ¡anhüm ve li-cemµ¡i’lmüminµne 

ve’l-müminât, fµ evâ«iri şehr-i rebµ¡ü’l-â«ir bi-fa≥lihi’l-…âdir fµ yevmi’l-a√ad 

va…ti’∂-∂û√â ¡inde vu§ûli târµ«i’l-hicriyyi ilâ &emâne ve &elâsµne ve &emâne mie [25 

Rebiyülahir 838, Pazar / 28 Kasım 1434, Pazar] El-√amdü li’llâhi ... ve na§ara ¡abdehü 

¡alâ itmâmi hâ≠a’l-kitâbi’l-mübâreki. İnnehü veliyyün... Ve hüve er√amu’r-râ√imµn. 

Bu nüsha Âl-i ‘imrân suresinin 92. ayetiyle başlar Hûd suresi son ayetinin 

tefsiriyle biter: 3:93-11:123 

50 

51 

52 

Bkz. 39. dipnot. 

Bu vakfiye için bkz. Murat Yüksel, “Kara Timurtaş-oğlu Umur Bey’in Bursa’da Vakfettiği Kitaplar ve 

Vakıf Kayıtları” Türk Dünyası Araştırmaları, S. 31, İstanbul, Ağustos 1984, s. 141-142. 

İznikî, Zâdü’l-‘İbâd ve Kısasu’l-enbiyâ tercümesi isimli eserlerinde de bu ve benzeri sıfatları kendisi 

için kullanmıştır: “…bu ez‘afu’l-‘ibâd ve kalîlü’z-zâd Ebu’l-Fazl Musa b. Hacı Hüseyin’den ki 

İznikî’dür…” (Zâdü’l-‘İbâd, Hamidiye 635, vr. 2a/8-9. H. Özdemir, age., s. 128; a.mlf., agm., s. 173). 

“Bu za‘îf du‘âcıdan ki ahkaru’l-‘ibâd ve kalîlü’z-zâddur.” (Kısasu’l-enbiyâ tercümesi, Şazelli 126. H. 

Özdemir, age., s. 111’den naklen).


Ulucami 436 

274x180 mm (190x125 mm.) ölçülerinde I+329+I vr. 19 str. Mütercimin harekeli 

nesih hattıyla. Deri cilt. Aharlı kâğıt. Sure başlıkları ve ayetler kırmızı 

mürekkeple yazılmıştır. 

Ön zahriyede sağ üst köşede eski harflerle kütüphane kayıt numarası olarak 

“Ulucami 436” yanında ise yine eski harflerle eserin adı olarak (araştırmacılara 

veya künye tespiti yapanlar ait) Arap harfli “Tercüme-i Tefsîr-i Lübâb elmüsemmâ 

bi-Enfesi’l-cevâhir” yazısı yer alır. 53 Bu yazı, Ulucami 435 numaradaki 

yazmanın 1a yüzündeki “Tefsîrü Enfesi’l-cevâhir” yazısıyla aynı kalemden çıkmıştır. 

54 Orta kısımda silinmiş bir rakam (muhtemelen yazmanın eski bir kayıt 

numarası!) Ia’da ise üstü çizilerek iptal edilmiş Arap harfli, kırmızı mürekkeple, 

“numro 143” 55 , altında yine okunamayan bir başka taksimli numara, onun altında 

da üzeri çift çizgiyle çizilerek iptal edilmiş 177 56 numarası mevcuttur. Sayfanın 

ortasına Latin harfli Bursa Genel Kitaplığı kaşesi basılmıştır. (Kaşe bilgileri: 

Kısım: Ulucami, Tasnif N: - Kayıt N. 436) 

Ib’de Umur Bey b. Timurtaş Paşa’nın vakfettiği “altmış pâre” kitabın ismi 

yer alır. 57 Bu vakfiye yazmanın son varağınında da aynı yazıyla kayıtlıdır. 58 

53 

54 

55 

56 

57 

58 

Bkz. 61. dipnot. 

Yazı ve mürekkepten yeni olduğu anlaşılan bu yazı muhtemelen kütüphane kayıtlarını düzenleyenlere 

ya da yazmayı inceleyenlerden birine aittir. Schacht’ın Ankara’ya götürüldüğü için göremediğini ancak 

kayıtlara göre “Tercümetü Tefsîri’l-Lübâb el-müsemmâtü bi-Enfesi’l-cevâhir li-Mûsâ b. Hüseyîn b. İsâ 

el-İznikî” (Schacht, agm. (1927), sütun 749, 2. dipnot) şeklinde verdiği bilgi de bu kayıtla örtüşüyor. Bu 

da kayıt/künye tespiti esnasında varılan bu yargının yazmanın bu varağına da kaydedildiği ya da yazmanın 

bu varağındaki kaydın Ulucami Ktp. kayıtlarına geçirildiği ihtimalini akla getiriyor. 

Günümüzde kullanılmayan bu eski numaraların da birbirini takip etmesi herhalde bu iki nüshanın aynı 

eserin birbirini takip eden ciltleri olarak değerlendirilmesini kolaylaştırmıştır. 

Schacht’ın Ankara’ya götürüldüğü için göremediğini bildirdiği “838 telif tarihli” “Tercümetü Tefsîri’l- 

Lübâb el-müsemmâtü bi-Enfesi’l-cevâhir li-Mûsâ b. Hüseyîn b. İsâ el-İznıkî” adıyla kayıtlı nüsha için 

verdiği kayıt numarası “tefsir 177” idi! (Schacht, agm. (1927), sütun 749, 2. dipnot). 

Umur Paşa’nın vakfettiği altmış cilt eser şunlardır: 1. Dört cilt Tefsîrü Ebi’l-leys, “Türkîye dönmiş” 2. 

Bir cilt Kısasu’l-enbiyâ “Türkçe” 3. Bir cilt Tezkiretü’l-evliyâ “Türkçe” 4. Bir cilt Tıbbu’n-nebî “Türkçe” 

5. Altı cilt Sîretü’n-nebî “Türkçe” 6. Bir cilt Aşık Paşa Dîvânı [=Garîbnâme. A.Ç.], 7. Bir cilt Muhâsebe 

“Türkçe” 8. Bir cilt Zikrü’l-mevt “Türkçe” 9. Bir cilt Fıkh “Türkçe” 10. Bir cilt Mazubânnâme 

“Türkçe” 11. Bir cilt İksîrü Sa‘âdet “Türkçe” 12. Bir cilt Mirsâdu’l-‘ibâd “Türkçe” 13. Bir cilt Sirâcü’lkulûb 

“Türkçe” [Bu eser acaba Ahmed-i Dâî’ye atfedilen Sirâcu’l-kulûb’un aynısı mıdır? Müellifin kimliğini 

açıklığa kavuşturacak bir kayıt ihtiva ediyor mu?!] 14. Bir cilt Bidâyetü’l-hidâye “Türkçe” 15. Bir 

cilt Fütûhu’ş-şâm “Türkçe” 16. Bir cilt Ta‘bîr “Türkçe” 17. Bir cilt Ebû Müslim kıssası “Türkçe” 18. 

Otuz cilt Sahîhu’l-buhârî “Arapça” 19. İki cilt Menâkıb-ı Ebû Hanîfe “Arapça” 20. Üç cilt Kâmilu’ssınâ‘a 

“Arapça.” 

Bu vakfiyenin tıpkıbasımı ve muhtevası için bkz. Yüksel, agm., s. 137-140.


1a’da “El-cildü’s-sânµ min Tefsiri Enfesi’l-cevâhir. 

Ellefehu ve reccemehu Ebu’l-Fa≥l Mûsâ bin Hâcµ Hüseyin 

El-İznµkµ ¡ufiye ¡anhumâ” kaydı (yanda), altında da 

Umur Bey’in 857/1453 tarihli vakfiyesi yer almaktadır. 

YEBEK Ulucami 436, 1a 

Umur Bey’in bu eseri 857/1453 tarihinde Mevlana Abdurrahman b. Hasan, 

Sinan b. Ahmed ve Hacı Ali b. Oğuz’u şahit tutarak vakfettiğine gösteren bu 

vakfiye aynı yazıyla arka zahriyede de yer alır. 59 

59 

Vakıf kaydı şöyledir: “Va…afe el-emµrü’l-kebµr Umûr Beg bin el-mer√ûm Timurtaş Beg hâ≠â’l-kitâb 

√asbeten li’llâhi ve †alaben li-mer≥âtihi ve eşhede ¡aleyhi Mevlânâ ¡Abdu’r-rahmân b. ◊asan (fa…µh) ve 

Sinân b. A√med ve ◊âcµ ¡Alµ b. Oπuz fµ târµ«i sene seb¡a ve «amsµne ve &emâne mie. (= 857/1453). Bu 

vakfiyenin yer aldığı cilt, tercümenin ikinci cildi olup, En‘âm suresinin başından (1. ayetle) başlar, Kehf 

suresinin 26. ayetinin tefsiriyle biter: 6:1-18:26. Bu durumda üçüncü cilt Kehf suresinin 27. ayetiyle başlayacaktır. 

Kehf suresinin 27. ayeti şöyle başlar: … واتل ما اوحى اليك Richard Hartmann, “Ein 

altosmanischer ¢or’ân-Kommanter”, (OLZ. XXVII (September 1924) sütun 497-503OLZ. XXVII 

(September 1924) sütun 497-503) başlıklı makalesinde ünlü Harrassowitz kitabevinde gördüğü bir 

Ebu’l-Leys tefsiri tercümesini tanıtır. Etraflı tavsifinde Hartmann, bu nüshasın 18:26. ayetiyle başladığı- 

واتل ما اوحى اليك … sonra” nı söyler. Ancak tavsif için eserin başlangıcını şöyle vermiştir: “besmeleden 

◊a… tebâreke ve te¡âlâ resûline ¡a.s. «i†âb idüp buyurdı ki Yâ Mu√ammed o…ıπıl ol Mekke ehli üzerine ol 

nesneyi ki senüñ üzerine indürildi.” (Hartmann, agm., sütun 499). Bu kısım Kehf suresinin 27. ayetidir. 

Hartmann bu yazmanın kayda değer bir özelliğine de değinmiştir. O da 410r’de yer aldığını belirttiği 

Umur Bey’in vakıf kaydı. Bu vakıf kaydı bizim Ulucami 436 numarada kayıtlı Enfesü’l-cevâhir’in başında 

ve sonunda yer alan –yukarıda kaydettiğimiz- vakıf kaydının (vakıf tarihi hariç) aynısıdır. 

Hartmann’ın tavsifini yaptığı nüsha dört ciltlik Ebu’l-leys tefsiri tercümesinin (=Enfesü’l-cevâhir) üçüncü 

cildidir ve Ulucami kütüphanesinden her nasıl olmuşsa Harrassowitz kitabevine geçmiştir! Bu nüsha 

bugün Berlin’dedir: Staatsbibliothek, Ms. or. Fol. 3390. (Bkz. Hanna Sohrweide, Türkische 

Handschriften, (VOHD (=Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland) XIII, 3), 

Wiesbaden 1974, s. 3, Nr, 5). İstinsah tarihi 848/1444 olan bu nüsha Ulucami 436 nüshasıyla aynı kalemden 

çıkmamıştır. (Yani müellif nüshası takımından değildir). Bu da akla şu ihtimali getiriyor: Umur 

Bey, tefsir tercümesi tamamlanınca bir kopyasını çıkartıp halkın hizmetine sunmak amacıyla Ulucami 

kütüphanesine vakfetmiş olabilir. Daha sonraları ise kendindeki müellif/mütercim nüshası dâhil altmış 

cilt kitabı da aynı yere bağışlamıştır. Umur Bey’in farklı zamanlarda Ulucami kütüphanesine kitap bağışladığını 

biliyoruz. Bkz. Yüksel, agm., 135 vd. Örneğin 853/1449 (Yüksel, agm., s. 141. Hartmann’ın 

tanıttığı nüshanın da vakıf tarihi 853/1449 idi! Vakıf şahitleri: Mevlana Abdurrahman b. Hasan, Sinan b. 

Ahmet ve Hacı Ali b. Oğuz); 857/1453 (Yüksel, agm., s. 137. Müellif/mütercim İznikî’nin kaleminden 

çıkmış Ulucami 436 nüshasının da içinde bulunduğu 60 cilt kitap bu tarihte vakf edilmiş. Vakıf şahitleri: 

Mevlana Abdurrahman b. Hasan, Sinan b. Ahmet ve Hacı Ali b. Oğuz), 861/1456 (Yüksel agm., s. 143. 

Vakıf şahitleri: Mevlana Abdurrahman b. Hasan, Hacı Mahmut b. Ali ve Hacı Ali b. Oğuz) tarihleri gibi. 

Farklı tarihlerdeki bu vakfiyelerde vakıf şahitlerinin aynı kişiler olması, onların vakfedilen yerde görevli 

olabileceğini düşündürüyor.


Bu nüsha, Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri tercümenin ikinci cildi olup, 

En‘âm suresinin başından (1. ayetten) başlar, Kehf suresinin 26. ayetinin tefsiriyle 

biter: 6:1-18:26. 

Temme kaydı: 60 

“Temme’l-cildü’s-sâni min tefsiri kitâbi Enfesi’l-cevâhir. Ellefehu el-¡abdu’l-fa…µr 

Ebu’l-Fa≥l Mûsâ bin Hâcµ ◊üseyµn bin ¡Îsâ el-İznµ…µ ¡afa’llâhu ¡anhüm ve li-cemµ¡i’lmüminµne 

ve’l-müminât. Ve yetlûhü ba¡dehü el-cildü’&-&ânµ bi-¡avni’llâhi’l-… πaffâr ve 

hüve er√amu’r-râ√imµn.” 

Şimdi de yaptığımız bu ayrıntılı tavsiflerinden eserlerin adı ve telif tarihi ile 

ilgili bilgileri aşağıya alalım: 

Ulucami 435 Ulucami 436 

Tefsµrü’l-lübâb (vr. 381b) Tefsirü Enfesi’l-cevâhir (vr. 1a, 329a ) 

&emâne ve &elâsµne ve &emâne mie [838/1434 - 

(vr. 381b) 

İlkinin (Ulucami 435) ferağ kaydında Lübab çevirisi, ikincisinin (Ulucami 

436) başında (vr. 1a) ve sonunda (vr. 329a) “Enfesü’l-cevâhir” olduğu kayıtlı olan 

Bursa YEBEK Ulucami 436 

Enfesü’l-cevâhir’in (2. cilt) son varağındaki 

Umur Bey’in vakıf kaydı. 

Hartmann’ın tanıttığı Harrassowitz nüshasının (3. 

cilt) 410r’deki aynı vakıf kaydı 

OLZ. XVII (1924), sütun 497. 

60 

Umur Bey’in 857/1453 tarihinde vakfettiği müellif/mütercim nüshasının bu ikinci cildinde telif tarihi 

kayıtlı değildir. Jean Deny, 1426 telif tarihli birinci cildini Seddü’l-bahir camiinde görmüştür. Deny, bu 

nüsha hakkında şu bilgiyi vermiştir: “Tefsîr-i Enfesü’l-cevâhir. Türkçe Kur’an şerhi, Ebu’l-Fazl Mûsâ b. 

