Hazar Raporu - Issue 02 - Winter 2012
30.12.2014 • Views
Share Embed Flag

Hazar Raporu - Issue 02 - Winter 2012

ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
caspianreport

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

OCAK - MART 2013 / SAYI:2<br />

Fiyatı: 10 $/15 TL<br />

Stratejik<br />

Projeksiyon:<br />

Obama’nın<br />

Ekonomiyle İmtihanı<br />

Dr.Fatih Macit<br />

Türk Dış Politikası<br />

Prof.Dr.Fuat Keyman<br />

Gürcistan Seçimleri<br />

ve Sonrası<br />

Dr.Kornely Kakachia<br />

Rosneft – BP<br />

Anlaşması<br />

Gülmira Rzayeva<br />

Türkiye’de Milliyetçilik<br />

ve Demokratikleşme<br />

Dr.Şener Aktürk<br />

Avrupa Birliği’nin<br />

Geleceği: Mitler ve<br />

Gerçekler<br />

Prof.Dr.Ercüment Tezcan<br />

Türkiye – Orta Asya<br />

İlişkileri<br />

Prof.Dr.Mesut Hakkı Caşin<br />

Avrasya’da<br />

Ticaret ve<br />

Ulaşım<br />

Taleh Ziyadov<br />

Türkiye – <strong>Hazar</strong><br />

Bölgesi Ekonomik<br />

İşbirliği<br />

Prof.Dr.William Hale

C<br />

M<br />

Y<br />

CHOICE FOR<br />

ENERGY OF<br />

TURKEY’S<br />

TOMORROW<br />

CM<br />

MY<br />

CY<br />

CMY<br />

K<br />

Turkey’s largest private natural gas importer.<br />

With its PNG and LNG portfolio, supplies major<br />

industrial customers and cities throughout the country.<br />

www.enercoenerji.com

HAZAR RAPORU<br />

Yayıncı:<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü<br />

Yayıncı Adına İmtiyaz Sahibi:<br />

Haldun Yavaş<br />

Genel Yayın Yönetmeni:<br />

Efgan Niftiyev<br />

Yazı İşleri Müdürü:<br />

Cemile Çağıl<br />

Editörler:<br />

Dr. Esra Hatipoğlu<br />

Dr. Gönül Tol<br />

Celia Davies<br />

Dr. Ercüment Tezcan<br />

Araştırma Asistanları:<br />

Ferahşan Yaprak - Gençkaya<br />

Hande Yaşar - Ünsal<br />

Röportajlar:<br />

Ferahşan Yaprak - Gençkaya<br />

Görsel Sorumlusu:<br />

Mefail Başgülşen<br />

Basımcı:<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü<br />

Grafik Tasarım:<br />

Basıldığı Yer:<br />

Fatih Matbaası<br />

Yayın Türü:<br />

Süreli<br />

Yazışma Adresi:<br />

Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok., No:3 Kat:4 Daire:11-12 Maslak,<br />

34298 Şişli-İstanbul-TÜRKİYE<br />

Telefon:<br />

+90 212 999 66 00<br />

Fax:<br />

+90 212 999 66 01<br />

Email:<br />

hazar.raporu@hasen.org.tr

EDİTÖRDEN…<br />

Değerli Okurlar,<br />

<strong>Hazar</strong> Havzası dünya petrol ve doğal gaz kaynaklarının neredeyse dörtte üçünü<br />

oluşturuyor. Bölgede bulunan Rusya, Kazakistan, Azerbaycan, İran ve Türkmenistan,<br />

sahip oldukları bu muazzam kaynaklarla dünya enerji jeopolitiğinde giderek daha fazla<br />

rol üstlenmeye aday ülkeler. Ellerindeki bu zenginlik, bölge ekonomilerine son on yılda<br />

büyük bir ivme kazandırmıştır. Fakat sürdürülebilir bir büyüme için ekonominin sadece<br />

enerji sahasında değil, diğer sektörlerde de geliştirilmesi gerekmektedir. Bu noktada petrol<br />

ve doğal gaz gelirlerinin stratejik yönetimi ve ekonominin belirli sektörlerde desteklenmesi<br />

şarttır.<br />

Gerek coğrafi konumları gerekse insan kaynakları ele alındığında, <strong>Hazar</strong> Havzası ülkeleri<br />

enerji dışında taşımacılık, bilgi-iletişim ve sanayinin birçok alanında sektörel bazda<br />

çeşitlilik oluşturabilir ve milli hasılalarında enerji sektörünü dengelemeyi başarabilirler.<br />

<strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong>’nun bu sayısında <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin ekonomik potansiyelini ele aldık.<br />

Cambridge Üniversitesi’nden Taleh Ziyadov’un bölgede taşımacılık ve ticaretin<br />

güçlendirilmesi ve serbest ticaret bölgelerinin oluşturulması üzerine kaleme aldığı<br />

projeksiyon, bölgeye sürdürülebilir kalkınma modeli sunuyor. Kadim İpekyolu üzerinde yer<br />

alan bölge ülkeleri, özellikle Doğu – Batı ticaret hattının kavşak noktası haline gelebilir. Bu<br />

sayımızda ayrıca Oxford Üniversitesi Profesörü William Hale, <strong>Hazar</strong> Bölgesi ülkelerinin<br />

ekserisinin de üye olduğu Ekonomik İşbirliği Teşkilatı çerçevesinde bölge ekonomisinin<br />

geleceğini yazdı. Gülmira Rzayeva’nın, Rosneft – BP anlaşması üzerine kaleme aldığı<br />

değerlendirme yazısı ise bölgedeki enerji denklemi açısından kritik bir noktaya ışık tutuyor.<br />

Bölge ekonomisi, global ekonomideki dengelerle de sıkı entegre olmuş durumda. Bu<br />

bağlamda, dünya ekonomisinde çok önemli bir pastaya sahip ABD’nin seçim sonrası<br />

olası ekonomi politikalarını, uzmanlarımızdan Dr. Fatih Macit analiz etti. Bölgemizde<br />

bir önemli seçim de Gürcistan’da yaşandı. İktidar değişikliği ile sonuçlanan seçim sonrası<br />

politik durumu Gürcü uzmanımız Dr. Kornely Kakachia değerlendirdi.<br />

<strong>Raporu</strong>muzda Türkiye’nin dış politikası, demokratikleşme süreci ve Avrupa Birliği’nin<br />

geldiği kritik eşik de çok kıymetli kalemler taraf ından değerlendirildi. Bu anlamda Prof.<br />

Dr. Fuat Keyman, Prof. Dr. Ercüment Tezcan, Dr. Şener Aktürk ve Dr. Talha Köse’nin<br />

yazıları dikkatle okunmalı.<br />

Bir sonraki sayımızda buluşmak üzere, keyifli okumalar…<br />

Efgan Niftiyev<br />

Genel Yayın Yönetmeni<br />

Twitter: @eniftiyev

HAZAR RAPORU<br />

Orta Asya Bölgesi’nin Merkezi; Azerbaycan<br />

Taleh Ziyadov<br />

OCAK / MART 2013<br />

İçindekiler<br />

MAKALELER<br />

Avrasya Ticaret Ve Taşımacılığının Stratejik Değerlendirmesi<br />

7<br />

Türkiye - <strong>Hazar</strong> Bölgesi Ekonomik İşbirliği<br />

Prof. Dr. William Hale<br />

Obama’nın Ekonomiyle İmtihanı<br />

Dr. Fatih Macit / Süleyman Şah Üniversitesi Ekonomi Bölüm Başkanı<br />

16<br />

22<br />

BP – Rosneft Anlaşması: Beklentiler ve Olası Sonuçlar<br />

Gulmira Rzayeva / Enerji Uzmanı<br />

27<br />

Avrupa Birliği’nin Geleceği: Mitler ve Gerçekler<br />

Prof. Dr. Ercüment Tezcan / Galatasaray Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi<br />

Gürcistan Parlamento Seçimleri Sonucu:<br />

Dış Politika ve Yeni Yaklaşım Arayışları<br />

Doç. Dr. Kornely Kakachia, Tiflis Devlet Üniversitesi / Tiflis merkezli Gürcistan Politika<br />

Enstitüsü düşünce kuruluşu direktörü<br />

31<br />

35<br />

4

OCAK / MART 2013<br />

Kuzey Kafkasya’da Güvenlik ve İşbirliği<br />

Dr. Farhad Mehdiyev / Uluslararası İlişkiler, Kafkasya<br />

43<br />

Türk Dış Politikası Açısından Kafkasya ve Orta Asya<br />

Prof. Dr. Mesut Hakkı Caşın / Yeditepe Üniversitesi<br />

Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim üyesi<br />

52<br />

DEĞERLENDİRMELER<br />

Yrd. Doç. Dr. Şener Aktürk<br />

Koç Üniversitesi - Öğretim Üyesi<br />

67<br />

Prof. Dr. E. Fuat Keyman<br />

85<br />

Dr. Talha Köse<br />

İstanbul Şehir Üniversitesi – Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler<br />

Bölümü Öğretim Üyesi<br />

92<br />

ENGLISH PART<br />

99<br />

HAZAR RAPORU<br />

5

Stratejik Projeksiyon:<br />

Avrasya’da Ticaret ve Ulaşım<br />

Orta Asya Bölgesi’nin Merkezi; Azerbaycan*<br />

Özet<br />

Aralık <strong>2012</strong><br />

Taleh Ziyadov<br />

*Bu özel rapor, <strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü (HASEN), Brookings Enstitüsü, California<br />

Üniversitesi - Berkeley ve Cambridge Üniversitesi (İngiltere) ortaklığıyla düzenlenen <strong>Hazar</strong><br />

Forumu <strong>2012</strong> (5-6 Aralık <strong>2012</strong>, İstanbul) ile bağlantılı olarak hazırlanmıştır.<br />

Gelecek için Ortak Vizyon İhtiyacı<br />

1965 yılında, son Şeyh Raşid bin Said<br />

El-Maktum, Dubai’nin vizyoner lideri,<br />

İngiliz danışmanlarından bir liman inşa<br />

planı hazırlamalarını istemiştir. İngiliz<br />

mühendislik firmasının Dubai’nin<br />

merkezinde, asırlık Al Shindagah muhiti<br />

civarında önerilen liman alanının<br />

imar planı çalışmasını tamamlaması<br />

iki yıl almıştır. Pazar değerlendirmesi<br />

ve gelecekteki trafik öngörülerine<br />

dayanarak, danışmanlar yeni limanda<br />

yalnızca 4 bölüme (palamar alanı) ihtiyaç<br />

duyulacağına karar vermişlerdir. Öneriyi<br />

dikkatlice inceledikten sonra Şeyh Raşid<br />

4 bölümlü planlanan limanın 16 bölümlü<br />

olarak değiştirilmesini istemiştir. İngiliz<br />

danışmanlar gönülsüz bir şekilde değişiklik<br />

önerisini kabul etmişlerdir. Liman nihayet<br />

1971 yılında açılabilmiş ve 16 bölümün<br />

hepsi de ilk yılın sonunda fazlaca talep<br />

almıştır. Devam eden yıllarda çeşitli<br />

genişletmeler olmuş ve yeni bolümler<br />

inşa edilmiştir 1 . Şeyh Raşid, Dubai’nin<br />

Orta Doğu’da ve hatta ötesinde en önemli<br />

taşıma ağı haline geleceğinden emindi.<br />

Bugün Raşid Limanı, Jebel Ali Serbest<br />

Bölgesi ve Limanı, Uluslararası Dubai<br />

Havalimanı ve Dubai Emirliği’nde daha<br />

birçok teknoloji harikası proje Şeyh Raşid’in<br />

öngörü ve vizyonerliğinin kanıtıdır.<br />

1 Christopher M. Davidson, Dubai: The Vulnerability of Success<br />

(New York: Columbia University Press, 2008), pp. 92–93.<br />

HAZAR RAPORU<br />

97

Benzer bir şekilde, 20. yüzyılın en uzun<br />

süre görevde kalan başbakanlarından Lee<br />

Kuan Yew’in vizyonu; küçük bir şehir<br />

devleti olan Singapur’un gelişmemiş eski<br />

bir sömürgeden; modern ve rekabetçi<br />

bir ekonomiye sahip, Güney Asya’da<br />

büyük bir dağıtım merkezi haline<br />

gelmesini sağlamıştır. Daha 1973’te,<br />

bağımsızlığından yalnızca 8 yıl sonra<br />

Singapur, 200 hat ile 50’ye yakın denize<br />

kıyısı olan ülkeye hitap etmesinden ötürü<br />

“dünyanın en yoğun 4. limanı” olmakla<br />

övülüyordu 2 . Singapur, bölgenin petrol<br />

rafineri ve dağıtım merkezi haline gelerek,<br />

kendi petrolü neredeyse hiç yokken<br />

petrol zengini bir ülke olmayı başarmıştır.<br />

Lee Kuan Yew, Avrupa ve Asya arasında<br />

yer alan temel deniz yollarının kesişim<br />

noktasındaki stratejik konumunu<br />

kullanarak; önüne çıkan tüm fırsatları<br />

değerlendirmiştir. Doğrudan yabancı<br />

yatırımlar (DYY) için çekici bir iş çevresi<br />

tesis etmiş ve agresif bir çeşitlendirme<br />

politikası izlemiştir. Bugün ülke yüksek<br />

seviyede DYY ve ticaret, üretim, finans<br />

sektörlerindeki patlama ile güçlü bir<br />

ekonomiye sahip olmanın rahatlığını<br />

yaşamaktadır. 2009 yılında Singapur’un<br />

gayri safi yurtiçi hasılası (GSYH)<br />

36.000$’ı geçmişken bu rakam 1960<br />

yılında yalnızca 395$ civarındaydı. 3<br />

Dubai ve Singapur kıyı konumları ve<br />

denizcilik trafiğinden kaynaklanan antrepo<br />

ticaretinden çok faydalanmış olsalar<br />

da, bu ülkelerin ses getiren ekonomik<br />

başarılarındaki esas nokta liderlerinin<br />

2 T. J. S. George, Lee Kuan Yew’s Singapore(London: Andre<br />

Deutsch, 1973), syf. 95.<br />

3 World Bank, World Development Indicators.http://data.<br />

worldbank.org/data-catalog/world-development-indicators<br />

adresinden alıntılanmıştır.<br />

öngörüleri olmuştur. Şayet bu faktör<br />

olmasaydı, bugün tamamıyla farklı<br />

bir konumda olurlardı. Şeyh Raşid’in<br />

Dubai’de ve Başbakan Lee’nin Singapur’da<br />

kat ettiği mesafe, dünyada kalıcı bir iz<br />

bırakmak isteyen her ulusal lider ve ülke<br />

için bir ders sunmaktadır: “Gelecek için<br />

bir vizyon sahibi olmak gerek.”<br />

Dünyanın büyük deniz limanlarının<br />

aksine, <strong>Hazar</strong> Havzası’nın öne çıkan ticaret<br />

şehirleri tarih boyunca denizin olmadığı<br />

merkezler olmuştur. Eski İpekyolu tacirleri<br />

için <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin ana şehirlerinin<br />

kritik lojistik ve dağıtım merkezi olan Asya<br />

ve Avrupa arasında seyahat etmek aylar,<br />

hatta yıllar almıştır. İpekyolu üzerindeki<br />

her bir şehir; insanlar ve kültürlerin bir<br />

araya gelip karıştığı, ürün ve fikirlerin el<br />

değiştirdiği çeşitli sayılarda kervansaraylar<br />

barındırmıştır. Bu ticaret merkezleri, diğer<br />

bölgesel merkezler ve mega şehirlerle<br />

Avrasya ve Orta Doğu’yu kapsayan geniş<br />

bir ağ koridoru üzerinden birbirlerine<br />

bağlanmıştır. İpekyolu koridorları Orta<br />

Avrasya’da birçok ulus için yüzyıllar<br />

boyunca refah kaynağı olmuştur 4 .<br />

Orta Avrasya; Avrupa ve Asya arasında<br />

karasal bir merkez olarak yeniden eski<br />

şanını kazanmak için hazır bulunmaktadır.<br />

2030’dan itibaren bir turist İstanbul’dan<br />

Bakü’ye aynı günde varacak bir hızlı<br />

trene binebilecek. Hatta yol üzerinde<br />

Tiflis’te bedava bir şehir turu yapmak<br />

için zamanı bile olacak. Daha sonra<br />

4 “Orta Avrasya” teriminin birkaç farklı tanımı olsa da, bu<br />

raporda <strong>Hazar</strong> Bölgesi’ndeki 8 ülkeye işaret etmektedir. Bunlar;<br />

Güney Kafkasya’daki üç ülke Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan;<br />

Orta Asya’daki 5 ülke Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan,<br />

Türkmenistan ve Özbekistan’dır.<br />

108

kendisini Urumçi, Çin’e götürecek başka<br />

bir hızlı trene binmek üzere hızlı vapur<br />

ile Türkmenbaşı’na geçebilecek. Orta<br />

Avrasya’nın tamamı otoban, demiryolu,<br />

havaalanı ve Asya ile Avrupa arasında<br />

yolcu ve yük taşıyacak lojistik merkezleri<br />

ile dolacak.<br />

Orta Avrasya’daki birçok ülke için böyle<br />

bir geleceği tahayyül etmek bile önemli<br />

bir meseledir. Çok kısa bir bağımsızlık<br />

tarihi olan bu ülkeler, Sovyetler<br />

Birliği’nin ani çöküşünden kaynaklanan<br />

politik, ekonomik ve sosyal krizler<br />

yaşamaktalardır. 2011 yılında Sovyet<br />

rejiminin sona erişinin yalnızca yirminci<br />

yılını kutladılar. Savaş hatıraları, çözüme<br />

kavuşmamış uyuşmazlıklar, ekonomik<br />

zorluklar ve unutulmaya yüz tutmuş<br />

komünist idaresini andıran darbeler hala<br />

sorun teşkil etmektedir. Neyse ki en zor<br />

zamanlar geride kaldı, fakat kimi önemli<br />

sorunlar hala varlığını devam ettirmektedir.<br />

Orta Avrasya ülkeleri şu an politik -<br />

ekonomik geçişliliklerini tamamlamaları<br />

gereken ve kendilerini gelişmiş, müreffeh<br />

ulusların arasına sokacak bir yol belirleme<br />

aşamasındadırlar.<br />

Oluş Süreci: 20 Yıl Sonra Orta<br />

Avrasya<br />

1990’larda Orta Avrasya’nın kaynak<br />

zengini ülkelerindeki birçok kişi, yakın<br />

zamanda ülkelerinin 21. yüzyılın ‘Kuveyt’i<br />

ve ‘İsviçre’si olacağına inanmaktaydı. Doğal<br />

kaynakların bolluğu bu düşünceyi o kadar<br />

cazibedar, o kadar olası kılmaktaydı ki;<br />

çok az kişi bu hedefin gerçekleştirilmesi<br />

adına –şayet gerçekleştirilebilir olsaydı–<br />

gerekli olan süreç hakkında düşündü.<br />

Kuveyt ya da İsviçre olmak; ticaret dostu<br />

bir ortam, politik ve ekonomik yeterlilik,<br />

doğal kaynaklardan gelen gelirin etkili<br />

yönetimi ve avantajlı bir konum gibi<br />

temel bileşenlerin varlığıyla desteklenen<br />

stratejik bir vizyon ve başkaca kalkınma<br />

stratejilerini gerektirmektedir.<br />

Geçtiğimiz 20 yılda bölge ülkeleri,<br />

özellikle de kaynak zengini olanlar,<br />

çok şey elde etmişlerdir. 2009 yılında<br />

Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve<br />

Türkmenistan’ın GSYH’leri sırasıyla<br />

43 milyar$, 115 milyar$, 32milyar$ ve<br />

19 milyar$ olmuştur. Diğer taraftan,<br />

geri kalan en fakir dört ülkenin<br />

-Ermenistan, Gürcistan, Kırgızistan ve<br />

Tacikistan- toplam GSYH’si 30 milyar$’ın<br />

altındaydı. Azerbaycan ve Kazakistan<br />

milyarlarca dolar DYY çekmiş ve<br />

gelecek kalkınmalarını güvence altına<br />

alan anahtar enerji altyapısı projelerini<br />

tamamlamıştır. Geç kalan Türkmenistan,<br />

henüz gerçekleşmemiş büyük umutlarla,<br />

kapılarını yatırımcılara açmaya yakın<br />

zamanda başlamıştır. Bölgedeki en yoğun<br />

nüfuslu ülke olan Özbekistan, DYY’ye<br />

ihtiyaç duymayan kademeli iç talep<br />

kaynaklı kalkınma yolunu seçmiştir, ancak<br />

o da Orta Avrasya’nın gelecek merkez<br />

vizyonuna eşlik edeceğini vaat etmektedir.<br />

Hiç şüphe yok ki; bölgedeki ilerlemenin<br />

en büyük kaynağı Azerbaycan, Kazakistan,<br />

Özbekistan ve Türkmenistan’daki bereketli<br />

doğal kaynaklardır. Başta Azerbaycan ve<br />

Türkmenistan olmak üzere bu ülkelerin<br />

hükümetleri, kaynak bağımlılığının<br />

risklerine dikkat etmiş ve buna ilişkin<br />

HAZAR RAPORU<br />

11 9

potansiyel riskleri azaltmak adına<br />

politikalar üretmeye çalışmışlardır. Enerji<br />

sektörlerini kalkındıracak ölçüde bir<br />

stratejiye de sahip olmuşlardır. Örneğin,<br />

Azerbaycan ve Kazakistan, yabancı enerji<br />

firmalarının ilgisini çekmek için Üretim<br />

Paylaşım Anlaşmaları (ÜPA) imzalayarak;<br />

en çok ihtiyaç duyulan yatırımları<br />

ekonomilerine kazandırmışlardır. Bu<br />

enerji stratejisi, Azerbaycan ve onun batılı<br />

çok uluslu ortaklarının 1994’te ‘Yüzyılın<br />

Anlaşması’nı imzalamalarını sağlamış<br />

ve devamında 2005 yılında Bakü-Tiflis-<br />

Ceyhan Petrol Boru Hattı ve 2006’da<br />

Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru<br />

Hattını inşa ettirmiştir. Azerbaycan enerji<br />

sektörü, tek başına 35 milyar$’ın üzerinde<br />

bir DYY çekmiştir. Dahası, bu iki boru<br />

hattından gelen gelirler Güney Kafkas<br />

Bölgesi ekonomisinin çok önemli bir<br />

kısmını teşkil etmekte ve Azerbaycan’ın<br />

şu anki devlet bütçesinde aslan payını<br />

oluşturmaktadır. Kısaca, kaynak<br />

zengini ülkeler 1990’larda belirledikleri<br />

enerji stratejilerinin meyvelerini<br />

toplamaktadırlar.<br />

Bugün Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye;<br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi ve ötesinin gelecek enerji<br />

stratejisini şekillendirecek yeni bir<br />

yolculuğa koyulmuşlardır. Kaynak zengini<br />

olsun yahut olmasın, Orta Avrasya’nın tüm<br />

ülkeleri aynı geleceği paylaşmakta olup,<br />

21. yüzyılın politik-ekonomik haritasında<br />

bölgelerine önemli bir yer verecek yeni<br />

sinerjiler bulmak için kenetlenmişlerdir.<br />

Aslında, bölgedeki her ülkenin kaderi<br />

farklıdır. Her birinin, bir gün çok mühim<br />

ve kalkınmış bir ülke olmak için nedenleri<br />

ve hatta bir başkasından ziyade yalnız<br />

kendilerinin bu seviyeye gelmelerini<br />

istemeleri için hakları vardır. Bu hedefe<br />

ulaşmak için bağımsız ülkeler ve 2030<br />

itibarıyla politik-ekonomik açıdan<br />

birleşebilecek geniş bir bölgesel ağ üyesi<br />

olarak, her birinin açık bir vizyona sahip<br />

olması gerekmektedir. İş birliği yapmalı,<br />

entegre olmalı ve etraflarında hızla değişen<br />

dünyaya adapte olup gelecek 10 yıl için<br />

ortak bir vizyon oluşturmalıdırlar. Çoğu<br />

karayla çevrili olan bu ülkelerin bir gün<br />

paylaşabileceği ortak vizyon nedir Bu<br />

vizyon, bölgeyi başka bir merkezÎ güce<br />

uygun bir muhite çevirecek midir Veya<br />

bölgenin zenginlerini kontrol edecek<br />

güçler için coğrafi bir oyun alanına mı<br />

çevirecektir Ya da Avrupa, Doğu Asya,<br />

Güney Asya ve Orta Doğu gibi ana<br />

ekonomik bloklar arasında hareketli bir<br />

ticaret merkezi statüsünü geri kazanıp;<br />

eski İpekyolu bölgeyle birlikte yeniden<br />

canlanacak mıdır Bu soruların cevabı<br />

her ne olursa olsun, bir husus çok açık:<br />

Uluslararası ticaret, bölgenin değişiminde<br />

temel bir rol üstlenecektir.<br />

Azerbaycan: Bölge Dinamizmi<br />

için Potansiyel Katalizör<br />

Azerbaycan, bölge için ortak bir vizyon<br />

oluşturmaya yardım ederek bölgenin<br />

değişimini kolaylaştıran; Orta Avrasya<br />

için bir eksen ülkedir ve öyle de kalacaktır.<br />

Ülkenin çok geniş doğal kaynakları,<br />

Azerbaycan’ın petrol kaynaklı olmayan<br />

ekonomisini geliştirmede, eski İpekyolu<br />

üzerinde bir ticaret merkezi olarak Orta<br />

Avrasya’nın tarihi pozisyonunu yeniden<br />

12 10

kazanmasında ve bölgenin petrol kaynaklı<br />

olmayan ticaretinin canlandırılmasında<br />

katalizör görevi üstlenebilir. Ancak bunun<br />

olması için Azerbaycan’ın kalkınmasına<br />

yön verecek ve kendisini arzu edilen hedefe<br />

ulaştıracak anlaşılır bir vizyon oluşturması<br />

gerekmektedir.<br />

Bugün, Avrasya ticareti ve buna bağlı<br />

kazancın büyük kısmı bölgeye uğramadan<br />

geçmektedir. Her seferinde binlerce<br />

konteyner taşıyabilen büyük gemiler<br />

İpekyolu kervanlarının yerini almıştır.<br />

Avrupa ve Asya arasındaki ticaret daha<br />

çok Süveyş Kanalı vasıtasıyla, deniz<br />

taşımacılığı yoluyla yapılmaktadır. Bu<br />

oran iki kıta arasındaki toplam kargo<br />

değişiminin % 90’ına tekabül etmektedir.<br />

Orta Avrasya merkezi stratejisinin başarısı<br />

daha çok, bölge ülkelerinin entegre ve<br />

rekabetçi çok türlü taşımacılık sistemi<br />

ve Avrasya’yı kapsayan lojistik ağları<br />

kurmasının yardımıyla Avrupa-Asya<br />

arasındaki kıtalararası konteyner ticaretini<br />

çekebilmesine bağlıdır.<br />

Azerbaycan, ana Avrasya kara ve hava<br />

taşımacılık koridorlarının kesişme<br />

noktasında bulunmaktadır. Doğru şekilde<br />

kullanılırsa uzun dönem başarısı için<br />

anahtar rolünde bir özelliktir. Potansiyel<br />

olarak Azerbaycan; Avrupa ve Asya<br />

arasında ticaret köprüsü olmanın yanında<br />

Avrasya’da bir ana dağıtım merkezi haline<br />

gelebilir. Enerji stratejisinin tersine,<br />

Azerbaycan’ın petrol dışı ekonomisi<br />

için kalkınma vizyonu hala yapım<br />

aşamasındadır. Ülke ihracatının yaklaşık<br />

% 95’i ve GSYH’sinin % 55’ten fazlası<br />

petrol ve gaz satışından elde edilmektedir.<br />

Bu da yakın zamanda değişmesi muhtemel<br />

olmayan bir durumdur. Ülkenin orta ve<br />

uzun dönemdeki görünüşü petrol dışı<br />

sektörün kalkınmasına bağlı olarak umut<br />

vaat etmektedir.<br />

Enerjinin Ötesine Bakmak<br />

Azerbaycanlı birçok hükümet yetkilisi<br />

defalarca ülkenin Avrupa ve Asya arasında<br />

bölgesel taşımacılık merkezi olmak adına<br />

ideal bir konuma sahip olduğunu ifade<br />

etmişlerse de bu ifadelerin uzun dönemli,<br />

tutarlı ve sürdürülebilir bir stratejik<br />

vizyona çevrilmesi gerekmektedir. Yine<br />

de, en azından “bölgenin merkezi olmayı<br />

istemek’’ şeklinde bir fikir mevcuttur.<br />

Aslında, bu stratejiyi ilerletmek adına<br />

birtakım altyapı ve taşımacılık projesi<br />

çoktan hayata geçirilmiştir. Bunlardan bir<br />

tanesi; Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye<br />

demiryollarını birbirine bağlayacak ve<br />

Azerbaycan üzerinden Çin ve Avrupa<br />

arasında bir demiryolu koridoru<br />

oluşturacak stratejik Bakü-Ahılkelek-Kars<br />

demiryoludur. Ayrıca hükümet, ülkenin<br />

doğu-batı ve kuzey-güney hattındaki<br />

uluslararası otoyollarının modernize<br />

edilmesi için milyarlarca dolar yatırım<br />

yaparak Azerbaycan topraklarında<br />

öngörülen karayolu trafiğine daha iyi<br />

hazırlamaya çalışmaktadır. Dahası, son<br />

model Bakü Uluslararası Deniz Ticareti<br />

Limanı, Alyat’taki Lojistik Merkezi ve<br />

yeni Bakü Haydar Aliyev Uluslararası<br />

Havaalanı; Azerbaycan’ın global<br />

taşımacılık merkezi vizyonunda önemli bir<br />

yer edinecektir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

13 11

Bu projeler Azerbaycan’ın bölgedeki<br />

pozisyonunu hakiki manada güçlendirecek<br />

ve ülkeyi Avrupa ile Asya ülkeleri arasında<br />

kara ve hava yolları aracılığıyla yapılan<br />

ticaret için bir çekim merkezi haline<br />

getirecektir. Bakü; Avrupa için Orta<br />

Asya’ya açılan bir kapı ve Orta Asya<br />

ile Çin için Avrupa’ya bir kapı olacak<br />

şekilde rol üstlenecektir. Azerbaycan,<br />

<strong>Hazar</strong> Denizi’nde ‘merkezlerin merkezi’<br />

haline gelebilecek bir potansiyele sahiptir.<br />

Ancak bunun gerçekleşmesi adına, 2030<br />

Azerbaycan’ı için açık bir vizyonun<br />

bugünden dile getirilmesi gerekmektedir.<br />

Bütünleşmiş Kalkınma Stratejisi<br />

İhtiyacı<br />

Azerbaycan da dahil olmak üzere<br />

bölgede devam eden ve planlanan altyapı<br />

ve taşımacılık projelerine yakından<br />

bakıldığında, petrol dışı ekonomiler<br />

için kalkınma stratejisinde bir uyum<br />

eksikliği göze çarpmaktadır. Yararlı ve<br />

önemli projeler, gerekli sektörler arası ve<br />

sektör içi koordinasyona bakılmaksızın<br />

birbirlerinden bağımsız bir şekilde<br />

planlanıp uygulanmaktadır. Başka deyişle,<br />

bu projeler ortak bir amaç doğrultusunda<br />

yönetiliyor gözükmemektedir.<br />

Bugünden açık ve bütünleşik bir “büyük<br />

resim” stratejisi ortaya konulmadıkça,<br />

Azerbaycan’ın yahut bölgedeki herhangi<br />

bir ülkenin gelişme istikameti bu sebepten<br />

ötürü aksayacak ve şansa bağlı olacaktır.<br />

Bu durum, Azerbaycan’ın kişi başı<br />

yüksek gelire ulaşamayacağı ya da böyle<br />

bir vizyonla sosyal refah ilerlemesine<br />

erişemeyeceği anlamına gelmemektedir.<br />

“Deneme-yanılma’’ yaklaşımı kesinlikle bir<br />

çeşit problem çözme yöntemidir. Ancak<br />

riskli olmanın yanında böyle bir yaklaşım<br />

uzun vadede çok fazla kaynak, zaman ve<br />

enerji harcanmasına sebep olabilir. Üstelik<br />

başarı ihtimali de yüksek değildir.<br />

Okumakta olduğunuz bu rapor, <strong>Hazar</strong><br />

Bölgesi ve Azerbaycan’ın gelecek<br />

vizyonuna katkı sağlamayı ümit ederek<br />

yazılmıştır. Rapor; Avrasya ticareti,<br />

taşımacılık ve lojistiği, serbest ticaret<br />

bölgeleri (STB) ve liman gelişmeleri<br />

üzerinde yoğunlaşarak, bölgesel ticaret<br />

merkezi olmaya talip; büyümekte olan<br />

bölgesel, aynı zamanda Avrupa ve<br />

Asya arasındaki kıtalararası ticaretten<br />

faydalanmak isteyen Azerbaycan<br />

ve diğer Orta Avrasya ülkeleri için<br />

açıklamalar içermektedir. Özetle, bu rapor<br />

Azerbaycan’ın merkez konumuna gelme<br />

stratejisi için özel kalkınma tasarıları<br />

önermektedir. Rapor genelinde dile<br />

getirildiği üzere, Azerbaycan için birçok<br />

firsat söz konusu olup, bu potansiyelin<br />

değerlendirilmesi yalnızca bir devletten<br />

öte tüm bölgenin faydasına olacaktır.<br />

Bu, Azerbaycan’ın ulusal hedeflerine<br />

ulaşması için bölgedeki komşu ülkelerle<br />

de koordineli bir şekilde hareket etmesi<br />

gerektiği anlamına gelmektedir.<br />

Çoğu Orta Avrasya ülkesinin denize<br />

kıyısı bulunmamaktadır ve birbirlerinin<br />

taşımacılık altyapısına bağımlıdırlar.<br />

Otoyollar, demiryolları, limanlar ve<br />

havaalanları inşa etmek yeterince etkili<br />

olmamakla birlikte Azerbaycan’ın, bölge<br />

merkezi olma stratejisinin önemli bir<br />

14 12

parçasıdır. Kuşbakışı perspektifi ve tüm<br />

bu projelerin tek bir stratejinin unsurları<br />

gibi görünmesini sağlayacak uyumlu bir<br />

politika olmaksızın, taşıma ve altyapı<br />

projeleri tamamlayıcılık unsurundan<br />

yoksun oldukları için yeterli etkinliğe<br />

sahip olmayacak getiriler sağlayacaktır.<br />

Orta Avrasya için 21. yüzyılın ‘Dubai’si<br />

ve ‘Singapur’unu üretmek adına, parçalı<br />

bölgesel zihniyetin her bir projeyi ortak<br />

amaç doğrultusunda yönlendirecek<br />

bütünleşik ortak vizyona yol açması<br />

gerekmektedir.<br />

2030 yahut 2050 yılının Azerbaycan’ı,<br />

bugünkü tasarıların bir ürünü olacaktır.<br />

Azerbaycan için başarılı bir merkez<br />

stratejisinin çekirdeği, ticaretin<br />

yayılmasının ve doğrudan yabancı<br />

yatırımın çekilmesinin ön koşulu olan<br />

serbest ticaret bölgelerinin (STB)<br />

gelişmesini de kapsamalıdır. Azerbaycan<br />

tarafından petrol ve doğal gaz projelerini<br />

teşvik etmek için etkin biçimde kullanılan<br />

üretim paylaşım anlaşmalarının yasal<br />

altyapısı Azerbaycan’ın mevcut STB<br />

kanunları kapsamında yetersizdir. Her<br />

ne kadar petrol dışı sektör, petrol sektörü<br />

kadar ilgi çekici yahut ikna edici olmasa<br />

da; doğru strateji ve teşviklerle, petrol dışı<br />

ekonominin çeşitli sektörleri arasından<br />

milyar dolarlık girişimlerle hala yüksek<br />

seviyede DYY çekebilir.<br />

Bu rapor, Azerbaycan’ın petrol dışı<br />

sektöründe ciddi miktarda DYY çekecek<br />

ve ülkenin STB’lerinin gelişiminde<br />

pastayı büyütecek, önemli bölge merkezi<br />

stratejisi ile direkt ilgili olan iki projeye<br />

dikkat çekilmesi gerektiğini önermektedir.<br />

Bu demektir ki; iki anahtar proje -Alyat<br />

Limanı ve Bakü Haydar Aliyev Uluslararası<br />

Havaalanı- STB konseptine dahil edilmeli,<br />

dolayısıyla da esnek ve etkili hukuki<br />

çerçeve dahilinde inşa edilmelidir (Örn:<br />

Üretim Paylaşım Anlaşması). Bu yaklaşım<br />

iki pazarlanabilir projenin Azerbaycan’ın<br />

petrol dışı sektöründe; enerji sektöründe<br />

Eylül 1994 yılında imzalanan ‘Yüzyılın<br />

Sözleşmesi’ne benzer şekilde, “21. Yüzyılın<br />

Sözleşmesi” olmasıyla neticelenecektir.<br />

Bölgesel seviyede Azerbaycan, nakliye<br />

stratejisini; özellikle Türkiye, Gürcistan ve<br />

doğu-batı eksenindeki Orta Asya ülkeleri<br />

ve kuzey-güney istikametinde Rusya ve<br />

İran gibi komşu ülkelerle birlikte uyumlu<br />

hale getirmelidir.<br />

Diğer Anahtar Tavsiyeler<br />

Stratejik Hususlar<br />

• Azerbaycan hükümeti, petrol üreticisi<br />

olmayan sektörlerdeki tüm ana kalkınma<br />

projelerini tek bir küresel hedef altında bir<br />

araya getirebilir.<br />

• Azerbaycan gelecekte bölgenin merkezi<br />

olması adına uyumlu ve entegre bir vizyon<br />

geliştirmelidir. Bu stratejiyi ya da ana planı;<br />

liman, havaalanı, otoyol, STB, lojistik<br />

merkezleri ve diğer stratejik taşımacılık ve<br />

taşımacılık dışı projelerin gelişmesine bağlı<br />

tüm faaliyetleri kapsayacak şekilde entegre<br />

edilebilir.<br />

• Farklı devlet bakanlıklarındaki parçalı<br />

zihniyet, ortak bir hedef doğrultusunda<br />

tüm projeleri yönetecek tümleşik bir<br />

vizyona dönüşebilir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

13 15

Demiryolları ve Yollar<br />

• TRACECA koridorunun (Avrupa,<br />

Kafkasya, Asya nakil koridoru) rekabet<br />

edebilirliğini artırmak için Azerbaycan;<br />

Gürcistan, Kazakistan ve Türkmenistan’ın<br />

yanı sıra Çin, Avrupa Birliği ve Türkiye<br />

ile yakın temas kurarak sınır geçişlerini<br />

kolaylaştırabilir ve bu hat üzerindeki nakil<br />

masrafları azaltabilir.<br />

• Ülkedeki uluslararası öneme sahip tüm<br />

otoyollar farklı bir düzeyde görülmelidir.<br />

Uluslararası öneme sahip yollar için<br />

merkezileştirilmiş bir yol idaresinin<br />

kurulması zorunluluk arz etmektedir.<br />

• Kuzey-güney hattı dahil olmak üzere<br />

Azerbaycan’ın demiryolu hatlarının tüm<br />

yönlerde geliştirilmesi çok kritik bir<br />

husustur.<br />

Deniz Taşımacılığı<br />

• Azerbaycan’dan geçecek uluslararası<br />

nakil koridorunun başarılı bir şekilde<br />

kalkınabilmesi için <strong>Hazar</strong> deniz<br />

taşımacılığı anahtar rolündedir. <strong>Hazar</strong><br />

denizciliğinin mevcut durumu tatmin<br />

edicilikten çok uzaktır ve acil bir şekilde<br />

ilgilenilmeye ihtiyacı vardır. Şayet deniz<br />

taşımacılığına ilişkin öne çıkan sorunlar ve<br />

yapılması gereken hususlar ele alınmazsa;<br />

Azerbaycan, yakın gelecekte <strong>Hazar</strong><br />

Denizi’ndeki deniz taşımacılığı payını<br />

kaybedecektir.<br />

• Azerbaycan hükümeti, özel bir<br />

gemicilik firmasına BAKU-AKTAV ve<br />

Bakü-Türkmenbaşı arasında düzenli roro<br />

ve vapur seferleri düzenlenmesi izni<br />

vererek; uluslararası tır trafiğini artırabilir.<br />

Lojistik Sektörü<br />

• Azerbaycan, hızlı hareket ederek,<br />

bölgesel ve uluslararası tedarikçilere,<br />

Azerbaycan içinden ve dışından lojistik<br />

destek sağlamak üzere özel bir ulusal<br />

lojistik firması kurabilir (hükümet<br />

desteğiyle). Rus devletinin hissedarı<br />

olduğu (Örn: Rus demiryolları) en büyük<br />

ve özel, çok türlü nakliye grubu olan<br />

FESCO tecrübesi, Azerbaycan için iyi bir<br />

model olabilir.<br />

• Bununla birlikte hükümet, tüm sınırlar<br />

boyunca tırların gümrük formaliteleri<br />

için yük boşaltabileceği ve müşteri<br />

toplayabileceği “gümrük antrepoları”<br />

yahut “lojistik bölgeleri” kurmalıdır.<br />

Hava Taşımacılığı<br />

• Hükümet, Azerbaycan Havayolları<br />

için (AZAL) açık hedefler belirleyerek<br />

firmanın gelecekte önde gelen uluslararası<br />

birliklere üye olabilmesinin yolunu<br />

açabilir.<br />

• Azerbaycan’ın jet yakıtı tedariki<br />

stratejik bir avantaj olup; hava nakliye<br />

merkezi stratejisi için anahtar rol<br />

hükmündedir. Jet yakıtı üretimi koordineli<br />

16 14

olmalı ve Bakü Havaalanı rekabetçi<br />

fiyatlar için her daim ekstra yakıt<br />

bulundurmalıdır. Bu, Bakü’nün uluslararası<br />

hava nakliyecilerini çekebilmesi için birkaç<br />

önemli yoldan bir tanesidir.<br />

• Bakü Haydar Aliyev Uluslararası<br />

Havaalanı, demiryolunu da kapsayan çeşitli<br />

taşıma yöntemleriyle Alyat Limanı’na<br />

bağlanmalı ve her iki şehrin de etkin<br />

bir şekilde çok türlü kargo transferi<br />

yapabilmesi sağlanmalıdır.<br />

• Hükümetin, gelecekte Bakü, Alyat<br />

Limanı yakınlarına da bir havaalanı inşa<br />

etmeyi gözden geçirmesinde fayda vardır.<br />

• Gelecek STB kalkınma projesi<br />

kapsamında Azerbaycan, Poti Limanı -STB<br />

yanısıra Aktav- Türkmenbaşı limanları-<br />

STB’leri hisselerini satın almayı yahut<br />

buralara yatırım yapmayı düşünmelidir.<br />

• Tüm STB faaliyetleri ve çift maksatlı<br />

projeleri yönetebilmek adına doğrudan<br />

devlet başkanına rapor sunacak<br />

şekilde STB çalışmalarına özel bir yapı<br />

kurulmalıdır. 1990’larda imzalanmış enerji<br />

projelerinde sergilenen yaklaşımda olduğu<br />

gibi tüm çalışmalar doğrudan devlet<br />

başkanı tarafından koordine edilmelidir.<br />

Serbest Ticaret Bölgesi Konsepti<br />

• Mevcut STB konsepti ve hukuki<br />

rejimi gözden geçirilip güncellenerek,<br />

Azerbaycan’ın gelecek nakil ağı stratejisi<br />

güçlendirilmelidir.<br />

• İki anahtar proje olan Alyat Limanı<br />

ve Bakü Uluslararası Havaalanı, STB<br />

konsepti dahilinde ele alınmalı; dolayısıyla<br />

da esnek ve etkin bir yasal çerçeveye göre<br />

inşa edilmelidir. (Örn: Üretim Paylaşım<br />

Anlaşması hukuki rejimi)<br />

• Dünya çapında üst düzey yatırımcılar<br />

projelere yatırım yapmak için davet<br />

edilmeden evvel her iki projenin de<br />

stratejik planlaması tamamlanmış<br />

olmalıdır.<br />

HAZAR RAPORU<br />

17 15

Türkiye - <strong>Hazar</strong> Bölgesi<br />

Ekonomik İşbirliği<br />

Prof. Dr. William Hale<br />

15-16 Ekim <strong>2012</strong> tarihlerinde<br />

medyanın ilgisi Azerbaycan’ın başkenti<br />

Bakü’de gerçekleştirilen -o vakte kadar<br />

dikkatlerden kaçmış olan- Ekonomik<br />

İşbirliği Teşkilatı’nın (EİT) toplantısına<br />

çevrilmiştir. Söz konusu ilgi artışının<br />

sebebi; Türkiye Başbakanı Recep Tayyip<br />

Erdoğan ve İran Devlet Başkanı Mahmud<br />

Ahmedinejad arasında ana oturumlar<br />

sonrasında gerçekleşen beklenmedik<br />

görüşmedir. Her iki lider, Suriye çıkmazına<br />

bölgesel bir çözüm bulmak üzere, belli ki<br />

Suriye’deki iç savaşa ilişkin ciddi görüş<br />

ayrılıklarının üstesinden gelmenin bir<br />

yolunu aramışlardır. 1 Bu hadise EİT’nin<br />

önemli uluslararası konularda farklı<br />

görüşlere sahip hükümet liderlerinin yüz<br />

yüze görüşme yapabileceği bir platform<br />

olduğu izlenimini doğurmuştur. Akabinde<br />

normal olarak fazla bilinmeyen EİT’nin<br />

başkaca yararlı işlevleri olup olmadığı<br />

sorusunu akla getirmiştir. Bu soru EİT<br />

üyesi olan Türkiye, Pakistan, dört Orta<br />

Asya Cumhuriyeti 2 ve <strong>Hazar</strong> milletlerinin<br />

-Rusya hariç <strong>Hazar</strong> Denizi’ne kıyısı olan<br />

tüm ülkeler- ekonomik ve politik ilişkileri<br />

1 SimonTisdall, ‘Iran and Turkey’s Meeting Reveals New<br />

Approach to Syria’, The Guardian(London) 25 Ekim <strong>2012</strong>.<br />

2 Özbekistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Afganistan.<br />

bağlamında önem arz etmektedir. Bu<br />

makale hâlihazırda karşılaşılan politik<br />

ve ekonomik sorunlarla birlikte EİT’nin<br />

tarihi gelişimini özetlemek amacını<br />

taşımaktadır. Devamında, teşkilatın takip<br />

eden yıllardaki potansiyel önemi üzerinde<br />

durulacaktır. EİT, <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nde daha<br />

sıkı ekonomik ve politik bağların gelişmesi<br />

için önemli bir unsur mu olacak, yoksa<br />

herhangi bir uluslararası teşkilat olarak<br />

varlığını sürdürmeye mahkûm mu olacak<br />

Faaliyet alanı ve amacı daha sonra<br />

tamamıyla değişmiş olsa da, EİT’nin<br />

kökleri soğuk savaş dönemi ittifaklarına<br />

dayanmaktadır. 1955 yılında Amerika<br />

tarafından desteklenen İngiltere, Türkiye,<br />

Irak, İran ve Pakistan, Orta Asya’da batı<br />

yanlısı savunma birliği olarak Bağdat<br />

Paktı’nı oluşturmuşlardır. 1959’da Irak’ta<br />

Haşemit monarşisinin devrilmesinin<br />

ardından teşkilat, yegane Arap üyesini<br />

kaybetmiş ve Merkezi Antlaşma Teşkilatı<br />

(MAT) adı altında ‘kuzey kuşağı’ ittifakı<br />

olarak yeniden yapılanmıştır. 5 yıl sonra<br />

1964’te, Türkiye, İran ve Pakistan ortak<br />

ticari ve ekonomik işbirliğini artırmak<br />

maksadıyla, paralel bir teşkilat olan<br />

16 18

Kalkınma için Bölgesel İşbirliği’ni (KBİ)<br />

kurmuş ve ortak politik eksenlerine<br />

ekonomik bir boyut katmışlardır. 3<br />

MAT birliği ve Kalkınma için Bölgesel<br />

İşbirliği, İran Devrimi’nden sonra 1979’da<br />

dağılmıştır. Ancak 1985 yılında bu<br />

teşkilatın üç eski üyesi MAT’ın yerine<br />

geçecek şekilde EİT’yi kurmuştur.<br />

Devam eden süreçte fazla bir gelişme<br />

yaşanmasa da, soğuk savaşın ardından<br />

1992 yılında bağımsızlığını yeni kazanmış<br />

cumhuriyetler olan Afganistan’ın yanı sıra,<br />

Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan,<br />

Kırgızistan, Kazakistan ve Azerbaycan’ın<br />

birliğe katılımı ile bu teşkilat yeniden güç<br />

kazanmıştır. 4<br />

EİT’nin asıl amacı üye ülkeler arasındaki<br />

ticaretin liberalleştirilmesi olmuştur.<br />

Bu doğrultuda ilk olarak 1991 yılında<br />

kurucular tarafından imzalanan Tercihli<br />

Ticaret Protokolü ve sonra 2003 yılının<br />

Temmuz ayında yürürlüğe giren diğer<br />

hedefler arasındaki ortak nakliye ağlarının<br />

geliştirilmesinin 5 yanı sıra, ‘ticarette<br />

tarife engellerinin kaldırılmasına yönelik<br />

gümrük tarifelerinin düzenli olarak<br />

azaltılmasına’ 6 karar verdikleri EİT Ticaret<br />

Anlaşması 2003 Temmuz’da yürürlüğe<br />

girmiştir. Teşkilatın gelecek hedefleri<br />

arasında EİT Ticaret ve Kalkınma Bankası<br />

3 Bkz. William Hale ve Julian Bharier, ‘CENTO, RCD and the<br />

Northern Tier: a Political and Economic Appraisal’, Middle<br />

Eastern Studies, Vol.8. No. 2 (1972) pp. 217-9<br />

4 Richard Pomfret, ‘The Economic Cooperation Organization:<br />

Current Status and Future Prospects’, Europe-Asia Studies,<br />

Vol.49, No.4 (1997) pp.657-9.<br />

5 Ibid, Makale 9.<br />

6 EİT Ticaret Anlaşması (ECOTA) (İslamabad, Temmuz<br />

2003) 3. Makale: EİT Sekreteryası web sitesinden (www.<br />

ecosecretariat.org/ftproot/Documents/Agreements/ECOTA)<br />

28 Ekim <strong>2012</strong>’de erişim sağlandı.<br />

kurulmasının yanında bir reasürans şirketi<br />

ve EİT gemicilik ve havayolu şirketlerinin<br />

kurulması da bulunmaktadır. 7<br />

<strong>2012</strong> Ekim ayında Bakü’de liderlere<br />

seslenen Başbakan Erdoğan, EİT’nin<br />

serbest ticaret bölgesi oluşturma<br />

hedefinden çok uzakta olduğunu itiraf<br />

etmiştir. Üye ülkelerin toplamda 400<br />

milyonluk bir nüfusa sahip olduğunu<br />

vurgulayarak, şayet Ekonomik İşbirliği<br />

ve Ticaret Anlaşması tam anlamıyla<br />

uygulanırsa ortak ticaretin sekiz kat kadar<br />

artacağına dikkat çekmiştir. 8 Benzer olarak,<br />

Türkçe günlük gazete Zaman’ın köşe<br />

yazarı Kadir Dikbaş’ın vurguladığı üzere<br />

<strong>2012</strong>’nin ilk 8 ayında Türkiye’nin Avrupa<br />

Birliği’ne ihracatı 2011’in aynı dönemine<br />

göre % 9.1 oranında azalırken EİT ülkelerine<br />

yapılan ihracat % 115 oranında bir artış<br />

göstermiştir. 9 Bu durumu izah ederken<br />

çok dikkatli olmak gerekir. Türkiye’nin en<br />

problemli ve istikrarsız politik ilişkilere<br />

sahip olduğu İran, çelişkili biçimde EİT<br />

ülkeleri içerisinde ticaret hacminin en<br />

fazla olduğu ülkedir. Türkiye’nin 2011’deki<br />

resmi ticaret istatistiklerini de hesaplarsak,<br />

İran, EİT ülkeleriyle % 60’ın biraz<br />

üzerinde bir ticaret gerçekleştirmiş (% 39<br />

ihracat, % 72 ithalat) 10 ve EİT üyelerinin<br />

üzerinde çok az kontrolü olduğu dış<br />

politik nedenlerden çok fazla etkilenmiştir.<br />

Türkiye’nin <strong>2012</strong> yılında EİT’ye yaptığı<br />

ihracatın katlanarak artmasındaki en<br />

7 Pomfret, op.cit., pp.659-60<br />

8 ‘Serbest Ticaret Anlaşmasını Herkes İmzalasın, Ticaretimiz<br />

8 Kat Artsın’, Zaman (İstanbul, günlük gazete) 17 Ekim <strong>2012</strong>.<br />

9 Kadir Dikbaş, ‘ Zor Zamanda İhracat Rekoru Kırdığımız<br />

Bölge’, ibid, 16 Ekim <strong>2012</strong><br />

10 Türkiye İstatistik Kurumu’ndan alınan veri (www.tuik.gov.<br />

tr), dış ticaret istatistikleri: 29 Ekim <strong>2012</strong>’de erişim sağlandı.<br />

