Hazar Raporu - Issue 01 - Fall 2012
30.12.2014 • Views
Share Embed Flag

Hazar Raporu - Issue 01 - Fall 2012

ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
caspianreport

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

HAZAR RAPORU<br />

Yayıncı:<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü<br />

Yayıncı Adına İmtiyaz Sahibi:<br />

Haldun Yavaş<br />

Genel Yayın Yönetmeni:<br />

Efgan Niftiyev<br />

Yazı İşleri Müdürü:<br />

Cemile Çağıl<br />

Editörler:<br />

Dr. Esra Hatipoğlu<br />

Dr. Gönül Tol<br />

Araştırma Asistanları:<br />

Ferahşan Yaprak Gençkaya<br />

Hande Yaşar - Ünsal<br />

Röportajlar:<br />

Ferahşan Yaprak Gençkaya<br />

Görsel Sorumlusu:<br />

Mefail Başgülşen<br />

Basımcı:<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü<br />

Grafik Tasarım:<br />

Fikir Cumhuriyeti Creative<br />

Basıldığı Yer:<br />

Milsan Basım Sanayi A.Ş.<br />

Yayın Türü:<br />

Süreli<br />

Yazışma Adresi:<br />

Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok., No:3 Kat:4 Daire:11-12 Maslak,<br />

34298 Şişli-İstanbul-TÜRKİYE<br />

Telefon:<br />

+90 212 999 66 00<br />

Fax:<br />

+90 212 999 66 <strong>01</strong><br />

Email:<br />

hazar.raporu@hasen.org.tr

BAŞLARKEN…<br />

Selamlar,<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü olarak “<strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong> Güz Sayısı” ile ilk yayınımızı yapmanın<br />

kıvanç ve heyecanını duymaktayız.<br />

Raporda, <strong>Hazar</strong> bölgesi ve çevresi ile ilgili önemli konuları yenilikçi stratejik bakış açısıyla<br />

değerlendireceğiz. Böylelikle bölgenin Türkiye gündeminde hak ettiği yeri almasına katkıda<br />

bulunmuş olacağız.<br />

Üç ayda bir yayınlanacak dergide enerji, ekonomi, uluslararası ilişkiler, kalkınma,<br />

savunma, güvenlik, eğitim ve çevre konularında makaleler, incelemeler ve röportajlar yer<br />

alacak. Seçilen konular ve işleniş biçimiyle Türkiye’nin bölgeyi daha doğru algılamasına,<br />

<strong>Hazar</strong> Havzası ile Türkiye arasında daha güçlü işbirliklerinin kurulmasına, ortak<br />

sorunların çözüm yollarına ve birlikte gelişme imkânına ışık tutmuş olacağız.<br />

<strong>Hazar</strong> bölgesinin, Türkiye gündeminde doğru bir şekilde yer almasına yönelik<br />

çalışmalarımız rapor gibi basılı yayınlar ile sınırlı kalmayacak, aylık dijital dergi, dijital<br />

kitap, konferans, seminer, haber ve tartışma programlarının da bulunacağı online platform<br />

ile devam edecek. Odak noktası <strong>Hazar</strong> ve bölgesi olan söz konusu platform ile Türkiye’de<br />

emsali bulunmayan bir ilke imza atmış olacağız. Zira mevcut medya ve enstitüler<br />

arasında, sadece bölgeye yoğunlaşan bir yayın organı bulunmamakta.<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü olarak <strong>Hazar</strong> ve bölgesine yönelik çalışmalarımızla, dünyanın<br />

en etkili düşünce kuruluşu olmayı amaçlamakta ve böyle bir misyonu üstlenmekten dolayı<br />

mutluluk duymaktayız.<br />

Birçok eksikliklerimizin farkında olarak yol boyunca fikirlerinizi, eleştirilerinizi ve<br />

yorumlarınızı bizlerle paylaşmanızı, yayınlanmasını istediğiniz makalelerinizi<br />

hazar.raporu@hasen.org.tr email adresi ile irtibata geçerek bizlere ulaştırmanızı dileriz.<br />

Saygılarımla;<br />

Haldun YAVAŞ<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü<br />

Genel Sekreter

EDİTÖRDEN…<br />

Merhaba değerli okurlar…<br />

İsminden de anlaşılacağı üzere <strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong> dünyanın en büyük gölü olan <strong>Hazar</strong>’ı,<br />

onun zenginliklerini, bölgesel ve global önemini araştırmak ve anlatmak üzere yayın<br />

hayatına başlıyor. <strong>Hazar</strong>’ı ve onu çevreleyen beş ülkeyi etkileyen ve Avrupa’dan başlayıp<br />

Çin’e uzanan coğrafyayı okumak, analiz etmek, anlatmak çok iddialı bir hedef olsa gerek.<br />

Fakat umuyoruz ki, bu dergi enstitümüzün yaptığı diğer bilimsel ve kültürel çalışmalarla<br />

birlikte <strong>Hazar</strong> bölgesine yeni bir bakış getirecektir. Bu çalışmalar bölge ülkeleri arasında<br />

etkileşimlerin sadece politik düzlemde değil aynı zamanda ekonomik, akademik, kültürel,<br />

medya ve sivil toplum boyutlarında gelişmesine de katkı sağlayacaktır.<br />

<strong>Raporu</strong>muzun ilk sayısının kapak dosyası olarak bölgenin iki önemli ülkesi Azerbaycan<br />

ve Türkiye’nin ortak projesi olan, <strong>Hazar</strong>’ın enerjisini Avrupa’ya taşıyacak Trans Anadolu<br />

Doğal Gaz Boru Hattı Projesi’ni (TANAP) seçtik. TANAP projesi yine bu iki ülke<br />

tarafından tamamlanmış olan Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı projesinden sonra<br />

Azerbaycan ve Türkiye’nin tam bir stratejik başarı öyküsü aslında. Bölgesel iş birliğine<br />

ve ekonomik kalkınmaya büyük katkılar sağlayacak TANAP projesini iki uzman kalem,<br />

Azerbaycan’dan Gulmira Rzayeva ve Türkiye’den Burcu Punsmann anlattı.<br />

<strong>Raporu</strong>muzda sadece enerji ve <strong>Hazar</strong>’ı değil aynı zamanda bu bölgenin etkileşim<br />

çevresini de işlemeye çalıştık. Türkiye’nin önemli akademisyenlerinden Kemal Kirişçi’nin<br />

değerlendirmesi ve Georgetown Üniversitesi’nden doktorasını almış ekonomi uzmanımız<br />

Fatih Macit’in makalesi Avrupa Birliği’nin şu anki politik ve ekonomik durumuna ışık<br />

tuttu. ABD’den Prof. Stephen Larrabee ile yaptığımız mülakatta, Arap Baharı ve<br />

Türkiye - Amerika ilişkileri masaya yatırıldı. Kıymetli akademisyen Prof. Dr. Nilüfer<br />

Narlı’nın, azınlıklar ve kadının rolü konusunda değerlendirmeleri bu kadar politika ve<br />

ekonomi ağırlıklı raporumuza ayrı bir renk kattı.<br />

Son olarak raporumuzun hazırlanmasının her aşamasında yaptıkları çok değerli<br />

katkılardan dolayı Ferahşan Gençkaya, Cemile Çağıl, Hande Yaşar - Ünsal, Gökhan Çay,<br />

Mefail Başgülşen ve Genel Sekreterimiz Haldun Yavaş’a teşekkür ederim.<br />

Keyifli Okumalar…<br />

Efgan Niftiyev<br />

Genel Yayın Yönetmeni

HAZAR<br />

RAPORU<br />

EKİM /ARALIK 2<strong>01</strong>2<br />

İçindekiler<br />

MAKALELER<br />

TANAP – <strong>Hazar</strong> Gazını Avrupa’ya Taşıyan Atılım Projesi<br />

Petrol stratejisinin başarıyla hayata geçirilmesinin ardından Azerbaycan, gaz ihracat politikası<br />

ile ilgili stratejik amaçlar belirlemeye başlamıştır. Azerbaycan, hâlihazırda uluslararası piyasalara<br />

(Türkiye, Rusya, Gürcistan) gaz ihraç eden, bölge genelindeki tek ülkedir. Bu nedenle de AB<br />

tarafından, Güney Gaz Koridoru’nun “sağlayıcı ve iştirakçi”si olarak görülmektedir.<br />

Gulmira Rzayeva / Enerji Uzmanı<br />

Azerbaycan-Türkiye İlişkilerinde Bir Adım:<br />

Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP)<br />

Azerbaycan-Türkiye Boru Hattı Projesi, ikili ilişkilerin duygusallık aşamasını geçmesini<br />

sağlayarak her iki tarafın çıkarlarının belirlenmesine imkân verecek ve böylece iki devlet<br />

arasındaki iş birliği, kazan-kazan temelli pragmatik anlaşmalara dayalı daha sağlıklı bir zemine<br />

taşınmış olacaktır.<br />

Dr. Burcu Gültekin Punsmann / Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV)<br />

Kıdemli Dış Politika Analisti<br />

Avro Krizinin Neresindeyiz<br />

Yunanistan’ın IMF ve Avrupa Birliği (AB) ile ilk kurtarma paketi imzalamasının üzerinden iki<br />

yıldan fazla bir süre geçti. O zamanlarda Avrupa borç krizi, Yunan borç krizi ile eş görülüyordu.<br />

Piyasalar ve yatırımcılar Portekiz, İrlanda, İspanya ve İtalya hakkında çok ciddi bir endişe<br />

duymuyorlardı. Fakat daha sonraki süreçte problemin Yunanistan ile sınırlı olmadığı anlaşıldı.<br />

Yrd. Doç. Fatih Macit / Süleyman Şah Üniversitesi Ekonomi Bölümü, Bölüm Başkanı<br />

10<br />

16<br />

22<br />

4

EKİM /ARALIK 2<strong>01</strong>2<br />

İçindekiler<br />

RÖPORTAJLAR<br />

Prof. Dr. Kemal Kirişci<br />

Boğaziçi Üniversitesi<br />

Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler<br />

Öğretim Üyesi<br />

“Euro krizinin bir takım mali ve parasal detayları etrafında dönüşen tartışmalara ve<br />

Merkel’in aldığı pozisyona, özellikle İtalyan Başbakanıyla yaptığı son toplantıdan<br />

çıkan imaj, Almanya’nın ya hakikaten bütünleşmeye ciddi bir şekilde devam edeceğiz<br />

ya da ‘Ben bu Euro parasal sistemini bu şekilde desteklemeye devam edemem,<br />

arkasından ne çıkar bakarız’ gibi bir sinyal veriyor.”<br />

26<br />

Prof. Dr. Nilüfer Narlı<br />

Bahçeşehir Üniversitesi<br />

Sosyoloji Bölümü ve Akdeniz Araştırmaları Bölümü<br />

Bölüm Başkanı<br />

“Türkiye’de hepimiz T.C. vatandaşıyız, hepimizin farklı etnik kimlikleri var ama bir<br />

potada erime durumu söz konusuyken şu anda tekrar kimliklerin ve siyasi görüşlerin<br />

kutuplaştığı bir döneme girmiş bulunuyoruz. Kadınlar açısından bu olaylara<br />

bakarsak, bu gerilimli dönemlerde kadınlar erkeklere göre iki misli etkileniyorlar.”<br />

32<br />

F. Stephen Larrabee<br />

RAND Corporation<br />

Avrupa Güvenliği Başkanı<br />

“Orta Doğu’daki birçok kişi Türkiye’yi potansiyel ve muhtemel bir rol model olarak<br />

görmekte. Diğer taraftan, Türkiye kendisini takip edilmesi zorunlu bir rol model<br />

olarak tanımlamamakla birlikte, bölge halkına bir tür ilham kaynağı olmayı tercih<br />

etmiş durumda.”<br />

38<br />

HAZAR RAPORU<br />

5

Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı<br />

(TANAP): Enerji İş Birliğinde<br />

Önemli Bir Atılım<br />

İstanbul, 26 Haziran 2<strong>01</strong>2 tarihinde,<br />

Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin tarihi<br />

anlarından birine tanık oldu. Türkiye ve<br />

Azerbaycan, Azeri doğal gazını Türkiye<br />

üzerinden Avrupa’ya ulaştırmayı planlayan<br />

7 milyar dolarlık hükümetler arası Trans<br />

Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi<br />

(TANAP) anlaşmasını imzaladı.<br />

İmza töreninde yaptığı konuşmada,<br />

“Bugünkü imza bu proje için yasal<br />

çerçevenin tamamlanmasındaki en<br />

önemli adımdır.” diyen Başbakan Erdoğan<br />

sözlerine şöyle devam etti: “Bu proje<br />

sadece ülkelerimiz arasındaki bağları<br />

derinleştirmeyecek, Türkiye üzerinden<br />

Azerbaycan ve Avrupa arasında organik<br />

bir bağ oluşturacaktır.” Aliyev ise “Bu<br />

bölgede Türkiye ile Azerbaycan olmadan<br />

sağlıklı bir enerji koridoru hayal etmek<br />

mümkün değildir. TANAP sadece bu iki<br />

devlete ait bir projedir ve biz bu alanda<br />

iş birliğimizi sıkılaştırmaya kararlıyız.”<br />

dedi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı<br />

İlham Aliyev, <strong>Hazar</strong> sürdürülebilir enerji<br />

erişiminin önemini vurguladı ve projenin<br />

enerji ikmal yollarının çeşitlendirilmesi<br />

amacıyla Avrupa için kilit rol oynadığını<br />

belirtti. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi<br />

(SOCAR), Türk Devlet Boru Hattı ve<br />

Gaz Şirketi (BOTAŞ) ve Türk Petrolleri<br />

Anonim Ortaklığı (TPAO) temsilcileri de<br />

törende hazır bulundu.<br />

SOCAR`ın yapmış olduğu bu yatırım<br />

Türkiye ekonomisindeki en büyük<br />

uluslararası doğrudan yatırımdır. 2<strong>01</strong>7 yılı<br />

sonuna kadar Petkim edinimi ve TANAP<br />

dâhil olmak üzere, SOCAR’ın Türk<br />

ekonomisine yatırımlarının 17 Milyar<br />

ABD Dolarına ulaşması bekleniyor.<br />

Azerbaycan’ın Şah Deniz II alanından<br />

bir yılda 16 milyar metreküp gazı<br />

ulaştırarak, altı yıl içinde tamamlanması<br />

öngörülen TANAP’ın %20 payı BOTAŞ’a<br />

ve %80’i SOCAR’a aittir. Mart ayında,<br />

bir Türk Enerji Bakanlığı yetkilisi,<br />

Türkiye’nin projedeki %20 olan hissesini<br />

artırabileceğini söyledi. Boru hattının<br />

başlangıç kapasitesinin yıllık 16 milyar<br />

metreküpe ulaşması bekleniyor. Yaklaşık<br />

6 milyar metreküp Türkiye’ye, geri kalanı<br />

ise Avrupa’ya teslim edilecek olan proje,<br />

<strong>Hazar</strong> Denizi’nin Azerbaycan bölümünde<br />

çıkarılan büyük gaz rezervlerini Türkiye<br />

üzerinden Avrupa’ya sağlamak üzere<br />

tasarlanmıştır. Proje aynı zamanda sırasıyla<br />

ilk elden gaz satışını ve bu satış kârının<br />

Azerbaycan ve Türkiye’yi geliştirmek için<br />

yönetilmesini de içerir. İnşaatının 2<strong>01</strong>4<br />

sonu veya 2<strong>01</strong>5 yılı başlarında başlaması<br />

beklenen projenin ilk aşamasının 2<strong>01</strong>8<br />

yılında hazır olması öngörülüyor.<br />

HAZAR RAPORU<br />

7

TANAP PROJESİ<br />

Ön Mutabakat Tarihi 26 Aralık 2<strong>01</strong>1<br />

İmzalanma Tarihi 26 Haziran 2<strong>01</strong>2<br />

Taraflar<br />

Türkiye Cumhuriyeti-Azerbaycan Cumhuriyeti<br />

Yatırım Miktarı<br />

7 Milyar ABD Doları<br />

Yatırımcılar<br />

SOCAR (Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi)<br />

BOTAŞ (Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş.)<br />

TPAO (Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı)<br />

Hisse Payı<br />

%20 BOTAŞ ve TPAO<br />

%80 SOCAR<br />

Doğal Gaz Hattı Güzergâhı<br />

Başlangıç Noktası<br />

Azerbaycan Şah Deniz II sahası<br />

Transit Ülke<br />

Gürcistan<br />

Türkiye Giriş Noktası<br />

Türkgözü (Ardahan)<br />

Avrupa Çıkış Noktası<br />

Bulgaristan ve/veya Yunanistan<br />

İnşaat Başlangıç Tarihi<br />

2<strong>01</strong>4 sonu veya 2<strong>01</strong>5 başı<br />

Dizayn<br />

31 milyar metreküpe kadar genişletilebilir.<br />

Aşamalar<br />

1.Aşama 2<strong>01</strong>8<br />

2.Aşama<br />

2020 yılında - 16 milyar metreküp<br />

3.Aşama<br />

2023 yılında - 23 milyar metreküp<br />

4.Aşama<br />

2026 yılında - 31 milyar metreküp<br />

Türkiye’nin gaz alış fiyatları:<br />

İran: 585 (1000 m/c)<br />

Rusya: 400 (1000 m/c)<br />

Azerbaycan: 330 (1000 m/c) (Şu anki – TANAP’tan gelecek gazın fiyatı henüz belli değil.)<br />

8

TANAP – <strong>Hazar</strong> Gazını Avrupa’ya<br />

Taşıyan Atılım Projesi<br />

Gulmira Rzayeva<br />

Enerji Uzmanı<br />

Giriş<br />

Petrol stratejisinin başarıyla hayata<br />

geçirilmesinin ardından Azerbaycan, gaz<br />

ihracat politikası ile ilgili stratejik amaçlar<br />

belirlemeye başlamıştır. Azerbaycan,<br />

hâlihazırda uluslararası piyasalara<br />

(Türkiye, Rusya, Gürcistan) gaz ihraç<br />

eden, bölge genelindeki tek ülkedir. Bu<br />

nedenle de AB tarafından, Güney Gaz<br />

Koridoru’nun “sağlayıcı ve iştirakçi”si<br />

olarak görülmektedir.<br />

Bu strateji doğrultusunda, Azerbaycan,<br />

uzun vadede AB için önemli ve stratejik bir<br />

doğal gaz ihracatçısı ülke olmayı hedefliyor.<br />

Şah Deniz Sahası (SD) alanından Avrupalı ​<br />

son kullanıcılara, değer zincirinin her<br />

halkasında yer edinmeyi amaçlıyor.<br />

Proje Destek Anlaşması (PDA) üzerine<br />

gelişen SD II, 2036 yılına kadar geçerli<br />

olup, projenin ömrü bugünden itibaren<br />

24 yıldır 1 . O zamana kadar SOCAR’ın<br />

(Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi)<br />

sözleşme koşullarını veya hisse değerlerini<br />

değiştirmesi mümkün olmayacaktır.<br />

1 BP in Azerbaijan: Sustainability Report http://www.<br />

bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/STAGING/<br />

global_assets/downloads/A/Azerbaijan_Sustainability_Report_2<strong>01</strong>0.pdf<br />