Hacı Hüseyin b.İsa el-İznikî tarafından. Timurtaş oğlu Umur Bey’e ithaf edilmiş. 1 ci cilt. Baştan başa harekelenmiş; 

Hicrî 829 (19dan 29 nisan 1426) yılı cemâz il âhirinin 2 ci onu tarihli kopya. (Hicri 1198=26 

ikinci teşrin 1783 ten 13 ikinci teşrin 1784 tarihinde Hanife kızı Emetullah tarafından vakfedilen), Seddül-Bahir 

camii (kitaplarından A.U.E. [mütercim, Ali Ulvi Elöve]) 326 folio. 180x273 milimetrik….” (Jean 

Deny, (Çev. Ali Ulvi Elöve), Türk Dili Grameri: Osmanlı Lehçesi, Maarif Vekaleti, İstanbul, 1941, s. 

XIV).


–ikisi de aynı kalemden çıkmış 61 - bu iki nüsha, birbirinin devamı zannedilerek 

“Lübâb çevirisi=Enfesü’l-cevâhir” olarak değerlendirilmiş, Ulucami 435 nüshasının 

1a yüzüne Arap harfleriyle“Tefsîrü Enfesi’l-cevâhir” Ulucami 436 numaralı 

yazmanın ön zahriyesine ise “Tercüme-i Tefsîr-i Lübâb el-müsemmâ bi-Enfesi’lcevâhir” 

kaydı düşülmüştür. 62 Bu bilgi kayıtlara -dönemin Ulucami Ktp. kayıtlarına- 

da geçirilmiştir. 63 İşte “838” tarihli Lübâb tercümesi Enfesü’l-cevâhir fikrinin 

dayanağı budur. 

Bu iki yazma aslında aynı mütercimin -İznikî- iki ayrı tercümesidir. İlki - 

Ulucami 435- Lübâb tercümesi, ikincisi -Ulucami 436- ise Ebu’l-Leys tefsirinin 

Enfesü’l-cevâhir adıyla yapılmış çevirisi (telif-tercümesi)dir. Aşağıda karşılıklı 

kolonlar halinde bu iki cildin kapsadığı sureler verilmiştir. En‘âm-Hûd arasındaki 

surelerin her iki ciltte ortak olduğu görülmektedir. Bu ortak sureler 

karşılıştırılırsa bu iki cildin aynı olmadığı, iki ayrı tercüme olduğu anlaşılır. 

Ulucami 435 

[Başı-sonu 3:93-11:123] 

Ulucami 436 

[Başı-sonu 6:1-18:26] 

18:26] 

Sure nr Sure adı Sure nr Sure adı 

3 Âl-i ‘imrân 93. ayetle başlar 

4 Nisâ 

5 Mâide 

6 En‘âm 6 En‘âm 1. ayetle başlar 

7 A‘râf 7 A‘râf 

8 Enfâl 8 Enfâl 

9 Tevbe 9 Tevbe 

10 Yûnus 

10 Yûnus 

61 

62 

Ertaylan, age., s. 22; Yüksel, agm., 136, 141; H. Özdemir, age., 101, 102. (Ertaylan iki nüshayı da birbirinin 

devamı olarak değerlendirip Lübab tercümesi olarak kabul etmiştir. Yüksel’göre müellif hattı olan 

bu iki nüshanın aynı olması muhtemeldir. H. Özdemir’e göre Ulucami 435 müellif hattı, 436’nın ise 

“müellif hatı olması muhtemeldir.” H. Özdemir, iki nüshayı da aynı esere (Ebu’l-Leys tefsiri tercümesi) 

ait nüshalar olarak değerlendirmiştir). 

Bu kayıt bir okuyucu/araştırmacı ya da kitaplık/cami görevlisi tarafından düşülmüş olsa gerek. 

“Tercüme-i Tefsîr-i Lübâb el-müsemmâ bi-Enfesi’l-cevâhir” 

63 

Schacht’ın Ankara’ya götürüldüğü için göremediğini ancak kütüphane kayıtlarına göre “838 telif tarihli” 

“Tercümetü Tefsîri’l-Lübâb el-müsemmâtü bi-Enfesi’l-cevâhir li-Mûsâ b. Hüseyîn b. İsâ el-İznıkî” şeklinde 

verdiği bilgi (Schacht, agm. (1927), sütun 749, 2. dipnot) bu kayıtlarla örtüşüyor. 838 tarihi ise bu 

nüshalardan ilkinin (Lübab tercümesi Ulucami 435) telif tarihidir.


11 Hûd suresi sonuna kadar. 11 Hûd 

12 Yûsuf 

13 Ra‘d 

14 İbrâhîm 

15 Hicr 

16 İsrâ 

17 Nahl 

18 Kehf, 26. ayete kadar. 

Şimdi de bu iki cildin ortak kısımlarından En‘âm ve Yûnus suresinin bir 

kısmını karşılaştıralım: 

Ulucami 435 

6 En‘âm Sûresi 

[bkz. EK I] 

156b/14 

Sûretü’l-En¡âm 

i . 

Bi’smi’llâhi’r-ra√mâni’r-ra√µm 

[6:1] İşâret 

(16) الحمد budur ki be-dürüstµ Allâhu Te¡âlâ 

laf@ın ≠ikr eyledi elif lâmıla ‏.(ال=)‏ Bu 

‏(ل=)‏ da«ı lâm الله istiπrâ…-ı cinsçündür. Ve 

temlµkçündür. (17) Ya¡nµ küll-i √amd ki 

olınur küllµ Allâh içündür. Ve da«ı yirle gök 

…amu içindekile dünyâ ve â«iret (18) ◊a… 

Te¡âlâ milkidür. Kimsenüñ iştirâki yo…dur. 

Oldur ki bulara isti¡dâd virdi √amd itmege 

(19) tâ aña √amd ideler. Â&âr-ı …udretiyle ol 

isti¡dâdları ve isti†â¡atları …adar bu cinn ü 

insüñ 

157a/1 

√amdlarınuñ ne ittisâ¡ı vardur ol Cenâb-ı 

¢uds’uñ √amdı …atında ki gendü …adµm 

الحمد الله didi: nefsine ezelde (2) √amd idüp 

Bu ma«lû…uñ √amdı aña girü ma«lû…dur, 

fânµdür. Gendinüñ …adµm ü (3) bâ…µdür. 

و الارض Andan gendüyi bildürüp didi ki 

Ya¡nµ oldur kim bu göñül الذى خلق السموات 

و النور yaratdı. (4) göklerin nefsler yiriyile 

[6:1] Ya¡nµ ol nefsler içinde nûr 

u @ulumât (5) yaratdı. ªulumât ol §ıfât-ı 

behµmiyye ve √ayvâniyyedür. Da«ı a«lâ…-ı 

sebu¡iyye ve şey†âniyyedür ve nûr (6) 

göñüller içinde §ıfât-ı melekiyyedür, a«lâ…-ı 

جعل ru√aniyye ve bâ…iyye birle. Ammâ 

(=ce¡ale) laf@ıyla ≠ikr (7) eyledi. Andan ötrü 

[6:1] الحمد الله الذى خلق السموات والارض 

[6:1] و جعل ظلمات 

Ulucami 436 


[bkz. EK II] 

1b/1 


i . Mekkµyet ün ve Hiye Miet ü 

ve «amset e ve sittµn e âyât in 

(2) Bi’smi’llâhi’r-ra√mâni’r-ra√µm 

الحمد الله الذى خلق السموات والارض و (3) 

الذين آفروا (4) جعل الظلمات و النور ثم 

[6:1] İbn ¡Abbâs ra≥iya’llâhu 

¡anh buyurur ki sûre-yi En¡âm (5) küllµ 

Mekke’de indürilmişdür illâ altı âyet 

Medµne’de indirilmişdür. Anca… üç âyet biri 

[6:91] و ما قدروا االله حق قدره biri (6) bilisinde 

Tamâm bu üç âyet Yahûdilerüñ kelâmın 

قل تعالوا redd itmekiçündür. (7) Ve da«ı 

[6:151] âyeti لعلكم تتقون [6:153]’a varınca 

bulardan artuπı küllµ Mekkµdür. Cümle bir 

(8) gice içinde bir def¡ada indi. Yitmiş biñ 

firişte bilesinde âvâz götürüp tesbµ√ ü 

ta√mµd (9) iderlerdi. Resûl ¡aleyhi’s-selâm 

anı işidüp ta¡@µm yöninden yüz yire …oyup 

◊a… Te¡âlâ’ya secde (10) …ıldı ve ço… √amd 

ü &enâ …ıldı. Çün bu ta¡@µmile bu sûre-yi 

mübârek indürildi. Resûl (11) ¡a.s. fµ’l-√âl ol 

gicede kâtib …ıπırup küllµ yazdurdı ki bu 

yüz altmış biş âyetdür. Ek&eri (12) müşrikler 

üzerine √uccetdür. Ve kelimesi üç biñ 

elli ikidür. Ve da«ı on iki biñ dört (13) yüz 

√arfdur. Rivâyetdür resûlden ¡a.s. ki ol 

buyurdı: Her kimse kim sûre-yi En¡âm ev- 

ماتكسبون velinden (14) üç âyet o…ısa 

[6:2]’e 

varınca Allâh Te¡âlâ aña …ır… ferişte 

müvekkel …ılur tâ (15) …ıyâmete degin 

gendülerüñ ¡ibâdetince aña ¡ibâdet yazarlar. 

[6:1] بربهم يعدلون


ki bu nûr-ı @ulmet bu ¡âlem-i emrdendür. 

و (9) و الشمس و االقمر و النجوم buyurdı. Niteki 

Ammâ ‏[‏‎7:54‎‏]مسخرات بامره الا له الخلق الامر 

yirler gökler bu ¡âlem-i §ûretdendür. 

Anuñıçun خلق (=«al…) laf@ı (10) birle ≠ikr 

eyledi. خلق (=«al…)ıla جعل (=ca¡l) arasında 

far… budur. Her kimse üzere ki nûr πâlib ola 

ol §ıfat-ı (11) melekiyye ve rû√âniyyedür. 

Ol ◊a… Te¡âlâ …ullıπına meyl ider. Enbiyâlar 

da¡vetin …abûl ider, ¡aleyhimü’s-selâm. 

(12) Allâhu Te¡âlâ’ya ve resûline µmân 

getürür. Ol şerµ¡at zµnetlerileriyile bezenür. 

◊a… Te¡âlâ anuñ velµsi olup (13) bu §ıfât-ı 

«ul…ıyye ve √ayvâniyye @ulumâtından 

çı…arup ol §ıfât-ı melekiyye, rû√âniyyeye 

االله ولى iltür ki nûrdur. Niteki (14) buyurdı 

[2:257] الذين امنوا يخرجهم من الظلمات الى النور 

Ammâ anuñ kim üzerine @ulumât-ı 

beşeriyye-i (15) √ayvâniyye πâlib ola, ol 

büt-i havâya mütâba¡at …ıla. Dünyâ 

le≠≠âtlarıyla le≠≠et ala. Anuñ velµsi †âπût 

(16) olur. Anı nûr-ı rû√ânµden §ıfât-ı 

√ayvânµ @ulumâtına iltür. Nite ki 

الطاغوت(‏‎17‎‏)والذين آفروا اولياؤهم buyurdı: 

[2:257] el-âyeh. ◊a… Te¡âlâ’nuñ bu 

ثم buyurdı: …avlınuñ ma¡nµsi da«ı budur ki 

[6:1] Ya¡nµ ol 

gökler ve yirler yaradıldu…dan §oñra ki anuñ 

içinde @ulumât-ı nefsânµ (19) ve nûr-ı rû√ânµ 

…ılındı. Kâfirler nefs-i §ıfâtları πâlib 

olmaπıla ol †âπûtı hevâdan... [157b] 

[6:1] بربهم يعدلون (18) الذين آفروا 

Ve da«ı yidinci gökden ◊a… Te¡âlâ (16) bir 

firişte gönderür elinde demürden çomaπı 

var. ¢açan şey†ân dilese ki anuñ göñline 

(17) vesvese bıraπa, ol melek anı bir gez 

urur götürüp atar. Ol kişiy[l]e [ş]ey[†]ân 

a[rasınd]a (18) yitmiş √icâb olur. Ve da«ı 

…ıyâmet güninde ◊a… Te¡âlâ aña diye ki: 

Yüri râ√at ol benüm (19) kenefümde, 

benüm cennetüm yimişlerinden yi ve kev&er 

§uyından iç ve selsebµl §uyıla πusl 

2a/1 

eyle. Sen benüm …ulumsın, ben senüñ 

rabbuñam. Ve da«ı Übeyy bin Ka¡b’dan 

rivâyetdür ki resûl (2) ¡a.s. buyurdı: Her kim 

sûre-yi En¡âm’ı o…ısa Allâhu Te¡âlâ 

¡a@ametiyile aña §alavât getürür. (3) Ya¡nµ 

ra√metini anuñ üzere neşr ider. Ol yitmiş 

biñ firişte ki sûreyile indi anuñıçun (4) 

Allâhu Te¡âlâ’dan maπfiret dilerler gice ve 

gündüz sûre-yi En¡âm’uñ âyetleri §aπışınca. 

(5) Çün bu &evâbları bildüñ gel bu gez bunı 

bil kim bu sûrenüñ evvelini şükür laf@ıla (6) 

الحمدالله binâ …ılup 

[6:1] didi, aña işâret …ıldı 

ki bu sûreyi indürdügi …ullara gey (7) ulu 

ni¡metdür ki o…ıyana bu deñlü &evâb ve 

mertebe √â§ıl olur. Pes bu ni¡met-i ¡a@µme 

(8) üzere …ullara vâcib oldı ki aña √amd 

ideler. Pes ol √amdı ibtidâ …ıldı gendü 

≠âtına (9) tâ …ullar da«ı ol ta¡lµm üzere 

ibtidâ-yı sûrede Allâh’a √amd …ılalar... 

Ulucami 435 Ulucami 436 

10 Yûnus Sûresi 

[bkz. EK III] 

10 Yûnus Sûresi 

[bkz. EK IV] 

329b/5 

Sûretü Yûnus ¡aleyhi’s-selâm 

154b/15 

Sûretü Yûnus ¡aleyhi’s-selâm 

Mie ve i√dâ ¡aşere âyât in Medeniyyetün 



[10:1] tâ aña dege 

[10:1] İbn-i 

[10:2] (7) Bedürüstµ 

¡Abbâs ra≥iya’llâhu ¡anh eydür: Ya¡nµ ◊a… 

الر didügi …avlinde iki işâret var. Bir Te¡âlâ eydür: Ben ol (18) Allâh’ın ki cemµ¡-i 

işâret ◊a……’ıçun ◊a…’dan ol (8) …ulı ve işleri görürin. Baña «afµ nesne yo…. Uşbu 

resûlı Mu§†afâ’yadur ki müctebâdür ve bir âyâtlar da«ı yâ Mu√ammed ol âyâtlardanişâret 

◊a…’dan resûliçün girü (9) resûlinedür (19)-dur ki mµ&â… güninde saña va¡de 

¡aleyhi’s-selâm. Evvel …ısım ki ◊a…’dandur …ılduπıdı ki bu sûrei da«ı saña va√y 

◊a… Te¡âlâ eydür: Benüm ma√abbetüm (10) ideydük. Bu bir kitâbdur 

[10:1] الر تلك ايات الكتاب الحكيم (17) 

[10:1] الر تلك ايات الكتاب الحكيم (6) 

[10:2] ان هذا لساحر مبين ki buyurdı


senüñ üzerüñe ezeldendür. Henûz da«ı sen 

ma¡dûmıduñ ve lu†flarum da«ı senüñile- 

(11)-dür. Şimdi ki √âlde ki mevcûdsın da«ı 

benüm refetüm vü ra√metüm saña ezelden 

ebededür. (12) İkinci …ısım girü 

◊a…’dan[dur]. Dir ki senüñ benümile ünsüñ 

şol va…tdendür ki rû√uñı (13) yaratdum. 