HAZAR RAPORU<br />

19 17

üyük pay İran’ındır. Ancak bu durum<br />

Türkiye’nin İran’a altın satışındaki keskin<br />

yükselişten kaynaklanmaktadır. Bu<br />

durumda, İran’ın nükleer silah geliştirme<br />

çabasına yönelik iddialar neticesinde;<br />

Birleşmiş Milletler, Amerika ve Avrupa’nın<br />

ekonomik yaptırımlar uygulanması<br />

hususundaki zorlamaları ve İran parasının<br />

devam eden süreçteki düşüşü; İranlı<br />

tacirlerin direkt olarak Türkiye’den<br />

yahut dolaylı yollarla Dubai’den yüklü<br />

miktarda külçe altın ihraç etmelerine<br />

yol açmıştır. Geçici olduğuna ilişkin net<br />

bir delil olmamakla beraber bu durum<br />

her hâlükârda, Türkiye’nin <strong>2012</strong>’nin<br />

ikinci yarısında uluslararası yaptırım<br />

uygulama kampanyası nedeniyle İran’dan<br />

petrol alımını kısmasını dengelemek için<br />

yapılıyor izlenimi doğurmaktadır. 11<br />

EİT’ye ilişkin temel eleştirilerden bir<br />

tanesi tamamıyla politik ve stratejik<br />

önceliklerle yönetildiği ve ekonomik<br />

yaklaşımın eksik kaldığı yönündedir. Bu<br />

yaklaşım EİT’nin ekonomik hedeflerine<br />

ulaşmaktaki genel başarısızlığı nedeniyledir.<br />

<strong>2012</strong> itibarıyla Ekonomik İşbirliği<br />

Teşkilatı Ticaret Anlaşması (EİTTA)<br />

10 üye ülkenin yalnız 5’i tarafından kabul<br />

edilmiştir (Afganistan, İran, Pakistan,<br />

Tacikistan ve Türkiye) 12 ve serbest<br />

ticaret bölgesi kurulması adına çok<br />

küçük ilerleme belirtileri bulunmaktadır.<br />

11 Aydın Albayrak, ‘Turkey-Iran Relations Economically<br />

Strained As Well’, Today’s Zaman (İstanbul, günlük gazete)<br />

9 Ağustos <strong>2012</strong>. Bu yazıya göre, üçüncü taraflar tarafindan<br />

temin edilen altın ihracatı İran Merkez Bankası tarafindan<br />

desteklenmiş olabilir.<br />

12 EİTTA İşbirliği Konseyi 3. Toplantı, <strong>02</strong>-03 Ekim <strong>2012</strong>, Ankara,<br />

www.ecosecretariat.org/ftproot/Press_Rls/<strong>2012</strong>/3ecota.<br />

htm web sitesinden: 29 Ekim <strong>2012</strong>’de erişim sağlandı.<br />

1995’e kadar EİT Bankası Anlaşması<br />

yapılamamış ve birçok ülke hala anlaşmayı<br />

imzalamamış yahut onaylayarak yürürlüğe<br />

koymamıştır. Dahası 450 milyon dolarlık<br />

ödenmiş sermaye ile çok sınırlı bir<br />

bütçe söz konusudur ve İran’la ilgili<br />

uluslararası yaptırımlara ilişkin sorun<br />

yaşamamak adına çok dikkatli hareket<br />

edilmesi gerekmektedir. 13 Ticaretin<br />

liberalleştirilmesi doğrultusunda çok<br />

kısıtlı ilerlemeler yaşanmakta olup,<br />

grup arasındaki ticaret hacmi hala sınırlı<br />

boyuttadır. 2010 itibarıyla 10 üye ülkenin<br />

yapmış olduğu uluslararası ticaretin<br />

yalnızca % 7’si grup içerisindedir. 14<br />

EİT üyeleri başta Rusya ve Çin olmak<br />

üzere başka ortaklarla da ilişkilerin<br />

geliştirilmesi hususunda aktif durumdadır.<br />

EİT’nin <strong>Hazar</strong> üyeleri arasında 2009<br />

yılı Aralık ayında Rusya ve Belarus ile<br />

gümrük birliği oluşturmayı kararlaştıran<br />

Kazakistan, politik ve ekonomik<br />

açıdan Rusya Federasyonu’na en yakın<br />

olanıdır. Bunu Rusya ve diğer altı<br />

Bağımsız Devletler Topluluğu ile 2011<br />

Ekim ayında imzalanan serbest ticaret<br />

anlaşması takip etmiştir. 15 Dünya Ticaret<br />

Örgütü istatistiklerine göre Avrupa<br />

Birliği, Kazakistan’ın en önemli ticaret<br />

ortağı olarak gözükmektedir. Avrupa<br />

Birliği’ni Rusya Federasyonu ve Çin takip<br />

etmektedir. EİT üyesi devletlerin hiçbiri<br />

listede ilk beşe girememiştir. Diğer <strong>Hazar</strong><br />

devletleri arasında (Türkmenistan için<br />

13 Abdullah Bozkurt, ‘Iran to Turn ECO into Paper Organization’,<br />

Today’s Zaman, 15 Ekim <strong>2012</strong>.<br />

14 Ibid.<br />

15 ‘Russia, Belarus and Kazakhstan Agree on Customs<br />

Union’, Turkish Weekly (www.turkishweekly.net/news) 5<br />

Aralık 2009: 5 Kasım <strong>2012</strong>’de erişim sağlandı: Greg Delaney,<br />

‘Kazakhstan signs Free Trade Agreement with Russia & other<br />

CIS States’, from www.kazakhstanlive.com, 19 Ekim 2011, 5<br />

Kasım <strong>2012</strong>’de erişim sağlandı.<br />

20 18

Dünya Ticaret Örgütü verisi mevcut<br />

değildir.)<br />

=<br />

T ürkiye, özellikle de en önemli üçüncü<br />

ihracat kaynağı olan Azerbaycan başta olmak<br />

üzere, tüm EİT ülkelerinin en çok ticaret yaptığı<br />

ilk beş ülke sıralamasında yer alan tek ülkedir.<br />

EİT oluşturulurken öngörülmemiş olan Çin’in,<br />

ciddi bir küresel oyuncu olarak ortaya çıkması<br />

dış çevreyi değiştirmiştir. Bu durum özellikle<br />

Kazakistan ve Türkmenistan örneklerinde<br />

kendini göstermektedir. Her ikisi de Asya’nın<br />

yükselen ekonomik gücüne istinaden devamlı<br />

artarak ithalat yapmanın yanında, Çin doğal<br />

gazı için büyük boru hatları döşemiş ya da<br />

döşemektedirler. 16<br />

Ekonomik ve teknik faktörler EİT’nin bir<br />

ticaret grubu olarak açık başarısızlığını<br />

açıklamaya yardım etmektedir. <strong>Hazar</strong><br />

Bölgesi’nde üyeler genellikle ilk<br />

üreticidirler ve birbirlerinden ziyade<br />

dünyanın diğer ülkelerine petrol ve<br />

gaz ihraç ederler. Türk ekonomisi ve<br />

diğer EİT ülkeleri ekonomileri arasında<br />

tamamlayıcılık derecelendirmesi söz<br />

konusudur. Türkiye bir istisna olarak<br />

sanayi ürünleri de ihraç edebilmektedir.<br />

H er ne kadar Türkiye, Azerbaycan ve<br />

Gürcistan’ı birbirine bağlayacak şekilde, Kars-<br />

Bitlis-Bakü demiryolu inşa edilmeye başlandıysa<br />

da nakliyat ağı yetersizliği ayrıca bir problemdir.<br />

16 Vladimir Socor, ‘China to Increase Central Asian Gas<br />

imports through Multiple Pipelines’, Eurasia Daily Monitor,<br />

Vol.9, No.152 (9 Ağustos <strong>2012</strong>) and ‘Kazakhstan Expands Gas<br />

Transit Pipeline Capacities and Own Exports to China’, ibid,<br />

Vol.9, No.153.<br />

Genel olarak <strong>Hazar</strong> devletleri petrol ve<br />

gaz rezervlerini ithalatı finanse etmek için<br />

kullanarak ve bölgesel ticaret ağlarının<br />

gelişimini öncelik listelerinin alt sıralarında<br />

tutarak uluslararası gelişim stratejilerinden<br />

ziyade daha içe kapalı hedefler tercih<br />

etmişlerdir.<br />

Bunun yanında, politik faktörler EİT’nin<br />

etkin bir şekilde gelişmesi adına çok<br />

ciddi engeller teşkil etmiştir. Bu hususta<br />

İran’ın üyesi bulunduğu, bölgedeki tek<br />

teşkilat olan EİT’den dışlanması, büyük<br />

bir problem olarak gözükmektedir.<br />

Bu yüzden İran Hükümeti kendisine<br />

uygulanan izolasyona karşı politik<br />

destek çekmeye çalışarak EİT’yi istismar<br />

etmekle suçlanmaktadır. İran’ın EİT’yi,<br />

kendisiyle ilgili ihtilaflara ilişkin bir<br />

propaganda aracı olarak kullandığı iddia<br />

edilmektedir. İran’ın bu çerçevede <strong>2012</strong><br />

Ağustos ayında Tahran’da düzenlenen<br />

tarafsız bir eylemi kullanması gözleri<br />

diğer EİT hükümetlerine dikmiştir. Eylül<br />

<strong>2012</strong>’de EİT; İran’ın, teşkilat yapısını<br />

bölgenin gerçek sorunlarının tartışıldığı bir<br />

forumdan ziyade ‘batı karşıtı bir kulübe’<br />

dönüştürmeye çalışması korkusuyla bir<br />

Parlamenterler Meclisi kurma planını<br />

görüşmüştür. 17<br />

İran ve diğer EİT ülkeleri arasındaki ikili<br />

ilişkiler; İran’ın Türkiye ve Azerbaycan’la<br />

aralarını açacak şekilde Ermenistan ile<br />

olan sıkı ilişkileri ve Ankara ile Tahran’ın<br />

Suriye politikalarındaki keskin farklılıklar<br />

nedeniyle zarar görmüştür. Türkiye,<br />

İran’ın nükleer tesislerinin Uluslararası<br />

Atom Enerjisi Ajansı tarafından<br />

denetlenmesi adına İran’ı ikna etmek<br />

17 Bozkurt, op.cit.<br />

HAZAR RAPORU<br />

21 19

için uluslararası çabaları desteklemiş<br />

ancak netice alınamamıştır. Deniz yatağı<br />

sorununun dışında, Azerbaycan’ın<br />

İsrail’le insansız hava araçları ve füze<br />

savunma sistemi temini kapsamında<br />

Şubat <strong>2012</strong>’de imzaladığı 1,6 milyar<br />

dolarlık silah anlaşmasını da beraberinde<br />

getiren askeri bağları nedeniyle İran<br />

ve Azerbaycan ilişkileri ciddi oranda<br />

zarar görmüştür. Her iki taraf reddetse<br />

dahi İsrail ile yapılan anlaşmanın,<br />

İran’a karşı gerçekleştirilecek olası bir<br />

saldırıda Azerbaycan hava sahasının<br />

İsrail hava kuvvetlerine kullandırılmasını<br />

da kapsadığı söylenmektedir. 18 Nisan<br />

<strong>2012</strong>’de Azerbaycan’ın direkt olarak<br />

İran’ı hedef aldığı düşünülen <strong>Hazar</strong>’daki<br />

tatbikatıyla tansiyon yükselmiştir. 19 Bu<br />

ve bunun gibi, bölgedeki devletler arası<br />

ihtilaf ve çekişmeler EİT’nin bazı<br />

temel yönlendirmeler yahut yeniden<br />

inşalar olmaksızın konuşma kulübü<br />

seviyesinden öteye gidemeyeceği<br />

izlenimi doğurmaktadır.<br />

Açıkçası, bu gibi engellerin üstesinden<br />

gelmek zor, hatta imkansız bile olabilir.<br />

Politik çekişmelerin dışında, tüm<br />

EİT üyelerinin ekonomik kalkınma<br />

stratejilerindeki değişim ve daha iyi bir<br />

18 Mark Perry, ‘Israel’s Secret Staging Ground’, Foreign<br />

Policy, 28 Mart <strong>2012</strong>. İsrail ve Azerbaycan arasındaki bağların<br />

gelişmesinin arka planı için, bkz. Alexander Murinson,<br />

Turkey’s Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and<br />

Security in the Middle East and Caucasus (London and New<br />

York, Routledge, 2010) özellikle pp.57-61, 123-33. İsrail’in<br />

Azerbaycan’la gelişen askeri ilişkilerinin, Türkiye’nin lehine<br />

olacak şekilde, İsrail yanlısı lobinin Amerikan kongresinde<br />

Ermenistan’la birlik oluşturmasına engel teşkil ettiği söylentilerine<br />

neden olmuştur.<br />

19 Anar Valiev, ‘Azerbaijan’s Military Exercises in the Caspian:<br />

Who Is theTarget’ Eurasia Daily Monitor, Vol.9, No 94, 17<br />

Mayıs <strong>2012</strong>.<br />

ekonomik ortaklığa erişim planları, mesela<br />

bir tarafta Türkiye diğer tarafta Afganistan<br />

ve Tacikistan arasındaki ekonomik<br />

eşitsizlik nedeniyle çok az başarı umudu<br />

teşkil etmektedir. Bölge siyasetindeki<br />

yalnız kurt İran, komşularıyla ideolojik<br />

ve stratejik hedeflerde ters düştükçe<br />

EİT’nin <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nde etkin bir<br />

bölgesel blok haline gelmesi mümkün<br />

gözükmemektedir.<br />

Ancak bu, EİT’nin diğer üyelerinin<br />

teşkilatının tam anlamıyla bitmiş olduğunu<br />

ilan etmelerinin tavsiye edildiği anlamına<br />

gelmemektedir. Şayet böyle yapılmış<br />

olsa, İran bunu kendisinin uluslararası<br />

arenadan dışlanması için başka bir girişim<br />

olarak görecek ve bu durum diğer EİT<br />

üyesi ülkeler için daha büyük sorunlara<br />

yol açabilecektir, örneğin; Türkiye’de<br />

terörist saldırılar düzenleyen PKK’ya tam<br />

destek vererek. Bu bağlamda, diğer üyeler<br />

muhtemelen İran’ın ormanda başıboş<br />

dolaşmasına müsaade etmekten ziyade,<br />

onu kendi bahçelerinde tutmayı tercih<br />

edeceklerdir. Diğer taraftan, EİT’nin<br />

çok ciddi politik farkları olmayan ve bu<br />

projenin daha çok ilerlemesini isteyen<br />

üyeleri arasında serbest ticaret veya<br />

başkaca ortaklıklar geliştirerek Avrupa<br />

Birliği’ni taklit ettiği söylenebilir. Bu<br />

durum başkalarının, tamamen teşkilatın<br />

dışında kalmaksızın geri çekilmesini<br />

sağlayabilir ve çok az başarı şansı olan<br />

“herkese tek beden elbise’’ modeline<br />

uymaktan daha etkili olabilir. Bu suretle<br />

“esnek geometri’’ en uygun yol olabilir.<br />

Daha spesifik olmak gerekirse, özel<br />

olarak Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan<br />

22 20

ve Türkmenistan’ı kapsayan bir proje<br />

en uygun ilerleme ihtimali olacaktır.<br />

(Gürcistan EİT üyesi olmasa da Türkiye<br />

ve Azerbaycan arasında asli bir coğrafi<br />

bağ olarak listeye dahil edilmelidir.)<br />

Şayet daha sonraki aşamalarda, İran’da dış<br />

politikayı yeniden yapılandıracak temel bir<br />

iç değişim yaşanırsa gruba dahil edilmesi<br />

her zaman söz konusu olabilir. Bu dört<br />

ülke (kısaca TAKT) tartışmalı ideolojik<br />

bağlılıklardan öte makul iyi ilişkilere<br />

sahiptirler. Genel olarak, hepsi de uyumlu<br />

hedefler gütmekte, hususiyle global<br />

ekonomik sistemin karşısında yer almaktan<br />

ziyade ona bağlı hareket etmektedirler.<br />

Görünen o ki; böyle bir proje, son yıllarda<br />

petrol ve gaz sahalarındaki gelişmeler<br />

ve özellikle de çoğu Rusya yahut İran’a<br />

bağımlı mevcut sistemlere gerçek bir<br />

alternatif olan Trans Anadolu Doğal Gaz<br />

Boru Hattı Projesi (TANAP) sayesinde<br />

kredibilite kazanmış olacaktır. Bu sayede<br />

uzun süredir tartışılan; Orta ve Doğu<br />

Avrupa için yeni bir gaz temin kaynağı olan<br />

Nabucco Projesi de tekrardan canlanabilir.<br />

TANAP’ın mühim bir kısmı, mevcut arzı<br />

çok büyük oranda artıracak Türkmenistan<br />

ve Azerbaycan’ı birbirine bağlayan Trans<br />

<strong>Hazar</strong> Doğal Gaz Boru Hattı olabilir.<br />

Buna ulaşmak için, Azerbaycan ve<br />

Türkmenistan Trans <strong>Hazar</strong> Boru Hattı’nı<br />

beklemeksizin yahut sektörel sınırların<br />

belirlenmesinden etkilenmeksizin -Bakü<br />

ve Aşkabat arasındaki deniz sınırlarına<br />

ilişkin uyuşmazlık veya Rusya ve İran’ın<br />

olası vetolarının projeyi tıkamayacağını<br />

ima ederek- devam edebileceği üzerinde<br />

mutabakata vardıklarını bildirmişlerdir. 20<br />

20 Vladimir Socor, ‘Turkey Seeks Opportunity in Trans-Caspian<br />

Pipeline Project’, Eurasian Daily Monitor, Vol.9, No.164,<br />

Görünüşe göre Kazakistan, TANAP’ın<br />

ana ortakları arasına dahil edilmemiştir.<br />

Ancak Azerbaycan üzerinden petrol<br />

ve gaz ihracatını artırmakla ilgilendiği<br />

söylenmektedir. Dahası, Kazakistan’ın<br />

Ekim <strong>2012</strong>’de Türkiye ile aralarında<br />

kurulan Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği<br />

Konseyi sayesinde Türkiye’nin bölgedeki<br />

en önemli ekonomik ortağı haline geldiği<br />

ifade edilmektedir. Bu vesileyle potansiyel<br />

bir TAKT birliğinde önemli bir rol<br />

üstleneceği düşünülebilir. 21<br />

Tüm bunlar, TAKT’ın EİT içerisinde<br />

ekonomik bir grup olarak kurulmasının<br />

sorunsuz bir şekilde gerçekleştirileceği<br />

anlamına gelmemektedir. Katılımcı<br />

ülkeler arasında trans-<strong>Hazar</strong> ve kara<br />

nakil hatlarının geliştirilmesi ve enerji<br />

sahası dışındaki alanların geliştirilmesi<br />

gibi daha yapılması gereken birçok şey<br />

bulunmaktadır. Trans <strong>Hazar</strong> Boru Hattı<br />

açık biçimde Rusya’nın <strong>Hazar</strong> enerji<br />

oyunundaki rolünü azaltacak olsa da,<br />

TAKT ülkeleri güçlü kuzey komşularıyla<br />

olan ilişkilerinde her zaman dikkatli olmak<br />

durumundadırlar. Her şeye rağmen EİT<br />

bünyesinde -ya da en azından bir parçası<br />

olarak- böyle bir birlik şimdiye kadar<br />

yapılanlara nazaran, uluslararası arenada<br />

çok daha etkin bir rol oynayabilir.<br />

11 Eylül <strong>2012</strong>.<br />

21 Richard Weitz, ‘Kazakhstan-Turkey Presidential Summit<br />

Deepens Economic Ties’, ibid, Vol.9, No.191, 19 Ekim <strong>2012</strong>.<br />

HAZAR RAPORU<br />

23 21

Obama’nın Ekonomiyle İmtihanı<br />

Amerika Birleşik Devletleri’nde<br />

başkanların iki dönem seçilme geleneği,<br />

Obama döneminde de devam etti<br />

ve Obama bir 4 yıl daha Amerikan<br />

başkanlığını devam ettirme hakkını<br />

kazanmış oldu.<br />

A merikan başkanları genelde ilk dönemlerinde<br />

bir sonraki dönem içinde seçilme kaygısı<br />

olduğundan gerçekten inandıkları politikaları<br />

veya kısa vadede uygulaması zor olan reformları<br />

hayata geçirmekte ürkek davranabiliyorlar.<br />

Obama artık tekrar seçilme kaygısı olmadığı için<br />

muhtemelen bazı yapısal problemler konusunda<br />

daha cesur davranması beklenecektir.<br />

Obama’nın bu dönemde önündeki en büyük<br />

imtihanı ekonomi ile olacaktır.<br />

15,0<br />

10,0<br />

5,0<br />

0,0<br />

2007-01<br />

2007-06<br />

2007-11<br />

2008-04<br />

İşsizlik Oranı<br />

2008-09<br />

2009-<strong>02</strong><br />

2009-07<br />

2009-12<br />

Dr. Fatih Macit<br />

Süleyman Şah Üniversitesi Ekonomi Bölüm Başkanı<br />

2010-05<br />

2010-10<br />

2011-03<br />

Başkan 2008 yılının Kasım ayında<br />

göreve geldiğinde Amerikan ekonomisi<br />

konut kredilerine dayalı olarak başlayan<br />

krizden çoktan etkilenmeye başlamıştı.<br />

2008 yılının başında % 5 seviyesinde<br />

olan işsizlik oranı yıl sonu itibarıyla<br />

% 7,3’e kadar yükselmiştir. Bu yükseliş<br />

2009 yılının Ekim ayına kadar sürdü<br />

ve işsizlik çift haneli rakamları görmüş<br />

oldu. Dolayısıyla Obama seçildiğinde<br />

ekonomik kriz çoktan başlamıştı ve<br />

Amerikan halkı yaşanan krizden ve daralan<br />

ekonomiden Obama’yı sorumlu tutmadı.<br />

Hatta seçmenler Obama’nın ekonomik<br />

krize karşı uyguladığı politikaların doğru<br />

olduğuna inanmış olacak ki, Başkan ikinci<br />

kez seçilmeyi başarmış oldu. Gerçekten<br />

Obama hem maliye politikası ile hem de<br />

FED’in uyguladığı para<br />

politikası ile ekonomiyi<br />

tam olarak kriz öncesi<br />

hıza ulaştıramasa da<br />

toparlanmasını sağlamış<br />

oldu. Öncelikle FED,<br />

Lehman Brothers’ın<br />

batışından itibaren<br />

başlayan süreçte çok büyük<br />

bir parasal genişleme<br />

2011-08<br />

<strong>2012</strong>-01<br />

<strong>2012</strong>-06<br />

24 22

10,0<br />

5,0<br />

0,0<br />

-5,0<br />

-10,0<br />

dönemine girdi. Örneğin, 2008 yılının<br />

Eylül ayında 950 milyar dolar seviyesinde<br />

olan FED’in bilanço büyüklüğü şu an<br />

neredeyse 3 trilyon dolara kadar yükselmiş<br />

durumda. Merkez Bankası’nın yaptığı<br />

bu hızlı genişleme ilk etapta ekonomik<br />

canlanmaya çok fazla katkı yapmasa da<br />

bankaların bilançolarının hızlı bir şekilde<br />

toparlanmasına çok ciddi şekilde yardımcı<br />

4000000<br />

3000000<br />

2000000<br />

1000000<br />

0<br />

GSYİH Büyüme Oranı<br />

1990q1<br />

1991q3<br />

1993q1<br />

1994q3<br />

1996q1<br />

1997q3<br />

1999q1<br />

2000q3<br />

20<strong>02</strong>q1<br />

2003q3<br />

2005q1<br />

2006q3<br />

2008q1<br />

2009q3<br />

2011q1<br />

<strong>2012</strong>q3<br />

FED'in Bilanço Büyüklüğü<br />

2008-01-<strong>02</strong><br />

2008-04-16<br />

2008-07-30<br />

2008-11-12<br />

2009-<strong>02</strong>-25<br />

2009-06-10<br />

2009-09-23<br />

2010-01-06<br />

2010-04-21<br />

2010-08-04<br />

2010-11-17<br />

2011-03-<strong>02</strong><br />

2011-06-15<br />

2011-09-28<br />

<strong>2012</strong>-01-11<br />

<strong>2012</strong>-04-25<br />

<strong>2012</strong>-08-08<br />

oldu. FED bunu yaparken Obama da<br />

maliye politikası yoluyla ekonomiye destek<br />

olmaya çalıştı. Başkan, çıkardığı 787<br />

milyar dolar büyüklüğündeki ekonomiyi<br />

canlandırma paketi ile hem istihdamı<br />

artırmayı hem de krizden en çok etkilenen<br />

kesimlere biraz olsun nefes<br />

aldırmayı planlıyordu.<br />

Özellikle altyapı, eğitim,<br />

sağlık ve enerji alanlarında<br />

ciddi harcamalardan ve<br />

tüketimi artırmayı hedefleyen<br />

vergi teşviklerinden oluşan<br />

paket de ekonominin krizden<br />

sonra toparlanmasına<br />

yardımcı oldu. Bütün<br />

bu uygulanan politikalar<br />

neticesinde ekonomi dört çeyrek<br />

küçülmenin ardından 2009 yılının üçüncü<br />

çeyreğinde uzun vadeli ortalamaların<br />

altında olsa bile tekrar büyümeye başladı.<br />

Fakat ekonomiyi tekrar toparlamak için<br />

verilen bu uğraşlar özellikle 2008 yılından<br />

itibaren Amerika’da mali dengeleri ciddi<br />

şekilde bozdu. Ekonomideki daralma<br />

yüzünden düşen<br />

vergi gelirlerine<br />

ve ekonomiyi<br />

canlandırmak için<br />

artan harcamalara bir<br />

de finans sektöründe<br />

oluşan zararları<br />

giderme çabası<br />

eklenince bütçe<br />

açığı rekor seviyelere<br />

yükseldi. 2009 ve<br />

2010 yıllarında bütçe<br />

açığının GSYİH’ya oranı çift haneli<br />

seviyelere ulaşırken 2011 yılı içinde<br />

toplam borcun yine GSYİH’ya oranı %<br />

100’ü geçmiş oldu. Hatta 2011’in yaz<br />

aylarında Amerika’nın borçlanma tavanı<br />

konusunda sınıra dayanmış olması ve bu<br />

HAZAR RAPORU<br />

23 25

Bütçe Açığı/GSYİH <br />

15.00 <br />

10.00 <br />

5.00 <br />

0.00 <br />

-­‐5.00 <br />

konuda Cumhuriyetçiler ile Demokratlar<br />

arasında bir türlü anlaşma sağlanamamış<br />

olması Amerika’yı temerrüdün eşiğine<br />

getirmiş oldu. Son anda varılan<br />

anlaşmayla borçlanma limiti 400 milyar<br />

dolar artırılmış ve Amerika o dönem<br />

temerrüdün eşiğinden dönmüştü. Fakat<br />

120.00 <br />

100.00 <br />

80.00 <br />

60.00 <br />

40.00 <br />

20.00 <br />

0.00 <br />

Kamu Borcu/GSYİH <br />

açığın düşürülmesini<br />

savunurken,<br />

Demokratlar<br />

harcamaların azaltılarak<br />

değil özellikle yüksek<br />

gelir grubundaki<br />

kesim için vergilerin<br />

artırılarak bütçe<br />

açığının küçültülmesini<br />

istiyordu. Nihai karar<br />

oluşturulan “Süper<br />

Komite”’ye devredilmiş, fakat bu komitede<br />

de Demokratlar ile Cumhuriyetçiler<br />

arasında bir anlaşmaya varılamamıştı.<br />

Normalde 2011 yılı sonuna kadar bu<br />

komitenin önümüzdeki 10 yıl içinde<br />

yapılacak yaklaşık 1,2 trilyon dolarlık<br />

harcama kesintilerine<br />

ilişkin bir karar<br />

vermesi bekleniyordu<br />

fakat harcama<br />

kesintilerinin hangi<br />

kalemlerden yapılacağı<br />

üzerinde mutabakat<br />

sağlanamadığı için<br />

komite çalışmalarını<br />

sonlandırmıştı.<br />

varılan bu anlaşma o dönem mevcut<br />

olan yaraya pansuman yapmaktan<br />

başka bir şey değildi ve Demokratlar<br />

ile Cumhuriyetçiler arasında bütçe<br />

açığının nasıl düşürüleceği konusundaki<br />

görüş ayrılığı ortadan kalkmış değildi.<br />

Cumhuriyetçiler herhangi bir vergi artırımı<br />

olmaksızın harcamaların azaltılarak<br />

T abii bütün bu tartışmalar sürerken<br />

Amerika tarihinde ilk defa kredi notu indirimi<br />

ile karşılaştı ve S&P ABD’nin kredi notunu<br />

AAA seviyesinden AA+ seviyesine indirdi. Fakat<br />

pratikte bu not indiriminin piyasalara ciddi<br />

bir etkisi olmadığı gibi Amerikan Hazinesi<br />

26 24

eskisinden daha rahat borçlanabilir hale geldi.<br />

Obama tekrar başkan seçildi fakat özellikle<br />

ekonomi anlamında kendisini zor günlerin<br />

beklediği muhakkak. Başkan ilk sınavını yaklaşan<br />

Mali Uçurum konusunda verecek. Mali Uçurum<br />

1 Ocak 2013 tarihi itibarıyla gerçekleşecek<br />

bazı otomatik vergi artırımları ve harcama<br />

kesintilerinin oluşturacağı etkilere vurgu yapıyor.<br />

Önceki başkan Bush döneminde<br />

ekonomiyi canlandırmak amacıyla<br />

getirilen bazı vergi indirimlerinin<br />

süresi 2010 yılında dolmuştu. Fakat<br />

Obama o dönem ekonominin içinde<br />

bulunduğu durumu dikkate alarak bu<br />

vergi indirimlerinin iki yıl daha uzamasını<br />

sağlamıştı. Şimdi eğer değişiklik yapılmaz<br />

ise, Bush döneminde getirilen vergi<br />

indirimleri 1 Ocak 2013 tarihi itibarıyla<br />

sona eriyor. Böylece birçok Amerikalı<br />

için harcanabilir gelir düşmüş olacak.<br />

Özellikle tüketim harcamaları konusunda<br />

sıkıntı çeken ve toparlanma konusunda<br />

yavaş hareket eden ekonomi önemli bir<br />

yara almış olacak. Mali uçurumun diğer<br />

bir boyutu da harcama kesintileri ile<br />

ilişkili. 2 Ağustos 2011 tarihinde Kongre,<br />

yaşanan borç tavanı artırım krizini aşmak<br />

için Bütçe Kontrol Kanunu (Budget<br />

Control Act of 2011) adlı bir yasa çıkardı.<br />

Bu yasayla borç tavanının artırılması<br />

krizi geçici olarak aşıldı fakat bütçe<br />

açığının nasıl düşürüleceği yönündeki<br />

tartışmalar “Süper Komite” adı verilen<br />

bir yapıya bırakıldı. Bu yapının 2011<br />

yılının sonuna kadar önümüzdeki on yıl<br />

içinde bütçe açığının yaklaşık 1,2 trilyon<br />

dolar düşürülmesine yönelik bir çözüm<br />

paketi hazırlaması bekleniyordu. Fakat<br />

daha önce de belirttiğimiz gibi komite<br />

bu konuda bir anlaşma sağlayamadı.<br />

Yasadaki diğer bir madde, anlaşma<br />

sağlanamaması durumunda 2 Ocak 2013<br />

tarihinden itibaren savunma ve diğer bazı<br />

harcama kalemlerinde otomatik kesintiler<br />

öngörüyordu. İşte bu yüzden eğer yasada<br />

değişiklik yapılmazsa birçok harcama<br />

kaleminde ciddi kesintiler yaşanacak. Bu<br />

mali tablo karşısında gerçekten durumu<br />

bir uçuruma benzetmek çok yanlış<br />

görünmüyor.<br />

A merikan ekonomisi özellikle Avrupa<br />

ekonomisine göre daha iyi durumda fakat<br />

hala toparlanma oldukça yavaş ilerliyor.<br />

Dolayısıyla böyle bir ortamda hem vergilerin<br />

artırılması hem de harcamaların kesilmesi<br />

ekonomiyi ciddi bir durgunluğun içine sokabilir.<br />

Bütçe açığının düşürülmesi orta ve uzun<br />

vadede büyümeyi teşvik edecektir fakat<br />

bu şekilde sert bir düşüş 2013 yılında<br />

Amerikan ekonomisini tekrar resesyona<br />

sürükleyebilir. Obama şimdi ilk sınavını bu<br />

mali uçurum konusunu çözme konusunda<br />

verecek. Her iki tarafta bütçe açığının<br />

düşürülmesi konusunda hemfikir olsa<br />

bile Demokratlar ve Cumhuriyetçiler<br />

bu konuda ciddi görüş ayrılığı içinde<br />

bulunuyor. Demokratlar ekonominin<br />

daha yeni yeni toparlanmaya başladığı<br />

bir dönemde harcamaların kesilmesi<br />

taraftarı değiller. Bunun yerine bütçe<br />

HAZAR RAPORU<br />

27 25

açığının özellikle yüksek gelir grubundaki<br />

bireyler için yapılacak vergi artırımı ile<br />

çözülmesini istiyorlar. Cumhuriyetçiler<br />

ise yeni bir vergi artırımının her türlüsüne<br />

karşı çıkıyorlar ve bütçedeki açığın<br />

harcamalarda yapılacak kesintilerle<br />

düşürülmesini savunuyorlar. Obama<br />

ekonomiyi gerçekten bu uçurumun<br />

eşiğinden alabilmek için bu iki görüş<br />

arasında bir orta yol bulmaya çalışacaktır.<br />

Muhtemelen kalıcı yapısal bir çözüm<br />

bulunamasa da en azından şimdilik bu<br />

Mali Uçurum’un ekonomi üzerinde<br />

oluşturabileceği olası zararları önleyecek<br />

bir sonuç çıkacaktır.<br />

Obama’nın ekonomiyle ilgili diğer bir<br />

imtihanı; mevcut durumda yavaş ilerleyen<br />

toparlanmanın nasıl hızlandırılacağı ve<br />

istihdamın artırılması olarak görünüyor.<br />

U ygulanan politikalar zor günlerin geride<br />

kalmasını sağladı fakat ekonomi hala potansiyel<br />

büyüme hızının altında seyrediyor. İşsizlik çift<br />

haneli rakamlardan % 7,9 seviyesine kadar<br />

geriledi ama hala uzun vadeli ortalaması olan<br />

% 5 oranının çok üzerinde bulunuyor.<br />

Para politikası şu an ekonomiye<br />

verebileceği desteğin sınırına gelmiş<br />

bulunuyor. Son dört yıldır 2 trilyon<br />

doların üstünde bir parasal genişlemeye<br />

gidildi ve faizler neredeyse sıfira kadar<br />

indirildi. Fakat özellikle hanehalkı<br />

borçluluğu yüksek seviyelerde olduğu<br />

için bunun ekonomi üstündeki etkisi son<br />

derece sınırlı oldu. Obama ekonomik<br />

büyümeyi desteklemek için maliye<br />

politikasını kullanmayı daha çok istiyor.<br />

Özellikle yapılacak altyapı yatırımları ve<br />

sosyal güvenlik harcamaları ile ekonomiye<br />

yeni istihdam yaratmayı planlıyor. Bunun<br />

yanında Obama özellikle temiz enerji<br />

programları ile ekonomide yeni sektörlerin<br />

oluşmasını ve yaklaşık 5 milyon kişiye<br />

istihdam oluşturulmasını planlıyor. Güneş<br />

ve rüzgâr enerjisi gibi yenilenebilir enerji<br />

alanlarına yapılacak yatırımlar sayesinde<br />

ülkenin hem ithal enerjiye olan ihtiyacının<br />

azaltılması hem de yeni iş sahaları<br />

yaratılması Obama’nın gündemindeki bir<br />

diğer ekonomi politikası olacaktır.<br />

Obama ikinci defa seçildi ama özellikle<br />

ekonomik durum anlamında kendisini zor<br />

bir dönem bekliyor. Eğer Cumhuriyetçileri<br />

ikna edip özellikle mali anlamda istediği<br />

politikaları uygulayabilirse ve bu da<br />

ekonominin tekrar büyüyüp istihdam<br />

oluşturmasına yardımcı olabilirse<br />

Amerikan ekonomisi mali alanda derin bir<br />

nefes alabilir.<br />

A merikan ekonomisinin tekrar potansiyel<br />

büyüme hızına ulaşması ve mali dengeleri<br />

sağlaması sadece Amerika’ya değil tüm dünyaya<br />

olumlu katkı yapacaktır.<br />

28 26

BP – Rosneft Anlaşması: Beklentiler ve<br />

Olası Sonuçlar<br />

Gulmira Rzayeva<br />

Enerji Uzmanı<br />

Rus borsasına kayıtlı Rosneft’i dünyanın<br />

en büyük petrol üreticilerinden bir tanesi<br />

haline gelmesini sağlayan TNK-BP<br />

devri; Rus, İngiliz ve diğer uluslararası<br />

yorumcuların son haftalarda ciddi manada<br />

haber ve analizler yayınlamalarına sebep<br />

olmuştur.<br />

R osneft her ne kadar borsaya bağlı bir kuruluş<br />

olsa da, hisseleri % 70 üzerinde Rus hükümeti<br />

tarafindan kontrol edilmektedir.<br />

Günlük üretim gideri 4 milyon varilin biraz<br />

üzerinde olmasına rağmen ki bu Exxon ve<br />

Petrobras’tan oldukça fazladır, beklentilere<br />

göre Rosneft 23 milyar varil petrol<br />

rezervine erişecektir; bu da Exxon Mobil<br />

ya da Brazilian Petrobras’la eşit düzeydedir.<br />

TNK-BP devralımını gerçekleştirdiğinde,<br />

EBITDA’nın bu yılki tahmininin iki katı<br />

olacak şekilde, Rosneft’in net hacmi 70<br />

milyarın üzerine çıkacaktır.<br />

Rosneft BP’nin, TNK-BP’deki % 50’lik<br />

payını alırken, BP Rosneft’in % 12.84’lük<br />

hissesine ortak olmaktadır. BP, Rosneft’in<br />

% 5.6’lık hissesine 4.88 milyar dolar (hisse<br />

başına 8 dolar) ödeyerek Rosneft’teki<br />

toplam hissesini % 19.75’ çıkartmaktadır.<br />

Bu da, BP’ye Rosneft yönetimine iki kişiyi<br />

atama hakkı tanımaktadır. Bunlardan bir<br />

tanesi muhtemelen BP’nin Rusya’daki<br />

yöneticisi David Pitty; diğeri ise<br />

BP’nin TNK-BP’deki ortakları arasında<br />

tansiyonun zirve yaptığı 2008 yılında<br />

Rusya’yı terk etmek zorunda kalan ve<br />

şimdilerde Rusya’ya en önemli ekonomik<br />

yatırımlarından bir tanesini yönetmek<br />

üzere yardım etmeye gelmesi muhtemel<br />

Robert Dudley’dir.<br />

BP yönetimine Rosneft’i temsilen bir<br />

kişinin atanması adına çeşitli nedenler<br />

vardır.<br />

B P yönetimine bir Rus yöneticinin atanması,<br />

işletmenin 104 yıllık tarihinde bir ilk olacaktır.<br />

Putin’in yakın arkadaşı ve enerji çarı olan<br />

Igor Sechin’in BP yönetiminde yer alması<br />

ihtimali hiçbir zaman reddedilmemiştir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

29 27

Angola ormanlarındaki vahşi<br />

kapitalizmden BP yönetimine çıkmak<br />

Sechin için inanılmaz bir kariyer olmalı.<br />

Anlaşmanın her iki taraf için de ekonomik<br />

olarak kârlı olduğu hususunda uzmanlar<br />

farklı görüşlere sahiptir. BP’nin TNK-BP<br />

üretiminden yıllık geliri 3 milyar dolardı.<br />

Hisselerini sattıktan sonra firmanın<br />

Rusya’daki aktivitelerinden geliri, 3 kat<br />

azalacaktır. Aynı zamanda üretim sahasının<br />

da % 25’ini kaybedecektir. Bu noktada<br />

sorulması gereken soru şudur: Petrol ve<br />

gaz üretiminin % 20’si civarında hissedarı<br />

olan İngiliz petrol devi, kârlı ve gelişen bir<br />

yatırım olan firmayı bırakıp Rusya devleti<br />

kontrolündeki Rosneft’te küçük yatırımcı<br />

olmayı neden tercih ediyor<br />

Başka bir soru da; AAR, Rosneft teklifini<br />

artırıp TNK-BP’nin % 50 hissesini satın<br />

alarak firmanın neden tek sahibi olmadı<br />

Medya kuruluşları ve politik uzmanların<br />

gözden kaçırdıkları temel bir nokta var.<br />

Mevcut anlaşma finansal olarak olmasa<br />

da politik olarak Moskova BP için son<br />

derece kârlıdır. Rusya’nın BP yönetimine<br />

direkt katılımıyla, mevcut ve gelecek gaz<br />

projeleriyle ilgili kritik kararlarda 2 yıldır<br />

tırmanan tansiyona karşı BP, Bakü ve<br />

SOCAR’a politik bir cevap vermiş olacak<br />

mıdır Bunun karşılığında Moskova’da<br />

BP’nin lider oyuncu olduğu Güney<br />

Gaz Koridoru ve Şah Deniz projelerini<br />

engellemek için ciddi bir imkan elde etmiş<br />

midir<br />

Belki de Putin ve Sechin, kabul etsinler<br />

yahut etmesinler, uzun dönemde <strong>Hazar</strong><br />

gazının Avrupa piyasası için stratejik<br />

açıdan çok önemli olduğu hususunda<br />

bilgilendirilmişlerdir ve bu doğrultuda<br />

Rusya da bu durumdan kâr etme amacı<br />

gütmektedir. Gazprom’un Güneydoğu<br />

Avrupa ve Balkan piyasaları ile gaz<br />

alım-satım anlaşması vardır. Fakat bu<br />

anlaşmaların hiçbiri 2<strong>02</strong>2’nin ötesine<br />

gitmemektedir.<br />

G azprom’a bağımlı olan hiçbir piyasa, bu<br />

bağımlılıklarını daha da artırmak niyetinde<br />

değildir ve hevesle Şah Deniz ihracatını<br />

beklemektelerdir.<br />

Gazprom’un geleneksel tekelci pozisyonu<br />

Rusya’nın Dünya Ticaret Örgütü<br />

vizyonuna ters düşüyor da olabilir.<br />

Tüketici seçeneği arttıkça (LNG, kaya gazı<br />

ve Doğu Akdeniz gazı) Rus stratejistler<br />

seçenek portfolyolarını genişletmeleri<br />

gerektiğini fark etmiş olabilirler.<br />

Bakü ve Brüksel’in en çok korktuğu<br />

şey, Rosneft veya bunun iştiraklerinden<br />

herhangi birisinin BP üzerinden Şah<br />

Deniz ve Güney Gaz Koridoru gibi üretim<br />

ve aracılık projelerine dahil olmasıdır.<br />

Sonuç açık: Rusya’nın tüm projeyi<br />

manipüle etmesi kaçınılmazdır. Wall Street<br />

Journal’da yayınlanan bir röportajında<br />

Sechin, Rosneft’in mevcut kaynakları<br />

üzerinden muhtemelen uluslararası<br />

ve tamamıyla yeni bir yatırım fonu<br />

oluşturduğunu iddia etmiştir. ‘Bir yatırım<br />

30 28

grubu, bir yatırım holdingi hiçbir zaman<br />

bölgeden uzak kalamaz ve bu durum<br />

Rosneft ya da herhangi bir büyük firma<br />

için de geçerlidir. Bu ifade farklı şekilde<br />

de yorumlanabilir. Rosneft yatırım grubu<br />

ya da kardeş gaz firması da kolaylıkla<br />

bölgedeki üretim ve aracılık projelerinde<br />

ortak yatırımlara girebilir.’<br />

Sechin, yakın zamanda yaptığı bir<br />

açıklamada Gazprom’un ihracat<br />

tekelindeki gelişmeleri desteklediğini<br />

ifade etmiştir. İlginç bir şekilde, Rosneft’in<br />

Gazprom ile ortak olarak gelecekte gaz<br />

ihraç etme ihtimalini göz ardı etmediğini<br />

vurgulamıştır. Sechin’in söylemek istediği,<br />

Gazprom ile aynı çizgide çalışan Rusya’da<br />

tek bir ihraç kanalının oluşturulmasıdır.<br />

Dahası, Sechin özellikle Gazprom gazının<br />

satılması gibi bir ihtimal üzerinden<br />

herhangi bir gaz ticareti yatırımını göz<br />

ardı etmemektedir. Şu durumda, TAP<br />

hissedarı BP’nin stratejik ortağı Rosneft’in,<br />

TAP’a veya TAP üzerinden gaz satmasına<br />

müsaade edeceği öngörülebilir. Bu senaryo<br />

Azerbaycan gazının projede ve piyasada<br />

(örn: İtalyan piyasası) rekabete girmesiyle<br />

sonuçlanacaktır.<br />

Bununla birlikte daha geniş bir jeopolitik<br />

perspektiften bakıldığında, bu durum<br />

Moskova’nın NATO tarafindan<br />

desteklenen Avrupa-Atlantik enerji<br />

güvenliği konseptini tehdit etmesini<br />

ya da kârlı bir şekilde bu konsepte<br />

katılmasını sağlayacaktır. NATO’nun<br />

Güney kanadında, Azerbaycan, İran,<br />

Kazakistan ve Türkmenistan olmak üzere<br />

<strong>Hazar</strong>’ın çevresinde ya da <strong>Hazar</strong> kanalıyla<br />