Ancak bugün, hızla gelişen maddi gücü<br />

ve projedeki stratejik konumu ile değer<br />

zincirinde daha fazla hisse satın alması<br />

mümkündür. Bu durum, pay sahibi olduğu<br />

piyasaya gaz ulaştırarak altyapıyı kontrol<br />

etmesi adına SOCAR’a imkân sağlar.<br />

Bu aşamada Azerbaycan, net hammadde<br />

ihracatçısı olarak Türk-Avrupa sınırında<br />

sadece satıcı rolüyle yetinmek istemiyor.<br />

Gaz stratejik bir üründür ve bu ürün<br />

akıllıca kullanıldığı zaman SOCAR ile<br />

Azerbaycan önemli bir jeostratejik ve<br />

finansal konuma erişebilir. Gelecekteki<br />

muhtemel bağlantıları yönetmek gün<br />

geçtikçe daha da önemli hal almaktadır.<br />

Bu durum SOCAR’ı gelecek 20 yılki gaz<br />

firmaları ve Avrupa’nın temel yapısına<br />

bağlanmaktan; bu sayede de ekonomik ve<br />

politik manipülasyona maruz kalmaktan<br />

korumaktadır.<br />

Güney Kafkasya Boru Hattı (SCP)<br />

projesinin büyümesiyle, Azerbaycan<br />

potansiyel gaz hacmini kaynağından son<br />

kullanıcıya kadar kontrol ederek çıkarlarını<br />

korumuş olacaktır. Ancak bu düzenleme<br />

gaz ihracını yaygınlaştırma hedefinde<br />

olan bir ülkeyi tatmin etmeyecektir.<br />

Azerbaycan, gaz kaynakları olan bir<br />

“Metnin orijinal dili sayfa 44’de.<br />

10

hükümet olarak, tüketici ülkelere ait<br />

bir konsorsiyumun sahip olduğu ve gaz<br />

üretici ülkelerin çıkarlarının korunmadığı<br />

bir boru hattı aracılığıyla gaz satışı<br />

yapmayı istemeyecektir. Aynı şekilde, SD<br />

konsorsiyumunun ortakları da ileride<br />

Türkiye topraklarında Doğu Nabucco<br />

olarak değişecek ve yine gelecekte<br />

Orta Asya ile birlikte yüksek miktarda<br />

Azerbaycan gazını taşıyacak bir boru<br />

hattı inşasına ilişkin Bakü stratejisini<br />

destekleyeceklerdir.<br />

T ANAP stratejik açıdan önemli ve<br />

ölçeklenebilir boru hattı/ana hattır.<br />

SOCAR’ın böyle bir adım atmasının iki<br />

sebebi vardır. İlki, ölçeklenebilir altyapının<br />

2<strong>01</strong>7’den sonra SD gazını taşıyabilmesi<br />

ve 2025’ten sonra yeni keşiflerden çıkan<br />

gazla birlikte Azerbaycan gaz üretiminin<br />

her yıl 50 milyar metreküpe çıkması<br />

hedefidir 2 . Bu tasarıların gerçekleşmesi<br />

halinde, oldukça yüksek hacimde gaz nakli<br />

Güney Kafkasya Boru Hattı’ndaki (SCP)<br />

%10’luk hissesinden memnun olmayan<br />

SOCAR, SCP’yi geliştirmek için ilk adımı<br />

atmıştır. Önerilen sistem Azerbaycan<br />

gazının 30 milyar metreküpe kadar<br />

ölçeklenebilir olmasını sağlayacak ve hatta<br />

bu sistem ileride Orta Asya gazını da<br />

kapsayacaktır.<br />

yapılacaktır. Ayrıca Trans-<strong>Hazar</strong> Boru<br />

Hattı’nın inşası da yeni ölçeklenebilir<br />

boru hattının faaliyete geçirilmesinde rol<br />

oynayan başka bir sebeptir.<br />

Projedeki hissesini artırmak ve hatta<br />

hisselerin çoğunluğuna sahip olmak adına<br />

2 http://eurasianenergyanalysis.blogspot.com/2<strong>01</strong>2/06/<br />

trans-anatolian-gas-pipeline-strongest.html<br />

HAZAR RAPORU<br />

11

ikinci SCP’yi faaliyete geçirmek, SOCAR<br />

için mükemmel bir fırsat olacaktır. Değer<br />

zincirinin Kafkasya halkasındaki çoğunluk<br />

hissesiyle Azerbaycan, bu stratejik<br />

projenin bir kısmını işletme ve denetleme<br />

imkânına sahip olacaktır. Bakü’nün elinde<br />

efektif para, gaz kaynakları, TANAP ve<br />

SCP gibi para kaynağı olan boru hatları<br />

var. BP ve diğer Şah Deniz (SD) ortakları<br />

SCP’nin geliştirilmesi hakkında bir görüş<br />

birliğine varmış durumdalardır.<br />

SOCAR’ın Türk topraklarında,<br />

değerler zincirinin alt sıralarındaki<br />

çıkarlarını ileride muhafaza edebilmesi<br />

için yukarıda bahsedilen stratejinin<br />

geliştirilmesi ciddi bir gereklilik halini<br />

almıştır. 17 Kasım 2<strong>01</strong>1’de Trans<br />

Anadolu Boru Hattı’nın ilanıyla gelen<br />

çözüm, Güney Gaz Koridoru’nda<br />

kaçınılmaz bir oyun değiştirici olmuştur.<br />

Beklenildiği üzere, Azerbaycan<br />

ve Gürcistan topraklarındaki yer<br />

değişimin ardından boru hattı,<br />

SCP’nin geliştirilmesi yoluyla Türk<br />

topraklarındaki Doğu Nabucco’yu<br />

değiştirecektir.<br />

Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP)<br />

ilk olarak Ekim 2<strong>01</strong>1’de Türkiye-<br />

Azerbaycan transit müzakereleri<br />

esnasında “aniden gündeme gelmiş”<br />

ve 25 Ekim 2<strong>01</strong>1 tarihinde IGA’daki<br />

(Hükümetlerarası Anlaşma) “ilave bir<br />

madde” ile güvence altına alınmıştır.<br />

Sonrasında 24 Aralık 2<strong>01</strong>1’de TANAP<br />

için Mutabakat Zaptı (MOU) ve 26<br />

Haziran 2<strong>01</strong>2’de özel IGA imzalanmıştır.<br />

Birçok uzmanın öngördüğünün<br />

aksine, TANAP müzakerelerinde boru<br />

hattının yasal düzenlemeleri tartışmalı<br />

bir konu değildi. Oysaki iki yıl süren<br />

müzakerelerin ardından 25 Ekim<br />

2<strong>01</strong>1 tarihinde imzalanan BOTAŞ-<br />

SOCAR transit anlaşmasında hukuki<br />

altyapı temel sorunu oluşturmaktaydı.<br />

TANAP’ın IGA/HGA 3 ’sının İsviçre<br />

hukukuna göre düzenleneceği kabul<br />

edilmişti.<br />

Her iki tarafın da kabul ettiği üzere,<br />

TANAP aracılığıyla Türk piyasasına<br />

6 milyar metreküp gaz ihraç edilmesi<br />

şartının metne eklenmesi SOCAR<br />

açısından önemliydi. 6 milyar<br />

metreküp gaz olmaksızın TANAP’ın<br />

hayata geçirilmesi mümkün değildir.<br />

Çünkü 56 inç ve 31 milyar metreküp<br />

kapasiteli boru hattı, yalnızca 10 milyar<br />

metreküplük bir başlangıç hacmi ile<br />

ekonomik açıdan uygun olmayacaktır.<br />

Bu sebeple Türk Meclisi tarafından<br />

onaylanmış olan 25 Ekim 2<strong>01</strong>1 tarihli<br />

IGA’nın “transit” başlıklı kısmı ve aynı<br />

tarihte imzalanan BOTAŞ-SOCAR<br />

Transit Gaz Anlaşması (GTA) gayri<br />

resmi manada TANAP projesi için<br />

“uygulanamaz” hükmündedir.<br />

Azerbaycan ve Türk hükümetlerince<br />

TANAP ciddi manada<br />

desteklenmektedir. Ayrıca TANAP<br />

İngiltere, ABD, AB ve hatta Trans<br />

Adriyatik Boru Hattı (TAP) ile<br />

Nabucco konsorsiyumları tarafından<br />

da desteklenmektedir. BP ise farklı<br />

yaklaşımlardan ötürü hem TANAP hem<br />

de BOTAŞ şebekesini desteklemektedir.<br />

3 IGA: Hükümetlerarası Anlaşma, HGA: Ev Sahibi Hükümet<br />

Anlaşması<br />

12

TANAP bir Proje Bilgi İlanı yayınlamış,<br />

TANAP Konsorsiyumu ise bir Niyet<br />

Mektubu yayınlamak suretiyle<br />

potansiyel yeni ortaklarla müzakere<br />

sürecini başlatmıştır ve yine TOTAL,<br />

STATOIL ve BP ortaklığı için bir<br />

teknik bilgi belgesi yayınlamıştır.<br />

TOTAL, petrol üretimini bizzat<br />

yapan bir şirkettir ve bu zamana kadar<br />

SCP (Güney Kafkasya Boru Hattı)<br />

dışında hiçbir aracı projeye yatırım<br />

yapmamıştır. Ancak Azerbaycan’ın<br />

Absheron gaz sahasında %40’lık hisseye<br />

sahip olduğundan ötürü TANAP gibi<br />

aracı projelere ortak olmak TOTAL<br />

için anlam ifade edebilir. Aynı durum<br />

BP için de geçerlidir. BP de SCP ve<br />

BTC hariç, hiçbir aracı projede hisse<br />

sahibi değildir. Fakat Şafak-Asiman<br />

sahasına yatırım yapması, BP’nin<br />

nakliye alanından para kazanması için<br />

teşvik unsuru oluşturmaktadır. Üstelik<br />

kaynakta doğal gazı olan bu firmaları<br />

davet etmek, finansal alanda destek<br />

oluşturacaktır.<br />

Türk firmalarının projedeki hisseleri<br />

henüz belirlenmemiştir. BOTAŞ’ın %5<br />

ila 20, TPAO’nun ise %0 ila 20 arasında<br />

hissesinin olması beklenmektedir.<br />

Hisse yüzdelerine, kurumsal yapının<br />

oluşturulması sırasında konsorsiyum<br />

karar verecektir. BOTAŞ şu an<br />

TANAP’ın %15 ila 20 hissesine sahiptir.<br />

Şirket, bu boru hattı aracılığıyla<br />

Türkiye’ye 6 milyar metreküp gazın<br />

ulaştırılmasından sorumlu olacaktır.<br />

SOCAR Türkiye’nin talebi ile %51<br />

oranında hissenin altına düşmeyecektir.<br />

T ürkiye ekonomik sebeplerden ötürü İran<br />

ve Rusya’dan alınan gazın artışına tahammül<br />

edebilecek durumda değildir. İran, Türkiye’ye,<br />

Türkiye’nin gaz faturasını yıllık 800 milyon<br />

ABD Doları artıracak şekilde, bin metreküpüne<br />

585 dolar talep ederek gaz satmaktadır.<br />

Bin metreküplük doğal gazın uluslararası<br />

piyasadaki değeri 400 dolar civarındadır.<br />

Hattın öbür ucunda, AB tarafında<br />

tüketicilere ilişkin tamamıyla farklı bir<br />

yaklaşım söz konusudur. Avrupa açısından<br />

bakıldığında serbest piyasada çeşitli<br />

alternatifler vardır. AB üçüncü kişi erişim<br />

hukuku çerçevesinde, tek bir firmaya<br />

üretim, aracılık ve dağıtım projelerinde<br />

%50’nin üzerinde hisseye sahip olma<br />

hakkı tanınmaz. Açık bir şekilde görülüyor<br />

ki, oransal tekelden ötürü AB, SD<br />

konsorsiyumu hissedarlarına üçüncü şahıs<br />

istisnası tanımayacaktır. Hangi tahliye<br />

yolu ve boru hattının, İtalya ya da Güney<br />

Doğu Avrupa (TAP ya da Batı Nabucco)<br />

seçildiğine bakılmaksızın, SOCAR, BP,<br />

STATOIL ve benzerleri de dahil olmak<br />

üzere SD konsorsiyum hissedarları<br />

değerler zinciri dahilinde %50’nin<br />

üzerinde hisse sahibi olamayacaklardır.<br />

SOCAR ve BP’nin gaz alan firmalara ve<br />

Avrupalı son kullanıcılara gaz satışlarına<br />

ilişkin hisselerinin çokluğu, bu firmaların<br />

SD, SCP ve TANAP’taki toplam<br />

hisselerine bağlıdır.<br />

TANAP aynı zamanda taraflar için<br />

jeopolitik sonuçlar temin etmektedir.<br />

Türkiye ile Azerbaycan arasında anlaşma<br />

HAZAR RAPORU<br />

13

imzalanmasıyla birlikte Rusya ve İran<br />

da proje ile ilgilenmeye başlamışlardır.<br />

TANAP üzerinden yıllık ekstra 6 milyar<br />

metreküp gaz ile birlikte Türkiye, gelecekte<br />

Rusya ve İran gazına bağımlı olmaktan<br />

kurtulmayı hedeflemektedir. Türkiye<br />

gaz ihtiyacının artmasından tedirgin<br />

olmaktadır. Bu sebeple enerji politikası<br />

uzun süreli enerji temininin sağlanmasına<br />

yöneliktir.<br />

Türkiye ekonomik sebeplerden ötürü<br />

İran ve Rusya’dan alınan gazın artışına<br />

tahammül edebilecek durumda değildir.<br />

İran, Türkiye’ye, Türkiye’nin gaz faturasını<br />

yıllık 800 milyon ABD Doları artıracak<br />

şekilde, bin metreküpüne 585 dolar talep<br />

ederek gaz satmaktadır. Bin metreküplük<br />

doğal gazın uluslararası piyasadaki<br />

değeri 400 dolar civarındadır. Dahası,<br />

Tahran’la Ankara arasında gaz ticaretine<br />

ilişkin sorunlardan bir tanesi de “al ya<br />

da öde” şartıdır. TANAP anlaşmasının<br />

imzalanmasından sonra İran gaz fiyatlarını<br />

505 dolardan 585 dolara 4 çekmiştir ki<br />

bu rakam Türkiye’nin ödediği en yüksek<br />

ücrettir.<br />

Şubat ayında Türkiye Cumhuriyeti<br />

Enerji Bakanı Taner Yıldız’ın açıkladığı<br />

üzere, Türk topraklarında aynı istikameti<br />

takip eden Nabucco ve TANAP<br />

projelerinin olası birleşmelerini Türkiye<br />

destekleyecektir.<br />

Yukarıda da bahsedildiği üzere,<br />

Azerbaycan, Türkmenistan ve Avrupa<br />

Komisyonu arasında kurulan Trans-<strong>Hazar</strong><br />

Gaz Hattı’na ilişkin birkaç ay önceki üç<br />

4 http://www.byegm.gov.tr/yabanci-bultenler.aspxd=15.03.2<br />

<strong>01</strong>2&pg=2&ahid=5<strong>01</strong>89&act=3<br />

taraflı yoğun müzakere gibi, bu iki projenin<br />

birleştirilmesiyle birlikte Şah Deniz<br />

projesi de yoğun bir değerlendirmeye tabi<br />

tutulmaktadır. Her ne kadar eski Türkmen<br />

yönetimi tarafından Azerbaycan’a ilişkin<br />

Kapaz/Serdar sahası ile alakalı ihtilafta<br />

uluslararası mahkemeye gitme iddiaları<br />

öne sürülse de konu ile ilgili müzakereler<br />

askıya alınmıştır.<br />

Rusya ise iki “kardeş” ülke arasında<br />

anlaşma sağlanması için tavrını<br />

belirlemiş durumdadır ve Ankara’yı<br />

Azerbaycan’dan daha fazla gaz alması<br />

durumunda kışın ihtiyaç duyulabilen<br />

ekstra gazı sağlamamakla tehdit etmiştir.<br />

Türkiye, yakın zamanda Rus gazına<br />

ilişkin bir indirim sağlayıp gazın fiyatını<br />

400 dolara 5 çekmiştir. Bu rakam aslında<br />

Avrupa piyasalarındaki ortalama fiyattır.<br />

Türkiye’nin ekonomik olarak en uygun<br />

aldığı gaz 330 dolarla Azerbaycan gazıdır.<br />

Netice itibarıyla, Türkiye Şah Deniz gaz<br />

ihracını artırmayı hedeflemektedir.<br />

Rusya politik alanda da tepkisini<br />

göstermiştir. 2<strong>01</strong>2 Haziran’ında<br />

Aşkabat’tan yapılan açıklamalara<br />

göre, Kapaz/Serdar sahasına ilişkin<br />

uyuşmazlık, Uluslararası Adalet<br />

Divanı’na taşınacak ve daha da<br />

önemlisi Azeri yetkililer sahaya ilişkin<br />

ifadelerinden dolayı dava edilecektir.<br />

Rusya’nın tıpkı İran gibi Aşkabat<br />

üzerinde politik ve ekonomik baskısı<br />

söz konusudur. Unutmamak gerekir ki<br />

Türkmenistan; Rusya yahut İran’ın gizli<br />

onayı dâhilinde hareket etmektedir.<br />

5 http://www.todayszaman.com/news-270575-turkey-eyessolution-as-iran-insists-on-unfair-gas-price.html<br />