Evvel yaratduπum nesne oldı ki üçünci bir 

da«ı yo…ıdı. Ol لبيك“‏ =lebbeyk” ki baña (14) 

cevâb virdüñ ¡ademden şol va…t ki seni ol 

¡ademden çı…ma…lıπa da¡vet …ıldum. (15) 

Saña «i†âb idüp didüm ki يا سين Ya¡nµ yâ 

بيديك (16) لبيك و سعديك seyyid. Sen didüñ ki 

ربك Ben didüm senüñ nefsüñe ki و الخير آله 

الكتاب الحكيم (17) تلك ايات .[89:28) ارجعى الى 

[10:1] Ya¡nµ işbu âyetler ki senüñ üzerüñe 

indürildi ol kitâb (18) √akµmüñ âyetleridür 

ki ezelde saña va¡de …ıdum. Senüñiçün ve 

senüñ ümmetüñiçün (19) i«tiyâr …ıldum. 

ثم اورثنا Niteki didüm 

[35:32] İşbu الكتاب الذين اصطفينا من عبادنا 

330a/1 

kitâb ma«§û§ olduπı √akµm olma…lıπa 

cemµ¡-i kütübler arasında. Ya¡nµ √âkimdür 

√ükm ider (2) küllµ kütübler üzere şerâyi¡ler 

tebdµl olup nes« itmegile. Da«ı bir kitâb 

bunuñ(3) üzere √ükm idiser degül ebedâ. Ve 

da«ı bu ümmet ma«§û§ oldı üründü olma…lıπa 

cemiµ¡-i (4) ümmet arasında. Bu 

kitâb bulara mµrâ& …ıldı. Virâset ma¡nµsi 

budur ki bu ümmet içinde (5) bâ…µ ola, 

ba¡≠ısı ba¡≠ısından mµrâ& yiye. Tâ …ıyâmete 

degin bir kitâb da«ı gelüp bunuñ (6) √ükmin 

bozmaya niteki bu gendüden ilerüki 

kitâbları nes« eyledi. Ve da«ı √akµmdür. Bu 

vechile (7) ki Allâhu Te¡âlâ cemµ¡-i √ükmi 

لا رطب و لا buyurdı: bunda …omışdur. Niteki 

Ya¡nµ (8) ol ‏[‏‎6:59‎‏]يابس الا فى آتاب مبين 

a√kâm-ı …adµmden ve a√kâm-ı mu√de&eden 

hµç bir √ükm yo…dur illâ ol ¢urân içinde- 

اآان للناس عجبا ان اوحينا الى رجل منهم.‏‎9)-dür‏)‏ 

[10:2] Aña işâret …ılur kim eydür: (10) Nite 

¡acebler biz Mu√ammed’e ¡aleyhi’s-selâm 

va√y itdügümüz andan ötrü bulardan olda«ı 

bir kişidi. (11) Zµre biz anda gördük 

va√y …abûl itmek erligini da«ı bizden risâlet 

irişdürmegi (12) bularuñ arasında. Bu sırdan 

155a/1 

√akµmdür. Ya¡nµ mu√kemdür, bâ†ıldan 

berµdür. Bunda ki≠b ü «ilâf yo…dur. ◊elâlı 

√arâmı mu√kem …ılan (2) budur. Benden 

πayrı kitâblaruñ küllµ √âkimi budur. Huccet 

ü berâhµn tev√µd-i ◊a… üzere ve §ıd…-ı resûl 

(3) üzere benümile &âbit olmışdur. Ve da«ı 

buyurdı ki 

رجل 

(4) اآان للناس عجبا ان اوحينا الى من هم ان 

انذر الناس و بشر الذين امنوا ان لهم قدم صدق 

قال الكافرون ان هذا لساحر مبين (5) عند ربهم 

[10:2] Ya¡nµ Mekke ehli ¡aceblerlerdi ki ◊a… 

Te¡âlâ (5) âdem oπlanından resûl gönderdi. 

◊a… Te¡âlâ bu âyeti indürüp «aber virdi ki 

bu Mekke ehli (6) ¡aceb mi görürler ki biz 

…ullarumuzdan bir …ulumuzı i«tiyâr idevüz 

girü …ullarumuza resûl gönderevüz. (7) 

Gendü cinslerinden ve neseblerinden ki 

bildüklerinden yâd degüldür. Tâ anuñıla üns 

†utup aña (8) na@ar idebileler ve aña 

söylemege mecâl bulalar. Pes biz va√y 

itdük ol Mu√ammed’e ¡a.s. Didük ki …orkıd 

(9) bu Mekke ehlini ol ¢urân’daπı va¡µd 

âyetleriyile ve beşâret …ıl olara kim µmân 

getürdiler. Ol (9) &evâblarıla ki cennet içinde 

va¡de …ıldu…. Be-dürüstµ ol a¡mâlları ki 

gendülerden öñ ta…dµm (10) idüp gönderdiler. 

Ol anlara «ayr selef oldı. Rabları ve 

mâlikleri …atında cennet içinde da«ı (11) 

olara sa¡âdet-i ebedµ oldı ◊a……’uñ rı≥âsı 

içinde. Ammâ bu kâfirler didiler ki ta√…µ… 

bu Mu√ammed (12) âşkâre sâ√irdür. Eger 

§oralar ki çün kâfirler bunuñ gibi söz 

didiler, bularun kelâmını ¢urân (13) içinde 

√ikâyet …ılduπına √ikmet neyidi? Cevâb biz 

eydürüz ki bunda bir …aç vechile √ikmet 

(14) var. Bir budur ki bular bir biri arasında 

söyledükleri «aberi ◊a… Te¡âlâ resûle «aber 

virürdi. Resûl ¡a.s. (15) anlara anı i@hâr 

iderdi. Tâ ya…µn olanlara ol peyπâmberlıπınuñ 

¡alâmeti ola vü bir da«ı bunda 

(16) resûlına tesellµ «â†ır var. Tâ ki anlaruñ 

e≠âlarına ve inkârlarına §abr eyleye. Ve bir 

da«ı bunda tenbµh (19) var. Andan §oñra tâ 

ki ol da«ı resûl gibi «al…dan ne işidürse §abr 

ide emr-i ma¡rûf 

155b/1 

(1) ve nehy-i münkeri terk itmeye. Ve bun-


ötrü hµç bir ¡avrata nübüvvet va√y olunmadı 

hergµz. Bunda (13) bir işâret da«ı budur ki 

[10:2] didügi ya¡nµ ol dünyâ 

günlerinden ilerüki ◊a… Te¡âlâ (14) günlerin 

unıdanlar ta¡accüb mi iderler ki biz va√y 

eyledük bir recüle bulardan. 

[10:2] (15) Ya¡nµ in≠âr ide ol ¡ahdların 

unıdanlara ki ben anlaruñıla mµ&â…ı evvelde 

وبشر الذين unıtdılar. ¡ahd eyledüm. Anı (16) 

[10:2] Ya¡nµ beşâret …ıl 

anlara kim mu…ırr oldılar (17) ol ¡ahdların 

unıtmadılar ve ¡ahdumı §ımadılar anı 

unıtmadılar ki bularuñıçun …adem-i §ıd… var 

Rabları (18) …atında. Bunuñıla ki «i†âb …ıldı 

Mu√ammed’e ¡aleyhi’s-selâm henûz ol 

يا ايها (19) ki ¡âlem-i ervâhdaydı. Bu …âvlıla 

[33:45] Ya¡nµ yâ النبى انا ارسلناك شاهدا 

Mu√ammed seni ol ketm-i ¡ademden vücûda 

getürdük ki evvel... [330b] 

dan §oñra girü buyurdı: 

والارض (2) ان ربكم االله الذى خلق السموات 

فى ستة ايام ثم استوى العرش على يدبر الامر 

بعد اذنه ذالكم االله (3) ما من شفيع الا من 

[10:3] ربكم فاعبدوه افلا تذ آرون 

ان 

انذر الناس 

[10:2] اآان للناس 

‏[‏‎10:2‎‏]امنوا ان لهم قدم صدق 

[10:3] Ya¡nµ ta√…µ… 

sizüñ rabbuñuz (4) ve mâliküñüz ol Allâh’dur 

ki gökleri ve yirleri altı günde 

yaratdı. Andan √ükmini πâlib …ıldı (5) ¡arş 

üzere. Mecmû¡-ı umûr-ı «alâyı…ı tedbµr idüp 

√ükm eyler ¡âlem-i milkde ve ¡âlem-i 

melekûtda, dört (6) melek-i mu…arrebi aña 

sebeb …ılmaπıla ki biri Cebreµl’dür ve biri 

Mikâµl’dür ve biri İsrâfµl’dür ve biri 

melekü’-(7)-l-mevtdür. Ammâ Cebreil’i 

yiller üzere ve leşkerler üzere ve va√y 

indürmege …omışdur. Ve Mikâµl (8) 

yaπmurlar yaπdurma… ve otlar ve aπaçlar 

bitürmeklige sebeb …omışdur. Ammâ 

melekü’l-mevt «alâyı…uñ rû√-(9)-ların …ab≥ 

itmege …omışdur. Ve İsrâfµl’i ¡aleyhimü’sselâm 

emr olunan √ükümleri bu üç meleke 

indürmege (10) …omışdur. 

Görüldüğü gibi aynı mütercime ait bu iki cilt, aynı eserin tercümesi değildir. 

İkisi de İznikî’ye ait olan bu eserlerden ilki, Ulucami 435, Hâzin’i Bağdadî’nin 

Lübâb’ının çevirisi iken, ikincisi, Ulucami 436, Ebu’l-Leys tefsirinin 

Enfesü’l-cevâhir adıyla yapılmış tercümesidir (ellefehü ve reccemehü: teliftercüme). 

Şimdi de Ulucami 436 numaradaki İznikî’nin kaleminden çıkmış Enfesü’lcevâhir 

(=Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri tercümesi) ile Ahmed-i Dâî’ye izafe edilen 

nüshalardan Nuruosmaniye 138 nüshasını karşılaştıralım: 

Ulucami 436 

Enfesü’l-cevâhir 


[bkz. EK II] 

1b/1 


i . Mekkµyet ün ve Hiye Miet ü 

ve «amset e ve sittµn e âyât in 


الح مد الله الذى خلق السموات والارض و (3) 

الذين آفروا (4) جعل الظلمات و النور ثم 

[6:1] بربهم يعدلون 

[6:1] İbn ¡Abbâs ra≥iya’llâhu 

¡anh buyurur ki sûre-yi En¡âm (5) küllµ Mekke’de 

indürilmişdür illâ altı âyet Medµne’de 

indirilmişdür. Anca… üç âyet biri biri (6) 

Nuruosmaniye 138 

Tecüme-i i Tefsir-i i Ebi’l-Leys Semerkandî 


[bkz. EK V] 

205a/21 

Sûretu’l-En¡âm 

i . Miet ü ve sittûne ve «amse 

e âyet 


بربهم الحمد الله الذى خلق السموات والارض (23) 

و جعل و الظلمات النور ثم الذين آفروا 

يعدلون 

[6/1] (24) İbn ¡Abbâs ra≥iya’llâhu 

¡anh buyurdı ki sûre-i En¡âm küllµ Mekke’de 

indürilmiş (25) illâ altı âyet 

Medµne’de indirilmişdür. Anca… üç âyet


bilisinde قدروا االله حق قدره و ما [6:91] Tamâm 

bu üç âyet Yahûdilerüñ kelâmın redd 

[6:151] قل تعالوا itmekiçündür. (7) Ve da«ı 

âyeti لعلكم تتقون [6:153]’a varınca bulardan 

artuπı küllµ Mekkµdür. Cümle bir (8) gice 

içinde bir def¡ada indi. Yitmiş biñ firişte 

bilesinde âvâz götürüp tesbµ√ ü ta√mµd (9) 

iderlerdi. Resûl ¡aleyhi’s-selâm anı işidüp 

ta¡@µm yöninden yüz yire …oyup ◊a… 

Te¡âlâ’ya secde (10) …ıldı ve ço… √amd ü 

&enâ …ıldı. Çün bu ta¡@µmile bu sûre-yi mübârek 

indürildi. Resûl (11) ¡a.s. fµ’l-√âl ol 

gicede kâtib …ıπırup küllµ yazdurdı ki bu yüz 

altmış biş âyetdür. Ek&eri (12) müşrikler 

üzerine √uccetdür. Ve kelimesi üç biñ elli 

ikidür. Ve da«ı on iki biñ dört (13) yüz 

√arfdur. Rivâyetdür resûlden ¡a.s. ki ol 

buyurdı: Her kimse kim sûre-yi En¡âm evve- 

ماتكسبون linden (14) üç âyet o…ısa 

[6:2]’e 

varınca Allâh Te¡âlâ aña …ır… ferişte 

müvekkel …ılur tâ (15) …ıyâmete degin 

gendülerüñ ¡ibâdetince aña ¡ibâdet yazarlar. 

Ve da«ı yidinci gökden ◊a… Te¡âlâ (16) bir 

firişte gönderür elinde demürden çomaπı 

var. ¢açan şey†ân dilese ki anuñ göñline 

(17) vesvese bıraπa, ol melek anı bir gez 

urur götürüp atar. Ol kişiy[l]e [ş]ey[†]ân 

a[rasınd]a (18) yitmiş √icâb olur. Ve da«ı 

…ıyâmet güninde ◊a… Te¡âlâ aña diye ki: 

Yüri râ√et ol benüm (19) kenefümde, benüm 

cennetüm yimişlerinden yi ve kev&er 

§uyından iç ve selsebµl §uyıla πusl [2a/1] 

eyle. Sen benüm …ulumsın, ben senüñ 


rivâyetdür ki resûl (2) ¡a.s. buyurdı: Her kim 

sûre-yi En¡âm’ı o…ısa Allâhu Te¡âlâ 

¡a@ametiyile aña §alavât getürür. (3) Ya¡nµ 

ra√metini anuñ üzere neşr ider. Ol yitmiş biñ 

firişte ki sûreyile indi anuñıçun (4) Allâhu 

Te¡âlâ’dan maπfiret dilerler gice ve gündüz 

sûre-yi En¡âm’uñ âyetleri §aπışınca. (5) Çün 

bu &evâbları bildüñ gel bu gez bunı bil kim 

bu sûrenüñ evvelini şükür laf@ıla (6) binâ 

الحمدالله …ılup 

[6:1] didi, aña işâret …ıldı ki bu 

sûreyi indürdügi …ullara gey (7) ulu 

ni¡metdür ki o…ıyana bu deñlü &evâb ve mertebe 

√â§ıl olur. Pes bu ni¡met-i ¡a@µme (8) 

و ما قدروا االله حق قدره (26) bilisinde biri biri 

[6:91] Tamâm bu üç âyet Yahûdilerüñ 

قل تعالوا kelâmın redd itmekiçündür. Ve da«ı 

[6:151] âyeti لعلكم تتقون [6:153]’a (27) 

varınca bulardan artuπı küllµ Mekke’de bir 

gicede bir def¡ada indi. Yitmiş biñ firişte 

bilesinde (28) âvâz götürüp tesbµ√ ü ta√mµd 

iderlerdi. Resûl anı işidüp ta¡@µm yöninden 

yüz yire [205b/1] …oyup ◊a… Te¡âlâ’ya 

secde …ıldı ve ço… √amd ü &enâ …ıldı. Çün 

bu ta¡@µmile bu sûre-i mübârek (2) 

indürildi. Resûl ¡a.s. fµ’l-√âl ol gice kâtib 

…ıπırup küllµ yazdurdı ve bu sûre yüz altmış 

biş âyetdür. (3) Ek&eri müşrikler üzerine 

√uccetdür. Ve kelµmesi [Yz.küllµsi] üç biñ 

elli bile ikidür. Ve da«ı on iki biñ dört (4) 

yüz √arfdur. Ve mervµdür resûlden ki 

buyurdı: Her kimse kim sûre-i En¡âm’ı 

ماتكسبون evvelinden üç âyet (5) o…ısa 

[6:2]’e varınca Allâh Te¡âlâ aña …ır… ferişte 

müvekkel …ılur tâ …ıyâmete degin 

kendülerüñ (6) ¡ibâdetince aña ¡ibâdet yazarlar. 