Rusya’ya komşu olan dört ülke mevcuttur.<br />

Bu ülkeler de ciddi enerji kaynaklarına<br />

sahipler ve aynı stratejik, kârlı piyasalar<br />

için Rusya ile yarışmaktalardır. Bazı<br />

senaryolarca bu ülkeler Rusya’nın ortağı<br />

gibi hareket edip Rusya’nın patronluğunda<br />

bir Avrasya Enerji Üreticileri Konsorsiyumu<br />

oluşturmak üzere Rusya’nın Avrasya<br />

topraklarında daha geniş bir enerji<br />

stratejisine sahip olmasını sağlayabilirler.<br />

Açıkça görülüyor ki; böyle bir<br />

konsorsiyum Rusya’nın yararına<br />

olacaktır. Ancak aynı kârlı durumun diğer<br />

katılımcılar için de geçerli olduğunu<br />

söylemek güçtür. Böyle uzun dönemli<br />

bir stratejinin hayata geçirilebilmesi<br />

için Rusya’nın ciddi çaba sarf etmesi ve<br />

potansiyel katılımcılara önemli teşvikler<br />

sağlaması gerekmektedir. Bu ülkelerden<br />

bazıları fiili manada Sovyetler Birliği’ne<br />

dönüşü istememektedir. Zira yirmi<br />

yıldan beri bu ülkeler son derece başarılı<br />

ve özgür bir milli enerji politikası inşa<br />

etmişlerdir. Rusya BP yönetimindeki<br />

koltuğunu uzun dönem stratejik hedefleri<br />

için nasıl kullanacak Rusya’nın gelecek<br />

on yıl içerisinde Putin sonrası döneme<br />

hazırlandığı gibi, belki de bu hedeflerin<br />

değişebileceği ihtimali üzerinde<br />

durmalıyız.<br />

Jeopolitik spekülasyonlar bir tarafa,<br />

Güney Gaz Koridoru ve Şah Deniz<br />

projeleri için bazı olumlu neticelerden<br />

bahsetmek mümkündür. Genel anlamda,<br />

HAZAR RAPORU<br />

31 29

AAR oligarklarındansa Rosneft ve tabii<br />

Rusya’nın BP için operasyonel ve stratejik<br />

anlamda çok daha iyi bir ortak olduğundan<br />

bahsedilebilir. Macondo’daki kötü netice<br />

ve diğer sorunların ardından, BP yönetimi<br />

daha temkinli hareket etmektedir.<br />

AAR’dan kaynaklanan sorunlar olmaksızın<br />

BP yönetimi, ortakları adına çok daha iyi<br />

kararlar alacaktır. Bu çerçevede, öncelik ve<br />

bakış açısına göre Azerbaycan ve Güney<br />

Gaz Koridoru’nun bu anlaşmadan (dolaylı<br />

olarak) kârlı çıkması söz konusudur.<br />

R usya için, elitler tarafindan seslendirilen<br />

ulusalcı retoriğe rağmen uzun bir sürenin,<br />

ardından Dünya Ticaret Örgütü’ne dahil<br />

olunması ciddi bir kilometre taşı hükmündedir.<br />

Azerbaycan’ın stratejik bakış açısından,<br />

şüphesiz Güney Gaz Koridoru ve Şah<br />

Deniz projeleri çok önemli milli çıkarlar<br />

içermektedir. Rusya belki zamanla enerji<br />

stratejisini daha çok Dünya Ticaret<br />

Örgütü ve piyasa odaklı hale getirebilir<br />

ya da getirmeyebilir. Şüphesiz bölgedeki<br />

enerji jeopolitiği ve özellikle de Güney<br />

Gaz Koridoru açısından yeni bir döneme<br />

girmekteyiz. Proje için teknik olmayan<br />

riskler hala mevcut olmakla birlikte bu<br />

risklerin önümüzdeki aylarda azalması<br />

ihtimali az da olsa vardır. Doğrusu bizler<br />

(Çin atasözünde denildiği gibi) ciddi<br />

manada ilginç zamanlar yaşamaktayız.<br />

Sakhalin ve şimdi Rosneft, büyük oranda<br />

yabancı ortaklıkla, Rusya’nın üretim<br />

alanında önde gelen ortak girişimleridir.<br />

Almış olduğu askeri ve hiç kuşkusuz<br />

Marksist eğitime rağmen Sechin sanki son<br />

yirmi yıldır Adam Smith okuyor gibidir.<br />

Şimdilerde Sechin kendisini iki taraflı<br />

dünyada Rus petrolü için uzun dönemli<br />

ve sürdürülebilir bir gelecek hazırlamak<br />

adına sorumlu hissetmektedir. Belki BP ve<br />

Azerbaycan Sovyetlerden kalma gaz boru<br />

hattı çekişmesinden herkesi uzaklaştırarak,<br />

eski Sovyetler Birliği’nin dışında yeni<br />

Rosneft ile ortak girişim kurmak suretiyle,<br />

çeşitli firsatları değerlendirmeyi dikkate<br />

alıyordur.<br />

32 30

Avrupa Birliği’nin Geleceği: Mitler<br />

Ve Gerçekler<br />

Prof. Dr. Ercüment TEZCAN<br />

Galatasaray Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi<br />

Avrupa Birliği’nin Geleceğiyle İlgili Beklenti ve Senaryoları Yorumlarken<br />

Dikkat Edilecek Hususlar<br />

Avrupa Birliği’nin geleceğiyle ilgili<br />

beklenti ve senaryoları gündeme getirirken<br />

öncelikle 3 hususun altını çizmek gerekir.<br />

İlk olarak Avrupa Birliği’nin iç dinamikleri<br />

konusu gelmektedir. Daha açık bir<br />

ifadeyle, Avrupa Birliği’nin kendisi nasıl bir<br />

gelecek istiyor, nasıl bir gelecek beklentisi<br />

içindedir Ya da AB kendi geleceğini<br />

nasıl şekillendirmek istiyor Bu sorunun<br />

yanıtını kuşkusuz AB’nin bizzat kendisi<br />

verecektir, vermelidir.<br />

Ancak bu noktada Avrupa Birliği’nin<br />

tek aktörden oluşmadığını; 27 ülkeye<br />

mensup 500 milyon kişinin yanı sıra,<br />

bizzat üye devletlerin, çeşitli baskı/çıkar<br />

gruplarının, lobilerin, siyasi hareketlerin/<br />

partilerin/eğilimlerin, AB kurumlarının<br />

varlığını hesaba katmak gerekir. Bu nokta<br />

önemli, zira büyük umutlarla hazırlanan<br />

AB Anayasası bu bileşenler arasında tam<br />

anlamıyla uzlaşılamadığı için yürürlüğe<br />

girememiştir. Dolayısıyla “AB’nin geleceği<br />

nasıl olacaktır” sorusunu “AB nasıl bir<br />

gelecek istiyor” ya da “AB kendisine nasıl<br />

bir gelecek çiziyor” sorularıyla yanıtlamak<br />

en mantıklısıdır.<br />

AB’nin geleceği konusunda altı çizilmesi<br />

gereken ikinci husus konjonktür ya da dış<br />

faktörlerdir. Bu husus eskiden olduğu gibi<br />

son dönemlerde de oldukça belirleyici bir<br />

hale gelmiştir. Daha açık bir ifadeyle, AB<br />

kendi geleceğini kendisi belirleyecek olsa<br />

da bunu dış faktörlerden bağımsız olarak<br />

yapamayacaktır. Bu noktadaki en tipik<br />

örneklerden biri Sovyet Bloğu’nun 1989’da<br />

çökmesidir. Bunun sonucu olarak Orta<br />

ve Doğu Avrupa ülkeleri rotalarını AB’ye<br />

çevirmişler, ilk başlarda zihni oldukça<br />

bulanık olan AB, bu ülkeleri 2004 yılında<br />

üye olarak içine almak zorunda kalmıştır.<br />

Bu örnek kadar iç açıcı olmayan ikinci<br />

örnek ise 2010’dan bu yana AB’nin<br />

HAZAR RAPORU<br />

31 33

içinde olduğu ve hala devam etmekte<br />

olan ekonomik-mali krizdir. Her ne<br />

kadar bu kriz AB’ye üye ülkelerde patlak<br />

vermişse de bunu bir iç sorundan daha<br />

ziyade olumsuz konjonktür olarak<br />

görmek gerekir. Dolayısıyla AB son iki<br />

yıldaki mesaisinin büyük bölümünü, bu<br />

anlamsız ancak oldukça tehlikeli olan<br />

mali krizle mücadeleye harcamıştır. Tabii<br />

bu arada söz konusu krizin ve AB’deki<br />

ekonomik-parasal birlik alanındaki<br />

yapıyı/kazanımları ciddi şekilde tehdit<br />

ettiğini, yer yer umutların tükendiği anlar<br />

yaşandığını, AB için konunun bir ölümkalım<br />

sorununa dönüştüğünü belirtmek<br />

gerekir. Bu durumda şayet bu yazı bu<br />

kriz öncesi yazılmış olsaydı, ya da bu kriz<br />

çıkmamış olsaydı tamamen farklı şeyler<br />

tartışılıyor olacaktı.<br />

Son husus ise AB’deki konuların<br />

hassasiyeti konusudur. Örneğin Avrupa<br />

Parlamentosundaki üyelerin doğrudan<br />

halk tarafından seçilmesi çok çabuk<br />

gerçekleşmemiştir. Bu konu başlangıçta<br />

çok hassas bulunmuş, ancak zamanla<br />

bu çerçevedeki sorunlar aşılabilmiştir.<br />

Ancak gene de yaklaşık 30 yıl beklemek<br />

gerekmiştir (1951 AKÇT antlaşması/<br />

Haziran 1979 seçimleri). Aynı biçimde<br />

2004 genişlemesi her ne kadar başlangıçta<br />

çok net olmayan bir görünüşe sahip olsa<br />

da, olayın önemi kavranmış, Orta ve Doğu<br />

Avrupa ülkeleri, özellikle de Romanya<br />

ve Bulgaristan çok hızlı bir şekilde AB’ye<br />

alınmışlardır. Ancak bunun tam tersine<br />

Türkiye konusunda AB’de kafalar karışık<br />

olduğu için Türkiye günün birinde üye<br />

olabilme umuduyla AB’nin kapısında<br />

hala bekletilmektedir. Sonuç olarak<br />

AB belirli bir ritme tabi olarak kendi<br />

gelişimini sürdürmektedir/yaşamaktadır.<br />

Bu süreçte mutabık kalınan ve pürüz<br />

çıkmayan konularda AB’de çok çabuk<br />

ilerleme sağlanmaktadır. Bunun tersine<br />

olan durumlarda ilerleme oldukça yavaş ve<br />

sorunlu olmaktadır.<br />

Dolayısıyla AB’nin geleceğiyle ilgili<br />

senaryolar ortaya konulurken yukarıdaki<br />

faktörleri dikkate alarak yapılacak<br />

değerlendirmeler daha isabetli olacaktır.<br />

Bunun sonucu olarak bu faktörlerin<br />

olumlu ya da olumsuz olmasına, pürüz<br />

olup olmamasına bağlı olarak birtakım<br />

tahminlerde bulunmak mümkündür.<br />

Avrupa Birliği’nin Kurumsal Yapısının<br />

Geleceğiyle İlgili Muhtemel Senaryolar<br />

Yukarıdaki faktörlerin daha olumlu olması<br />

durumunda birtakım konularda bazı<br />

öngörülerde bulunulabilir:<br />

Öncelikle AB’nin kendi içinde<br />

kurumsal anlamda birtakım gelişmelerin<br />

yaşanması muhtemeldir. Bunların arasında<br />

A B’de siyasi birliğin tesisi için öncelikli olanlar<br />

nelerdir” diye sorulacak olursa. öncelikle Avrupa<br />

Konseyi Başkanı’nın daha güçlü bir konuma<br />

gelmesi ve hatta doğrudan seçimlerle işbaşına<br />

gelmesi gelmektedir.<br />

34 32

Bu kuşkusuz çok yakın vadede<br />

gerçekleşecek bir durum değildir.<br />

Ayrıca henüz ne üye devletlerin ne de<br />

kamuoyunun böyle bir gelişmeye hazır<br />

olmadıklarını vurgulayalım. Ancak<br />

gerçekleşmesi durumunda hem AB’yi ABD<br />

federalizmine yaklaştıracak, hem de AB’de<br />

siyasi birliğin önündeki engellerin pek<br />

çoğunu bertaraf edecektir.<br />

Aynı bağlamda AB Komisyonu Başkanı’nın<br />

seçimle işbaşına gelmesi de muhtemel<br />

senaryolardan biridir. Bu noktada Almanya<br />

Şansölyesi Merkel daha önce böyle bir<br />

fikre sıcak baktığını açıkça belirtmiştir.<br />

Dolayısıyla Komisyon Başkanı’nın<br />

seçimle işbaşına gelmesi de her ne kadar<br />

şu aşamada -yakın vadede- gündemde<br />

olmasa da ilerleyen dönemde gündeme<br />

gelebilir. Bu durum son dönemlerde güç<br />

kaybeden ve adeta Konsey ile Parlamento<br />

arasına sıkışıp kalan Komisyon açısından<br />

son derece önemlidir. Zira bu sayede<br />

Komisyon, belki de Delors döneminde<br />

(1985-1995) yaşadığı altın çağı bir kez<br />

daha yaşayabilecek, belki de ilelebet daha<br />

ön planda olan bir kurum olarak kalacaktır.<br />

2010’da Yunanistan’da patlak veren mali<br />

kriz bu açıdan değerlendirildiğinde<br />

Komisyon açısından son derece olumlu<br />

gelişmeler barındırmaktadır.<br />

Bunlara ilaveten Avrupa Konseyi<br />

başkanlığı göreviyle Komisyon başkanlığı<br />

görevinin uzun vadede aynı elde/kişide<br />

birleşmesi gündeme gelebilir. Ancak<br />

tam tersi, yani şu anki durumun devamı<br />

şeklinde de bu mümkündür. Diğer<br />

taraftan Avrupa Parlamentosu’nun gittikçe<br />

artan tempoda güçlenmesi, AB’nin, üye<br />

devletlerdeki siyasal sistemlere paralel<br />

olarak Parlamenter Demokrasi yönünde<br />

ilerleyeceğini göstermektedir. Bu noktada<br />

tıpkı ABD’de Kongre ile dengelenen bir<br />

başkanlık sistemi söz konusu olduğu gibi,<br />

AB’de de Parlamento’nun etkin olduğu bir<br />

yarı başkanlık sistemi gündeme gelebilir.<br />

Bunlara ek olarak Avrupa Birliği’nde<br />

karar alma mekanizmalarında birtakım<br />

değişikliklerin gündeme gelmesi olasıdır.<br />

Örneğin oy birliğinin en aza indirilmesi,<br />

nitelikli çoğunluk çerçevesindeki<br />

kuralların gevşetilmesi gündeme gelebilir.<br />

Bu durum doğal olarak üye devletleri<br />

biraz rahatsız edebilir. Dolayısıyla çok<br />

yakın vadede gerçekleşmeyebilir. Bu<br />

noktada unutulmaması gereken husus;<br />

üye devletlerin önemli konularda henüz<br />

kontrolü elden bırakmaya hiç mi hiç niyetli<br />

olmadıkları hususudur. Şayet bir konu üye<br />

devletler açısından önemliyse o konuda<br />

kısa vadede baş döndürücü gelişmeler<br />

beklenmemelidir.<br />

Son olarak Avrupa Birliği’nde doğrudan<br />

demokrasinin gelişimi konusunda birtakım<br />

ilerlemeler beklenebilir. Örneğin; Lizbon<br />

Antlaşması ile getirilen yurttaş girişiminin<br />

kurallarının daha da esnetilmesi ve bu<br />

girişimin yaygınlaştırılması gündeme<br />

gelebilir. Dolayısıyla AB’de uzun vadede<br />

İsviçre’dekiyle aynı olmasa da benzer<br />

türden sık sık yurttaş girişimlerini görmek<br />

muhtemeldir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

33 35

D ış ilişkiler konusunda Avrupa’nın<br />

2030’lu yıllara kadar Balkan genişlemesini<br />

de tamamlayarak üye sayısı açısından daha<br />

istikrarlı bir hale gelmesi beklenebilir.<br />

Bunun dışında AB’nin yakın çevresiyle<br />

ilişkilerinde birtakım sorunlar gündeme<br />

gelebilir. Bu sorunlar enerji, güvenlik ve<br />

göç gibi kronik konulara ilişkin olabileceği<br />

gibi deniz kirliliği, çevre felaketi, iklim<br />

değişikliği gibi daha farklı alanlarda da<br />

yaşanabilir. Bunun yanı sıra ABD, Japonya<br />

ve Çin gibi ülkelerle global çaptaki<br />

sorunlara ilişkin yaklaşım farklarının<br />

giderilmesi AB’yi daha inandırıcı ve etkin<br />

hale getirecektir. Ancak bu tabii ki hiç<br />

kolay olmayacaktır.<br />

Şayet AB, içinde bulunduğu bu krizi firsata<br />

dönüştürebilirse, bu kez yeni dönemde<br />

ekonomik açıdan daha güçlü ve dinamik<br />

bir AB görmek pekâlâ mümkündür.<br />

Sonuç olarak AB’yle ilgili gelecek<br />

senaryolarına bakıldığında iç sorunlar<br />

ve kurumsal konularla ilgili olarak<br />

birtakım olumlu gelişmeler yaşanabilir.<br />

Ancak ekonomik konularda, dış politika<br />

konularında yakın vadede çok olumlu bir<br />

tablo ortaya çıkmamaktadır.<br />

Son olarak ekonomi<br />

cephesine bakıldığında şu anki olumsuz<br />

konjonktürün de etkisiyle pek olumlu bir<br />

senaryo beklenmemektedir. Bunlara bir<br />

de Çin gibi, Uzakdoğu ülkeleri, Afrika<br />

ülkeleri gibi gelişmekte olan ülkelerin<br />

(pays emergents) yükselişi hesaba<br />

katılacak olursa AB’nin küresel rekabetteki<br />

yeri ciddi anlamda sorgulanmaktadır.<br />

E<br />

konomik krizle ilgili olarak bugüne kadar<br />

yapılan yorumlar, çizilen senaryolar daha ziyade<br />

felaket senaryosu şeklindedir ve oldukça menfidir.<br />

Ancak AB’nin doğasında var olan krizlerden<br />

güçlenerek çıkma potansiyeli bu noktada<br />

unutulmamalıdır.<br />

36 34

Gürcistan Parlamento Seçimleri Sonucu:<br />

Dış Politika ve Yeni Yaklaşım Arayışları<br />

Doç. Dr. Kornely Kakachia<br />

Tiflis Devlet Üniversitesi –<br />

Tiflis merkezli Gürcistan Politika Enstitüsü düşünce kuruluşu direktörü<br />

Giriş<br />

Yaklaşık 20 yıldır Sovyetler Birliği sonrası<br />

dönemde birçok ülkeden daha fazla işlevsel<br />

bir demokratik sistem ve kararlı politik<br />

kuruluşlar oluşturma hususunda sorun<br />

yaşamaktadır. Sonuç olarak; Gürcistan’ın<br />

demokratik ülkeler ailesinin tam yetkili<br />

bir üyesi olma arzusu, tüm politikacıların<br />

hedeflediği şekilde sürdürülebilir ve<br />

hukuki manada düzene oturmuş bir<br />

yönetim sistemi; başlıca bir gaye halini<br />

almıştır. 1 Aslında Gül Devrimi’ni takip<br />

eden süreçte Gürcistan, zayıf ve bozulmuş<br />

yönetim probleminin üzerine giderek<br />

Sovyet Sonrası karşıtlarına üstün gelmiştir.<br />

Düşük seviyede resmi yozlaşmaları bertaraf<br />

ederek ve temel devlet kuruluşlarını<br />

yeniden inşa ederek -ya da inşa ederekciddi<br />

bir başarı elde etmiştir. Görünüşte<br />

Gürcistan demokratik kazanımlarını<br />

dengelemiştir.<br />

1 SalomeTsereteli-Stephens, CaucasusBarometer: Gürcistan’da<br />

Hukukun Egemenliği–Halkın Görüş ve Yaklaşımı 27.6. 2011,<br />

http://crrccenters.org/activities/reports/.<br />

Gürcistan’ı takip eden çoğu kişinin<br />

belirttiği üzere, “birçok açıdan devrim<br />

sonrası Gürcistan’da bugünkü demokrasi<br />

koşulları, demokratikleşmekte olan pek<br />

çok ülkeden daha iyidir.” 2 Hükümeti<br />

dengelemek adına yeteri derecede güçlü<br />

bir sosyal yahut politik hareketin olmayışı<br />

henüz dengeye varmamış demokrasisi<br />

için en büyük engeldir. Son yıllarda<br />

yasama alanında ciddi değişim yaşansa<br />

da demokratik seçim süreci hala ciddi bir<br />

sorun teşkil etmektedir. 3 Ancak Gürcistan<br />

politik yaşamındaki mevcut gelişmeler, bu<br />

durumun değişebileceğini göstermektedir.<br />

Gürcistan Demokrasisi İçin Turnusol<br />

Kağıdı Hükmündeki Parlamento<br />

Seçimleri<br />

Son parlamento seçimleri (1 Ekim <strong>2012</strong>)<br />

demokratik dönüşümün düzene girdiğini<br />

göstermesi ve barışçıl yollardan güç<br />

2 Lincoln A. Mitchell. Gül Devrimi sonrasında Gürcistan Demokrasisi.<br />

Orbis. 2006. P.671<br />

3 Kornely Kakachia. Gürcistan Parlamento Seçimleri:<br />

BARIŞÇIL GÜÇ AKTARIMI BAŞLANGICI MI PONARS<br />

Eurasia Policymemo. No. 230. Eylül <strong>2012</strong>.<br />

HAZAR RAPORU<br />

35 37

değişiminin yaşanması adına bir kılavuz<br />

olarak ülke tarihinde önemli bir yere<br />

sahiptir. Gürcistan’ın şimdiye kadarki en<br />

çekişmeli seçiminde iki blok halinde on<br />

dört parti yarışmıştır. Beklendiği üzere asıl<br />

çekişme, Birleşik Milli Hareket (BMH)<br />

ve ana muhalefet partisi Gürcistan Rüyası<br />

(GR) koalisyonu arasında yaşanmıştır.<br />

Hapishanelerdeki istismar skandalından 4<br />

önce genel kanı, muhalefetin kazanma<br />

şansının az olduğu yönündeydi. Seçim<br />

öncesi yönetiminin devlet kaynaklarını<br />

kullanması ve Bidzina İvanişvili isimli<br />

milyarderin başını çektiği muhalefetteki<br />

ideolojik ayrım bu kanıya sebep olmuştur.<br />

Beklenti, Gürcistan Rüyası’nın bir başka<br />

devrime gerek kalmayacak şekilde yeterli<br />

oyu alabileceği fakat hükümeti kuracak<br />

derecede fazla oy alamayacağı yönündeydi.<br />

Ancak parlamentoda dört yıllığına yüz elli<br />

yeni üye için oy kullanan Gürcistanlılar<br />

ezici bir üstünlükle muhalefeti<br />

desteklemiştir. Son oylar sayıldığında<br />

Birleşik Milli Hareket % 40.3’lük bir oyla<br />

Gürcistan Rüyası’nın % 54.9’luk zaferinin<br />

gerisinde kalmıştır. 5 Maalesef iki büyük<br />

parti arasındaki çekişme daha küçük<br />

politik gruplar için yer bırakmamış ve<br />

Kaynak: Civil Georgia, <strong>2012</strong> Parlamento Seçimleri<br />

4 SimonShuster. Devlet başkanını mağlup eden hapishaneden:<br />

Gürcistan’ın Saakaşvili’si seçimi nasıl kaybetti<br />

2 Ekim <strong>2012</strong> http://world.time.com/<strong>2012</strong>/10/<strong>02</strong>/inside-theprison-that-beat-a-president-how-georgias-saakashvili-lost-hiselection/<br />

adresinden ulaşılabilir.<br />

5 Civil Georgia. Mevcut CEC bilgisine göre parlamento<br />

koltukları: http://www.civil.ge/eng/category.phpid=32 adresinden<br />

ulaşılabilir.<br />

38 36

Hristiyan Demokratlar, Yeni Sağcılar ve<br />

İşçi Partisi gibi partilerin parlamentoda<br />

üçüncü parti olmak adına mütevazı<br />

hedefleri % 5’lik baraja takılmıştır. 6<br />

Seçim sonuçları henüz netleşmemişken<br />

Devlet Başkanı Mikhail Saakaşvili Sovyet<br />

Sonrası dönemde alışık olunmadığı üzere,<br />

bir politik siyasi manevra sergileyerek<br />

partisinin yenildiğini ve yeni hükümetin<br />

parlamentodaki yeni çoğunluk tarafindan<br />

kurulacağını ilan etmiştir. Seçim<br />

yenilgisinin akabinde Saakaşvili, Gürcistan<br />

Rüyası’nın fikirleri ve hedeflerinin kendi<br />

partisi açısından tamamıyla kabul edilemez<br />

olmasına rağmen Gürcistan halkının<br />

yapmış olduğu tercihe saygı duyduğunu<br />

ifade etmiştir. Gül Devrimi’nin getirdiği<br />

tüm ilerlemelerin korunması gerektiğine<br />

inandığını vurgulayarak, Gürcistan’ın<br />

gelişmesini hiçbir şeyin durduramayacağını<br />

belirtmiştir. Saakaşvili’nin yenilgiyi<br />

kabul etmesiyle, uluslararası gözlemciler<br />

Gürcistan seçimlerinin kampanya boyunca<br />

adil bir yarış ve halkın aktif katılımıyla<br />

neticelendiği inancını benimsemiştir.<br />

Gürcistan’ı takip eden birçok kişi, sivil<br />

toplumun ve buna bağlı örgütlenmelerin<br />

seçim öncesi sürecin adilliği üzerindeki<br />

olumsuz düşünceleri bertaraf ederek daha<br />

güvenilir bir süreç adına gözlemcilere<br />

yol göstermiş ve bu noktada anahtar rol<br />

üstlenmiştir. Ancak seçim sürecine ilişkin<br />

6 Gürcistan seçim sistemi, 150 milletvekilinin 73’ü oy<br />

çoğunluğuna göre, 77’si ise nispi temsil sistemine göre belirlenen<br />

karma bir yapıya sahiptir. 77 koltuk, siyasi partilerin<br />

oluşturdukları listeler arasından orantısal olarak ve % 5 barajını<br />

geçen seçim blokları arasından belirlenmektedir.<br />

bu olumlu açıklamaların yanında, OSCE<br />

(Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı) /<br />

ODIHR (Demokratik Kurumlar ve İnsan<br />

Hakları Bürosu) “kampanya ortamının<br />

kutuplaşmış, gergin olduğunun ve zaman<br />

zaman şiddet unsurları içerdiğinin” altını<br />

çizmiştir. 7 Yine gözlemcilerin ifade ettiğine<br />

göre, kampanya süreci elle tutulur politik<br />

platformlar ve programlardan ziyade,<br />

memuriyet avantajları ve finansal kaynaklar<br />

üzerinde yoğunlaşmıştır. Her şeye<br />

rağmen, birçok gözlemcinin vurguladığı<br />

üzere Gürcistan, getirisi önceden<br />

belirlenemeyecek olsa da demokratik<br />

turnusol kağıdı diye de adlandırılan<br />

seçimleri başarılı bir şekilde geçmeyi<br />

bilmiştir.<br />

Birleşik Milli Hareket’in yenilgisi üzerine<br />

çeşitli analizler yapılmıştır. 8 Buna göre,<br />

Niklas Nillson ve Svante Cornell iki<br />

temel sebep öngörmüşlerdir: 1) Seçim<br />

öncesi iktidardaki parti, 9 yıl iktidarda<br />

kalmıştır ve Gürcistan toplumunun büyük<br />

çoğunluğunda belirgin bir yorgunluk<br />

meydana gelmiş, bunun neticesinde de<br />

güvenilir bir alternatif arzusu doğmuştur.<br />

Devlet Başkanı Saakaşvili’nin müzakereye<br />

7 OSCE Basın Bildirisi. Seçim gözlemcilerinin ifade<br />

ettiğine göre Gürcistan, demokratik seçimlerin yönetiminin<br />

sağlamlaştırılması adına önemli adımlar attı, ancak üstesinden<br />

gelinmesi gereken kilit konular halen mevcut. http://www.osce.<br />

org/odihr/elections/94597 adresinden ulaşılabilir.<br />

8 Bkz. Nicu Popescu. Saakaşvili neden kaybetti AB gözlemcisi.<br />

http://blogs.euobserver.com/popescu/<strong>2012</strong>/10/<strong>02</strong>/<br />

why-saakashvili-lost/ adresinden ve Georgia Online’dan<br />

ulaşılabilir.<br />

Gela Vasadze: Gürcistanlılar reformlardan ve vergi ödemekten<br />

yoruldu, 22 Ekim <strong>2012</strong> http://georgiaonline.ge/interviews/1350951592.php<br />

adresinden ulaşılabilir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

39 37

dayalı olmayan yönetim stili, bu algıyı<br />

desteklemiş olabilir. 2) Birleşik Milli<br />

Hareket zamanında ülke ekonomisinde<br />

önemli gelişmeler yaşanmış ve yine ülke<br />

idaresinde ciddi ilerlemeler sağlanmış<br />

olsa da, bu gelişmenin toplumun büyük<br />

çoğunluğu -işsizlik ve yoksulluk Gürcistan<br />

seçmenleri için en büyük sorun olmaya<br />

devam etmiştir- için iş olanakları ve yaşam<br />

standardının yükselmesine bir katkısı<br />

olmamıştır.” 9 Ancak bunlar, Birleşik<br />

Milli Hareket’in yenilgisinin yegane<br />

sebepleri değildir. Zayıf insan hakları<br />

seviyesi ve adalet arayışı son derece etkin<br />

faktörlerdir. Saakaşvili’nin reformları<br />

yüzünden 250.000’den fazla sayıda kişi<br />

işini kaybetmiştir. Bunlar arasında eski,<br />

İngilizce bilmeyen üniversite hocaları,<br />

binlerce polis memuru ve politikacı<br />

yer almaktadır. Dahası, Gürcistan<br />

mahkemelerinin suçlu bulma oranını<br />

% 98’e çıkaran suça ilişkin sıfir tolerans<br />

politikası neticesinde şu an Gürcistan’da<br />

yaklaşık 25.000 mahkûm bulunmaktadır.<br />

Bu rakam Avrupa ülkelerinin her birinden<br />

daha fazla Saakaşvili’nin 2004’te iktidara<br />

geldiğindeki rakamın dört kat fazlasıdır. 10<br />

Seçimler, Saakaşvili’nin ekibi için kayda<br />

değer bir yenilgiyken, başarılı bir şekilde<br />

tamamlanmış bir sürece sahip bu seçimler<br />

9 Niklas Nilssonand Svante E. Cornell. Gürcistan seçimleri<br />

sonrası beklentiler ve güçlükler. CACI Analyst. 4 Ekim<br />

<strong>2012</strong>. http://cacianalyst.org/q=node%2F5849 adresinden<br />

ulaşılabilir.<br />

10 Bkz. Hapishane nüfusunun, her 100.000 kişilik<br />

ulusal nüfusa oranı sıralamasında Gürcistan 6.’dır. http://<br />

www.prisonstudies.org/info/worldbrief/wpb_stats.<br />

phparea=all&category=wb_poprate adresinden ulaşılabilir.<br />

Gürcistan demokrasisinin gelişim yolunda<br />

önemli bir kilometre taşıdır. Gelecek<br />

aylar, 2013 Ekim’ine kadar mevcut<br />

anayasa uyarınca yönetimde kalmaya<br />

devam edecek Devlet Başkanı Saakaşvili<br />

ve Rusya’ya yaklaşacağı düşünülen yeni<br />

seçilmiş Başbakan İvanişvili arasında nasıl<br />

bir işbirliği sağlanacağını gösterecektir. Her<br />

ikisi arasındaki iş ilişkisinin tansiyonunun<br />

yükselmesi, politik belirsizliği artıracaktır.<br />

Gelecek 12 ayda yaşanacak diğer bir<br />

sıkıntı ise; Gürcistan’ın politik sisteminde<br />

başkanlıktan parlamenter sisteme<br />

geçişindeki devlet başkanlığının birçok<br />

yetkisinin kısılması ve bu yetkilerin<br />

başbakana verilmesi olacaktır. 11 Bu haliyle<br />

parlamento, geçmiştekine nazaran çok<br />

daha önemli bir rol üstlenmektedir. Şu<br />

durumda, her iki tarafin da ortak çalışmak<br />

adına gönülsüz hareket etmesi Gürcistan’ın<br />

politik yaşamının dengeye ulaşması şansını<br />

kısıtlamaktadır. Son seçimlerin neticesi,<br />

Gürcistan’ın gelecekteki gelişimini önemli<br />

oranda etkileyebilir. Gürcü politik elitler,<br />

kazan ya da kaybet siyasi yaklaşımlarından<br />

uzaklaşıp fikir birliği sağlayarak yönetmeyi<br />

öğrenebilirler. Bu koalisyon tarzı hassas<br />

yönetim, henüz başlangıç seviyesindedir.<br />

Son siyasi değişimin Gürcistan’ı batı tarzı<br />

liberal bir demokrasiye mi yoksa şiddetli<br />

bir politik kargaşaya mı sürükleyeceği<br />

henüz bilinmemektedir.<br />

11 Daha fazla bilgi için: George Welton. Başbakanın yetkisi.<br />

Yeni Hükümeti Kim Seçecek Ne zaman Nasıl http://www.<br />

geowel.org/index.phparticle_id=80&clang=0 adresinden<br />

ulaşılabilir.<br />

4038

Gürcistan Dış Politikası: Seçim Sonrası<br />

Muhtemel Değişiklikler<br />

Birçok soru ile birlikte Bidzina<br />

İvanişvili’nin Gürcistan Rüyası koalisyonu<br />

tarafindan yürütülen ülkenin jeopolitik<br />

yönetimi, spekülasyonların ve tahriklerin<br />

hedefi durumundadır. Diğer örneklerde<br />

de görüldüğü üzere, göreve gelen yeni<br />

hükümetler köklü değişiklikler yapmanın<br />

yanında yeni politikalar izlemektedir.<br />

Ancak ülkenin jeopolitik yönelimi veya<br />

ülke gelişiminin ana unsurları gibi temel<br />

dinamiklerini nadiren değiştirmektedir.<br />

Bu durum, Gürcistan’ın yeni hükümeti<br />

için de geçerli gibi gözükmektedir. Mevcut<br />

liderler kendi aralarında birçok konuda<br />

uyuşmazlığa sahip olabilirler. Ancak<br />

ülkenin milli çıkarlarını korumak adına<br />

herkesin ortak bir gayesi bulunmaktadır.<br />

Saakaşvili gibi İvanişvili de seçim öncesi ve<br />

sonrasında defalarca bağımsızlıklarını ilan<br />

eden Güney Osetya ve Abhazya’yı ülkeye<br />

yeniden dahil edip, Gürcistan’ı Avrupa<br />

Birliği’ne üyelik ve NATO doğrultusunda<br />

tutacağını defalarca ifade etmiştir.<br />

Kimi batılı gözlemciler, Gürcistan’ın<br />

ulusal çıkarlarından fedakarlık etmeden<br />

yeni hükümetin bu söylemlerini yerine<br />

getirebileceği hususunda yeterince<br />

tatmin olmuş değillerdir. 12 İvanişvili’nin<br />

kararsız koalisyon ortakları ve sözde<br />

Kremlin otoritesi bağlantıları tarafindan<br />

12 Bkz. Simon Saradzhyan. Gürcistan Dış Politikasının<br />

Yeniden Dengelenmesi. The National Interest. 8 Kasım <strong>2012</strong><br />

http://www.nationalinterest.org/commentary/rebalancinggeorgian-foreign-policy-7705<br />

adresinden ulaşılabilir.<br />

Gürcistan Rüyası zaferinin, Ukrayna gibi<br />

Rus yörüngesinde bir konum için ilk<br />

adım olduğu dillendirilmektedir. 13 Fakat<br />

İvanişvili’nin Gürcistan Rüyası; Avrupa<br />

ve Rusya ile bu şekilde bir iyi ilişkiyi<br />

kabul etmemektedir. Ayrıca eleştirilere<br />

rağmen yeni hükümet Moskova ile<br />

diplomatik ilişkileri normalleştirirken<br />

Rusya ayrılıkçı bölgelerin başkentlerindeki<br />

“büyükelçiliklerini” muhafaza ettiği<br />

müddetçe Moskova ile resmi diplomatik<br />

ilişkilerden geri durabileceklerini<br />

düşünmektedir. 14 Aynı zamanda yeni<br />

hükümet Rusya ile 2008 Ağustos<br />

Savaşı’ndan sonra başlatılan Cenevre<br />

müzakerelerine “kesinlikle” sadık<br />

kalacağını deklare etmiştir. Bu müzakereler<br />

Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler,<br />

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı<br />

aracılığıyla; Gürcistan, Rusya, Amerika’dan<br />

müzakereciler ve ayrılıkçı bölgeler<br />

Abhazya ve Osetya’nın temsilcileri<br />

eşliğinde yürütülmektedir.<br />

Bu süreçte yeni gelişen ve zaman zaman<br />

çelişkili hale gelen dış politika tutumu,<br />

belirsizlik ortamını artırmakta ve kimi<br />

bölgesel analistler İvanişvili’nin dış<br />

politika ekibinin Rusya ile ikili ilişkilerde<br />

retorik haline gelmiş gerginliğin<br />

13 Michael Cecire. Gürcistan’ın İvanişvili’si için Rus<br />

politikasını çıkarlar belirleyecektir. World Politics Review.<br />

8 Ekim <strong>2012</strong>. http://www.worldpoliticsreview.com/articles/12397/for-georgias-ivanishvili-interests-will-guide-russiapolicy<br />

adresinden ulaşılabilir.<br />

14 RFE/RL. Tiflis, Gürcistan topraklarını işgal ettiği sürece<br />

Rusya ile diplomatik bağları olmayacağını dile getirdi. http://<br />

www.rferl.org/content/georgia-foreign-minister-russiaoccupies-territory-no-diplomatic-relations/24752066.html<br />

adresinden ulaşılabilir.<br />

HAZAR RAPORU<br />

41 39

seviyesini düşürmesini tavsiye ettiklerini<br />

iddia etmektelerdir. Bağlantılı olarak,<br />

İvanişvili Moskova ile daha pragmatik,<br />

daha az ideolojik ve dengeli bir çizgi<br />

belirlemeye çalışacak, Tiflis’in kuzey<br />

komşuları ile ekonomik ve kültürel<br />

bağları sağlamlaştırmaya çalışacaktır.<br />

“Pragmatik bir hayalci” olarak İvanişvili,<br />

Rusya ile ilişkilerin normalleşmesinin<br />

ekonomik ve diğer faydalarını göz önünde<br />

bulundurup ticaret ve nakliye ağlarını<br />

yeniden kurup, özellikle Gürcistan şarabı<br />

ve mineral sularının Rusya piyasasına<br />

tekrar girebilmesini ummaktadır. Bir<br />

analistin ifade ettiği üzere; “İvanişvili ile<br />

Rusya’ya yöneliş, Saakaşvili’den esinlenmiş<br />

herhangi bir sistem dahilinde tarafsız batı<br />

ile yeniden bir araya gelmeye çalışmaktan<br />

kısa dönem ekonomik çıkarları açısından<br />

çok daha etkilidir. 15 Hatta İvanişvili<br />

Rusya ile ilişki kurulmasının Güney<br />

Osetya ve Abhazya’nın Gürcistan’a<br />

bağlanmasını kolaylaştırabileceğine ve hâlâ<br />

Kremlin ile uzlaşmaya varılabileceğine<br />

inanmaktadır. Bu doğrultuda ilk adım<br />

olarak İvanişvili, Gürcistan’ın Moskova<br />

eski Büyükelçisi Zurab Abashidze’yi direkt<br />

olarak Gürcistan Başbakanı’na rapor<br />

verecek şekilde, Rusya ile İlişkiler Özel<br />

Temsilcisi olarak atamıştır. 16 İvanişvili aynı<br />

15 James Nixey. Güncel: Gürcistan Seçim Sonrası Analizi.<br />

Chatham House Uzman Yorumu. 2 Ekim <strong>2012</strong> http://www.<br />

chathamhouse.org/media/comment/view/186067 adresinden<br />

ulaşılabilir.<br />

16 Civil Georgia. Başbakan, Rusya ile ilişkileri düzeltme temsilcisi<br />

atadı. 12 Kasım <strong>2012</strong> http://www.civil.ge/eng/article.<br />

phpid=25407 adresinden ulaşılabilir.<br />

zamanda Rusya’nın bu adımlara karşılık<br />

vereceğine olan inancını ifade etmiştir.<br />

Öyle görülüyor ki; bu tip adımlarla<br />

Tiflis, Rusya’nın yeni politik koşullar<br />

altındaki Gürcistan’a karşı yaklaşımının<br />

değişip değişmediğini test edebilecektir.<br />

Başbakan’ın böyle bir atama yapması,<br />

kendisinin ve Gürcistan hükümetinin<br />

Rusya ile yeni ve bağımsız ilişki, iletişim ve<br />

diyalog kanalı oluşturmaya hazır olduğunu<br />

göstermektedir. Moskova ile bu politik<br />

flörtün neticesi ne olursa olsun, çatışma<br />

ve kapitülasyon arasındaki orta yolun<br />

bulunması, İvanişvili hükümetinin en<br />

zorlu görevi olacaktır.<br />

S<br />

eçimlerden sonra Gürcistan’ın yakın<br />

komşularıyla ilişkilerinde olduğu gibi<br />

ülkenin dış politika istikametinde radikal,<br />

stratejik ve pragmatik bir değişiklik olmadığı<br />

müddetçe Gürcistan; Azerbaycan ve Türkiye<br />

gibi yakın ortakları ile stratejik ilişkilerini<br />

değiştirmeyecektir. Bakü ve Tiflis arasındaki<br />

stratejik ilişkiler hiçbir zaman politik aktörlere<br />

bağlı kalmamıştır.<br />

Özellikle her iki ülkenin etnik ayrılıkçılığa<br />

ilişkin ortak kaygıları ve Rusya’nın<br />

bölgedeki iddialı politikalarından<br />

kaynaklanan sıkıntılar devam ettikçe Bakü<br />

ve Tiflis arasındaki stratejik ilişkiler aynı<br />

çizgide seyredecektir. Benzer olarak her<br />

iki ülke de ulusal bağımsızlığı tehlikeye<br />

atacak Moskova güdümünde bir birleşme<br />

inisiyatifini reddedecektir.<br />

40 42

B ununla birlikte Gürcistan politik ve sosyal<br />

elitleri Rusya ile ilişkilerin sıcak olmadığı bir<br />

dönemde Azerbaycan menşeli enerji kaynaklarına<br />

çok daha fazla ihtiyaç duyulduğunu; aynı<br />

zamanda Türkiye’nin Güney Kafkasya<br />

Bölgesi’nde dengeleyici bir güvenlik aktörü<br />

olmasının önemini idrak etmiş durumdalardır.<br />

Seçimlerin Tiflis’te yumuşak bir güç<br />

devrine sebep olması neticesinde Ankara<br />

ve Bakü daha öngörülebilir ve istikrarlı bir<br />

komşuya sahip olmaktan faydalanabilir.<br />

Gürcistan’ın Bakü’ye olan enerji<br />

bağımlılığı, Gürcistan-Azerbaycan<br />

ilişkisini değiştirebilecek bir konumdadır.<br />

İvanişvili, seçim öncesi verdiği elektrik<br />

ve gaz giderlerini düşürme vaadini yerine<br />

getirmek doğrultusunda daha istikrarlı<br />

bir Gürcü-Rus ilişkisi ile Tiflis gelecekte<br />

daha çeşitli dış ekonomik ilişkiler<br />

kurabileceğine inanmaktadır. Böyle bir<br />

senaryoyla Gürcistan’ın Rusya’dan daha<br />

ucuz gaz ve elektrik alabileceğine yönelik<br />

naif bir yaklaşım sergilenmektedir. Bu<br />

şartlar altında Bakü ekonomi ve enerji<br />

alanında Tiflis üzerinde şu an olduğundan<br />

daha az avantaja sahip olduğunu<br />

düşünebilir. Gürcistan Enerji Bakanı<br />

Kakhi Kaladze yakın zamanda, daha<br />

önceki yönetim tarafindan imzalanan<br />

tüm anlaşma ve mutabakatların 17 tekrar<br />

17 ABC.azweb sitesine göre Gürcistan vatandaşları 1 kwt elektrik<br />

için 0.107$ öderken Azerbaycanlılar 0.072$ Ermeniler ise<br />

0.06$ ödemekteler. Bölgelere göre değişmekle birlikte, Rusya’da<br />

nüfus oranına bağlı olarak fiyatlar kwt başına 0.13$ ve 0.06$<br />

arasındadır.<br />

Linke buradan ulaşabilirsiniz: http://abc.az/eng/news/<br />

main/69155.html<br />

gözden geçirileceğini açıklamıştır. 18<br />

Ancak Gürcistan’da hükümetin değişmesi<br />

Azerbaycan’ın Gürcistan’daki yatırım ve<br />

ticaretini etkilemeyecektir. SOCAR’ın<br />

son dönemde (başkent haricinde) tüm<br />

Gürcistan piyasasına direkt olarak gaz<br />

satmasını sağlayacak Itera-Georgia’yı<br />

satın almış olması bu yaklaşımı destekler<br />

şekildedir.<br />

S<br />

OCAR Başkanı Rövnag Abdullayev<br />

bir konuşmasında ifade ettiği üzere ikili<br />

ilişkilerdeki pozitif dinamizm yerleşik hale gelmiş<br />

durumdadır.<br />

Abdullayev’in, Başbakan İvanişvili’nin,<br />

SOCAR’ın Gürcistan temsilciliği başkanı<br />

ve Azerbaycan büyükelçisi ile görüştüğünü<br />

ve bu görüşme neticesinde “SOCAR’ın<br />

Gürcistan yatırımlarının yüksek bir değer<br />

arz ettiği’’ görüşünün benimsendiğini ifade<br />

etmiştir. 19 9 Kasım’da Başbakan İvanişvili,<br />

SOCAR Başkanı Rövnag Abdullayev<br />

ile şahsen görüşmüş ve bir kez daha<br />

Gürcistan-Azerbaycan ilişkisinin stratejik<br />

mahiyetini onaylamıştır. Aynı zamanda<br />

gaz fiyatlarının Gürcistan halkı için<br />

yüzeysel olarak arttığını fakat SOCAR’la,<br />

yapılan anlaşmadan memnun olduğunu<br />

belirtmiştir. 20<br />

18 Radio Commersant, Kakhi Kaladze enerji ithalatına ilişkin<br />

Rus tarafi ile görüşmeye hazır bulunmaktadır.<br />

http://www.commersant.ge/eng/id=3532 adresinden<br />

ulaşılabilir.<br />

19 Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR, Gürcistan gaz<br />

tedarikçisini bünyesine katıyor. Reuters. 1 Ekim <strong>2012</strong> http://<br />

www.reuters.com/article/<strong>2012</strong>/11/01/azerbaijan-gas-georgiaidUSL5E8M18P<strong>02</strong>0121101<br />

adresinden ulaşılabilir.<br />

20 GEORGIA ONLINE. Gürcistan Devlet Başkanı, SOCAR<br />

HAZAR RAPORU<br />

43 41

Sonuç<br />

Gürcistan hükümeti Tiflis-Moskova<br />

ilişkisinde yeni bir sayfa açmanın<br />

yollarını arasa da birçok Gürcü, Gürcistan<br />

topraklarının halen % 20’sini işgal altında<br />

tutan Rusya’ya karşı olumsuz görüşe<br />

sahiptir. Bu nedenle yeni hükümetin,<br />

Gürcistan’ın batı yanlısı yaklaşımını ve<br />

bölgesel müttefikleri ile olan stratejik<br />

ilişkilerini değiştirebilmesi kolay<br />

gözükmemektedir. Avrupa-Atlantik<br />

birleşmesi hususunda Gürcistan’da<br />

ekseriyetle bir fikir birliği mevcuttur.<br />

Aksine, Michel Cecire’nin isabetli biçimde<br />

ifade ettiği üzere; “sıradan Gürcistanlılar<br />

Ruslara karşı pozitif düşüncelere sahip<br />

olmasına rağmen; Moskova taraftarı<br />

dış politikayı destekler tarzda bir<br />

yaklaşım; Kremlin’le uyumlu çalışmanın<br />

yollarını aramış ve şu an siyasi yaşamı<br />

sona ermiş eski muhalefet liderlerinin<br />

durumunda olduğu gibi, Gürcistan’da<br />

siyasi cezalandırma aracı olarak kabul<br />

edilmektedir.’’<br />

Moskova’yı Gürcistan’ın NATO üyeliği<br />

hususunda ikna etmeye çalışmanın<br />

yanında Tiflis’in diğer hedeflerini yerine<br />

getirmek; Gürcistan diplomasisi için<br />

“imkânsız görev” hükmündedir. Her ne<br />

kadar Gürcistan’ın bu hassas durumdan<br />

pazarlık neticesinde kâr elde edip<br />

edemeyeceğini zaman gösterecek olsa<br />

da kesin bir husus var ki; Gürcistan’ın<br />

bölgedeki konumu, Rusya ve batı ile<br />

ilişkileri kritik bir döneme girmektedir.<br />

Kısaca ifade etmek gerekirse; şimdi<br />

Gürcistan için yap ya da yık zamanıdır.<br />

Her şeye rağmen, Moskova’yla bağların<br />

onarılmasına çalışmak, eski Gürcistan<br />

Devlet Başkanı Edward Shevardnadze’nin<br />

Rusya’yla denge politikasını teşvik<br />

etmek olarak kabul edilebilir. Böyle bir<br />

senaryoda, Gürcistan’ın Avrupa-Atlantik<br />

hedefinden sapması ve neticesinde<br />

kurumsal reformların akamete uğraması<br />

riski bulunmaktadır. Benzer olarak,<br />

Başkanı ile görüşüyor. 10 Kasım <strong>2012</strong> http://georgiaonline.ge/<br />

news/a1/economy/1352580419.php adresinden ulaşılabilir.<br />

42 44

Kuzey Kafkasya’da Güvenlik ve İşbirliği<br />

Dr. Farhad Mehdiyev<br />

Günümüzün güvenlik paradigmaları göz<br />

önüne alınırsa, meşru sayabileceğimiz<br />

güvenliğin sağlanması için, bölge içindeki<br />

devletlerin işbirliği ve diyaloğu, bir gücün<br />

ezici üstünlüğe dayanarak şartları dikte<br />

etmesinden çok daha önemli ve gereklidir.<br />

Ülkeler arasındaki çıkarlar çatışabilir,<br />

bununla beraber olası uzlaşma yollarının<br />

bulunması zor değildir ve uluslararası<br />

ilişkiler tarihi buna dair birçok örneğe<br />

sahiptir. Mesela AB'ye üye devletlerin<br />

çıkarlarının uzlaştırılması iyi bir örnektir.<br />

SSCB'nin dağılmasıyla iki kutuplu düzenin<br />

son bulması ve BM örgütünün bazı<br />

sorunların çözümünde etkisiz olması, adil<br />

uluslararası düzen için bölgeselleşmenin<br />

önemini artırmaktadır. Çünkü tek bir<br />

gücün hakim olduğu düzenler genellikle<br />

daha adaletsiz olur.<br />

Bölgeselleşmenin Önemi<br />

Vurgulandığı gibi, ikikutuplu dünya<br />

düzeninin sona ermesi bölgeselleşme<br />

eğilimlerini daha da hızlandırmıştır. Çünkü<br />

süper gücün çıkarları ile uygun olmaması<br />

durumunda somut bir devletin olabilecek<br />

tek çıkar yolu, desteği diğer forumlarda<br />

aramak olacaktı. Bölgesel birlikler de bu<br />

platformlardan biriydi.<br />

K afkasya ve <strong>Hazar</strong> Bölgesi ülkelerinin<br />

bölgeselleşmeleri için birkaç neden bulunmaktadır.<br />

Büyük bir kısmının denizlere çıkışı olmayan bu<br />

ülkelerin de işbirliğine gitmeleri bağımsızlıklarını<br />

ve hareket serbestliklerini korumak için şarttır.<br />

Bu ülkelerin ciddi güvenlik sorunlarının<br />

önemli bir kısmı aslında ortaktır ve bu<br />

durumda da bunların birbirinden ayrı<br />

düşünülmemesi gerekir. 1 Bu güvenlik<br />

sorunlarının başında siyasi ve ekonomik<br />

bağımsızlığı güçlendirip koruyabilmek<br />

gelir.<br />

K afkasya ve <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin jeopolitik<br />

önemi doğal kaynaklardan başka coğrafi<br />

konumlarına da bağlıdır. Bu bölge önemli<br />

uluslararası aktörler arasında tarihte çatışma ve<br />

nüfuz alanı olmuştur.<br />

1 Buzan, Barry. People, States and Fear: An Agenda For International<br />

Security Studies in<br />

the Post-Cold War Era, 2nd Edition, 1991, Hertfordshire:<br />

Harvester Wheatsheaf ,, s. 190.<br />

HAZAR RAPORU<br />

45 43

Çarlık Rusya’sı genişleme sürecinde bu<br />

bölgeleri ele geçirmişti. Bunları elde<br />

tutmakla aslında kendi de asgari sınırlarını<br />

garanti altına almayı amaçlamaktaydı.<br />

Örneğin; Kafkasya’da Türklerin, Farsların<br />

ve Rusların çıkarları çatışmaktaydı. 2 Orta<br />

Asya bakımından ise bunu İran, Çin ve<br />

Rusya açısından söylemek mümkündür.<br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin petrolleri ilgisini<br />

çekmiş İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı<br />

sırasında Azerbaycan’a çıktığını biliyoruz.<br />

Lakin zamanla ABD de, Kafkaslara ve<br />

Orta Asya’ya ilgi duymaya başlamış, bir<br />

taraftan bu ülkelerin bağımsızlıklarını<br />

Rusya’ya karşı desteklemiş, diğer taraftan<br />

da Kafkaslarda İran’ın, Orta Asya’da<br />

ise Çin’in nüfuzunun artmaması için<br />

politikalar yürütmüştür. 3 Kafkasya ve Orta<br />

Asya politikası ile ABD aynı zamanda Çin,<br />

Afganistan ve Pakistan’a yönelik siyasetini<br />

de pekiştirmiştir. ABD’nin bölgeye yönelik<br />

politikası buradaki ülkelerin ekonomik<br />

ve siyasi bağımsızlıklarını, Kafkasya<br />

ülkelerinin ise özellikle Rusya ve İran’a<br />

karşı bağımsızlığını güçlendirmektir. 4<br />

Bu bağlamda, Avrupa’nın Rusya’dan gaz<br />

bağımlılığını azaltmak ve bölge ülkelerinin<br />

rekabet ve dayanaklılık gücünü artırmak<br />

için ABD Dışişleri Sekreteri (Bakanı)<br />

Hillary Clinton’un 17 Ekim <strong>2012</strong> tarihinde<br />

Georgetown Üniversitesi’nde söyledikleri<br />

çok manidardır:<br />

2 George Friedman, “The Caucasus Cauldron”, Today.az, 12<br />

July 2010.<br />

3 Özden Zeynep Oktav, American Policies Towards the<br />

Caspian Sea and The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline, Perceptions,<br />

Spring 2005, s.20.<br />

4 İnnesa Baban and Zaur Shiriyev, The US South Caucasus<br />

Strategy and Azerbaijan, Turkish Policy Quarterly, Volume 9<br />

Number 2, s.94<br />

“ABD, Güney Gaz Koridoru'nun<br />

gerçekleşmesi için bölge ülkelerine her<br />

türlü yardımı gösterecektir”. 5 Clinton’un<br />

dediği gibi, tekeller risklidir. Çünkü enerji<br />

bakımından bir devlet başkasına bağlıysa,<br />

bu iktisadi ve siyasi bağımsızlığın kaybına<br />

yol açar. Enerji bağımlılığı, kimi devletler<br />

bakımından tüketimde, kimi devletler<br />

bakımından ise enerjinin naklinde ortaya<br />

çıkmaktadır.<br />

Karşılıklı Ticaretin Önemi Ve Açık<br />

Kapılar Siyaseti<br />

F<br />

etih ve işgal İkinci Dünya Savaşından<br />

sonra meşru bir toprak edinme aracı olmaktan<br />

çıkmıştır. İşgal yasağı uluslararası hukukun<br />

ius cogens (üstün hukuk) kuralları arasına<br />

dâhil olmuştur. Bu durumda da bölge devletleri<br />

arasında elbette ki rekabet edecekti, ama bu<br />

rekabet kendisini daha çok uluslararası ticarette,<br />

enerji kaynakları üzerinde kontrol imkânlarında<br />

ve sınırdışı etkinlik alanlarında gösterecekti.<br />

Bu da birinci derecede sınırların açık<br />

tutulmasını gerektirmektedir. Gerçi<br />

ekonomisi güçlü olan devletler bu<br />

rekabette elbette ki daha avantajlı<br />

durumda idiler, lakin teknolojiye ihtiyaç<br />

duyan az gelişmiş devletlerin de rekabetten<br />

çekinerek kapalı ekonomi modeline<br />

geçmeleri düşünülemezdi.<br />

Bölge ülkelerin ekonomik güvenliklerini<br />

sağlama açısından, sınırların ve arazilerin<br />

5 Konuşmanın kaydı için bakınız: http://www.georgetown.<br />

edu/news/hillary-clinton-energy-webcast-archive.html<br />

46 44

irbirine açık tutmaları, ulaşım, enerji,<br />

karşılıklı ticaret konularında işbirliğine<br />

gitmeleri şarttır. Ekonomik güvenlik<br />

derken, burada ihraç-ithal dengesinin<br />

tutturulması, milli dövizin korunması, bir<br />

kaynaktan asılı duruma düşmeme, ülke içi<br />

rekabetin korunması, iş yerlerinin açılması,<br />

yatırımların teşvik edilmesi gibi sorunlar<br />

akla gelmektedir. Lakin bu konuda<br />

bölge devletlerini birbirine rakip olarak<br />

görmemek gerekir. Ülke içi rekabetin<br />

artması olumlu bir olgudur; ülkelerarası<br />

rekabet ise, özellikle serbest ticaret bölgesi<br />

kapsamında, daha geniş arazide rekabetin<br />

uygulanmasıdır. Örneğin; Gürcistan’ın<br />

turizm sektörünün canlandırılması, bölge<br />

devletlerinin zararına yorumlanamaz. Bir<br />

ülke içinde belli bir rekabet derecesinin<br />

olması gerekir. Bu durum uluslararası<br />

alanda da hoş görülmelidir. Nitekim AB<br />

içindeki rekabetin canlı ve zaruri tutulması<br />

bu tezin en uğurlu dayanağıdır.<br />

Bu bakımdan bölgede Azerbaycan-<br />

Gürcistan-Türkiye üçlüsü iyi bir örnektir.<br />

Türkiye ve Azerbaycan işadamlarının<br />

Gürcistan’a yatırım yaptıkları gibi,<br />

Gürcistan Hükümeti de bu yatırımları<br />

çekmeye çalışımaktadır.<br />

Bölgesel Güvenlik Anlayışı<br />

Burry Buzan bölgesel güvenlikten<br />

bahsederken belli bir coğrafi alanın<br />

bölge olarak kabul edilmesi için buradaki<br />

ülkelerin ortak güvenlik kaygılarının<br />

olması gerekliliğini de söyler. 6 Bu öğretiyi<br />

bazen Kopenhagen Okulu diye anarlar.<br />

Böyle değerlendirildiğinde, Kafkasya ve<br />

Orta Asya devletlerinin ortak güvenlik<br />

sorunları bölgedeki bir diğer devlet olan<br />

Ermenistan ile çatışma halindedir. Çünkü<br />

Ermenistan, bir taraftan Kafkasya’da<br />

Rusya’nın esas dayanak üssüdür, diğer<br />

taraftan İran’la da sıkı ilişkiler kurarak,<br />

İran’ın uranyum siyasetine karşı da<br />

uluslararası aktörlerin çabalarını<br />

zayıflatmakta, Batının politikasına zıt bir<br />

politika izlemektedir. Böylece Türkiye’den<br />

başlayarak yatay çizgi ile Doğuya uzanan<br />

bir güvenlik “bloku”, kuzeyden güneye<br />

inen Rusya- Ermenistan-İran bloku ile<br />

kesişmektedir. 7<br />

Gerçi İran siyasetinde ABD ve Rusya’nın<br />

amaçları farklı olmakla beraber, bir kaç<br />

mesele de üstüste düşmektedir. Bunların<br />

başında İran’ın karbo-hidrat kaynaklarının<br />

dondurulması ve bunların geniş ölçüde<br />

uluslararası pazara çıkışının önlenmesi<br />

gelmektedir. Bu durum Rusya’ya, kendi<br />

petrol ve gazına daha rahat alıcı bulmak<br />

için lazımdır.<br />

O ysa ABD, İran’ın enerji kaynaklarını<br />

gelecekte kullanmak için stoklama amacını<br />

gütmektedir;<br />

6 Buzan, People, States and Fear, s.27.<br />

7 Özden, s.21.<br />

HAZAR RAPORU<br />

47 45

aynı zamanda bir diğer amaç <strong>Hazar</strong><br />

Havzası petrolünü de rakip olmadan Batı<br />

pazarlarına taşımaktır.<br />

Yukarıda da vurgulandığı gibi, ABD’nin<br />

bölgeye yönelik dış politikasındaki biri<br />

de <strong>Hazar</strong> ve Orta Asya karbo-hidratların<br />

Avrupa pazarlarına çıkarmaktır. Oysa<br />

Ermenistan tam ters sonuca sebep olan<br />

politika izlemektedir.<br />

H atta Erivan Hükümeti, Batı için çok önemli<br />

olan <strong>Hazar</strong>’daki enerji altyapısına da açık tehdit<br />

savurmaktan çekinmemektedir. Örneğin 16<br />

Ekim <strong>2012</strong> tarihinde Ermenistan Genelkurmay<br />

Sözcüsü General Artak Davityan basın<br />

mensuplarına bir demeç vermiş; Ekim aylarında<br />

yapılan askeri bir tatbikatta uzun menzilli<br />

füzelerin kullanılma planlarından bahsetmiş,<br />

hedef olarak ise karşı tarafin hem askeri, hem<br />

de gaz ve petrol rafineleri gibi enerji altyapısı da<br />

seçilmiştir demekle, 8 açık şekilde Azerbaycan’daki<br />

Uluslararası Petrol Konsorsiyumu’nun<br />

yatırımlarını hedef almıştır.<br />

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı<br />

1985 yılında Türkiye, Pakistan ve İran<br />

arasında kurulan ECO (Economic<br />

Cooperation Organisation) aslında bir<br />

bölgesel güvenlik örgütüdür. Amacı<br />

üyeler arasında ticari ve medeni, bilimsel<br />

işbirliğini artırmak olsa da, 9 gerçek<br />

8 Reşad Suleymanov, Ermenistanın Uzun Menzilli Raket<br />

Mifi, 18.10.<strong>2012</strong>, http://www.lent.az/xeber_105808_<br />

Ermənistanın_uzaq_mənzilli_raket_mifi _ARAŞDIRMA<br />

9 http://www.ecocci.com/NDC/Generic/Content/About.<br />

aspx<br />

amacı karşılıklı ilişkilerin artırılması ile<br />

dünyanın süper güçlerinden daha az<br />

bağımlı durumda kalmak, karşılıklı desteği<br />

artırmaktır. Peki, bölge devletlerinin buna<br />

ihtiyacı var mı Elbette. Gürcistan’ın bu<br />

birliktelikte olmaması da dikkat çekicidir.<br />

Dış entegrasyonu tamamen Batıya<br />

odaklamış Gürcistan, “Batı-dışı” diğer<br />

ittifaklardan kaçınmaktadır. Ermenistan’ın<br />

ECO`da ya da AB uyum sürecinde yer<br />

almaması yine başka bir süper-gücün<br />

uydusu olmakla açıklanıyor.<br />

Ermenistan’ın Dış Politika Ekseni<br />

Sovyetler Birliği’nin 1991’de<br />

parçalanmasından bu yana Ermenistan,<br />

Dağlık Karabağ savaşını körüklemiş ve<br />

onun dış politikasını da esasen Dağlık<br />

Karabağ etkenleri belirlemiştir. Birçok<br />

eski Sovyet Cumhuriyetlerinden farklı<br />

olarak Ermenistan, Batıda kuvvetli Ermeni<br />

lobisine sahiptir. SSCB’de en yüksek göç<br />

oranı Ermeniler arasında olmuş, özellikle<br />

Amerika’da olan Ermeniler bu göçü belli<br />

bir oranda desteklemişti. Avrupa’da ve<br />

Amerika’daki önemli Ermeni azınlığının<br />

yardımıyla, Batı ile entegrasyon yolunu<br />

tutmamış Rusya yanlısı Ermenistan, dış<br />

politikasını dünyadan tam tecrit olmadan<br />

sürdürebilmiştir. Hatta bazen başarılı da<br />

olmuştur.<br />

Azerbaycan topraklarını işgal eden<br />

Ermenistan, ABD’deki lobisinin (ANCA<br />

ve AAA) yardımıyla Azerbaycan’ı<br />

“ablukacı” devlet olarak göstermiş;<br />

48 46

“Freedom Support Act”a 907’nci paragrafı<br />

Kongreden geçirmiştir. Bu paragraf ile<br />

ABD bütçesinden Azerbaycan’a doğrudan<br />

yapılan maddi yardım yasaklanmıştır.<br />

Ancak 2001 yılında Kongre, “Başkan<br />

gerekli gördüğü halde bu maddeyi<br />

uygulamayabilir” diye 907’nci paragrafta<br />

bir değişiklik yapmıştır. Halbuki<br />

Ermenistan İsrail’den sonra, kişi başına<br />

en yüksek miktarda Amerika’dan yardım<br />

alan devlettir. 10 1992 yılından başlayarak<br />

Ermenistan ABD'den yılda 180 milyon<br />

ABD Doları civarında yardım almış,<br />

2000-2010 yılları arasında ise bu yardım<br />

900 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır. 11<br />

1992 yılından bu yana ise toplam ABD<br />

devlet yardımı 2 milyar ABD Dolarını<br />

geçmiştir. 12 Özellikle İran’la olan işbirliği<br />

gözönüne alındığında bölgede anti-<br />

Amerikan siyaset yürüten Ermenistan,<br />

ABD’deki güçlü Ermeni lobisinin desteği<br />

hesabına manevra yapabilmektedir. 13 Oysa<br />

Wikileaks sızmalarına göre, 2008 yılında<br />

Ermenistan Hükümeti İran’a füze ve<br />

makineli tüfekler vermiş, bu silahlar da<br />

daha sonra Irak’ta görev yapan Amerikan<br />

askerlerine karşı kullanılmış, çatışmaların<br />

10 Mainville, Michael. “Second-Largest Recipients of U.S. Aid,<br />

Armenians Fight To Get Ahead.” The Sun. 9 Aug. 2005. Web.<br />

18 Jul. <strong>2012</strong>.<br />

11 US State Department, BUREAU OF EUROPEAN AND<br />

EURASIAN AFFAIRS, Foreign Operations Appropriated<br />

Assistance: Armenia, April 1, 2011,http://www.state.gov/p/eur/<br />

rls/fs/167286.htm<br />

12 Nichol, Jim. “Armenia, Azerbaijan, and Georgia: Political<br />

Developments and<br />

Implications for U.S. Interests.” Congressional Research Service.<br />

15 Jun. <strong>2012</strong>. Web. 18 Jul. <strong>2012</strong>. .<br />

13 Lucas, Edward. The New Cold War: Putin’s Russia and the<br />

Threat to the West. New York: Palgrave Macmillan, 2009. Print.<br />

en az bir piyadenin ölümü ile sonuçlandığı<br />

da kanıtlanmıştır. 14<br />

Ermenistan’da Krizler<br />

Azerbaycan topraklarını işgal eden<br />

Ermenistan, bölgede Azerbaycan<br />

üzerinden geçen birçok kalkınma<br />

projesinden ayrı kalarak, derin ekonomik,<br />

sosyal ve demografik krize düşmüştür.<br />

Traceca, Bakü - Ceyhan, Bakü - Erzurum<br />

boru hatları gibi yatırımlardan yararlanmış,<br />

bunun karşılığında Rusya’dan kredilenme<br />

yoluna gitmiştir. Silah alımı dâhil olmakla<br />

birlikte, bütçe açıkları için doğrudan<br />

Rusya’dan borç alan Ermenistan,<br />

gittikçe daha çok Rusya’dan asılı duruma<br />

düşmüştür. Forbes dergisine göre, 2011<br />

yılında Ermenistan ekonomisi dünyanın en<br />

kötü 2’nci ekonomisi olmuştur. 15<br />

Ermenistan’ın maliye yardımı aldığı<br />

bir diğer kaynak da yurtdışında<br />

yaşayan Ermenilerdir. Mesela<br />

Amerika Ermenileri her yıl 1 milyar<br />

dolar civarında Ermenistan’a maddi<br />

yardımda bulunmaktadırlar. 16<br />

Fransa’da yaşayan Ermeni lobisi de<br />

etkili yardım göstermektedir. Rusya’da<br />

yaşayan Ermeniler de, örneğin; 2008<br />

yılında 670 milyon ABD doları, 2010<br />

14 Lake, Eli. “WikiLeaks: Armenia sent Iran arms used to kill<br />

U.S. troops.” The<br />

Washington Times. 29 Nov. 2010. Web. 18 Jul. <strong>2012</strong>.<br />

15 “Armenia ranked 2nd in Forbes list of World’s Worst<br />

Economies in 2011”. “PanArmenian”. July 6, 2011. Retrieved<br />

July 6, 2011.<br />

16 “Cash Transfers To Armenia Jump To New High”, ArmeniaLiberty<br />

(RFE/RL), August 5, 2008.<br />

HAZAR RAPORU<br />

47 49

yılında ise 1113.4 milyon ABD doları<br />

para transferinde bulunmuşlardır. 17<br />

Böylece yurtdışından para transferleri<br />

Ermenistan’ın milli gelirinin % 15-30'unu<br />

oluşturmaktadır.<br />

E rmenistan’ın bu şekilde finansmanı, kendi<br />

güvenliğini bölgedeki ülkelerle güvenli ticari<br />

münasebetlerde değil, diğer güçlerin hesabına<br />

temin etmesine sebep olmaktadır.<br />

E rmenistan’ın maruz kaldığı krizler sadece<br />

ekonomik olanlar değil. Ülkede ağır demografi<br />

krizi de yaşanmaktadır. Ermenistan nüfusunun<br />

büyük bir kısmı ülkeyi ilk firsatta terk etmeyi<br />

düşünmektedir. 18 Amerika ermeni lobisi ise,<br />

Ermenistan’da Ermenileri tutmanın yolunu<br />

aramakta, hatta Suriye’den kaçan Ermenilerin<br />

Karabağ’da yerleşmeleri için maliye yardımı<br />

ayırmaktadır.<br />

Amerikan Desteğinin Perde Arkası<br />

Demokratik değerlerden uzak olan,<br />

bölgede Rusya’nın gücünü artıran ve İran<br />

rejimini destekleyen Ermenistan, Batının<br />

desteğini nasıl elde etmektedir<br />

ABD’de çok güçlü ve eski sayılabilecek<br />

2 lobi kurumu olan Armenian National<br />

17 Посольство Российской Федерации в Республике<br />

Армения, Российско-Армянское Торгово-Экономическое<br />

Сотрудничество, h t t p ://www.armenia.mid.ru/relat_econ.<br />

html<br />

18 Aram Hovasapyan, The Real Armenian Question<br />

Not Discussed, The Official Blog of the Armenian National<br />

Committee of America - Western Region, August 8, <strong>2012</strong>,<br />

http://ancawr.org/<strong>2012</strong>/08/08/the-real-armenian-questionnot-discussed/<br />