14

Sonuç<br />

TANAP konsorsiyumunun şirket<br />

olarak Hollanda merkezli işlerini ise<br />

Türkiye'de kuracağı şube üzerinden<br />

gerçekleştirecektir. Bilerek ya da<br />

bilmeyerek, Güney Akım AG firması da<br />

yeniden Hollanda’ya taşınacaktır. Rusya<br />

ve Gazprom agresif bir şekilde büyük<br />

Güney Koridor Projesi’nin bir parçası<br />

olan Batı Nabucco Projesi’yle hemen<br />

hemen aynı piyasa ve istikamete sahip<br />

Güney Akım Projesi’nin gerçekleşmesi<br />

için uğraşmaktadır. Güney Koridor’la<br />

rekabet içerisinde olan Güney Akım<br />

konsorsiyumu, Orta ve Güney Doğu<br />

Avrupa piyasasında irtibat halinde<br />

olduğu ülkelerle Transit Gaz, IGA ve alım<br />

satım anlaşmaları imzalamak için acele<br />

etmektedir.<br />

Güney Akım ve bazı Orta Avrupa ülkeleri<br />

arasında anlaşmalar söz konusudur. Bu<br />

ülkeler ya Güney Akım’la birlikte Rusya’ya<br />

bağımlılıklarını artırmak istememekte, ya<br />

da anlaşmaları olsa bile fizibilite çalışmaları<br />

aracılığıyla başlangıç tarihini ertelemekte<br />

ve Başlangıç Aşaması Mühendislik Dizaynı<br />

(FEED) sayesinde yeşil ışık yakmak<br />

için Rusya’dan ciddi teşvik primleri<br />

almaktadırlar. Bulgaristan Nisan ayından<br />

Aralık 2<strong>01</strong>2’ye kadar Gazprom’dan<br />

%11 gaz indirimi elde etmiştir. Açıkça<br />

görülüyor ki bunun karşılığında Rusya,<br />

Bulgaristan’dan Başlangıç Aşaması<br />

Mühendislik Dizaynı için onay alacaktır.<br />

anlaşması imzalamıştır. Sonuç olarak<br />

Avrupa piyasası gayri resmi biçimde<br />

Gazprom ve SD konsorsiyumu arasında<br />

bölünmüş durumdadır: Orta Avrupa<br />

Gazprom’a ait, Batı Balkanlar ve İtalya<br />

ise SD konsorsiyum öncülüğünde BP ve<br />

SOCAR’a aittir.<br />

Türkiye açısından, hızla büyüyen<br />

gaz talebini karşılamak için 6 milyar<br />

metreküplük SD II gazı net biçimde yeterli<br />

olmayacaktır. Türkiye bu durumdan endişe<br />

etmekte ve İran’la Rusya’dan sağlanan gaz<br />

teminini çeşitlendirmeyi amaçlamaktadır.<br />

Kuzey Irak bu durumda Türk gaz piyasası<br />

için anahtar rolü görmektedir. Her ne<br />

kadar Irak gazı TANAP’la Türkiye’ye yahut<br />

ileri de Batı istikametlere ulaştırılmayacak<br />

olsa da, Türkiye şu anda bütünüyle Kuzey<br />

Irak gaz sahasına ilişkin gelişmelere<br />

odaklanmış durumdadır ve Türk enerji<br />

firmaları bu alanlarda devasa yatırımlar<br />

yapmaktadırlar.<br />

Sırbistan 5 milyar metreküp gaz için<br />

10 yıllığına Gazprom’la bir alım satım<br />

HAZAR RAPORU<br />

15

Azerbaycan-Türkiye İlişkilerinde Bir Adım:<br />

Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP)<br />

Dr. Burcu Gültekin Punsmann<br />

Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, TEPAV<br />

Kıdemli Dış Politika Analisti<br />

Türkiye üzerinden Avrupa’ya Şah<br />

Deniz sahasından gaz sağlayacak Trans<br />

Anadolu Boru Hattı’nı (TANAP) inşa<br />

edecek konsorsiyumun kurulması için<br />

26 Aralık 2<strong>01</strong>1 tarihinde Azerbaycan<br />

ve Türkiye arasında mutabakat zaptı<br />

imzalandı.<br />

TANAP boru hattının uygulanmasına<br />

ilişkin Azerbaycan-Türkiye hükümetler<br />

arası anlaşma ise taraflarca 26 Haziran<br />

2<strong>01</strong>2 tarihinde imzalandı. Her iki<br />

ülke de TANAP’ı “yeni bir çağa doğru<br />

ortaklık” adımı olarak görmekte.<br />

Azerbaycan-Türkiye Boru Hattı Projesi,<br />

ikili ilişkilerin duygusallık aşamasını<br />

geçmesini sağlayarak her iki tarafın<br />

çıkarlarının belirlenmesine imkân<br />

verecek ve böylece iki devlet arasındaki<br />

iş birliği, kazan-kazan temelli pragmatik<br />

anlaşmalara dayalı daha sağlıklı bir<br />

zemine taşınmış olacaktır.<br />

TANAP, Türkiye-Azerbaycan enerji<br />

ilişkilerini Türk-Rus ilişkileri düzeyine<br />

yükseltme potansiyeli taşımakta.<br />

Rusya son 15 yıldır enerji alanında<br />

Türkiye’nin başlıca ortağı olmuştur.<br />

Ayrıca, ana hedefi enerji alanında<br />

transit ve ‘hub’ ülke olmayı hedefleyen<br />

Türkiye, Rusya’yı siyasi iradesiyle<br />

sahada mevcut durumu değiştirebilme<br />

potansiyeline sahip bir ülke olarak<br />

görmektedir. İlginçtir, Türkiye<br />

ve Rusya arasında Güney Akım<br />

anlaşması, TANAP’tan birkaç gün<br />

ve BOTAŞ’ın 1986 gaz anlaşmasını<br />

yenilememe kararından iki aydan<br />

az bir süre sonra, beklenmedik bir<br />

hareket olarak geldi. 28 Aralık 2<strong>01</strong>1<br />

tarihinde, GAZPROM ve BOTAŞ<br />

Güney Akım’ın hayata geçmesine izin<br />

verecek gerekli sözleşmeleri imzaladı.<br />

TANAP, Nabucco sonrası boru hattı<br />

projesidir. Türkiye ile iş birliğinde<br />

Azerbaycan girişimiyle gerçekleştirilen<br />

uluslararası bir gaz ihraç projesi<br />

olarak, bir oyun değiştirici konumuna<br />

sahiptir. SOCAR’ın (Azerbaycan<br />

Devlet Petrol Şirketi) en stratejik<br />

yatırımları arasında yer alan bu proje,<br />

Türkiye’nin dünya coğrafyasındaki<br />

gelecek konumuna avantaj sağlayarak,<br />

<strong>Hazar</strong> gazının Avrupa’ya taşınmasında<br />

temel bir değişiklik yaratacaktır.<br />

“Metnin orijinal dili sayfa 50’de.<br />

16

Süreç<br />

Türkiye üzerinden Azerbaycan gazının<br />

transit ve alımıyla ilgilenen Şah Deniz<br />

II Anlaşması uzun transit şartları ve<br />

fiyat konularında uzun bir müzakere<br />

sürecini geride bırakarak, 25 Ekim 2<strong>01</strong>1<br />

tarihinde İzmir’de imzalandı.<br />

Azerbaycan’daki Şah Deniz gaz<br />

üreticileri konsorsiyumu, projenin<br />

ikinci fazı için gerekli yatırım kararını<br />

daha fazla erteleyemeyeceklerinden<br />

ötürü gazın nasıl taşınacağı konusunun<br />

belirlenmesi hususu, 2<strong>01</strong>2 yılının<br />

başından beri zaruri oldu. Azerbaycan<br />

gaz üretiminin 2025 yılına kadar<br />

yıllık 50 milyar metreküpe (mevcut<br />

yıllık üretimin iki katı) ulaşması<br />

bekleniyor. Şah Deniz dışında, bu artışın<br />

Azerbaycan’la ortaklıklar oluşturmuş<br />

tüm uluslararası şirketleri dâhil eden,<br />

Apsheron, Umid, Babek, derin su<br />

ACG ve muhtemel Şafak-Asiman<br />

projelerinden gelmesi beklenmektedir.<br />

Gaz transiti ile ilgili olan hükümetler<br />

arası ve çerçeve anlaşmaları, Azerbaycan<br />

gazının Türkiye üzerinden batıya transiti<br />

için iki olası seçenek öngörmüştür.<br />

Birinci seçenek, Türkiye’nin çalışan<br />

BOTAŞ boru hattı sisteminin transit<br />

için geliştirilmesi şartıyla kullanımı idi.<br />

Diğer seçenek ise, Türkiye genelinde<br />

ortaklaşa inşa edilecek olan Trans-<br />

Anadolu gaz boru hattı olarak tespit<br />

edildi. Bu anlaşmaların imza töreninde,<br />

Azerbaycan tarafı “sıfırdan bir Trans-<br />

Anadolu boru hattı” kurulması tercihini<br />

açıkça belirtmiştir.<br />

Anlaşma<br />

TANAP projesine Azerbaycan, gaz<br />

temin edeceğini ve mali kaynak<br />

aktaracağını belirtmiştir. TANAP’ın<br />

maliyeti 7 Milyar ABD Doları olarak<br />

tahmin edilmektedir. Proje ortakları,<br />

kendi mülkiyet paylarıyla orantılı<br />

olarak boru hattının inşaatını finanse<br />

edecektir. (SOCAR: % 80, BOTAŞ:<br />

%5, TPAO: %15). Üçüncü taraf<br />

olarak gaz üreten şirketlerinin yani<br />

Şah Deniz Konsorsiyum ortaklarının,<br />

azınlık hissedarları olarak, daha sonra<br />

konsorsiyuma katılmalarına izin<br />

verilebilir.<br />

Transit hattı kapasitesi, ilk aşamada<br />

yılda 16 milyar metreküp (bcm)<br />

olarak tasarlanmış, ikinci aşamada<br />

ise 23 milyar metreküpe artırılması<br />

öngörülmüştür. Bu miktarlar<br />

kapsamında Türkiye, Azerbaycan<br />

ile arasındaki uzun vadeli anlaşma<br />

uyarınca, ikinci aşama üretimi<br />

döneminde (2<strong>01</strong>7 itibarıyla) Şah<br />

Deniz’den yılda 6 milyar metreküp<br />

satın alma hakkına sahip olacaktır.<br />

Yeni imzalanan mutabakat zaptı<br />

kapsamında, Azerbaycan ve Türkiye,<br />

2<strong>01</strong>2 başlarında Trans Anadolu<br />

Boru Hattı için fizibilite çalışması<br />

sonrası 2<strong>01</strong>4 - 2<strong>01</strong>5 yıllarında inşaat<br />

çalışmalarını başlatacak ve 2<strong>01</strong>8<br />

yılında hattı tamamlayacaktır. 2<strong>01</strong>8<br />

tarihi, yıllık 16 metreküp olacak Şah<br />

Deniz üretiminin başlayacağı yıla<br />

tekabül etmektedir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

17

Avrupa pazarlarına ulaşım<br />

yolları<br />

TANAP boru hattı, Avrupa’ya<br />

Rus gazına alternatif gaz taşımak<br />

üzere tasarlanan güney koridoru<br />

kavramını canlı tutmaktadır. Yeni<br />

boru hattı gerek Türkiye ve gerekse<br />

AB’nin tedarik güvenliğine katkıda<br />

bulunacaktır. AB Enerji Komiseri<br />

Sayın Oettinger, “Avrupa’nın artık<br />

Azerbaycan ve <strong>Hazar</strong> bölgesindeki<br />

diğer ülkelerden doğrudan gaz<br />

alma amacına bir adım daha yakın”<br />

olduğunu vurgulayarak, girişimi<br />

memnuniyetle karşıladı. Ancak<br />

TANAP, AB dışında tasarlanmıştır ve<br />

Azerbaycan gazının her zaman Avrupa<br />

pazarına gönderileceğine dair teminat<br />

içermemektedir.<br />

S OCAR, Türkiye ekonomisinde en büyük<br />

uluslararası doğrudan yatırımcı haline<br />

gelmektedir. 2<strong>01</strong>7 yılı sonlarında, SOCAR’ın<br />

PETKİM’in alımı ve TANAP dâhil olmak<br />

üzere Türk ekonomisindeki yatırımları 17<br />

milyar ABD Doları’na ulaşması bekleniyor.<br />

Şah Deniz Konsorsiyumu (BP ve<br />

Norveç STATOIL her biri % 25,5<br />

ile SOCAR, TOTAL, LUKOIL,<br />

İran NICO %10 ile ve TPAO %9<br />

ile) Azerbaycan gazının Avrupa’ya<br />

taşınmasını sağlayacak boru<br />

hattı güzergâhının seçimini 2<strong>01</strong>2<br />

ortalarından 2<strong>01</strong>3 yılı ortalarına<br />

erteledi. Halen alternatif güzergâhların<br />

gündemde tutulmasına rağmen,<br />

TANAP’ın Güney Gaz Koridoru’nun<br />

temelini oluşturarak, Türkiye<br />

bölümünde de Nabucco’dan beklenen<br />

işlevi üstlenecek olması kuvvetle<br />

muhtemeldir. Şimdi ise ana sorun,<br />

boru hattının en iyi şekilde nasıl<br />

Avrupa pazarlarına bağlanacak<br />

oluşudur.<br />

Merkezi Avrupa’ya Doğru:<br />

Nabucco Batı diye adlandırılan<br />

Nabucco’nun kısaltılmış versiyonu,<br />

tasarım kapasitesinin yarısı oranında<br />

(yani, yıllık yaklaşık 31 milyar<br />

metreküpten 23 milyar metreküpe)<br />

küçültülmüş ve Türk-Bulgar sınırından<br />

(Türkiye’nin doğusundan başlayan<br />

sınır yerine) başlayan bir yol olarak,<br />

Avusturyalı proje yöneticileri<br />

tarafından bir seçenek olarak<br />

sunulmaktadır. Bu öneri Nabucco<br />

fikrini, planlanan Trans-Anadolu<br />

Boru Hattından AB topraklarındaki<br />

Nabucco ülkelerine “bir devam boru<br />

hattı” olarak canlı tutabilir. Her iki<br />

proje de Şah Deniz Konsorsiyumunun<br />

üyeleri tarafından desteklenen diğer iki<br />

seçenek ile yarışması beklenmektedir.<br />

British Petroleum (BP), Nabucco<br />

Konsorsiyumuna katılma niyetini ilan<br />

eden Şah Deniz üreticileri arasında<br />

ilk şirket olmuştur. Konsorsiyum,<br />

Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi’ne<br />

Nabucco Batı Projesine girmesini teklif<br />

etmiştir. Mantıken aynı doğrultuda,<br />

Nabucco Projesi Şirketi, TANAP ile<br />

Nabucco Batı’yı birbirine bağlanması<br />

18

konusunda Bakü’de müzakerelere<br />

başlamayı önermiştir.<br />

BP daha önce, Türkiye devlet boru<br />

hatlarından yararlanılmasını öngören<br />

bir kavram öne sürmüştü. Güney-<br />

Doğu Avrupa Boru Hattı’nın (SEEP)<br />

fikrinin altında yatan mantık inşa<br />

maliyetlerinden tasarruf etmekti. SEEP<br />

Türkiye’nin doğusundan “Merkezi<br />

Avrupa”ya tüm güzergâh boyunca<br />

mevcut ulusal boru hatlarını, boru<br />

hattı bölümlerini ve ara bağlantıları<br />

kullanabilecekti. Yani, özel bir boru hattı<br />

inşa etmek yerine, yarım düzine ülkede<br />

bazı yeni bölümler eklenmesiyle mevcut<br />

bağlantıları geliştirecekti.<br />

Güney Avrupa’ya Doğru:<br />

Merkezi Avrupa yerine güney Avrupa’ya<br />

yılda 20 milyar metreküp gaz ulaşması<br />

için TAP*, Türkiye’nin boru hatlarını<br />

kullanacak ve Yunanistan’daki yolun<br />

bir bölümü için yeni bir boru hattı inşa<br />

edecek. Böylece Yunanistan, Arnavutluk ve<br />

Adriyatik deniz yatağı üzerinden İtalya’ya<br />

ulaşmış olacak.<br />

* Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP):<br />

STATOIL (Şah Deniz Konsorsiyumu<br />

ticari operatörü) tarafından yürütülen,<br />

Azerbaycan gazının Batı Balkanlar<br />

üzerinden İtalya’ya olası ulaşımı.<br />

Azerbaycan için neticeleri<br />

Kendisine ait bir boru hattı, ya da<br />

Türkiye’de Azerbaycan’ın kontrolü<br />

altındaki bir boru hattı, Azerbaycan<br />

açısından en uygun çözümdür.<br />

Nabucco Konsorsiyumu, bu boru hattı<br />

projesinde Azerbaycan Devlet Petrol<br />

Şirketi’nin dâhil edilmesi konusuna<br />

açıklık getirememiştir. Şah Deniz II’nin<br />

TANAP Boru Hattı ile gaz ihracatındaki<br />

kontrolün önemli bölümü, bir Avrupa<br />

boru hattı konsorsiyumu tarafından<br />

değil, neredeyse tamamen Azerbaycan’ın<br />

kendisine aittir.<br />

Bu proje Azerbaycan için, yeni ihracat<br />

olanakları açar ve dış ilişkilerin<br />

çeşitlendirilmesini sağlayarak <strong>Hazar</strong>’ı<br />

Batı’ya açarak istikrarlı bir gelir kaynağı<br />

sağlar. TANAP, Azerbaycan’ın ilk<br />

kez kendi boru hattı ile kendi gazını<br />

Türkiye’nin AB ile batı sınırında Avrupa<br />

müşterilerine doğrudan satmasını<br />

sağlayacaktır. Azerbaycan’ın kendisine<br />

ait boru hattını transit hizmeti için<br />

ücret ödemek zorunda kalmadan<br />

kullanması, Avrupa’da Azerbaycan gaz<br />

fiyatını rekabetçi hale getirecektir. Bakü<br />

bu projeyi “Azerbaycan’dan Avrupa’ya<br />

doğrudan bir yol” ve “Azerbaycan’ın<br />

geleceğe yolu” olarak tanımlamaktadır.<br />

Azerbaycan; enerji tedarikçisi ülke,<br />

transit ülke (Trans-<strong>Hazar</strong> boyutu), kendi<br />

sınırları dışındaki yatırımcı ülke olarak<br />

üçlü bir rol üstlenecektir.<br />

Türkiye için neticeleri<br />

Türkiye kendi iç pazarının tedariği<br />

için, Azerbaycan ile daha önce<br />

imzalamış olduğu uzun vadeli anlaşma<br />

doğrultusunda, Şah Deniz II’den<br />

yıllık 6 milyar metreküp satın alma<br />

hakkına sahip olacaktır. Türkiye’nin<br />

en önemli önceliği arz güvenliği<br />

ihtiyacını karşılamaktır. BOTAŞ’a<br />

HAZAR RAPORU<br />

19

göre, Türkiye’nin doğal gaz talebinin<br />

2020 yılında yaklaşık 66 milyar<br />

metreküpe ulaşması beklenmektedir.<br />

Ancak, ek ithalat sözleşmeleri<br />

olmaksızın, Türkiye’ye 2020 yılında<br />

yaklaşık 41 milyar metreküp tedarik<br />

edilecektir. Uzun dönem ikili gaz alım<br />

anlaşmasının varlığı, Nabucco Boru<br />

Hattı Projesi görüşmeleri sırasında<br />

unutulmuştu. Bu görüşmelerde, Türk<br />

tarafının iç piyasasına sunmak üzere<br />

Nabucco’dan iletilecek gazın %15’i<br />

veya Azeri gazından yıllık 4-8 milyar<br />

metreküplük isteği kabul edilemez<br />

olarak değerlendirilmişti. Ankara, iç<br />

pazarı için bir miktar gaz temin etmeden<br />

topraklarından bu kadar önemli gaz<br />

hacimlerinin geçişine izin veremezdi.<br />

Türkiye ilk defa bir boru hattı projesinin<br />

ana ortağı olacak ve doğal gaz alanında<br />

Avrupa’nın dördüncü ana arteri olma<br />

amacını gerçekleştirecektir. Trans-<br />

Anadolu Projesi’nin aynı zamanda<br />

Türkiye’de gaz depolamasını içerip<br />