Ve da«ı yidinci gökden ◊a… te¡âlâ 

bir firişte gönderür elinde demürden (7) 

çomaπı var. ¢açan şey†ân dilese ki anuñ 

göñline vesvese bıraπa ol firişte anı bir gez 

urur (8) götürüp atar. Ol kişiyle şey†ân 

arasında yitmiş √icâb olur. Ve da«ı …ıyâmet 

güninde (9) ◊a… Te¡âlâ aña diye ki: Yüri 

râ√at ol benüm kenefümde, benüm 

cennetlerüm yimişlerin yi ve kev&er 

§uyından (10) iç ve selsebµl §uyıla πusl 

eylegil. Sen benüm …ulumsın, ben senüñ 


(11) rivâyetdür ki resûl buyurdı: Her kimse 

kim sûre-i En¡âm’ı o…ısa Allâhu Te¡âlâ 

¡a@ametiyle aña §alavât (12) getürür. Ya¡nµ 

ra√metini neşr ider. Ol yitmiş biñ firişte ki 

bu sûre ile indi anuñıçun Allâhu (13) 

Te¡âlâ’dan maπfiret dilerler gice ve gündüz 

sûre-i En¡âm’uñ âyetleri §aπışınca. Çün bu 

&evâbları (14) bildüñ gel bu gez bunı bil 

kim sûrenüñ evvelini şükr laf@ıla binâ …ılup 

الحمدالله 

[6:1] didi, aña (15) işâret …ıldı ki bu 

sûre indügi …ullara gey ulu ni¡metdür ki 

o…ıyana bu deñlü &evâb ve mertebe √â§ıl 

(16) olur. Pes bu ni¡met-i ¡a@µme üzere


üzere …ullara vâcib oldı ki aña √amd ideler. 

Pes ol √amdı ibtidâ …ıldı gendü ≠âtına (9) tâ 

…ullar da«ı ol ta¡lµm üzere ibtidâ-yı sûrede 

Allâh’a √amd …ılalar, ol ¢urânıla √â§ıl (10) 

olan &evâb ni¡metleri üzere ki sebeb-i 

sa¡âdetdür. Bundan §oñra ol ni¡met 

kimdendür (11) ve √amd kime lâyı…dur anı 

bildürüp buyurdı ki ol √amda lâyı… olan ol 

Allâhdur ki (12) yirleri yaratdı †aπlarıyıla ve 

aπaçlarıyıla ve yazıları ve deñizleriyile ve 

içinde envâ¡ ma¡âdµnleriyile (13) bu …ullara 

me§âli√içün altundan gümişden ve ba…ırdan 

demürden ve jµveden ve deñiz-(14)-ler içinde 

incüden cevâhirden da«ı ne ki bulara 

beñzer var. Ve da«ı gökleri yaratdı (15) ayıla 

gün ve yılduzlarıla anı müzeyyen …ıldı. 

Giceyi aya musa««ar …ılup gündüzi güneşe 

(16) musa««ar …ıldı. Her gökde bir felek 

yaradup her birine bir yılduz yaradup anda 

ma…âm virdi. (17) Ve rûzigâruñ a√vâlı 

taπayyurât üzere olma…lıπın anlaruñ seyrine 

müte¡allı… …ıldı, √isâb-ı (18) ma¡lûmıla ki 

andan ziyâde ve na…§ olmaya. Cihân içinde 

olan umûr ve …utlu va…tıyıla ma≥bû† (19) 

ola. »alel vâ…ı¡ olmaya tâ ki …ullar fârıπ olup 

umûr-ı ¡ibâdete meşπûl olalar. Zµre [2b] 

18 Kehf Sûresi 

[bkz. EK VI] 

314a/7 Sûretü’l-Kehf 

Küllihâ Mekkiyyet ün πâyri âyeteyn i 

Feinnehümâ Medµnetân i . Miet e ve i√dâ ¡aşer 

e âyât in 


الحمد الله الذى انزل على عبده الكتاب و لم (9) 

[18:1] يجعل له عوجا 

[18:1] (10) Te¡âlâ Ya¡nµ ◊a… قيما 

buyurur ki …ulları aña √amd ideler, diyeler ki 

şükür, uluhiyyet ol Allâhu Te¡âlâ’nuñdur ki 

(11) …ulı ve resûlı Mu√ammed üzerine kitâb 

indürdi ki ol ¢urân’dur. Anı mu«telif ve 

mütenâ…ı§ indürmedi ki (12) «al… anı fehm 

itmeyüp «a†âlara ve πalatlara vâ…ı¡ olalar. 

Belki anı isti…âmet üzere ve gendüden (13) 

ilerü inen kitâblara muvâfı… indürdi ve anları 

gerçekleyüci …ıldı ki ◊a… Te¡âlâ’nuñ …adµm 

(14) kelâmıdur, ma«lû… degül. Ve buyurdı ki 

حسنا (15) لينذر باسا شديدا من لدنه و يبشر ا لمومنين 

…ullara vâcib oldı ki aña √amd ideler. Pes 

ol √amdı ibtidâ (17) …ıldı ki kendü ≠âtına tâ 

…ullar da«ı ol ta¡lµm üzere ibtidâ-ı sûrede 

Allâh’a √amd …ılalar, ol (18) ¢urânıla 

√â§ıl olan &evâb ni¡metleri üzere ki sebeb-i 

sa¡âdetdür. Bundan §oñra ol ni¡met 

kimdendür (19) ve √amd kime lâyı…dur anı 

bildürüp buyurdı ki ol √amda olan lâyı… ol 

Allâh’dur ki yirleri «al… (20) itdi †aπlarıyıla 

ve yazıları ve deñizleri ki içinde envâ¡-ı 

ma¡âdµnleriyile bu …ullara me§âli√içün (21) 

altundan gümişden ve ba…ırdan demürden 

ve jµveden ve deñizler içinde incüden cevâhirden 

(22) ve da«ı ne ki bulara beñzer var. 

Ve da«ı gökleri yaratdı ayıla yıldızlar ile 

anı müzeyyen …ıldı. Gicei (23) [aya] 

musa««ar …ılup gündüzi güneşe musa««ar 

…ıldı. Her gökde bir felek yaradup her birine 

bir yılduz (24) yaradup anda ma…âm 

virdi. Ve rûzigâruñ a√vâlı taπyµrât üzere 

olma…lıπın anlaruñ (25) seyrine müte¡allı… 

…odı, √isâb-ı ma¡lûmıla ki andan ziyâde ve 

na…§ olmaya. Cihân içinde olan (26) umûr 

ve …utlu va…tıla ma≥bû† ola. ◊alel vâ…ı¡ 

olmaya tâ ki …ullar fârıπ olup umûr-ı ¡ibâdete 

(27) meşπûl olalar. Zµrâ... 

18 Kehf Sûresi 

[bkz. EK VII] 

388a 

88a/28 Sûretü’l-Kehf 

Miet e ve ¡aşer e âyât. Ve hiye Mekkiyyet ün 


388b/1 

الحمد الله الذى انزل على عبده الكتاب و لم 

[18:1] يجعل له عوجا 

[18:1] Ya¡nµ ◊a… Te¡âlâ قيما 

buyurur ki …ulları (2) aña √amd ideler dirler 

ki şükr, uluhiyyet ol Allâhu Te¡âlâ’nuñdur 

ki …ulı ve resûlı Mu√ammed üzerine kitâb 

indürdi ki (3) ol ¢urân’dur. Anı mu«telif 

ve mütenâ…ı§ indürmedi ki «al… anı fehm 

itmeyüp «a†âlara ve ¡illetlere vâ…ı¡ olalar. 

Belki (4) anı isti…âmet üzere ve kendüden 

ilerü inen kitâblara muvâfı… indürdi ve 

anları gerçekleyüci …ıldı ki ◊a… (5) 

Te¡âlâ’nuñ …adµm kelâmıdur, ma«lû… 

لدنه و يبشر المومنين degül. Ve da«ı buyurdı ki 

الصالحات ان لهم اجرا حسنا (6) لينذر باسا شديدا من


[18:2] الذين يعملون الصالحات ان لهم اجرا 

فيه ابدا 

[18:2] 

ماآثين 

[18:3] Ya¡nµ bu ¢urân indürüldi (16) 

andan ötürü ki ol kâfirleri in≠âr idüp 

…or…uda …atı ¡a≠âblarıla. Allâhu Te¡âlâ 

…ıbelinden ve anuñ (17) …atından ve beşâret 

idüp muştulaya ol müminlere kim görklü 

¡ameller işlediler ki anlaruñçun (18) cennet 

içinde görklü &evâblar ve mertebeler var. Bu 

√âletde kim anda mu…µm olalar ebedâ. 

Zevâlı (19) ve girü çı…ma…lıπı olmaya. Ve 

و ينذر الذين قالو ا اتخذ االله ولدا da«ı buyurdı ki 

ما لهم به من علم و لا [1/314b] [18:4] 

لابائهم آبرت آلمة تخرج من افواههم ان 

(2) يقولون الا 

[18:4] [314b/1] 

(2) آذبا 

[18:5] Ya¡nµ da«ı ta«fµf idüp 

…or…uda şuları kim didiler, ol müşriklerden 

Na§ârµlerden, ol (2) Allâhu Te¡âlâ’nuñ evlâdı 

var. ◊âl budur ki bilmedin bu sözi 

câhillı…larından söylediler. Bu sözi ki (3) 

bular söylediler √uccetsüz delµlsüz atalarından 

işidügelüp anlara ta…lµd idüp söylediler. 

◊âl budur (4) ki bu kelâm üzere ol 

atalarınuñ da«ı √uccetleri delµlleri yo…. Olar 

da«ı cehlile söylediler. Pes bu kelµme (6) 

kim anlar söylediler, Allâh’a veled ı†lâ… 

itdiler, gey ulu kelimedür kim aπızlarından 

çı…ar, degül-(7)-dür ol söyledükleri kelâm 

illâ ki≠b ü iftirâdur. ◊a… Te¡âlâ yücedür, 

berµdür andan ki olar va§f iderler. Ve da«ı 

‏...فلعلك buyurdı ki 

[18:6] 

[18:2] 

[18:3] Ya¡nµ 

bu ¢urân indü-(7)-rüldi andan ötürü ki ol 

kâfirleri in≠âr idüp …or…uda …atı ¡a≠âbıla. 

Allâhu Te¡âlâ …ıbelinden (8) ve anuñ 

…atından beşâret idüp muştulaya ol 

müminlere kim eyü ¡ameller işlediler. 

Anlaruñçun cennet içinde (9) görklü 

&evâblar ve mertebeler var. Bu √âletde kim 

mu…µm olalar ebedâ. Zevâlı ve girü 

çı…ma…lıπı olmaya. (10) Ve da«ı buyurdı ki 

[18:2] الذين يعملون 

[18:3] ماآثين فيه ابدا 

[18:4] و ينذر الذين قالوا اتخذ االله ولدا 

الا آذبا (11) ما لهم به من علم و لا لابائهم آبرت آلمة 

[18:5] تخرج من افواههم ان يقولون 

[18:4] 

[18:5] Ya¡nµ da«ı 

ta«fµf idüp …or…uda (12) şunları kim didiler, 

ol müşriklerden Na§ârµlerden, Allâhu 

Te¡âlâ’nuñ evlâdı var. ◊âl budur ki bilmedin 

bu (13) sözi câhillı…larından söylediler. 

Bu sözi ki bunlar söylediler √uccetsüz 

delµlsüz atalarından dede-(14)-lerinden 

işidügelüp anlara ta…lµd idüp söylediler. 

◊âl budur ki bu kelâm üzere ol atalarınuñ 

(15) da«ı √uccetleri delµlleri yo…. Anlar 

da«ı cehlile söylediler. Pes kelµme degüldür 

ol söyledükleri kelâm (16) illâ ki≠bdür, 

iftirâdur. ◊a… Te¡âlâ yücedür, berµdür [andan] 

ki anlar va§f iderler. Da«ı buyurdı ki 

‏...فلعلك 

... [18:6] 

Bu karşılaştırma biri İznikî’nin kaleminden çıkmış Enfesü’l-cevâhir, diğeri 

Ahmed-i Dâî’ye izafe edilen Terceme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandî olan bu 

iki nüshanın aynı olduğunu apaçık göstermektedir. Bu da Ahmed-i Dâî’nin olarak 

kabul edilen Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandî isimli eserin 

İznikî’nin Enfesü’l-cevâhir adlı eserinin bir nüshası olduğunu göstermektedir. Bu 

durumda Ahmed-i Dâî tercümesinden söz etmek mümkün değildir. 

Ahmed-i Dâî’nin Ebu’l-Leys tefsirini tercüme ettiği kanaatinde olanların iki 

önemli dayanağı şudur: Eserde geçen “dâî mahlası” ve iki nüshanın başındaki 

manzum mukaddime. 64 

64 

Örneğin Ebu’l-Leys tefsiri tercümesinin Ahmed-i Dâî’ye ait olduğu kanaatinde olan araştırmacılardan 

Ziya Demir’e göre, “mukaddime ve eserin içinde mükerreren geçen “Dâî” mahlasının, kesin tespitte kri-


“bu fakir dâ’î” 

İsmail Hikmet Ertaylan’a göre tefsir tercümesinin Ahmed-i Dâî’ye aidiyeti 

“içinde geçen داعى mahlaslarından anlaşılmakta”dır. 65 Ertaylan, İÜ TY. 1190 

nüshası hakkında 

ابى الليث “Bu nüsha Sahib Molla kitaplarındandır. Üzerinde 

yazar ki انفس الجواهر dedikten sonra da الجلد اول تفسير شريف ابو ليث ve تفسيرى ترجمه سى 

yanlıştır. Tefsir, hakikatte Dâî’nin tefsiridir. Fakat ondan hiç bahsolunmamıştır. Sarîh 

surette kimseye izâfe edilmemiştir. Yalnız انفس الجواهر adı verildiğine göre Ebul Fazl 

Musâ ibn-i elhac Hüseyin ibn-il İsâ el İznîkî’nin Ebu Hâzin’in adlıاللباب tefsirinden 

yapmış olduğu terceme ile karıştırılmış olduğu anlaşılmaktadır. 