Congress of America (ANCA) ve<br />

Armenian Assembly of America (AAA),<br />

Ermenistan’a mali ve siyasi desteği<br />

sürdürmek için uzun zamandır faaliyet<br />

göstermektedir. Özellikle zengin Ermeni<br />

işadamlarını birleştiren ANCA, Kongre<br />

nezdinde çok etkindir. İlgili Kongre<br />

dinlemelerine kendi temsilcisi ile<br />

daima katılmakta, Ermenistan’ın işgalci<br />

politikalarına değinmeden, “Azerbaycan ve<br />

Türkiye’nin ablukasını” vurgulayarak pazar<br />

ekonomisinin kurulması, Ermenistan’ı<br />

bölgeye entegre edilmesi gerektiği<br />

nedenlerini ileri sürerek Ermenistan’a<br />

destek elde etmektelerdir. 19 Hâlbuki<br />

Amerika’nın Ermenistan’a gösterdiği<br />

desteğin mantıksız olduğu, ABD’nin<br />

dış politika çıkarlarına ters düştüğü,<br />

Ermenistan’ın demokrasiyi boğduğu,<br />

bizzat Amerikalı uzmanlar tarafindan da<br />

ifade edilmiştir. 20 Gerçi ABD dış politikası<br />

amaçlarına baktığımızda, Ermenistan’ı<br />

Rusya’nın egemenliğine teslim etmek<br />

istemediğini anlamak mümkündür; ama<br />

görülen odur ki, seçilen yol pek olumlu<br />

sonuçlar vermemektedir.<br />

Er Ryan’ı Kurtarmak…<br />

Bir taraftan Ermeni lobisinin etkisi,<br />

diğer taraftan da bölgede Rusya’nın<br />

etkinliğini frenlemek amacıyla, Batı<br />

19 “ANCA Testifies before Congressional Foreign aid Committee”,<br />

The Armenian Weekly Online, p.1, April 2001, http://<br />

free.freespeech.org/armenian/weekly<br />

20 Heather S.Gregg, Divided They Conquer: The Success<br />

of Armenian Ethnic Lobbies in the US, available at: http://<br />

intersci.ss.uci.edu/wiki/eBooks/Articles/Success%20of%20<br />

Armenian%20Lobbies%20Gregg.pdf<br />

50 48

Ermenistan’ı Rusya’nın mandasından<br />

kurtarma çabasında olduğunu görmek<br />

mümkündür. Mesela Türkiye-Ermenistan<br />

sınırının açılmasını öngören Zürih<br />

Protokolleri'nin esas hedefi, uluslararası<br />

ticarete açılan Ermenistan’ın, en azından<br />

ekonomik olarak Rusya’dan daha bağımsız<br />

hale gelmesi ve bölgede Rusya’nın<br />

yayılmacılığını pekiştirmesini engelleyip;<br />

tam tersine, bölgeyi daha bağımsız hale<br />

getirmesidir. Lakin Batının bu çabaları<br />

fazla etkili olmamaktadır. Ermenistan<br />

ekonomisinde Rusya’nın payı gittikçe<br />

büyümekte, Ermenistan’ın Rusya’ya olan<br />

borçlarını ödeyememesi ve yeni borçlar<br />

istemesi nedeniyle, Rusya Ermenistan’da<br />

çeşitli enfrastrüktür ünitelerini ele<br />

geçirmektedir. 21 Gaz, su, elektrik, tren<br />

rayları sistemi, hatta devlet hava yolları<br />

– anonim ortaklıklara dönüştürülmüş<br />

ve payların önemli bir kısmı – Rusya<br />

Devleti'ne aittir. Ermenistan Rusya’dan<br />

aldığı 500 milyon dolarlık krediyi<br />

denge fonu olarak başarısız bir şekilde<br />

kullanmış, AB’den reform yolunda kötü<br />

puan almaları sebebiyle Avrupa’dan mali<br />

yardım sağlayamamıştır. Bu nedenle<br />

Rusya’dan <strong>2012</strong> yılında tekrar kredi<br />

istemek zorunda kalmıştır. Lakin bu sefer<br />

istenen kredi 1 milyar dolar civarındadır.<br />

Ermenistan’ın eski Başbakanı Grant<br />

Bagratyan’ın ifadesine göre, Ermenistan<br />

1 milyar dolarlık krediyi almasa, 2013<br />

yılında default (geri ödeme) tehlikesi<br />

ile yüz yüze kalacak, şayet bu krediyi<br />

21 Fatma Aslı Kelkitli, Russian Foreign Policy in South Caucasus<br />

under Putin, PERCEPTIONS • <strong>Winter</strong> 2008, s.82<br />

alırsa, default tehlikesi 2015 yılına<br />

kadar ertelenebilecektir. 22 2009 yılında,<br />

Ermenistan aldığı krediyi 4 yıl sonra, 2013<br />

yılında ödemeye başlamalı, Libor + % 3 faiz<br />

üzerinden ödemeler gerçekleştirilmelidir.<br />

Lakin mevcut durumda Ermenistan’ın dış<br />

borç ödeme imkanları zordur ve bu durum<br />

da, Ermenistan’ın eski Başbakanı'nın kendi<br />

ifadesiyle, Ermenistan kendi bağımsızlığını<br />

ve siyasetini Rusya’ya kurban vermesiyle<br />

sonuçlanmaktadır. 23 Tekrar istenilen 1<br />

milyar dolarlık kredi için Rusya başka bir<br />

vaatte bulunmamıştır. Lakin bu meselenin<br />

son günlerde anılmaması, iki devlet<br />

arasında bir anlaşmanın elde edildiğine<br />

işarettir.<br />

Bu durumda Batının Ermenistan’ı<br />

desteklemesi aslında amacına<br />

ulaşamamakta ve tam tersi sonuçlara sebep<br />

olmaktadır.<br />

Ermenistan’ın bölgede Rusya’ya<br />

güvenmesinin kendisi açısından mantıklı<br />

olduğu savunulabilir. Rusya’nın desteği<br />

ile Ermenistan gerçekten topraklarını<br />

büyütebilmiş, Azerbaycan topraklarından<br />

22 bin km 2 işgal etmiştir ve işgali devam<br />

etmektedir. Azerbaycan ve Türkiye<br />

Ermenistan’a bazı iktisadi yaptırımlar<br />

uygulasa da, Ermeni tarafi saldırgan<br />

politika izlemekle ayakta kalmayı<br />

başarmıştır. Ermenistan BDT ve askeri<br />

blok olan Kolektif Savunma Anlaşması<br />

22 Armenia Today, Грант Багратян: Кредит в $1 млрд<br />

отсрочит дефолт в Армении на 2 года, 16.07.<strong>2012</strong>., http://<br />

www.armtoday.info/default.aspLang=_Ru&NewsID=69853<br />

23 Ibid.<br />

HAZAR RAPORU<br />

51 49

Teşkilatı'nın üyesi olmakla birlikte<br />

“soykırımı tanıtma” kampanyasını<br />

sürdürmeye devam etmektedir.<br />

Ermenistan’ın Türkiye ile sınırları açması<br />

ve dış ticarete atılması durumunda fazla<br />

bir şey elde edemeyeceği, ihracatında<br />

önemli bir değişiklik olmayacağını ileri<br />

sürmek mümkündür. 24 Yani iddia edilebilir<br />

ki, Ermenistan bölgeye entegrasyon<br />

sağlasaydı bile kendi milli çıkarları<br />

bakımından daha avantajlı bir konumda<br />

zaten olmayacaktı. Mevcut durumda<br />

ise o hem Rusya’nın korumacı kanadı<br />

altına sığınmış, hem de Batıdaki lobilerin<br />

desteğinden yararlanmaktadır. Ermenistan<br />

siyasi makamlarının düşündüğü de her<br />

halde budur.<br />

Lakin bu varsayımların gerçeklik payı hayli<br />

tartışmalıdır. Çünkü aşağıda tartışacağımız<br />

tezler durumun daha farklı şeyler<br />

gerektirdiğini ortaya koymaktadır.<br />

Dağlık Karabağ meselesinde Ermenistan<br />

Azerbaycan’la uzlaşabilseydi, bir kaç<br />

alanda ilerleme sağlamış olacaktı. Evvela<br />

bölgesel yatırım projelerine dâhil edilerek<br />

karşılıksız diyebileceğimiz yatırımları<br />

çekmiş olacaktı. Ayrıca Türkiye ve<br />

Azerbaycan’la, Türkiye üzerinden karayolu<br />

ile olacak şekilde Avrupa’yla ticaretini<br />

artıracaktı. Bütün bunlar Ermenistan’ın<br />

artan borçlarından dolayı altyapısının<br />

24 Ermenistanın 2011 yılı için ihracatı 1.3 milyar USD<br />

oluşturmuş, bunun %15 bakır olmuş Ermenistanın esas ihraç<br />

maddeleri bakır, molibden, elmas, altın ve alkollü içeceklerdir.<br />

İhracatda ilk 3 ülke Almanya, Rusya ve Bulgaristandır.<br />

Rusya’nın eline geçmemesine sebep<br />

olacaktı. 25 Belli ki Rusya bu alanlara<br />

gerekli yatırımı yapmadığından,<br />

Ermenistan bu işlemlerden bir avantaj<br />

elde edememiş, çünkü ihracatının esas<br />

kalemleri hammaddedir. 20<strong>02</strong> yılında<br />

Ermenistan Parlamentosunun onayladığı<br />

hükümetler arası anlaşmaya göre, ülkenin<br />

en büyük çimento fabrikası, ülke ihtiyacı<br />

olan elektriğin %40’ını üreten Radzan<br />

Elektrik Santrali Mars Askeri Elektrik<br />

Sanayisi Kurumu Ermenistan’ın 100<br />

milyon ABD doları borcu karşılığı<br />

olarakRusya’yadevredilmiştir. 26 2013<br />

yılından itibaren 2009 yılında Rusya’dan<br />

aldığı borcu nasıl geri ödeyeceğini<br />

bilemeyen Ermenistan, yeni borçlar<br />

istemektedir. Şu bir gerçektir ki,<br />

Rusya’nın Ermenistan’a karşı pek cömert<br />

davrandığını da söylemek zordur.<br />

Buna,Rusya’nınErmenistan’a sattığı gazı<br />

örnek gösterebiliriz. Gaz satışı Ermenistan<br />

üzerinde en büyük baskı araçlarından<br />

biridir. Şöyle ki Ermenistan’da<br />

tekelci gaz satıcısı konumunda olan<br />

“ArmRosGazprom” şirketinin hisse<br />

senetlerinin %80’i Rusya’ya, %20’si<br />

Ermenistan’a aittir. Sadece <strong>2012</strong> yılda<br />

Ermenistan 241 milyon ABD doları<br />

değerinde gaz almış, gazın 1 metreküpüne<br />

de 220 dolar ödemiştir. Nisan 2013 tarihi<br />

25 Kelkitli, s.83<br />

26 Aleksandr Chepurin, “On Yerevan’s Foreign Policy”, International<br />

Affairs (Moscow)<br />

Vol. 50, No.2 (April 2004), p. 117 and Andrei P. Tsygankov, “If<br />

Not by Tanks, then by<br />

Banks The Role of Soft Power in Putin’s Foreign Policy”, Euro-<br />

Asia Studies, Vol. 58,<br />

No. 7 (November 2006), p. 1091.<br />

52 50

için bu fiyatın 330 dolara çıkarılması<br />

beklenmektedir. Ermenistan’ın işgalci<br />

siyaseti olmasaydı, Azerbaycan’dan düşük<br />

fiyata gaz alabilecek ve sadece <strong>2012</strong><br />

yılı için en az 70 milyon dolar tasarruf<br />

edebilecekti. 27 Bu tasarrufun önemini<br />

anlamak için, Ermenistan yıllık bakır<br />

satışı 2010 yılı için 210 milyon dolar<br />

olduğunu hatırlamak gerekir. 28 <strong>2012</strong><br />

yılının sonuna doğru Ermenistan’ın dış<br />

borcu 4.5 milyar dolar civarındadır, yani<br />

GDP`nin yarısından çoğu. 29 Bir başka<br />

örnek de Türkiye pazarıdır. Ermenistan’ın<br />

esas ihraç maddeleri bakır ve molibdendir.<br />

Türkiyeher iki metali de ithalattan<br />

karşılamaktadır. 30 Ermenistan bu iki metali<br />

esasen Almanya’ya satmaktadır.Oysa<br />

taşıma mesafesinin uzunluğu maliyeti<br />

artırmakta ve Ermenistan’ın gelirini<br />

azaltmaktadır. 31<br />

Ermenistan’ın ekonomik durumunun<br />

iyileşmesi ülkeden göçü engelleyeceği<br />

gibi, istihdamı ve demografik artımı<br />

da pekiştirecektir. Üstelik şimdi süren<br />

ekonomik krizin yavaşlayacağı, üretim,<br />

istihdam ve tüketim de artacaktır.<br />

27 Грузия покупает газ у России, 03.<strong>02</strong>.<strong>2012</strong>,<br />

http://www.dni.ru/economy/<strong>2012</strong>/2/3/226828.html<br />

28 Ermenistan Başbakanlık yanında Devlet Gelirleri Komitesinin<br />

2010 raporu. Lakin devletin bu satıştan elde ettiği gelir<br />

sadece 60 milyon USD oluşturmuştur.<br />

29 Общий госдолг Армении в январе-июле составил<br />

около $4,2 млрд. – Минфинhttp://www.armbanks.<br />

am/<strong>2012</strong>/08/29/40805/<br />

30 Türkiyede 2 milyon tona yakın bakır rezervlerinin olduğu<br />

tahmin ediliyorsa da, işletilen molibden yatağı hiç yoktur. Her<br />

iki metal esasen elektrik sanayisinde kullanılmaktadır.<br />

31 Bunlara Almanyada iktisadi kriz neticesinde talebin<br />

azaldığını, oysa Türkiyede tam tersine talebin arttığını eklenecek<br />

olursa, Ermenistanın elde edebileceği gelir daha da artmış<br />

olurdu.<br />

HAZAR RAPORU<br />

51 53

Türk Dış Politikası Açısından Kafkasya<br />

ve Orta Asya<br />

Prof. Dr. Mesut Hakkı CAŞIN<br />

Yeditepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim üyesi<br />

‘’Amerika Birleşik Devletleri’nin Avrasya’nın tümü için bütünleşmiş kapsamlı ve uzun vadeli bir<br />

jeostrateji oluşturmasının zamanı gelmiştir. Çünkü A.B.D. bu gün tek süper güçtür ve Avrasya da<br />

yerkürenin merkezi arenasıdır. Hal böyle olunca Büyük Satranç Tahtası özetle Avrasya Bölgesi<br />

başlıca oyuncular ise A.B.D.- Rusya-Fransa-Almanya-Çin-Japonya-İran ve Türkiye’dir.<br />

Giriş<br />

Türk halklarının ana vatanı ve müşterek<br />

tarih, din ve kültürünün şekillendiği<br />

zorlu coğrafyayı teşkil eden Orta Asya ve<br />

Kafkaslar bölgesini, Mackinder “Eurasian<br />

Heartland-Avrasya Kalpgah” bölgesi<br />

olarak tanımlanmıştır. Sovyet rejiminin<br />

çökmesini müteakiben ortaya çıkan yeni<br />

güçler mücadelesi uluslararası ilişkiler<br />

literatüründe “New Great Game-Yeni<br />

Büyük Oyun’’ olarak nitelendirilirken, 1<br />

<strong>Hazar</strong> Havzası jeopolitik anlamda bu<br />

rekabetin odak noktası konumuna<br />

yükselmiştir. 2 Uluslararası kamuoyunun<br />

1 Richard Weitz: ‘’Averting a New Great Game in Central<br />

Asia’’, The Washington Quarterly, Summer 2006, Vol, 29:3, p.<br />

155–167.<br />

2 Avrupa devletler, Rusya’ya doğal gaz ithalatında % 40, petrol<br />

ithalatında ise % 30 oranında bağımlı olmaları nedeni ile Orta<br />

Asya enerji kaynaklarını alternatif çıkış yolu olarak görmektedir.<br />

Avrupa ülkelerinin gaz talepleri 2088 yılında 555 milyar metre<br />

küpten, 2035’de 628 milyar metre küpe çıkması tahmin olunmaktadır.<br />

Buna mukabil, ekonomik büyümesi % 9 artan Çin’in<br />

Zbigniew Brzezinski<br />

hazırlıklı olmadığı bu hızlı değişim<br />

sürecinde Kafkasya ve Orta Asya<br />

devletlerinin egemenliklerini kazanması,<br />

Türk dış politikasının geleneksel<br />

gündeminde “Avrasya İşbirliği Fırsat-<br />

Rekabet Penceresini” tartışmaya açmıştır.<br />

Yirmi yıl süren geçiş süreci içinde AB ve<br />

NATO’nun Doğu Avrupa’da genişlemesi, 3<br />

11 Eylül terör saldırıları ve ABD ve<br />

NATO’nun terörizmle mücadele amacı ile<br />

başlattığı ISAF harekâtı ile Afganistan’a 4<br />

enerji talebinin 2008 ‘de 395 milyar metre küpten, 2<strong>02</strong>5 yılında<br />

395 milyar metre küpe çıkması beklenmektedir. ‘’ The Growing<br />

Geopolitical Role of Central Asia’’, Knowledge Economy Network,<br />

Brussels, Weekly Brief No. 1 – January <strong>2012</strong>.<br />

3 William Wallace: ‘’From the Atlantic to the Bug, from the<br />

Arctic to the Tigris The Transformation of the EUand NATO’’,<br />

International Affairs, Vol. 76, No. 3, Europe: Where Does It Begin<br />

and End , July., 2000, p. 475-493.<br />

4 Stephen M. Saideman and David P. Auerswald: ‘’Comparing<br />

Caveats: Understanding the Sources of National Restrictions<br />

upon NATO’s Mission in Afghanistan’’, International Studies<br />

Quarterly, Vol. 56, No. 1, March <strong>2012</strong>, p. 67-84.<br />

54 52

ve Pf P-Barış İçin Ortaklık projesi ile<br />

İttifakın Güney Kafkasya eksenli genişleme<br />

projeleri, bölgenin stratejik önemini<br />

yükseltmiştir. 5 Türkiye, tüm diğer aktörler<br />

gibi Soğuk Savaş sonrası ortaya çıkan<br />

bölgesel savaşlar ve ekonomik krizlerin<br />

çalkantılı siyasal ve ekonomik düzleminde<br />

yakalamayı başardığı ekonomik<br />

kalkınma modeli ile yükselen bir profil<br />

sergilemektedir. Arap Baharı’nın Orta<br />

Doğu’yu sarstığı günümüzde,<br />

T<br />

ürkiye’nin Orta Asya ve Kafkaslar bölgesi<br />

dış politika ve ekonomik işbirliği stratejileri<br />

başarılı olabilir mi Türkiye, neden bölgeye<br />

yeniden angaje olmalıdır Türkiye’nin bölgede<br />

hangi stratejik çıkarları ve hedefleri mevcuttur<br />

Bu tespite göre, Türk siyasal eliti ve karar vericileri<br />

çok yönlü dış politika ve yeni denge arayışları<br />

kapsamında ülkenin mevcut ekonomik potansiyel<br />

dinamiklerini nasıl harekete geçirebilir<br />

Avrasya bölgesinde Türk iş adamları ve<br />

üniversitelerinin 20 yıllık deneyimleri<br />

dikkate alındığında, etkin bir rol<br />

üstlenebilir mi Küreselleşen dünyada<br />

Türkiye, bölgesel bir aktör olarak<br />

hangi devletler ile işbirliği modelleri<br />

geliştirebilir Bu kısa makalede, Avrasya<br />

bölgesindeki güçler dengesinin değişimine<br />

bağlı olarak Türk dış politikasında 2013<br />

yılında olası yeni değişikliklerin stratejik<br />

analizi hedeflenmiştir.<br />

5 ‘Ermenistan ve Gürcistan NATO Kosova ve Afganistan Harekâtlarına<br />

katkıda bulunurken, Azerbaycan Afganistan Harekâtına<br />

94 askeri personel ile katılmaktadır. NATO, Azerbaycan- Ermenistan<br />

arasındaki Karabağ sorunu ve 2008 Gürcistan savaşı<br />

sonrası gelişmeleri bölge barışı açısından dikkatle izlemektedir.<br />

’NATO’s Partners in the South Caucasus’’, http://www.nato.<br />

int/cps/en/natolive/news_89866.htm<br />

AVRASYA’DA DEĞİŞİMİN<br />

GÜÇLER DENGESİ AÇISINDAN<br />

YENİ BOYUTLARI<br />

“Rusya’nın geleceği, Asya’dadır, Avrupa’da<br />

izlediği güç dengesini koruma politikasını<br />

ve İstanbul’u kuşatma hayallerini terk<br />

etmeli, tüm enerjisini , ulusal çıkarları<br />

adına ve bu çıkarlara en büyük rakip olan<br />

İngiltere’yi dengelemek adına Asya’ya<br />

yöneltmelidir.’’<br />

Rusya Dışişleri Bakanı Gorchakov<br />

Türkiye’nin Kafkasya-<strong>Hazar</strong> eksenli dış<br />

politikasının analizinde, uluslararası<br />

sistem mantığı ve realist teorik düzlemden<br />

yaklaşıldığında, öncelikle bölgedeki tarihi<br />

değişimin boyutlarının ortaya konarak,<br />

güçler dengesi açısından aktörlerin dış<br />

politika davranışlarının analizinin gerekli<br />

olduğu düşünülmektedir. Uluslararası<br />

ilişkilerde “güç” kavramı, “zayıf ” ve<br />

“kuvvetli” devletlerin tanımlanması<br />

ve devletlerin sahip oldukları gücü dış<br />

politikayı yönlendirmek için kullanıp<br />

kullanmamak konusundaki yetenek ve<br />

tercihlerini de belirlemektedir. 6 Doktrinde<br />

Kenneth Waltz, güç olgusunu “başkalarını<br />

etkileyebilmek” olarak tanımlarken,<br />

Robert Gilpin, devletlerin “ekonomikaskeri-teknolojik”<br />

yeteneklerinin<br />

toplamının devletin gücünü yansıttığını<br />

öne sürmüştür. 7 Kanaatimizce Kafkasya,<br />

6 Michael Barnett and Raymond Duvall: ‘’Power in International<br />

Politics’’, International Organization, Vol. 59, No. 1,<br />

<strong>Winter</strong>, 2005, p. 39-75.<br />

7 Margit Bussmann and John R. Oneal :’’ Do Hegemons<br />

Distribute Private Goods A Test of Power-Transition Theory’’,<br />

The Journal of Conflict Resolution, Vol. 51, No. 1, February<br />

2007, p. 88-111.<br />

HAZAR RAPORU<br />

55 53

Orta Asya’nın giriş kapısı, <strong>Hazar</strong><br />

Havzası ise tarihi İpek Yolunun ve<br />

bereketli Avrasya coğrafyasının görkemli<br />

Kervansarayı’dır. Bu noktadan hareketle,<br />

öncelikle bu coğrafi alanda Yolcuların<br />

ekonomik iş birliği talepleri ile Hancı<br />

konumundaki ev sahibi devletlerin<br />

arz kapasitelerinin ortak ve karşılıklı<br />

çıkarlara dayalı fırsat ve risklerin stratejik<br />

boyutlarının irdelenmesinin resmin bütün<br />

olarak anlaşılmasına yardımcı olabileceği<br />

söylenebilir. Tarih boyunca Orta Asya<br />

Türk Milleti’nin ana vatanı olmuştur.<br />

Bozkırda göçebe bir hayat esası yaşayan<br />

Türkler bu coğrafyada kurdukları devletler<br />

ve yerleşik hayatta teşkil ettikleri büyük<br />

şehirler ile Türk medeniyetinin ve bölgesel<br />

kalkınma ve refahın ticaret yolu ile de<br />

gelişiminde yararlı olmuşlardır. 8 Türk<br />

ülkelerinin bulunduğu geniş topraklar<br />

Uluğ Türkistan olarak nitelendirilmiştir. 9<br />

1991 tarihinde SSCB’nin çökmesi ise,<br />

Avrasya’da istikrar ve güç mücadelesini<br />

yeniden gündeme getirmiştir. 10<br />

Öncelikle belirtmek gerekir ki, Kafkasya<br />

ve Orta Asya, birbirine eklemli geniş<br />

coğrafi düzleme sahip olup, petrol ve gaz<br />

rezervlerine ilaveten, zengin su kaynakları,<br />

stratejik madenler ile dünyada artan<br />

nükleer enerji reaktörlerinin ihtiyacı<br />

olan uranyum gibi modern ekonominin<br />

8 V.V. Bartold : “Türkistan ve Türkler”, Çeviren D. Ahsen Batur<br />

: “Orta Asya, Tarih ve Uygarlık”, Selenge Yayınları, İstanbul<br />

2010, s. 28-36.<br />

9 Ramazan Özey: Türk Dünyası, İstanbul 1997, s.33.<br />

10 S. Frederick Starr, “Making Eurasia Stable’’, Foreign Affairs,<br />

January /February, 1996.<br />

zorunlu doğal kaynaklarına sahiptir. Buna<br />

mukabil, Orta Doğu enerji kaynaklarının<br />

denizlere olan bağlantısının aksine,<br />

bölgenin dünya pazarlarına ulaşımı Rusya<br />

topraklarından geçen demiryolları ve<br />

petrol boru hatlarına bağımlıdır. Öte<br />

yandan, jeopolitik olarak bakıldığında 4<br />

milyon kilometre kare geniş topraklara<br />

sahip olan bölge, ancak 61 milyon nüfusa<br />

sahip bulunurken, 1 milyar insan gücü ile<br />

Hindistan ve 1.5 milyarlık Çin’in asimetrik<br />

demografik baskısı, bu devletlerin hızla<br />

artan enerji açığının bölgeden karşılanması<br />

paradoksunu gündeme getirmiştir. Bu<br />

tespitten hareketle, öncelikle, Avrasya’da<br />

neler değişti sorusu ve satrançta küresel<br />

aktörlerin 11 konumlarının istikametleri ne<br />

yönde olacaktır sorusuna cevap aranması<br />

gerektiği varsayılmaktadır. Buna göre,<br />

Soğuk Savaş sonrasında Kafkasya ve Orta<br />

Asya’nın uluslararası sistemdeki konumu<br />

siyasal ve ekonomik anlamda tarihi bir<br />

değişim yaşamaktadır. Sovyet askeri<br />

gücünün yarattığı güç boşluğu, Afganistan<br />

başta olmak üzere mücavir alanda dinsel<br />

ve etnik kökenli terör faaliyetlerinin<br />

tırmanışa geçme tehlikesini gündemde<br />

tutmaktadır. Bununla birlikte, uluslararası<br />

ilişkiler mantığı açısından konuya dikkatle<br />

yaklaşıldığında; günümüzde Çin-Kuzey<br />

Kore-Pakistan-Hindistan arasındaki<br />

nükleer silahlanma yarışına İran’ın katılma<br />

isteğinin yarattığı belirsizlik önemlidir. 12<br />

11 Doktrinde, Brezezinki, bu gelişime ‘’Büyük satranç Tahtası’’<br />

adını vermiştir.<br />

12 BM’in 1299 sayılı yaptırım kararı ile uygulanan ambargo<br />

kararının Ocak 2011 İstanbul toplantısında çözüme kavuşturulmaması,<br />

NPT Antlaşması dikkate alındığında BM Sözleşmesi-<br />

56 54

SSCB’nin tasfiyesi sonrasında bölgenin<br />

zengin enerji kaynakları, stratejik maden<br />

rezervleri ve tarihi ipek yolu güzergâhının<br />

yarattığı cazibe, dünya ekonomisi için<br />

hayati önem kazanırken diğer taraftan da<br />

ABD ve AB ülkeleri ile Çin’in politikaları<br />

Rusya ile rekabete yol açmaktadır. 13<br />

Nitekim Rusya, XVIII. yüzyıldan itibaren<br />

kademeli olarak Avrasya bölgesinde<br />

yükselen güç olmuştur. 1917 Sovyet<br />

Bolşevik Devrimi ve II. Dünya Savaşı<br />

sonrasındaki iki kutuplu güçler dengesi<br />

Sovyetler Birliği’nin Avrasya’daki bölgesel<br />

kontrol ve etkinliğini en yüksek noktaya<br />

taşımıştır. Sovyet Lideri Gorbaçov ve<br />

ABD Başkanı Reagan arasında 11 Kasım<br />

1986’da gerçekleşen Reykjavik Zirvesi<br />

ile alınan nükleer silahsızlanma ve<br />

Avrupa’nın geleceği hakkındaki kararlar 14<br />

doğrultusunda SSCB, 31 Ocak 1991<br />

tarihinde tasfiye edilmiş, Sovyet Kızıl<br />

Ordusu Doğu Avrupa topraklarından geri<br />

çekilmiş ve iki Almanya birleşmiştir. 15<br />

nin VII. Bölüm esaslarına geçilmesinde Güvenlik Konseyi daimi<br />

üyeleri Rusya ve Çin’in tutumları netlik kazanmamıştır.<br />

13 Nitekim, ABD’nin Avrasya üzerindeki rekabetçi girişimleri<br />

ve NATO’nun askeri varlığına karşılık Çin- Rusya işbirliği Şanghay<br />

Örgütü ile mukabil cephenin siperlerini derinleştirmeye<br />

devam etmektedir. Bu rekabetin periferik bölgedeki kaçınılmaz<br />

yansımaları olarak Kafkasya, Karadeniz, Baltık, Akdeniz ve İran<br />

Körfezine yansımaları, Türkiye, İran, Pakistan, Ukrayna, Azerbaycan,<br />

Gürcistan, Ermenistan’ın katılmasına sebebiyet vermektedir.<br />

Orta Asya enerji jeopolitiği; XXI. yüzyılın öncelikli dış politika<br />

ve ekonomik konuları arasında yer almaya adaydır.<br />

14 Nikolai Sokov: ‘’Reykjavik Summit: The Legacy and a Lesson<br />

for the Future’’, December 1, 2007, http://www.nti.org/<br />

analysis/articles/reykjavik-summit-legacy/<br />

15 Kathrin Hörschelmann: ‘’History after the End: Post-Socialist<br />

Difference in a (Post)modern World’’, Transactions of<br />

the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 27, No. 1,<br />

20<strong>02</strong>,p. 52-66, Chauncy D. Harris :’’ Unification of Germany in<br />

1990’’, Geographical Review, Vol. 81, No. 2, April , 1991, p. 170-<br />

182, Mark Bassin :’’ Between Realism and the ‘New Right’: Geo-<br />

Batılı ülkeler, yeni bağımsızlıklarını<br />

kazanan devletlerin tekrar Rusya’nın<br />

etki alanına girmesi endişesi ile bu<br />

ülkeleri kendi siyasal, ekonomik ve<br />

güvenlik sistemlerine entegre etmek<br />

istemişlerdir. 16 Brezinski’nin Satranç<br />

Tahtası olarak tanımladığı Avrasya’da<br />

ABD’nin başlattığı politikalar, değişimin<br />

en önemli unsurunu teşkil etmiştir. 17<br />

ABD’nin Kafkasya politikasının tarihsel<br />

süreç içindeki ilk açılımları, Bakü petrolü<br />

ve Ermeni göçmenler vasıtası ile olmuştur.<br />

1991 sonrası gelişmeler genel hatları ile<br />

irdelendiğinde ise, ‘’Rusya Öncelikli’’ 18<br />

olarak kurgulanmıştır. ABD’nin, Avrasya<br />

stratejisi içindeki hayati çıkarları açısından;<br />

Kafkasya bölgesini pivotal eksen olarak<br />

tanımlamıştır. 19 ABD’nin değişim gösteren<br />

yeni Kafkasya politikasında; enerji<br />

politics in Germany in the 1990s’’, Transactions of the Institute<br />

of British Geographers, New Series, Vol. 28, No. 3, September<br />

,2003, p. 350-366.<br />

16 ‘’Collapse of the Soviet Union-1989-1991’’, http://www.<br />

globalsecurity.org/military/world/russia/soviet-collapse.htm.<br />

17 S. Neil MacFarlane : ‘’The United States and Regionalism<br />

in Central Asia’’, International Affairs , Vol. 80, No. 3, Regionalism<br />

and the Changing International Order in Central Eurasia ,<br />

May, 2004, p. 447-461.<br />

18 Bu politikaya göre; Kafkasya ile Moskova üzerinden ilişki<br />

kurulması tercih edilmiştir. Bunun en önemli nedeni ise<br />

Rusya Federasyonu’nun uluslararası sisteme entegre edilmesi<br />

ve böylece güven altına alınmasını sağlamaktır. Bu anlamda<br />

Rusya Federasyonu’nun 1993 yılında benimsediği “yakın çevre<br />

doktrini” ABD tarafından da kabul edilerek; Rusya ile ABD’nin<br />

Kafkasya’ya yönelik politikası paralellik göstermiştir.1995’ten<br />

itibaren değişen jeopolitik ortam, ABD’nin de dış politikasının<br />

değişmesine imkân vermiştir. ABD’nin Kafkasya ve Orta Asya’yı<br />

“stratejik hayati bölge” olarak tanımlaması Rusya’nın tepkisine yol<br />

açmıştır ve Rusya küresel politikada Amerikan karşıtı bir çizgiye<br />

yer vermeye başlamıştır. Bunun için de Avrasya-ABD karşıtı bir<br />

koalisyondan oluşan karşı ittifak stratejisine yönelmiştir.<br />

19 Stephen J. Blank : ‘’After Two Wars: Reflections on the<br />

American Strategic Revolution in Central Asia’’, Carlisle Barracks,<br />

PA, Strategic Studies, Institute, Army War College, July<br />

2005, p. 12-21.<br />

HAZAR RAPORU<br />

57 55

projelerinin hayata geçirilmesi, bölgenin<br />

demokrasiye ve liberal ekonomiye açık<br />

tutulması, suretiyle yeni bir siyasal<br />

düzen tesis edilmesi, çatışmaların barışçı<br />

çözüme kavuşturulması, terörle mücadele,<br />

İran’ın çevrelenmesi vb. önceliklerine yer<br />

verildiği söylenebilir. Öte yandan ABD,<br />

11 Eylül sonrasında, Irak ve Afganistan<br />

Savaşlarına iştirak ettiği gibi, ilk kez<br />

Kafkaslar ve Orta Asya’da askeri güç<br />

konuşlandırmıştır. 20 Washington bölgede<br />

Taliban ve El Kaide terör örgütlerinin<br />

güçlenmesi tehdidinin, Rusya ve Çin’in dış<br />

politikalarına ve hayati çıkarlarına aykırı<br />

olduğuna ikna etmiştir. 21 ABD’nin bölgeye<br />

yönelik temel stratejik hedefleri ise,<br />

Rusya’nın yeniden hegemonik güç olarak<br />

baskılarını hafifletmek, İran’ın İsrail’i<br />

tehdit eden Körfez’deki politikalarının<br />

yayılmacı etkisini pasifize etmek şeklinde<br />

tanımlanabilir. Öyle ki, bu hedefler<br />

<strong>Hazar</strong>’ın hidrokarbon rezervlerinin<br />

bir kısmı üzerinde kontrol sağlamak ve<br />

alternatif boru hatları projeleri geliştirmeyi<br />

içermektedir. Bunu Türkiye, Gürcistan,<br />

20 “Bush Troop Redeployment Plan: A Threat to Russia,”<br />

CDPP, Vol. LVI, No., 33, September 15, 2004, p. 1-5., Radio Free<br />

Europe Radio Liberty, February 26, 2004, report of Rumsfeld’s<br />

trips to Uzbekistan and Kazakstan; “U.S. Relations with Central<br />

Asia: Beth Jones, Assistant Secretary for European and Eurasian<br />

Affairs, Briefing to the Press,” Washington, DC, February 11,<br />

20<strong>02</strong>, www.state.gov/p/eur/rls/rm/20<strong>02</strong>/7946.htm; Roger N.<br />

McDermott, “Washington Vague on U.S. Basing Plans in Central<br />

Asia,” Eurasian Daily Monitor, August 6, 2004; “Envoy to<br />

Azerbaidzhan Upholds USA’s Regional Policy,” Zerkalo, Baku,<br />

September 11, 2004, p. 15-17, BBC Monitoring, September 18,<br />

2004, retrieved from Lexis-Nexis.<br />

21 Shirley Kan: ‘’U.S.-China Counter-Terrorism Cooperation:<br />

<strong>Issue</strong>s for U.S. Policy’’, CRS Report for Congress, 12 May, 2005. ,<br />

S. Neil MacFarlane: ‘’ the United States and Regionalism in Central<br />

Asia ‘’, International Affairs (Royal Institute of International<br />

Affairs 1944-), Vol. 80, No. 3.<br />

Azerbaycan gibi bölgesel müttefikleriyle<br />

devam ettirerek, onları bir anlamda<br />

ödüllendirmekte ve ABD’yle beraber<br />

devam etmeye teşvik etmektedir. Nitekim<br />

Dimitri Trenin’e göre Rusya, Kafkasya’daki<br />

ayrılıkçılık, dinsel radikalizm, terörizm<br />

ve etnik çatışmaları kendi iç güvenliğine<br />

karşı tehdit olarak algılamaktadır. Ancak,<br />

ABD ile ekonomik ve stratejik rekabet,<br />

Rusya’nın bölgeye yeniden dönmesi<br />

yolundaki engel olarak algılanmaktadır.<br />

Rusya, ABD’nin askeri faaliyetlerini de<br />

“Dondurulmuş Çatışmaları” ısıtmaya ve<br />

istikrarsızlık yaratmak için ve Moskova’nın<br />

deklare ettiği Kırmızı Çizgileri aşmak için<br />

NATO’nun kullanıldığını ileri sürmektedir.<br />

Bu tespite paralel olarak Rusya Devlet<br />

Başkanı Medvedev, Gürcistan’ın 2008<br />

saldırısını “Rusya’nın 11 Eylül’ü” olarak<br />

tanımlanan provakatif bir eylem olarak<br />

yorumlamaktadır. 22 Amerikan yönetimi<br />

ise Rusya’nın Kafkaslardaki geleneksel<br />

nüfuzunu azaltarak, Kremlin’in arka bahçe<br />

anlayışına şiddetle karşı çıkmaktadır.<br />

Kısacası, ABD Rusya’yı tekrar karşısında<br />

rakip olarak görmek istememektedir. 23 Bu<br />

itibarla, ABD’nin Kafkasya politikasının:<br />

Bölgenin jeopolitik<br />

özelliklerinden istifade yöntemleri,<br />

XIX. yüzyılda misyonerlik faaliyetleri<br />

kapsamındaki gelişmelerin I.Dünya Savaşı<br />

ve II. Dünya Savaşı’nda Sovyetler ile<br />

22 Dmitri Trenin: ‘’Russia in the Caucasus: Reversing the<br />

Tide’’, Brown Journal of World Affairs.<br />

23 Çağrı Kürşat Yüce: ‘’Kafkasya ve Orta Asya-Enerji kaynakları<br />

Üzerinde Mücadele ’’, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2006,<br />

s.194-195.<br />

58 56

ittifaka dönüşümü,<br />

Soğuk Savaş döneminde<br />

“Çevreleme Politikası” ile Sovyet Kızıl<br />

Ordusu’nun İran Körfezi ve Akdeniz’e<br />

inmesinin önlenmesi için Türkiye ve İran<br />

ile İttifak, Sovyetler Birliği’nin tasfiyesi ile<br />

Avrasya bölgesinin enerji kaynaklarının<br />

kontrolünde Kafkasya’da Rusya ile<br />

yakınlaşmanın boyutlarının tartışılması,<br />

11 Eylül sonrasında, radikal İslami terörle<br />

mücadelede Kremlin ile ittifak yolunun<br />

açılması,<br />

Başkan Bush döneminde<br />

2008 Rusya-Gürcistan Savaşı ile yaşanan<br />

gerginlik döneminin; Başkan Obama<br />

yönetiminde Rusya ile kısmi yumuşama<br />

ve İran’ın Nükleer faaliyetlerinin<br />

denetlenerek bölgesel güç dengelerinin<br />

muhafazası olarak kısaca özetlenebileceği<br />

düşünülmektedir.<br />

Rusya Federasyonu, üç stratejik hamle ile<br />

ABD-AB-NATO’nun enerji arz güvenliği<br />

açısından güç boşluğuna izin vermeyeceği<br />

yolundaki politikasının yeniden dikkate<br />

alınması gerektiğini ortaya koymuştur.<br />

Birinci olarak Rusya, teorik düzlemde<br />

Şanghay Örgütü ile Çok Kutupluluk<br />

hipotezini ortaya atarak, bu değişime<br />

karşı çıkmıştır. İkinci hamlede Moskova,<br />

güçler dengesini bozduğu gerekçesi ile<br />

Ukrayna ve Gürcistan’ın NATO üyeliğini<br />

kabul etmeyeceğini deklare etmiştir. Bu<br />

bağlamda enerji güvenliğini krize sokan<br />

‘2006 Rusya- Ukrayna gaz krizi AB’yi<br />

endişeye sevk etmiştir. Kremlin yönetimi<br />

üçüncü ve en kritik girişim olarak Portakal<br />

Devrimleri ile Doğu Avrupa ve Orta<br />

Asya’yı kontrol eden siyasal istikrarsızlığa<br />

izin vermeyeceğini 2008 Rusya-Gürcistan<br />

Savaşı ile ortaya koyarken, “dondurulmuş<br />

çatışmalar-frozen conflict’’ denklemini<br />

bozmuştur. Rusya, Abhazya ve Güney<br />

Osetya bölgelerinde Gürcistan sınırlarında<br />

asker bulundurmakta, İran ile dostane<br />

ilişkiler geliştirmektedir. Gürcistan’daki<br />

Gül Devrimi’nden beri, Abhazya ve Güney<br />

Osetya’daki Rus askeri varlığı genişlemiş<br />

ve ayrılıkçı güçlere yardım derinleşmiştir. 24<br />

Rusya sadece Gürcü güçlerini mağlup<br />

etmekle kalmayarak Abhazya ve Güney<br />

Osetya’nın bağımsızlığını tanımıştır.<br />

Böylece diğer ülkelerin de bölgeye bakış<br />

açısı değişmiştir. 25 Rusya Çeçenistan’da<br />

ayaklanmaya karşı tedbirler almakta<br />

ve bu gelişmelerin bütün Kafkaslara<br />

yayılmasından endişe etmektedir.<br />

Kaynak: Journal of Economic Geography<br />

Rusya, yukarıda bahsettiğimiz ABD<br />

ve Avrupa Birliği’nin önde olmasına<br />

mani olmaya çalışmakta, bu kaygan<br />

zeminde kural koyan güç konumunu<br />

korumak istemektedir. Bunun altında,<br />

ekonomik çıkarlarını savunmak, jeopolitik<br />

statükosunu muhafaza etmek, iç tehditleri<br />

ve terörizmi sindirmek ve yok etmek,<br />

emelleri sıralanabilir 26 . Ancak, NATO ve<br />

AB’nin Doğu’ya doğru genişleme süreci,<br />

24 R. Craig Nation, “Russia, United States and the Caucasus”,<br />

2007.<br />

25 Mustafa Aydın, “Turkish Policy Towards Caucasus”, 2008<br />

26 Ilan Berman, “The New Battleground: The Caucasus and<br />

Central Asia,” The Washington Post, <strong>Winter</strong> 2004-05, p. 59-69.<br />