içermediği cevap arayan bir soru<br />

olarak kalmıştır. Azerbaycan’ın imza<br />

töreninde sarf ettiği “gazı Avrupa’da<br />

birlikte pazarlamayla” ilgili bazı sözleri,<br />

Türkiye’de bir miktar depolama<br />

olacağına bir ima olarak okunabilir.<br />

Gürcistan için neticeleri<br />

Gürcistan, Azerbaycan’dan Türkiye’ye<br />

olan transit yol üzerinde “kazan-kazan”<br />

konumuna sahiptir. Trans-Anadolu<br />

Projesi, yılda 16 milyar metreküpten 23<br />

milyar metreküpe çıkarak, Gürcistan<br />

üzerinden boru hattı kapasitesinin en<br />

azından iki katına çıkması ve gaz akışının<br />

da minimum mevcut düzeyinden üç kat<br />

artması öngörülmektedir.<br />

Önümüzdeki çetin müzakere<br />

süreci<br />

Yakın gelecekte, Türkiye-Azerbaycan<br />

arasındaki ikili düzeydeki çabalar;<br />

müzakerelere, anlaşmaların ayrıntılarına<br />

ve mekanizmaların oluşturulmasına<br />

odaklanacaktır. Bu da uzun müzakerelere<br />

yol açacak bile olsa sonuçta ticari<br />

konular ve pragmatik anlaşmalar<br />

üstün gelecektir. Bu süreçte kardeş<br />

söyleminin devamı taraflar arasında<br />

çıkar ve yetkileri belirleyen genel resmin<br />

netleşmesine mani olarak her iki ülkede<br />

rahatsızlık yaratma riski de taşıdığı göz<br />

ardı edilmemelidir.<br />

Düşük maliyetli gaz ithalatı, BOTAŞ’ın<br />

Türkiye’nin enerji güvenliği için<br />

hazırladığı öncelik listesinde üst<br />

sıralarda yer almaktadır. Türkiye’nin<br />

coğrafi konumunu dikkate alan<br />

BOTAŞ, <strong>Hazar</strong> ve Körfez bölgesi ile<br />

Orta Doğu’da üretilen gaz için Merkezi<br />

Avrupalılarla aynı fiyatı ödemeye karşı<br />

çıkmaktadır. Türk yetkililer, doğu<br />

sınırlarındaki gazı daha düşük bir fiyata<br />

satın almak için ısrar etmektedir. Diğer<br />

yandan Azerbaycan, kendi doğal gazını<br />

en yüksek fiyata satmak arzusundadır.<br />

Azerbaycan’ın gaz üretimi büyük<br />

olasılıkla 2<strong>01</strong>5 yılında 30 milyar<br />

metreküp ve 2025 yılında 50 milyar<br />

metreküpe ulaşacaktır. Azeri gazının,<br />

yüksek değerdeki Avrupa pazarlarına<br />

transit koşulları netlik kazanmak<br />

20

zorundadır. Türkiye’nin “resmi bir<br />

gaz transit rejimi” oluşturması zaruri<br />

olmuştur. Uzun vadede, Türkiye’nin,<br />

sadece fiziki açıdan enerji ticaret<br />

merkezi olma hedefi, beraberinde<br />

gaz satma hakkının saklı tutulmasını<br />

gerektirmektedir.<br />

Önümüzdeki müzakereler, SOCAR’ın<br />

Türkiye ortamında önemli bir oyuncu<br />

olacağı döneme denk gelecektir. SOCAR<br />

Türkiye ekonomisinde en büyük<br />

uluslararası doğrudan yatırımcı haline<br />

gelmeye adaydır. 2<strong>01</strong>7 yılı sonlarında,<br />

SOCAR’ın PETKİM’in alımı ve TANAP<br />

dâhil olmak üzere Türk ekonomisindeki<br />

yatırımlarının 17 Milyar ABD Dolarına<br />

ulaşması bekleniyor.<br />

elinde tutmakta ısrarcı olacaktır. Ayrıca,<br />

SOCAR’ın BP tarafından yapılan,<br />

orijinal Nabucco Hattının Şah Deniz<br />

II Gaz Projesi söz konusu olduğunda,<br />

artık müzakere masasında bulunmadığı<br />

doğrultusunda yaptığı açıklamaya<br />

katılmadığını vurgulaması da eşit<br />

derecede önemlidir.<br />

SOCAR son zamanlarda, vergi ve yatırım<br />

rejimi ile ilgili konular dolayısıyla<br />

uzlaşmada gecikme yaşandığını ve<br />

medyada iddia edilenin aksine bu<br />

sürecin Azeri ve Türk ortaklarının hisse<br />

paylarının tartışılmasıyla bağlantılı<br />

olmadığını açıkladı. Türklerin,<br />

TANAP projesinde SOCAR ile eşit söz<br />

hakkına sahip olma peşinde olduğu<br />

haberleri, hükümetler arası anlaşmanın<br />

imzalanmasından önce gündemdeydi.<br />

Bu bağlamda SOCAR, aslında<br />

kendisini kısıtlamıştır. Çünkü TANAP,<br />

kendilerine ait %80 hissenin bir kısmını<br />

Azerbaycan’da gaz sondaj hakkına sahip<br />

şirketlere dağıtmayı planlamaktadır. Bu<br />

şirketler öncelikle, boru hattına dâhil<br />

olmak için teklifte bulunmuş olan BP<br />

ve STATOIL’dir. SOCAR, TANAP’taki<br />

nihaî ortaklık yapısı ne olursa olsun,<br />

boru hattı yönetiminin kontrolünü<br />

HAZAR RAPORU<br />

21

Avro Krizinin Neresindeyiz<br />

Yrd. Doç. Fatih Macit<br />

Süleyman Şah Üniversitesi<br />

Ekonomi Bölümü<br />

Bölüm Başkanı<br />

Yunanistan’ın IMF ve Avrupa<br />

Birliği (AB) ile ilk kurtarma paketi<br />

imzalamasının üzerinden iki yıldan<br />

fazla bir süre geçti. O zamanlarda<br />

Avrupa borç krizi, Yunan borç krizi<br />

ile eş görülüyordu. Piyasalar ve<br />

yatırımcılar Portekiz, İrlanda, İspanya<br />

ve İtalya hakkında çok ciddi bir endişe<br />

duymuyorlardı. Fakat daha sonraki<br />

süreçte problemin Yunanistan ile<br />

sınırlı olmadığı anlaşıldı. Yunanistan’ın<br />

kurtarma paketinden bir yıl sonra<br />

İrlanda; AB ve IMF ile 85 milyar<br />

avroluk; Portekiz ise 78 milyar avroluk<br />

kurtarma paketi imzaladı. Son dönemde<br />

borçlanma ihalelerinde oluşan yüksek<br />

faizlere bakılırsa İspanya ve İtalya borç<br />

krizinin potansiyel yeni kurbanları<br />

olarak dikkat çekiyor.<br />

Bu makalenin amacı iki önemli<br />

soruya cevap aramak olacak.<br />

Birincisi bu borç krizinin temelleri<br />

nedir<br />

İkincisi ise probleme kalıcı bir çözüm<br />

bulunabilmesi için hangi adımların<br />

atılması gerekiyor<br />

1999’da Avro’ya geçilmeden önce AB,<br />

temelinde sabit kur rejimi olan Avrupa<br />

Parasal Sistemi (APS) ile çevrelenmiş<br />

durumdaydı. Üye ülkeler para<br />

birimlerini kendi aralarında sabitlemiş<br />

ve kurların belli limitler dâhilinde<br />

dalgalanmasına müsaade etmişlerdi.<br />

Buradaki amaç sabit kur rejimi ile üye<br />

ülkeleri para ve maliye politikalarını<br />

daha uyumlu hale getirmeye zorlamak<br />

ve nihayetinde sistemin ortak bir para<br />

biriminin olacağı parasal birliğe doğru<br />

yönelmesini sağlamaktı. Fakat sistemin<br />

ilk uygulama aşamasında ülkelerin<br />

para ve maliye politikaları benzer<br />

hale gelmemiş ve bu durum özellikle<br />

Alman Markı üzerinden değer kazancı<br />

baskısının oluşmasına neden olmuştur.<br />

Bu duruma bir çözüm olması adına 1991<br />

yılında Maastricht Anlaşması önerilmiş<br />

ve anlaşma ile ülkelerin para ve maliye<br />

politikalarını benzer hale getirmelerine<br />

yönelik önemli maddeler konulmuştur.<br />

Parasal birliğe geçiş yolunda üç önemli<br />

madde Maastricht Anlaşması’nda<br />

dile getirilmiştir. İlk kural olarak üye<br />

ülkelerden sabit kur rejimine sadık<br />

kalmaları istenmiş ve para birimlerinin<br />

değerini belirlenen sınırlar çerçevesinde<br />

22

tutmaları beklenmiştir. İkinci olarak<br />

üye ülkelerde enflasyon oranının en<br />

düşük enflasyona sahip üç ülkenin<br />

ortalamasından en fazla % 1,5 fazla<br />

olmasına izin verilmiştir. Son olarak ise<br />

uygulanacak maliye politikasına ilişkin<br />

önemli tedbirler getirilmiştir. Buna<br />

göre bütçe açığının GSYİH’ye oranı<br />

için üst sınır % 3 olarak belirlenirken;<br />

kamu borcunun GSYİH’ye oranı için<br />

de % 60 maksimum seviye olmuştur.<br />

Fakat özellikle bütçe ve kamu borcu<br />

ile ilgili kurallar Avro’ya geçilen 1999<br />

yılından beri bugünün problemli<br />

ülkeleri tarafından genel olarak yerine<br />

getirilmemiştir. 1992 yılında İngiltere<br />

APS’den ayrılmış ve dalgalı kur rejimine<br />

geçmiştir. 1993 yılında ise bazı üye<br />

ülkelerin döviz kurlarını belirlenen<br />

limitlerde tutmakta zorlanmaları<br />

nedeniyle kurların dalgalanmasına izin<br />

verilen aralık genişletilmiştir. Böylece<br />

kurlardaki baskı kırılmış ve birçok<br />

ülkenin para birimi Alman Markına<br />

karşı değer kaybetmiştir. Bütün bu<br />

değişiklikler neticesinde zamanla<br />

ülkelerin para ve maliye politikaları<br />

daha uyumlu hale gelmiş ve üye ülkeler<br />

arasındaki enflasyon farkı ciddi şekilde<br />

daralmıştır. Nihayetinde 1 Ocak 1999<br />

tarihinde 11 AB üyesi ülke Avro ortak<br />

para birimine geçmiş ve 1 Ocak 2<strong>01</strong>2<br />

tarihinde de Avro banknotlar dolaşıma<br />

çıkmıştır.<br />

Krugman ve Obstfeld (2009) AB’nin<br />

ortak para birimine geçişinin altında<br />

dört önemli neden görmektedir.<br />

Birincisi ortak para birimi ve dolayısıyla<br />

parasal birliğe geçilmesi ile piyasa<br />

entegrasyonunun daha da güçleneceği<br />

ve bunun bütün üye ülkeler için daha<br />

yüksek ekonomik büyüme anlamına<br />

geleceği düşünülmüştür. İkincisi parasal<br />

birliğin birlik içinde siyasi istikrara da<br />

yardımcı olacağı ve üye ülkelerin siyasi<br />

çıkarlarını birbiriyle daha uyumlu hale<br />

getireceği beklenmiştir. Üçüncüsü<br />

APS’de Almanya’nın etkisi çok fazla<br />

hissedilirken parasal birliğe geçmekle<br />

birlikte bu etkinin Avrupa Merkez<br />

Bankacılığı Sistemi ile zayıflayacağı<br />

benimsenmiştir. Son olarak ise<br />

ortak para biriminin kullanılmasının<br />

1990’larda APS’de görülen devalüasyon<br />

ve revalüasyon olaylarını ortadan<br />

kaldıracağı öngörülmüştür.<br />

Aradan geçen on yıldan fazla süre<br />

göstermiştir ki ortak para birimi<br />

bu belirtilen hedeflerin bir kısmına<br />

ulaşamamıştır. Bunun en önemli<br />

sebeplerinden bir tanesi ortak para<br />

birimi ve ortak bir merkez bankası ile<br />

üye ülkelerin para politikaları uyumlu<br />

hale getirilirken, ülkelerin maliye<br />

politikalarındaki heterojen yapının<br />

devam etmiş olmasıdır. Grafikte<br />

görüleceği üzere Yunanistan, Portekiz,<br />

HAZAR RAPORU<br />

23

İrlanda, İspanya ve İtalya gibi bugünün<br />

problemli ülkeleri ciddi bütçe açıkları<br />

vermiş ve borç rasyoları önemli ölçüde<br />

kötüleşmiştir. Bu dönemde üye ülkelerin<br />

bütçe ve borç dinamiklerine önemli<br />

kurallar getiren Maastricht Anlaşması<br />

yürürlükte olmasına rağmen bu<br />

ülkeler birçok sefer kurallara uymamış<br />

ve uymadıkları için de herhangi bir<br />

yaptırımla karşılaşmamıştır.<br />

Burada önemli olan soru ise bu ülkelerin<br />

nasıl ve neden bu kadar borçlu hale<br />

geldiğidir. Grafikte de görüleceği üzere<br />

ortak para birimine geçilmesinden<br />

sonra Yunanistan, İspanya, Portekiz,<br />

İtalya ve İrlanda gibi ülkeler borçlanma<br />

maliyetlerinde ciddi düşüşler yaşadılar.<br />

Bu durumun oluşmasında Almanya<br />

ve Fransa gibi iki güçlü ülkenin de<br />

bulunduğu Avro şemsiyesi altında<br />

bulunmanın yatırımcılar tarafındaki<br />

olumlu algısı etkili oldu. Düşük<br />

borçlanma imkânı bu ülkeler tarafında<br />

daha fazla kamu harcaması yapma ve<br />

oluşan bütçe açıklarını ucuz bir şekilde<br />

finanse edebilme noktasında teşvik edici<br />

bir unsur oldu. Daha detaya inildiğinde<br />

ise bu ülkelerin aslında büyüyebilmek<br />

için bu yola başvurdukları görülüyor.<br />

Ortak para birimine geçilmesiyle<br />

üye ülkeler devalüasyon yapma gibi<br />

bir imkanları kalmadığı için rekabet<br />

güçlerinde ciddi kayıp yaşadılar.<br />

Örneğin, 1999 ile 2008 arası dönemde<br />

Almanya’da nominal işçilik ücretleri<br />

sadece % 15,7 artarken, bu oran<br />

Yunanistan’da % 62 olarak gerçekleşti.<br />

Dolayısıyla bu sorunlu ülkeler kaybolan<br />

rekabet güçlerini devalüasyon yaparak<br />

geri alamadıkları için ekonomik<br />

büyümelerini sürdürebilme gerekçesiyle<br />

daha fazla iç talebe ve kamu harcamasına<br />

yüklenmek zorunda kaldılar. Finansal<br />

ortam da buna müsait olunca ülkeler<br />

daha fazla borçlanma ve borçlarını<br />

artırma yolunu seçtiler.<br />

Geçmişteki hatalar ne olursa olsun<br />

artık ortada çözülmesi gereken bir<br />

kriz var. Artık son sorulabilecek<br />

soru bu krizin çözülebilmesi için ne<br />

yapılması gerektiğidir. Aslında sorun<br />

bir borç sorunu olarak görülmekle<br />

birlikte Yunanistan, İspanya, Portekiz<br />

ve İtalya gibi ülkeler için öncelikli<br />

husus ekonomik büyümedir. AB<br />

tarafından bu ülkelere dayatılan<br />

kemer sıkma politikaları ülkelerin<br />

içinde bulunduğu mevcut durumu<br />

daha da kötüleştirmekten başka bir<br />

24

işe yaramamaktadır. Kemer sıkma<br />

politikaları ile beraber ülkelerdeki<br />

durgunluk daha da derinleşiyor ve<br />

ülkeler vergi geliri elde edemez hale<br />

geliyorlar. Dolayısıyla ekonomik<br />

durgunluğun olduğu ortamda bütçe<br />

açıkları daha da kötüleşiyor. Örneğin,<br />

bugünlerde herkes İspanya’dan<br />

harcamalarını kısıp vergileri artırarak<br />

bütçe açığını küçültmesini istiyor.<br />

Fakat hiç kimse % 20’nin üzerinde bir<br />

işsizlik oranı ile yaşayan bir ülkede<br />

nereden vergi toplanıp nasıl bütçe<br />

açığının kapatılacağı noktasında bir<br />

fikir vermiyor. Dolayısıyla atılacak olan<br />

adımlar bu ülkelerin tekrar rekabet<br />

güçlerini kazanıp sürdürülebilir bir<br />

ekonomik büyümeye geçmesine yönelik<br />

olmalıdır.<br />

Bu ülkelerin krizden çıkmalarını<br />

sağlayacak iki çözüm görünüyor.<br />

Bunlardan birincisi bu sorunlu ülkelerin<br />

Avro’dan çıkışını sağlayarak ülkelerin<br />

yeterli miktarda devalüasyonla tekrar<br />

rekabet güçlerini kazanmalarını<br />

sağlamaktır. Bu şekilde bu ülkeler orta<br />

vadede tekrar büyümeyi yakalayıp<br />

yapısal reformlarını gerçekleştirebilirler.<br />

Avrupalı otoriteler tutarlı ve sürekli bir<br />

şekilde bu ihtimali kabul etmeseler de,<br />

özellikle Yunanistan başta olmak üzere<br />

bu durum bazı ülkeler için kaçınılmaz<br />

son olabilir.<br />

Kriz için ikinci çözüm yolu ise Avrupa<br />

Merkez Bankası’nın (AMB) ellerinde.<br />

Krizin başladığı günden bu yana<br />

AMB faiz oranlarını tarihin en düşük<br />

seviyelerine kadar indirdi. Fakat hala<br />

AMB’nin faiz indirebilecek yeri mevcut<br />

görünüyor. Bunun yanında AMB ikincil<br />

piyasadan sorunlu ülkelerin tahvillerini<br />

daha çok almalı ve sisteme daha fazla<br />

likidite vermelidir. Hem düşük faiz oranı<br />

hem de sisteme verilen likidite orta<br />

vadede Avro’nun değer kaybetmesini<br />

sağlayacak ve sorunlu ülkelerin<br />

tekrar rekabet güçlerini kazanarak<br />

ihracat yoluyla büyümelerine olanak<br />

sağlayacaktır. Bu şekilde daha yüksek<br />

ekonomik büyüme ile vergi gelirleri<br />

artacak ve ülkeler mali dengelerini<br />

düzeltme imkânına sahip olacaklardır.<br />

Avro’daki değer kaybıyla zaman kazanan<br />

bu ülkeler bir taraftan işgücü piyasasının<br />

daha esnek hale getirilmesi ve rekabet<br />

ortamının geliştirilmesi gibi yapısal<br />

tedbirleri de tamamlayarak uzun vadede<br />

ekonomilerinin daha sağlıklı bir yapıya<br />

kavuşmalarını sağlayacaktır. Özellikle<br />

Alman tarafında AMB kaynaklı bu<br />

çözüme karşı oluşabilecek enflasyon<br />

tehdidinden dolayı ciddi direnç var.<br />

Fakat sorunlu ülkelerin Avro’dan çıkışına<br />

müsaade edilmediği müddetçe bu çözüm<br />

önerisi ciddi şekilde masada olacaktır.<br />

Sonuç olarak, Avrupalı otoriteler<br />

gerekli adımları cesurca atamadıkça kriz<br />

daha da derinleşecektir. Görünen o ki,<br />

önümüzdeki birkaç yıl Avrupa açısından<br />

sıkıntılı geçecek. Dış talep açısından<br />

ciddi şekilde Avrupa’ya bağlı olan ülkeler<br />

bu durumu dikkate almalılardır.<br />

HAZAR RAPORU<br />

25

RÖPORTAJ<br />

Prof. Dr. Kemal Kirişci Kimdir<br />

Kemal Kirişci Boğaziçi Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası<br />

İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesidir. Aynı zamanda Avrupa<br />