بو فقير داعيه بر دعا Eser Dâ’î’nin tercemesindeki mukaddime ile başlamaktadır. İçinde 

vr. [Ertaylan’ın dipnotu: هديه قلا آه بو آتاب شريف دزب تسطير تحرير قلمقده اولوا مقصود اولدر ... 

10b, satır 5] diye Dâ’î ismi zikredildiği halde sonunda [Ertaylan’ın dipnotu: vr. 248a] 

تم الجلد الاول من تفسير 

‏"انفس الجواهر"‏ و ياوه بعد الجلد الثانى من اول سورة الانعام تمت 

Kaydiyle tamamiyle hataya düşülmüş ve eserler karıştırılmıştır.” 66 der. 

Abdülkadir İnan, Nuruosmaniye 137 numarada kayıtlı nüshanın Ahmed-i 

Dâî’nin olduğunu iddia eder, kanıt olarak da ilgili nüshada (vr. 8a) geçen “bu 

fakîr dâ’î” kelime grubunun geçtiği cümleyi gösterir. 67 

“İstanbul kütüphanelerinde kayıtlı bulunan terceme nüshalar üzerinde” araştırma 

yapan İshak Yazıcı’ya göre, “bu nüshalarda… bu fakîr dâ’î… gibi ifadelerin geçmiş 

olması bu nüshaların Ahmed-i Dâ’î’ye ait olma ihtimalini biraz daha kuvvetlendirmektedir.” 

68 

Ziya Demir’e göre, Ebu’l-Leys tefsirini mufassal olarak tercüme eden ilk mütercim 

Ahmed-i Dâî’dir. Demir, Ertaylan’ın kanaatine iştirak ettiğini, bu hususta herhangi 

bir şüpheyi varit görmediğini çünkü mukaddime ve eserin içinde mükerreren 

geçen “Dâî” mahlasının, kesin tespitte kriter olma özelliği bütün şüpheleri izaleye kâfi 

gelecek nitelikte olduğu belirtir. 69 

65 

66 

67 

68 

69 

ter olma özelliği bütün şüpheleri izaleye kâfi gelecek niteliktedir.” Demir, age. (1994), s. 481; a.mlf., 

age. (2007), s. 477. 

Ertaylan, age., s. 146. 


İnan, age., s. 146, Nr. 13. 

Yazıcı, agm. (1992), s. 179. 

Demir, age. (1994), s. 481; a.mlf., age. (2007), s. 477.


Ahmed-i Dâî ihtimaline değinmeyen, tercümenin İbn Arabşah’a mı 

İzniki’ye mi ait olduğu husunu tartışan Hikmet Özdemir’e göre ise “bu fakîr 

dâ’î” tabiri onun [İznikî] çok kullandığı bir tabirdir. Bu tabiri onun hemen her eserinde 

görmekteyiz. Tefsir nüshalarında da sık sık bu tabiri kullanması bu eserleri onun yazdığının 

isbatıdır.” 70 

İznikî’nin aşağıdaki üç eserinde ise “bu dâ¡µ” kelime grubu şöyle yer alır: 

Münebbihü’r-râkidîn: 

“bu dâ¡µ da«ı ki a√…arü’l-¡ibâd ve esvedü’l-vech ve’s-sevâd Mûsâ bin ◊âcµ ◊üseyin 

¡Îsâ’dur ol iltimâsa icâbet …ılup na@ar da«ı …ıldı gördi ki...” 71 

Terceme-i Fa§lu’l-«i†âb 

“Ammâ Allâhu Ta¡âlâ’ya √âmd-i ke&µr …ıldu…dan §o%ra ve Resûl’e ¡âleyhi’s-selâm 

§alavât-ı ¡azµz oldu…dan §o%ra bu dâ¡µ fa…µr ki Ebü’l-Fa≥l Mûsâ bin ◊âcı ◊üseyin 

İzney…µ’dür...” 72 

Zâdu’l-¡ibâd 

“Pes bu dâ¡µ da«ı çün ¡inâyeti ◊a……ıla bu kitâb-ı şerµfüñ tercemesine ¡azm …ılduk... 

Zâdu’l-¡ibâd diyü tesmiye …ılduk.” 73 

Yasemin Özdemir’in Yüksek Lisans Tezi için esas aldığı nüshada 74 Yasin 

suresinin başında manzum mukaddime bulunmakta, mukaddimeyi “Sebeb-i 

Terceme-i Kitâb” başlıklı mensur kısım takip etmektedir. Burada mütercimin 

kendisi hakkında kullandığı “dâ¡i” kelimesine bakalım: 

bu kitâbı ta§nµf ve bu dürr-i la†µfi cem¡ idüp terceme …ılmaπa sebeb bu oldı kim ol... 

Umur Beg bin Temürtaş... eyle işâret …ıldı bu ≥a¡µf ve na√µf da¡µ …ula ki... Bu dâ¡i …ul anı 

Türkµ diline terceme …ıla... Egerçi bu dâ¡µ ¡a†âyı ol mâlikü’l-mülûkden bulup... şol ümµde 

70 

71 

72 

73 

74 

H. Özdemir, age., s. 79. 

Paşa Yavuzarslan, Mûsâ bin Hâcı Hüseyin el-İznikî: Münebbihü’r-râkidîn (Uyurları Uyandurucu), C. 1, 

TDK, Ankara, 2002, s. 108 (metin: vr. 2a/4-7). 

Murat Küçük, Mûsâ bin Hâcı Hüseyin İznikî: Terceme-i Fa§lu’l-»i†âb (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), 

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1996, s. 

9 (metin: vr. 4a/1-2). 

Musa b. Hacı Hüseyin el-İzniki, Zâdu’l-‘ibâd, Hamidiye 635, vr. 2b/7-9. (H. Özdemir, age., s. 129’dan 

naklen). 

Y. Özdemir, bu nüshanın Prof. Dr. Orhan Bilgin tarafından Süleymaniye Kütüphanesine bağışlandığını 

bildirmektedir. (Y. Özdemir, age., s. 7).


kim bu dürr-i la†µfe mu††ali¡ olanlar... bu bµçâre …ulı bir du¡âyıla añup Fatµ√a i√sân ideler... 

75 

Manzum mukaddime 

Ertaylan “tetkik ettiği nüshalardan” yalnız ikisinde manzum mukaddimeye 

rastlamıştır. 76 Bu manzum mukaddime iki kez işlenmiştir. 77 Bizim görebildiğimiz 

nüshalardan Hacı Mahmut Ef. 51 numaradaki yazmada da manzum mukaddime 

bulunmaktadır. 78 Bu manzum mukaddime yayımlanan metinlerde 

olmayan bir beyti havidir: 

Çü …ılıvirem √âlime i¡tirâf 

Ki …ıldum ulu emri ben i…tirâf (vr. 3b, 223. beyit) 

İznikî’nin eserlerinden Terceme-i Fa§lu’l-«i†âb da 79 (yetmiş dokuz) beyitlik 

bir manzum mukaddime ile başlamaktadır. (1b/1-3b/16) 79 Bu eser de Umur 

Bey’in isteğiyle tercüme edilmiştir. (4a/6-10). 80 

İznikî’nin Terceme-i ◊ı§nu’l-√a§µn Fµ Menheci’d-dµn isimli eseri ise 103 beyitlik 

bir manzum mukaddime ile başlamaktadır (vr. 1b/1-5a/2). 81 Bu manzum mukaddimede 

geçen 

“Egerçi bâ¡i& düzmege bu «ûni 

Olupdur Emµr’den icâzet yöni 

75 

76 

77 

78 

79 

80 

81 

Y. Özdemir, age., s. 11. Özdemir’in transkripsiyonlu metni üzerinde (“Dâ¡µ”/dâ¡µ değişikliği hariç) esasa 

yönelik olmayan küçük değişikliklerde bulundum. Bu “sebeb-i tercüme-i kitâb” kısmı Ertaylan’ın Kütahya 

kütüphanesinde gördüğünü bildirdiği tefsir tercümesi nüshasının baş tarafında, daire içinde aynen 

yer alır. Tıpkıbasımı için bkz. Ertaylan, age., s. 145. 


Mustafa Özkan, “Ahmed-i Dâî’nin Tercüme-i Tefsir-i Ebü’l-Leys es-Semerkandî Mukaddimesi” TDED. 

C. XXIX, İstanbul, 2000, s. 117-188; Abdurrahman Özkan, “Ahmedi Dâî’nin Tefsîr Tercümesi’nin 

Manzum Mukaddimesi ve Dil Özellikleri” Selçuk Ünivesitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat 

Araştırmaları Dergisi, Konya, 2002, S. 11, s. 1-57. 

Schacht, Kahire Ägyptischen Bibliothek (=Mısır Millî Kütüphanesi) Tefsîr-i Türkî 17 nüshasının münacat, 

naat, Peygamberin arkadaşlarına (=Ashab) övgü, ve “Der beyân-ı sebeb-i tercüme-i kitâb” başlıklarını 

ihtiva ettiğini kaydeder (Schacht, agm. (1928), sütun 814, Nr. 7) ki bu kayıttan söz konusu nüshanın 

da manzum mukaddimeli olduğu anlaşılmaktadır. Ziya Demir de Nuruosmaniye 317 nüshasının manzum 

mukaddimeli olduğunu bildirmektedir. (Demir, age. (1994), s. 480; a.mlf. age. (2007), s. 477. 

Bkz. Küçük, age., s. 1-9. 

Bkz. Küçük, age., s. 9. 

Bkz. Paşa Yavuzarslan, Mûsâ bin Hâcı Hüseyin İznikî: Terceme-i ◊ı§nu’l-√a§µn Fµ Minheci’d-dµn (Giriş-İnceleme-Tenkitli 

Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1993, s. 1-10.


Ki Sul†ân’dur adı hem a§lı da…ı 

Dâyim dutsun anı Hüdâsı bâ…µ 

Çü cift oldı adı resûl adıla 

Gerek †oldura ¡a§rını adıla” (4a/10-12) 82 

beyitlerini Tefsir tercümesinin manzum mukaddimesindeki şu iki beyitle 

karşılaştıralım: 

¢amu a¡yânuñ merci¡i kim Emµr 

¢ılupdur özine anı «â§ müşµr 

Emµr √a≥retinde bilüp rıf¡atı 

Ta…arrüble oldı zâd u devleti 83 

İznik’i’nin bu iki mensur eserinin manzum mukaddimelerinde geçen “Emµr” aynı 

kişidir: Emir Sultan (öl. 833/1429?). 84 

Muhtasar Nüsha 

Schacht’a göre Ayasofya 147 ve Nuruosmaniye 136 nüshaları “gerçekten” 

İbn Arabşah’ındır. 85 İznikî ise İbn Arabşah’ın tercümesini Enfesü’l-cevâhir adıyla 

genişletmiştir. 86 

Bizim inceleyebildiğimiz nüshalardan Mihrişah Sultan 9 nüshası, 

Schacht’ın “gerçekten” İbn Arabşah’ındır dediği Ayasofya 147 ve Nuruosmaniye 

136 nüshaları ile aynıdır. Bu üç nüsha -küçük istinsah farkları dışında- aynıdır. 

Aşağıda, İbn Arabşah’ın olduğu belirtilen nüshalardan Nuruosmaniye 136 

nüshası ile Ahmed-i Dâî’ye izafe edilen ama artık İznikî’nin olduğu kesinleşmiş 

olan Nuruosmaniye 138 nüshasından Fatiha suresi ile ilgili kısımlar karşılaştırılmıştır. 

Ardından Nuruosmaniye 136 (İbn Arabşah), 138 (İznikî), ve Ebu’l- 

Leys es-Semerkandî’nin tefsirinin orijialinden (Kastamonu İl Halk Ktp. 2779), 

Fatiha suresinden bir kısım karşılaştırılmıştır. 

82 

83 

84 

85 

86 

Yavuzarslan, age. (1993), s. IX, 8. 

Hacı Mahmut Ef. 51, 204-5. beyitler (vr. 3b). krş. M. Özkan, agm., s. 143; A. Özkan, agm., .s. 54-55. 

Hayatı hakkında bkz. Hüseyin Algül-Nihat Azamat, “Emîr Sultan” DİA., XI, İstanbul, 1995, 146-148. 

Schacht, agm. (1927), sütun 749. 

Schacht, agm. (1927), sütun 750; a.mlf., agm. (1960), s. 137.


Fâtiha sûresi 

Nuruosmaniye 136 87 

(1b/1-2a/19) 

(İbn Arabşah, Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys 

Semerkandî) 

(bkz. EK-VIII) 

1b/1 Bi’smi’llâhi’r-ra√mâni’r-ra√µm 

الحمد الله (2) 

[1:2] İmâm Ebû’l-Ley& müselsel 

senedile İbn-i ¡Abbâs’dan rivâyet …ılur ki ol 

الحمدالله buyurdı 

[1:2] (3) dimek ya¡nµ cemµ¡-i 

şükr Allâh’a ma«§û§dur ve andan πayrıya 

revâ degül dimek olur. Zµrâ çün cemµ¡-i 

ni¡metlerüñ (4) √u§ulı andandur. Ve cemµ¡-i 

şükr da«ı revâdur ve aña gerekdür. Ammâ 

¢atâde eydür bu sûre evvelinde şükr ile (5) 

başladıπı aña işâretdür ki â«ırında ◊a… Te¡âlâ 

iki †âife ≠ikr eyledi ki birisi πa≥ab 

olınmışlardan (6) idi ki anlar Yahûdµler idi ve 

biri ≥âll gümrâh olınmışlardan idi ki anlar 

Na§ârµ idi. Pes bu şükr (7) itmek ya¡nµ dimek 

olur ki şükr ol pâdişâha ki bizi ol πa≥ab 

olınmış ve gümrâh olup ≥âll (8) olanlardan 

…ılmadı. Kendinüñ ma¡rifeti «il¡atın geyürdi. 

العالمين رب itdi. Ehl-i İslâmdan 

[1:2] (9) İbn-i 

¡Abbâs ra≥iya’llâhu ¡anh eydür رب ma¡nâsı 

seyyid dimek olur. Pes dimek olur kim şükr 

ol ¡âlemlerüñ (10) seyyidine ki cemµ¡ yir 

yüzinde deprenen cânverlerüñ rabbıdur. Ve 

رب العالمين ba¡≥lar didiler ki 

[1:2] ma¡nâsı 

dimek (11) olur ki cemµ¡ «al…uñ «âlı…ı ve 

rezzâ…ı ve bisleyicisi oldur ki bunları √âlden 

√âle döndürür. Ve ba¡≥lar da«ı (12) didiler ki 

رب العالمين mâli… ma¡nâsınadur. Pes رب 

[1:2] 

ma¡nâsı dimek olur ki cemµ¡ âlemüñ 

الرحمن الحيم (13) mâlikidür. 