HAZAR RAPORU<br />

57 59

2008 Gürcistan Savaşı ile durgunluk<br />

safhasına geçmiştir. NATO’nun Füze<br />

Kalkanı Projesi ile Baltık, Doğu<br />

Avrupa, Karadeniz, Akdeniz ekseninde<br />

İran’ın nükleer faaliyetleri gerekçesi ile<br />

tertiplenmesine Rusya, şiddetle karşı<br />

çıkmıştır. Kremlin, Near Abroad –Yakın<br />

Çevre doktrini ile uluslararası kamuoyuna<br />

ilan ettiği kırmızı çizgilerini Kafkaslar’da<br />

Frozen Conflict alanlarına müdahalesini<br />

aslında, güçler dengesi açısından nükleer<br />

paritenin ABD ve müttefikleri tarafından<br />

erozyona uğratıldığı gerekçesine<br />

dayandırmıştır. Ukrayna ve Gürcistan’ın<br />

NATO’ya entegrasyonuna karşı çıkan<br />

Moskova Kalilingrad’a İskender sınıfı<br />

nükleer füzeleri konuşlandırmak<br />

seçeneği ile askeri güç kartını pazarlık<br />

masasına bırakmıştır. Rusya, mukabil<br />

hamle olarak, Putin döneminde<br />

yeni boru hatları projelerini devreye<br />

sokarak enerji pazarındaki konumunu<br />

muhafazaya çaba sarf etmiştir. Füze<br />

kalkanını kendi nüfuz alanına yönelik<br />

bir tehdit olarak algılayan Rusya,<br />

Gürcistan’da kurulacak radarın yerine<br />

Azerbaycan’daki kendi radarının ABD<br />

tarafından da kullanılabileceği teklifini<br />

getirmiştir. Öte yandan, 15 Mayıs 1992’de<br />

Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan,<br />

Rusya Federasyonu, Tacikistan ve<br />

Özbekistan arasında Kolektif Güvenlik<br />

Anlaşması (KGA) imzalanmıştır.<br />

Kısacası Rusya, KGAT’ın NATO’ya<br />

denk bir bölgesel güvenlik örgütü olarak<br />

tanınmasını istemektedir. Son dönemde<br />

KGAT sürekli yetkililerinin belirttiği<br />

gibi, KGAT’ın öncelikli faaliyet alanı<br />

Orta Asya bölgesidir. Bölgedeki ABD<br />

askeri varlığından rahatsız olan Rusya,<br />

KGAT çerçevesinde Orta Asya’daki askeri<br />

nüfuzunu artırmayı hedeflemektedir. 27<br />

İkinci stratejik hamle olarak ise, AB’nin<br />

artan enerji ihtiyacını karşılamak için<br />

Rus siyasal eliti, Baltık ve Güney Akım<br />

projelerini devreye sokmuştur. Moskova,<br />

aynı zamanda <strong>Hazar</strong> Denizi’nin hukuki<br />

statü probleminin çözümünde, İran ile<br />

ortak hareket ederek, Kazakistan ve<br />

Türkmenistan’ın AB pazarına ancak<br />

kendi boru hatları ile girebileceğini<br />

ortaya koymuştur. Rusya, Basra Körfezi<br />

ve Hint Okyanusu seçeneklerini de<br />

dikkatle takibe devam etmektedir. Rusya<br />

buna rağmen, Çin’in Türkmenistan ve<br />

Kazakistan’ın enerji kaynaklarının yeni<br />

boru hatları ile rekabetini önleyememiştir.<br />

Rusya, ekonomik açıdan milli gelirinin<br />

% 63’ünü oluşturan enerji pazarındaki<br />

monopolist yapının muhafazası için<br />

kararlılığını ortaya koyarken, 2008 küresel<br />

ekonomik krizinden olumsuz yönde<br />

etkilenmiştir. Rusya bu noktada, Türkiye<br />

ve Balkan ülkeleri ile ortaklık modellerini<br />

Karadeniz-Balkanlar-Akdeniz hatlarındaki<br />

27 Leszek Buszynski: ‘’Russia’s New Role in Central Asia’’,<br />

Asian Survey, Vol. 45, No. 4 ( Jul. - Aug., 2005), pp. 546-565.<br />

60 58

projeleri ile realize etmeyi hedeflediği<br />

gözlemlenmektedir.<br />

Türkiye için Kafkasya bölgesi, tarihi<br />

komşumuz Rusya ve Orta Asya Türk<br />

Cumhuriyetleri için ekonomik ve<br />

siyasal kültür köprüsü, “Uzun Koridor”<br />

konumundadır. 28 Ortalama 5000 metre<br />

yüksekliğindeki dağlık arazi yapısı<br />

nedeni ile “dünyanın çatısı” olarak<br />

tanımlanan Kafkasya, 29 bölgeyi kontrol<br />

altında tutan SSCB’nin dağılmasından<br />

sonra dünya siyasetinde aniden çok<br />

önemli bir yer edinmiştir. Kafkasya,<br />

tarih boyunca Arap-İran-Türk-Rus<br />

kavimlerinin göç ve ticaret yolları ile<br />

ordularının muharebe alanı olmuştur.<br />

Kafkasya’nın coğrafi ve iklimsel<br />

zorlukları, aynı zamanda bölge halkının<br />

egemenliklerinin yanı sıra kendi özgün<br />

kültür-dil-dinlerini korumakta oldukça<br />

faydalı tarihi “SIĞINAK” rolünü de<br />

temin etmiştir. 30 XIX. yüzyıldan itibaren<br />

28 R. Hrair Dekmejian and Hovann H. Simonian, Troubled<br />

Waters: The Geopolitics of the Caspian Region, London: I. B.<br />

Tauris, 2001, p. 28., C. J. Chivers, “Violence Flares in Russia’s<br />

Caucasus, “International Herald Tribune, May 17, 2006.<br />

29 “Asların Dağı” anlamındaki Kafkaslar, daha sonraları Tatarlar<br />

tarafından “Jalbuz” (Buz Yelesi), Nogaylar tarafından Yıldız Dağları<br />

olarak adlandırılmıştır. Bir görüşe göre “Kafkas” adı Farsça<br />

“dağ” anlamına gelen “kuh” ile eski Türkçe’de “beyaz” anlamına<br />

gelen “kas” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir.<br />

30 Bilinen tarihi yaklaşık 3 bin yıl geriye giden Kafkasya, üzerinde<br />

yaşayan halkların kendi aralarındaki iç çekişmenin ötesinde<br />

büyük güçlerin işgallerine sahne olmuştur. Sırasıyla (İskit,<br />

Sarmat, Yunan, Roma, Moğol, Avar, Hun, İran, Osmanlı) ve bu<br />

çerçevede verilen mücadelelerle de bugünkü karmaşık, çok dilli,<br />

çok etnik kompozisyona sahip bir görünüm haline gelmiştir. Bu<br />

etnik yapı incelendiğinde, her biri farklı dili kullanan elli kadar<br />

etnik grup sayılabilmektedir. Bölgenin etnik yapısının şekillenmesinde<br />

dil unsurunun yanında, din öğesi de etkili olmuştur.<br />

Anadolu’ya göç eden Kafkasya kökenli<br />

Türk vatandaşlar, iç politika açısından iç<br />

politikanın da önemli unsurudur.<br />

Diplomatik ve hukuki boyuttan<br />

bakıldığında Türkiye, tüm Orta Asya<br />

ve Kafkas Cumhuriyetlerini tanıyan ilk<br />

ülke olmuştur. Bu bağlamda Türkiye,<br />

Kafkasya’da Gürcistan, Azerbaycan ve<br />

Ermenistan ile kurduğu diplomatik<br />

ilişkilerde Rusya ile olan dengenin<br />

gözetilmesine özen göstermiştir. Ancak,<br />

Türkiye, Sovyet rejiminin yıkılmasından<br />

sonra ortaya çıkan Azerbaycan<br />

Ermenistan Savaşı, Ermenistan’ın<br />

sözde soykırım iddiaları, Rus-Çeçen<br />

Savaşı’nın yarattığı istikrarsızlık ve<br />

radikal dini terörün bölgesel yayılma<br />

riskinin farklı dış politika ve güvenlik<br />

endişeleri ile karşı karşıya kalmıştır. 31<br />

Öte yandan, bölgenin sahip olduğu<br />

petrol ve gaz rezervleri, Türkiye’nin<br />

büyüyen ekonomisine bağlı olarak artan<br />

enerji talebinin karşılanmasını gündeme<br />

taşımıştır. İkinci hayati gelişim ise Türk<br />

Cumhuriyetleri ve Rusya’nın hidrokarbon<br />

Bölgenin yerli milliyetlerinin büyük çoğunluğu Azeri, Ermeni,<br />

Gürcü ve Çeçen’dir. Kafkasya’nın en eski halkları Gürcüler ve<br />

Çeçenlerdir. Bu etnik gruplara Abhazlar ve çeşitli Çerkez alt<br />

grupları İnguşlar, Avarlar ve Lezgiler de dâhildir. Kuzey Kafkasya<br />

halkları bugün için kendi topraklarında ya da cumhuriyetlerinde<br />

azınlık durumundadır. Adıgey’de Adıgeler nüfusun %22 sini,<br />

Karaçay-Çerkes’te Karaçaylar ve Çerkesler nüfusun sırası ile %31<br />

ve %10 nu, Kabardey-Balkar’da ise Kabardeyler %48, Balkarlar<br />

%8 ni oluşturmaktadır. Mitat Çelikpala; Beş Deniz Havzasında<br />

Türkiye, Siyasal Kitap, Ankara,2006,s.64.<br />

31 C. J. Chivers, “Violence Flares in Russia’s Caucasus, “International<br />

Herald Tribune, May 17, 2006 .<br />

HAZAR RAPORU<br />

61 59

enerji kaynaklarının, Ortadoğu dışında<br />

alternatif kaynaklardan AB ve dünya<br />

pazarlarına ulaştırılmasında Anadolu’nun<br />

Akdeniz-Karadeniz transit güzergâh<br />

olarak kullanılması ABD, AB, Rusya,<br />

İran ve Çin’in katıldığı rekabet-ortaklık<br />

fırsatlarını beraberinde getirmiştir.<br />

Bu bağlamda, Azerbaycan önemli bir<br />

petrol ihracatçısıdır, Kafkasya doğal<br />

gaz ve petrol kaynaklarının dünya<br />

pazarlarına akıtılmasında transit koridor<br />

görevi üstlenmektedir. AB tarafindan<br />

benimsenen Avrupa Kafkasya Asya Transit<br />

Koridoru (TRACECA) projesinin de<br />

bir parçası olarak Avrupa’nın en önemli<br />

fosil yakıt kaynağı koridorlarından biridir.<br />

1993 yılında AB tarafindan başlatılan<br />

TRACECA projesi ile bölgeye yapılan<br />

otoyol, tren yolları, fiber optik kablolar<br />

ve doğal gaz ve petrol boru hatları<br />

yatırımlarıyla bölgede, Orta Çağ’da<br />

olduğu gibi, Asya’yı Avrupa’ya bağlayan<br />

modern bir İpek Yolu’nun yeniden hayata<br />

geçirilmesi arzulanmıştır.<br />

Y önetimine bir Rus yöneticKafkaslar ayrıca<br />

doğu-batı arasında uyuşturucu trafiğinin ve<br />

diğer yasa dışı suç oluşumlarının geçiş güzergâhı<br />

olmuştur.<br />

Diğer yandan bakıldığında, Kafkasya ve<br />

Orta Asya’nın birbirine eklemli coğrafik<br />

yapısının aynı zamanda ekonomik ve<br />

siyasal olarak da benzeri parametrelerde<br />

zorlu bir geçiş dönemini yaşadıklarını<br />

ifade etmek gereklidir. Nitekim, Orta<br />

Asya devletleri, 1989’dan bu yana geçen<br />

20 yıl içinde sömürgecilikten kurtuluşun<br />

ikinci aşamasını teşkil eden siyasal<br />

anlamda “Ulus İnşası” ve devletleşme<br />

sürecini yaşamaktadır. Yeni devletler,<br />

komünist rejimden, liberal serbest pazar<br />

ekonomisi ve demokratik yönetime geçişi,<br />

büyük devletlerin güç mücadelesinden<br />

etkilenmektedirler. Toplumsal adalet<br />

açısından, Orta Asya devletlerinin<br />

enerji arzından elde ettikleri milli geliri<br />

kurumsal olarak, yoksul toplumsal<br />

kitlelere yeterince aktarılamamaktadır.<br />

Halen, zengin fakir halk kitleleri ile,<br />

kentsel ve kırsal bölge halklarının sosyoekonomik<br />

yaşam koşullarında ciddi<br />

zorluklar mevcuttur. Ülke yönetiminde,<br />

partizanlık, yolsuzluk,rüşvet, gündelik<br />

ekonomide karaborsa yaygın olmaya<br />

devam etmektedir. Orta Asya<br />

Cumhuriyetlerinin ekonomileri, enerji<br />

ve kritik hammadde kaynakları ile tarım<br />

ürünleriyle sınırlı olup, dış yardım,<br />

borçlanma ve yabancı sermayeye aşırı<br />

bağımlıdırlar. Enerji kaynaklarının üretimi<br />

ve pazarlamasında çevre koşullarına<br />

uyulmaması, gelecekte çok ciddi<br />

boyutlarda çevre sorunlarının, <strong>Hazar</strong><br />

Denizi, Aral ve Baykal gibi göllerde aşırı<br />

kirliliğe yol çmaktadır. 32 Doğu Türkistan’da<br />

32 Bruno de Cordier: “Eski Güneydoğu Sovyetler Birliği: Sömürgecilikten<br />

Çıkış-Dönüşüm, Değişim ve Ötesi”, Çev. Serkan<br />

Berk Karadeniz, “Orta Asya ve Kafkasya”, Editör, Yelda Demirağ,<br />

Cem Karadeli, Palme Kitabevi, Ankara 2006 s. 108-114.<br />

62 60

çıkan olaylar da enerji jeopolitiğinin<br />

bölgeye olan en önemli yansımalarından<br />

biridir. Mevcut koşullarda Kazakistan,<br />

Özbekistan ve Türkmenistan’ın Rusya<br />

ve Çin’le yakınlaştığını görmekteyiz. Bu<br />

yakınlaşmayı stratejik olarak dengeleyecek<br />

yapı ise Türkmen ve İran gazının belli<br />

oranlarda Avrupa’ya ulaştırılmasıdır.<br />

Cumhuriyetlerin ekonomileri SSCB<br />

döneminde büyük ölçüde birbirine<br />

ve Rusya’ya bağımlı olacak şekilde<br />

yapılandırılmıştır. Hiç bir sanayi sektörü,<br />

kendi bulunduğu cumhuriyette ham<br />

maddeden başlayarak nihai ürüne<br />

kadar gidememektedir. Orta Asya<br />

jeopolitiğindeki en önemli hususlardan<br />

birisi, toprak ve su arasındaki hassas denge<br />

ile nüfus yapısı arasındaki “dengesizlik”<br />

ve göç hareketleridir. Unutmamak gerekir<br />

ki, SSCB dağıldıktan sonra, eski SSCB<br />

vatandaşı Rus nüfusun büyük kısmı, Türk<br />

Cumhuriyeti topraklarını terk ederek,<br />

Rusya Federasyonu ve Uralların Batı<br />

yakasına göç etmişlerdir. İkinci olarak,<br />

Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindeki<br />

nüfusun %60’ı kırsal alanlarda yaşamakta<br />

olup, %45’i tarım sektöründe istihdam<br />

edilmektedir. Sadece Kazakistan’ın<br />

GSMH’nin %8’i tarımdan sağlanmakta<br />

olup, nüfusun %33’nü istihdam etmektedir.<br />

Soğuk Savaş sonrasında, Rusya ekonomik<br />

çöküntüden kurtulabilmek için, petrol<br />

ve gaz üretimini artırmıştır. 1990-2010<br />

sürecinde, Rusya AB’nin en önemli enerji<br />

tedarikçisi konumuna yükselmiştir.<br />

Enerji gelirleri ve Orta Asya devletleri<br />

ekonomileri için hayati öneme haizdir.<br />

2006 yılı verileri dikkate alındığında,<br />

Kazakistan’ın petrol ihracatı 18.3 milyar<br />

dolar, gaz ihracatı geliri 1 milyar dolardır.<br />

Türkmenistan’ın petrol ihracat geliri<br />

1.5 milyar dolar, gaz ihracatı ise ise<br />

3.4 milyar dolardır. Özbekistan petrol<br />

ihracatı 0.5 milyar dolar, gaz ihracatı 0.4<br />

milyar dolardır. Üç ülkenin toplam fosil<br />

kaynaklı enerji gelirleri 24 milyar dolar<br />

olup, toplam milli gelirlerinin %24,68’ni<br />

teşkil etmektedir. Buradan da açıkça<br />

görüldüğü üzere, Orta Asya devletlerinin<br />

ekonomi ve dış politikaları büyük ölçüde<br />

sahip oldukları enerji kaynaklarına<br />

bağımlıdır. 33 Orta Asya devletlerinin dış<br />

ticaretinde Rusya ve Çin, yaklaşık %80lik<br />

bir paya sahiptir. Almanya-Türkiye-<br />

Güney Kore ikinci sırada yer almaktadır.<br />

Türkmenistan, Arap ülkeleri ve Türkiye’yi<br />

tercih etmektedirler. Orta Asya devletleri,<br />

AB ülkelerine (gaz-petrol) diğer madenler<br />

ve pamuk ihracatından 7.5 milyar Euro,<br />

ithalattan ise 15.4 milyar Euro tutarında<br />

bir ticaret hacmine sahiptirler. Orta<br />

Asya devletlerinin bağımsızlıklarını<br />

kazanmalarının ardından karşılaştıkları<br />

en önemli sorun, yeterli finansman ve<br />

sermaye birikimi ile modern teknolojik<br />

üretim potansiyelinin eksikliği olarak<br />

33 Conflict Resolution in the South Caucasus: The EU’s Role,<br />

Europe Report No. 173, Brussels: International Crisis Group,<br />

March 20, 2006, p.18-20.<br />

HAZAR RAPORU<br />

61 63

ön plana çıkmıştır. İkinci husus olarak,<br />

yatırımcı sermayenin uluslar arası<br />

hukukun öngördüğü serbest piyasa<br />

ekonomisine dayalı güven ortamının<br />

komünist bürokrasi mirasının engellerini<br />

aşamamasıdır. Bir başka ifade ile pek<br />

çok eski Sovyet sisteminden ayrılan<br />

ülkelerde yaşanan “yolsuzluk-hantal<br />

kamu bürokrasisi-rüşvet” döngüsünün<br />

günümüzde geçerli olması ve uluslararası<br />

üzere, Türkiye hazırlıksız yakalandığı<br />

Orta Asya ve Kafkasya ile ilişkilerinde<br />

Soğuk Savaş dönemindeki Batı endeksli<br />

kısıtlı ilişkilerin yerine inşa edeceği dış<br />

politikadaki yeni yol haritasının nasıl<br />

olması gerektiği sorusuna cevap aramıştır.<br />

Soğuk Savaş döneminde Sovyet askeri<br />

tehdidini ön planda tutan ve güvenlik<br />

merkezli denge politikası yeniden<br />

yorumlanarak, Turgut Özal döneminde<br />

Kaynak: http://www.lib.utexas.edu/maps/map_sites/oil_and_gas_sites.html<br />

hukukun öngördüğü teminatların<br />

mevcut olamaması, yabancı sermayenin<br />

yatırım güvencesini temin edememiştir.<br />

Geçen süre zarfında Orta Asya enerji<br />

kaynaklarına ilgi duyan ABD, AB, Çin,<br />

Japonya, Güney Kore gibi ülkeler,<br />

çok uluslu şirketler vasıtası ile yabancı<br />

sermaye transferi için düğmeye basmıştır.<br />

Yukarıda genel hatları ile özetlendiği<br />

Türk hariciyesi, dış politika çizgisinde<br />

daha aktif ve katılımcı bir vizyon arayışı<br />

içinde olmuştur. 34<br />

Türkiye, Avrasya bölgesinde Turgut<br />

Özal ve Süleyman Demirel liderliğinde<br />

34 1991’deki Körfez Savaşı sonrası düzenlediği basın toplantısında<br />

Özal, “Türkiye’nin eski pasif ve mütereddit politikasını bırakması<br />

ve aktif bir dış politika izlemesi gerektiğini” açıklayarak,<br />

bir anlamda bu yeni döneme start vermiştir.<br />

64 62

aşlattığı yeni dış politikasında; ABD’nin<br />

desteği ile Bakü-Ceyhan boru hattı ile<br />

yeni kazanımlar elde etmiştir. Ankara,<br />

enerji politikalarında transit ülke olarak,<br />

kendi yetersizliklerini ve sınırlılıklarını<br />

kalibre edilmesi ihtiyacını ön plana<br />

çıkarmıştır. Rusya ile işbirliği ve ortaklık<br />

seçeneğinin geliştirilmesi yaklaşımını<br />

gözden geçirmiştir. Bu bağlamda,<br />

AKP hükümetinin Başbakan Tayyip<br />

Erdoğan ve DİB Ahmet Davutoğlu’nun<br />

başlattıkları “komşularla sıfır sorun’’<br />

politikası; bölgede yeni projelerin hayata<br />

geçirilmesi sürecini tetiklemiştir. Son<br />

dönemdeki diplomasi pratiği, dışa açık,<br />

proaktif bir dış politika anlayışını Türk<br />

dış politikasının önemli bir özelliği<br />

olarak karşımıza çıkarmaktadır. Rusya ile<br />

Gürcistan arasındaki çatışma sırasında<br />

Türkiye uzlaştırıcı olarak aktif bir rol<br />

almıştır. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan<br />

hem Moskova’yı hem Tiflis’i ziyaret<br />

etmiştir. Erdoğan, müteakiben, Kafkas<br />

Güvenlik Paktı’nın oluşturulmasını teklif<br />

etmiştir. Rusya, Gürcistan, Azerbaycan<br />

ve de dolaylı olarak Ermenistan bu<br />

inisiyatife destek vermiştir. Ancak,<br />

projenin temellerin daha oturtulmaya<br />

ihtiyacı olduğu ve uygulamadaki<br />

zorlukların aşılması gerektiği de açıktır.<br />

Rus Gürcü yüzleşmesi ve Karabağ’daki<br />

Ermeni Azeri sorunu tarafların adım<br />

atmasını imkânsız kılmasa dahi,<br />

pratikte çok zorlaştıracaktır. 35 6 Eylül<br />

35 Rovshan İbrahimov, “Why Turkey Became More Active In<br />

2008’de Cumhurbaşkanı Abdullah Gül<br />

Ermenistan Başkanı Sarkisyan tarafından<br />

davet edildiği Ermenistan Türkiye futbol<br />

maçına katılarak, normalleşme sürecini<br />

başlatmış oldu. Ermenistan izolasyonun<br />

kalkabileceği umuduyla bu ziyarete büyük<br />

önem atfetmiştir. Gürcü Rus savaşının<br />

Ermenistan’da yol açtığı yakıt krizi, geçici<br />

etkilere neden olmuştur.<br />

Peki, Türkiye’yi Güney Kafkasya’da daha<br />

etkili olmaya iten sebep ne olmuştur<br />

2008’e kadar Türkiye Azerbaycan ve<br />

Gürcistan ile iyi ilişkiler kurmuş ancak<br />

Ermenistan ile kurmamıştı. Bakü Tiflis<br />

Ceyhan ve Bakü Tiflis Erzurum boru<br />

hattı projeleri Türkiye ve Azerbaycan<br />

arasındaki etkileşimin sonuçlarıdır.<br />

Bakü Tiflis Kars Demiryolu Projesi de<br />

Ermenistan’ı dışlayan üç ülke arasında<br />

bir işbirliği sonucudur. Gürcistan bu<br />

projelerin gerçekleşmesinde kilit rol<br />

oynamaktadır. Temel Güney Kafkasya<br />

yolları Gürcistan topraklarından geçmektedir.<br />

Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün<br />

Gürcistan, Azerbaycan ve Türkiye<br />

arasında bölgesel ekonomik ittifakın<br />

başını çekmesi önemlidir. Ermenistan bu<br />

gibi bölgesel projelere Karabağ sorunu ve<br />

Azeri topraklarında hak iddia ettiği için<br />

katılamamaktadır. Türkiye ve Azerbaycan,<br />

yalnızca Ermenistan Karabağ’dan<br />

vazgeçerse sınırların açılacağını söylemektedirler.<br />

Şu an için Türkiye Ermenistan<br />

South Caucasus”, 2009.<br />

HAZAR RAPORU<br />

65 63

ticareti üçüncü ülkeler üzerinden yürümektedir.<br />

Türkiye açısından belki de en<br />

temel problem, Ermenistan’ın ve Ermeni<br />

diasporasının Türkiye’nin 1915 yılında<br />

Osmanlı topraklarında yaşanan olayları<br />

‘soykırım’ olarak tanımasını talep etmesidir.<br />

2009’da imzalanan protokol ile bu<br />

olayların araştırılmasının tarihçi bir gruba<br />

devredilmesi söz konusu oldu ancak<br />

protokollerin halen ülkelerin meclislerinde<br />

onaylanmamış olması ve devletlerin<br />

karşılıklı olarak çekinceli davranması<br />

umudu azaltmaktadır. Aynı protokolde<br />

sınırların karşılıklı olarak açılması da<br />

söz konusudur. Türkiye Ermenistan ile<br />

ilişkilerin geliştirilmesi halinde, Ermenilerin<br />

soykırım baskısının kendiliğinden<br />

azalacağını öngördüğünü tahmin edebiliriz.<br />

1915 olayları iki ülkenin diyalogunda<br />

en önemli engeli teşkil etmektedir. Ermenistan<br />

yönetiminin kontrol edemediği<br />

diasporanın bu konudaki uzlaşmaz<br />

istekleri de sorunun çözümünde zorluk<br />

çıkarmaktadır. Genel olarak Türkiye’nin<br />

‘komşularla sıfir sorun’ politikası dışında<br />

Güney Kafkasya üzerinde uzun vadeli<br />

özel bir politikasından bahsetmek zor<br />

diyebiliriz. Ancak kısa ve orta vadede,<br />

Gürcistan ve Azerbaycan ile ekonomik,<br />

kültürel, askeri ve siyasi ilişkileri artırmak,<br />

Ermenistan ile de normalleşme sürecini<br />

tamamlamak gibi bir hedefinin olduğu<br />

anlaşılmaktadır.<br />

Büyük Güçler ekseninden bakıldığında<br />

Türkiye ABD’nin müttefiki olsa da Rusya<br />

ile de mesafeli olmayıp, son zamanlarda<br />

Rusya ile ekonomik ve ticari ilişkiler<br />

önemli artış kaydetmiştir. Samsun<br />

Ceyhan Petrol Boru Hattı ile Akkuyu<br />

Nükleer Santral projeleri ve iki ülke<br />

arasındaki vizelerin kaldırılması, önemli<br />

gelişmeler olarak dikkat çekici noktalara<br />

taşınmıştır. Türkiye’nin ABD ve NATO<br />

ekseninden çıkmadığı düşünülürse,<br />

yukarıda da belirttiğimiz gibi ABD’nin<br />

bölgedeki hedefi sadece Rusya’yı<br />

dizginlemek değil, aktif bir partner haline<br />

getirmek olduğu doğrulanabilir. Rusya<br />

ise bölgede statükosunu ve nüfuzunu<br />

korumaya çalışmakta, ancak işbirliğinde<br />

de yapıcı davranmaktadır. Rusya ile<br />

Mavi Akım ve Akkuyu nükleer enerji<br />

projeleri bu konuda en önemli adımlar<br />

olmuştur. Öte yandan Rusya ile rekabet<br />

yerine işbirliğinin önemli adımı olarak<br />

29 Aralık 2011 tarihinde Moskova’da<br />

imzalanan Güney Akım -South Stream<br />

hattının, 63 milyar metreküp kapasite ile<br />

Karadeniz –Balkanlar hattını kullanması<br />

hedeflenmiştir. 36 Ancak, 2011 yılında<br />

Ortadoğu’da yaşanan Arap Baharı’nın<br />

36 Türkiye, imzalanan anlaşmayla yeni hattın Türkiye’nin<br />

Karadeniz’deki münhasır ekonomik bölgesinden geçişine izin<br />

vermiştir. Rusya, bu izin karşılığında Türkiye’nin Rusya’dan aldığı<br />

doğal gazın fiyatında indirim yapmıştır. Ayrıca, Türkiye’nin Batı<br />

Hattı’ndan “al ya da öde” kontratları çerçevesinde alması gereken<br />

ve kullanılamayan 3 milyar metreküplük doğalgazın müteakiben<br />

kullanıma imkan tanınmıştır. Mitat Çelikpala: ‘’Enerji Alanında<br />

Rekabet Yeniden Hareketleniyor: Türkiye Merkezli Gelişmelere<br />

Genel Bir Bakış’’, Ortadoğu Analiz, Mayıs <strong>2012</strong> - Cilt: 4 - Sayı:<br />

41, s.9-11.<br />

66 64

Tunus, Mısır, Libya, Körfez ülkeleri ile<br />

Suriye’de yarattığı iç savaş ve istikrarsızlık<br />

ortamı, İsrail’in Mavi Marmara saldırısı<br />

sonrası yaşanan gerginlik, Türk dış<br />

politikasında Orta Doğu’nun ön plana<br />

çıkmasına neden olmuştur. Türkiye,<br />

Nabucco Projesi kapsamında Haziran<br />

2011 tarihinde hükümetler arası prensip<br />

antlaşmasını da imzalamıştır.<br />

<strong>2012</strong> yılında ise Türkiye-Kazakistan<br />

ekonomik ilişkilerinde yeni bir sayfa<br />

açılmıştır. İki ülke arasındaki ticaret<br />

hacmini 10 milyar dolara taşıyacak yeni<br />

Sinerji Ortak Ekonomi Programı’na<br />

yönelik üç yıllık eylem planı Ekim <strong>2012</strong><br />

tarihinde imzalanmıştır. Bu antlaşma,<br />

Türkiye’nin bir Avrasya ülkesi ile<br />

imzaladığı ilk stratejik ortaklık anlaşması<br />

olma özelliğini taşımaktadır. 37 Ticaret,<br />

ekonomi, eğitim ve kültürel alanlarda<br />

yapılacak yatırımlara ivme kazandıracak<br />

yeni projelere başlanmıştır. İran-<br />

Türkmenistan-Kazakistan demiryolu<br />

hızlı bir şekilde tamamlanarak<br />

Kazak enerji kıyılarının doğrudan<br />

Türkiye’ye bağlanması sağlanacaktır. 38<br />

Türkiye, bölgesel politikalarındaki<br />

siyasal tercihlerinde eksen kaymasına<br />

37 ‘’Türkiye ile Kazakistan, Stratejik Ortaklık Antlaşması<br />

İmzaladı’’, Rusya’nın Sesi Radyosu, http://www.rusya.ru/<br />

Content/5280-%C3%BCrkiye+ile+Kazakistan_+stratejik+ort<br />

aklB1<br />

38 Metalürji, kimya ve petrokimya, makine, gıda sanayi, inşaat<br />

malzemeleri sektörleri gibi alanlarda işbirliği faaliyetleri geliştirilecek.<br />

Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının <strong>Hazar</strong> Denizi üzerinden<br />

Kazakistan’a ulaştırılması, uluslararası ulaşım koridorlarının<br />

(TRACECA, SILKWIND) geliştirilmesi öncelikli konular arasında<br />

yer alacaktır. Hazal Ateş: ’’ Kazakistan’la Dev Eylem Planı’’,<br />

Milliyet, 12 Ekim, <strong>2012</strong>.<br />

uğramadığını, 27 Aralık 2011 tarihinde<br />

Azerbaycan doğalgazını Türkiye<br />

üzerinden Avrupa’ya taşıyacak olan<br />

TANAP-Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru<br />

Hattının inşasına ilişkin mutabakat zaptı<br />

imzalamak sureti ile ortaya koymuştur. 39<br />

Azerbaycan Devlet Başkanı İlham<br />

Aliyev’in İstanbul ziyareti esnasında<br />

imzalanan TANAP Projesi ile ortaya<br />

koyarken, Türk dış politika stratejisine<br />

yön verecek yeni yol haritasının sürekliliği<br />

için düğmeye basmıştır.<br />

Sonuç<br />

O rta Asya enerji jeopolitiği; XXI. yüzyılın<br />

öncelikli dış politika ve ekonomik konuları<br />

arasında yer almaya adaydır. Bölgenin önemli<br />

aktörleri arasında yer alan ve NATO üyesi<br />

olan Türkiye’nin geçmişteki hatalarını tekrar<br />

etmeksizin gelişmeleri ve mevcut güç dengelerini<br />

doğru tahlil ve analiz edilmesinin bu çalışmada<br />

ortaya konduğu üzere, aynı zamanda enerji<br />

güvenliği için zaruret arz ettiğini söylemek<br />

mümkün görülmektedir.<br />

39 TANAP’ın beş yılda tamamlanması ve 5–6 milyar dolara<br />

mal olması öngörülüyor. Türkiye, hattan geçecek olan yaklaşık<br />

16 milyar metreküp doğalgazın 6 milyar metreküpünü kendi<br />

ihtiyaçları için kullanabilecek. Geri kalan miktar Avrupa pazarına<br />

ulaştırılması hedeflenmiştir. Boru hattının, ortaklık yapısında<br />

ileride değişme ihtimali olmakla birlikte, bugün için % 80’lik<br />

kısmı Azerbaycan’a % 20’si ise Türkiye’ye ait. Azerbaycan’ın Şahdeniz-2<br />

gazının 2017-8’de uluslararası piyasalara girecek olması.<br />

Bu gazın ve ilave olarak muhtemel Türkmen ya da Kazak doğal<br />

gazının Türkiye üzerinden Batılı tüketicilere taşınması ihtimali<br />

Rusya’nın tekel olma durumunu ortadan kaldırması nedeniyle<br />

alternatif hatlar arasındaki rekabeti su yüzüne çıkartmıştır. Çelikpala,<br />

age.s.12-16.<br />

HAZAR RAPORU<br />

67 65

68 66<br />

Ekonomik kalkınma ve uluslararası<br />

rekabette Türkiye’nin toplam 67,8 milyar<br />

m 3 ’lük doğal gaz antlaşması mevcut olduğu<br />

dikkate alındığında enerji ihtiyacının<br />

%80’nin ithal eden ülke konumunda<br />

olması, 2011 enerji faturasının 50 milyar<br />

dolarlık hacminin yakın gelecekte 100<br />

milyar doların üstüne çıkması olasılığını<br />

kuvvetlendirmektedir. Bu itibarla,<br />

Türkiye’nin Avrasya enerji politikalarını<br />

yeniden revize etmesi ihtiyacı esasen<br />

ekonomik ve finansal politikaların yanı<br />

sıra devletlerarası bölgesel ilişkileri ve<br />

ulusal güvenlik politikalarını da yakından<br />

etkileyen bir sürece girmiştir. Türkiye<br />

Kafkasya-Orta Asya Ekonomik Birliğine<br />

katkılarda bulunabilir, biçimlenmesinde<br />

ciddi yardımları olabilir. Türkiye,<br />

bölgedeki dinsel-etnik çatışmaları önleyici<br />

roller üstlenebilir. Türkiye, ekonomik<br />

ve teknolojik know-how birikimini<br />

paylaşması halinde, Kafkasya ve Orta Asya<br />

Cumhuriyetleri ile yeni iş birliği projelerini<br />

hayata geçirebilir. Sermayeden çok neyin<br />

nasıl yapılacağı konusunda deneyim ve iş<br />

birliği enformasyonuna ihtiyaç duyan Orta<br />

Asya cumhuriyetleri ile üniversitelerin<br />

akademik ortaklıklar ve değişim eğitimleri<br />

uygulamaları, gelecekte yaratıcı teknolojik<br />

dönüşümler sağlanmasını temin edebilir.