Entegrasyonu Jean Monnet Kürsüsü Başkanı’dır. 2002 ve Haziran<br />

2008 tarihleri ​arasında üniversitede Avrupa Çalışmaları Merkezi’nin<br />

direktörü olarak görev yaptı. 1986 yılında Londra’da City<br />

Üniversitesi’nden doktorasını aldı. Araştırma alanları arasında Avrupa<br />

entegrasyonu, sığınma, Avrupa Birliği sınır yönetimi ve göçmenlik<br />

konuları, AB-Türkiye ilişkileri, Türk dış politikası, etnik çatışmalar<br />

ve mülteci hareketleri yer almaktadır. Daha önce İngiltere, İsviçre ve<br />

Amerika’daki üniversitelerde dersler vermiştir. Kirişci ayrıca, AB-<br />

Türkiye ilişkilerinde göçmenlik konuları hakkında birçok rapor yazdı.<br />

Avrupa Birliği’nin şu anki politik<br />

ve iktisadi durumunu nasıl<br />

değerlendiriyorsunuz<br />

Bölgedeki ekonomik krizle birlikte, AB<br />

kurulduğu günden beri süregelen “nereye<br />

kadar bütünleşme, nereye kadar ulus ötesi<br />

yapılanma” tartışması yeniden canlandı.<br />

Bildiğiniz üzere, AB’nin tarihi<br />

Kömür-Çelik Birliği ve Ortak Pazarın<br />

kurulmasıyla tanımlanmaktadır.<br />

Genişleme ile ilgili tarihi yani; yeni<br />

üyelerin AB’ye katılmasıyla bağlantılı<br />

tarihi, bir de AB’nin derinleşmesi,<br />

bütünleşmesini içeren tarihi. Bundan da<br />

kastettiğimiz; üye devletlerin artan bir<br />

şekilde değişik alanlarda egemenliklerini<br />

AB’nin kurumlarıyla paylaşması. Demem<br />

o ki, elindeki gücü Avrupa Komisyonu’yla<br />

paylaşması, Bakanlar Konseyi ile<br />

paylaşması, son 20 senede artan bir şekilde<br />

Avrupa Parlamentosuyla da paylaşması,<br />

bir de tabi bunun yanında Avrupa<br />

Divanı’nın da yetkilerinin artırılması.<br />

Euro krizi Euro’nun ortak para birimi<br />

olarak kabul edilmesi ile ulus ötesine<br />

taşınmış olan para politikaları ile<br />

henüz üye ülkelerin egemenliklerinde<br />

olan mali politikalar arasında oluşan<br />

uyumsuzluklardan kaynaklanan bir<br />

krizdir. En önemlisi Almanya örneğidir.<br />

Mark’tan vazgeçip Euro’yu kabul etti.<br />

Bu çok önemli bir egemenlik paylaşımı<br />

ve devridir. Ama mali politikalarını yani<br />

vergi politikalarını, paraların nasıl nerede<br />

harcanacağı konusunu devretmediler.<br />

Euro’yu kabul etmiş bütün ülkeler için<br />

geçerli bu durum. Şimdi, bu ülkeler<br />

üzerinde reform için bir baskı var. Yani<br />

temelde yatan reform mali politikaları<br />

da bir şekilde ulus ötesi düzeye taşımak,<br />

“biz bu devri de yapacağız, bu egemenlik<br />

paylaşımını da bir şekilde başaracağız ve<br />

26

AB daha da ulus ötesi yapılandırmaya<br />

doğru götüreceğiz” iddiasında bulunanlar<br />

var. Hatta bu tartışmalar içerisinde ABD<br />

ile bir takım paralellikler de kuruluyor.<br />

Mesela Amerika bir federal devlet ama<br />

federal devlet hem mali politikaları hem<br />

de para politikasını Washington D.C’den<br />

takip ediyor. O yönde ilerleme olması<br />

gerektiğini söyleyenler var fakat çok<br />

ilginç bir şekilde bu tartışma, AB’ye üye<br />

ülkelerdeki siyasetin sağ tarafa doğru<br />

kaydığı, milliyetçiliğin arttığı, Avrupa<br />

kimliğinin zayıfladığı bir döneme denk<br />

geliyor.<br />

kullanımı. Ya da İngiltere için Schengen<br />

vize rejiminde ve sosyal politika alanında<br />

uygulanan bir takım ayrıcalıklar. Yani,<br />

kısacası, AB içerisinde daha fazla<br />

bütünleşmeye direnen çevreler de var.<br />

Burada tabi ilginç olanı Almanya tarihsel<br />

olarak her zaman bütünleşmeyi tercih<br />

etmiş, ulus ötesi bir yapılanmaya destek<br />

vermiş bir kurucu üye ülke ancak bu krizle<br />

T ürkiye gibi bir ülkenin tek başına<br />

Filistin sorununu ya da Suriye’deki sorunu<br />

çözebilmesi çok zor. Bu gerçeği artık<br />

kavradığımızı düşünüyorum. Bu sorunların<br />

çözümü, başka ülkelerle yapılabilecek iş<br />

birliğiyle mümkündür.<br />

Öte yandan her zaman olduğu gibi<br />

ulus ötesi bir reforma direnen ve biraz<br />

İngiltere’nin, biraz İsveç’in tercih<br />

ettiği pozisyonda gündemde. O da AB<br />

daha fazla bütünleşmesin, daha fazla<br />

yetkiler ulus ötesine devredilmesin<br />

pozisyonu. Onun yerine, daha ziyade<br />

bir devletler birliği ve şimdiye kadar<br />

paylaşılan egemenliğin devamının ötesine<br />

geçilmemesinin sağlanması tercih eden bir<br />

yaklaşım. Zaten biliyorsunuz, İngiltere<br />

ve İsveç’in bazı alanlarda bütün diğer<br />

AB üyeleriyle beraber paylaşmadığı<br />

egemenlikler var. Örneğin Euro’nun<br />

beraber Almanya’nın içerisinde de bu ulus<br />

ötesi hedeften vazgeçmeye başlayanlar,<br />

hedefi sorgulamaya başlayanlar bunu<br />

iyiden iyiye dillendirmeye başlamış<br />

durumdalar.Euro krizinin bir takım mali<br />

ve parasal detayları etrafında dönüşen<br />

tartışmalara ve Merkel’in aldığı pozisyona,<br />

özellikle İtalyan Başbakanıyla yaptığı son<br />

toplantıdan çıkan imaj, Almanya’nın ya<br />

hakikaten bütünleşmeye ciddi bir şekilde<br />

devam edeceğiz ya da “ben bu Euro parasal<br />

sistemini bu şekilde desteklemeye devam<br />

edemem, arkasından ne çıkar bakarız” gibi<br />

bir sinyal veriyor. Arkasından ne çıkacağı<br />

konusunda, benim takip edebildiğim<br />

kadarıyla şu anda Euro Bölgesi üyesi olan<br />

ülkelerin Euro’dan çıkmaları ile daha dar,<br />

daha küçük ve daha fazla bütünleşebilecek<br />

HAZAR RAPORU<br />

27

RÖPORTAJ<br />

bir çekirdek yapının, AB içerisinde<br />

oluşması olarak görünüyor.<br />

Ekonomik krizin, bugüne kadar<br />

ırkçılıkla çeşitli platformlarda<br />

mücadele vermiş olan AB’ye<br />

etkilerine ilişkin öngörüleriniz<br />

nelerdir<br />

Bence çok ciddi bir sorun. Bu konuyu, her<br />

ne kadar AB üyesi olmasa da, Norveç’te<br />

en uç haliyle gördük. Ama bunun diğer<br />

bir çıkışı da AB içerisinde seçmenlerin bir<br />

kısmının sağa doğru yönelmesi, mesela<br />

bunu Yunanistan’da gördük. AB içerisinde<br />

sola da bir kayış var özellikle sosyal<br />

demokratlara. Fransa Cumhurbaşkanı<br />

Hollanda’nın da seçimi bunu gösteriyor.<br />

Almanya’da da Merkel’in Hristiyan<br />

Demokrat Partisi’nin eskisi kadar siyasi<br />

olarak iyi bir performans göstermediğini<br />

ve Sosyal Demokratların çıkış içerisinde<br />

olduğunu görüyoruz. Uzun dönemde<br />

bu durum AB’yi ırkçılık konusunda<br />

nereye götürür hep birlikte göreceğiz.<br />

Ama şunun da altını çizmek lazım, bizde<br />

bu konu sık gündeme geliyor, ırkçılığın<br />

çıkışı, İslamafobya, oradaki Türklere,<br />

Türk göçmenlere yönelik davranışlar sık<br />

sık bizimde medyanın dikkatini çekiyor.<br />

Tabi tenkit ediliyor haklı olarak. Yalnız<br />

AB kurumları içerisinde bu ırkçılığa karşı<br />

ve yabancıların, göçmenlerin topluma<br />

daha iyi entegre edilebilmelerine yönelik<br />

çok ciddi politikalar da var. Çok önemli<br />

kaynaklar bu konulara ayrılıyor.<br />

AB’nin bir diğer sıkıntısı da borçların<br />

ödenmesi. Yaşlanan bir kıta olması yani<br />

demografik yapısı artan bir şekilde<br />

yaşlanıyor. Bunun çıkardığı bir takım mali<br />

politikalara yönelik çok ciddi sorunlar<br />

var. Aynı zamanda parasal politikalara<br />

yönelik sıkıntılar da var. Yani Dünya<br />

Pazarı bu paraları AB’ye veren ve verecek<br />

olan çevrelerin hep aklından geçen “böyle<br />

yaşlanan bir kıta bu borçları uzun<br />

dönemde nasıl ödeyecek” sorusu. Tabi<br />

bu tartışmalar içerisinde önemli bir konu<br />

Avrupa’yı gençleştirmek, doğuma yönelik<br />

destekler vermek ve göçmenleri topluma<br />

daha iyi entegre etmek ve aynı zamanda<br />

göçü kolaylaştırmak. Fakat siyasi olarak<br />

AB içerisinde yeni göçmenlerin kabulüne<br />

yönelik çok ciddi bir direnç var. Zaten<br />

bence Dünyadan da enteresan bir<br />

tepki var. Özellikle mesela Türkiye gibi<br />

bir ülkeden bu sorundan dolayı, yani<br />

ırkçılıktan kaynaklanan, islamafobyadan<br />

kaynaklanan sorundan dolayı insanlar<br />

AB’ye gitme konusunda daha tedirgin,<br />

daha çekingen oluyorlar. Bu bakımdan<br />

Türkiye’nin kendine özgü özel bir konumu<br />

var. Türk ekonomisinin büyüyor olması<br />

ve dinamik olması bırakın Türkiye’den<br />

AB’ye yönelik bir göçün devamını,<br />

aslında Türkiye’ye yönelik bir göçün<br />

oluşmasına neden oluyor. Son birkaç<br />

seneye baktığımız zaman zannediyorum<br />

2006 veya 2007’den itibaren bu tarafa<br />

doğru Almanya’dan Türkiye’ye yönelik<br />

göç, bunun içerisinde Türk asıllı Almanlar<br />

olduğu gibi Türk göçmenler var. Hatta<br />

28

Alman Almanlar da dâhil olmak üzere,<br />

oradan Türkiye’ye gelen göçün sayısı<br />

Türkiye’den Almanya’ya göçün sayısından<br />

daha büyük bir oranı yakalamış durumda.<br />

Yani göç hareketinin yönü, Türkiye’den<br />

Almanya’ya değil, Almanya’dan<br />

Türkiye’ye dönmüş durumda. Ve aynı<br />

zamanda da AB’nin ekonomik sıkıntısı<br />

olan ülkelerinden de Türkiye’ye yönelik<br />

bir göç var. Mesela artan sayıda Yunan<br />

vatandaşı Türkiye’de çalışmaya başladı.<br />

Bulgaristan’dan da göçmenler ülkemize<br />

geliyor, Romanya’dan da. Tabi bunların<br />

bir kısmı legal bir kısmı ise illegal bir<br />

şekilde evlerde bakıcı vs olarak çalışıyorlar.<br />

Yani Türkiye’ye yönelik de AB’den bir<br />

göç var. Bizim için burada önemli olan<br />

Türkiye’yi bu duruma hazırlamamız.<br />

T ürk ekonomisinin büyüyor olması<br />

ve dinamik olması bırakın Türkiye’den<br />

AB’ye yönelik bir göçün devamını, aslında<br />

Türkiye’ye yönelik bir göçün oluşmasına<br />

neden oluyor.<br />

Gündemimizde yer alan Suriye mülteci<br />

krizinden de görüyoruz ki, Türkiye, öyle<br />

her zaman söylediğimiz, her zaman<br />

inanmak istediğimiz kadar da misafire<br />

açık bir toplum değil. Yunanistan da bunu<br />

yaşadı. Yunanistan aynı Türkiye gibi<br />

göç veren bir ülke iken, AB’ye girdikten<br />

ve ekonomik olarak zenginleşmeye<br />

başladıktan sonra, aşağı yukarı 90’ların<br />

başı ortasında itibaren, çok büyük bir<br />

göç aldı. Tam sayıları veremeyeceğim<br />

ama yaklaşık 10 milyonluk bir<br />

Yunanistan’da 1-1.5 milyonluk göçmenden<br />

bahsediliyordu bundan birkaç sene önce.<br />

Ve bugün, Yunanistan’ın seçmenlerinin bir<br />

kısmının sağa hatta aşırı sağa kaymasının<br />

önemli nedenlerinden bir tanesi de<br />

göçmenlerin varlığı.<br />

1 Temmuz 2<strong>01</strong>2 itibariyle Güney<br />

Kıbrıs AB dönem başkanlığını<br />

üstlendi. Bu süreçte TR-AB ilişkileri<br />

nasıl şekillenecek Her iki tarafı neler<br />

beklemekte<br />

Daha genel bir çerçeveden konuya<br />

yaklaşırsak Kıbrıs’ın AB başkanlığını<br />

devralması iki açıdan sıkıntılı diyebiliriz.<br />

Birincisi; Kıbrıs küçük bir ülke ve AB<br />

büyük bir birlik. Kıbrıs’ın nüfusu yaklaşık<br />

1 milyon ve bugün itibarıyla 400 milyona<br />

yaklaşmış veya geçmiş olan bir AB’nin<br />

başkanlığını yapacak. Yalnız şunun hemen<br />

altını çizmek lazım; Lizbon Anlaşması<br />

öncesi AB başkanlığı ve Lizbon sonrası<br />

AB başkanlığı arasında çok önemli farklar<br />

var. Hem başkanlığın yetkileri hem de<br />

HAZAR RAPORU<br />

29

RÖPORTAJ<br />

kaynakları açısından. Olayın bir bu<br />

boyutu var. Diğer bir boyutu da bu her ne<br />

kadar açık açık söylenmese de; Kıbrıs AB<br />

içerisine İngilizce ‘frozen conflict’ donmuş<br />

bir çatışma sorunu taşımış bir ülke. Daha<br />

önce de küçük ülkeler AB’de başkanlık<br />

yapmış ve her zaman daha göreceli<br />

olarak büyük olan bir ülke, o ülkeye<br />

destek vermiştir ve 6 ay idare edilmiştir.<br />

Ama hiçbir diğer küçük ülke böyle büyük<br />

donmuş bir sorunu beraberinde AB<br />

başkanlığına taşımamıştır. Onun için AB<br />

açısından bu önümüzdeki 6 ay farklı bir<br />

6 ay olacaktır. Haliyle bunun da getirdiği<br />

sıkıntılar gündeme gelecektir. Bunların<br />

belki de en önemlisi de Türkiye’dir. Zaten<br />

bu noktada, Türkiye açık ve net bir şekilde<br />

AB ile olan siyasi ilişkilerini bu başkanlık<br />

döneminde askıya alacağını söyledi.<br />

Bu noktada, mesela, vize sorununun<br />

çözülmesi, geriye kabul anlaşmasının bir<br />

şekilde yürürlüğe geçirilmesi konuları var.<br />

Ama bunun yanında bizim Gümrük Birliği<br />

ile bağlantılı olarak, son derece önemli bir<br />

takım ekonomik konularımız var. Ayrıca,<br />

AB’nin Suriye’deki sıkıntılar çerçevesinde<br />

de Türkiye ile yakın çalışması gerekiyor.<br />

Bunların hepsi sıkıntılar yaratacaktır. Ama<br />

tahmin ediyorum ki yine bir şekilde AB<br />

ve Türkiye bu sıkıntıların ya etrafından<br />

dolaşacaktır ya da aşacaklardır. Özellikle<br />

de ikili ilişkiler üzerinden, yani Türkiye-<br />

İngiltere, Türkiye-Fransa, Türkiye-<br />

Almanya ilişkileri üzerinden bunlar<br />

aşılacaktır bir şekilde diye düşünüyorum.<br />

Sizce, Türkiye kamuoyunun AB’ye<br />

olan ilgisinde bir düşüş söz konusu<br />

mudur<br />

Türkiye’de AB’ye olan ilginin düştüğü<br />

net bir şekilde görülüyor. Orta Doğu’ya<br />

açılım, Orta Doğu’yla ekonomik<br />

ilişkiler, sosyal ilişkilerin gelişmesi<br />

herkesi heyecanlandırdı, tabi beni de.<br />

Fakat son kriz, yani Suriye’de son 6 ay<br />

içerisinde yaşanan olaylar neticesinde,<br />

zannediyorum yavaş yavaş hem hükümet<br />

nezdinde, hem de toplum nezdinde,<br />

belki çökmek üzere olan hatta içimizde<br />

bazen açık bazen söylemesek de ‘oh<br />

olsun çöksünler’ gibi bir hissi yaşatsa da,<br />

Türkiye’nin AB ile olan yakın ilişkilerinin<br />

o kadar da kötü olmadığını, hem<br />

ekonomik hem de siyasi açıdan hepimize<br />

gösterdi.<br />

Suriye krizi zannediyorum ki, Türkiye<br />

açısından çok öğretici ve eğitici bir<br />

kriz olacak. Çeşitli nedenlerden dolayı<br />

bu tipten sorunların - ki buna Filistin<br />

sorununu da eklemek lazım -, insanlara<br />

çok acı veren, hakikaten çözümü çok<br />

arzu edilen sorunlar olsa da, çözümü zor<br />

olan konular. Türkiye gibi bir ülkenin tek<br />

başına Filistin sorununu ya da Suriye’deki<br />

sorunu çözebilmesi çok zor. Bu gerçeği<br />

artık kavradığımızı düşünüyorum. Bu<br />

sorunların çözümü, başka ülkelerle<br />

yapılabilecek iş birliğiyle mümkündür.<br />

Bunu başka bir kulüple yapmak lazım.<br />

Galiba kamuoyu ve devlet mekanizması<br />

içindekiler fark ediyor ki; Türkiye son<br />

30

50-60 yıllık tarihinden dolayı NATO üyeliği,<br />

Avrupa Konseyi üyeliği, AB ilişkilerinden<br />

dolayı her şeye rağmen bu sorunlarını yine<br />

de Avrupa ile çözülebileceğini düşünüyor.<br />

Bunu Rusya, İran ya da Irak’la yapmanın,<br />

hem siyasi hem de ekonomik olarak zor<br />

olduğu anlaşılmış durumda. Suriye krizi<br />

sonrasında, bir anda her şey bozuldu.<br />

Gaziantep ve çevre bölgesinde Suriye’ye<br />

yatırım yapmış bir sürü insan, her manada<br />

yani para yatırıp orda fabrika mağaza<br />

açanlardan tutun da, emeğini o ilişkilere<br />

veren insanlara kadar çoğu esnaf bir anda<br />

ortada kaldı. Ama Avrupa ile böyle bir şey<br />

yok. Avrupa bir hukuk devleti olduğu için siz<br />

oraya yatırımınızı yaptıysanız ve kurallar<br />

içerisinde hareket ediyorsanız siz işinizi<br />

yürütmeye devam edebiliyorsunuz. Yani<br />

Avrupa, çok daha istikrarlı bir yer. Bir de<br />

tabi AB boyutu var bunun. Nasıl ki bizde<br />

bazı kesimlerde AB için “oh yıkılsın çöksün”<br />

diye bir görüş varsa, onlarda da Türkiye’ye<br />

yönelik böyle bir düşünce yani “Türkler<br />

de palazlanıyor gibi” bakış açısına sahip<br />

olanlar mevcut. Buna rağmen pragmatik<br />

ve gerçekçi davranıp bu hisleri aşarak,<br />

Türkiye ile kendi menfaatleri için, kendi<br />

ekonomik ihtiyaçlarından dolayı ilişkilerini<br />

geliştirmeye çalışan çevreler de var. Bunun<br />

örneğini vize alanında görüyoruz. AB<br />

kamuoyuna sorsanız bir sürü insan vizelerin<br />

kaldırılmasından tedirgin olur. Ama iş<br />

adamları iş çevreleri öyle bakmıyorlar bu<br />

konuya. Türkiye ile vizelerin kaldırılmasının,<br />

AB’ye ekonomik bir canlandırma getireceğini<br />

net bir şekilde görüyorlar.<br />

HAZAR RAPORU<br />

31

RÖPORTAJ<br />

Prof. Dr. Nilüfer Narlı Kimdir<br />

Lisans eğitimini Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen ve Edebiyat<br />