[1:3] Ya¡nµ 


(9b/6-17a/24) 

(İznikî, Enfesü’l-cevâhir=Tercüme-i Tefsir-i 

Ebu’l-Leys Semerkandî) 

(bkz. EK-IX) 

9b/6 88 

Sûretü’l-Fâti√ati’l-Kitâb Seb¡a âyât in 


[ … ] 

10a/11 

İmâm Ebû-(12)-’l-Ley& müselsel senedin 

İbn-i ¡Abbâs’dan ra≥iya’llâhu ¡anh rivâyet 

الحمدالله …ılur ki 

[1:2] dimek (13) ya¡nµ cemµ¡-i 

ni¡metlerüñ √u§ulı andandur. Ve cemµ¡-i şükr 

da«ı aña gerekdür. Ammâ ¢atâde eydür bu 

sûre (14) evvelinde şükr ile başladuπı aña 

işâretdür ki â«iretde ◊a… Te¡âlâ iki †âife ≠ikr 

eyledi ki (15) birisi πa≥ab olınmışlardandı ki 

o Yahûdµlerdür ve biri ≥âll u gümrâh 

olmışlardan idi ki (16) olar Na§ârâlardur. Pes 

bu şükr itmek keennehü dimek olur kim şükr 

ol pâdişâha ki bizi ol (17) πa≥ab olınmış ve 

gümrâh olup ≥âll olanlardan …ılmadı. Kendünüñ 

ma¡rifet «il¡atın bize (18) geyürdi. Ehli 

İslâmdan Kıldı. [ ... ] 

11a/26 رب العالمين 

[1:2] (27) İbn-i ¡Abbâs 

ra≥iya’llâhu ¡anhumâ eydür رب dimenüñ 

ma¡nisi seyyid dimek olur. [ ... ] 11b/2 Pes 

dimek olur kim şükr [Yz. siz] ol ¡âlemlerüñ 

seyyidine ki cemµ¡ (3) yir yüzine deprenen 

cânverlerüñ rabbıdur. Ve ba¡≥lar didiler ki 

[1:2] ma¡nâsı dimek cemµ¡ (4) 

«al…uñ «âlı…ı ve rezzâ…ı ve bisleyicisi oldur 

ki buları √âlden √âle döndürür. [ ... ] (7) Ve 

da«ı ba¡≥ılar didiler ki رب mâli… ma¡- 

nâsına[dur]. [ … ] رب العالمين (8) Pes 

[1:2] 

dimek olur kim cemµ¡ âlemüñ (9) mâlikidür. [ 

… ] 12b/3 الرحمن الحيم 

[1:3] buyurduπı 

[1:2] رب العالمين 

87 

88 

Nuruosmaniye 136 (vr. 1b/1-2a/19) alınan bu metin, Mihrişah Sultan Nr. 9, vr. 1b/1-2b/3; Ayasofya Nr. 

147, vr.1b/1-2a/19 ile karşılaştırılmıştır. 

Bu nüshada 1b-1-9b/b varakları arasında Besmele’nin faziletiyle ilgili bir bölüm vardır. Bazı nüshalarda 

(örneğin görebildiklerimden Hacı Mahmud Ef. 51) Besmele’nin faziletiyle ilgili bu bölümden önce bir 

de manzum mukaddime yer alır. Ben burada mukayese için Fatiha suresi ile ilgili kısmı alıyorum. “[…] 

[…]” 

işareti, Nuruosmaniye 138’de olup Nuruosmaniye 136’da olmayan kısımları, yani İbn Arabşah’ın kendi 

muhtasar düzenlemesine almadığı kısımları, gösterir.


…ullarum ben sizi envâ¡ tertµb …ıldıπum ve 

sizüñ √avâyiclerüñüzi yirine getürüp (14) 

≥arûretüñüzi def¡ itdigüm andan ötrü degül 

kim sizden da«ı baña bir menfa¡at ola. Belki 

benüm kemâl-i ra√metümdendür ki (15) ben 

مالك يوم ra√µmem. ra√mân-ı 

الدين 

[1:4] Ya¡nµ √amd ü şükr ol Allâh’a 

ma«§û§dur ki cemµ¡-i ma«lû…âtuñ perverdigârıdur 

(16) ki §ıfat-ı ra√meti πâlibdür 

πa≠abı üzerine. Ve da«ı …ıyâmet güninüñ 

pâdişâhı ve √âkimi oldur ki anda hµç bir (17) 

kimse √ükm [itmege] irâdet virmeyiserdür. 

[1:5] Ya¡nµ iy Çalab’um saña †aparuz, 

و اياك نستعين sensin. ma¡bûdımuz 

[1:5] (18) 

Da«ı iy Çalab’um senden tevfµ… ve 

mu¡âvenet †aleb iderüz ol ¡ibâdet üzere. Ve 

da«ı (19) iy Çalab’um dükeli ¡alâyı…ları 

kesüp ve πara≥ları …oyup saña 

†aparuz. Ve riyâdan …urtulıp i«lâ§ (20) üzere 

olmaπa yardım ve ¡i§met senden dilerüz. 

[1:6] İbn-i ¡Abbâs 

ra≥iya’llâhu ¡anh (21) eydür: Ma¡nâsı budur 

kim bizi delâlet …ılπıl †oπrı râst yola ki anda 

egrilik olmaya. İmdi yol degüldür (22) illâ ol 

†arµ…-i İslâm’dur. Yâ«ûd dimek olur ki bizi 

delâlet …ılπıl şol esbâblara ki İslâm (23) 

göñülde anuñla &âbit olur ve anuñla mak§ûda 

ulaşılur. Bizi perâkende yollardan §a…layuvir. 

(24) Yâ«ûd [ma¡nµsi] budur kim iy bizüm 

rabbumuz ve ra√µm ü ra√mânumuz ve cezâ 

güninde mâlikümüz dünyâda â«iretde 

ma¡bûdumuz bizi (25) ol perâkende yollardan 

sen §a…la §ırâ†-ı müsta…µm üzre aya…larımızı 

&âbit …ıl ve göñlümüzi 

1b/1 

da«ı §a…la i¡ti…âd-ı pâkden ve i¡ti…âd-ı √a…dan 

bâ†ıla meyl itmeye. 

[1:7] 

(2) Ya¡nµ iy bizüm rabbumuz senden olkimseler 

†arµ…in †aleb iderüz ki sen anları 

kendüñe dost idüp (3) anlara ol yolı in¡âm 

idüp gösterdüñ ki ol yoldan saña vâ§ıl 

oldılar. Ve göñüllerin da«ı §a…layu-(4)- 

virdüñ ki senden πayrıya meyl itmediler ki 

anlar senüñ peyπamberlerüñ ve §ıddµ…- 

laruñdur ve senüñ(5) şehµd olmış ve §âli√ 

[1:7] 

Ya¡nµ iy bizüm rabbumuz şol (6) kimseler 

[1:7] انعمت عليهم صراط ال ذين 

[1:5] اياك نعبد 

[1:6] اهدنا الصراط المستقيم 

[1:7] لاالضالين غير المغضوب عليهم و …ullaruñdur. 

keennehü aña işâret …ıldı ki iy …ullarum ben 

sizi envâ¡-ı tertµb birle tertµb …ıldıπum ve 

sizüñ (4) √avâyicüñüzi yirine getürüp 

≥arûretlerüñüzi def¡ iderem andan ötrü degül 

kim sizden baña bir menfa¡at (5) ola. Belki 

benüm kemâl-i ra√metümdendür ki ben 

ra√mân-ı ra√µmem. [ … ] مالك يوم الدين (24) 

[1:4] Ya¡nµ √amd ü şükr ma«§û§dur ol Allâh’a 

(25) kim cemµ¡-i ma«lû…âtuñ 

perverdigârıdur ki §ıfat-ı ra√meti πâlibdür 

πa≠abı üzerine. Ve da«ı …ıyâmet güninüñ 

(26) pâdişâhı ve √âkimidür andan hµç bir 

kimsei √ükm itmege irâdet virmeyiser. [ ... . ] 

(14a/16). اياك نعبد 

[1:5] [ ... ] (17) İy Çalab’um 

و اياك نستعين sensin. saña †aparuz, ma¡bûdımuz 

[1:5] didügi tevfµ…-i mu¡âvenet †aleb 

itmekdür ol (18) ¡ibâdet üzere. […] (22) İy 

Çalab’um bu (23) dükeli ¡alâyı…ları kesüp ve 

πara≥ları [Yz. ¡ara≥ları] …oyup saña †aparuz. 

Ve riyâdan …urtulıp i«lâ§ üzere (24) olmaπa 

yardım ve ¡i§met senden dilerüz. [ … ] 

[14b/27] 

[1:6] İbn-i ¡Abbâs 

ra≥iya’llâhu ¡anh eydür: Ma¡nâsı budur ki bizi 

[15a/1] delâlet …ılπıl ki †oπrı yola kim anda 

egrilik olmaya. İmdi yol degüldür illâ †arµ…-i 

İslâm’dur [ … ] (5) Pes ma¡nµ dimek olur kim 

bizi delâlet (6) …ılπıl şol esbâblara kim İslâm 

göñlünde anuñla mu√kem &âbit olur ve 

anuñla mak§ûda ulaşılur. (7) Ve bizi perâkende 

yollardan §a…layuvir. […] (21) Ma¡nµsi 

budur ki iy (22) bizüm rabbumuz ve ra√µm ü 

ra√mânumuz ve cezâ güninde mâlikümüz 

dünyâ ve â«iretde ma¡bûdumuz bizi ol perâkende 

yollardan (23) sen §a…layup §ırâ†-ı 

müsta…µm üzre aya…larumuzı &âbit-…adem …ıl. 

Bu göñlümüzi da«ı §a…la i¡ti…âd-ı (24) 

√a…dan bâ†ıla meyl eylemeye. [ … ] [16a/26] 

[1:7] Ya¡nµ iy bizüm 

rabbumuz senden ol (27) kimesnelerüñ 

†arµ…in †aleb iderüz ki sen anları kendüñe dost 

idinüp anlara yolı in¡âm [16b/1] idüp 

gösterdüñ ki ol yoldan saña vâ§ıl oldılar. Ve 

göñüllerin da«ı §a…layuvirdüñ ki senden (2) 

πayrıya meyl itmediler ki anlar senüñ 

peyπamberlerüñdür ve §ıddµ…laruñdur ve 

senüñ yoluñda şehµd olmış …ullaruñdur [ ... ] 

(17) 

[1:7] Ya¡nµ 

[1:6] الصراط اهدنا المستقيم [27/14b] 

[1:7] صراط الذين انعمت عليهم 

[1:7] غير المغضوب عليهم و لا الضالين (17)


†arµ…in dilemezüz ki yol yavı …ılup gümrâh 

olmışlardur. Ya¡nµ dimek olur ki ma¡§iyyetlerimizle 

(7) ma«≠ûl ve ma…hûr …ılmaπıl 

ki nu§retüñi bizden kesesin. Nitekim 

Yahûdµleri ma«≠ûl …ılup nu§retüñi (8) anlardan 

kesdüñ göñüllerini §a…lamaduñ, tâ ki 

İslâmdan i¡râ≥ idüp Yahûdµ oldılar. Ve da«ı 

(9) ol Na§ârâ gibi bizi ≥âll-ı gümrâh …ılmaπıl 

ki dµn-i İslâm’ı terk idüp Na§rânµ oldılar. Bedürüstµ 

(10) cemµ¡-i müfessirler ittifâ… 

عليهم مغضوب …ılmışlardur ki 

[1:7] (11) 

ضالين didiginden murâd Yahûdµlerdür 

[1:7] 

امين Na§rânµlerdür. (12) didiginden murâd 

[=âmµn] Ammâ bu kelµme-i âmµn Fâti√a’dan 

degüldür. ◊a≥ret-i Allâh ¡a@µmü’ş-şân (13) 

celle celâlehü’nün ism-i şerµflerinden bir 

ismdür. Ma¡nâsı yâ Allâh du¡âmuzı …abûl 

eyle dimek olur. İbn-i (14) ¡Abbâs 

ra≥iya’llâhu te¡âlâ ¡anhu eydür: Resûl 

√â≥ret[ine], ¡aleyhi’s-selâm, suâl eyledüm 

[=âmµn] ma¡nâsı (15) nedür? Didiler ki ن 

“yâ rab didigümleyin eyle” dimek olur. Ve 

da«ı resûl ¡aleyhi’§-§alâtu ve’s-selâm buyurur 

و لا الضالين ki (16) imâm 

[1:7] didükde bir 

kimse da«ı امين dise firişteler da«ı امين dirler. 

امين (17) didigi firiştelerüñ امين Her kimüñ ki 

didigine muvâfı… gelse ◊a… celle ve [a]¡lâ 

anuñ geçmiş günâhların yarlıπar. Ve da«ı 

(18) buyurdı-ki bu kelµme-i امين dört √arfdur. 

¢açan bir kimse Fâti√aı o…ıyup امين dise ol 

dört (19) √arfuñ her birinden bir firişte yaradur 

tâ …ıyâmete dek ol …ul içün maπfiret 

dilerler ve ra√met (20) †aleb iderler. Yâ Rab 

bu Fâti√aı o…ıyan müminµn ve müminâta 

na@ar-ı ¡inâyet …ılup tevfµ…-i hidâyet (21) 

erzânµ …ıl, dir temennâ iderler. Amµn yâ Rabbe’l-¡âlemµn. 

امي 

iy bizüm rabbumuz (18) şol kimseler †arµ…in 

dilemezüz ki yolı yavı …ılup gümrâh 

olmışlardur. Ya¡nµ bizi ma¡§iyytlerimizle 

ma«≠ûl (19) ve ma…hûr …ılmaπıl kim 

nu§retüñ bizden …at¡ idesesin. Niteki 

Yahûdµler ma«≠ûl olup anlardan nu§retüñi 

(20) kesdüñ göñüllerini §a…lamaduñ, tâ ki 

İslâm’dan i¡râ≥ idüp Yahûd oldılar. Da«ı ol 

Na§ârâ (21) gibi bizi ≥âll u gümrâh …ılmaπıl 

kim dµn-i İslâm’ı terk idüp Na§rânµ oldılar. 

[Yz. olalar]. Be-dürüstµ cemµ¡-i müfessirler 

مغضوب عليهم [ittifâ…] (22) …ılmışlardur kim 

[1:7] didügi[nden] murâd Yahûdµlerdür 

[1:7] didügi[nden] murâd 

Na§rânµlerdür. [ ... ] [17a/12] [ [=âmµn] امين 

... 

] (13) Lâkin bu kelµme Fâti√a’dan degüldür. [ 

... ] (14) Allâh (15) adlarından bir addur. 

Ma¡nâsı yâ Allâh du¡âlarumuzı …abûl eyle 

dimek olur. [ ... ] (19) İbn-i ¡Abbâs eydür: 

امين Resûl ¡aleyhi’s-selâma §ordum ki 

[=âmµn] ma¡nâsı (20) nedür? Buyurdı ki [“yâ 

rab didigümleyin eyle” dimek olur. Ve da«ı 

resûl ¡aleyhi’§-§alâtu ve’s-selâm buyurur] 

و لا الضالين kim ki imâm ola 

[1:7] didükde 

§oñra امين dise firişteler da«ı anuñ (21) gibi 

امين didügi firişteler امين dirler. Kimüñ ki امين 

didügine muvâfı… gele ◊a… Te¡âlâ anuñ geçmiş 

günâhların (22) yarlıπar. Ve da«ı 

buyurdı-ki bu kelµme-i امين dört √arfdur. 