DEĞERLENDİRMELER<br />

Dr. Şener Aktürk<br />

Türkiye’de Milliyetçilik ve<br />

Demokratikleşme<br />

Türkiye’de milliyetçilik ve ulusçuluk<br />

kavramının ortaya çıkması ve evrimi<br />

ile ilgili nasıl bir çerçeve çizebiliriz<br />

Milliyetçilik ve Ulusçuluk akımlarının<br />

Türkiye coğrafyasını etkisi altına aldığı<br />

dönemden evvel, bu coğrafyada hâkim<br />

olan toplumsal yapıda, yani Osmanlı<br />

İmparatorluğunda, dini kimlik etrafında<br />

organize olmuş bir millet yapısı vardı.<br />

Bunu ben, dört ayak üstünde yükselen<br />

masa veya sandalye olarak tanımlıyorum,<br />

Osmanlı toplumunun 4 ana milleti vardır.<br />

Bunların en önemlisi birinci yani kurucu<br />

İslam milletidir. Bütün Müslüman etnik<br />

grupları bir arada tutan bir millet. Burada<br />

millet kelimesinin özü de dini topluluktur.<br />

Dolayısıyla ayrı ayrı Arap, Arnavut,<br />

Laz, Çerkez milletleri değil, tek bir İslam<br />

Milleti vardır. Bütün Müslüman etnik<br />

unsurları içinde barındıran, bu ana sütün<br />

kesinlikle tek başına Osmanlı’yı oluşturan<br />

sütün değildir. Bunun yanında hiyerarşik<br />

sırasıyla yukarıdan aşağıya, ikinci ve<br />

en önemli sırada Rum Ortodoks milleti<br />

vardır. Özellikle Fatih Sultan Mehmed’in<br />

İstanbul’u fethinden sonra, güçlendirilmiş,<br />

tahkim edilmiş ve İmparatorluğun sol<br />

kolunu oluşturan Rum Ortodoks milleti,<br />

üçüncü sırada Ermeni Gregoryen milleti<br />

ve son olarak 1492’de İspanya’dan<br />

kovulup II. Beyazıt tarafından Osmanlı<br />

Devleti’ne kabul edilen, Sefarad, İspanyol<br />

Musevi’lerini oluşturan millet gelir.<br />

Fransız Devrimi’yle beraber iyiden<br />

iyiye yaygınlaşan, güçlenen milliyetçilik<br />

akımlarının sonucu olarak bu dört ayaklı<br />

masa çatırdadı ve teker teker o ayaklar<br />

çökmeye başladı. Burada kritik olan bir<br />

tarih tabi 1821, Yunan isyanıdır. Yunan<br />

isyanı belki coğrafi olarak sadece Güney<br />

Yunanistan olarak bildiğimiz Mora<br />

Yarımadası’nı ve Atina çevresini Osmanlı<br />

İmparatorluğundan kopardı ama kimlik<br />

olarak çok kritik bir kırılma yaşandı.<br />

Çünkü ikinci en önemli millet, nüfus<br />

olarak da, Müslümanlarla yarışabilecek<br />

en önemli millet, Rum Ortodoks milleti,<br />

İmparatorluk vasfını, evrensellik iddiasını<br />

kazandıran bir millet yavaş yavaş etnik<br />

unsurlarıyla İmparatorluktan kopmaya<br />

başladı.<br />

HAZAR RAPORU<br />

67 69

DEĞERLENDİRMELER<br />

Fatih Sultan Mehmed’in Rum Ortodoks<br />

Patriği Gennadios’a Patrikhaneyi<br />

kurdurması ve Fetih projesinde çok önemli rol<br />

atfetmesi dikkat edilecek bir husustur.<br />

F<br />

atih ve ondan sonra gelen Osmanlı<br />

imparatorları, Osmanlı kimliğini evrensel<br />

bir kimlik olarak, Roma İmparatorluğu gibi<br />

gördükleri için, bugün Rum Ortodokslar,<br />

yarın Protestanlar, Katolikler, belki Budistler,<br />

Hindular potansiyel olarak dünyanın bütün<br />

dinlerini, Osmanlı kimliğinin birer parçası<br />

gibi düşündükleri için çok önem vermişlerdir.<br />

1821’de başlayan isyan 1829’da Elen<br />

Cumhuriyeti olarak Yunanistan’ın<br />

kurulmasıyla sonuca ulaştı ve daha sonra<br />

gelen Sırbistan’ın bağımsızlığı, Karadağ’ın<br />

bağımsızlığı, Bulgaristan’ın ve Romanya’nın<br />

bağımsızlığı, tek tek Rum Ortodoks milletini<br />

Osmanlı’dan kopardı. Ve bir ayak, önemli<br />

olan ikinci ayak tamamıyla çökmüş oldu. Bu<br />

dönemlerde Osmanlı İmparatorluğu’ndaki<br />

kimlik politikasının birkaç aşamadan<br />

geçtiğini görüyoruz. Ulusçuluk, Milliyetçilik<br />

akımına reaksiyon olarak önce Osmanlıcılık<br />

benimsendi, ama gayrimüslim etnik<br />

unsurların en önemlileri olan Rum<br />

Ortodokslardan başlayarak daha sonra<br />

Ermeniler de dahil olmak üzere, kopması<br />

neticesinde Osmanlıcılıktan İslamcılığa,<br />

İslamcılıktan Türkçülüğe geçiliyor ve burada<br />

ben resmi ve yaygın tarih yazımından farklı<br />

olarak şunu vurguluyorum, 1. Dünya Savaşı<br />

sonrasında Türkçülükten tekrar İslamcılığa<br />

geçiliyor ve sonra tekrar Türkçülüğe<br />

geçiliyor. Kısaca açmak gerekirse 1821-<br />

1829 Rum Ortodoks milleti başta olmak<br />

üzere gayrimüslim kopuşu ve Osmanlıcılık<br />

siyasetinin iflasını gösteren süreç yürümedi.<br />

Çünkü gayrimüslimler olmadan Rum<br />

Ermeni olmadan Osmanlıcılık olamazdı,<br />

olamadı da. 1912 kırılma noktasıydı.<br />

Çünkü ilk defa Müslüman bir etnik grup da,<br />

kendi ulus devletini kuran Arnavutluk var,<br />

Balkan Savaşı’nda Balkanlar etnik gruplara<br />

ayrıldı. Sırpların, Bulgarların, Yunanların<br />

ulus devletini genişletmesi, ondan önceki 80<br />

yıllık bir sürecin devamı ama Osmanlı’dan<br />

bağımsız farklı bir Müslüman ulus devletinin,<br />

Arnavutluk’un ortaya çıkması, psikolojik<br />

olarak büyük bir kırılış oldu. Bunu Mehmet<br />

Akif’te çok fazlasıyla görebiliyoruz.<br />

Biliyorsunuz kendisi Arnavut’tur ama<br />

Türk milli şairidir, İstiklal Marşı’nın da<br />

yazarı. Daha sonra Araplarda bunu daha<br />

da artarak göreceğiz 1. Dünya Savaşı’nda<br />

fakat Arnavutluk’un kopuşu Araplardaki<br />

bağımsızlık hareketleri, kimlik politikasını<br />

doğrudan Türkçülüğe kaydırdı.<br />

İslamcılık da terk edildi, iflas etti ve başarılı<br />

70 68

olamadı. 1. Dünya Savaşı’nda, Türkçülüğün<br />

iktidarda olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle<br />

1913 İttihat ve Terakki’nin gerçekleştirdiği<br />

Saray Darbesi ve 1913’ten 1918’e kadar,<br />

yani bütün 1. Dünya Savaşı boyunca<br />

İttihat ve Terakki’nin muhalefetsiz tek parti<br />

döneminde aslında Türkçülük tatbik edildi.<br />

Teorisi zaten vardı, uygulamasını da o beş<br />

yıllık süreçte gördük. Fakat malumunuz 1.<br />

Dünya Savaşı kaybedildi. Kafkasya’dan<br />

Orta Asya’ya ulaşma hayalleri, İran<br />

üzerinden Hindistan’ı vurma hayalleri iflas<br />

etti. Sonuçta, 1. Dünya Savaşı Türkçülüğün<br />

de iflasıydı o anlamda. Bu noktadan sonra<br />

ise yani en çok söylenen, Türkiye’de ve<br />

dünyada, sırasıyla Osmanlıcılık, İslamcılık<br />

ve Türkçülüğe geçilişidir. Oysa Mondros<br />

Mütarekesi’nde, Sevr Anlaşması’nda<br />

ve Anadolu’nun parçalanma sürecinde<br />

ki bu benim kişisel görüşüm, akademik<br />

çalışmalarımda da vurguladım, İslamcılığa<br />

bir geri dönüş var.<br />

Ankara Hükümeti’nin kurulması ve milli<br />

mücadelenin organize edilişi. Burada<br />

bir kaynak. Bu konular üzerine pek<br />

çok yerde yazdım fakat Middle Eastern<br />

Studies dergisinde Kasım 2009’da<br />

yayınladım, “Persistence of the Islamic<br />

Millet” adlı makalede. Aynı zamanda<br />

yine 2009-2010 yıllarında Doğu Batı<br />

Dergisi’nin 51. sayısında çıkan “Osmanlı<br />

Devleti’nde dini çeşitlilik” adlı makalede.<br />

İkisinde de vurguladığım şu oldu; Milli<br />

Mücadele özellikle Middle Eastern Studies<br />

makalesinde de değindiğim üzere, şimdi<br />

Türk Kurtuluş Savaşı olarak da tarif edilen<br />

olay aslında din temelinde gerçekleşmişti.<br />

Milli kelimesinin Arapça, Aramice,<br />

Süryanice kökenine baktığımız zaman<br />

“dini topluluk ve cemaat” anlamına geliyor.<br />

1920 yılında bunu duyan kişiler için de<br />

İslami dini anlamı vardı. O yüzden de bu<br />

temelde bir mücadele yapıldı, Anadolu’nun<br />

bütün Müslüman etnik unsurları, İngiliz,<br />

Fransız ve Yunan işgal kuvvetlerine karşı<br />

bir direniş örgütlediler ve bunu başardılar.<br />

Lozan Anlaşması’yla da Türkiye<br />

Cumhuriyeti kuruldu. Ama Cumhuriyet<br />

kurulduktan sonra tekrar bir Türkçülüğe<br />

dönüş var ve bu sefer millet kelimesinde<br />

bir anlam kayması oluyor. Yüzyıllar<br />

boyunca dini cemaat, dini topluluk olarak<br />

tanımlanmış olan İslam milleti, Ortodoks<br />

milleti, Protestan milleti Osmanlı<br />

İmparatorluğu’nda hayat bulmuş iken<br />

Lutheran milleti diye bir millet kuruluyor.<br />

Millet kelimesi dini içeriğini kaybediyor ve<br />

etnik bir içerik kazandırılmaya başlıyor<br />

resmi kullanımda. Türk milleti gibi Arap<br />

milleti gibi daha önceden anlaşılamayacak,<br />

etnik anlamlı dinsel anlamlı kültürel<br />

anlamlı milletler ihdas ediliyor. Burada<br />

aslında Ulusçuluktan bahsetmek mümkün<br />

çünkü Cumhuriyet’in kuruluş döneminde<br />

zaten Türk milletinden daha fazla,<br />

özellikle 1930’lardan itibaren, Türk<br />

ulusu deniyordu. Yine kökeni Süryanice ve<br />

Arapça da olan dini metinlerde, Kuran,<br />

Tevrat gibi millet kavramının yerine<br />

Moğolcadan gelen “Ulus” kavramı ikame<br />

ediliyor ve bu tamamen etnik bir topluluğu<br />

ifade eden Türkçe konuşan, Orta Asya’da<br />

HAZAR RAPORU<br />

69 71

DEĞERLENDİRMELER<br />

Moğolistan’da etnik bir ulus kökeninin<br />

tanımı olarak yerleşiyor.<br />

Bu ulusçuluk Cumhuriyetin resmi ideolojisi<br />

ve Laik bir ulus anlayışı, dil temelinde<br />

asimilasyona dayanan bir ulus anlayışı.<br />

Ben burada ulus Moğolcadan geliyor ve<br />

etnik kökeni ifade ediyor dediğim zaman<br />

Türkiye Cumhuriyeti’nin uyguladığı resmi<br />

politikanın Almanya’dakinin benzeri<br />

bir etnik milliyetçilik olduğu anlamı<br />

çıkarılmamalı. Çünkü bu değildi, böyle<br />

bir görüş de vardı, Mahmut Esat Bozkurt<br />

gibi, Recep Peker gibi, CHP’nin önemli<br />

kişilerinin savunduğu bir görüştü ama hep<br />

muhalefette kaldı. Hep arka planda güçlü<br />

bir unsur olarak devam etti, ama egemen<br />

siyaset, egemen politika, Fransa’dan ilham<br />

alan kültürel asimilasyoncu milliyetçiliktir.<br />

Ve hep öyle olmaya devam etti, dolayısıyla<br />

pek çok etnik kökenden gelen kişiler<br />

Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak<br />

kabul edildi. Fakat etnik farklılıklarının<br />

vurgulanması kabul edilmedi. Hangi etnik<br />

kökenden gelirse gelsin herkesin Türk dilini<br />

öğrenerek bu da 1930’larda oluşturulan<br />

modern standart Türkçe dediğimiz<br />

resmi İstanbul Türkçesi, Laik bir içerikle<br />

tanımlanan bir Türkçe, bu dili öğrenen ve<br />

bu kültüre asimile olan herkes eşit Türkiye<br />

vatandaşı olarak kabul edildi. Burada eğer<br />

Türkiye Cumhuriyeti pek çok eleştirmenin<br />

ve bazı akademisyenlerin bahsettiği gibi<br />

etnik milliyetçilik temellerinde kurulmuş<br />

olsaydı, bir Türkmen devleti olarak<br />

tanımlanırdı. Ve Cumhurbaşkanından<br />

Başbakanından Bürokrasisine kadar her<br />

seviyede, Türkmen etnik kökene sahip<br />

olmayanlar istihdam edilmez, dışlanır<br />

ve bir Apartheid dönemi Güney Afrika<br />

gibi devlet ve bürokrasi gibi kurumlardan<br />

dışlanırdı. Türkiye Cumhuriyeti’nde<br />

düzinelerce Çerkez, Gürcü, Arap, Laz,<br />

Arnavut kökenden gelen Müslümanlar<br />

devlet bürokrasisinde, siyasetinde,<br />

ekonomide ve kültürel hayatında en<br />

üst seviyeye kadar gelebildiler. Burada<br />

dışlanan sadece, artık sayıları çok azalan<br />

gayrimüslim etnik unsurlardı. Osmanlı<br />

toplumunun diğer 3 unsuru Ermeni,<br />

Rum ve Musevi milletleri resmi azınlıklar<br />

olarak kodlandılar ve onlar devletten,<br />

bürokrasiden dışlandılar ve yasal anlamda<br />

ayrımcılığa uğradılar, fakat Kürtler<br />

de dâhil olmak üzere Müslüman etnik<br />

unsurların devlet ve bürokrasi yapısından<br />

bu şekilde dışlanması söz konusu olmadı.<br />

Fransa’da ve diğer asimilasyoncu, benim<br />

anti-etnik rejim olarak tanımladığım, bu<br />

ülkelerde olduğu gibi onların asimile olarak<br />

etnik farklılıklarını vurgulamaksızın, entegre<br />

olması ve kabul edilmesi hususu var. Tabi ki<br />

etnik farklılıkları vurgulayan kişi ve gruplar<br />

bu entegrasyonun dışında kaldı ve direniş<br />

pozisyonuna geçtiler ki o da Kürt sorunu<br />

olarak, daha sonra kısmen Alevi sorunu<br />

olarak ve belki bu günlerde başka sorunlar<br />

olarak tezahür eden süreçlere sebep oldu.<br />

72 70

Ama Ulusçuluğun, Milliyetçilik olarak<br />

başlayan ve daha sonra Laik Ulusçuluk<br />

olarak devam eden entelektüel ve siyasal<br />

akımının, Türkiye coğrafyasındaki serencamı<br />

budur. 4 ayaklı Osmanlı coğrafyasına geldi<br />

ve birer birer o ayakların çöküşüne hem<br />

sebep oldu, hem de bu çöküşün sonucu oldu<br />

ve Türkiye Cumhuriyeti de o ayaklardan<br />

geriye kalan tek ayak olan Müslüman<br />

milletine Türk Ulusu ismini verdi ve şimdiye<br />

kadar devam eden Ulus Devlet ve ulus inşa<br />

sürecine başladı. Burada tabi çok detaylara<br />

odaklanan kişiler diyebilirler ki Musevilere ne<br />

oldu Onların bağımsız devletleri de olmadı<br />

Evet olmadı. Ta ki 1948’de İsrail’in Yahudi<br />

devleti olarak kuruluşuna kadar. Musevi<br />

azınlığı her kritik dönemeçte, Osmanlı<br />

Devletinin veya onun yerine kurulacak olan<br />

Ankara Hükümeti’nin devamı yönünde<br />

hareket etti ve onu destekledi. Mesela<br />

Selanik’in kaybında Selanik’in en önemli<br />

etnik dini unsuru olan Museviler, Osmanlı<br />

devletinin devamını istemişlerdir. Ve pek çoğu<br />

Elen Cumhuriyeti Yunanistan Selanik’i ele<br />

geçirdiğinde, o zamanlar için Osmanlı’ya göç<br />

etmiş ve Balkanların Osmanlı’da kalmasını<br />

tercih etmişlerdir. Bu da anlaşılabilir bir<br />

durum. Çünkü hiçbir yerde kendi Ulus<br />

Devletlerini kurmayı düşünmüyorlardı.<br />

Bu çok sonradan ortaya çıkmış ve çok<br />

sonradan Hitler’in Yahudi soykırımından<br />

sonra popülaritesini kazanmış ve Filistin’de<br />

başarıya ulaşmıştır. Proje, yani Siyonizm’den<br />

bahsediyorum,<br />

Y<br />

ahudi milliyetçiliğinden o geç döneme<br />

kadar Musevi milleti gayri Müslim milletler<br />

arasında, Osmanlıcılığa da Türkçülüğe de<br />

en sempatik ve en yakın duran gayrimüslim<br />

unsur olmaya devam etti. Bugün bile kısmen<br />

öyledir diyebiliriz.<br />

Son zamanlarda artan PKK terörünü<br />

ve Türkiye’nin Kürt sorununun<br />

çözümünde aldığı mesafeyi nasıl<br />

değerlendiriyorsunuz<br />

T<br />

ürkiye son 10 yılda, fakat bilhassa da<br />

2004 yılından 2009 yılına kadar, bu sorunun<br />

çözümünde muazzam adımlar attı. Bu<br />

süreçte, Türkiye’nin kimlik politikalarında<br />

ortaya koyduğu reformlar ondan önceki 80<br />

yılıyla karşılaştırdığımızda en önemli kırılma<br />

en önemli değişiklik bu konuda şüphe yok.<br />

Tabi ben Kürt sorunu ve bunun gibi Alevi<br />

sorunu denilmesine karşıyım, bu tanımlama<br />

yerine Kürtlerin ve Alevilerin sorunu demeyi<br />

tercih ediyorum. Çünkü Kürt sorunu ve Alevi<br />

sorunu dediğimizde, Kürtlerin veya Alevilerin<br />

varlığı sorunmuş gibi bir izlenim ortaya<br />

çıkabiliyor. Kürtlerin sorunları var, Alevilerin<br />

de sorunu oldu daha doğrusu.<br />

Kürt sorunu ile PKK sorunu iyice ayrıştı ve<br />

AKP Hükümeti döneminde atılan adımlar<br />

Kürt sorununu neredeyse çözdü diyebilirim.<br />

Örneğin, önce 2004 yılının haziran ayında,<br />

TRT3’ün geleneksel dil ve lehçe yayınları<br />

Arapça, Zazaca, Kürtçe Boşnakça Zazaca,<br />

ve Çerkezce olarak başladı ve hala devam<br />

HAZAR RAPORU<br />

71 73

DEĞERLENDİRMELER<br />

ediyor. Daha sonra 2009 Ocak’ında yayına<br />

başlayan ve 7/24 saat Kürtçe yayın yapmaya<br />

hala devam eden TRT6 (şeş). Bu akademik<br />

yılda, <strong>2012</strong>-2013 yılında verilmeye başlayan<br />

orta öğretim kurumlarına kadar indirilmiş<br />

olan Kürtçe seçmeli ders, yine 2009-<strong>2012</strong><br />

arasında Martin Artuklu Üniversitesi gibi<br />

birkaç üniverisetede verilmeye başlayan Kürt<br />

dili ve edebiyatı dersleri ve Kürtçe öğretmeni<br />

yetiştirmek gibi çabalar aslında Cunhuriyetin<br />

80 yılındaki politikasını değiştirdi, yani<br />

asimilasyonun devlet politikası olmaktan<br />

çıktığını gösteriyor, bunun kısaca özeti budur.<br />

Türkiye AKP dönemindeki reformlarla 80<br />

yıllık asimilasyon politikasından vazgeçti,<br />

Devlet nezdinde bazı kişiler Kürtçe bildikleri<br />

için istihdam edilir oldu, TRT 6 budur, devlet<br />

bazı bürokratları çalışanları istihdam ediyor<br />

ve istihdam etmesinin sebebi onların daha<br />

önce tanınmayan bu Kürtçe dilini biliyor,<br />

konuşabiliyor ve hatta öğretebiliyor oluşudur.<br />

Eğer sadece 20 yıl önce devletin eski bir<br />

bakanının Kürtler vardır ve ben Kürt’üm<br />

dediği için 2,5 yıl hapse atılabildiğini<br />

düşünülecek olursa, buradaki değişimin ne<br />

kadar muazzam olduğunu ve karşılaştırmalı<br />

siyaset çalışmalarında çok az görünen<br />

bir değişim olduğunu idrak edebiliriz. Bu<br />

gerçekten çok büyük bir değişim ve benim<br />

Almanya’yla Rusya’yla karşılaştırmalı olarak<br />

yaptığım çalışmalarımda da bahsettiğim gibi<br />

çok az olan Türkiye’de 100 yılda bir olmuş.<br />

Almanya ve Rusya’da da öyle, 100 yılda bir<br />

olmuş. Bu değişiklikler dolayısıyla Kürtlerin<br />

sorunlarından bahsedilecek olursa bunun<br />

çözümünde çok büyük adımlar atıldı. PKK<br />

sorununun çözümü daha uzak gözüküyor<br />

evet, çünkü o ayrı bir sorun, eğer Kürt<br />

sorunu hiç olmasaydı bile binlerce silahlı<br />

militanı olan pek çoğu masum insanları,<br />

sivil olabilir, asker olabilir, katletmiş olan<br />

bir örgüt olmuş olsaydı, bu Türkmenlerden<br />

bile oluşsa, Alevilerden oluşsa, Lazlardan<br />

oluşsa, etnik, kendilerini Türk olarak<br />

tanımlayan kişilerden bile oluşsa bu bir sorun<br />

olurdu. Çünkü o kişiler ne olacaklar, hepsi<br />

mi cezalandırılacak hapse mi konulacak<br />

bazıları mı cezalandırılacak, yoksa bazıları<br />

topluma rehabilite mi edilecek, bu binlerce<br />

militanı olan ve toplumun bir kısmında yurt<br />

dışında dayanakları olan örgüt ile devletin<br />

ilişkisi nasıl olacak, bu ayrı bir soru, dediğim<br />

gibi Türkiye’de tek silahlı terör örgütü<br />

PKK değil başka silahlı terör örgütleri de<br />

var. DHKPC’den bahsedebiliriz geçmişte<br />

çok daha aktif TİKKO’dan vesaire gibi.<br />

Bu gibi örgütler de eğer PKK boyutunda<br />

yaygın örgütler olsaydı ve toplumun bir<br />

kesiminde o kadar büyük bir destek görüyor<br />

olsaydı hiçbir azınlık grubuna mensup<br />

olmasalar bile böyle bir sorun olacaktı. O<br />

sorunu çözmek dediğim gibi biraz güvenlik<br />

uzmanlarına kalıyor, ve bu süreçleri yine<br />

karşılaştırmalı olarak inceleyenlere, fakat<br />

Kürt sorununun, Kürtlerin sorunları, benim<br />

tarifimle Kürtlerin sorunlarının çözümünde<br />

neredeyse son noktaya gelindi. Hükümetin<br />

yapabilecekleri arasında birkaç şey daha<br />

kaldı ki, bunları da özetledim. 2011 yılında<br />

Sabah gazetesinde, ‘’Anadil ve Demokratik<br />

Özerklik’’ başlıklı bir yazımda, kamusal<br />

alanda Kürtçe, Arapça, Lazca, Gürcüce<br />

gibi dillerin, belediye meclislerinin il genel<br />

meclislerinin onayıyla ikincil ve üçüncül diller<br />

olarak kamu hizmetinde kullanılabileceğini<br />

belirtmiştim.<br />

74 72

E<br />

ğer bu çözüm gerçekleşirse, ki hükümet<br />

kanadından gelen sinyaller bunun da<br />

gerçekleşebileceğini gösteriyor. Yeni açıklanan<br />

AK Parti programı bu yönde de adımlar<br />

atılabileceğini gösteriyor.<br />

Bu durumda zaten Kürt sorununun çözümü<br />

için Devlet elinden gelen her şeyi yapmış<br />

olacak. Bu sadece Kürtlerin sorunları değil,<br />

başka etnik gruplar da var Türkiye’de. Sonuç<br />

olarak bahsettiğim gibi o yazımda ve diğer<br />

yazılarımda, belki birkaç milyon Arap<br />

kökenli var bu illerin pek çoğunda Kürtçe<br />

ve Zazaca’nın dışında, ki Kürtçe ve Zazaca<br />

da ayrı ayrı kodlanması gerekecek kadar<br />

birbirinden farklı diller. Örnek veriyorum<br />

yakın zamanda ziyaret ettiğim Mardin’de<br />

şehir merkezinde Arapça çok yoğun olarak<br />

konuşuluyor. Eğer Mardin il genel meclisi ve<br />

belediye meclisi Arapça Kürtçe ve Zazacanın<br />

da 2. 3. ve 4. Diller olarak, belediye sağlık<br />

ve acil hizmetlerinde kullanabilmesi<br />

yönünde finansal kaynak yaratır ve karar<br />

alırsa, bu karar çoğunluk tarafından<br />

onaylanırsa. Bunların bu şekilde Türkçe<br />

elbette resmi ve birincil dil olmak kaydıyla<br />

Belediye otobüslerinden sağlık merkezlerine<br />

kadar değişik kamu hizmetlerinde de<br />

kullanılmaması için çok büyük bir engel<br />

yok. Bu yapılabilir. Bu Türkçenin egemen<br />

birincil devlet ve resmi dil statüsüne de<br />

zarar vermez. Bu başka illerde Gürcücenin<br />

Çerkezcenin ve Arapçanın diğer dillerin<br />

de aynı statüye gelmesini de engellemez.<br />

Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu’daki<br />

dil çeşitliliğine de daha uygun bir çözümdür.<br />

Çünkü pek çok ilde dediğim gibi Kürtçenin<br />

dışında Arapça da, Zazaca da, Azerice de<br />

başka dillerde de bu hizmetler verilebilir. Bu<br />

çözümlerden birisidir diye düşünüyorum. Bu<br />

çözüme Türkiye çok yakın fakat bu çözümün<br />

gerçekleşmesi PKK sorununu, kendi sorununu<br />

bitirmez.<br />

A<br />

KP hükümetinin bu çözüm yönünde<br />

yaptığı reformların başarısının bir ölçüsü<br />

elbette seçim sonuçlarıdır. Bu ay sonunda<br />

Cambridge Üniversitesi yayınlarından<br />

çıkacak olan kitabımda da bahsettiğim<br />

gibi 20<strong>02</strong>, 2007 ve 2011 seçimlerinde<br />

ve aralarındaki belediye seçimlerinde ve<br />

referandumlar da, tamamen AKP Türkiye’de<br />

Kürt kökenli seçmenin en fazla tercih<br />

ettiği parti oldu (Şener Aktürk, Regimes<br />

of Ethnicity and Nationhood in Germany,<br />

Russia, and Turkey, New York: Cambridge<br />

University Press, <strong>2012</strong>).<br />

BDP veya DTP‘den daha fazla Kürt<br />

seçmenden oy aldı, buna hiç kuşku yok,<br />

sayılara ve haritaya nasıl bakarsak bakalım<br />

ki kitapta yine hem quantitative hem<br />

qualitative olarak hem de harita bazında<br />

bunun tasviri var. Güneydoğu Anadolu’da<br />

etnik Kürt çoğunluğa sahip olduğunu<br />

bildiğimiz şehirlerde AKP seçimleri kazandı,<br />

kazanmaya devam ediyor. Bu Urfa olabilir,<br />

Bingöl olabilir Adıyaman olabilir, Bitlis<br />

olabilir Elâzığ olabilir. Burada gerek basın<br />

gerek akademisyenlerin bir kısmı özellikle<br />

Kürt milliyetçilerin en güçlü olduğu bir iki ile<br />

yoğunlaşıp, ki burada en iyi örnek, Hakkâri<br />

ve Diyarbakır ve aradaki iki ildir, yani<br />

HAZAR RAPORU<br />

73 75

DEĞERLENDİRMELER<br />

Batman ve Şırnak. Diyarbakır, Batman ,<br />

Şırnak ve Hakkâri’ye bakıp Kürt milliyetçiliği<br />

kazandı, çok güçlü, egemen demeleri büyük<br />

bir İngilizce tabiriyle “Selection Bias” seçilim<br />

yanılgısı. Bunlar sınırlı ve belli bir grubu<br />

temsil ediyor göz önüne alınması muhatap<br />

alınması ve sisteme entegre edilmesi ve<br />

eşit vatandaşlık haklarından kesinlikle<br />

yararlanması gereken bir grup olmakla<br />

beraber. Şimdi bu söylediklerimden BDP’ye<br />

oy veren 2 milyon seçmenin<br />

muhatap alınmaması gibi bir<br />

sonuç kesinlikle çıkarılmasın.<br />

Bunu da bütün yazılarımda<br />

vurguladım. Kürt açılımı ve<br />

diğer demokratik açılımlar<br />

aslında sistemle arasında<br />

soğukluk yaşayan bu grubun<br />

sisteme entegre edilmesini<br />

hedefliyor. Ve bu da devam<br />

etmeli ve elbette ki Kürtlerin<br />

AKP’ye oy vermeyen 1/3’ünün<br />

de sorunlarının ve taleplerinin<br />

anayasal çerçeve içerisinde<br />

karşılanması gerekiyor. Fakat bu şimdiye<br />

kadar yapılan reformların Kürtlerin 2/3<br />

desteğini aldığına, ve Kürtlerin 2/3’ünün<br />

istikrarlı ve tutarlı bir şekilde AKP’yi ve<br />

onun politikalarını desteklediği gerçeğini<br />

de ortadan kaldırmıyor. Bunu da görmek<br />

gerekiyor. Dolayısıyla Kürtlerin sorunlarının<br />

çözümü konusunda son derece umutluyum.<br />

PKK sorununun çözümü apayrı bir güvenlik<br />

boyutu olduğu için elbette ki Kürtlerin sorunu<br />

ile bağlantılı ama kendi başına bir asayiş ve<br />

güvenlik boyutu olduğu için o konuda emin<br />

değilim.<br />

B<br />

urada bir, son bir nokta çok fazla<br />

vurgulanmayan dil meselesinden ayrı olarak<br />

tabi geçmişteki güvenlik politikalarının<br />

sonucu olarak ortaya çıkmış sorunlar da<br />

var. En başında faili meçhul sorunu. Ve<br />

bu pek çok aile ve kesim için zannedersem<br />

dil sorunundan çok daha büyük bir sorun<br />

olacaktır.<br />

O sorunun da bir noktada çözülmesi<br />

gerekiyor çünkü pek çok kişi dilinin<br />

yasaklanması veya öğretilmemesini kabul<br />

edebilir, ve bu dünyanın pek çok ülkesinde<br />

de resmi politikadır. Bulgaristan’ın Türkçe<br />

konuşan Türk kökenli azınlığı aşağı yukarı<br />

Türkiye’deki etnik Kürt azınlık kadardır,<br />

nüfus nispeti olarak 12%-16% arasında.<br />

Fakat Türkçe Bulgaristan’da tamamen<br />

dışlanmış, devlet televizyonunda ancak 10<br />

dakika kadar yer alabilen bir dil, fakat bu<br />

Bulgaristan Türkleri arasında veya benzer<br />

başka azınlıklar arasında Türkiye’deki etnik<br />

Kürt azınlık arasında olduğu kadar büyük<br />

76 74

ir reaksiyon yaratmıyor, ve yaratmamasının<br />

bir sebebi diğer devlet politikaları ve<br />

aradaki yakın geçmiş, geçmişteki en sorunlu<br />

noktalarından birisi Türkiye’deki Kürtlerin<br />

sorunlarından bahsedecek olursak, faili<br />

meçhullerin tam anlamıyla aydınlatılmamış<br />

olması. Bir kişi belki dilini konuşmamasını<br />

bir noktada hazmedebilir, dünyada bunu<br />

hazmeden on milyonlarca hatta yüz<br />

milyonlarca kişi var ama çok önemli bir<br />

yakınını birinci dereceden aile bireyini<br />

örneğin faili meçhul bir cinayette kaybetmiş<br />

olmayı ve onun aydınlatılmamış olmasını<br />

hazmedebilmesi çok daha zordur ve bu çok<br />

daha büyük bir adalet eksikliğinin işaretidir.<br />

O<br />

yüzden muhtemelen Kürtlerin sorunlarının<br />

nihai çözümü için faili meçhullerin de<br />

aydınlatılması ve adalet karşısına çıkarılması<br />

gerekiyor ve bu adımla beraber zannedersem<br />

Kürtlerin sorunlarının çözümü aşağı yukarı<br />

gerçekleşmiş olacak . Dediğim gibi PKK<br />

sorunu biraz daha ayrı bir güvenlik boyutu<br />

olan bir sorun.<br />

Irak’taki Bölgesel Kürt oluşumu<br />

Irak’taki Kürt bölgesel yönetiminin<br />

kurulması ve gelişmesi ve bugün itibarıyla<br />

fiili olarak ulus devleti haline gelmesi<br />

Türkiye’nin korkularının aksine beklenen<br />

menfi etkileri yaratmadı kanısındayım. Bu<br />

da Türkiye’nin korkularının çoğunun kısmen<br />

yersiz oluşundan dolayı. Çünkü her zaman<br />

vurgulanması gereken nokta şu ki; benzer bir<br />

etnik kökenden geliyor olsalar bile benzer dil<br />

ve lehçeleri konuşuyor olsalar bile Türkiye<br />

Cumhuriyetinin vatandaşı olarak son 100 yılı<br />

geçirmiş olan Türkiye Kürtleri ile İran İslam<br />

Cumhuriyeti vatandaşı olan İran Kürtleri ile<br />

(ki 400-500 yıllık bir süreçten bahsediyoruz<br />

Safevi devleti de var öncesinde), Arap Ulus<br />

devleti olarak şekillenmiş ve Saddam Hüseyin<br />

Irak’ında yaşayan Kürtler ve daha sosyalist<br />

başka bir devlet olarak Hafiz Esad’ın ve<br />

Beşer Esad’ın Suriye’sinde yaşayan Kürtler<br />

ve buna ek olarak 5. Grup olarak Sovyetler<br />

Birliğinde Ermeni Sosyalist Cumhuriyetinde<br />

de, bugünki Ermeni ulus devleti olan<br />

Ermenistan’da yaşayan Kürtler, bu tarihsel<br />

süreçte (bu benim hipotezim) birbirilerinden<br />

o kadar farklılaşmışlar ki hepsini tek bir<br />

grup olarak düşünmek bu şekilde muhayyel<br />

Kürdistanlılardan bahsetmek bir yüzyıl önce,<br />

Pan-Türkistlerin bahsettiği Türkistan gibi bir<br />

hayaldir diye düşünüyorum. Bu toplulukların<br />

birbirleriyle etnik ve dinsel, kültürel bazı<br />

ortak noktaları olabilir. Bu ortak noktalar<br />

daha fazla işbirliğine yakınlaşmaya sebep<br />

olabilir de olsun da, bunun da Türkiye için<br />

ve İran ve Irak için bir problem yaratmaması<br />

gerekir kavramsal olarak.<br />

F<br />

akat bu Kürt grupları arasında ulus<br />

devlete en yakın ve ulus devlete en çok<br />

ihtiyacı olan grup şüphesiz Irak Kürtleriydi.<br />

O yüzden Kuzey Irak’ta Kürdistan bölgesel<br />

yönetiminin kurulması ve günün birinde Kürt<br />

ulus devleti olarak ortaya çıkması hiç şaşırtıcı<br />

değil.<br />

HAZAR RAPORU<br />

75 77

DEĞERLENDİRMELER<br />

Çünkü yine bu 4-5 ülkeye yayılmış etnik<br />

Kürt gruplar arasında en fazla büyük farkla<br />

en fazla dışlanan zulme uğrayan, kimyasal<br />

silahlarla saldırılan ve Kürt olmayan<br />

topluma entegre olamamış entegre edilmemiş<br />

olan topluluktur kuzey Irak Kürtleri.<br />

Bugün Bağdat’ta Basra’da Küfe’de Necef’te<br />

yüzbinlerce kişinin yaşadığı Kürt mahalleleri<br />

yok. Irak Kürtleri Bağdat’a Basra’ya Irak’ın<br />

Arap şehirlerine, Türkiye Kürtlerinin olduğu<br />

gibi kesinlikle entegre olmamışlar. Çok<br />

belirgin bir şekilde coğrafi segregasyon var.<br />

Kürtler, kuzey Irak’ta yaşıyorlardı çok bariz<br />

bir şekilde Saddam Hüseyin döneminde o<br />

bölgelere getirip yerleştirilen Arap topluluklar<br />

vardı. Benzetmede hata olmaz, İsrail’in Batı<br />

Şeria’da ve Gazze’de yerleştirdiği Yahudi<br />

yerleşimciler gibi, Kerkük’de Musul’da ve<br />

diğer şehirlerde. Ve BAAS Arap milliyetçisi<br />

Irak hükümeti Kürtleri, Türkiye’nin veya<br />

İran’ın aksine, tamamen yabancı bir unsur<br />

olarak muameleye tabi tuttu ve dışladı. Yani<br />

biz Irak Arap Cumhuriyetinin tarihinde<br />

Kürt Cumhurbaşkanları, Başbakanları,<br />

Genel Kurmay Başkanları , Bürokratları<br />

göremiyoruz. Bağdat’ta dediğim gibi<br />

Basra’da yüzbinlerce Kürdün yaşadığını,<br />

milyonlarca Arap-Kürt evliliklerinin<br />

yaşandığını göremiyoruz, ama bunların<br />

hepsini ve daha fazlasını örneğin Türkiye<br />

Kürtleri için görebiliyoruz. Türkiye’nin<br />

çok partili demokrasi deneyimin başladığı<br />

1876’ya kadar bunu götürebiliriz,<br />

Türkiye’nin Kürt kökenli vatandaşları<br />

bütün siyasi akımlara, bunların içinde en<br />

önemlisi İslamcılık ve Sosyalizmdir, en<br />

başından beri entegre olmuş önder olmuş.<br />

Dini örgütlenmeden siyasal örgütlenmeye<br />

bürokrasiden devlete iç içe geçmişlerdir.<br />

Dolayısıyla yani Türkiye Kürtleriyle İran<br />

Kürtlerini ve Irak Kürtlerini aynı sepete<br />

koyup hepsi aynı şeyi ister demek kesinlikle<br />

yanıltıcıdır. Türkiye belki 1990’da aşırı<br />

klostrofobik ve etnik milliyetçi bir reaksiyonla<br />

böyle bir şey olabileceğini düşündü ama<br />

1991’deki ilk Irak Savaşından itibaren<br />

ve bilhassa 2003’teki 2. Irak savaşından<br />

itibaren Kuzey Irak’ta fiilen otonom ve<br />

hatta bağımsız diyebileceğimiz Kürt<br />

ulus devleti oluşumu var, Sorani Kürtçesi<br />

konuşan ve bunu resmi dil yapmış ve bu<br />

yapı Türkiye’nin toprak bütünlüğüne<br />

ve toplumsal entegrasyonuna benim<br />

kanaatimce bu anlamda zarar vermeyecek.<br />

Bir önceki konuşmamda yine göndermede<br />

bulunduğum gibi sonuç olarak İstanbul’dan<br />

Çatalca’dan Edirne’den, Kırcaali’ye, Burgaz’a<br />

Gümülcine’ye İskeçe’ye kadar uzanabilecek<br />

bir Türk kökenliler coğrafyasından da<br />

bahsedebiliriz, değil mi Ama bu gün hiç<br />

kimse buradaki işte Bulgaristan’ın 1/8<br />

belki 1/6’sını oluşturan ve sınırdan Türk<br />

sınırına komşu olan büyük bir Türkistan<br />

veya Balkan Türk Cumhuriyeti olarak<br />

örgütleneceğini, bağımsız olacağını ve tek<br />

bir devlet olacağını düşünmüyor bile. Çünkü<br />

artık bu Türk kökenliler Bulgar siyasetine,<br />

toplumuna tamamen entegre olmuşlar,<br />

Yunan siyasetine toplumuna tamamen<br />

entegre olmuşlar, ayrımcılığa uğramıyorlar<br />

demek değil bu kesinlikle, Human Rights<br />

Watch ve diğer uluslararası kuruluşların<br />

defalarca raporlarında bahsettiği gibi<br />

pekçok ayrımcılık unsuru halen Bulgar ve<br />

Yunan toplumunda devam etmektedir. Sırf<br />

bu ayrımcılık unsurları devam ediyor diye,<br />

120 senedir, Bulgaristan’dan bahsedecek<br />

78 76

olursak, ya da 80-90 senedir Batı Trakyadan<br />

bahsedecek olursak Bulgar ve Yunan toplum<br />

düzeninin, siyasetinin, ekonomisinin parçası<br />

olan kişilerin, birincil ve tek kimlikleri olarak<br />

Türkiye Cumhuriyetini ve Türklüğü görüyor<br />

olduğunu sanmak uçuk bir savdır. Bunun<br />

hayali Kurdistan projelerinde de olduğunu<br />

düşünüyorum, Kürt kökenliler için de şu<br />

anda en tercihe şayan olan, ki bunu seçim<br />

sonuçları da gösteriyor, içinde yer aldıkları bu<br />

toplumlarda demokratik eşitliği, ekonomik<br />

eşitliği sağlamak, toplumsal entegrasyonu<br />

en üst seviyede yaşamaktır ve bu da<br />

zannedersem, Türkiye’de bunu çok açık bir<br />

şekilde görüyoruz.<br />

S<br />

iyasi eğilimlerde zaten Kürt kökenli<br />

insanların genel eğilimidir Türkiye’yle<br />

bir olmak. Türkiye toplumu içerisindeki<br />

kazanımları muhafaza etmek, ileriye<br />

götürmek, ve çok başarılı Kürt kökenli<br />

Türkler, Zaza kökenli Türkler, Arap kökenli<br />

Türkler olarak. Türkiye toplumu içerisinde en<br />

üst düzeyde başarılı olmaktır popüler hedef.<br />

Avrupa Birliği süreci ve<br />

demokratikleşme Türkiye’deki kimlik<br />

tartışmalarını nasıl etkilemiştir<br />

AB süreci elbette ki Türkiye’deki kimlik<br />

tartışmalarını etkilemiştir. Fakat ben burada<br />

yine çoğunluk görüşünden ayrılıyorum ve bu<br />

etkinin belirleyici olmadığını düşünüyorum.<br />

Hem olumlu hem de olumsuz etkileri<br />

olmuştur AB sürecinin Türkiye’deki kimlik<br />

tartışmalarının, bunları ayrı ayrı açabiliriz,<br />

fakat son tarihte belirleyici olan AB değil<br />

Türkiye’nin iç dinamikleridir. Türkiye’nin<br />

kimlik sorunlarının çözümünde veya<br />

çözülememesinde, sorunların daha da<br />

derinleşmesinde. Olumlu açıdan, olumlu<br />

etkilerine bakacak olursak AB sürecinde<br />

bu sürecin bir parçası olarak Türkiye’nin<br />

asimilasyoncu milliyetçiliği, dışlayıcı laikliği,<br />

ve siyasetteki militarizmi sorgulamıştır, ve bu<br />

sorgulama sonucu itibarıyla olumlu sonuçlar<br />

vermiştir.<br />

T<br />

ürkiye’nin resmi milliyetçilik anlayışı da<br />

yumuşamıştır, laiklik anlayışı da biraz daha<br />

yumuşamış ve kapsayıcı çoğulcu bir şekle<br />

girmiştir, girmeye devam ediyor, milliyetçilik<br />

de aynı. Ordunun siyasetteki rolü ve militarist<br />

eğilimler büyük ölçüde tasfiye edilmiştir.<br />

Fakat sonuçta bu süreçte belirleyici olan<br />

AB olmamıştır. Zaten, Türkiye medyasını,<br />

toplumunu ve siyasetini 2007 yılından<br />

itibaren takip edenler, ki bu bahsettiğimiz<br />

sonuçların çoğu 2007’den sonra alınmıştır,<br />

TRT6(şeş)’den bahsedecek olursak, laiklikle<br />

ilgili yapılan revizyonlardan da bahsedecek<br />

olursak, ordunun siyaset üstündeki etkisinin<br />

kalıcı olarak kırılmasından da bahsedecek<br />

olursak bunların hepsi 2007’den sonra<br />

olmuştur. Oysa 2007’den sonra AB üyeliği<br />

ve desteği Türkiye’de neredeyse yok olmuştur<br />

ve gündemden çıkmıştır. Örneğin, AB’nin<br />

gazetelerde manşet olduğu gün sayısına<br />

2000 yılında bakalım, 1999’da ve 2001’de<br />

neredeyse gün aşırı AB manşetlerdeydi,<br />

gündemin 1., 2., en kötü durumda 3.<br />

sırasındaydı. 2007’den itibaren gündemin<br />

ilk 5 sırasında bile olduğu bir dönem ben<br />

HAZAR RAPORU<br />

77 79

DEĞERLENDİRMELER<br />

hatırlamıyorum. Fakat bu son 5 yıllık<br />

dönemde 2007’den <strong>2012</strong>’ye kadarki 5<br />

yıllık dönemde Türkiye’nin asimilasyoncu<br />

resmi politikası dışlayıcı laikliği ve siyasette<br />

ordunun rolü konusunda olumlu gelişmeler<br />

yaşandı, ve dolayısıyla bunlar AB sebebiyle<br />

değil Türkiye’nin iç dinamikleri ve<br />

Türkiye’deki grupların, partilerin, örgütlerin<br />

çalışmalarının sonucu olarak gerçekleşti. Bu<br />

AB’nin ikincil bir etkisi olmadığı anlamına<br />

gelmiyor, var, 1990’larda bilhassa böyle bir<br />

etki var ama belirleyici olan iç dinamiktir.<br />

Olumsuz etkisine gelecek olursak, olumsuz<br />

etkisi de şu; belli bir dönemde özellikle<br />

1990’larda ama bunu günümüze kadar<br />

da getirebiliriz Türkiye’de bazı kesimlerin<br />

gözünde Liberalizmin ve Demokrasinin<br />

sanki yabancı menşeili bir Avrupa ideolojisi<br />

olarak görülmesine sebep olmuştur. Ve bu<br />

da sonuç itibarıyla olumsuz bir etkidir.<br />

Çünkü Liberalizmin serbest ekonominin,<br />

serbest piyasa ekonomisinin, rekabetçi siyasi<br />

sistemin, çok partili sistemin, Türkiye’nin<br />

kendi tarihinde de kendi kökleri vardır,<br />

bir temeli vardır, fakat AB fazlasıyla<br />

yoğunlaşmak bu yerel köklerin görmezden<br />

gelinmesi sanki Liberalizmin sanki liberal<br />

demokrasi Avrupa’dan ithal yabancı bir<br />

ideolojiymiş, bir sistemmiş gibi toplumun<br />

bazı kesimleri tarafindan algılanmasına<br />

sebep oldu. Bu da demokrasiye katkıda<br />

bulunmadı, yabancılaştırdı. Bu olumsuz<br />

etkisi, olumlu etkisinden zaten bahsettim.<br />

Bütün bu etkileri aktif olarak fiili olarak<br />

görebileceğimiz bir örnek Kürt açılımı. Kürt<br />

açılımı neden oldu diye sorulduğu zaman<br />

benim burada da çok belirgin bir görüşüm<br />

var. Gazetelerde hem makalelerimde ve<br />

hem kitaplarımda fazlasıyla vurguladım.<br />

Kürt açılımı neden oldu dediğimiz<br />

zaman, bir kısım bunun AB etkisiyle ve<br />

baskısıyla olduğunu iddia ediyor. Fakat bu<br />

kanaatimce yanlış bir fikirdi çünkü Türkiye<br />

cumhuriyetinin (1960’ları saymıyorum),<br />

resmen Avrupa Ekonomik Topluluğuna<br />

ciddi ilk başvurusu 1987’de rahmetli Turgut<br />

Özal’ın liderliğinde yapıldı. İki yıllık bir<br />

değerlendirme sürecinden sonra 1989’da<br />

reddedildi. Reddedilmesinin sebepleri<br />

arasında çok önemli yer tutan bir kısım,<br />

Türkiye’deki etnik dini ve diğer azınlıklara<br />

yapılan muamele ve Kürtçenin bastırılması,<br />

dışlanması ve insan hakları ihlalleri gibi yine<br />

azınlıklarla Kürt kökenlilere dair problemler<br />

yer alıyordur. Fakat 1987’den hatta 1983’den<br />

diyebiliriz 20<strong>02</strong> yılına kadar Türkiye’de<br />

15 hükümet kuruldu, değişik Çiller-<br />

Karayalçın hükümetinden bahsediyorum,<br />

İnönü-Demirel hükümetleri, Ecevit-Yılmaz-<br />

Bahçeli hükümetleri, bu 15 hükümetin<br />

hepsinin programında AB’ye katılım hedefi<br />

vardı, fakat bu 15 hükümetin hiçbirisi<br />

20<strong>02</strong> ve özellikle 2007’de kurulan AKP<br />

hükümetinin gerçekleştirdiği Kürt açılımının<br />

reformlarını yapamadı. Eğer sebep AB ve<br />

onun baskısı ve AB hedefi olmuş olsaydı<br />

1983’den 20<strong>02</strong>’ye kadarki 15 hükümet<br />

neden bu açılımların 1/3’ünü bile yapamadı<br />

ve bunların hepsi neden Türkiye’nin AB’ne<br />

ilgisinin en düşük olduğu, AB’nin Türkiye’nin<br />

üyelik müzakerelerini dondurduğu ve<br />

askıya aldığı, 2007-<strong>2012</strong> döneminde oldu<br />

diye bir sorunun cevaplanması gerekiyor.<br />

Bu soruya Avrupa Birliği’nin belirleyici<br />

etkisinin olduğunu düşünen akademisyenler<br />

gazeteciler medya mensupları siyasetçiler<br />

doyurucu bir cevap veremedikleri sürece,<br />

AB‘nin belirleyici etkisi yoktur. Burada<br />

belirleyici olan bazılarının iddiasına göre<br />

PKK’nın aktiviteleriydi bu da kesinlikle<br />

yanlıştır, çünkü PKK’nın da en güçlü olduğu<br />

dönem 1991’den 1995’e kadar olan dönemdi.<br />

1999 itibarıyla lideri hapiste olan ülke<br />

dışına çıkmış silahlarını bırakmamış olsa<br />

bile ateşkes ilan etmiş askeri olan mağlup<br />

olmuş bir terör örgütüydü PKK, hala da o<br />

80 78

durumdadır, lideri hapistedir askeri olarak<br />

mağlup olmuş bir hareket, ve PKK’ya sempati<br />

besleyen siyasi partiler Kürt açılımı dediğimiz<br />

reformların hiçbirinde rol oynamamışlar,<br />

yani hiçbir meclis önergesi veya yönetmeliği<br />

yazmamışlardır hiçbir hükümette koalisyon<br />

ortağı olmamışlardır, hiçbir şekilde bürokraside<br />

müsteşar olmamışlardır, yani hiçbir şekilde<br />

somut olarak bu sürece katkılarını göremiyoruz<br />

ve siyaset bilimi de bilim olması vasfiyla somut<br />

bilgilerden yola çıkar. AB’nin PKK veya PKK’ya<br />

sempati duyan partilerin bu sürece bu şekilde<br />

somut katkısını göremediğim vakit başka<br />

açıklamalara yönelmek zorundayız, benim<br />

burada tatminkar bulduğum ve savunduğum<br />

açıklama da Türkiye’de AKP’ye oy veren<br />

Kürtlerin 2/3 kesiminin siyasi katkısı İslamcı<br />

ideolojinin yeni bir millet tasavvuru buna ben<br />

İslamcılığın Kürt açılımı dedim, özellikle bir<br />

gazetedeki makalemde de, İslamcı ideolojinin<br />

katkısı Kürt seçmenlerinin 2/3 verdiği oyla<br />

ve onların meclise, neredeyse tamamen AKP<br />

sıralarında gönderdiği temsilcileri ve elbette<br />

bu partinin Türk siyasetinde hegemonik bir<br />

çoğunluğa ulaşmış olmasıdır. Meclisin 2/3’ni<br />

her halükarda 55-60%’ni kontrol ederek 3<br />

seçim üst üste, 2 referandum ve 3 belediye seçimi<br />

kazanmış olması bu açılımı mümkün kıldı.<br />

Dolayısıyla AB sürecinin kimlik tartışmalarına<br />

nasıl etkisi oldu. Bir etkisi oldu, o etkinin olumlu<br />

yanları vardı olumsuz yanları vardı. Fakat<br />

olumlusuyla, olumsuzuyla her halükarda<br />

belirleyici etki AB’den değil Türkiye’nin 50 yıllık<br />

60 yıllık çok partili siyaset geleneğinin yarattığı<br />

iç dinamiklerden, özellikle reforme olmuş ve<br />

AKP’de kendisi bulan İslamcı hareketin kimlik<br />

politikasından kaynaklanmaktadır Kürt açılımı<br />

olmuş olması, olmuş olduğu tarih ve oluş şekli<br />

diye düşünüyorum.<br />

Türkiye’de Alevi vatandaşlarımızın<br />

sorunları nelerdir Çözüm için neler<br />

yapılmalıdır<br />

E<br />

vvelki soruda da bahsettiğim gibi ben<br />

aslında Kürt sorunu veya Alevi sorunu demek<br />

yerine Kürtlerin sorunu veya Alevilerin sorunu<br />

demeyi tercih ediyorum. Çünkü Kürt sorunu<br />

veya Alevi sorunu demek sanki Kürtlerin varlığı<br />

sorunmuş gibi bir yanlış intiba bırakıyor. Bu<br />

intibaya katılmadığım için ve eminim çoğu<br />

tartışmacı da aslında bu intibaya katılmadığı<br />

için, Alevilerin veya Kürtlerin sorunlarından<br />

bahsetmek daha mantıklı olur.<br />

Alevilerin bir takım sorunları elbette<br />

Türkiye’de mevcut en fazla dile getirilen 3<br />

sorun var, her türlü ortamda karşımıza<br />

çıkan. 1980 askeri cuntasının anayasaya<br />

bile madde olarak koyduğu zorunlu din<br />

dersi ve o din dersinin Sünni İslam içeriği,<br />

Diyanet işleri başkanlığının içeriğinin<br />

örgütlenmesi ve yapısı, ve Cem evlerinin<br />

yasal statüsü. Cem evi, Diyanet ve din dersi<br />

olarak bu üçlü paketten bahsedebiliriz. Şimdi<br />

buradan AKP özellikle ikinci iktidarında<br />

2007 ve 2011 döneminde, esasen çok önemli<br />

tarihi adım attı ve Alevi açılımını başlattı.<br />

Bu şu açıdan tarihiydi, ezici çoğunluğu<br />

AKP’ye oy vermeyen bir toplum kesiminin<br />

yaşadığı sorunları çözmek konusunda bir<br />

açılım başlattı. Bunu mesela Kürt açılımı<br />

için söylemiyoruz, çünkü Kürtlerin zaten<br />

büyük çoğunluğu AKP’ye ve ondan önce de<br />

Milli Görüş geleneğine meylettikleri ve oy<br />

verdikleri için Kürtlerin sorunlarını çözerken<br />

HAZAR RAPORU<br />

79 81

DEĞERLENDİRMELER<br />

AKP zaten büyük çoğunluğu kendisine oy<br />

veren kendi tabanının sorunlarını çözmeye<br />

yönelmişti bir anlamda. Ama Aleviler için<br />

böyle bir şey kesinlikle yok Alevi seçmen<br />

davranışı yine kitabımda da bahsettiğim<br />

gibi bu dönemde de dahil olmak üzere 1957<br />

seçiminden bu yana büyük olarak CHP, TBP<br />

daha sosyalist ve sol partiler de dahil olmak<br />

üzere Türkiye siyaseti içerisinde sol olarak<br />

tasvir edilen ve AKP’ye denk düşmeyen<br />

partilere oy vermek şeklinde ortaya çıktı.<br />

90% sosyal demokratlara, 80-90%’a varan<br />

oranlarda CHP ‘ye oy veren bir seçmen<br />

kesiminden bahsediyoruz. AKP bir anlamda<br />

elini duvarın öbür tarafina uzattı ve acaba<br />

Alevilerin sorunlarını çözmek konusunda<br />

Devlet ve Hükümet bir şeyler yapabilir mi,<br />

diye sordu. Bu başarısız oldu iki taraf da bu<br />

konuda muhtemelen suçlanabilir ama ben<br />

bu konuda da hem Radikal’de hem Taraf<br />

’ta hem de diğer gazetelerde “başarısız olan<br />

Alevi açılımın anlamı “ başlıklı yazılar<br />

kaleme aldım çünkü eğer başarılı olabilseydi<br />

Türkiye’de yüzyıllardır süren bir fay hattının<br />

aşılması konusunda büyük bir mesafe<br />

alınmış olacaktı. O yüzden bugün için<br />

başarılmış bir açılımdan değil gelecekte belki<br />

yapılabilecek bir açılımdan bahsedilebilir.<br />

Zorunlu din derslerinin içeriğinin Alevi<br />

kültürünü ve inancını yansıtacak şekilde<br />

revize edildiğinden bahsediliyor. Din<br />

kitaplarına ulaşmak imkanım olmadı, ne<br />

ölçüde İslam dininin Şii yorumu ve Alevi<br />

yorumu bu kitaplara girmiştir o konuda bir<br />

hüküm cümlesi kurmak istemiyorum. Ama<br />

böyle bir çabaya girişilmiş olması tabi ki de<br />

bu bahsettiğimiz 3 sorundan birini çözmek<br />

yönünde atılmış bir adımdır. Zorunlu din<br />

dersini kaldırılamıyor ve kaldırılamamasının<br />

sebebi anayasal bir sorun bir anlamda.<br />

Çünkü dediğimiz gibi 1980 askeri<br />

diktatörlüğünün ve onun yaptığı anayasanın<br />

Türkiye’ye kazandırdığı bir sorun o yüzden<br />

onu tamamen kaldırmak çok zor gözüküyor.<br />

O zaman tamamen kaldırılamayacaksa en<br />

azından içeriğinin toplumu daha kuşatacak<br />

şekilde İslam’ın Şii ve Alevi yorumunu<br />

içerecek şekilde genişletmesi olumlu bir reform<br />

olur. O konuda bir adım var takdir edilesi bir<br />

adım, ne kadarı gerçekleşmiştir bilmiyorum<br />

dediğim gibi dersin içeriğine bakmak lazım.<br />

Diyanet İşleri Başkanlığının kaldırılması,<br />

bazı Alevi kurumların talep ettiği gibi, Laik<br />

Türkiye Cumhuriyetinin yapısının tamamen<br />

değişmesi anlamına gelir. O yüzden bu<br />

gruplar da kendileri de biliyor olmaları lazım<br />

ki, Diyanet İşlerinin kaldırılmasına en başta<br />

Türkiye’de Laikliğin tehlikede olduğunu<br />

düşünen kurum, kuruluş ve toplumsal<br />

kesimler karşı çıkacaklardır. Çünkü Diyanet<br />

İşleri Başkanlığı Türkiye’de Sünni İslam’ın<br />

resmi kurumlar tarafindan düzenlenmesi<br />

ve bir anlamda kontrol altında tutulması<br />

için 3 mart 1924 Laikleşme yasasının bir<br />

parçası olarak kuruldu. O yüzden onun<br />

kaldırılması ve “Status quo ante” dediğimiz<br />

önceki duruma dönülmesi demek, bütün<br />

camilerin vakıfların ve bütün Sünni İslam’ın<br />

kurumların bağımsız olması devletin şu<br />

anda olduğu gibi cuma hutbelerinden,<br />

imamların atanması gibi Sünni İslam’ın<br />

öğretilmesine ve organizasyonuna ve<br />

içeriğine karışamaması anlamına gelir<br />

ki bu olduğu taktirde kesinlikle laiklik<br />

82 80

elden gidiyor gibi bir algı hızla toplumda<br />

yükselecektir o yüzden iyi yada kötü<br />

Diyanet İşleri başkanlığının kaldırılmasını<br />

ben gerçekçi bulmuyorum. Fakat içeriği<br />

ve organizasyonu Alevi dedelerini, Alevi<br />

inancını ve kültürünü de kapsayabilecek<br />

bir şekilde genişletilebilir. Belki başka bir<br />

özerk kurum kurulabilir. Alevi inancını<br />

da yansıtan. 3. Konumuz Cem evleri, Cem<br />

evlerinin yasal statüsü kazanması, vergiden<br />

muaf tutulması elektrik su gibi giderlerinin<br />

ücretsiz olarak sağlanması da yapılabilecek<br />

bir reform hala daha gerçekleşmedi. Ama<br />

orada da biliyorsunuz yasal olarak yine<br />

1920’lerin laikleşme reformunda Tekke<br />

ve Zaviyelerin kapatılmasına geri dönmüş<br />

oluyoruz. Bir anlamda Türkiye’de laikliğin<br />

kurumlaşması öyle bir şekilde olmuş ki Sünni<br />

İslam tamamen kurumsallaştırılmış ama<br />

burada Sünni İslam’dan korkulmasının<br />

motive edici faktör olduğunu görüyoruz.<br />

Bu kurumsallaşma en fazla korkulan<br />

çoğunluğa karşı yapıldığı için de azınlık,<br />

din ve mezhepleri de bu kurumsallaşmanın<br />

dışında bırakılmış. Ortodoks kilisesi,<br />

Heybeliada Ruhban okulu, Alevi Tekkeleri,<br />

Hacı Bektaş vesaire. O yüzden var olan<br />

kurumu, yani Diyanet İşlerini, Patrikhaneyi<br />

de Hahambaşlığı da Cemevlerini de<br />

kapsayacak şekilde genişletmek demek,<br />

bütün azınlık din ve mezheplerini de devletin<br />

tam kontrolü altına almak demek. Bunu<br />

o mezheplerin ve dinlerin mensuplarının<br />

en başta istemeyeceğini ve reddedeceğini<br />

tahmin ediyorum haklı olarak. O yüzden<br />

bu paradoksu da göz önünde bulundurarak<br />

bir çözüm formüle etmek gerekiyor diye<br />

düşünüyorum. Ama çözülmemiş bir sorundur<br />

hala bürokraside devlette ve hatta ekonomik<br />

olarak Alevi kökenli Türkiye vatandaşları<br />

Alevi kökenli olmayanlara göre oldukça<br />

çok dezavantajlı durumdadırlar. Çok<br />

daha sembolik bazı adımlar en azından<br />

atılabilirdi. Bundan başka yazılarımda<br />

da kitabımda da bahsediyorum, Türkiye<br />

Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Forsunda 16<br />

yıldız var, bunlar 16 tarihi Türk devletlerini<br />

sembolize ediyorlar, fakat son derece<br />

Türkmenliği baskın olan Safevi Devleti bu<br />

yıldızlardan birisi değil. Ve benim Alevi<br />

önderleriyle, akademisyenlerle yaptığım<br />

röportajlarda ve konuşmalarımda ortaya<br />

çıkan bunun bir ayrımcılık olarak algılandığı,<br />

çünkü biliyorsunuz Safevi devleti Şiiliği bir<br />

devlet ideolojisi yapan ve İran’da yerleştiren<br />

bir devlet, fakat her bakımdan Osmanlı<br />

devletinden belki daha fazla bir Türk ve<br />

Türkmen Devletiydi. Öyle olduğu halde Türk<br />

devletler arasında yer almayıp dışlanmış<br />

olması, bir anlamda Aleviliğin ve Şiiliğin<br />

dışlanması olarak görülüyor. Belki bu şekilde<br />

sembolik adımlar atılabilir, Safevi devleti de<br />

bir Türk Devleti olarak algılanabilirdi. Şiilik<br />

de meşru bir İslam yorumu olarak daha<br />

fazla işlenebilirdi, kamusal alanda eğitim de<br />

dahil olmak üzere. Böyle adımlar belki de<br />

atılabilirdi ve hala da atılabilir ama dediğim<br />

gibi bazı siyasal ve tarihsel problemler<br />

sebebiyle eskisi kadar umutlu değilim,<br />

çözülebileceği konusunda ,ama bu sorunlar<br />

hala devam ediyor, bu bahsettiğimiz sorunlar,<br />

bir ölçüde.<br />

HAZAR RAPORU<br />

81 83

DEĞERLENDİRMELER<br />

Türkiye’deki kimlik ve etnik kimlik<br />

tartışmaları sizce yeni anayasa<br />

çalışmalarına nasıl yansıyacak Yeni<br />

anayasa Türkiye’de süregelen milli<br />

ve etnik sorunları çözmekte ne kadar<br />

etkili olacak<br />

Türkiye’deki kimlik tartışmalarının yeni<br />

anayasa yapımına katkıda bulunacağını<br />

temenni ediyorum. Ama emin değilim, bu<br />

konuda iyimser olduğumu söyleyemeyeceğim,<br />

sebebi de şu, her ne kadar Türkiye son 10 yılda<br />

bilhassa son 5 yılda, bundan önceki 80 yıldaki<br />

yapılmamış kimlik reformlarını yapmış olsa bile,<br />

bu reformların bize gösterdiği bir üst kimlik ufku<br />

göremiyorum. <strong>2012</strong> yılı Eylül ayının 22’sinde<br />

Sabah gazetesinde yayımladığım bir makalede<br />

Türk üst kimliğinden bahsetmiştim. Buradaki<br />

Türk üst kimliği vurgusunu da bu açıdan yaptım,<br />

açılımdan sonra asimilasyon politikasının<br />

bitişinden sonra T.C vatandaşlarının hepsinin<br />

üzerinde uzlaşabileceği ortak üst kimlik nedir,<br />

bu konuda bir proje var mı , bu konuda hiçbir<br />

somut veri yok. Evet, açılım oldu, bu gün<br />

Türkiye’de etnik Kürt kökenli olmak, ve yahut<br />

da etnik Arap kökenli olmak ve yahut da etnik<br />

Nusayri kökenli olmak geçmişe göre daha kolay<br />

olabilir. İnsanlar Kürtçeyi, Zazacayı, Arapçayı<br />

kamusal alanda daha rahat konuşuyor olabilir<br />

devlet tarafindan bu diller destekleniyor olabilir<br />

fakat eğer asimilasyon artık devletin resmi<br />

politikası değilse ki değil, bu reformların sonucu<br />

olarak o zaman devletin resmi politikası nedir<br />

ve daha da önemlisi hangi etnik kökenden<br />

gelirse gelsin Türkiyet Cumhuriyeti’nin bütün<br />

vatandaşlarının üst kimliği nedir, bu konuda<br />

bir proje olduğuna emin değilim. Belki de ben<br />

de dahil siz de dahil, toplumun tamamından<br />

gizlenen ve sadece bu projeyi yapanların bildiği<br />

bir proje vardır, ama dediğim gibi bundan da<br />

emin değilim, oysa başka benzer kimlik sorunları<br />

yaşamış bunları aşmak üzere proje geliştirmiş<br />

ülkelere baktığımızda, bunun yapılabildiğini<br />

görüyoruz. Benim burada önerim şu olmuştu:<br />

O diğer yazılarımda da Türklük eğer tamamen<br />

etnik içerikten bağımsız olarak tanımlanırsa,<br />

1924 anayasasında olduğu gibi, Türkiye’nin üst<br />

kimliği olabilir, 1924 anayasasını hatırlayacak<br />

olursak oradaki 66. Madde yanılmıyorsam,<br />

Türklüğü tanımlarken T.C vatandaşlık bağı<br />

ile bağlı olan herkes, etnik kökeni, din, dil farkı<br />

gözetilmeksizin Türk’tür diyor. Yani bu tanım<br />

çok önemli, çünkü özellikle etnik köken, din,<br />

dil, ırk farkı gözetilmeksizin Türk’tür dediği<br />

zaman zaten anayasa maddesi Türklerin<br />

arasında ırk, dil, din, ve etnik köken farkı<br />

olduğunu kabul etmiş oluyor. Yani bu şekilde<br />

formüle edilmiş bir madde biz pek çok ırk dil<br />

din ve etnik kökenden gelen vatandaşların<br />