Fakültesi Eğitim Bölümü’nde (Felsefe Major, Sosyoloji Minor)<br />

Bölüm birincisi olarak tamamlamıştır. Aynı fakültede İnsan Bilimleri<br />

Bölümü’nde Lisansüstü çalışmalarına başlamış ve asistan olarak<br />

görev almıştır. 1983 yılında Devlet bursu ile Malezya’da University<br />

Sains Malezya Üniversitesi’nde Siyaset Sosyolojisi dalında başladığı<br />

doktora eğitimini 1987 yılında tamamlamıştır. Narlı, Bahçeşehir<br />

Üniversitesi’nde Sosyoloji Bölümü ve Akdeniz Araştırmaları Bölüm<br />

Başkanı olarak görev yapmaktadır.<br />

Büyük umutlarla başlatılan Kürt<br />

Açılımında sıkıntılar yaşandı ve<br />

yaşanmaya da devam etmekte. Sizce<br />

yaşanan bu sıkıntıların nedeni<br />

nelerdir<br />

Ülkemizde kimlik tartışmaları son 10<br />

yıldır gündeme damgasını vuran bir<br />

konu. Türkiye’deki hukuk teorisine göre<br />

yalnızca gayrimüslimler azınlık olarak<br />

tanımlanıyor. Onun dışında herkes<br />

etnik kimliği ne olursa olsun Türkiye<br />

Cumhuriyeti vatandaşıdır ve yasalar<br />

önünde eşittir. Türkiye Cumhuriyeti<br />

vatandaşı olmak hiç kimsenin etnik<br />

kimliğini unutması anlamına gelmemekle<br />

birlikte bu durum zaman zaman sıkıntılı<br />

durumların yaşanmasına ve yanlış<br />

algılara yol açtı. Hatta bazı dillerin<br />

konuşulması sadece kamu alanında<br />

değil özel alanda bile yasaklandı. AK<br />

Parti dönemindeki demokratik açılım<br />

öncesinde Turgut Özal’ın başlattığı<br />

demokratik açılımdan söz etmeden,<br />

konuyu tartışmamız mümkün değil.<br />

Askeri rejim sonrası 1983 genel<br />

seçimlerinden başarı ile çıkan Turgut<br />

Özal yönetimin ve Özal’ın liberal<br />

görüşlerinin damgasını vurduğu<br />

80’li yıllarda izlenen liberal ekonomi<br />

politikası ile birlikte siyasette<br />

liberalleşme ve tabu olan bir takım<br />

konuların tartışılması çok önemlidir.<br />

Mesela ilk olarak o dönemde Turgut<br />

Özal, ailesindeki bazı kişilerin de<br />

Kürtçe konuştuğunu söylemiş ve<br />

bu konuşması tabuları yıkmaktaki<br />

önemli adımlardan biri olmuştur.<br />

Terörle mücadelede yoğun bir dönem<br />

olan 1990’lı yıllarda, terör örgütü<br />

PKK ile Türkiye’deki güvenlik<br />

güçleri arasındaki çatışmalarda<br />

30.000 kişinin şehit olduğundan söz<br />

ediyorduk. İnsanların acıları vardı,<br />

travmaları vardı ve bazı insanların<br />

kinleri vardı. Türkiye 2000’li<br />

32

yıllara geldiğinde demokratikleşmeyi<br />

güçlendiren yeni dinamikler ve süreçler<br />

ortaya çıktı. Burada iki önemli<br />

süreçten bahsedebiliriz. Bunlardan<br />

birisi AB’ye uyum sürecidir. Bu süreçte<br />

Türkiye kanunlarını, anayasasını ve<br />

uygulamalarını AB ile uyumlu bir hale<br />

getirmek için çok sayıda reform paketi<br />

hazırlayarak, bunları meclisten geçirdi.<br />

Bu reformlar sayesinde bugün bir Kürtçe<br />

TV kurulabiliyor. Kürtçe yayın yapan<br />

devlet televizyonu<br />

var. Kürtçe<br />

okuma-yazma<br />

kursları açılıp bu<br />

dilde çalışmalar<br />

yapılabiliyor.<br />

AB uyum süreci<br />

bu anlamda<br />

Türkiye’deki politik<br />

süreci şekillendiren<br />

önemli bir dinamik.<br />

İkinci önemli<br />

süreç ise AK Parti<br />

Hükümeti’nin<br />

yaklaşımları<br />

ve uyguladığı<br />

politikalar. Tabi<br />

bu politikalar aynı zamanda AB’ye<br />

uyum süreciyle şekillenmiştir. AK<br />

Parti seçimlerde bir söz vermişti ve<br />

yine Başbakan Erdoğan bu sözden<br />

bahsetmişti: “Değişim”. Bu değişim,<br />

siyasete yeni bir soluk getirme ve<br />

kalkınma temellerine dayalıydı.<br />

Geçmişin siyasi tabularını yıkmak bu<br />

değişimin önemli unsuru idi. İşte böyle<br />

bir iklimde “demokratik açılım” başladı.<br />

Fakat bu açılım başladığı zaman bu<br />

sürecin nasıl bir reform süreci olacağına<br />

ilişkin kapsamlı bir tanımlama ve<br />

anlatım yapılamadı. Aydınlarla, bilim<br />

insanlarıyla toplantılar yapıldı fakat<br />

kamuoyunun kafası karışmıştı. Aslında<br />

kamuoyunun açılımı tartışması ve<br />

içeriğinin doldurulması beklentisi vardı.<br />

Bazı kişiler “açılımı” desteklerken,<br />

oluşan yanlış algılar nedeni ile bazıları<br />

“Ne oluyor bölünüyor<br />

muyuz” gibi sorular<br />

sordu. Tüm bu<br />

tartışmalar yapılırken<br />

BDP’nin TBMM’de<br />

temsil edilmesi<br />

önemli idi. Beklenen<br />

ise BDP’nin terörü<br />

lanetlemesi ve kendisini<br />

tamamen PKK’dan<br />

ayrıştırması idi. Fakat<br />

söylem düzeyinde<br />

bu ayrıştırma<br />

gerçekleşemedi. Belki<br />

de ayrıştırmasında<br />

bir takım zorluklar<br />

yaşıyor. Tabi bu çok<br />

hassas bir konu. Benim buradaki kanım<br />

bu konunun farklı uzmanlarla bir<br />

uzlaşma masası seminerleri çerçevesinde<br />

tartışılması.<br />

Bugün geldiğimiz noktada Suriye Devlet<br />

Başkanı Esad’ın Türkiye’nin Suriye’ye<br />

politikasına karşı PKK’yı desteklemeyi<br />

seçmesi ve terörist faaliyetlerini<br />

HAZAR RAPORU<br />

33

RÖPORTAJ<br />

sürdürmesi içinde ortam sağlaması<br />

Türkiye’de gerilimin artmasına ve<br />

her gün şehitlere ağlamamıza yol<br />

açtı. Bugün nerdeyse her gün şehit<br />

haberleri alıyoruz. Bu tip haberlerle<br />

de toplumdaki kutuplaşmanın<br />

arttığını görüyoruz. Bu koşullarda<br />

kişilerin kimliklerinden bahsederken<br />

kimliklerini politize etmesi gerilimi<br />

biraz daha artabiliyor. Türkiye’de<br />

hepimiz T.C vatandaşıyız hepimizin<br />

farklı etnik kimlikleri var ama bir<br />

potada erime durumu söz konusuyken<br />

şu anda tekrar kimliklerin ve siyasi<br />

görüşlerin kutuplaştığı bir döneme<br />

girmiş bulunuyoruz. Kadınlar açısından<br />

bu olaylara bakarsak, bu gerilimli<br />

dönemlerde kadınlar erkeklere göre iki<br />

misli etkileniyorlar. Genelde her türlü<br />

çatışma ortamlarında iç savaşlarda<br />

kadınlar daha fazla zarar görebiliyor.<br />

Kadın dul kalıyor, çocuklarını<br />

yitirebiliyor. Hele ki bu kadın kendi<br />

ayakları üzerinde duramayan, eğitim<br />

ve istihdam açısından dezavantajlı<br />

ise, kadının hayatını idame ettirme<br />

sorunu ortaya çıkıyor. Bugün Irak’ta<br />

ve Suriye’de çok sayıda dul kadın var<br />

ve kendi başlarına hayatlarını idame<br />

ettiremiyorlar. Bazıları geleneksel bir<br />

ortamda yetişip küçük yaşta evlenip<br />

çok sayıda çocuk sahibi olmuştur.<br />

Bir anda erkek ortadan kaybolunca<br />

sorunlarla baş başa kalmıştır. Ayrıca<br />

çatışma zamanlarında olumsuz imajlar<br />

kadınlara atfedilir. Taraflar birbirini<br />

incitmek istedikleri zaman onların<br />

kadınlarını aşağılıyor ve kadına tecavüz<br />

ederek kendi kafasındaki düşmanı<br />

cezalandırdığını düşünebiliyor. Yani<br />

gerilimin ve kutuplaşmanın arttığı bu<br />

tarz çatışma dönemlerinde kadınlar çok<br />

daha fazla olumsuz etkilenebiliyorlar.<br />

Kadınlar bu durumun farkında ve 21.<br />

YY’da demokrasi ve barış için mücadele<br />

etmeye çok fazla yatkınlık gösteriyorlar.<br />

Bu doğrultuda bizim daha fazla<br />

farkındalık yaratmamız çok önemlidir.<br />

AB üyelik süreci Türkiye’ye kadın<br />

ve azınlık hakları alanında gereken<br />

katkıyı sağlamış mıdır<br />

Kadın hakları konusundaki ilerlemede<br />

AB’ye üyelik süreci ve uyum yasaları<br />

çok önemli bir etki yaptı. Fakat asıl<br />

mesele zihniyet, kanunların uygulanması<br />

ve yaptırım sorunudur. Kanunlarda<br />

değişiklik oluyor fakat bazı alanlarda<br />

kanun yaptırımı çok düşük olduğu<br />

için uygulamada sorunlar devam<br />

ediyor. Mesela bugün Türkiye’de<br />

evlilik yaşı anne-babanın izniyle 16 ve<br />

normali ise 18. Fakat bugün hala çok<br />

sayıda çocuk gelin ve çocuk anne var<br />

Türkiye’de. Çocuk anne ne demek, 13-<br />

14 yaşında okuldan alınıp evlenmeye<br />

zorlanmış, hamile kalmış ve belki de<br />

istemeden çocuk sahibi olmuş. Bunları<br />

gördüğümüz zaman Türkiye’de hala<br />

kadın hakları alanında yapılacak çok şey<br />

var diyebiliriz. Atılacak yeni adımlara<br />

ihtiyaç var.<br />

34

AB’ye uyum süreci azınlık (Lozan<br />

Azınlıklarından bahsediyoruz) hakları<br />

konusunda da ilerlemelere yol açtı.<br />

Eskiden, çöken bir kilisenin duvarı<br />

dahi yapılmazken bugün biliyorsunuz<br />

birçok kilisenin restorasyonu yapılıyor<br />

ve tekrar hizmete açılıyor. Hukukçu<br />

olmadığım için azınlık hakları<br />

konusunda konuşmam yanlış olur. Bir<br />

sosyolog olarak şunu söyleyebilirim ki;<br />

azınlıklarla ilgili tartışmalarda tabular<br />

yıkıldı. Kadın hakları, azınlık hakları<br />

özgürlükler daha rahat konuşulabiliyor.<br />

Bu süreci olumsuz etkileyecek gelişme<br />

Suriye’nin terör örgütü PKK’yı tekrar<br />

destekleyerek ülkedeki terör faaliyetlerini<br />

artırması ve bu süreçte tekrar bir<br />

kutuplaşmanın yaşanması.<br />

Kadınların iş dünyasına katılımında<br />

pozitif ayrımcılığın etkili olduğu<br />

yönünde görüşler var. Sizce bu önemli<br />

bir etken midir<br />

Önce kendi hikâyemden başlayayım.<br />

Günümüzde Türkiye’de bir kadının<br />

ayrımcılığa uğramaması söz konusu<br />

değil. Çalışan kadının evlenip çocuk<br />

sahibi olup tamamen çekip gidebileceği<br />

ve kariyerini terk edeceği düşüncesi<br />

çok hâkim. Yani bu konuda, çoğunluğu<br />

erkek olan işverenleri ikna etmek çok<br />

zor oluyor. Bugün hala birçok kurum<br />

özel sektörde bir kadın elemana yatırım<br />

yapmak istemiyor. Diyor ki “bu her an<br />

evlenip çekip gidebilir, ben en iyisi erkek<br />

elemana yatırım yapayım”. Her şeyden<br />

önce bu düşünceyi yıkmak gerekli fakat<br />

kolay değil. Ayrıca siz en başta kadın<br />

olduğunuz için kendinizi iki kez ispat<br />

etmeniz gerekiyor. Bir erkeğin yaptığı bir<br />

tez çalışmasına göre daha ilginç bir tez<br />

yapacaksınız ki kabul görsün.<br />

Bugün kariyerinde yükselmiş bütün<br />

kadınlar bunu söylüyor. Biz aynı<br />

profesyonel niteliklere sahip erkeklerden<br />

daha fazla çalışarak kendimizi ispat<br />

etmek zorunda kaldık. Ayrıca şunu<br />

unutmayalım, özellikle Türkiye’de bekar<br />

bir kadınsanız toplum sizi dışlıyor.<br />

Bunun sonucunda destek networkları<br />

oluşturmak ve çevre edinmek zorlaşıyor.<br />

Bekar bir kadın her ortamda “tehlikeli”<br />

görülüyor ve o kadını uzak tutalım<br />

tutumu nedeni ile aile, arkadaşlık<br />

ve yakın çevre networklerinden uzak<br />

kalıyorsunuz. Türkiye’de özellikle aile,<br />

akraba, arkadaşlık networkü insanların<br />

iş bulmalarında, kariyerlerinde hızlı<br />

ilerlemelerinde çok önemli yer tutuyor.<br />

Peki, iş hayatında ne yapılmalı Tabi<br />

kadınlar için pozitif ayrımcılık önemli.<br />

Kadın sayısını artıran iş yerlerinin<br />

vergileri düşürülebilir. Bütün iş<br />

yerlerinin muhakkak bir kreş açması<br />

gerekir. Bu kanununda var fakat<br />

ceza o kadar düşük ki iş yerleri bu<br />

meblağı ödeyip kreş açmamayı tercih<br />

ediyor. Ayrıca kadınlar evlenip çocuk<br />

doğurmak istiyorlar ancak iş hayatına<br />

döndükleri zaman onları hemen<br />

taze bilgilerle güncelleyebileceğiniz<br />

programların eksikliği sorun yaratıyor.<br />

Bu tür programlara acilen ihtiyaç<br />

HAZAR RAPORU<br />

35

RÖPORTAJ<br />

var. İşine geri dönen kadının yeni<br />

bilgi ve teknolojilerden kopmaması<br />

gerekiyor. Bilgi çağındayız, hızla yeni<br />

bilgi ve yöntemler gelişiyor. Meslekten<br />

altı ay uzak kalmanız, yeni bilgi ve<br />

uygulamalara uyum göstermeniz için<br />

sorun yaratabilir bu nedenle mesleki<br />

güncelleme desteğine ihtiyaç var. Buna<br />

ek olarak şirketlerin kadınlara liderlik<br />

eğitimi vermesi gerekiyor. Bu konuda<br />

büyük eksiklikler var.<br />

Pozitif ayrımcılığın tartışıldığı<br />

bir başka platform da TBMM. 550<br />

sandalyeli Mecliste yalnızca 78<br />

sandalye kadın milletvekillerine ait.<br />

Sizce, kota uygulaması TBMM’de de<br />

uygulanmalı mı<br />

Kota uygulamasının her zaman<br />

yanındayım. Bunu geçmişte de<br />

söyledim, hiç olmazsa Mecliste %25<br />

-30 kadın milletvekili olana kadar<br />

kota uygulanabilir ve sonrasında<br />

bırakılabilir. Türkiye sadece Meclisteki<br />

kadın temsil oranıyla geride kalmıyor.<br />

Sosyal cinsiyet uçurumu dediğimiz bir<br />

uçurum var. Biliyorsunuz BM Kalkınma<br />

Forumu UNDP her yıl ülkelerin “İnsani<br />

ve ekonomik kalkınmışlık” düzeyini<br />

ölçüyor. Ayrıca bunu kadın-erkek olarak<br />

farklılaştırarak, insani ve ekonomik<br />

kalkınma düzeyi farkını ölçüyor.<br />

Türkiye’de sosyal cinsiyet uçurumu<br />

yüksek ve bu durum devam ediyor. 2<strong>01</strong>1<br />

yılında 135 ülke arasında 122’inci<br />

sıradayız. Yani uçurumun derinliği<br />

açısından ilk 10 ülke arasındayız.<br />

Sosyal cinsiyet uçurumunun sebebi<br />

hala yeterli sayıda kadının eğitime<br />

katılamamış olması. Her ne kadar son 5<br />

yılda kız çocuklarının okullaşma oranı<br />

çeşitli kampanyalar ve 8 yıllık eğitim<br />

zorunluluğuyla artmış olsa da hala<br />

yetersiz. Şu anda iş hayatında kadın<br />

istihdam oranı %29’a ulaştı. Bu olumlu<br />

bir gelişme, çünkü 2000’li yılların<br />

ortasında kadın istihdamı %22’ye<br />

gerilemişti. Kadın girişimci oranı ise<br />

AB ve OECD ülkeleri arasında en düşük<br />

düzeyde. Fakat Türkiye’de toplam<br />

CEO’ların oranı % 12. Bu İsveç’le<br />

aynı düzeyde bir rakam. Türkiye’de<br />

özel sektör yetenekli bir kadın gördüğü<br />

zaman ona yatırım yapıyor. Ama kamu<br />

sektöründe, orta ve üst düzey yönetimde<br />

kadınlar %1 gibi bir oranda temsil<br />

ediliyor. Örneğin 337 genel müdür<br />

yardımcısından 32’si kadın, 1976 daire<br />

başkanından ise 286’sı kadındır (DPB,<br />

Nisan 2<strong>01</strong>2). Türkiye’de oldukça<br />

çelişkili durumlar gözlemleniyor. Özel<br />

sektörde yönetici kadınların oranı<br />

kamudaki yönetici kadınlara göre çok<br />

daha yüksek.<br />

Peki, bu süreçte medya üzerine<br />

düşen görevi yapıyor diyebilir<br />

miyiz<br />

Medyada kadına karşı şiddet<br />

konusunda ciddi anlamda duyarlılık<br />

sergilemeye başladı. Şiddeti önlemek<br />

için erkek eğitim programları başlatıldı;<br />

kadın hakları konulu konferanslar<br />

düzenleniyor. Medyanın son 10 yıldaki<br />

36

en önemli rolü cinsel şiddet de dâhil<br />

olmak üzere kadına karşı şiddeti,<br />

kadının insan hakları sorunu olarak<br />

görmeye başlaması. Yine de medya<br />

üzerine düşen görevi tam olarak<br />

yapamıyor. Kadının reyting kaygısı ile<br />

cinsel bir obje olarak sergilenmesi devam<br />

ediyor. Yine, paparazzi programlarında<br />

kadın imajlarının sömürü amaçlı<br />

kullanılması devam eden olumsuzluklar.<br />

Suriye başta olmak üzere Türkiye’yi<br />

itme ve negatif bir örnek olarak algılama<br />

eğilimi var. O nedenle Arap ülkeleriyle<br />

olan ilişkilerimizde yeni bir döneme<br />

girdiğimizi düşünüyorum. Bu yeni<br />

dönemde “Türkiye deneyiminden bir ders<br />

çıkarılır mı”, “Türkiye bir örnek olabilir<br />

mi” soruları sorulmaya devam edecek ve<br />

yeni tartışmalar gündeme gelecektir.<br />

Eksikliklere rağmen<br />

demokratikleşme süreciyle Türkiye,<br />

bölgesinde örnek teşkil edebilir mi<br />

Tabi ki, Türkiye bir örnek teşkil<br />

edebilir. Zaten pek çok Arap ülkesi<br />

Türkiye’yi birebir kopyalamak değil,<br />

deneyimlerinden faydalanmak istiyor.<br />

Arap Baharı ve Suriye krizinden önce<br />

Arap dünyası AK Parti’nin modern<br />

demokratik normlarla İslami değerleri<br />

nasıl uzlaştırdığı sorusunu sorarak<br />

Türkiye’yi yakından inceliyorlardı. Çok<br />

sayıda Arap gazeteci Türkiye’ye gelip<br />

ofis açtılar. Birçok Arap akademisyen<br />

Türkiye ile ilgili konferans düzenledi.<br />

Çalışmalarım dolayısıyla sık sık Arap<br />

entelektüelleriyle bir araya geldiğim için<br />

bu gelişmeleri yakından takip edebildim.<br />

İlginçtir ki, hangi Arap ülkesine gitsem<br />

çok sayıda insan benden, AK Parti<br />

politikasıyla ilgili bilgi almak istedi. Arap<br />

Baharı ile Türkiye konusunda çelişkili<br />

algılar ortaya çıktı. Türkiye ile gerilim<br />

yaşayan Arap ülkeleri Türkiye’ye çok<br />

farklı bir şekilde bakmaya başladı.<br />

HAZAR RAPORU<br />

37

RÖPORTAJ<br />

Stephen Larrabee Kimdir<br />

F. Stephen Larrabee, RAND Corporation’da Avrupa Güvenliği<br />

Başkanlığını yürütmektedir. RAND’a katılmadan önce, Larrabee<br />

1983-1989 yılları arasında New York Doğu-Batı Güvenlik Çalışmaları<br />

Enstitüsü’nde başkan yardımcısı ve yönetici olarak görev yaptı. 1978<br />

yılından 1981 yılına kadar, Larrabee Beyaz Saray ABD Ulusal<br />

Güvenlik Konsey kadrosunda Sovyet-Doğu Avrupa ilişkileri ve Doğu-<br />

Batı politik-askeri ilişkileri uzmanı olarak görev almıştır.<br />

Türkiye ve ABD arasındaki ikili<br />

ilişkilerin şu anki durumunu nasıl<br />

görüyorsunuz<br />

Başkan Obama döneminde, ABD ve<br />

Türkiye arasındaki ilişkilerin önemli<br />

ölçüde geliştiğini düşünüyorum. Tabi<br />

buna, Başbakan Erdoğan ve Başkan<br />

Obama arasında yakın iletişim<br />

olmasının da büyük katkısı var. Haliyle<br />

de bu durum, ilişkileri yoğunlaştırmaya<br />

yardımcı oluyor. Özellikle, son bir yılda<br />

gördüğüm kadarıyla, ABD ve Türkiye<br />

arasında birçok politik uzlaşma var ve<br />

her ikisi de bazı konularda aynı şeylerden<br />

bahsetmekteler.<br />

ABD-Türkiye stratejik ortaklığında<br />

yaşanan başlıca problemler nelerdir<br />

Açıkçası, bu problemlerden ilkinin<br />

Suriye Krizi olduğunu düşünüyorum.<br />

2<strong>01</strong>2 Kasım’ında yapılacak olan ABD<br />

seçimlerinden önce Obama yönetimi<br />

Suriye Krizi için askeri bir müdahalede<br />

yer almak istememekte. Seçimleri kimin<br />

kazanacağı belli değil ama Başkan<br />

Obama kazanırsa - ki bunun mümkün<br />

olduğunu düşünüyorum- ABD, Suriye<br />

Krizinde daha aktif rol oynayacaktır.<br />

ABD, Türkiye’nin yanı sıra, özellikle<br />

Suudi Arabistan ve Ürdün de dâhil olmak<br />

üzere bölgedeki müttefiklerle birlikte<br />

bölgeyi koordine edecektir diye tahmin<br />

ediyorum. Buna ek olarak, seçimler<br />

sonrası ABD’nin bölgede daha aktif<br />

bir politika izleyeceği öngörülmekte.<br />

Öte yandan, duruma askeri olarak<br />

karışmanın çatışmayı daha da kötü<br />

duruma getireceği endişesi ilgili tarafların<br />

ortak kanaati gibi görünüyor.<br />

ABD’deki seçimlerden bahsettiniz.<br />

Sonuçlara ilişkin öngörüleriniz<br />

nelerdir<br />

Başkan Obama’nın şansının Romney’e<br />

göre daha fazla olduğunu düşünüyorum.<br />

Özelikle Romney, şayet kazanırsa ve<br />

“Metnin orijinal dili sayfa 56’da.<br />

38

uygulayacağını söylediği politikaları<br />

hayata geçirirse daha fazla problemimiz<br />

olacaktır diye de endişe ediyorum.<br />

Romney, neo-muhafazakâr tarafın<br />

tavsiyelerini almış gibi görünüyor. Yine de<br />

onun desteklediği politikalara kendisinin<br />

bile inandığını söylemek zor. Yani, bana<br />

göre söylemleri sadece politik nedenlerden<br />

ötürü. Kazanıp kazanamayacağını<br />

sonucu bekleyip göreceğiz. Ama kesinlikle<br />

konuşmalarının coşku vermediği bir<br />

gerçek.<br />

yüzyılı aşkın bir süre emek vermiştir.<br />

Bu nedenle Türk modelini otomatik<br />

olarak uygulamanın mümkün olmadığını<br />

düşünmekteyim. Sonuç olarak kimse,<br />

böyle bir zemine sahip olmayan bölge<br />

ülkelerinden, bir gecede Türkiye gibi<br />

olmasını beklememeli.<br />

Orta Doğu’da halen etkilerini<br />

gördüğümüz Arap Baharı ile ilgili<br />

görüşleriniz nelerdir<br />

Birçok insan Orta Doğu’daki sosyal ve<br />

ekonomik değişimleri göz ardı ettiğinden<br />

dolayı, Arap Baharı onlara sürpriz oldu.<br />

Tunus’ta başlayan bu hareket, sonrasında<br />

Orta Doğu’nun neredeyse tamamına<br />

yayıldı. Bu noktada bir hususun altını<br />

çizmek gerek. Orta Doğu’daki birçok<br />

kişi Türkiye’yi potansiyel ve muhtemel<br />

bir rol model olarak görmekte. Diğer<br />

taraftan, Türkiye kendisini takip<br />

edilmesi zorunlu bir rol model olarak<br />

tanımlamamakla birlikte, bölge halkına<br />

bir tür ilham kaynağı olmayı tercih<br />

etmiş durumda. Özellikle ekonomi ve<br />

demokrasi alanlarında, pek çok Arap için<br />

Türkiye’nin cazip olan yönleri var. Fakat<br />

bu ülkeler ve Türkiye arasında siyasi<br />

ve ekonomik gelişim düzeyi açısından<br />

belirgin farklılıklar olduğunu da göz<br />

ardı etmemek gerek. Şöyle ki, Türkiye<br />

kendi demokrasi şeklini geliştirmek için<br />

Suriye’de aylardan beri devam<br />

eden ve birçok sivilin de yaşamını<br />

kaybettiği çatışmalara, uluslararası<br />

müdahalenin bir zorunluluk<br />

olduğunu düşünüyor musunuz<br />

Örneğin, Bosna ve Libya’da<br />

olduğu gibi NATO’nun bu olaya<br />

da müdahalesini gerekli görüyor<br />

musunuz<br />

NATO üyesi ülkelerde, Suriye’de yaşanan<br />

krize dâhil olmak gibi bir fikir birliği<br />

görmedim. En son, Suriyeliler tarafından<br />

Türk jetinin düşürülmesi olayının<br />

ardından yapılan NATO toplantısında,<br />

Türkiye’nin destekleneceği belirtildi ama<br />

askeri bir müdahaleye dâhil olmak adına<br />

HAZAR RAPORU<br />

39

RÖPORTAJ<br />

bir irade sergilenmedi. Ama yapılabilir<br />

şeyler de var tabii ki. Bunlardan biri,<br />

sorunu NATO ile değil ABD ve kilit<br />

müttefikleri ile çözmek olabilir. Diğeri<br />

ise isyancıları eğitmenin gerekli olup<br />

olmadığıdır. Daha önce bahsettiğim gibi<br />

ABD kesiminde askeri müdahalede yer<br />

almak adına bir isteksizlik var. Fakat<br />

bu durum seçim sonucuna bağlı olarak<br />

değişebilir. Ama o zaman bile ABD hala<br />

Afganistan’da ve Irak’ta yer alıyor olacak<br />

ve ikisi de çok hoş deneyimler değildi.<br />

Şu an için ABD, askeri harcamaları<br />

azaltmış olmakla birlikte, ülkedeki askeri<br />

müdahaleye olan çekimserliğin devam<br />

edeceğini düşünüyorum.<br />

ABD’nin gerek Kürt sorunu<br />

gerekse PKK’ya karşı mücadelede<br />

Türkiye ile olan ilişkilerini nasıl<br />

değerlendiriyorsunuz<br />

ABD hâlihazırda PKK’ya karşı mücadele<br />

için çok şey yapmıştır. Ve bu noktadaki en<br />

önemli nokta, Türkiye’nin kendi sorununu<br />

kendisinin çözmesidir. Bence Kürt sorunu<br />

siyasi, sosyal ve ekonomik temellere<br />

dayanmakla birlikte zor bir sorun. Bu<br />

nedenle, yalnız askeri yöntemlerle sorunu<br />

çözmek mümkün değildir. Sosyal, siyasi<br />

ve ekonomik önlemler içeren çok daha<br />

geniş bir program gerektirmekte. Sadece<br />

PKK’ya karşı saldırıları yoğunlaştırarak<br />

bunu yapmak mümkün olmayacaktır. Bu<br />

durum özellikle Suriye’deki krizle daha<br />

da kritik bir hale geldi.<br />

Gürcistan ve Ukrayna’nın<br />

NATO’ya katılım talepleri<br />

çerçevesinde, ABD’nin Karadeniz<br />

bölgesi politikasını nasıl<br />

değerlendiriyorsunuz<br />

Ukrayna ve Gürcistan’ın NATO’ya<br />

üyelik şansının halen devam ettiğini<br />

düşünüyorum. Ama gerçekçi konuşmak<br />

gerekirse ben bu konuların bir bütün<br />

olduğu kanaatindeyim. Örneğin,<br />

Ukrayna’daki durum. Cumhurbaşkanı<br />

Yanukoviç Şubat 2<strong>01</strong>0 tarihindeki<br />

seçimden sonra siyasi olarak önemli<br />

ölçüde kayıplar yaşamakta. Ve bildiğim<br />

kadarıyla Gürcistan’da da halen askeri<br />

reformlar alanında yapılması gereken<br />

bir sürü iş var. Üyelik konusunda kapılar<br />

hala açık ama yapılması gereken daha<br />

pek çok şey var. Özellikle, Ukrayna’daki<br />

durum kötüleşmeye devam ettiği sürece<br />

NATO’da genişleme konusunda hiçbir<br />

uzlaşmaya varılamayacaktır.<br />

40

Bildiri ve Makale Çağrısı<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü olarak, <strong>Hazar</strong><br />

<strong>Raporu</strong> isimli dergimizde yayınlanmak üzere<br />

makale önerileri gönderilmesi için çağrıda<br />

bulunuyoruz. <strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong>; <strong>Hazar</strong>, Orta<br />