¢açan bir kimse Fâti√a o…ıyup امين dise dört 

(23) √arfuñ her birinden Allâh Te¡âlâ bir 

firişte yaradur tâ …ıyâmete degin anuñ içün 

maπfiret ra√met dilerler. Dilerüz (24) ◊a… 

Te¡âlâ’dan ki bu Fâti√aı o…ıyan müminµn ve 

müminâta na@ar-ı ¡inâyet …ılup tevfµ… u hidâyet 

rûzµ …ıla. Amµn. 

[1:7] و لاالضالين 

Bu iki nüsha arasında bir ilişki olduğu açıktır. Bu kısa karşılaştırma da, bu 

tercümelerin bir birinden bağımsız olmadığını gösteriyor. İznikî mi İbn 

Arabşah çevirisini genişletmiş, İbn Arabşah mı İznikî tercümesini kısaltmıştır? 

Schact’a göre İznikî, İbn Arabşah’ın tercümesini genişletmiştir. 89 Ancak 

Schacht’ın Ankara’ya götürüldüğü için göremediği müellif/mütercim nüshası 

89 

Schacht, agm. (1927), sütun 750; a.mlf., agm. (1960), s. 137.


Enfesü’l-cevâhir’deki “ellefehü ve reccemehü” kaydı İznikî’nin İbn Arabşah tercümesini 

genişlettiği fikrini kabule imkân vermiyor. Eğer gerçekten bu muhtasar 

düzenleme İbn Arabşah’ın ise -ki bu konuda şimdilik elimizdeki tek karine Hacı 

Halife’nin İbn Arabşah’ın Ebu’l-Leys tefsirini Türkçeye çevirdiğine dair kaydıdır- 

İbn Arabşah, İznikî’nin telif-tercümesini -belki de eserin orijinalini de göz 

önünde bulundurarak- ihtisar etmiştir, diyebiliriz. Zira -Fatiha suresi ve kısa 

sureler üzerinden yaptığımız mukayeseye göre- Nuruosmaniye 136 (İbn 

Arabşah), Nuruosmaniye 138 (İznikî)’in ilgili yerleriyle aynıdır. Ebu’l-Leys tefsirinden 

bazı kısımların İznikî tercümesinde bulunup İbn Arabşah düzenlemesinde 

bulunmaması, İznikî’nin Ebu’l-Leys tefsirini esas aldığını; İbn Arabşah 

düzenlemesinde, İznikî tercümesinde bulunup da Ebu’l-Leys tefsirinin orijinalinde 

bulunmayan bazı kısımların (İznikî’nin “ellefehü” kaydına hatırlayalım) da 

yer alması, İbn Arabşah’ın Ebu’l-Leys tefsirinin aslını değil İznikî’nin telif/tercümesi 

esas aldığını gösterir. 

Bunu aşağıdaki tabloda görmek mümkündür: 


(İbn Arabşah, Tercüme-i Tefsir-i 

Ebu’l-Leys Semer-kandî) 

Fatiha Sûresi (1b/1-2a/19) 

(bkz. EK-I) 

1b/1 Bi’smi’llâhi’r-ra√mâni’r-ra√µm 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 


(İznikî, Enfesü’l-cevâhir= 

Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys 

Semerkandî) 

Fatiha Sûresi (2a/9-17a/24) 

(bkz. EK-II) 

9b/6 Sûretü’l-Fâti√ati’l-Kitâb 

i Seb¡a âyât in 

Bi’smi’llâhi’r-ra√mâni’rra√µm 

(7) Rivâyet olınur 

Mücâhid’den ra≥iya’llâhu ¡anh 

buyurur ki sûre-i Fâti√a 

Medµne’de nâzil oldı. Ebû 

~âli√ (8) İbn-i ¡Abbâs 

ra≥iya’llâhu ¡anhdan rivâyet 

…ıldı ki bu sûre Mekke’de 

indi. Ba¡≥lar didiler ki nı§fı 

Medµne’de (9) ve nı§fı Mekke’de 

indi. İmâm fa…µh Ebu’l- 

Ley& ra√metu’llâhi ¡aleyhi 

müselsel sened-i §a√µ√ile Ebâ 

Hüreyre’den (10) ra≥iya’llâhu 

¡anh rivâyet …ıldı ki 

Resûlu’llâh §alla’llâhu ¡aleyhi 

ve sellem buyurdı ◊a… 

Te¡âlâ’nun kitâbında bir sûre 

(11) var ki hµç anuñ gibi sûre 

◊a… Te¡âlâ bir peyπambere 

indürmedi. Übeyy bin Ka¡b 

Kastamonu İl Halk Ktp. 2779 

Ebu’l-Leys es-Semerkandî: 

Tefsî-rü Ebi’l-Leys=Tefsîrü’l- 

Kur’ân -Arapça-) 

Fatiha Suresi (2b/8-3a/9) 

(bkz. EK-X) 

2b/8 Fatiha suresi 

Bismillahirrahmanirrahim 

2b/9-15: 

Mücahit’ten rivayet 

olunur: Fatiha suresi Medenî’dir. 

(Medine’de nazil olmuştur). 

Ebu Salih, İbn-i Abbas’tan 

rivayet etti: Bu sure 

Mekkî’dir. (Mekke’de nazil 

olmuştur). Bazıları da bir 

kısmı Mekke’de bir kısmı 

Medine’de indirilmiştir, dediler. 

Fakih (Ebu’l-Leys), …. 

Ebu Hüreyre’den rivayet eder 

ki: Resulullah (s.a.v.) buyurdu: 

Allah’ın kitabında öyle bir 

sure vardır ki Allah benzerini 

hiçbir nebiye indirmemiştir. 

Übeyy bin Ka’b [o hangi suredir 

diye] sordu. Resulullah, 

onu bilmeden kapıdan çıkmanı 

(bunun cevabını öğrenmeden 

buradan ayrılmanı) istemem, 

dedi. Übeyy bin Ka’b 

der ki: Ben de öyle yaptım


- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

1b/2: Ebu’l-Ley& İmâm الحمد الله 

müselsel senedile İbn-i ¡Abbâs’dan 

rivâyet …ılur ki ol 

buyurdı: الحمد الله (3) dimek 

ya¡nµ cemµ¡-i şükr Allâh’a 

ma«§û§dur ve andan πayrıya 

revâ degül dimek olur. Zµrâ 

çün cemµ¡-i ni¡metlerüñ (4) 

√u§ulı andandur. Ve cemµ¡-i 

şükr da«ı revâdur ve aña 

gerekdür. Ammâ ¢atâde 

eydür bu sûre evvelinde şükr 

ile (5) başladıπı aña işâretdür 

ki â«ırında ◊a… Te¡âlâ iki 

†âife ≠ikr eyledi ki birisi 

πa≥ab olınmışlardan (6) idi ki 

anlar Yahûdµler idi. Ve biri 

≥âll gümrâh olınmışlardan idi 

ki anlar Na§ârµ idi. Pes bu şükr 

(7) itmek ya¡nµ dimek olur ki 

şükr ol pâdişâha ki bizi ol 

πa≥ab olınmış ve gümrâh olup 

≥âll (8) olanlardan …ılmadı... 

§ordı ki ol ne sûredür? ◊a≥reti 

(12) [peyπâmber] §alla’llâhu 

¡aleyhi ve sellem buyurdı ki: 

Yâ Ka¡b, ben umaram ki sen 

…apudan henûz çı…madın anı 

bilesin. Übeyy bin Ka¡b (13) 

eydür: Birez kendümi 

egledüm tâ ki baña anuñ ¡ilmi 

√â§ıl ola. Resûl §alla’llâhu 

¡aleyhi ve sellem sükût itdi. 

Girü (14) §ordum ki: Yâ 

Resûla’llâh, ol ne sûredür? 

Buyurdılar ki yâ Übeyy 

namâzuñda evvel …ırâatuñ 

nedür? Didüm ki (15) 

Ümmü’l-¢urân o…uram yâ 

Resûla’llâh. Buyurdılar ki ol 

Allâh √a……ıçun ki benüm 

rû√um anuñ …udretündedür 

(16) Allâh Te¡âlâ dört kitâb 

içinde bir da«ı aña beñzer bir 

sûre indürmedi. Ol Seb¡u’lme&ânµ 

ki... 

10a/11: İmâm Ebu-(12)-’l- 

Ley& müselsel senedin İbn-i 

¡Abbâs’dan ra≥iya’llâhu ¡anh 

rivâyet …ılur ki: الحمد الله dimek 

(13) ya¡nµ cemµ¡-i ni¡metlerüñ 

√u§ulı andandur. Ve cemµ¡-i 

şükr da«ı aña gerekdür. Ammâ 

¢atâde eydür bu sûre (14) 

evvelinde şükr ile başladuπı 

aña işâretdür ki â«irinde [Yz. 

â«iretde] ◊a… Te¡âlâ iki †âife 

≠ikr eyledi ki (15) birisi πa≥ab 

olınmış-lardandı ki o 

Yahûdµlerdür. Ve biri ≥âll u 

gümrâh olmışlardan idi ki (16) 

olar Na§ârâlardur. Pes bu şükr 

itmek keennehü dimek olur 

kim şükr ol pâdişâha ki bizi ol 

(16) πa≥ab olınmış ve gümrâh 

olup ≥âll olanlardan …ılmadı... 

(bekledim). Resulullah sustu 

ve sonra Übeyy bin Ka’b’e 

“namazında ne okursun?” 

dedi. Übeyy bin Ka’b 

“ümmü’l-Kur’ân” (Fatiha 

suresi). Resulullah, “Nefsim 

elinde olana (Allah’a) and 

olsun ki, Allah, Tevrat’ta, 

İncil’de ve Kur’ân’da onun 

benzerini indirmemiştir. O 

bana verilen Seb‘u’l-mesânî 

(=Fatiha suresi)… 

2b/19-21: 

21: Fakih [Ebu’l-Leys) 

…. İbn-i Abbas’tan rivayet 

eder: الله الحمد manası 

nimetlerine karşılık olarak 

bütün şükür Allah’adır. […] 

Katade’den rivayet edilmiştir: 

الحمد الله ki: Katade demiş 

manası bizi gazaba 

uğrayanlardan [=Yahudîler] 

ve 

sapmışlardan 

[=Hırıstiyanlar] kılmayan 

Allah’a hamd olsun, demektir.


- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

1b/13: الحيم 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Ya¡nµ …ullarum 

ben sizi envâ¡-ı tertµb …ıldıπum 

ve sizüñ √avâyiclerüñüzi 

yirine getürüp (14) 

≥arûretüñüzi def¡ itdigüm 

andan ötrü degül kim sizden 

da«ı baña bir menfa¡at ola. 

Belki benüm kemâl-i 

ra√metümdendür ki (15) ben 

ra√mân-ı ra√µmem. 

- 

- 

- 

- 

- 

ا لرحمن 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

12b/1: Eger الرحمن الحيم 

§orarlarsa ki ◊a… Te¡âlâ bu 

§ıfatı ≠ikr itdükden §oñra aña 

§ıfat-ı ra√met terdµf idüp (2) 

≠ikr itmekde münâsib ne da«ı 

bunca esmâ-ı §ıfatı var iken? 

Bu fa…µr dâ¡i eyle cevâb virür 

kim bu tertµb mu…te≥â-yı (3) 

ra√metdür. Zµrâ bir kimse bir 

≥a¡µfi görüp tera√√um 

…ılmayınca anuñ i√tiyâcını 

def¡ eylemez. Pes ◊a… Te¡âlâ 

(4) buyurdugi الرحمن الحيم 

keennehü aña işâret …ıldı ki iy 

…ullarum ben sizi envâ¡-ı tertµb 

birle tertµb …ıldıπum ve sizüñ 

(5) √avâyicüñüzi yirine 

getürüp ≥arûretlerüñüzi def¡ 

iderem, andan ötrü degül kim 

sizden baña bir menfa¡at (6) 

ola. Belki benüm kemâl-i 

ra√metümdendür ki ben 

ra√mân-ı ra√µmem. İmâm-ı 

Kelbî eydür: Bu iki ismdür ki 

rafµ…dür. Ammâ birbirinden 

(7) ri……âti artu…dur. Ri……at 

aña dirler ki bir kişi bir ≥a¡µfi 

ve mu√tâcı göricek … Ehl-i 

lüπat bundan ötrü (8) didiler 

ki bu laf@ı... 

2b/22-25 

25 

Bazıları Allah, kulları ona 

hamd etmesini bilsinler diye 

kendi nefsine hamd etti, dediler. 

Lügat ehli (leksikograflar) 

dediler ki “hamd”, “övgü 

حمد الله (=senâ)” demektir. Ve 

demek, kullara nimet olarak 

verdiklerine mukabil olarak 

“güzel sıfatlarıyla övgü 

O’nadır” demektir. “Hamd” 

kelimesinde “şükr” ve “medh” 

anlamı vardır. “Hamd”, “şükr” 

den daha kapsamlıdır. Çünkü 

“hamd” “şükr” yerini tutar 

ancak “şükr” “hamd”in yerini 

tutmaz 

3a/8-9: 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Kelbî’nin rivayetine göre o 

ikisi (Rahman ve Rahim) iki 

refîk isimdir. Biri diğerinden 

daha rakiktir. Bazı lügat ehli 

(leksikograf) dedi ki bu lafız… 

الرحمن الحيم :9


Sonuç: 

1. Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri Musa İznikî tarafından Enfesü’l-cevâhir 

adıyla Türkçeye tercüme edilmiştir. Eserde yer alan sorular ve bu sorulara “bu 

fakîr dâ‘î eyle cevâb virür ki…” diye başlayan kısımlar başta olmak üzere İznikî 

tercümeye bir çok eklemede bulunmuştur. Bu durum İznikî’nin “kendi el yazısı 

ile Umur Beğ’e ithafen yazmış olduğu” mütercim nüshasındaki “ellefehü ve 

reccemehü” (Bursa YEBEK, Ulucami 436, vr. 1a) kaydıyla örtüşmektedir. 

2. Ahmed-i Dâî’ye izafe edilen “Ebu’l-Leys-i Semerkandî Tefsîri Tercemesi” 

nüshaları, İznikî’nin Enfesü’l-cevâhir adlı Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri tercümesinin 

nüshalarıdır. 

3. Enfesü’l-cevâhir’in muhtasar bir düzenlenmesi yapılmıştır. Bu muhtasar 

düzenlemenin Nuruosmaniye 136, Ayasofya 147 ve Mihrişah Sultan 9 nüshaları 

vardır. Hacı Halife’nin Ebu’l-Leys tefsiri tercümesini İbn Arabşah’a mal etmesini 

göz önünde bulundurarak bu muhtasar nüsha İbn Arabşah tarafından düzenlenmiştir, 

diyebiliriz. 