oluşturduğu bir toplumuz demiş oluyor. Bu<br />

madde 1960 askeri darbesi ve diktatörlük<br />

döneminde yazılan anayasadan çıkarıldı, yani<br />

bu şekilde artık yer almıyor. 80 askeri darbesi<br />

ve diktatörlüğünün anayasasında da bu içeriği<br />

daha etkinleştirildi fakat eğer anayasa yazıcıları<br />

daha gayri bir etnik tanıma geri dönmek<br />

istiyorlarsa 1924 anayasasının bu konudaki<br />

ilgili maddesi ve onun yazılış şekli uygundur<br />

diyorum. Fakat bu sadece anayasa yazımıyla<br />

olabilecek bir şey değil, Almanya ki Alman<br />

kimliği Tük kimliğinden çok daha etnik bir<br />

kimliktir daha 40 yıl önce Almanya’ya göç etmiş<br />

Türk, Yunan, Sırp, Boşnak, İtalyan ve Portekizli<br />

kökenlerden gelen kişilere Alman vatandaşlığını<br />

açtıktan sonra onların kendilerini daha Alman<br />

hissedebilmeleri için Alman kimliğini değiştirdi<br />

ve dedi ki insanlar Türk kökenli Almanım,<br />

Yunan kökenli Almanım, İtalyan kökenli<br />

Almanım diyebilir ve bu konuda devletin<br />

desteğiyle finansmanıyla büyük reklam<br />

84 82

kampanyaları yapıldı, kamusal alanda.<br />

Afrika kökenli zencilerin ben de Almanım<br />

dedikleri reklamlar, programlar yapıldı ve<br />

Almanlığın etnik kökenden bağımsız bir<br />

üst kimlik olduğu vurgulandı. Bugün Cem<br />

Özdemir, Almanya Yeşiller Partisinin genel<br />

başkanı ve Cem Özdemir bugün asla ben<br />

Türküm demez, ben Türk kökenli Almanım<br />

der. 1. Jenerasyon, 1. Kuşak göçmen olduğu<br />

halde ve Alman sözcüğü tarihsel olarak son<br />

derece etnik bir ulus kimliğini ima ettiği halde<br />

bu kampanyanın bu programın bu projenin<br />

başarılı bir sonucu olarak bugün Mesut Özil<br />

de Türk kökenli başarılı bir Alman sporcu,<br />

Cem Özdemir de Türk kökenli başarılı bir<br />

Alman politikacı olarak kendilerini yeniden<br />

tanımlayabiliyorlar. Amerika tabi ki bunu çok<br />

daha eski bir örneği. Sanmayınız ki Amerikalı<br />

her zaman bir toprağı ifade ediyordu. Bu<br />

doğru değil. Türkiye’de böyle algılanıyor ama<br />

bu doğru değil. 1960’lara gelindiğinde dahi<br />

Amerikalı denildiğinde bir zencinin gözünde<br />

beyaz WASP, yani Anglo-Saxon-Protestan<br />

bir Amerikalı canlanıyordu. Dolayısıyla<br />

Malcom X gibi siyah milliyetçiliğinin önderleri<br />

ben Amerikalı değilim, ben Amerika’nın<br />

mağduruyum, ”I am not an American, I am<br />

a victim of America” şeklinde kendilerini<br />

tasvir ediyorlardı ve Amerikan kimliğinden<br />

kendilerini uzak tutuyorlardı. Biz sadece<br />

Zenciyiz biz Afrikalıyız biz siyahız diye<br />

kendi kimliklerini vurguluyorlardı, fakat<br />

1960-70’lerin çok kültürlülük hareketleri<br />

ve sivil haklar hareketlerinin sonucu olarak<br />

Amerikalılık yeniden tanımlandı, beyaz<br />

olmayanların da Amerikalı olabileceği<br />

vurgulandı, ve herkes “Hyphenated Identities”<br />

dediğimiz hibrit kimliklere, melez kimliklere<br />

sahip olduğunu Afrikalı Amerikalı Musevi<br />

Amerikalı İtalyan Amerikalı İrlandalı<br />

Amerikalı gibi. Şimdi bunlar göçmen ülkeleri<br />

diyebilir, verdiğim örneklerin hepsi göçmenler<br />

denilebilir ama biz yine göçmenlerin olmadığı<br />

Rusya gibi Yunanistan gibi Bulgaristan gibi<br />

İran gibi etnik çeşitliliği çok yüksek olan<br />

fakat gayri etnik bir ulus kimliğiyle beraber<br />

etnik kimliklerin bir arada ifade edilebilir<br />

örnekleri de biliyoruz. Türkiye için bunlar<br />

da örnek olabilir. Türklüğü bir üst kimlik<br />

olarak önerdiğim zaman, gerek Sabah’taki<br />

yazımda gerek de diğer ortamlarda, en fazla<br />

gelen eleştiri, ‘’Fakat bu Cumhuriyetin zaten<br />

başarısız olan projesi değil midir’’ oluyor.<br />

Bu doğru değil. Cumhuriyetin başarısız olan<br />

projesi Türklüğü sadece üst kimlik olarak<br />

değil alt kimlik olarak da empoze etmesi ve<br />

herhangi bir etnik alt kimliğin ifade edilmesine<br />

izin vermemesi. Üst kimlik olarak Türklük<br />

başarısız olmuş değildir. Alt kimliklerin<br />

yasaklanmış ve bastırılmış olması başarısız<br />

olmuştur. Dolayısıyla eğer T.C., Gürcülük<br />

Kürtlük Zazalık, Araplık Nusayrilik gibi<br />

etnik alt kimliklerin kendilerini ifade ortamını<br />

sağlarsa ki bu açılımlarla gitgide sağlıyor<br />

buna ek olarak, gayri etnik bir üst kimlik<br />

olarak Türklüğün benimsenmesi bence<br />

mümkündür. Onun dışında da şu anda (bu<br />

daha önemli bir nokta), bu Türklük dışında<br />

başka elimizde kullanabileceğimiz 500-600<br />

yıllık geçmişi olan bir üst kimlik yok. Bugün<br />

biz bir kelime icat etsek Türkiyelilik desek<br />

Anadoluluk desek veyahut tamamen şu anda<br />

düşünemediğim bir kelimeyi üst kimlik olarak<br />

ortaya atsak, o üst kimliğin tutması onyıllar<br />

belki yüzyıllar alacak, ve tutup tutmayacağı<br />

da belli değil. O yüzden elimizde var olan<br />

kimlikler üzerinden birşey yapmak gerekiyor<br />

fakat dediğim gibi anayasa sürecinde bunun<br />

yapılacağından son derece şüpheliyim,<br />

HAZAR RAPORU<br />

83 85

DEĞERLENDİRMELER<br />

Ç ünkü gerek iktidar partisi AKP, gerekse<br />

ana muhalefet partisi CHP olsun Türkiye<br />

için üst kimlik vizyonuna sahip oldukları<br />

konusunda çok şüpheliyim.. Bu konuda nasıl<br />

teorileri, kuramları kullanıyorlar, hangi kurum,<br />

kuruluş ve kişilerden destek alıyorlar fikirsel<br />

olarak kuramsal olarak akademik olarak, ve<br />

burada tutarlı bir üst kimlik vizyonları var mı<br />

yok mu, bunlardan emin değilim.<br />

Olmadığından şüpheleniyorum ve<br />

endişeleniyorum. Bu da Türkiye’yi zora sokacaktır<br />

gerçekten, çünkü bir üst kimlik olmaksızın, bir<br />

siyasal cemaat diyelim, “Political community”yi<br />

Türkiye’ye çevirmeyi, Siyasal topluluk diyelim.<br />

Bir siyasal toplum devam ettirilemez. O yüzden<br />

açılımlar sonrasında da Türkiye’ye bir demokratik<br />

çoğulcu üst kimlik gerekiyor, bu üst kimlik<br />

konusunda halen benim görebildiğim somut bir<br />

proje somut bir hedef yok. Bir nokta daha, bu<br />

da tarihi bir nokta, gerçi buna ilk sorumuzda<br />

değindik, Türklük her ne kadar 1930’lardan sonra<br />

özellikle etnik bir kimlik olarak da öne sürülmüşse<br />

de tarihsel olarak gerek 15-16 yy Osmanlı tarihi<br />

boyunca dışarıdan bakanlar için Türklük bit etnik<br />

köken değildi. Dolayısıyla 15 yy Avrupalılar ve<br />

hatta dünya Türk dediği zaman, Orta Asya’dan<br />

Moğolistan’dan geldiğini varsaydığımız, Türkmen<br />

oymaklarından bahsetmiyordu, Türk dediği<br />

zaman birinci kullanımı Osmanlı tebaası olan<br />

herkestir. O yüzden “Turkish Christians” derler<br />

Hristiyan Türkler, mesela, Rum, Feneryot. Ya<br />

siyasal kimlik olarak bütün Osmanlıyı ima<br />

etmektir Türklük ya da pek çok başka bağlamda<br />

da Müslümanları ima etmektedir, o yüzden<br />

Müslüman olan her gruba Türk dediler, Fakat<br />

bunların hiçbirisi etnik Türkmenlik değildir, her<br />

iki kullanımda da Türklük pdkçok etnik kökene<br />

işaret eder. Ya dünyanın bütün Müslümanları, ya<br />

da Müslümanlığın da ötesine geçerek, Rumları,<br />

Musevileri ve Ermenileri de kapsayacak şekilde,<br />

4 ana milletiyle beraber bütün Osmanlı tebaasını<br />

ki bu geçmiş Türkiye’ye bir avantaj sağlıyor.<br />

Dolayısıyla ben örneğin, patrik Bartelemous’un<br />

Anayasa Komisyonu ziyareti sırasında bütün<br />

etnik kimliklerden ve dini kimliklerden bağımsız<br />

olarak Türklük ortak noktamızdır demesini<br />

çok önemsiyorum. Ünlü müzisyenlerimizden<br />

Can Bonomo’nun Musevilik bir dindir ben bir<br />

Türküm ama Musevi kökenliyim demesini çok<br />

önemsiyorum, Hayko Cepkin’in ben Ermeni<br />

kökenli bir Türk sanatçısıyım demesini çok<br />

önemsiyorum. Çünkü hiçbir etnik veya dini<br />

unsur Cumhuriyet döneminde gayriMüslimler<br />

kadar bariz bir şekilde yasal ayrımcılığa ve devlet<br />

tarafindan dışlanmaya maruz kalmamıştır. Buna<br />

rağmen eğer Rum Ermeni ve Musevi kökenden<br />

gelen vatandaşlar bile Türklüğü bir üst kimlik<br />

olarak halen görebiliyor. Çoğulcu demokratik bir<br />

ortamda bunu sahiplenebiliyorsa o zaman<br />

T ürk kimliğinin gayri etnik ve demokratik<br />

çoğulcu, yani alt kimlikleri dışlamayacak<br />

bir şekilde yeniden tanımlanması halen<br />

Türkiye için büyük bir şans, büyük bir imkan<br />

sağlamaktadır.<br />

Bu imkanın kullanılıp kullanılmayacağına<br />

da emin değilim, çok umutlu değilim, üst<br />

kimlik tartışmalarının yapılmamış olması<br />

sebebiyle, gayet endişeliyim ama anayasa<br />

yapım sürecinde bunları daha iyi gözlemleme<br />

firsatı bulacağız umarım ben haksız çıkarım,<br />

umarım gerçekten Türkiye’nin iktidarı<br />

ile muhalefeti ile tutarlı bir üst kimlik<br />

projesi vardır ama şu anda öyle bir proje<br />

göremiyorum.<br />

86 84

DEĞERLENDİRMELER<br />

Prof. Dr. Fuat Keyman<br />

Türk Dış Politikası<br />

Türkiye bölgesel ve küresel çapta<br />

izlediği aktif dış politika ile başarıya<br />

ulaşabildi mi<br />

Genel olarak 20<strong>02</strong>’den bugüne baktığımız<br />

zaman, bir başarı var tabii, bu yadsınamaz.<br />

Bunu rakamlara, algıya, Türkiye’nin aktif<br />

dış politikasının hareket alanına ve Türkiye<br />

dış politikası üzerine sadece ülkemizde değil,<br />

Avrupa’da, Amerika’da ve dünyanın farklı<br />

yerlerinde yapılan tartışmalara bakarak da<br />

başarılı olduğunu söyleyebiliriz. O yüzden<br />

de genel anlamda başarılı bir dış politika,<br />

ama aynı zamanda gerekli olan bir dış<br />

politikaydı. Çünkü Soğuk Savaş sonrası,<br />

özellikle 2001’deki 11 Eylül olayından sonra<br />

olan gelişmelerle dünyanın alt-üst oluşunda<br />

Türkiye’nin rolü arttı. Türkiye gibi ülkelere,<br />

yani bir taraftan seküler, laik bir rejimi olan,<br />

diğer taraftan %99’lara varan yaygın bir<br />

Müslüman toplumu olan. Fakat burada bir<br />

demokrasi havzasında sürekli ileri gitmeye<br />

çalışan darbeler olsa da, iki ileri bir geri olsa<br />

da, yani havzası ve geleceği bir demokrasi<br />

temelinde olan bir ülkenin önemi olacaktı<br />

zaten. O yüzden, bir gereklilikle belli düzeyde<br />

başarı birlikte geldi. Fakat tabii bunu<br />

söylemek, son dönemdeki riskleri ve bu sürecin,<br />

özellikle Arap Baharı bağlamında geldiği<br />

noktayı göz ardı etmek anlamına geliyor.<br />

Türk dış politikasına baktığımız zaman<br />

20<strong>02</strong> ve 2010 yılları arasını, bugün yani bir<br />

Arap baharı dönemeciyle birlikte düşünmekte<br />

yarar var. Çünkü Arap Baharı’ndan itibaren<br />

bu başarıda ciddi bir ikilem ortaya çıktı. Bir<br />

taraftan başarılı olması gereken, hatta başarılı<br />

oldukça da önemi gittikçe artan Türkiye<br />

olasılığı var ve bu örneğin Tunus’a ve Mısır’a<br />

baktığımız zaman ortaya çıkabiliyor. Fakat<br />

Suriye Krizi’nde bir duvara vuran, orada<br />

kapasitesiyle ilgili ciddi sorunlar çıkan yahut<br />

sorular ortaya atılan bir Türkiye var. O yüzden<br />

de bugün esasında başarıdan ziyade son 10<br />

yıldan sonra bir kavşak noktası haline gelmiş,<br />

o kavşak noktasında bu aktif dış politikasını<br />

geçmiş, başarılı olsa bile çok ciddi anlamda<br />

yeniden düşünmesi gereken bir Türkiye var.<br />

Türkiye Orta Doğu ve Kuzey<br />

Afrika’daki değişimler karşısında<br />

doğru tutum sergilemiş midir<br />

Türkiye genel anlamıyla doğru tutum gösterdi.<br />

Yani Tunus’ta başlayan Mısır’a giden, Libya’ya<br />

giden, bugün Suriye’de tıkanan, ama esasında<br />

HAZAR RAPORU<br />

85 87

DEĞERLENDİRMELER<br />

hem Orta Doğu’da hem Kuzey Afrika’da çok<br />

ciddi bir şekilde dönüşüm yaratacak olan bu<br />

süreçte bence halkın, değişimin, dönüşümün ve<br />

demokrasinin yanında yer almak sadece ilkesel<br />

değil siyasi anlamda da doğru duruştu. Çünkü<br />

bu coğrafya buraya doğru gidecek. Yani daha<br />

geriye gidecek; daha totaliter, otoriter yapılara<br />

geri dönecek. Örneğin; İslami anlamda şeriat<br />

devletlerinin veya sert devletlerin olduğu bir<br />

yapıya gidecek, yani bu değil, bu olmayacak.<br />

Tam bunun tersi demokratikleşme, tabii<br />

sorunları olacak, belirsizlikleri var, ama<br />

demokratikleşmenin iyi yönetimin, daha<br />

farklı bir yönetimin en azından çok partili<br />

bir yönetimin, biz ona siyaset biliminde<br />

“demokrasiye geçiş” diyoruz. Demokrasiye<br />

geçiş dönemine girmiş bir Arap coğrafyası var.<br />

Fakat Arap coğrafyasının, Arap Baharı’nın,<br />

Türkiye’ye çok ciddi bir meydan okuması<br />

oldu. Çünkü biraz önceki soruda ima etmeye<br />

çalıştığım, 20<strong>02</strong>-<strong>2012</strong> arasında Türkiye’nin<br />

aktif dış politikasının temel kavramlarından<br />

biri olan “komşularla sıfır sorununu” bitirmiş<br />

oldu. Yani burada, Türkiye’nin yaptığı bir<br />

hatadan daha önemli olarak altı çizilmesi<br />

gereken nokta; Arap Baharı’nın kendisinin<br />

komşularla sıfır sorununu bitirmiş olmasıdır.<br />

Dışişleri Bakanımızın, Türkiye’nin yapmış<br />

olduğu belli okuma hataları olabilir, bunları<br />

tartışabiliriz. Ama doğru okusaydı bile, bence<br />

Arap baharı Türkiye’nin komşularla sıfir<br />

sorun politikasını bitirmişti. Niye bitirmişti<br />

Çünkü komşularla sıfir sorun; aynı şeyi biz<br />

Kafkasya’da yaşayacağımız ve Balkanlar’da<br />

yaşamaya başladığımız için, bu coğrafyada<br />

önemliydi. Türkiye var olan rejimlerle ilişkiye<br />

girip, bu rejimleri ekonomik-kültürel ilişkileri<br />

yoğunlaştırarak reforma götüren ve götürmeye<br />

çalışan ve bu bağlamda var olan rejimler<br />

temelinde bölgede bir istikrar sağlama açılışı,<br />

bir politika güdüyordu. Ama Arap Baharı<br />

bu rejimlerin gitmesi anlamına geliyor. Yani<br />

halkın; yolsuzluğu olmayan, toplumdaki<br />

insanlara iş sağlama zorunluluğu olan ve<br />

performansı bu anlamda ölçülecek olan yeni<br />

rejimleri isteyen bir süreç Arap baharı. O<br />

yüzden zaten Türkiye bu noktada da doğru<br />

olan; halka birlikte olma kararını aldığı<br />

zaman, komşularla sıfır sorunu bitmiş oldu.<br />

Çünkü her komşusu sorunlu oldu. Örneğin;<br />

bugün, bu mülakatı yaptığımız gün, İran<br />

ekonomisinin ana noktalarından biri olan<br />

Çarşı dediğimiz yerde, İran’daki ekonomik<br />

krizle birlikte,çok ciddi bir süreç başlayabilir.<br />

O yüzden Arap Baharı’ndan bu coğrafyada<br />

herkes nasibini alacak, böyle bir dönüşüm<br />

olacak. Zaten o ülkelerde bir dönüşüm olduğu<br />

için, o ülkelerin gitmesi gereken rejimleriyle<br />

iyi ilişkiler temelinde oluşmuş, komşularla<br />

sıfır sorununun zaten devam etmesi mümkün<br />

değildi. Türkiye bu bağlamda da kendisini ve<br />

dış politikasını yenilemek durumundadır.<br />

Komşularla sıfir sorun politikası<br />

gerçekçi bir politika mıdır<br />

Tabii bundan önceki dönem için gerçekçiydi<br />

fakat bugün gerçekçi değil. Niye gerçekçi değil<br />

Çünkü her ülke bir dönüşüm,değişim içinde. O<br />

yüzden Türkiye eğer doğrudan bu değişim ve<br />

dönüşümde yer alacaksa, ona katkı verecekse<br />

bu katkısının hangi alanda olacağı üzerine<br />

yeniden yapılanması gerekiyor. Türkiye, dış<br />

politikasında, benim her zaman söylediğim<br />

üzere; bu kapasite sorununun üzerinde<br />

88 86

durması gerekiyor. Türkiye’nin katkı verme<br />

kapasitesi nedir ve bu kapasitenin kaynakları<br />

nelerdir Örneğin; bu gün geldiğimiz noktada;<br />

ekonomi, demokrasi, yolsuzluğa karşı mücadele<br />

alanlarında; 20<strong>02</strong>-<strong>2012</strong> arasında, bugüne<br />

kadar olan süreçteki yolsuzluğa karşı mücadele<br />

performansına baktığımız zaman, yaptığı<br />

işler bağlamında Türkiye, uluslararası ilişkiler<br />

literatüründe İngilizce olarak; “Demonstrative<br />

Effect” yani “deneyimlerinden öğrenilmesi<br />

gereken” bir ülke hükmündedir. Mısır’ın<br />

bundan sonra kendisini demokratikleştirirken<br />

işsizlikle mücadele, yolsuzlukla mücadele ve<br />

iyi yönetim yahut yoksulluğa karşı mücadele,<br />

girişimci kültür ve sivil toplumun geliştirilmesi<br />

anlamında Türkiye’den öğreneceği Türkiye’yle<br />

birlikte çalışarak yapacağı çok şey var. O<br />

yüzden şu an esas olarak bizim konuştuğumuz;<br />

Türkiye’nin kapasitesinin nerede olduğu ve<br />

ne derece olduğudur. Burada ortaya çıkıyor<br />

ki; Türkiye bu alanlarda Arap Baharı’na<br />

ve değişime katkı verirse güçlü oluyor. Ama<br />

Suriye gibi, rejim değişikliğine gittiği zaman<br />

hem kapasitesinde ciddi bir düşüş oluyor, hem<br />

de bugün yaşadığımız tezkereler, insanların<br />

kafasının karışması, “savaşa mı gidiyoruz”<br />

gibi soruların veya algıların ortaya çıkmasına<br />

sebep oluyor. Yani o noktada sadece kapasitede<br />

bir düşüş olmuyor, aynı zamanda risklerde<br />

artmaya başlıyor. O yüzden bugün komşularla<br />

sıfır sorununu konuştuğumuz zaman,<br />

Türkiye’nin artık kendisine yeni bir vizyon<br />

çizmesi gerekiyor. Bu tabii aktif dış politikadan<br />

geriye gitmek, hiçbir şeye karışmamak suretiyle<br />

olmayacak. Türkiye bunlara karışacaktır. Çünkü<br />

istese de istemese de hem uluslararası sistemin<br />

kendisinden beklentileri var hem Türkiye’nin<br />

son 10 yılda geçirdiği büyük bir dönüşüm söz<br />

konusu. Türkiye burada istikrara ne kadar katkı<br />

verirse kendi içinde de istikrarın artacağını<br />

biliyor. Örneğin; Kürt sorunu bunun önemli<br />

göstergelerinden bir tanesi. O yüzden komşularla<br />

artık sıfır sorun değil, aktif dış politikanın başka<br />

bağlamlarda yenilenmesi gerekiyor. Örneğin;<br />

bunun çok önemli iki tane ayağından ilki;<br />

deminde söylediğim gibi kapasite, kapasiteyi çok<br />

iyi bilmesi. İkincisi ise; bu kapasite çerçevesinde<br />

doğru, gerçekçi stratejileri oluşturması, yani<br />

var olan yapıyı doğru okuması. Mesela Suriye<br />

bağlamında altı çizilmesi gereken noktalardan<br />

biri, komşularla sıfır sorun politikasından<br />

daha çok Türkiye, Esad rejimin gitmesini tam<br />

doğru okumamış gibi gözüküyor. Çünkü Esad<br />

rejiminin gitmesi, Türkiye’den ziyade örneğin;<br />

Rusya gibi çok önemli ülkelerin kararlarına ve<br />

tercihlerine bağlı.<br />

Türkiye-İsrail ilişkilerine yönelik<br />

perspektifleriniz nelerdir<br />

Şuanda tıkanmış ve işlemeyen bir ilişki<br />

var. Bir fark da söz konusu tabii. Bundan<br />

önceki dönemlerde ilişkiler çok sertti, fakat<br />

HAZAR RAPORU<br />

87 89

DEĞERLENDİRMELER<br />

bu sertliğin hem İsrail’e hem Türkiye’ye<br />

yaramadığı ortaya çıkınca, her ne kadar<br />

bu tıkanma ve donma devam edecek gibi<br />

gözükse de, aktörler -örneğin; Türkiye’den<br />

Başbakan Erdoğan, Dışişleri Bakanı<br />

Davutoğlu aynı zamanda İsrail’den<br />

aktörler- birbirleriyle ilişkilerindeseslerini<br />

kestiler; çok sert demeçlerde, suçlamalarda<br />

bulunmuyorlar. Donma noktasında olan,<br />

fakat daha da sertleşmesi istenmeyen bir<br />

pozisyonda Türkiye-İsrail İlişkileri. Fakat<br />

tüm bu bölgenin dönüşümüne vebiraz<br />

önce örnek verdiğim İran’da da beklenen<br />

gelişmelere baktığımız zaman; İran kendi<br />

içinde ekonomik bir dönüşüme gitme zorunda<br />

kalabilir ki bu çok olumludur demokrasiye<br />

gitme açısından ama aynı zamanda bir<br />

İsrail atağı, saldırısıyla da karşı karşıya<br />

kalabilir. O yüzden bu donma noktasında<br />

her ne kadar aktörlerin birbirleriyleolan<br />

ilişkilerinde seslerini yükseltmemeleri iyiyse de,<br />

yani çok sert olmayan seyirde ilişkiler devam<br />

ediyorsa da, esasında bence bu ilişkilerin<br />

normalleşmesinde, biraz düzelmesinde sadece<br />

Türkiye için değil aynı zamanda bölge için<br />

de bir yarar var. Çünkü bir taraftan Suriye<br />

krizi ve Arap Baharı var, bir taraftan İsrail-<br />

İran temelinde bir eksen var, tabi bir tarafta<br />

da enstitünüzün ilgi alanı olan Kafkasya’da,<br />

yani Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan’da<br />

da bir güvenlik havzası, ekseni var. Hepsi bir<br />

arada olduğundan Türkiye arada kalan, bir<br />

taraftan çok önemli fakat bir taraftan çok<br />

etkilenebilecek bir ülke olduğu için,Türkiye-<br />

İsrail ilişkilerinin biraz normalleşmeye<br />

gitmesinin bölge açısından, İsrail açısından<br />

çok faydası var, Türkiye açısından da faydası<br />

var. Tabii bir de, İsrail-Türkiye ilişkilerini<br />

daha uzun tartışmak gerekebilir ama Arap<br />

Baharı, Mısır’daki dönüşüm ve bu dönüşüm<br />

başarılı olursa, esasında İsrail’in de kendisini<br />

yeniden yapılandırması gerekiyor. Hem<br />

güçlü bir Türkiye hem güçlü bir Mısır ve<br />

bunlar arasındaki ilişkilerin güçlü olması,<br />

İsrail’de var olan politikaların sürdürülmesini<br />

oldukça fazla zorluyor. O yüzden, bugün her<br />

aktörün kendisini sadece bugün açısından<br />

değil yarın açısından da yeniden yapılama,<br />

yeniden düşünme zamanı. Bu sebeple belli bir<br />

normalleşmeye gitmenin, her ne kadar Türkiye<br />

bunu daha ağırlıklı olarak istemiyor gibi<br />

gözüküyor olsa da, Türkiye ve İsrail arasındaki<br />

bu donma noktasını biraz normalleştirmenin,<br />

bence herkes açısından bir yararı var diye<br />

düşünüyorum.<br />

Doğu Akdeniz’de muhtemel enerji<br />

rezervlerinin geliştirilmesi bölgesel<br />

dinamikleri nasıl etkiler<br />

Burada mesela, bizim Kıbrıs sorunumuz<br />

çok önemli oluyor ve biz İstanbul Politikalar<br />

Merkezi olarak, bu sorunu tamda bu soru<br />

bağlamında çalışmaya başladık. Çünkü<br />

Türkiye-Avrupa Birliği’nin de, Türkiye-İsrail<br />

ilişkileri gibi olmasa bile, benzer olarak donma<br />

noktasında olması, çarpıların açılmaması,<br />

bir yere gitmemesi, örneğin; AKParti<br />

kurultayında Başbakan’ın yapmış olduğu<br />

uzun konuşmanın hiç AB referansı olmaması<br />

noktasında sorun var. Bu sorunun önemli<br />

ayaklarından biri de Kıbrıs sorunu ve Kıbrıs<br />

sorununda çözüme gitmemek. Ama o sorunun<br />

çözüme gitmemesinde bir açılım, Mart<br />

ayında Güney Kıbrıs’taki cumhurbaşkanlığı<br />

90 88

seçimlerindeki cumhurbaşkanı değişimi<br />

olacaktır. Çünkü Hristofyas aday olmayacak,<br />

büyük bir ihtimalle Anastasyas cumhurbaşkanı<br />

olacaktır. O güne kadar, özellikle Kıbrıs<br />

üzerine biraz çalışmak gerekiyor ki, Mart<br />

ayında cumhurbaşkanlığı düzeyinde de bir<br />

değişim olduğu zaman“ acaba bu çözüme<br />

doğru bir açılım olabilir mi” sorusuna<br />

kolaylıkla bir cevap bulunabilsin. Bu<br />

çalışmada birkaç tane husus çok önemli oluyor.<br />

Bunlar; Akdeniz’deki doğalgaz çalışmaları,<br />

hidrokarbon çalışmaları, aynı zamanda<br />

Kıbrıs’taki su ve elektrik sorunlarıdır. O<br />

yüzden şöyle düşünmek gerekiyor. Burada<br />

aktörler birbirleriyle ilişkilerini geliştirerek bir<br />

kazan-kazan mantığına girebilirlerse, esasında<br />

bu durum Doğu Akdeniz’in yalnızca daha da<br />

zenginleşmesi değil aynı zamanda daha da<br />

istikrarlı olma olasılığını ortaya çıkaracak.<br />

Aktörler güvenlik ve kendi ulusal çıkarları<br />

temelinde bir kazan-kazan değil de kazankaybet<br />

pozisyonuna girerlerse, o zaman elbette<br />

ki istikrar değil, istikrarsızlık olacak, çatışma<br />

olacak. Ama bizim yaptığımız çalışmalarda<br />

şuana kadar, ki benim görüşümde aynı yönde,<br />

böyle bir tercih esasında ciddi anlamında<br />

kazan-kaybet durumundan, kaybet-kaybet<br />

durumuna geçecektir. O yüzden böylesi ilginç<br />

bir kazan-kazan durumunun istikrar ve<br />

zenginlik getirebileceği düşünülebilir. Ama tabii<br />

sizlerin de bildiği gibi, uluslararası ilişkiler<br />

öyle işlemiyor. Çünkü aktörler çıkar temelinde<br />

kooperasyona, işbirliğine gitme eğiliminde<br />

olmuyorlar ve bir anlamda da birbirlerinden<br />

şüphelendikleri, birbirlerine güvenmedikleri<br />

için, kazan-kaybet mantığını esas alıp, ben<br />

kazanayım o kaybetsin diyorlar. Fakat bu<br />

mantıkla, esasında sadece Doğu Akdeniz değil<br />

aynı zamanda Türkiye-AB ilişkileri ve bu<br />

bağlamda Türkiye-İsrail ilişkileri de kazananı<br />

olmayan kaybet-kaybet halini alacak.O yüzden<br />

bu sorunun yanıtınabiraz çalışmak lazım,<br />

daha somut söylemek lazım. Tabii somut<br />

fikirler çalışıldıktan sonra dile getirilebilir.<br />

Kazan-kazanla, kazan-kaybet arasında tercih<br />

yapılması söz konusu olursa, Akdeniz’de<br />

kaybet-kaybet arasında gidip gelen bir döneme<br />

girdiğimizi söyleyebiliriz. O yüzden tercihler<br />

çok önemli.<br />

Türkiye’nin İran politikasını nasıl<br />

değerlendiriyorsunuz<br />

Türkiye’nin İran politikası, eksen kayması<br />

tartışmaları bundan birkaç yıl evvel olmuştu.<br />

O zaman eksen kayması eleştirisine karşıydım<br />

ve hatta bu bağlamda yazılar da yazdım.<br />

Çünkü Türkiye’nin o dönemdeki tavrı<br />

doğruydu. Hatta o zamana baktığımızda,<br />

eksen kayması tartışması Türkiye’nin batıyla<br />

yani AB ile olan ilişkileri bugünden daha<br />

iyiydi. Yani en azından o zaman Sayın<br />

Başbakan, Sayın Davutoğlu, “evet, ilişkiler<br />

doğuya doğru gitsin ama doğu batıyı da<br />

güçlendirir” şeklinde ikili düşünme durumu da<br />

vardı. Ama bugün, biraz önce de söylediğim<br />

gibi, Başbakan’ın uzun konuşmasında, ki<br />

bir vizyon konuşması gibiydi, AB’ye hiç yer<br />

yoktu. Mevcut durumda, ilginçbir şekilde<br />

İran sorunu varken o eksen kaymalarından<br />

sonra geldiğimiz noktada, esasında AB<br />

kısmı bitmiş bir Türkiye var. Bunu şunun<br />

için söylüyorum, Türkiye’nin bu eksen<br />

kaymalarına karşı önemli referanslarından<br />

biri olan, İran, Brezilya ve Türkiye inisiyatifi<br />

HAZAR RAPORU<br />

91 89

DEĞERLENDİRMELER<br />

çok doğru bir inisiyatiftir ve bu kaçırılmış bir<br />

şanstır. Zaten Washington’a gittiğinizde bazı<br />

toplantılarda bunun kaçırılmış bir inisiyatif<br />

olduğu dasöyleniyor. O inisiyatif, İran’a<br />

yapılan yatırımlardan daha güçlü ve daha<br />

etkili olabilecek bir inisiyatifti. Hatta sizlerde<br />

biliyorsunuzdur, BM’den bazı ülkelerden gelen<br />

çalışmalarla İstanbul’un, İngilizcesi “Conflict<br />

Resolution and Mediation” olan, yani çatışma<br />

alanlarında uzlaşma merkezi olma, İstanbul’u<br />

böyle bir uzlaşma merkezi haline getirme<br />

isteği var. Ve İstanbul’da şuanda esasında AB<br />

ve İran arasında müzakereler, konuşmalar<br />

sürüyor. Onların bir ayağı İstanbul’da<br />

yapılıyor. Fakat bugün geldiğimiz bir noktada<br />

kaçırılmış bir şans, biraz da bu Suriye Krizi<br />

nedeniyle birbirleriyle rekabet haline girmiş<br />

bir Türkiye-İran ilişkisi görüyoruz. Türkiye o<br />

anlamda biraz İran’ın dışında kalıyor. Fakat<br />

İran’a kendi içinde baktığımız zaman, çok<br />

partili döneme tekrar geçmenin, demokrasiyi<br />

kurmanın daha zor bir ülke olduğunu<br />

söyleyebilirim. Bununla birlikte, ikili bir<br />

durum ortaya çıkmıştır. Yani İran kendi içinde<br />

dönüşebilir, kendi insanlarının talepleriyle<br />

dönüşebilir, demokrasiye adım atabilir. Bence<br />

bunun desteklenmesi lazım. Ama öbür türlü<br />

İran-İsrail ilişkilerinde, İsrail saldırısı da<br />

olabilir. Tabi o zaman bunların hepsi bitip,<br />

var olan rejim çok daha güçlenir. Çünkü<br />

İran’a bir saldırı yapılmış olur. O yüzden<br />

temkinli bir dönemdeyiz. Şuan Türkiye’nin,<br />

İran’ın biraz dışında olması bence daha iyi.<br />

Çünkü İran’daki bu süreci izlemek gerekiyor.<br />

Muhakkak saldırıya karşı çıkmak gerekiyor,<br />

muhakkak tavrı çok net almak lazım. İsrail’in<br />

İran’a öyle veya böyle saldırmaması lazım.<br />

Ama öbür taraftan da İran’ın iç işlerine<br />

karışmadan oradaki iç sürece bakmak lazım.<br />

Çünkü bugün benim görebildiğim kadarıyla<br />

başlayan ekonomik kriz bizim sanki 2001’de<br />

ekonomimizi çökerten büyük devalüasyona yol<br />

açan ciddi kriz niteliğinde bir kriz. O yüzden<br />

bugün sanki biraz rakip olan biraz atışan,<br />

esasında karşılıklı ilişkilerinde birbirlerini<br />

kollayan bir Türkiye-İran varve bence şuan<br />

Türkiye’nin biraz dışarıdan bakıp İran’ı iyi<br />

izlemesi lazım. Ama muhakkak İran’a karşı<br />

olan saldırı hususunda, dün olduğu gibi bugün<br />

de net tavır alması gerekiyor.<br />

Terör konusunda Türkiye’de<br />

yürütülen politikalarla beraber<br />

uluslararası platformda neler<br />

yapılmalı<br />

Türkiye esasında uluslararası toplum nezdinde,<br />

bölgesel olarak da elinden geleni yapıyor. Fakat<br />

uluslararası toplumdan Türkiye’ye pek fazla<br />

katkı gelmiyor. Uluslararası toplumdan ve<br />

onun önemli boyutlarından biri olan AB’den<br />

Türkiye’ye hiç eleştiri gelmiyor, bu çok önemli.<br />

Çünkü daha öncelerde, hatırlarsınız 90’lı<br />

yıllarda,özellikle 1995-2000’li dönemlerdeki<br />

AB tartışmasında hep egemenlik bahsi,<br />

“bizim iç işlerimize karışıyorsunuz” gibi<br />

çok tepkici ve ulusalcı bir yapı vardı. Bunun<br />

nedenlerinden biri de Kürt sorunu bağlamında<br />

AB’nin çıkışlarıydı. Esasına baktığımız<br />

zaman, o çıkışlar doğruydu. Çünkü hakikaten<br />

o zaman bir savaş vardı. O savaş içerisinde<br />

çok mağdur olanlar da vardır. Kürt sorunu<br />

olsun, faili meçhul olaylar olsun; o bölgedeki<br />

insanların günlük yaşamlarında güvensizlikler<br />

mevcuttu. Fakat bugün geldiğimiz noktada<br />

92 90

unun tam tersi durum yaşanıyor. AB’nin bu<br />

son dönemle ilgili Türkiye’ye hiçbir eleştirisi<br />

olmadığı gibi PKK eleştirisi vardır.Bir<br />

taraftan tabii ki de parlamentoda PKK’nın<br />

ve onun uzantılarının, örgütün toplantıları<br />

filan oluyor. O toplantılarda Kürt diasporası<br />

diyebileceğimiz bir oluşum var; bu da ilginçtir,<br />

iyi tartışmak gerekir. Türkiye’nin 90’larda<br />

yaptığı büyük hataların sonucunda Avrupa’da<br />

güçlenmiş bir Kürt diasporası oluşmuştur.<br />

Avrupa kurumları Kürt diasporasına; etnik<br />

milliyetçiliği yükseltmeyin, vatandaşlık hakları<br />

olarak yaklaşın ikazını sürekli yapıyor. O<br />

yüzden zaten Avrupa kurumlarıyla PKK ve<br />

Kürt diasporası arasında bir gerilim vardır.<br />

Bir taraftan alanların açılması, toplantıların<br />

yapılması, festivallerin yapılması gibi bir<br />

durum var, ama öbür taraftan da gerilim<br />

var. Çünkü Avrupa da Türkiye’yi eleştiriyor<br />

ama aynı zamanda Kürt diasporasına “siz<br />

etnik milliyetçiliği güçlendiriyorsunuz, şiddeti<br />

güçlendiriyorsunuz, bundan vazgeçin” diyor.<br />

Durum böyle olunca, uluslararası düzeyi biraz<br />

ikili düşünmek gerekiyor. Hem katkı vermiyor<br />

gibi geliyor ama öbür taraftan Türkiye’ye hiç<br />

eleştiri de gelmiyor. Bence teröre<br />

karşı mücadelede, ilk ve ikinci<br />

soruda konuştuğumuz Arap<br />

Baharı’nın ve Suriye Krizi’nin<br />

çok büyük etkisi var. Çünkü<br />

bugün herkesin kafası karışık<br />

ama artık iki tane PKK var gibi.<br />

Bir tanesi Türk PKK’sı, diğeri ise<br />

Suriye PKK’sı. Türkiye’nin bu<br />

son yazında geçirdiği PKK’nın<br />

eylemlerinde daha evvel siviller<br />

yokken bugün sivillerinde<br />

olduğu bu dönüşümde Suriye ayağının çok<br />

etkisi var. O yüzden de esasında teröre karşı<br />

mücadele içeride demokrasiyi barındırıyor<br />

ama bu Arap Baharı’nda dış politikanın<br />

yeniden düzenlenmesi bu Suriye Krizi’nin<br />

muhakkak çözümlenmesini gerekli kılıyor diye<br />

düşünüyorum.<br />

HAZAR RAPORU<br />

91 93

DEĞERLENDİRMELER<br />

Yrd. Doç. Dr. Talha KÖSE<br />

İstanbul Şehir Üniversitesi – Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler<br />

Bölümü Öğretim Üyesi<br />

Türkiye’de milliyetçilik ve ulusçuluk<br />

kavramının ortaya çıkması ve gelişimi<br />

ile ilgili nasıl bir tablo çizebiliriz<br />

Cumhuriyet deneyiminin kurgulamaya çalıştığı<br />

bir kimlik, bir ulus inşa süreci vardı ve bu<br />

tabii ki Osmanlı’dan gelen o deneyimin de<br />

üzerine inşa edilmiş bir süreçti. Osmanlı’nın<br />

son döneminde yaşanan o kopmalarla, Balkan<br />

Savaşları ve I. Dünya Savaşı sonrasında<br />

aslında yapılmaya çalışılan bir şey vardı.<br />

Yani Türkiye’nin milliyetçilik birikimi vardı<br />

Osmanlı dönemine dair. Ama bunun üzerinden<br />

eldeki insan malzemesiyle, yani Osmanlı’nın<br />

bakiyesinden kalan insan malzemesi ve bize<br />

I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’ndan<br />

sonra kalan vatan malzemesi ve bakiyesinden,<br />

yeni bir kimlik ve yeni bir devlet inşası<br />

söz konusuydu. Tabii ki bunun inşasında<br />

Osmanlı’dan kalan o milliyetçilik birikimi, o<br />

İslami birikim ve siyasi birikimin de çok ciddi<br />

etkileri vardı. Burada yapılmaya çalışılan<br />

şeylerden bir tanesi, aslında Osmanlı’nın<br />

Balkanlar’da ve Orta Doğu’da ve Kafkasya<br />

Bölgesi’nde kaybettiği topraklardan kalan<br />

Müslüman insan bakiyesinden yeni bir<br />

ulus inşasıydı. Lozan Anlaşması’yla zaten<br />

Müslüman olmayanlar; gayrimüslimler<br />

ayrı bir statü kazandı ve nüfus mübadelesi<br />

yaşandı. Dolayısıyla bu dönem içerisinde<br />

Anadolu’nun Müslümanlaştığı bir süreç<br />

yaşıyoruz. Ve aslında Türk milli kimliği<br />

de bu Müslümanlaşma süreciyle birlikte<br />

kuruldu. Yani Balkanlar’da, Kafkasya’da,<br />

Orta Doğu’nun muhtelif yerlerinde kalan,<br />

Osmanlı’nın Müslüman bakiyesinden gelen<br />

insanlar; Bulgaristan’dan Yunanistan’dan,<br />

Makedonya bölgesinden, Kafkasya’dan<br />

da gelen insanlardan yeni bir kimlik,<br />

yeni bir ulus inşa edilmeye çalışılıyordu.<br />

Ve bu ulusun da aslında temel harcı din<br />

idi. Yani İslam ortak paydasında zaten<br />

cumhuriyetin kurulduğu temel metin olan<br />

Lozan Anlaşması’yla cumhuriyet kimliği<br />

kuruluyordu. Dolayısıyla bu ortak İslam<br />

paydası üzerinden bir kimlik oluşturulmaya<br />

çalışılmıştı. 1921-24 anayasaları da bunu<br />

yansıtıyordu. Ancak burada bazı sıkıntılar<br />

yaşandı. Yani başlangıçta etnisite çok ciddi<br />

bir sıkıntı yaratmıyordu. Ancak halifeliğin,<br />

hilafetin ilgasından sonra özellikle Kürtler,<br />

açıkçası “Bizi bu Kürt-Türk milliyetçiliğine<br />

kayan ülke içerisinde bir arada tutacak şey<br />

nedir” sorusunu sormaya başladılar ve Şeyh<br />

94 92

Sait isyanı da aslında bunun bir göstergesiydi.<br />

Tabii ki daha sonraki sekülerleşme deneyimi de<br />

söz konusu. Yani bir yandan hilafet ilga edildi<br />

ama onun yanında aslında cumhuriyetin, yani<br />

Türkiye milliyetçiliğinin temel harcı olan İslam<br />

bir kenara atılmadı. Bunun yerine Diyanet<br />

İşleri Başkanlığı kuruldu ve bunun üzerinden<br />

Türkiye’ye has, milli sınırlar içerisinde bir<br />

din, yani sınırları aşmayan, hilafette olduğu<br />

gibi, bir din aynı zamanda inşa da edilmeye<br />

çalışıldı. Dolayısıyla aslında cumhuriyet<br />

kimliğinin kuruluşunda bir yandan Osmanlı’nın<br />

bakiyesinden kalan Müslüman kimlikler, bir<br />

yandan da bu kimlikleri bir vatan coğrafyası,<br />

bir vatan sınırı içerisinde yeni bir kimlik inşa<br />

etme çabası vardı. Ve tabii ki Hristiyanlar ve<br />

gayrimüslimler bunun dışında kalmıştı. Bu<br />

millileştirme süreci içerisinde tabii ki herkes<br />

aynı deneyimi yaşamadı. Bu cumhuriyetçi<br />

kimliğinin zaman içerisinde pratikte öncelediği<br />

bir kimlik ortaya çıktı. Özellikle Balkanlar’dan<br />

gelen Müslüman, Hanefi, Sünni kitle ve biraz<br />

da aslında İslam’ı bizim anladığımız manada<br />

daha muhafazakâr yaşayan değil de biraz daha<br />

seküler olacak şekilde yaşayan, aslında ideal<br />

bir cumhuriyet kimliği oluşturulmaya çalışıldı.<br />

Cumhuriyetin ideal kimlik inşa çalışması<br />

da buna paraleldi. Yani nominal düzeyde<br />

Müslüman kimliği olan Sünni, Hanefi ama bu<br />

Müslüman kimliğini milli sınırlar içerisinde<br />

biraz daha seküler bir şekilde yaşayan ve<br />

bağımlılığı devletine olan bir kurgu oluşturmaya<br />

çalışıldı. Bunu yaparken tabii ki dini gruplar,<br />

tarikatlar da tasfiye edilmeye çalışıldı. Özellikle<br />

Güney Doğu’da tarikatların haricinde, oradaki<br />

aşiretlerle de son derece sorunluydu cumhuriyet.<br />

Yani kendine bağlı bireyler yaratmaya çalıştı<br />

ve bu bireysel çerçevenin dışında oluşabilecek<br />

dini, aşiretsel diğer tüm grupları tasfiye etmeye<br />

çalıştı ki bu tasfiye süreci son derece sıkıntılı<br />

ve kanlı oldu, cumhuriyetin ilk döneminde.<br />

Dersim’de yaşanan olaylar var, Şeyh Sait<br />

İsyanı var, yine Takrir-i SükûnKanunlarının<br />

çıkarılması var. Dolayısıyla bu homojen kimlik<br />

yaratma süreci sıkıntılı oldu. Türkiye’deki<br />

resmi ideolojinin yaratmaya çalıştığı ve<br />

dayatmaya çalıştığı kimlik projesinin aslında<br />

biraz yansımaları, bugünkü kimlik… Yani o<br />

zaman şöyle bir düşünce tabii ki vardı. Tüm<br />

bunlar hayata geçirilirse cumhuriyete bağlı<br />

bir birey yaratılacaktı. İşte Köy Enstitüleri<br />

bunun bir ürünüydü. Yani bu kimliği köyde<br />

de taşrada da yayacak kurumlar oluşturuldu.<br />

Cumhuriyetin öğretmenlik, eğitim projeleri<br />

hep bunun bir parçası olarak inşa edildi ve<br />

bir yandan da aslında bu batılılaşma projesi<br />

kapsamında, batılılaşma ve modernleşme<br />

iyi bir şekilde sürdürülebilirsediğer alternatif<br />

geleneksel kimliklerin -dini kimlikler, etnik<br />

kimlikler- bir anlamı kalmayacaktı bu süre<br />

içerisinde. Böyle bir proje vardı. Tabii ki bu<br />

proje bir yere kadar başarılı oldu, bir yere<br />

kadar da başarılı olamadı. Evet, Balkanlar’dan<br />

gelen, Kafkasya’dan gelen, Orta Doğu’nun bir<br />

kısmından gelen insanlardan devletine bağlı bir<br />

cumhuriyet kimliği inşa edildi. Ve gerçekten bir<br />

Türk ulusal kimliği, yani ırkçı bağlamda değil,<br />

etnisite üzerinden değil gerçekten kapsayıcı bir<br />

Türk kimliği oluşturuldu ama geleneksel bağları<br />

olan dini gruplar, tarikatlar ve özellikle Güney<br />

Doğu’daki Kürtçe konuşan Kürtler bu kimlik<br />

etrafinda tam olarak toplanmadılar. Aleviler de<br />

benzer şekilde dini yorumlardaki farklılıklardan<br />

dolayı bazı sıkıntılar yaşadılar.<br />

HAZAR RAPORU<br />

93 95

DEĞERLENDİRMELER<br />

Türkiye’deki kimlik ve etnik kimlik<br />

tartışmaları sizce yeni anayasa<br />

çalışmalarına nasıl yansıyacak<br />

Bugün Türkiye’de cumhuriyetin idealize ettiği<br />

vatandaş tiplemesinin bir nebzeye kadar<br />

başarılı olduğunu, bir noktadan sonra da bu<br />

homojen kimliğin,makbul vatandaşın dışında<br />

kalan kimliklerin bir şekilde kendilerine kamu<br />

alanında yer arama girişimlerinin olduğunu<br />

söyleyebilirim. Yani Türkiye’de İslamcılık, diğer<br />

yerlerden farklı olarak tarikatlar, cemaatler<br />

şeklinde örgütlendi ve bunlar aslında toplumsal<br />

hayatın içerisinde de kendi kurumlarını<br />

oluşturdular, kendilerine bir yer buldular. Yani<br />

diğer kimliklerden farklı olarak kendilerine<br />

bir yer açtılar kamusal alanda. Aynı şeyi<br />

Kürt kimliği için söyleyemeyiz.<br />

Yani artık Kürt dilinin, Kürt<br />

kültürünün inkâr edildiği,<br />

anayasada yer bulmadığı bir<br />

çerçevenin Kürtler açısından da<br />

kabul edilebilir bir hali kalmadı.<br />

Tabii ki 1980’ler sonrasında<br />

başlayan o şiddetle birlikte<br />

toplumlar arası bir gerilimin<br />

de ortaya çıktığını görüyoruz<br />

ki artık homojen bir kimlik<br />

çerçevesi, vatandaşlık çerçevesi<br />

Türkiye için kabul edilebilir bir<br />

çerçeve değil. Aslında Türkiye Cumhuriyeti’nin<br />

de zaman zaman dünyadaki gelişmelere<br />

kendini adapte etmesi; mesela 2. Dünya<br />

Savaşında NATO’ya girmemizle birlikte<br />

başlayan demokratikleşme sürecimiz bir başarı<br />

hikâyesidir. Aynı başarıyı farklı kimliklerin<br />

belli anayasal çerçeve altında haklar vermesi<br />

konusunda gösteremedik. Yani daha önceki<br />

o başarısız homojen kimlik inşa etme<br />

deneyimi aslında bundan sonraki anayasa<br />

çalışmalarına da bir şey temsil edecektir. Bu<br />

bağlamda, evrensel standartlar, insan hakları<br />

genel çerçevesi ve Avrupa Birliği’nin sunduğu<br />

hukuki standartların anayasa çerçevesi için<br />

olumlu bir temsil oluşturacağını düşünüyorum.<br />

Türkiye’de siyaset normal gitse varacağımız yer<br />

buydu. Ancak elbette ki şiddetin olumsuz rolü,<br />

Türkiye’deki demokratikleşme sürecine bazı<br />

engeller teşkil etti. Süreç içerisinde şiddetin<br />

olumsuz rollerinden dolayı bu meselelerin<br />

çözümü maalesef biraz gecikti. Ancak yeni<br />

anayasal çerçeve içerisinde farklı kimliklerin<br />

anayasal koruma altına alması gerekecektir. Bu<br />

noktada, evrensel standartlarda bazı haklar<br />

verilecektir. Ancak Türk milliyetçiliğinin,<br />

Türk kimliğinin anayasasında belirli sınırları<br />

olacaktır; bunu da kabul etmemiz gerekiyor.<br />

Pazarlık süreciyle alakalı olarak, sonuçta<br />

işin gelip tıkandığı noktalardaolacaktır. Ama<br />

şunu biliyoruz ki, zaten şu anda “de facto” bir<br />

şekilde bazı haklar ortaya çıktı. Yani Kürtçe<br />

96 94

artık yasak değil, grup toplantı haklarında<br />

bazı sınırlandırmalar ortadan kalktı. Mevcut<br />

meclis aritmetiği içerisinde ve genel olarak<br />

Türkiye’deki siyasi gruplara bakıldığında,<br />

MHP dışındaki partilerin de aslında<br />

Türkiye’deki farklı grupların kimlik haklarını<br />

verme yönünde olumlu yaklaşımları olduğunu<br />

görüyoruz. Dolayısıyla değişime yönelik olarak<br />

siyasal aktörlerde olumlu bir perspektif var,<br />

ama bu süreç biraz pazarlık süreci şeklinde<br />

gelişecek.<br />

Avrupa Birliği süreci ve<br />

demokratikleşme Türkiye’deki kimlik<br />

tartışmalarını nasıl etkilemiştir<br />

Tabii ki Avrupa Birliği entegrasyon süreci,<br />

Türkiye’deki özellikle 80 Darbesi ve 82<br />

Anayasası’nın oluşturduğu otoriter devlet<br />

çerçevesinin ortadan kaldırılması ve bunun<br />

müzakereyle tasfiye edilmesi adına önemli bir<br />

çerçeve sağladı. Türkiye’de 82 Anayasası’yla<br />

birlikte toplumun her tarafinı kuşatan bir<br />

devlet anlayışı hakim olmuştu. Bu anlayış,<br />

tüm kimlikleri dışlayan, başlangıçtaki<br />

cumhuriyetin homojen kimlik kurgusuyla<br />

paralel bir çerçeve ortaya koyuyordu.<br />

Toplantı hakları, örgütlenme haklarında<br />

da bazı sınırlamalar getiriyordu. Nihai<br />

açıdan Avrupa Birliği sürecini, Türkiye’nin<br />

kimlik sorunlarını çözmek adına temel süreç<br />

olarak görmememiz gerekiyor. Tam tersine<br />

Türkiye’de biraz otoriter şekilde ortaya çıkan<br />

bu 82 Anayasası ve biraz öncesinde oluşan<br />

otoriter düzenin tasfiyesi açısından önemli<br />

bir süreçti. Ancak Türkiye’nin kendi kimlik<br />

sorunlarını, kendi siyasi sorunlarını toplumsal<br />

aktörlerin bir araya geldiği bir çerçevede<br />

çözmesi gerekiyor. O yüzden ben, Türkiye’nin<br />

tüm sorunlarının Avrupa Birliği çerçevesinde<br />

çözülebileceğini düşünenlerden değilim. Aksine<br />

bu olumsuz düzenin tasfiyesi ve bunun yanı<br />

sıra toplumsal aktörlerin bir araya gelmesini<br />

sağlayabilecek bir çerçeve vermesi açısından<br />

önemsiyorum. Ne yazık ki bu aktörlerin bir<br />

araya gelmesini engelleyen şeylerden bir tanesi<br />

de PKK ve şiddet. Bu durum süreci biraz<br />

geciktiriyor ancak açıkçası ben Türkiye’deki<br />

aktörlerin, Türkiye’nin geleceğinin anayasal<br />

çerçevesinin yalnızca müzakereyle ortaya<br />

konulan çerçevede bir yere gelebileceğini<br />

düşünmeye başladıkları kanısındayım. Sebebi<br />

her ne olursa olsun, bunun önemli olduğunu<br />

düşünüyorum. Bu işi konuşmadan, müzakere<br />

etmeden çözülemeyeceği fikri artık yavaş yavaş<br />

yerleşiyor. Avrupa Birliği sürecinin Türkiye’ye<br />

kattıklarını da göz ardı edemeyiz. Yani bugün<br />

devlet mekanizmasının kurumlarının yeniden<br />

organize edilmesinde, hukuki çerçevenin<br />

düzenlenmesinde, hatta bu darbeye karşı<br />

kurulabilen kanunların ortaya çıkmasında<br />

bu çerçevenin önemli etkisi olduğu ve Avrupa<br />

Birliği çerçevesinden öğrenebileceğimiz şeyler<br />

olduğu bir gerçek. Ama bu durum aynı<br />

zamanda bürokratik aktörler karşısında siyasi<br />

toplumsal aktörleri güçlendirdi. Asıl önemli<br />

olan yönünün bu olduğunu düşünüyorum.<br />

Artık Türkiye’deki toplumsal aktörler ve<br />

bürokrasi haricindeki toplumsal aktörlerin<br />

Türkiye’nin geleceğini tartışabilecek, müzakere<br />

edebilecek düzeye ve meşruiyete geldiğini<br />

düşünüyorum ki bu da çok önemli bir<br />

aşamadır.<br />

HAZAR RAPORU<br />

97 95

DEĞERLENDİRMELER<br />

Türkiye’de Alevi sorunu var mıdır<br />

Özellikle Suriye’deki gelişmeler ele<br />

alındığında bu alanda Türkiye’yi neler<br />

beklemektedir<br />

Türkiye’deki Alevi sorununu aslında<br />

Suriye’deki Alevi sorunuyla paralel<br />

düşünmemek gerekiyor. Gerek tarihsel<br />

olarak, gerek kimliğin kurgulanması olarak<br />

birbirinden çok farklı meseleler. Anadolu’nun<br />

Alevilerinin, Türklere hasgelenek ve örgütlenme<br />

açısından da aslında Suriye’deki Alevilerle<br />

hiçbir alakası yok. Bugün Türkiye’deki Alevi<br />

kompozisyonuna bakıldığında bunun %70’e<br />

yakınının Türkçe konuştuğunu ve Türkmen<br />

kökenli olduğunu biliyoruz, bunların içlerinde<br />

Kürt Alevileri de var. Hatay, Adana ve bir<br />

kısmı da Mersin’deki Aleviler, Suriye’yle<br />

daha çok bağlantılı olan, yani Nusayri<br />

diyebileceğimiz gelenekten; Türkiye’deki<br />

Aleviler ise Kızılbaş, Bektaşi kökeninden<br />

gelmektedir. Dolayısıyla Arap Aleviliği ile<br />

Anadolu Aleviliği birbirinden çok farklı<br />

entiteler ve aslında birbirleriyle organizasyonel<br />

bağları da yok. Türkiye’de bir Alevi sorunu<br />

var, doğru. Ancak, dediğim gibi cumhuriyetin<br />

homojen kimlik oluşturma çerçevesinde Hanefi,<br />

Sünni olup laik bir kimlik üretmeye çalışılmıştı.<br />

Farklı din yorumu olan Aleviler, bu çerçevenin<br />

dışında kalmıştı. Sünniler diyanet üzerinden<br />

devlet desteğiyle kendi toplumsal kurumlarını<br />

yeniden inşa etmişlerdi, toplum içerisinde<br />

değişik cemaatler birşekilde örgütlendiler. Aynı<br />

şey Aleviler için söz konusu olmadı. Alevilerin<br />

geleneksel tekkeleri, dergâhları bu çerçevede<br />

kapatıldı. 1925’teki tekke ve zaviyeler<br />

kanunuyla birlikte Aleviler kendi kimliklerini<br />

yeniden inşa edebilecekleri bir çerçeveden<br />

yoksun kaldılar. Dolayısıyla modern, şehirli<br />

ortamda özellikle 1950’lerin sonunda ve<br />

60’lardan itibaren Alevi nüfusunun ciddi<br />

oranda şehirleştiğini görüyoruz. Geleneksel<br />

olarak taşrada yaşayan Alevi ve Kızılbaş<br />

nüfusu bu çerçevede kurumsallaşmalarını<br />

gerçekleştirmişlerdir. Ancak 1960’la birlikte<br />

modern şehir ortamında biz kendi kimliğimizi<br />

nasıl inşa edeceğiz, devam ettireceğiz sorusu<br />

gündeme geldi. Bu soruya aslında gerçekçi<br />

bir cevap verilemedi. Cemevleri tartışmaları<br />

ve Alevilerin inanç merkezi tartışmaları,<br />

kendine meşru bir zemin bulamadı. Bunun<br />

çözümlenmesi gerekiyor. Evet, Türkiye’de Alevi<br />

sorunu var. Ama Türkiye’deki Alevi sorununun<br />

Suriye’deki Alevi sorunuyla hiçbir alakası<br />

yok. Alevilerin modern şehir ortamında<br />

kendi kimliklerini inşa edecekleri kurumlara<br />

ihtiyaçları var ve bu açıdan devletten destek<br />

bekliyorlar. Aynı zamanda zorunlu din<br />

derslerinden ve diyanetin varlığından rahatsız<br />

durumda olan Aleviler kendi toplumsal<br />

ve siyasi örgütlenmelerini organize etmek<br />

istiyorlar. Bu çerçevede birtakım istekleri<br />

var ve aslında bu isteklerin de grup hakları<br />

çerçevesinde çözümlenebileceğini biliyoruz.<br />

Tabii şöyle de bir sıkıntı var; özellikle 1970-<br />

80’li yıllarda Alevilerin bir kısmı şehir<br />

ortamında ideolojik olarak fazla örgütlenmiş<br />

ve angaje olmuşlardı. O dönemde Alevilerin<br />

epey bir kısmının sol örgütler, sendikalar<br />

ve değişik organizasyonlar içerisinde<br />

örgütlendiğini biliyoruz. Alevilerin daha büyük<br />

bir çoğunluğu ise hemşeri organizasyonları<br />

içerisinde organize olmuşlardır. 70’li, 80’li<br />

98 96

yılların organizasyonel deneyimi ve sol söylemi,<br />

80 sonrası Alevi örgütlenmesini de etkiledi.<br />

Yani bir yandan Alevilik, inanç merkezli bir<br />

toplumsal organizasyonken; 80 sonrasında<br />

önemli ölçüde ideolojik söylem hâkim olmaya<br />

başladı ve bundan dolayı Alevilerin de kendi<br />

içerisinde bazı fikir ayrılıkları var. 2000,<br />

özellikle 2007’den sonra ortaya konulmaya<br />

çalışılan Alevi açılımıyla aslında Alevilerin<br />

sorunlarının bir şekilde dinlenip çözüm<br />

bulunabilmesi için bir süreç başlatılmıştı.<br />

Ancak o süreç Türkiye’deki siyasi çekişmelerden<br />

dolayı da sekteye uğradı. Aslında Alevilerin<br />

kimlik ihtiyaçları, kimlik talepleri üstesinden<br />

gelinemeyecek şeyler değil. Alevilerin kendi<br />

içlerinde de çözmeleri gereken sorunlar biraz<br />

daha fazla. Bu açıdan evet, Türkiye’de bir<br />

alevi sorunu var ama bunu çözmenin o kadar<br />

da zor olduğunu düşünmüyorum. Daha<br />

katılımcı bir yaklaşımla, daha demokratik bir<br />

yaklaşımla bazı sorunların giderilebileceğini<br />

düşünüyorum. Ama Alevilerin içerisinde<br />

farklı görüşler var. Bunların çok daha üst<br />

talepleri var ve bunların hepsinin ihtiyaçları<br />

karşılanamayacaktır diye düşünüyorum.<br />

Son zamanlarda artan PKK terörünü<br />

ve Türkiye’nin Kürt sorununun<br />

çözümünde aldığı mesafeyi nasıl<br />

değerlendiriyorsunuz<br />

Bugün geldiğimiz noktada aslında Kürt<br />

meselesi, Kürt sorunu ile PKK sorununu<br />

artık birbirinden ayırmak gerekiyor. Artık<br />

PKK ve şiddet kendi kendini üreten bir<br />

çerçeveye geldi. Dolayısıyla eskiden belki<br />

Kürt sorununun bir uzantısı olarak PKK’yla<br />

yaşıyoruz, diyorduk. Bugün PKK ve şiddet<br />

kendi kendini üreten, hatta oradaki toplumu<br />

da şiddet üzerinden dönüştüren bir hale<br />

geldi. Gerçekten ciddi bir şiddet sorunu<br />

var. Öte yandan dediğim gibi daha önce de<br />

belirttiğim, vatandaşlarımızın belli kimlik<br />

talepleri var. Bu ikisini birbirinden ayırmak<br />

gerekiyor. Açıkçası Kürt vatandaşlarımızın<br />

kimlik taleplerini anayasal çerçeve içerisinde<br />

çözümlemek gerekiyor ve anayasal çerçevede<br />

bunların çözümleneceğini düşünüyorum. Zaten<br />

belli haklar yavaş yavaş verilmeye başlamıştı;<br />

Kürtçe televizyon kuruldu, Kürtçe’nin<br />

kullanımına dair sınırlamalar kaldırıldı. Bu<br />

müzakere süreci içerisinde,<br />

anayasal çerçevede sorunun<br />

çözülebileceğini düşünüyorum.<br />

Asıl büyük olan sorun ise PKK<br />

sorununu nasıl çözeceğiz<br />

Tabii ki, Kürt sorununun temel<br />

olarak ortadan kalkacağını<br />

düşünmek imkânsız. Bu, kökü<br />

Türkiye Cumhuriyeti’nden de<br />

öteye giden bir etnik sorun.<br />

Önemli olan, şiddeti dışlayacak<br />

şekilde bu sorunu yönetilebilir<br />

HAZAR RAPORU<br />

97

DEĞERLENDİRMELER<br />

hale getirmek, Kürt vatandaşların temel<br />

ihtiyaçlarını, temel sorunlarını çözmek.<br />

Bunları çözdükten sonra açıkçası PKK ve<br />

şiddete meyilli olan diğer organizasyonlara<br />

olan ilginin azalacağını düşünüyorum. PKK<br />

artık ulus ötesi bir konuma geldi. Bir yandan<br />

Türkiye’nin Orta Doğu’da sıkıntı yaşadığı<br />

ülkelerin verdiği desteği biliyoruz, bir yandan<br />

uluslararası diğer aktörlerin PKK’ya destek<br />

verdiğini biliyoruz. Türkiye’nin zayıf karnı ve<br />

Orta Doğu’nun genelinde bütüncül bir barış<br />

elde etmeden ve Kürt sorununa bütüncül<br />

bir çözüm, Türkiye’nin Kürt sorunundan<br />

bahsetmiyorum, Orta Doğu’daki Kürt<br />

sorununa bütüncül bir çözüm bulunmadan<br />

PKK’ya olan desteğin devam edeceğini ve<br />

PKK’nın kendi kendine üreten bir mekanizma<br />

olarak devam edeceğini düşünüyorum.<br />

Açıkçası önemli olan şiddeti kontrol altında<br />

tutmak, Kürt vatandaşların haklarını<br />

vermek ve biraz da Kürt vatandaşlarına da,<br />

Türkiye’nin, ciddi manada zarar veriyor. Son<br />

zamanlarda PKK’nın artık intihara varan<br />

eylemleri var. Aslında her cenaze bir yandan<br />

da Kürt vatandaşların mağduriyetini, yani<br />

PKK’da yakınını kaybedenlerin mağduriyetini<br />

artırıyor ve şiddet kendi kendini üreten bir<br />

hale geliyor. Bu çerçevede aslında bölgedeki<br />

Kürt vatandaşların PKK’ya bir son vermesi,<br />

bir hayır demesi, protesto etmesi gerekiyor<br />

ama PKK çok otoriter bir rejim, çok otoriter<br />

bir grup olduğu için şiddetle ve tehditler<br />

kullanarak, böyle alternatif bir söylem ve<br />

alternatif bir hareket oluşmasını engelliyor.<br />

Dolayısıyla Türkiye’nin Kürt sorununu<br />

yönetilebilir hale getirmeye gücü var ve<br />

anayasal çerçevede belki bu çözülebilir.<br />

Ama PKK’nın bölgesel bir sorun haline<br />

geldiğini bunun da daha geniş bir vizyonla<br />

çözülebileceğini düşünüyorum. Eğer PKK’ya<br />

katılımları, en azından Türkiye’den katılımları<br />

son derece sınırlı bir hale getirebilirsek bu da<br />

başarılı olur diye düşünüyorum.<br />

100 98

hazar<br />

strateji<br />

enstitüsü<br />

H A S E N<br />

Bildiri ve Makale Çağrısı<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü olarak, <strong>Hazar</strong><br />