Asya, Kafkasya, Türkiye ve Avrasya bölgesiyle<br />

alakalı araştırma yapan akademisyenler,<br />

sektörel temsilciler ve aydınlar ile iletişim<br />

kurup fikir alışverişinde bulunmayı hedefliyor.<br />

Bu duyurunun amacı; farklı fikirlerin bir araya<br />

gelmesi ve düşünce zenginliğinin gelişimine<br />

katkıda bulunarak yukarıda bahsedilen<br />

coğrafyaya ilişkin analitik bakış açıları<br />

oluşmasını sağlamaktır. Ayrıntılı bilgi için<br />

www.hasen.org.tr adresini ziyaret edebilirsiniz.<br />

Tarih, siyaset bilimi, uluslararası ilişkiler, kamu<br />

yönetimi, iktisat, sosyoloji ve uyuşmazlık<br />

çözümü gibi alanlarda makale önerilerinizi<br />

bekliyoruz. Makalelerin teması ile ilgili<br />

hususi bir kısıtlama söz konusu olmamakla<br />

birlikte altını çizmek gerekir ki makale konusu<br />

mutlaka ilgililere tavsiye verici ve yol gösterici<br />

nitelikte olmalıdır.<br />

1 Kasım 2<strong>01</strong>2 tarihine kadar makaleniz ve kısa<br />

biyografinizi iki ayrı Word dosyası halinde<br />

paper@hasen.org.tr adresine gönderebilirsiniz.<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü Hakkında<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü, İstanbul merkezli<br />

kar amacı gütmeyen bir düşünce kuruluşudur.<br />

Misyonu; yüksek kalitede, bağımsız<br />

araştırmalar yürütmek ve <strong>Hazar</strong> Bölgesi’ne<br />

ilişkin yenilikçi, stratejik öneriler sağlamaktır.<br />

Enerji, enerji güvenliği ve ulaştırma konularına<br />

yoğunlaşan Enstitü, Türkiye ve dünyanın önde<br />

gelen düşünce kuruluşlarından biri olmayı<br />

hedeflemektedir. Bu doğrultuda yayınlar,<br />

konferanslar, seminerler, eğitim çalışmaları ve<br />

atölye faaliyetlerini içeren dinamik bir program<br />

izleyerek tartışma ve araştırmaları teşvik eder<br />

ve kamu bilincini geliştirir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

41

CHOICE FOR<br />

ENERGY OF<br />

TURKEY’S<br />

TOMORROW<br />

Turkey’s largest private natural gas importer.<br />

With its PNG and LNG portfolio, supplies major<br />

industrial customers and cities throughout the country.<br />

www.enercoenerji.com

OCTOBER - DECEMBER 2<strong>01</strong>2<br />

Contents<br />

ARTICLES<br />

TANAP – the Breakthrough Project of Caspian Gas-to-Europe<br />

“With its oil strategy successfully realized, Azerbaijan has begun to pursue its strategic goals<br />

related to gas export policy; it is currently the only country in the region exporting gas to<br />

international markets (i.e. Turkey, Russia, Georgia), and so the country has been designated as<br />

an “enabler of- and contributor to” the Southern Gas Corridor by the EU.”<br />

Gulmira Rzayeva / Energy Expert<br />

44<br />

A Step Ahead Towards the Stage of Maturation in Azerbaijani-<br />

Turkish Relations: The Trans Anatolian Pipeline<br />

“The Azerbaijani-Turkish pipeline project will emancipate the bilateral relations from the realm<br />

of emotions, set clearly the interests of each side, thus transferring cooperation between the<br />

two states on a healthier ground based on win-win pragmatic dealings.”<br />

Dr. Burcu Gültekin Punsmann / Senior Foreign Policy Analyst<br />

Economic Policy Research Foundation of Turkey, TEPAV<br />

50<br />

English Part<br />

Contents<br />

INTERVIEW<br />

F. Stephen Larrabee<br />

RAND Corporation<br />

President of the European Security<br />

“A lot of people by surprise it really began in Tunisia and then spread across the rest<br />

of the Middle East. I think for many Arabs in the ME, Turkey is seen as a potential<br />

and possible role model. But I think, on the other hand, Turkey at the same time sees<br />

itself, sees itself as a kind of inspiration but not necessarily a model to be followed.”<br />

56<br />

CASPIAN REPORT

TANAP – the Breakthrough Project<br />

of Caspian Gas-to-Europe<br />

Gulmira Rzayeva<br />

Energy Expert<br />

Introduction<br />

With its oil strategy successfully<br />

realized, Azerbaijan has begun to pursue<br />

its strategic goals related to gas export<br />

policy; it is currently the only country in<br />

the region exporting gas to international<br />

markets (i.e. Turkey, Russia, Georgia),<br />

and so the country has been designated<br />

as an “enabler of- and contributor to” the<br />

Southern Gas Corridor by the EU.<br />

In line with this strategy, Azerbaijan<br />

is aiming to become an important and<br />

strategic gas exporter country for the<br />

EU in the long-term. It is now putting<br />

significant effort into establishing a<br />

presence at every part of the value chain,<br />

from the SD field to the European end<br />

users.<br />

The PSA on the SD II of development<br />

is valid till 2036, and the lifetime of<br />

the project is 24 years from now 1 . Until<br />

then, SOCAR will not be able to change<br />

the terms of the contract or change the<br />

sharing of assets. However, today, with<br />

its rapidly growing financial capabilities<br />

1 BP in Azerbaijan: Sustainability Report http://www.<br />

bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/STAGING/<br />

global_assets/downloads/A/Azerbaijan_Sustainability_Report_2<strong>01</strong>0.pdf<br />

and strategic position in the project, it<br />

is able to acquire more assets along the<br />

value chain. This allows it to control the<br />

infrastructure through which its gas will<br />

be transported to the market, where the<br />

company can also have stakes.<br />

At this stage, Azerbaijan would never sell<br />

its gas at the Turkish-European border<br />

as a net crude exporter. Gas is a strategic<br />

commodity, and by using this asset<br />

wisely, SOCAR and the country can gain<br />

important geostrategic and financial<br />

leverage. The issue of controlling the<br />

prospective network is becoming<br />

increasingly urgent. This would secure<br />

SOCAR from being dependant on<br />

the European infrastructure and gas<br />

consumer companies for next two<br />

decades, which would be able to expose<br />

economic and political manipulation.<br />

With the expansion of SCP, Azerbaijan<br />

would be able to secure its interests in<br />

controlling the potential volume of gas<br />

from the wellhead till the end users<br />

over half of the value chain. However,<br />

this arrangement would not satisfy the<br />

broader goal of becoming an influential<br />

gas exporting country. The Azerbaijani<br />

44

government as an owner of the gas<br />

would not want to transport its gas via<br />

a pipeline that belongs to a consortium<br />

that represents the interests of consumer<br />

countries, and to be dependent on<br />

an infrastructure where gas producer<br />

companies interests are not represented.<br />

Similarly, the SD consortium<br />

shareholders would be aligned with such<br />

a strategy and support Baku’s initiative<br />

to build a dedicated, standalone<br />

pipeline, which would deliver huge<br />

volumes of Azerbaijani, and in the future<br />

of Azerbaijan has begun an initiative<br />

to expand the SCP. The proposed<br />

system would be scalable up to 31 bcm<br />

of Azerbaijani gas, and in the future,<br />

include Central Asian gas as well.<br />

There are two reasons that such an<br />

initiative was suggested. First, the<br />

scalable infrastructure is needed to<br />

transport SD gas after 2<strong>01</strong>7, and the<br />

gas from new discoveries will ensure<br />

Azerbaijani gas production reaches 50<br />

bcm/pa after 2025 2 . Yet the huge volume<br />

of gas that under some scenarios will be<br />

Central Asian, gas and thus replace<br />

Nabucco East in Turkish territory.<br />

Implications<br />

Not satisfied with the 10 percent<br />

stake in the South Caspian Pipeline<br />

(SCP), SOCAR State Oil Company<br />

shipped from Turkmenistan once the<br />

Transcaspian pipeline is built is further<br />

reason to launch a new scalable pipeline.<br />

Launching the second SCP would be<br />

an excellent opportunity for SOCAR to<br />

increase its share in the project, and even<br />

2 http://eurasianenergyanalysis.blogspot.com/2<strong>01</strong>2/06/<br />

trans-anatolian-gas-pipeline-strongest.html<br />

CASPIAN REPORT<br />

45

to become a majority share operator. With<br />

a majority stake in the Caucasus section of<br />

the whole value chain, Azerbaijan would<br />

be able to operate and control part of the<br />

strategic project. Baku has the cash, and<br />

gas resources and financing pipelines<br />

like SCP and TANAP is something the<br />

country is happy to do. BP and other SD<br />

partners have already reached a consensus<br />

on the expansion of SCP. However altering<br />

the share allocation in the new pipeline is<br />

the issue yet to be agreed.<br />

Driven by the strategy described above<br />

there was a strong necessity for SOCAR to<br />

further securing its interest down the value<br />

chain on the Turkish territory. The solution<br />

that came with announcement of the<br />

Transanatolian pipeline on 17 November<br />

2<strong>01</strong>1 was an inevitable game changer<br />

for the entire Southern Gas Corridor.<br />

As expected, the pipeline would replace<br />

the entire Nabucco East on Turkish soil,<br />

following its replacement on Azerbaijani<br />

and Georgian territory via the expansion of<br />

SCP.<br />

Transanatolian Pipeline (TANAP) first<br />

time was “suddenly appeared” in October<br />

2<strong>01</strong>1 during the Turkey-Azerbaijan transit<br />

negotiations and secured “a dedicated<br />

article” (without a name) within IGA<br />

on 25 October 2<strong>01</strong>1. After that on 24<br />

December 2<strong>01</strong>1 MoU was signed for<br />

TANAP and 26 June 2<strong>01</strong>2 dedicated IGA<br />

was signed.<br />

Contrary to what many experts<br />

predicted, the legal regulatory<br />

framework of the pipeline was not<br />

a problematic issue in the TANAP<br />

negotiations. It was, however, the main<br />

issue for the BOTAS-SOCAR transit<br />

agreement, signed on 25 October, 2<strong>01</strong>1<br />

after two years of negotiations. It has<br />

been agreed that the IGA/HGA 3 of<br />

TANAP will be based on Swiss law.<br />

It was important for SOCAR to include<br />

the terms of transporting 6 bcm of gas<br />

for export to the Turkish market via<br />

TANAP, and both sides have agreed on<br />

these terms. Without this 6 bcm of gas,<br />

TANAP is not feasible, as its 56-inch<br />

and 32 bcm capacity pipeline will not<br />

be economically viable with a startup<br />

volume of only 10 bcm.<br />

Therefore “transit” chapter of IGA of 25<br />

October 2<strong>01</strong>1, which is already ratified<br />

on Turkish General Assembly and Gas<br />

Transit Agreement (GTA) of BOTAS-<br />

SOCAR signed on same day are now<br />

informally “non applicable” to TANAP<br />

project.<br />

TANAP is fully supported by both the<br />

Azerbaijani and Turkish governments.<br />

It is also supported by the UK, the USA<br />

and the EU, as well as the TAP and even<br />

Nabucco consortiums. BP supports<br />

both TANAP and Botas Grid based on<br />

different approaches.<br />

TANAP released a Request for<br />

Information and the TANAP<br />

Consortium started negotiation with<br />

potential new shareholders by releasing<br />

3 IGA: Intergovernmental Agreement, HGA: Host Government<br />

Agreement<br />

46

a Letter of Intent and a technical<br />

information document for BP, Statoil<br />

and Total for partnership. Total is an<br />

upstream company and so far has not<br />

invested in any midstream projects<br />

except for SCP. But because TOTAL has<br />

a 40% stake in Azerbaijan’s Absheron<br />

gas field, it would make sense for it<br />

to be interested in securing a share in<br />

midstream projects such as TANAP. The<br />

same is applicable to BP. BP also holds<br />

no stakes in midstream projects, except<br />

for SCP and BTC, but its investment<br />

in the Shafag-Asiman field is provided<br />

incentives for BP to have transportation<br />

assets.<br />

Shares of Turkish companies in the<br />

project have not been defined yet. It is<br />

expected that Botas would hold from<br />

5 to 20% and TPAO from 0 to 20%. It<br />

will be decided by consortium during<br />

corporate structure. BOTAS now opt<br />

to 15-20% of share at TANAP. Also<br />

the company would be responsible<br />

for transportation of 6 bcm of gas for<br />

Turkey via this pipeline. SOCAR wants<br />

to hold at least 51 percent, but securing<br />

this will not be an easy task.<br />

However, there is a completely different<br />

approach from the consumer side at the<br />

other end of the network on the part of<br />

the EU. From the European perspective<br />

a free market creates actionable<br />

alternatives. According to EU third party<br />

access law, a single company cannot own<br />

assets of more than 50 percent in the<br />

upstream, midstream and downstream<br />

projects. It is obvious that due to a<br />

monopoly rationale the EU will not<br />

give third party exemption to the SD<br />

Consortium shareholders. Regardless<br />

of which evacuation route and pipeline<br />

is selected – Italian or South East<br />

European (TAP or Nabucco West) - the<br />

SD consortium shareholders, including<br />

SOCAR, BP, Statoil etc cannot own<br />

more than a 50 percent stake along the<br />

value chain. How much SOCAR and<br />

BP will own assets in supply chain to<br />

sell gas to the gas buyer companies and<br />

European end users will depend on their<br />

total stakes at SD, SCP and TANAP.<br />

If even the SD consortium shareholder<br />

companies will not have direct access to<br />

the end users and distribution network<br />

in the market, it would still be profitable,<br />

indeed lucrative, for them to sell gas to<br />

European gas buyer companies. They<br />

will not lose anything because the price<br />

in the market is still high enough.<br />

TANAP also holds geopolitical<br />

implications for the parties. Following<br />

the signing of the agreement between<br />

Azerbaijan and Turkey, Russia and<br />

Iran have indicated concerns over the<br />

project. Through TANAP, Turkey is<br />

aiming to reduce its dependence on<br />

Russian and Iranian gas imports in the<br />

future with the additional 6 bcm/y of<br />

gas that TANAP would provide. Turkey<br />

is anxious about its increasing demand<br />

for gas, and its energy policy is designed<br />

to ensure long-term energy security.<br />

CASPIAN REPORT<br />

47

Turkey cannot countenance increasing<br />

the gas import volume from Russia and<br />

Iran, simply based on the economics<br />

of it. Iran sells its gas to Turkey for<br />

$585 per thousand cubic meters, which<br />

increases Turkey’s annual natural gas<br />

bill by an extra more than $800 million.<br />

The price of a thousand cubic meters<br />

of natural gas is currently $400 in<br />

international markets. Moreover, much<br />

of the problem in the gas trade between<br />

Tehran and Ankara derives from a “take<br />

or pay” condition in the contract. After<br />

the TANAP agreement was signed,<br />

Iran increased the gas price for Turkey<br />

from $505 to $585, 4 the highest price<br />

Turkey pays. In February Turkish energy<br />

minister Taner Yildiz announced that<br />

Turkey supports the possible merger of<br />

the Nabucco and TANAP project which<br />

have the same route on Turkish soil.<br />

The above mentioned merger of<br />

two projects was a while under<br />

serious consideration of the Shah<br />

Deniz consortium few months ago<br />

as intensive trilateral negotiations on<br />

Trans-Caspian Gas Pipeline among<br />

European Commission, Azerbaijan<br />

and Turkmenistan were conducted.<br />

However, after a number of statements<br />

of Turkmen senior authorities to take<br />

Azerbaijan to the International Court<br />

over the disputed Kyapaz/Serdar field,<br />

negotiations have been suspended.<br />

With regards to Russia, it has also<br />

reacted to the deal between the two<br />

4 http://www.byegm.gov.tr/yabanci-bultenler.aspxd=15.03.2<br />

<strong>01</strong>2&pg=2&ahid=5<strong>01</strong>89&act=3<br />

“brother” countries, and has threatened<br />

Ankara that it will not supply additional<br />

volumes of gas to Turkey in case of<br />

winter emergencies if the latter buys<br />

from Azerbaijan. Although Turkey has<br />

recently secured a discount for Russian<br />

gas, and pays $400, 5 this is the average<br />

in the context of the European price<br />

standard. The cheapest and most<br />

commercially attractive price is the $330<br />

that Turkey pays for Azerbaijani gas.<br />

Consequently, Ankara is more interested<br />

in increasing the gas export volume from<br />

Shah Deniz in long run.<br />

Russia has also reacted on the political<br />

level. The recent announcement from<br />

Ashgabat in June 2<strong>01</strong>2 that it will take<br />

the disputed Kyapaz/Serdar field case<br />

to the International Court of Justice<br />

and, more importantly, will sue the<br />

Azerbaijani officials for their statements<br />

on the field, is no coincidence. Russia<br />

has political and economic leverage over<br />

Ashgabat, so does Iran, and it should not<br />

be ruled out that Turkmenistan is acting<br />

with Russia’s or Iran’s silent consent.<br />

Conclusion<br />

The headquarter of the TANAP<br />

consortium will be centered, but its<br />

Turkey branch will be responsible<br />

for operations in the Netherlands.<br />

Accidentally or not, the South Stream<br />

AG company will also be re-located to<br />

the Netherlands. Russia and Gazprom<br />

aggressively pushing forward the<br />

5 http://www.todayszaman.com/news-270575-turkey-eyessolution-as-iran-insists-on-unfair-gas-price.html<br />