4. İznikî aynı zamanda Hâzin-i Bağdadî’nin Lübâbü’l-te’vîl fî Ma‘âni’ttenzîl’ini 

de Türkçeye çevirmiştir. Bu tercümenin Âl-i ‘imrân suresi 96. ayetiyle 

başlayıp Hûd suresinin son ayetinin tefsiriyle biten, İznikî’nin kaleminden çıkmış 

cildi Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi’nde Ulucami 435 

numarada kayıtlıdır. ©


EK I YEBEK, Ulucami 435 vr. 156b-157a


EK II YEBEK, Ulucami 436 vr. 1b-2a


EK III YEBEK, Ulucami 435 vr. 329b-330a


EK IV YEBEK, Ulucami 436 vr. 154b-155a


EK V Nuruosmaniye 138, vr. 205b 

Nuruosmaniye 138, vr. 205a


EK VI YEBEK, Ulucami 436, vr. 314b 

YEBEK, Ulucami 436, vr. 314a


EK VII Nuruosmaniye 138, vr. 388b 

Nuruosmaniye 138, vr. 388a


EK VIII Nuruosmaniye 136, vr. 1b-2a (Fatiha suresi)


EK IX Nuruosmaniye 138, vr. 10b-11a


EK X Kastamonu İl Halk Ktp. 2779, vr. 2b-3a


EK XI Ebu’l-Leys Tefsiri tercümesinin İbn Arabşah’a izafe edilen matbu nüshasının kapağı ve ilk iki sayfası


Kaynaklar ve Kısaltmalar 

Yazmalar 

Ebu’l-Fazl Mûsâ b. Hâcî Hüseyin el-İznîkî, Tefsîrü’l-Lübâb Tercümesi: 

Bursa, YEBEK, Ulucami Nr. 435. 

Ebu’l-Fazl Mûsâ b. Hâcî Hüseyin e-İznîkî, Enfesü’l-cevâhir (=Tercüme-i Tefsîr-i Ebu’l-Leys 

es-Semerkandî): 

Bursa, YEBEK, Ulucami Nr. 436. 

Nuruosmaniye Ktp. Nr. 138. 

Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Ef. Nr. 51. 

İstanbul Üniversitesi Ktp., TY. 3248. 

Ebu’l-Leys es-Semerkandî, Tefsîrü Ebi’l-Leys: 

Kastamonu İl Halk Ktp. Nr. 2779. 

[İbn Arabşah], Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri tercümesi (muhtasar): 

Nuruosmaniye Ktp. Nr. 136. 

Süleymaniye Ktp. Ayasofya Nr. 147. 

Süleymaniye Ktp. Mihrişah Sultan Nr. 9. 

Kitaplar, Tezler ve Makaleler 

Abay, Muhammed, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1992. 

______, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası” Dîvân, C. 1, 

S. 6, İstanbul, 1999, s. 249-303. 

Alakese, Ayşe Nur, Ahmed-i Dâ’î’nin Ebü’l-Leys Tefsiri Tercümesi, Maide suresi, (Dil 

İncelemsi, Metin, Dizin), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002. 

Algül, Hüseyin-Nihat Azamat, “Emîr Sultan” DİA.., XI, İstanbul, 1995, s. 146-148. 

Aydar, Hidayet, “Osmanlılarda Tefsir Çalışmaları” Yeni Türkiye, S. 33, Ankara, Mayıs- 

Haziran 2000, s. 535-550. 

Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-‘ârifîn, Esmâu’l-mü’ellifîn ve Âsâru’l-musannifîn, Meb Yayınları, 

İstanbul, 1. cilt (hzl. Muallim Kilisli Rifat Bilge-İbnülemin Mahmud Kemal 

İnal), 1951, 2. cilt (hzl. İbnülemin Mahmud Kemal İnal-Avni Aktuç), 1955. 

Birışık, Abdulhamit, “Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin 

Mevâhib-i Aliyye’si” İslâmî Araştırmalar, C. 17, S. 1, Ankara, 2004, s. 53-68. 

______, “Osmanlı’nın Genişleme Döneminde İznik Yöresinde Tefsir Çalışmaları ve Mûsâ 

İznikî”, Uluslararası İznik Sempozyumu (5-7 Eylül 2005), İstanbul, tsz., s. 411-427. 

Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden, 1943, Band I.


Bursalı Mehmed Tahir, “Mûsâ bin Hâcî Hüseyîn İznîkî” Türk Yurdu, Yıl. 3, Cilt 6, Sayı 

10, 10 Temmuz 1330/1914, s. 2329-2331. 

______, (Hzl. Mustafa Tatçı-Cemâl Kurnaz), Osmanlı Müellifleri I-II-III (Ahmed Remzî Akyürek 

Miftâhu’l-kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi ile birlikte) [Tıpkıbasım], Ankara, 

2000. 

Çiçek, Ali, Ebü`l-Leys es-Semerkandî Tefsiri Tercümesi İlk Üç Surenin Dil Özellikleri (İnceleme-Metin-Dizin), 

Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış 

Doktora Tezi), Erzurum, 2003. 

Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmalar -Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna 

Kadar-, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora 

Tezi), İstanbul, 1994. (Basımı: İstanbul 2007). 

______, XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007. 

Deny, Jean, (Çev. Ali Ulvi Elöve), Türk Dili Grameri: Osmanlı Lehçesi, Maarif Vekaleti, 

İstanbul, 1941. 

DİA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 

Ebu’l-Leys-i Semerkandî, Nebe Tefsîri Tercümesi, Cemal Efendi Matbaası, İstanbul, 

1317/1899. [Arap harfli matbu]. 

Ebu’l-Leys-i Semerkandî (Mütercim: Ahmed b. Muhammed el-Hanefî), Tefsîr-i Şerîf, 1. 

cilt, Bulak matbaası, Kahire, tsz. [Bu baskının ilk forması, Süleymaniye Ktp. Hasib 

Ef. 33M.]. 

Ergin, Muharrem, “Bursa Kitaplıklarındaki Türkçe Yazmalar Arasında” TDED., C. IV, S. 

1-2, İstanbul, Kasım 1950, s. 103-132. 

Eroğlu, Ali, “Hâzin, Ali b. Muhammed” DİA., XVII, İstanbul, 1998, s. 125-126. 

Ertaylan, İsmail Hikmet, Türk Edebiyatı Örnekleri VII, Ahmed-i Dâ’î, Hayatı ve Eserleri, İstanbul 

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1952. 

Fihrisü’l-mahtûtâti’t-Türkiyyeti’l-Osmâniyye el-letî iktenethâ Dârul Kütübi’l Kavmiyye münzü 

‘âm 1870 hattâ nihâyeti 1980 m., [=Mısır Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu], 

[Kahire,] 1987, C. I. 

GAL : bkz. Brockelmann, Carl. 

GAS : bkz. Sezgin, Fuat. 

Gonca, Sema, Ahmed-i Dâ’î: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, Araf suresi, (Giriş- 

Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 

(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002. 

Gülensoy, Tuncer, “Bursa Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe El Yazma Kitaplar Üzerine 

Notlar -I-” Türk Kültürü, Nisan 1971, Yıl IX, S. 102, Ankara, 1971, s. 561-564. 

______, “Bursa Haraççıoğlu Kitaplığında Bulunan Türkçe Yazmalar Üzerine notlar” 

TDAY-Belleten 1971, (Ankara, 1989, 2. Baskı), s. 231-246.


H. Khalifa, Lexicon Bibliographicum et Encyclopaedicum, a Mustapha ben Abdallah Katib Jelebi 

dicto e nomine Haji Khalfa celebrato compositum, ed. latine vertit et commentario 

indicibusque instruxit G. Flügel, Leipzig-London, 1835-1858, C. II. 

Hamidullah, Muhammed, (Çev. Sâlih Tuğ), “Kur’anı Kerîm’in Türkçe Yazma Tercümeleri” 

Türkiyat Mecmuası, C. XIV, İstanbul, 1964, (basım 1965), s. 65-80. 

______, - Macit Yaşaroğlu, Kur’an-ı Kerîm Tarihi ve Türkçe Tefsirler Bibliyoğrafyası, Yağmur 

Yayınları, İstanbul, 1965. [Bu baskının ilk iki bölümü (s. 7-90) Muhammed 

Hamidullah’ın Mehmet Salih Mutlu tarafından Fransızcadan çevrilmiş Kur’ân-ı Kerîm 

Tarihi (Bir Deneme) başlıklı eseri, üçüncü bölümü (s. 91-169), Macit 

Yaşaroğlu’nun Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercemelerinin Kronolojik Bibliyografyası’ndan 

oluşmuştur]. 

Hartmann, Richard, “Ein altosmanischer ¢or’ân-Kommanter”, OLZ., XXVII (September 

1924), Nr. 9, 497-503. 

Hediyye: Bkz. Bağdatlı İsmail Paşa. 

Hüsnü, “İbni Arabşah” Türkiyat Mecmuası, III, 1926-1933, İstanbul, 1935, s. 157-183. 

İnan, Abdülkadir, “Kur’an’ın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine Notlar” 

TDAY-Belleten 1960, Ankara, 1988, 2. baskı, s. 79-94. Aynı makale: Makaleler ve İncelemeler, 

C. II, s. 141-155, TTK Yayınları, Ankara, 1998, 2. baskı. 

______, Makaleler ve İncelemeler, TTK Yayınları, Ankara, 1998, 2. baskı, C. II. 

Kara, Mustafa, “XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”, 

İslâmî Araştırmalar, C. 12, S. 2, Ankara, 1999, s. 130-147. Aynı makale: Uludağ 

Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 8, Bursa, 1999, s. 29-58. 

Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, İstanbul, 

1962, C. I. 

Katip Çelebi, Keşf el-Zunun (Hzl. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge), Millî Eğitim Basımevi, 

İstanbul, 1943, C. I. 

Koç, Hatice, Ahmed-i Dâ’î’nin Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî Adlı Eseri (En‘âm 

suresi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış 


Kurmuş, Ömer S., Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi, Bursa Valiliği İl Halk 

Kütüphanesi Yayını, Bursa, 2002. 

Kut, Günay, “Ahmed-i Dâî”, DİA., II, İstanbul, 1989, s. 56-58. 

______, (Günay Kut (Alpay) imzasıyla) “Bursa ve Manisa İl-Halk Kütüphanelerindeki 

Türkçe Yazmalar Üzerine” Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araştırmaları, C. 

1, Cambridge, 1971, s. 121-147. Aynı makale: Yazmalar Arasında, Eski Türk Edebiyatı 

Araştırmaları I, Simurg, İstanbul, 2005, s. 157-178.


Küçük, Murat, Mûsâ bin Hâcı Hüseyin İznikî: Terceme-i Fa§lu’l-»i†âb (Giriş-İnceleme-Metin- 

Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans 

Tezi), Ankara, 1996. 

Muhammed Fuâd Abdülbâkî, El-mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dârü’lhadîs, 

Kahire, 1408/1988. 

Mûsâ b. Hacı Hüseyin İznikî, Ebu’l-Leys es-Semerkandî Tefsirinin Tercümesi [Tıpkıbasım], 

Sezgin Neşriyat, İstanbul, 1983, 2 Cilt. 

OLZ. : Orientalistische Literaturzeitung. 

Özdemir, Hikmet, Mûsâ b. ◊âcµ ◊üseyin el-İzni…µ Hayatı ve Eserleri, Ankara Üniversitesi 

İlâhiyat Fakültesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1980, XII+150+4 s.. 

______, “XV. Asrın Başında Yazılmış Türkçe Bir Dinî Eser Münebbihü’r-râkıdîn” Türk 

Dünyası Araştırmaları, S. 73, İstanbul, Ağustos 1991, s. 169-187. 

Özdemir; Yasemin, Ahmed-i Dâî: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, [Yasin suresi], 

(Giriş-Metin-Sözlük), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış 


Özege, M. Seyfettin, Eski Harflerle Basılmış Türkeç Eserler Kataloğu, İstanbul, tsz. C. III. 

Özkan, Abdurrahman, “Ahmedi Dâî’nin Tefsîr Tercümesi’nin Manzum Mukaddimesi ve 

Dil Özellikleri” Selçuk Ünivesitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları 

Dergisi, S. 11, Konya, 2002, s. 1-57. 

Özkan, Mustafa, “Ahmed-i Dâî’nin Tercüme-i Tefsir-i Ebü’l-Leys es-Semerkandî Mukaddimesi” 

TDED., XXIX, İstanbul, 2000, s. 117-188. 

Schacht, Joseph, “Abu’l-Layth al-Samar…andî” The Encyclopaedia of Islam (New edition), 

Leiden-London, 1960, vol. I, p. 137. 

______, “Weiteres zu den altosmanischen Korankommentaren” OLZ., XXXI (Oktober 

1928), Nr. 10, 812-815. 

______, “Zwei altosmanische Kor’ān-Kommentare” OLZ., XXX (September 1927), Nr. 9, 

747-752. 

Sezgin, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums, Leiden, 1967, Band I. 

Sohrweide, Hanna, Türkische Handschristen, (VOHD (=Verzeichnis der Orientalischen 

Handschriften in Deutschlsnd) XIII, 3) Wiesbaden, 1974. 

Şeşen, Ramazan, “Onbeşinci Yüzyılda Türkçeye Tercümeler” XI. Türk Tarih Kongresi 

(Ankara: 5-9 Eylül 1990) Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Yayınları, C. III, Ankara, 

1994, s. 899-919. 

______, “İlk Osmanlı Âlimleri ve Yazdıkları Eserler”, Marmara Üniversitesi Fen- 

Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 12, İstanbul, Eylül, 2002, s. 261- 

292. 

TarS. : Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 1963. 

TDED. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 

TDK 

: Türk Dil Kurumu.


Topaloğlu, Ahmet, Muhammed bin Hazma: XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Kur’an Tercümesi, 

Kültür Bakanlığı, İstanbul, 1976, C. I. 

Topaloğlu, Elif, Ahmed-i Dâî, Tercüme-i Tefsir-i Ebü’l-Leys es-Semerkandi, Nisa suresi (Giriş- 

Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 


TSMK : Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. 

TTK : Türk Tarih Kurumu. 

Yaşaroğlu, M. Kâmil, Mûsâ İznikî” DİA., XXXI, İstanbul, 2006, s. 218-219. 

Yavuzarslan, Paşa, Mûsâ bin Hâcı Hüseyin el-İznikî: Münebbihü’r-râkidîn (Uyurları 

Uyandurucu), TDK Yayınları, Ankara, 2002, C. I. 

______, Mûsâ bin Hâcı Hüseyin İznikî: Terceme-i ◊ı§nu’l-√a§µn Fµ Minheci’d-dµn (Giriş- 

İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1993. 

Yazıcı, İshak, Ebu’l-Leys es-Semerkandi, Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, Atatürk Üniversitesi 

İslâmi İlimler Fakülyesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1982. 

______, “Ebu’l-Leys es-Semerkandi’nin Tefsirinin Bazı Hususiyetleri” Mûsâ b. Hacı Hüseyin 

İznikî, Ebu’l-Leys es-Semerkandî Tefsirinin Tercümesi, Sezgin Neşriyat, İstanbul, 

1983, C. 2, s. 5-9. 

______, “Tefsiru Ebi’l-Leys Tercemeleri Hakkında Kısa Bir Araştırma” Ondokuz Mayıs 

Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. 6, Samsun, 1992, s. 79-83. 

YEBEK : Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi (Bursa). 

Yılmaz, Birgül, Ahmed-i Dâ’î: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, Âl-i ‘İmrân suresi 

(Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 


Yuvalı, Abdülkadir, “İbn Arabşah, Şehâbeddin” DİA., XIX, İstanbul 1999, s. 314-315. 

Yüksel, Murat, “Kara Timurtaş-oğlu Umur Bey’in Bursa’da Vakfettiği Kitaplar ve Vakıf 

Kayıtları” Türk Dünyası Araştırmaları, S. 31, İstanbul, Ağustos 1984, s. 134-147.

Ebu'l-Leys Semerkandî Tefsirinin Türkçe Tercümesi Üzerine

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?