48

ealization of the South Stream project,<br />

which would have almost the same<br />

route and the markets as the Nabucco<br />

West project part of the mega Southern<br />

Corridor project. The South Stream<br />

consortium having the Southern<br />

Corridor on its way as a competitor is<br />

in rush to sign and have the Gas Transit<br />

Agreements, IGAs and sale & purchase<br />

agreements with those countries on<br />

hand and thus, secure being first to<br />

penetrate the Central and South East<br />

European markets within this project.<br />

Agreements between South Stream<br />

and some Central European countries<br />

have been reached already and those<br />

countries that either reluctant to deepen<br />

their dependence on Russian via South<br />

Stream or have an agreement but delay<br />

the go-ahead with feasibility studies and<br />

FEED are getting good incentive from<br />

Russia to give the green light. Bulgaria<br />

got 11 percent discount for gas from<br />

Gazprom from April till December<br />

2<strong>01</strong>2 6 . It is obvious that in return Russia<br />

will get go-ahead with FEED in Bulgaria.<br />

With regards to Turkey, it is obvious<br />

that 6 bcm of gas from SD II for Turkish<br />

market will not be sufficient to satisfy<br />

the Turkish rapidly growing gas demand.<br />

Turkey is concerned and specifically<br />

interested in diversification of gas<br />

supply sources from those of Iranian<br />

and Russian. Northern Iraq is key for<br />

future Turkish gas market. Turkey now<br />

totally focused on the development of<br />

the northern Iraqi gas fields and Turkish<br />

energy companies has huge investments<br />

in those fields. However Iraqi gas will<br />

not be shipped via TANAP to Turkey<br />

and in the future to Western directions.<br />

Serbia signed a new sale & purchase of<br />

5 bcm of gas agreement with Gazprom<br />

for the period of 10 years. Consequently,<br />

one can conclude that the European<br />

market is unofficially divided between<br />

Gazprom and the SD consortium:<br />

Central Europe reserved for Gazprom,<br />

West Balkans and Italy dedicated for the<br />

BP+SOCAR-lead SD consortium.<br />

6 http://www.wgc2<strong>01</strong>5.org/bulgaria-russia-energy-gas-2/<br />

CASPIAN REPORT<br />

49

A Step Ahead Towards the Stage of<br />

Maturation in Azerbaijani-Turkish<br />

Relations: The Trans Anatolian Pipeline<br />

Dr. Burcu Gültekin Punsmann<br />

Economic Policy Research Foundation of Turkey, TEPAV<br />

Senior Foreign Policy Analyst<br />

The signature of the memorandum<br />

of understanding between Azerbaijan<br />

and Turkey on 11 December 2<strong>01</strong>1 for<br />

the establishment of the consortium<br />

that will build the Trans Anatolian<br />

Pipeline (TANAP) to supply gas from<br />

Shah Deniz gas field to Europe through<br />

Turkey was a surprise development. The<br />

Azerbaijani-Turkish inter-governmental<br />

agreement on the implementation of the<br />

TANAP pipeline was signed on 26 June<br />

2<strong>01</strong>2. Both countries hailed TANAP<br />

as a step ahead ‘towards a new age of<br />

partnership’.<br />

The Azerbaijani-Turkish pipeline<br />

project will emancipate the bilateral<br />

relations from the realm of emotions,<br />

set clearly the interests of each side, thus<br />

transferring cooperation between the<br />

two states on a healthier ground based<br />

on win-win pragmatic dealings.<br />

The deal carries to potential to upgrade<br />

Turkish-Azerbaijani energy relations to<br />

the level of Turkish-Russian relations.<br />

Russia has been Turkey’s principal<br />

partner in the field of energy over the<br />

last 15 years. Furthermore, Turkey has<br />

been considering Russia - a country<br />

whose political will alone could<br />

change facts on the ground - as the<br />

cornerstone of her ambition to become<br />

an energy transit and a hub country.<br />

Interestingly a deal on the South Stream<br />

between Turkey and Russia came as<br />

an unexpected move a few days after<br />

the one on TANAP and less than two<br />

months after the decision of BOTAŞ<br />

not to review the 1986 gas deal. On 28<br />

December Gazprom and Botaş signed<br />

the amended contracts as the South<br />

Stream permits were displayed to Prime<br />

Minister Putin.<br />

TANAP as a post Nabucco pipeline<br />

and a transnational gas export project<br />

realized on the initiative of Azerbaijan<br />

and in cooperation with Turkey will<br />

be a game changer. Among SOCAR’s<br />

most strategic investments capitalyzing<br />

on Turkey’s future position in world<br />

geography, TANAP will fundamentally<br />

change the situation around bringing<br />

Caspian gas to Europe.<br />

50

The process<br />

To the Shah Deniz 2 agreement signed<br />

on 25 October 2<strong>01</strong>1 in Izmir for the<br />

transit through Turkey and purchase<br />

of Azerbaijani gas succeded a period<br />

of lengthy negotiations on the transit<br />

agreement and the price setting.<br />

The Shah Deniz gas producers’<br />

consortium in Azerbaijan could no<br />

longer postpone the investment<br />

decision in that project’s Phase Two,<br />

which necessitates determining the<br />

transportation solution in early 2<strong>01</strong>2.<br />

Azerbaijan expects gas production to<br />

reach some 50 bcm of gas annually<br />

by 2025 (double the present annual<br />

production). Apart from Shah Deniz,<br />

that increase is anticipated to come from<br />

the Apsheron, Umid, Babek, deep-water<br />

ACG, and possibly Shafak-Asiman<br />

projects, all involving international<br />

companies in partnerships with<br />

Azerbaijan. The inter-governmental<br />

agreement and the framework<br />

agreement on gas transit envisaged<br />

two possible options for the transit of<br />

Azerbaijani gas westward via Turkey.<br />

One option was to use Turkey’s Botasoperated<br />

pipeline system, conditional<br />

on certain upgrading for this purpose.<br />

The other option was identified as<br />

a trans-Anatolian gas pipeline, to be<br />

jointly built across Turkey. Already at<br />

the signing event for these agreements,<br />

the Azerbaijani side made clear its<br />

preference for building a trans-Anatolia<br />

pipeline from scratch.<br />

The agreement<br />

TANAP is backed up by gas and<br />

funding from Azerbaijan. The cost<br />

is estimated at 5 billion USD. The<br />

partners will finance the construction<br />

of the pipeline proportionately to<br />

their respective ownership shares.<br />

(SOCAR: 80%, BOTAŞ: 10%, TPAO:<br />

10%). Third-party gas-producing<br />

companies, apparently meaning Shah<br />

Deniz consortium partners, may be<br />

allowed to join the consortium later,<br />

as minority shareholders. The capacity<br />

of the transit line is projected at 16<br />

billion cubic meters (bcm) annually<br />

in the first stage, to be increased to 24<br />

bcm in the second stage.<br />

Of those amounts, Turkey will be<br />

entitled to buy 6 bcm annually from<br />

Shah Deniz, Phase Two of production<br />

(from 2<strong>01</strong>7 onward), in accordance<br />

with the long-term agreement between<br />

Turkey and Azerbaijan. Under the<br />

MOU just signed, Azerbaijan and<br />

Turkey will complete the feasibility<br />

study for the trans-Anatolia pipeline in<br />

early 2<strong>01</strong>2, start construction work in<br />

the same year, and complete the line<br />

in 2<strong>01</strong>7. This date is correlated with<br />

the Shah Deniz production coming<br />

on stream in that year and reaching 16<br />

bcm annually post-2<strong>01</strong>7.<br />

Connections towards European<br />

markets<br />

The TANAP pipeline keeps alive the<br />

strategic rationale for a new southern<br />

energy corridor to provide Europe with<br />

CASPIAN REPORT<br />

51

non-Russian gas. The new pipeline will<br />

contribute to both Turkey’s and the<br />

EU’s security of supply. Mr Oettinger,<br />

the EU commissioner for energy<br />

welcomed the initiative stressing that<br />

‘Europe is now a step closer to its aim to<br />

get gas directly from Azerbaijan and the<br />

other countries in the Caspian region.’<br />

TANAP’s scheme falls outside the<br />

EU’s scope, there is no guarantee that<br />

Azerbaijani gas will always be sent to<br />

European markets. However Azerbaijan<br />

has a high interest in European markets<br />

because of their size, predictability and<br />

high value.<br />

Shah Deniz consortium (BP and<br />

Norway’s Statoil with 25.5 percent<br />

each; SOCAR, Total, Lukoil, and Iran’s<br />

NICO with 10%; and TPAO with 9%)<br />

postponed from mid-2<strong>01</strong>2 to mid-2<strong>01</strong>3<br />

the selection of a pipeline route for<br />

Azerbaijani gas to Europe. It is highly<br />

likely that TANAP will become the<br />

basis for the Southern gas Corridor and<br />

take over the functions of Nabucco’s<br />

Turkish section though alternative<br />

routes are said to be still considered.<br />

The main issue is now how best to<br />

connect the pipeline to European<br />

markets.<br />

Towards Central Europe:<br />

An abridged version of Nabucco<br />

rebaptised Nabucco West and downsized<br />

to one half of its design capacity (i.e.,<br />

from 31 bcm to some 15 bcm annually),<br />

and starting from the Turkish-Bulgarian<br />

border (instead of starting in eastern<br />

Turkey) has recently been proposed by<br />

the project’s Austrian management as<br />

one option. This could keep Nabucco<br />

alive as a continuation pipeline, from<br />

the planned Trans-Anatolia pipeline into<br />

the Nabucco countries on EU territory.<br />

Nabucco West will be competing with<br />

two other options backed each with a<br />

consortium member of the Shah Deniz<br />

consortium.<br />

T he negotiations ahead will take place in a<br />

context where SOCAR will be an important<br />

player in the Turkish context. SOCAR is<br />

becoming the biggest international direct<br />

investor in Turkey’s economy. By late 2<strong>01</strong>7,<br />

SOCAR’s investments in the Turkish economy<br />

are expected to reach 17 USD billion including<br />

the PETKİM acquisition and TANAP.<br />

British Petroleum (BP) has become<br />

the first among Shah Deniz producers<br />

to announce its intention to join the<br />

Nabucco consortium. The consortium<br />

has also made overtures to Azerbaijan’s<br />

State Oil Company for possible<br />

entry into the Nabucco-West project.<br />

Logically along the same lines, the<br />

Nabucco project company has proposed<br />

in Baku to start talks about connecting<br />

Nabucco-West with TANAP<br />

BP had previouly proposed a concept<br />

which would have made use of<br />

Turkey’s state-owned pipelines. The<br />

first rationale of South-East Europe<br />

Pipeline (SEEP) was to save on pipeline<br />

construction costs. SEEP would use<br />

existing, nationally owned pipelines,<br />

52

pipeline sections, and interconnectors<br />

along the entire route from eastern<br />

Turkey to central Europe. It would build<br />

some new sections and upgrade some<br />

others in half-a-dozen countries, instead<br />

of building a new, dedicated pipeline.<br />

Towards Southern Europe:<br />

Trans-Adriatic Pipeline (TAP) led<br />

by Statoil (commercial operator in<br />

the Shah Deniz consortium) will<br />

carry Azerbaijani gas via the western<br />

Balkans to Italy. 20 bcm annually<br />

will be supplied to southern Europe,<br />

instead of central Europe. TAP would<br />

use Turkey’s pipelines and build a new<br />

pipeline for part of the way in Greece.<br />

TAP would reach Italy via Greece,<br />

Albania and the Adriatic seabed.<br />

Implications for Azerbaijan<br />

A dedicated pipeline, or one under<br />

Azerbaijan’s control in Turkey, is the<br />

optimal solution from Azerbaijan’s<br />

standpoint. The Nabucco consortium<br />

had never resolved the issue of<br />

accepting Azerbaijan’s State Oil<br />

Company as a partner in that pipeline<br />

project. The major control of the Shah<br />

Deniz II gas exports via the TANAP<br />

pipeline will lie almost exclusively<br />

by Azerbaijan itself rather than by a<br />

European pipeline consortium.<br />

For Azerbaijan, it opens new<br />

export opportunities, allows the<br />

diversification of external relations and<br />

ensures stable income with the opening<br />

of the Caspian to the West. TANAP<br />

will enable Azerbaijan, for the first<br />

time, to sell its own gas through its own<br />

pipeline, at Turkey’s western border<br />

with the EU, directly to European<br />

customers. Using an Azerbaijani-owned<br />

pipeline without having to pay for the<br />

transit service would make Azerbaijan’s<br />

gas price-competitive in Europe. Baku<br />

describes this project as a “direct<br />

road from Azerbaijan to Europe” and<br />

“Azerbaijan’s road into the future.”<br />

Azerbaijan is assuming a triple role:<br />

energy supplier country, transit country<br />

(transcaspian dimension), investor<br />

country beyond its own borders.<br />

Implications for Turkey<br />

Turkey will be entitled to buy 6<br />

bcm/y from Shah Deniz Phase Two<br />

of production in accordance with the<br />

long term agreement signed previously<br />

with Azerbaijan, to supply her domestic<br />

market. The very first priority for<br />

Turkey is to meet her supply security<br />

needs. According to BOTAŞ, Turkey’s<br />

natural gas demand is expected to<br />

increase to around 66 bcm by 2020. But<br />

without additional import contracts,<br />

Turkey will only be supplied with<br />

approximately 41 bcm by 2020. The<br />

existence of the bilateral long term<br />

gas purchase agreement was forgotten<br />

during the negotiation for the Nabucco<br />

pipeline project. Turkish requests to<br />

CASPIAN REPORT<br />

53

secure 15% of the gas piped through<br />

Nabucco or 4-8 bcm/y of the Azeri<br />

gas to supply her domestic market was<br />

considered as unacceptable. Ankara<br />

found it exceedingly difficult to agree<br />

to allow the passage of substantial<br />

gas volumes across Turkish territory<br />

without being able to access a portion<br />

of these volumes for the Turkish<br />

market.<br />

For the first time Turkey will be a main<br />

partner in a pipeline project and realize<br />

her aim of becoming the fourth artery<br />

of Europe in terms of natural gas. .<br />

Whether the trans-Anatolia project also<br />

involves gas storage in Turkey remains<br />

an open question. Some remarks from<br />

Azerbaijan at the signing ceremony<br />

about marketing gas in Europe<br />

together, may be read as implying some<br />

storage in Turkey.<br />

Implications for Georgia<br />

Georgia enjoys a win-win position on<br />

the transit route from Azerbaijan to<br />

Turkey. The trans-Anatolia project,<br />

at 16 bcm to 24 bcm annually,<br />

presupposes at least doubling the<br />

capacity of the pipeline through<br />

Georgia, and at least trebling the gas<br />

flow from the present level.<br />

Fierce negotiations ahead<br />

In the near future, Turkish-Azerbaijani<br />

bilateral efforts will focus on working<br />

out the details and mechanisms of the<br />

TANAP agreements. This can give way<br />

to lengthy negotiations. Commercial<br />

considerations and pragmatic dealings<br />

will prevail at the end of the day. The<br />

continuation of the brother rhetoric in<br />

this context carries the risk of blurring<br />

the picture of each side’s own interest<br />

and prerogatives which will become<br />

irritating for both sides.<br />

Importing low cost gas ranks high in<br />

the list of BOTAŞ’s priority for Turkey’s<br />

energy security. Noting Turkey’s<br />

geographical location, BOTAŞ has been<br />

opposed to paying the same price as<br />

Central Europeans for gas produced<br />

in the Caspian and Gulf regions and in<br />

the Middle East. Turkish officials have<br />

been insisting on purchasing the gas at<br />

Turkey’s eastern border at a lower price.<br />

On the contrary, Azerbaijan has an<br />

interest in selling its gas at the highest<br />

price.<br />

Azerbaijan’s gas production will likely<br />

reach 30 bcm/y by 2<strong>01</strong>5 and 50 bcm/y<br />

by 2025. The conditions of the transit<br />

of the Azeri gas onwards the high value<br />

European markets have to be clearly<br />

settled. Turkey should be moving<br />

towards formalizing a gas transit<br />

regime. In the longer term, Turkey’s<br />

aspiration to become an energy trading<br />

hub as opposed to a merely physical<br />

hub would imply the reselling of gas.<br />

The negotiations ahead will take place<br />

in a context where SOCAR will be<br />

54

an important player in the Turkish<br />

context. SOCAR is becoming the<br />

biggest international direct investor<br />

in Turkey’s economy. By late 2<strong>01</strong>7,<br />

SOCAR’s investments in the Turkish<br />

economy are expected to reach 17<br />

USD billion including the PETKİM<br />

acquisition and TANAP.<br />

Recently, SOCAR explained the delay<br />

in reaching the deal over issues related<br />

to tax and investment regime and not<br />

over the size of the respective stakes<br />

between Azerbaijani and Turkish<br />

partners as it has been presumed<br />

in the press. News that Turkish<br />

entities were seeking an equal stake<br />

with SOCAR in the TANAP project<br />

circulated before the signature of<br />

the intergovernmental agreement.<br />

SOCAR may indeed feel constrained<br />

because they plan to distribute parts<br />

of their 80 percent stake in TANAP<br />

to companies with gas drilling rights<br />

in Azerbaijan; namely, BP and Statoil,<br />

both of whom have proposed to join<br />

the pipeline. Regardless of TANAP’s<br />

final ownership structure, SOCAR<br />

will insist on retaining control of the<br />

pipeline’s management. It is equally<br />

important to notice that SOCAR has<br />

publicly disagreed with an assessment<br />

by BP that the original Nabucco route<br />

is off the table for the Shah Deniz-II gas<br />

project.<br />

CASPIAN REPORT<br />

55

INTERVIEW<br />

Stephen Larrabee :<br />

F. Stephen Larrabee holds the Distinguished Chair in European<br />

Security at the RAND Corporation.Before joining RAND, Larrabee<br />

served as vice president and director of studies of the Institute of<br />

East–West Security Studies in New York from 1983 to 1989. He<br />

was a distinguished Scholar in Residence at the Institute from 1989<br />

to 1990. From 1978 to 1981, Larrabee served on the U.S. National<br />

Security Council staff in the White House as a specialist on Soviet–East<br />

European affairs and East-West political-military relations.<br />

How do you see current state of<br />

bilateral relations between Turkey<br />

and the US<br />

Well, I think that it has improved<br />

significantly under President Obama and<br />

right now I would say very good shape<br />

in a sense that there is a very important<br />

dialog between Prime Minister Erdoğan<br />

and President Obama. That is I think help<br />

to intensify relations quite a bit. I think<br />

you can see that there has been much more<br />

convergence of interest between the US<br />

and Turkey over the last year. And that in<br />

some sense there has been a kind of slightly<br />

alignment of policy so that both are talking<br />

from the same book right now. That does<br />

not mean that they agreed everything but<br />

the main aligns are I think very definitely<br />

in the same direction.<br />

What are the major challenges<br />

that define US–Turkey strategic<br />

partnership<br />

Well, I think obviously the first one is the<br />

Syrian Crisis itself. And here is before<br />

the US election in November there is a<br />

great reluctance on the part of the Obama<br />

administration to get deeply involved<br />

militarily in the Syrian Crisis. What will<br />

happen after the election of course will first<br />

depend on the election itself, who wins.<br />

But if President Obama does win, which I<br />

think is possible, then I think the US will<br />

play more active incentive role in Syrian<br />

Crisis. Of course we will want to coordinate<br />

and consult with Turkey as well as other<br />

key allies in the region particularly, Saudi<br />

Arabia and Jordan. But I think we will see<br />

much more active policy on part of the US.<br />

But still a reluctance to get deeply involved<br />

militarily. There is a concern that getting<br />

too deeply involved make the conflict worse<br />

rather than help the situation.<br />

What were the major reasons that<br />

triggered revolutions across the<br />

Middle East Do you see Turkey as<br />

56

ole model in post-revolutionary<br />

Middle East<br />

I think there is you know people are<br />

underestimated the extend towards social,<br />

economic changes were taking place in the<br />

Middle East. A lot of people by surprise it<br />

really began in Tunisia and then spread<br />

across the rest of the Middle East. I think<br />

for many Arabs in the ME, Turkey is seen<br />

as a potential and possible role model.<br />

But I think, on the other hand, Turkey<br />

at the same time sees itself, sees itself as a<br />

kind of inspiration but not necessarily a<br />

model to be followed. But there are aspects<br />

of Turkish development particularly its<br />

economy and its democracy which I think<br />

are very appealing to many Arabs. At the<br />

same time, there are obvious differences<br />

in terms of the level of development of<br />

political and economic position in these<br />

countries and no one should expect that<br />

the Turkish model would be able to be<br />

applied automatically after it took Turkey<br />

several hundred years to develop its own<br />

form of democracy. One can’t expect other<br />

countries which don’t even have that<br />

background to be able to do it over a night<br />

either.<br />

Crisis in Syria has been going on since<br />

months and reconciliation is yet to<br />

come. Do you think international<br />

intervention by force is a must In this<br />

context should NATO get involved as<br />

it happened in Bosnia and Libya<br />

I think the situations in Bosnia and Libya<br />

are quite different than the situation in Syria.<br />

And there is no real strong consensus within<br />

NATO to get involved to do so. So that, when<br />

the downing of the Turkish jet by the Syrians<br />

took place the meeting with NATO will support<br />

Turkey but there is no enthusiasm to getting<br />

involved militarily and there is still isn’t. But<br />

there are things that it can be done, one of them<br />

is being considered now not in NATO but<br />

certainly by the US and it’s key allies and that<br />

is whether the US and others should do more<br />

to arm and train the rebels. But as I mentioned<br />

before a reluctance to get involved deeply<br />

militarily in the part of the US is mat changes<br />

after the elections depending on the outcome of<br />

the election. But even then the US is still involved<br />

in Afghanistan and to a certain extend in Iraq<br />

neither of which have been pleasant experiences.<br />

So there is general overall reluctance especially as<br />

a time when the US as to cutback on expenses so<br />

low to get back to another military conflict.<br />

CASPIAN REPORT<br />

57

INTERVIEW<br />

In what way do you think US can help<br />

Turkey to resolve its Kurdish problem<br />

and to combat against PKK<br />

The US has already done a lot in terms of<br />

helping to combat against PKK. The biggest<br />

thing is to Turkey itself try to resolve the<br />

problem. And here I would just emphasize<br />

the problem with the Kurds is a political,<br />

social and economic problem and it is hard.<br />

Therefore, you cannot be solve by military<br />

means alone. It requires a much broader<br />

program and reforms which will involve<br />

social, political and economic measures.<br />

Simply intensifying attacks against PKK<br />

will not be able to do it. This is especially<br />

obviously become more critical with the<br />

situation in Syria. If Turkey had taken the<br />

steps, of course the Erdoğan government had<br />

taken some steps, situation would be in a<br />

better shape to manage it.<br />

How would you evaluate US policy<br />

towards Black Sea region, particularly<br />

Georgia and Ukraine given their<br />

aspirations to join NATO<br />

I think the door still open for membership<br />

to Ukraine and Georgia. But realistically<br />

speaking those issues have been put on whole<br />

one. Because the situation in Ukraine has<br />

significantly deteriorated politically since the<br />

February 2<strong>01</strong>0 when President Yanukovich<br />

was elected. And as far as is Georgia<br />

considered, there is a lot of work that still<br />

needs to be done on military reform. This<br />

is an issue it has been put on whole doors<br />

still open but not much is likely to happen.<br />

Because there is no consensus in NATO now<br />

for trying to expand NATO especially as<br />

long as the situation in Ukraine continues to<br />

deteriorate.<br />

The presidential elections in the US<br />

is coming. Do you think there will be<br />

substantial change in US foreign policy<br />

if incumbent candidate loses or gets<br />

another presidential term<br />

It’s very hard to say, I would say we will<br />

not see a substantial change if the president<br />

Obama gets elected and I think his<br />

chances actually better than the Romney’s<br />

. For Romney it is very hard to say, If he<br />

implements the policy that he has said he will<br />

implement than he will have lot of problems I<br />

think. Difficulties with Romney’s whether he<br />

believes what he says if he believes it I think<br />

rather going to be a difficult time. Because he<br />

seems to taken the advices that are from the<br />

neo-conservative side. However, in many ways<br />

it’s really hard to say he really believes what<br />

he says, whether he is just saying that for<br />

political reasons. So, we have to wait and see<br />

what happens if he is elected. But certainly his<br />

speeches do not give cause for enthusiasm.<br />

58

Call for Papers<br />

Caspian Strategy Institute calls for individual<br />

policy paper proposals for its Caspian Report<br />

journal. Caspian Report aims to facilitate<br />

dialogue and exchange of ideas between<br />

policy makers, scholars and researchers whose<br />

research is related to Caspian, Central Asia,<br />

Caucasus, Turkey and broader Eurasia. The<br />

program aims to contribute to the diversity of<br />

voices and analytical perspectives on abovementioned<br />

geographies. For further information,<br />

visit www.hasen.org.tr<br />

We welcome individual paper proposals on<br />

policy-relevant issues from disciplines such<br />

as history, political science, international<br />

relations, public policy, economics, sociology<br />

and conflict resolution. While papers can be<br />

from a broad range of topics, we emphasize<br />

that the subject matter should have policy<br />

implications.<br />

Please submit your paper and a short bio page<br />

as separate word document attachments to<br />

paper@hasen.org.tr by November 1, 2<strong>01</strong>2.<br />

About Caspian Strategy Institute<br />

The Caspian Strategy Institute is a non-profit<br />

public policy organization based in Istanbul,<br />

Turkey. Caspian Strategy Institute (CSI)<br />

aims to encourage greater public awareness of<br />

Caspian region. CSI works to stimulate debate<br />

and research on energy, energy security, and<br />

international relations through a dynamic<br />

program of publications, seminars,<br />

conferences, workshops and educational<br />

activities. Our vision is to become a leading<br />

research, debate and study platform to build<br />

and foster a comprehensive strategic study on<br />

Caspian and broader Eurasia.<br />

CASPIAN REPORT<br />

59

NOTLAR<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

..................................................................................................................................................................................................................................................<br />

.................................................................................................................................................................................................................................................<br />

60

Veko Giz Plaza Maslak Meydanı Sk. No:3 Kat:4 D:11-12<br />

Maslak, 34398 Şişli, İstanbul / Türkiye<br />

T: +90 212 999 66 00 F: +90 212 999 66 <strong>01</strong><br />

info@hasen.org.tr www.hasen.org.tr<br />

Fiyatı: 10 $ / 15 TL

logo

Ürünler

Kaynaklar

Şirketler

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!