<strong>Raporu</strong> isimli dergimizde yayınlanmak üzere<br />

makale önerileri gönderilmesi için çağrıda<br />

bulunuyoruz. <strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong>; <strong>Hazar</strong>, Orta<br />

Asya, Kafkasya, Türkiye ve Avrasya bölgesiyle<br />

alakalı araştırma yapan akademisyenler,<br />

sektörel temsilciler ve aydınlar ile iletişim<br />

kurup fikir alışverişinde bulunmayı hedefliyor.<br />

Bu duyurunun amacı; farklı fikirlerin bir araya<br />

gelmesi ve düşünce zenginliğinin gelişimine<br />

katkıda bulunarak yukarıda bahsedilen<br />

coğrafyaya ilişkin analitik bakış açıları<br />

oluşmasını sağlamaktır. Ayrıntılı bilgi için<br />

www.hasen.org.tr adresini ziyaret edebilirsiniz.<br />

Tarih, siyaset bilimi, uluslararası ilişkiler, kamu<br />

yönetimi, iktisat, sosyoloji ve uyuşmazlık<br />

çözümü gibi alanlarda makale önerilerinizi<br />

bekliyoruz. Makalelerin teması ile ilgili<br />

hususi bir kısıtlama söz konusu olmamakla<br />

birlikte altını çizmek gerekir ki makale konusu<br />

mutlaka ilgililere tavsiye verici ve yol gösterici<br />

nitelikte olmalıdır.<br />

1 Şubat 2013 tarihine kadar makaleniz ve kısa<br />

biyografinizi iki ayrı Word dosyası halinde<br />

paper@hasen.org.tr adresine gönderebilirsiniz.<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü Hakkında<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü, İstanbul merkezli<br />

kar amacı gütmeyen bir düşünce kuruluşudur.<br />

Misyonu; yüksek kalitede, bağımsız<br />

araştırmalar yürütmek ve <strong>Hazar</strong> Bölgesi’ne<br />

ilişkin yenilikçi, stratejik öneriler sağlamaktır.<br />

Enerji, enerji güvenliği ve ulaştırma konularına<br />

yoğunlaşan Enstitü, Türkiye ve dünyanın önde<br />

gelen düşünce kuruluşlarından biri olmayı<br />

hedeflemektedir. Bu doğrultuda yayınlar,<br />

konferanslar, seminerler, eğitim çalışmaları ve<br />

atölye faaliyetlerini içeren dinamik bir program<br />

izleyerek tartışma ve araştırmaları teşvik eder<br />

ve kamu bilincini geliştirir.

JANUARY - MARCH 2013<br />

Contents<br />

ARTICLES<br />

Strategic Assessment of Euro-Asian Trade and Transportation<br />

Azerbaijan as a Regional Hub in Central Eurasia<br />

Taleh Ziyadov<br />

1<strong>02</strong><br />

Turkey, Caspian Strategies, and the Economic<br />

Cooperation Organisation<br />

William Hale<br />

BP-Rosneft Deal: Implications & Intentions<br />

Gulmira Rzayeva / Energy Expert<br />

111<br />

117<br />

English Part<br />

Obama’s Challenge With Economy<br />

Yrd. Doç. Dr. Fatih Macit / Suleyman Shah University Director of Economy Department<br />

120<br />

The Aftermath of Georgia’s Parliamentary Election:<br />

Foreign Policy and the Search for a New Paradigm<br />

Kornely Kakachia / Associate Professor at Tbilisi State University and<br />

Director of Tbilisi-based think tank Georgian Institute of Politics<br />

124<br />

CASPIAN REPORT

Strategic Assessment of Euro-Asian<br />

Trade and Transportation<br />

Azerbaijan as a Regional Hub in Central Eurasia *<br />

Executive Summary<br />

December <strong>2012</strong><br />

Taleh Ziyadov<br />

* The special report is prepared in association with the Caspian Forum <strong>2012</strong> (Istanbul,<br />

5-6 December <strong>2012</strong>) organized in partnership by the Caspian Strategy Institute (CSI), the<br />

Brookings Institute, the University of California, Berkeley and the University of Cambridge<br />

(UK). It is a succinct version of the recently published book by Azerbaijan Diplomatic<br />

Academy (ADA) in Baku titled: “Azerbaijan as a Regional Hub in Central Eurasia” (Baku:<br />

ADA, <strong>2012</strong>).<br />

The Need for a Common Vision<br />

for the Future<br />

In 1965, the late Sheikh Rashid bin Said<br />

Al-Maktum, the visionary ruler of Dubai,<br />

asked his British advisers to draw up a<br />

plan for the construction of a port. It<br />

took a British engineering firm two years<br />

to complete a comprehensive master<br />

planning study for the proposed port site,<br />

adjacent to the centuries-old Al Shindagah<br />

neighborhood in downtown Dubai. Based<br />

on the market assessment and future<br />

traffic forecasts, the advisers concluded<br />

that the new port would need only four<br />

berths. Having carefully considered the<br />

proposal, Sheikh Rashid demanded that<br />

the plan be altered to include sixteen<br />

berths instead of four. The British advisers<br />

reluctantly complied. The port was finally<br />

opened in 1971, and all sixteen berths<br />

were oversubscribed by the end of the<br />

first year of operation. Further expansions<br />

followed, and more berths were built in<br />

subsequent years. 1 Sheikh Rashid was<br />

convinced that Dubai was bound to<br />

become the most important transport<br />

hub in the Middle East, and even beyond.<br />

Today, the Rashid Port, the Jabal Ali<br />

Port and Free Zone, Dubai International<br />

Airport, and many other state-of-the-art<br />

projects in the Dubai emirate stand as<br />

testaments to Sheikh Rashid’s foresight<br />

and vision.<br />

1 Christopher M. Davidson, Dubai: The Vulnerability of Success<br />

(New York: Columbia University Press, 2008), pp. 92–93.<br />

1<strong>02</strong> 104

In a similar fashion, it was the vision<br />

of Lee Kuan Yew, one of the longestserving<br />

prime ministers of the twentieth<br />

century, that transformed the tiny<br />

city-state of Singapore from a relatively<br />

underdeveloped former colonial<br />

settlement to a modern and competitive<br />

economy and the major distribution hub<br />

in Southeast Asia. As early as 1973, just<br />

eight years after independence, Singapore<br />

was being hailed as “the world’s fourth<br />

busiest port,” serving more than 200<br />

shipping carriers and some fifty maritime<br />

states. 2 By becoming the region’s oil<br />

refining and distribution center, Singapore<br />

managed to turn itself into an ‘oil-rich’ state<br />

even though it was virtually devoid of any<br />

oil of its own. Capitalizing on its strategic<br />

location at the crossroads of the major<br />

maritime routes between Europe and Asia,<br />

Lee Kuan Yew seized every opportunity<br />

that came his way. He established an<br />

attractive business environment for foreign<br />

direct investment (FDI) and pursued an<br />

aggressive diversification policy. Today,<br />

the country enjoys a strong economy with<br />

a high level of FDI, and booming trade,<br />

manufacturing, and finance sectors. In<br />

2009, Singapore’s gross domestic product<br />

(GDP) per capita exceeded $36,000, up<br />

from a mere $395 in 1960. 3<br />

Even though both Dubai and Singapore<br />

have undoubtedly benefited from their<br />

coastal locations and the entrepôt trade<br />

generated by maritime traffic, the vision<br />

2 T. J. S. George, Lee Kuan Yew’s Singapore (London: Andre<br />

Deutsch, 1973), p. 95.<br />

3 World Bank, World Development Indicators. Retrieved<br />

from http://data.worldbank.org/data-catalog/world-development-indicators.<br />

of their respective leaders was essential to<br />

these cities’ resounding economic success,<br />

for without it they would be utterly<br />

different places today. The paths taken<br />

by Sheikh Rashid in Dubai and Prime<br />

Minister Lee in Singapore offer a lesson<br />

for every national leader and every country<br />

aspiring to make an enduring mark in the<br />

world: it is necessary to possess a vision for<br />

the future.<br />

Unlike the world’s great seaports, the<br />

prominent commercial cities of the<br />

Caspian Basin region have historically<br />

been land-based hubs. It took months and<br />

even years for the ancient Silk Road traders<br />

to travel between Europe and Asia, and<br />

the Caspian region’s hub cities served as<br />

critical regional logistics and distribution<br />

centers. Each of them had a number of<br />

caravanserais, where goods and ideas<br />

exchanged hands, and people and cultures<br />

met and mixed. These trading centers<br />

were connected with other regional hubs<br />

and megacities through a vast network of<br />

corridors across Eurasia and the Middle<br />

East. The Silk Road corridors were for<br />

centuries the source of prosperity for many<br />

nations in Central Eurasia. 4<br />

Central Eurasia is once again poised to<br />

regain its former prominence as a landbased<br />

hub between Europe and Asia. By<br />

2030, a tourist will be able to jump on a<br />

high-speed train in Istanbul and arrive in<br />

Baku the same day; he will even have time<br />

4 Although the term “Central Eurasia” has a number of different<br />

definitions, in this report it refers to eight Caspian region<br />

countries, namely the three South Caucasus states of Armenia,<br />

Azerbaijan, and Georgia and the five Central Asian states of Kazakhstan,<br />

Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan.<br />

CASPIAN REPORT<br />

105 103

to take a free bus tour of Tbilisi en route.<br />

He will continue his trip on an express<br />

ferry to Turkmenbashy, from where<br />

another high-speed train will take him all<br />

the way to Urumqi in China. The entire<br />

territory of Central Eurasia will be covered<br />

with a great infrastructure of highways,<br />

railways, airports, and logistics centers that<br />

will handle goods and passengers moving<br />

between Europe and Asia.<br />

For many countries in Central Eurasia,<br />

however, envisioning such future is a<br />

complex matter. Political, economic, and<br />

social crises caused by the sudden collapse<br />

of the Soviet Union have dominated the<br />

relatively short history of independence<br />

enjoyed by these states. In 2011, they<br />

celebrated only the twentieth anniversary<br />

of the end of Soviet rule. Memories of<br />

wars, unresolved conflicts, economic<br />

hardships, and coups still haunt the<br />

generation old enough to remember the<br />

days of communist control. Fortunately,<br />

the most difficult times have been left<br />

behind, though a few crucial challenges<br />

persist. The countries of Central Eurasia<br />

are now at the stage of development where<br />

they must complete their political and<br />

economic transitions and choose a path<br />

that would lead them into the ranks of<br />

prosperous developed nations.<br />

The Process of Becoming: Central<br />

Eurasia Twenty Years Later<br />

In the 1990s, many people in the resourcerich<br />

states of Central Eurasia believed that<br />

their respective countries would soon<br />

become the “Kuwaits” and “Switzerlands”<br />

of the twenty-first century. The abundance<br />

of natural resources made this notion so<br />

alluring and so palpable that few really<br />

thought about the process by which this<br />

goal would be realized, if it were to be<br />

realized at all. Becoming another Kuwait<br />

or Switzerland would have required<br />

different development strategies, with a<br />

strategic vision supported by the presence<br />

of other essential components, such as a<br />

business friendly environment, political<br />

and economic capabilities, the effective<br />

management of revenues from the sale<br />

of natural resource and an advantageous<br />

location.<br />

In the past twenty years, the regional<br />

countries, especially the resource-rich<br />

ones, have achieved a great deal. In 2009,<br />

the GDPs of Azerbaijan, Kazakhstan,<br />

Uzbekistan, and Turkmenistan exceeded<br />

$43 billion, $115 billion, $32 billion,<br />

and $19 billion, respectively. On the<br />

other hand, the combined GDP of the<br />

remaining four, more poorly endowed,<br />

states—Armenia, Georgia, Kyrgyzstan,<br />

and Tajikistan—was less than $30<br />

billion. Azerbaijan and Kazakhstan<br />

have attracted billions of dollars in<br />

FDI and have completed key energy<br />

infrastructure projects that guarantee<br />

their future development. A latecomer,<br />

Turkmenistan, has started opening its<br />

doors to investors only recently, with<br />

the great expectations still to be met.<br />

The most populous state in the region,<br />

Uzbekistan, has chosen a gradual domestic<br />

106 104

demand-led development path that does<br />

not seek external FDI, but it too promises<br />

to contribute to the future hub vision of<br />

Central Eurasia.<br />

There is no doubt that the chief engine<br />

of growth in the region has been<br />

the abundant natural resources of<br />

Azerbaijan, Kazakhstan, Uzbekistan,<br />

and Turkmenistan. The governments<br />

of these states, particularly Azerbaijan<br />

and Kazakhstan, have been mindful<br />

of the perils of resource dependence<br />

and have tried to implement policies to<br />

minimize potential risks. They also have<br />

a strategy as far as development of their<br />

energy sectors is concerned. Azerbaijan<br />

and Kazakhstan, for example, have used<br />

Production Sharing Agreements (PSAs)<br />

to attract foreign energy companies and<br />

inject the most needed investments into<br />

their economies. It was this energy strategy<br />

that allowed Azerbaijan and its Western<br />

multinational partners to reach agreement<br />

on the “Contract of the Century” in<br />

1994 and subsequently to construct the<br />

Baku-Tbilisi-Ceyhan oil pipeline in 2005<br />

and the Baku-Tbilisi-Erzurum natural<br />

gas pipeline in 2006. Azerbaijan’s energy<br />

sector alone has attracted more than $35<br />

billion in FDI. Moreover, the revenues<br />

from these two pipelines account for the<br />

lion’s share of Azerbaijan’s current state<br />

budget and constitute a significant portion<br />

of the South Caucasus region’s economy.<br />

In short, the resource-rich states are<br />

reaping the fruits of energy strategies they<br />

conceptualized in the 1990s.<br />

Today, Azerbaijan, Georgia and Turkey<br />

have embarked on a new journey that<br />

will shape the future energy strategy of<br />

the Caspian region and beyond. Whether<br />

resource rich or resource poor, however,<br />

all countries of Central Eurasia share the<br />

same future, and they are bound to find<br />

new synergies that will give their region<br />

a prominent place on the economic and<br />

political map of the twenty-first century.<br />

Indeed, each country in the region has its<br />

own destiny, and each has reason to hope<br />

that one day it will become a prosperous<br />

and developed state in its own right, like<br />

no other state but itself. To achieve this<br />

goal, however, each of them would need a<br />

clear vision of itself as an individual state<br />

and also as a member of a broader regional<br />

framework that could economically, and<br />

even politically, unite them by 2030.<br />

They will have to cooperate, integrate,<br />

and adapt to the rapidly changing world<br />

around them and forge a common<br />

vision for the years ahead. What is the<br />

common vision that one day these mostly<br />

landlocked countries might share Will<br />

it be a vision that will make the region a<br />

periphery for another central power Or a<br />

geopolitical playground for powers aiming<br />

to control the region’s riches Or will the<br />

ancient Silk Road be revived, with the<br />

region reclaiming its status as a vibrant<br />

commercial hub between major economic<br />

blocs such as Europe, East Asia, South<br />

Asia, and the Middle East Whatever the<br />

answers to these questions, one thing is<br />

clear: international trade will play a central<br />

role in the transformation of the region.<br />

CASPIAN REPORT<br />

107 105

Azerbaijan: Potential Catalyst for<br />

Regional Dynamism<br />

Azerbaijan is, and will remain, a pivotal<br />

state in Central Eurasia, helping to shape<br />

a common vision for the region and<br />

facilitate its transformation. The country’s<br />

vast natural resources could act as catalyst<br />

for developing its non-oil economy<br />

and reviving the non-oil trade of the<br />

region—thus restoring Central Eurasia’s<br />

historical position as a commercial hub<br />

along the ancient Silk Road. But for this<br />

to happen, Azerbaijan needs to formulate<br />

a comprehensive vision to guide its<br />

development and lead it to the desired<br />

goal.<br />

Today, the majority of Euro-Asian trade<br />

bypasses the region, and so do the<br />

attendant benefits. Large ships that can<br />

carry thousands of containers at a time<br />

have replaced the ancient caravans of the<br />

Silk Road. Most of the trade between<br />

Europe and Asia is conducted by maritime<br />

transportation via Suez Canal, which<br />

makes up more than 90% of total cargo<br />

exchanged between the two continents.<br />

The success of Central Eurasian hub<br />

strategy largely depends on the ability of<br />

the regional states to attract some of this<br />

Euro-Asian continental container trade<br />

by creating integrated and competitive<br />

intermodal transportation and logistics<br />

networks across Eurasia.<br />

Azerbaijan is located at the crossroads<br />

of major Eurasian land and air transport<br />

corridors—a feature that is key to its<br />

long-term success, if utilized properly.<br />

Potentially, the country could serve not<br />

only as a commercial bridge between<br />

Europe and Asia, but also as a major<br />

distribution hub in Eurasia. Unlike its<br />

energy strategy, however, Azerbaijan’s<br />

vision for development of its non-oil<br />

economy is still a work in progress. Nearly<br />

95% of the country’s exports and more<br />

than 55% of GDP come from the sale of<br />

oil and natural gas—a situation that is<br />

unlikely to change in the immediate future.<br />

The mid- and long-term prospects of the<br />

country are promising, albeit conditioned<br />

upon successful development of the nonoil<br />

sector.<br />

Looking Beyond Energy<br />

Though many Azerbaijani government<br />

officials have repeatedly acknowledged<br />

that the country is ideally situated<br />

to become a regional transportation<br />

hub between Europe and Asia, these<br />

statements are yet to be translated into a<br />

long-term strategic vision that is coherent<br />

and sustainable. Nonetheless, the idea<br />

of “wanting to become a regional hub”<br />

at least is in place. In fact, a number of<br />

transportation and infrastructure projects<br />

have already been launched to advance<br />

this strategy. Among them is the strategic<br />

Baku- Akhalkalaki-Kars railway, which will<br />

link the Azerbaijani, Georgian and Turkish<br />

rail networks and thus create a rail corridor<br />

between China and Europe via Azerbaijan.<br />

In addition, the government is investing<br />

billions of dollars in modernization of the<br />

country’s international highways along<br />

the East-West and North-South axes in an<br />

attempt to better prepare for anticipated<br />

108 106

land-based traffic through Azerbaijani<br />

territory. Moreover, the new state-of-theart<br />

Baku International Sea Trade Port and<br />

Logistics Center at Alyat and the new<br />

Baku Heydar Aliyev International Airport<br />

will both have a central place in the<br />

vision of Azerbaijan as a global transport<br />

hub. Last, but not least, the government<br />

plans to establish Free Economic Zones<br />

(FEZs) and invest more than $60 billion<br />

in real estate projects in and around<br />

Baku, essentially aiming to transform the<br />

national capital into the “Dubai of the<br />

Caspian.”<br />

These projects will genuinely strengthen<br />

Azerbaijan’s position in the region and<br />

enable it to become a magnet for land- and<br />

air-based trade between and among the<br />

states of Europe and Asia. Baku will act<br />

as a gateway to Central Asia for Europe<br />

and a door to Europe for Central Asia and<br />

China. It has the potential to become a<br />

“hub of hubs” on the Caspian Sea, but this<br />

will require articulation of a clear vision<br />

today for the Azerbaijan of 2030.<br />

The Need for an Integrated<br />

Development Strategy<br />

Close examination of the ongoing and<br />

planned infrastructure and transportation<br />

projects in the region, including<br />

Azerbaijan, would reveal a lack of<br />

coherence in the development strategy for<br />

the non-oil economy. Important and useful<br />

projects are being planned and initiated<br />

independently of one another, without<br />

the necessary cross-sector and intrasector<br />

coordination. In other words, these<br />

projects do not seem to be guided by a<br />

unified objective. Unless a clear, integrated<br />

“big picture” strategy is set forth today, the<br />

development trajectory of Azerbaijan, or<br />

of any other country in the region, for that<br />

matter, is likely to be halting and subject to<br />

chance. This is not to say that Azerbaijan<br />

could not achieve high per capita income<br />

or social-welfare advancement without<br />

such a vision. The “trial and error”<br />

approach certainly offers one type of<br />

problem-solving strategy. But in addition<br />

to being risky, such an approach would<br />

consume far more in terms of resources,<br />

time, and energy in the long run, and its<br />

success would not be guaranteed.<br />

The report you are about to read has been<br />

written in the hope of contributing to<br />

the vision of the future of Azerbaijan and<br />

the Caspian region. It focuses on Euro-<br />

Asian trade, transportation and logistics,<br />

FEZ, and port development, and draws<br />

some lessons for Azerbaijan and other<br />

countries in Central Eurasia aspiring to<br />

become regional commercial hubs and<br />

take advantage of the growing regional<br />

as well as continental trade between two<br />

major economic blocs, namely Europe and<br />

Asia. In particular, it proposes a specific<br />

development scheme for Azerbaijan’s hub<br />

strategy. As is noted throughout the report,<br />

the opportunities for Azerbaijan are many,<br />

and the realization of this potential will<br />

benefit the whole region, not just a single<br />

state. This means that for Azerbaijan to<br />

achieve its national objectives, it needs<br />

to coordinate its efforts with those of<br />

neighboring countries in the region.<br />

CASPIAN REPORT<br />

109 107

Most of the states of Central Eurasia are<br />

landlocked, and they depend on each<br />

other’s transportation infrastructure.<br />

Building highways, railways, ports, and<br />

airports is a necessary part of Azerbaijan’s<br />

hub strategy, but it is not a sufficient<br />

one. Without a bird’s-eye approach and a<br />

coherent policy, which will view all these<br />

projects as components of a single strategy,<br />

the transportation and infrastructure<br />

projects are likely to have outcomes that<br />

will be insufficiently efficacious, because<br />

they would lack complementarity. For<br />

Central Eurasia to produce the “Dubais”<br />

and “Singapores” of the 21st century, the<br />

compartmentalized regional mindset has to<br />

give way to an integrated common vision<br />

that will direct each project towards a<br />

shared goal.<br />

Azerbaijan of 2030 or 2050 will be the<br />

product of today’s concept sketches.<br />

The core of a successful hub strategy for<br />

Azerbaijan must include Free Economic<br />

Zones (FEZ) development, on the basis<br />

that FEZs are prerequisites for generating<br />

trade and attracting Foreign Direct<br />

Investment (FDI). The current FEZ law<br />

in Azerbaijan falls short of the Production<br />

Sharing Agreement (PSA) legal framework,<br />

effectively utilized by Azerbaijan to<br />

promote its oil and gas projects. Although<br />

the non-oil sector may not be as attractive<br />

or compelling as the oil sector, given the<br />

right strategy and incentives, it could still<br />

bring in high levels of FDI, with multibillion<br />

dollar ventures across various sectors<br />

of the non-oil economy.<br />

This report recommends focusing on<br />

two projects that are directly linked to<br />

Azerbaijan’s grand hub strategy and<br />

that could generate significant FDI in<br />

the non-oil sector and raise the stakes<br />

in the country’s FEZ development.<br />

This means that the two key projects<br />

– the Port of Alyat and Baku Heydar<br />

Aliyev International Airport – should<br />

be incorporated into the FEZ concept,<br />

which in turn should be constructed on a<br />

flexible and effective legal framework (i.e.<br />

Production Sharing Agreement). This<br />

approach will produce two marketable<br />

projects that could result in a “Contract<br />

of the 21 st Century” in Azerbaijan’s<br />

non-oil sector, similar to the “Contract<br />

of the Century” signed in the energy<br />

sector in September 1994. At a regional<br />

level, Azerbaijan needs to harmonize its<br />

transport strategy with that of neighboring<br />

states, particularly Georgia, Turkey and<br />

the Central Asian countries along the<br />

East-West axis, and Russia and Iran in the<br />

North-South direction.<br />

Other Key Recommendations<br />

Strategic <strong>Issue</strong>s<br />

The Azerbaijani government<br />

needs to align all its major development<br />

projects in the non-oil sector under a<br />

single overarching objective.<br />

A coherent and integrated<br />

vision for Azerbaijan’s future hub must<br />

be developed. This strategy or a master<br />

plan should integrate and encompass all<br />

110 108

activities linked to the development of<br />

ports, airports, highways, FEZs, logistics<br />

centers and other strategic transport and<br />

non-transport projects.<br />

Compartmentalized mindset in<br />

different state ministries has to give way to<br />

a unified vision that will direct all projects<br />

towards a common goal.<br />

Roads and Railways<br />

To increase the competitiveness<br />

of TRACECA corridor, Azerbaijan should<br />

work closely with Georgia, Kazakhstan and<br />

Turkmenistan, as well as China, the EU<br />

and Turkey, in simplifying border crossings<br />

and reducing the cost of transportation<br />

along this route.<br />

All highways of state and<br />

international importance in Azerbaijan<br />

should be viewed on a different level. A<br />

centralized road maintenance regime of<br />

highways of international importance is a<br />

must.<br />

It is critical to extend<br />

Azerbaijan’s railway connection in all<br />

directions including the North-South.<br />

Maritime Transportation<br />

Caspian maritime transportation<br />

is a key to successful development of<br />

international transport corridors via<br />

Azerbaijan. The current state of Caspian<br />

shipping is far from satisfactory and<br />

it requires immediate attention. If the<br />

outstanding challenges with maritime<br />

shipping and operations are not addressed,<br />

Azerbaijan risks losing the maritime trade<br />

share in the Caspian Sea in the near future.<br />

The Azerbaijani government<br />

should consider allowing a private<br />

shipping company to run scheduled<br />

RO-RO and ferry lines between Baku<br />

and Aktau and Baku and Turkmenbashy,<br />

therefore increase the traffic of<br />

international trucks.<br />

Logistics Sector<br />

Azerbaijan should act fast and<br />

establish its national private logistics<br />

company (with government participation)<br />

that will provide logistics services to<br />

regional and international suppliers<br />

inside and outside of Azerbaijan. Russia’s<br />

experience with FESCO Transportation<br />

Group, Russia’s largest private intermodal<br />

transportation group where the Russian<br />

State (i.e. Russian Railways) has shares,<br />

could serve as a good model.<br />

In addition, the government<br />

should set up ‘bonded warehouses’ or<br />

‘logistics zones’ along all of its borders,<br />

where trucks can unload their cargo for<br />

further customs clearance and collection<br />

by the clients.<br />

Air Transportation<br />

The government needs to set<br />

clear goals for Azerbaijan Airlines (AZAL)<br />

so that the company can become a<br />

CASPIAN REPORT<br />

111 109

member of leading international alliance in<br />

the near future.<br />

Azerbaijan’s supply of jet fuel<br />

is a strategic advantage and the key in its<br />

air hub strategy. The production of jet<br />

fuel should be coordinated and the Baku<br />

airport should always have extra jet fuel<br />

at competitive prices. It is one of the few<br />

ways how Baku can attract international air<br />

carries.<br />

The Baku Heydar Aliyev<br />

International Airport should be linked<br />

to the Alyat port by various modes of<br />

transport, including rail, so that the two<br />

sites could effectively do intermodal<br />

transfer of cargo.<br />

Through its future FEZ<br />

Development Corporation, Azerbaijan<br />

should consider buying shares or invest<br />

in Poti Port & FEZ as well as Aktau and<br />

Turkmenbashy Ports & FEZs.<br />

A dedicated State Agency for<br />

FEZ Activity, directly reporting to the<br />

President, should be created to oversee<br />

all FEZ activity and the two proposed<br />

projects. All activities could be supervised<br />

directly by the President, similar to the<br />

approach taken in the energy projects<br />

signed in 1990s.<br />

In the future, Baku should<br />

consider building a stand-alone airport<br />

near the Alyat port.<br />

Free Economic Zone Concept<br />

The current FEZ concept and<br />

legal regime should be reviewed and<br />

updated to reinforce Azerbaijan’s future<br />

hub strategy.<br />

The two key projects – the<br />

Port of Alyat and Baku International<br />

Airport – should be incorporated into<br />

the FEZ concept, which in turn must be<br />

constructed on a flexible and effective<br />

legal framework (PSA-type legal regime).<br />

A strategic planning of the two projects<br />

should be completed, before the first-tier<br />

investors and developers worldwide are<br />

invited to invest in the projects.<br />

112 110

Turkey, Caspian Strategies, and the<br />

Economic Cooperation Organisation<br />

William Hale<br />

On 15-16 October <strong>2012</strong> the media<br />

spotlight was briefly turned on a meeting<br />

in Baku, capital of Azerbaijan, of the<br />

Economic Cooperation Organisation<br />

(ECO) – a body which had almost<br />

escaped notice until then. The main<br />

cause of this flurry of interest was an<br />

unexpected encounter after the end of<br />

the plenary sessions between Turkey’s<br />

Prime Minister, Tayyip Erdoğan and the<br />

Iranian President Mahmoud Ahmadinejad.<br />

The two leaders evidently sought to<br />

overcome serious differences in their<br />

policies towards the civil war in Syria<br />

by trying to forge a regional solution to<br />

the Syrian impasse. 1 If nothing else, the<br />

incident suggested that ECO seemed to<br />

have some value as a platform on which<br />

government leaders who were divided on<br />

important international issues could have<br />

a face to face meeting. It also raised the<br />

question as to whether this organisation<br />

had any other useful functions, granted its<br />

normal obscurity. The question is of some<br />

importance in the context of economic<br />

and political relations between the Caspian<br />

nations, since all the countries in the<br />

1 Simon Tisdall, ‘Iran and Turkey’s Meeting Reveals New Approach<br />

to Syria’, The Guardian (London) 25 October <strong>2012</strong>.<br />

Caspian basin except Russia are members<br />

of ECO, together with Turkey, Pakistan,<br />

and four other Central Asian republics. 2<br />

Accordingly, this article seeks to outline<br />

the historical development of ECO and<br />

the political and economic issues which<br />

it currently faces. This is followed by an<br />

assessment of its potential importance<br />

in the years ahead. Does ECO offer any<br />

prospect of becoming a more important<br />

instrument for the development of closer<br />

economic and political links in the Caspian<br />

region, or is it condemned to continue as<br />

just another international talking shop<br />

ECO traces its origins to the alliances<br />

of the cold war, although its scope and<br />

purpose has changed fundamentally since<br />

then. In 1955, Britain, Turkey, Iraq, Iran<br />

and Pakistan, supported by the USA,<br />

formed the Baghdad Pact, as an attempted<br />

pro-western defence alliance in the middle<br />

east. In 1959, following the overthrow of<br />

the Hashemite monarchy in Iraq in the<br />

previous year, it lost its only Arab member,<br />

and was reconstructed as the ‘northern<br />

tier’ alliance of the remaining members,<br />

known as the Central Treaty Organisation<br />

2 That is, Uzbekistan, Kirghizstan, Tajikistan and Afghanistan.<br />

CASPIAN REPORT<br />

113 111

(CENTO). Five years later, in 1964,<br />

Turkey, Iran and Pakistan attempted to<br />

give their common political alignment<br />

an economic dimension by setting up<br />

a parallel organisation called Regional<br />

Cooperation for Development, or RCD,<br />

which was supposed to promote mutual<br />

trade and economic collaboration. 3 The<br />

CENTO alliance was dissolved in 1979,<br />

after the Iranian revolution, and RCD<br />

with it. However, in 1985 its three former<br />

members established ECO as a successor<br />

organisation. Although this achieved little<br />

in the immediately succeeding period,<br />

it was given a new impetus after the end<br />

of the cold war by the accession in 1992<br />

of the newly independent republics of<br />

Azerbaijan, Kazakhstan, Kirghizstan,<br />

Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan,<br />

besides Afghanistan. 4<br />

ECO’s main stated purpose was to<br />

liberalise trade between the member<br />

states, first through a Protocol on<br />

Preferential Tariffs signed by the original<br />

members in 1991, and then through<br />

the ECO Trade Agreement (ECOTA)<br />

launched in July 2003, in which they<br />

committed themselves to ‘the progressive<br />

reduction of tariffs and elimination of<br />

non-tariff barriers to trade’, 5 besides the<br />

improvement of mutual transport links, 6<br />

3 See William Hale and Julian Bharier, ‘CENTO, RCD and<br />

the Northern Tier: a Political and Economic Appraisal’, Middle<br />

Eastern Studies, Vol.8. No. 2 (1972) pp. 217-9<br />

4 Richard Pomfret, ‘The Economic Cooperation Organization:<br />

Current Status and Future Prospects’, Europe-Asia Studies,<br />

Vol.49, No.4 (1997) pp.657-9.<br />

5 ECO Trade Agreement (ECOTA) (Islamabad, July 2003)<br />

Article 3: from ECO Secretariat website (www.ecosecretariat.<br />

org/ftproot/Documents/Agreements/ECOTA) accessed 28<br />

October <strong>2012</strong><br />

6 Ibid, Article 9.<br />

among other objectives. Future aims<br />

included the establishment of an ECO<br />

Trade and Development Bank (ECObank)<br />

a reinsurance company, and even an ECO<br />

shipping company and an ECO airline. 7<br />

In his speech to his fellow-leaders in<br />

Baku in October <strong>2012</strong>, Prime Minister<br />

Erdoğan admitted that ECO was still a<br />

long way from achieving its objective of<br />

founding a free trade area. However, he<br />

pointed out that the member states had<br />

a total population of 400 million people,<br />

and claimed that if the ECOTA were<br />

fully implemented then mutual trade<br />

could be increased eight-fold. 8 Similarly,<br />

writing in the normally pro-government<br />

Turkish daily Zaman, columnist Kadir<br />

Dikbaş emphasised that, in the first eight<br />

months of <strong>2012</strong>, while Turkey’s exports to<br />

the European Union (EU) had declined<br />

by 9.1 percent compared with the same<br />

period of 2011, in the case of the ECO<br />

countries it had increased by 115 percent. 9<br />

In interpreting this, strict caution was<br />

needed, however. Paradoxically, Turkey’s<br />

trade with ECO was largely with Iran,<br />

with whom it had the most problematic<br />

political relations, accounting for its<br />

extreme volatility.<br />

Calculating from Turkey’s official trade<br />

statistics for 2011, Iran accounted for just<br />

over 60 percent of total trade with the<br />

ECO countries (39 percent of exports<br />

and 72 per cent of imports) 10 and was<br />

7 Pomfret, op.cit., pp.659-60<br />

8 ‘Serbest Ticaret Anlaşmasını Herkes İmzalasın, Tıcaretimız 8<br />

Kat Artsın’, Zaman (Istanbul, daily) 17 October <strong>2012</strong>.<br />

9 Kadir Dikbaş, ‘ Zor Zamanda İhracat Rekoru Kırdığımız<br />

Bölge’, ibid, 16 October <strong>2012</strong><br />

10 Data from Türkiye İstatistik Kurumu (www.tuik.gov.tr),<br />

114 112

heavily influenced by extraneous political<br />

factors over which the ECO members<br />

had little control. Iran accounted for the<br />

vast majority of the exponential increase<br />

in Turkey’s exports to ECO in <strong>2012</strong>, but<br />

this was explained by a sharp increase<br />

in sales of gold to Iran. In this case, the<br />

imposition of economic sanctions by<br />

the United Nations, the USA and EU,<br />

due to the dispute over Iran’s alleged<br />

attempt to develop a nuclear arsenal, and<br />

the subsequent collapse of the Iranian<br />

currency, had led to massive imports of<br />

bullion by Iranian traders, either directly<br />

from Turkey or indirectly via Dubai. There<br />

was no proof that this would be anything<br />

more than a temporary phenomenon, and<br />

in any case it was likely to be offset by a<br />

reduction in Turkey’s oil imports from Iran<br />

during the second half of <strong>2012</strong>, due to the<br />

international sanctions campaign. 11<br />

The main criticism of ECO has been that<br />

it has been driven purely by strategic or<br />

political priorities, and lacks economic<br />

logic. The point is illustrated by the<br />

general failure of ECO to achieve its<br />

economic goals. By <strong>2012</strong>, the ECOTA<br />

had only been accepted by five of the ten<br />

member states (that is, Afghanistan, Iran,<br />

Pakistan, Tajikistan and Turkey) 12 and<br />

there were only limited signs of progress<br />

towards the implementation of a free trade<br />

foreign trade statistics: accessed 29 October <strong>2012</strong>.<br />

11 Aydın Albayrak, ‘Turkey-Iran Relations Economically<br />

Strained As Well’, Today’s Zaman (Istanbul, daily) 9 August<br />

<strong>2012</strong>. This also reports that the gold imports may have been<br />

supported by the Central Bank of Iran, which was purchasing it<br />

through third parties.<br />

12 The 3 rd Meeting of the ECOTA Cooperation Council, <strong>02</strong>-<br />

03 October <strong>2012</strong>, Ankara, from www.ecosecretariat.org/ftproot/Press_Rls/<strong>2012</strong>/3ecota.htm:<br />

accessed 29 October <strong>2012</strong>.<br />

area. Agreement on the ECObank was not<br />

reached until 1995, and membership still<br />

has to be signed and ratified by several<br />

members. Moreover, its funds are limited,<br />

with only $450 million in paid-up capital,<br />

and it has to tread carefully to avoid<br />

running foul of international sanctions<br />

against Iran. 13 Given the very limited<br />

progress on trade liberalisation, trade<br />

within the group is still restricted: as of<br />

2010, it was reported to account for only<br />

seven percent of the total foreign trade of<br />

the ten member states. 14<br />

ECO members have also been active in<br />

developing their relations with other<br />

partners, notably Russia and China.<br />

Among the Caspian members of ECO,<br />

Kazakhstan is the closest, both politically<br />

and economically, to the Russian<br />

Federation, having agreed to form a<br />

customs union with Russia and Belarus<br />

in December 2009. It followed this up<br />

with a free trade agreement signed with<br />

Russia and six other members of the<br />

Commonwealth of Independent States<br />

in October 2011. 15 According to World<br />

Trade Organisation (WTO) statistics,<br />

the European Union is Kazakhstan’s most<br />

important trading partner, followed by the<br />

Russian Federation and China: none of<br />

the other ECO member states enter the list<br />

of its top five partners. Among the other<br />

13 Abdullah Bozkurt, ‘Iran to Turn ECO into Paper Organization’,<br />

Today’s Zaman, 15 October <strong>2012</strong>.<br />

14 Ibid.<br />

15 ‘Russia, Belarus and Kazakhstan Agree on Customs Union’,<br />

Turkish Weekly (www.turkishweekly.net/news) 5 December<br />

2009: accessed 5 November <strong>2012</strong>: Greg Delaney, ‘Kazakhstan<br />

signs Free Trade Agreement with Russia & other CIS States’,<br />

from www.kazakhstanlive.com, 19 October 2011, accessed 5<br />

November <strong>2012</strong><br />

CASPIAN REPORT<br />

115 113

Caspian states, (bar Turkmenistan, for<br />

which WTO data are not available)<br />

T urkey is the only ECO member which figures<br />

among the other members’ top five partners,<br />

notably in trade with Azerbaijan, where it is<br />

the third most important source of imports.<br />

The emergence of China as a significant global<br />

economic player has also altered the external<br />

environment in a way quite unforeseen when<br />

ECO was set up. This has been especially marked<br />

in the case of Kazakhstan and Turkmenistan,<br />

both of which have built, or are building, large<br />

natural gas pipelines to China,16 besides<br />

increasing their imports from Asia’s rising<br />

economic power.<br />

Economic and technical factors help to<br />

explain ECO’s apparent failure to take<br />

off as a trading group. In the Caspian<br />

region, its members are mainly primary<br />

producers, exporting oil and gas to the<br />

rest of the world (originally, Russia) rather<br />

than to one another. There is some degree<br />

of complementarity between the Turkish<br />

and other ECO economies, in that Turkey<br />

can export manufactured products in<br />

exchange, but this is an exception.<br />

T he paucity of transport links is a further<br />

problem, although this is now being tackled by<br />

the construction of the Kars-Bitlis-Baku railway,<br />

connecting Turkey with Azerbaijan via Georgia.<br />

16 Vladimir Socor, ‘China to Increase Central Asian Gas<br />

imports through Multiple Pipelines’, Eurasia Daily Monitor,<br />

Vol.9, No.152 (9 August <strong>2012</strong>) and ‘Kazakhstan Expands Gas<br />

Transit Pipeline Capacities and Own Exports to China’, ibid,<br />

Vol.9, No.153.<br />

In general, the Caspian states have<br />

preferred autarchic rather than<br />

internationally oriented development<br />

strategies, relying on their oil and gas<br />

reserves to finance imports, and putting<br />

the development of regional trading links<br />

well down in the list of priorities.<br />

Besides this, political factors have<br />

posed crucial obstacles to the effective<br />

development of ECO. Here, Iran appears<br />

to be the major problem, and the odd<br />

man out in ECO, since this is the only<br />

regional club of which it is a member.<br />

Hence, its government is accused of trying<br />

to exploit the organisation as a means<br />

of drumming up political support in the<br />

face of its growing international isolation.<br />

Critics accuse the Iranian regime of trying<br />

to use ECO as a propaganda machine<br />

for promoting its own controversial<br />

causes - much as it used a meeting of the<br />

Non-Aligned Movement in Tehran in<br />

August <strong>2012</strong>, causing raised eyebrows in<br />

other ECO governments. In September<br />

<strong>2012</strong>, ECO discussed plans to establish a<br />

Parliamentary Assembly, prompting fears<br />

that Iran sought to turn the body ‘into<br />

another West-bashing club’ rather than a<br />

forum for discussing the real issues in the<br />

region. 17<br />

Bilateral relations between Iran and other<br />

ECO members are also damaged by<br />

the Iran’s close relations with Armenia,<br />

putting it at odds with both Turkey and<br />

Azerbaijan, besides sharp differences<br />

between Tehran and Ankara in policies<br />

towards Syria. Turkey has supported<br />

international efforts to persuade Iran to<br />

17 Bozkurt, op.cit.<br />

116 114

allow a proper inspection of its nuclear<br />

facilities by the International Atomic<br />

Energy Agency, but so far without success.<br />

Apart from the seabed issue, relations<br />

between Iran and Azerbaijan have been<br />

seriously damaged by Azerbaijan’s military<br />

links with Israel, which resulted in a $1.6<br />

billion arms deal for the supply of Israeli<br />

drones and missile defence systems<br />

announced in February <strong>2012</strong>. Although<br />

both sides deny this, the entente with<br />

Israel is also said to include permission<br />

for the Israeli air force to use an air base<br />

in Azerbaijan, presumably in support of<br />

an attack on Iran. 18 In April <strong>2012</strong> tensions<br />

were increased when Azerbaijan carried<br />

out naval exercises in the Caspian, which<br />

were assumed to be directed against Iran. 19<br />

These and the many other inter-state<br />

conflicts and rivalries within the region<br />

appeared to make it unlikely that ECO<br />

could ever get beyond the talking-shop<br />

stage without some basic reconstruction or<br />

redirection.<br />

Clearly, overcoming these obstacles will<br />

be hard, and could be impossible. Apart<br />

from the political disputes, plans for a<br />

change in the economic development<br />

strategies of all the ECO members, and<br />

18 Mark Perry, ‘Israel’s Secret Staging Ground’, Foreign<br />

Policy, 28 March <strong>2012</strong>. For background on the development of<br />

links between Israel and Azerbaijan, see Alexander Murinson,<br />

Turkey’s Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and<br />

Security in the Middle East and Caucasus (London and New<br />

York, Routledge, 2010) esp. pp.57-61, 123-33. Israel’s development<br />

of its military links with Azerbaijan also prompts the<br />

speculation that this has acted as a barrier to the formation of an<br />

alliance between the Armenian and pro-Israel lobbies in the US<br />

Congress – to Turkey’s advantage.<br />

19 Anar Valiev, ‘Azerbaijan’s Military Exercises in the Caspian:<br />

Who Is the Target’ Eurasia Daily Monitor, Vol.9, No 94, 17<br />

May <strong>2012</strong>.<br />

achieving better economic cooperation,<br />

hold little prospect of success given the<br />

huge economic disparities between, say<br />

Afghanistan and Tajikistan, at one end of<br />

the scale, and Turkey at the other. So long<br />

as Iran, the lone wolf in regional politics,<br />

pursues ideological and strategic goals<br />

at odds with those of its neighbours, the<br />

emergence of ECO as an effective regional<br />

bloc within the Caspian region seems<br />

highly improbable.<br />

This is not to suggest that the other<br />

members should declare ECO dead and<br />

buried. If they did so, Iran would almost<br />

certainly see this as another attempt to<br />

exclude it from the international arena,<br />

and could react in ways which could cause<br />

further problems for the other members –<br />

by, for instance, giving full-scale support to<br />

terrorist attacks by the PKK in Turkey. On<br />

these grounds, the other members would<br />

probably prefer to keep Iran inside their<br />

garden, rather than roaming around in the<br />

forest outside. On the other hand, it could<br />

be argued that ECO might take a leaf out<br />

of the EU’s book, by developing free trade<br />

or other cooperative arrangements purely<br />

among those members that are willing and<br />

able to go forward with this project, and do<br />

not have serious political differences. This<br />

would allow others to opt out, without<br />

excluding them from the organisation<br />

altogether, and would be more effective<br />

than trying to adhere to a ‘one size fits all’<br />

model which has little chance of success.<br />

‘Flexible geometry’ might thus be the best<br />

way forward.<br />

CASPIAN REPORT<br />

117 115

To be more specific, a project embracing<br />

purely Turkey, Azerbaijan, Kazakhstan<br />

and Turkmenistan would appear to<br />

offer the best prospect of progress<br />

(Georgia, although not an ECO member,<br />

should also be included, as the essential<br />

geographical link between Turkey and<br />

Azerbaijan). If, at a later stage, there were<br />

a fundamental internal transformation<br />

in Iran, with a consequent reorientation<br />

of its foreign policies, it could always be<br />

brought into the fold. In the meantime,<br />

the four states, (‘TAKT’ for short) all have<br />

reasonably good mutual relations, without<br />

controversial ideological commitments.<br />

Broadly, they all pursue compatible goals<br />

– in particular, fuller integration into<br />

the global economic system, rather than<br />

opposition to it.<br />

Such a project would appear to have<br />

gained credibility thanks to developments<br />

in the oil and gas field over past year,<br />

notably the emergence of the Trans-<br />

Anatolian gas pipeline project (TANAP)<br />

as a real alternative to existing systems,<br />

most of which depend on either Russia or<br />

Iran. This could lead to the revitalisation<br />

of the long-discussed Nabucco project<br />

as a new source of gas supply to central<br />

and eastern Europe. An essential part<br />

of TANAP would be a trans-Caspian<br />

gas pipeline connecting Turkmenistan<br />

with Azerbaijan, which would vastly<br />

increase the available supply. To achieve<br />

this, Azerbaijan and Turkmenistan<br />

are reported to have agreed that a<br />

trans-Caspian pipeline could go ahead<br />

without awaiting or prejudicing the<br />

final delimitation of sectoral borders –<br />

implying that the project would not be<br />

held hostage to possible vetoes by Russia<br />

or Iran, or to disagreements between<br />

Baku and Ashkabad over their offshore<br />

boundaries. 20 Kazakhstan was apparently<br />

not included among the initial partners<br />

in TANAP, but was said to be interested<br />

in increasing its oil and gas exports via<br />

Azerbaijan. More broadly, it was reported<br />

to be emerging as Turkey’s most important<br />

economic partner in the region, with the<br />

establishment of a High Level Strategic<br />

Cooperation Council by the two countries<br />

in October <strong>2012</strong>. Hence, could be<br />

expected to play an important role in a<br />

potential TAKT alignment. 21<br />

This is not to suggest the emergence of<br />

TAKT as an economic grouping within<br />

ECO would be problem free. Much<br />

would need to be done to improve<br />

overland as well as trans-Caspian<br />

transport links between the participating<br />

states, and facilitating trade outside the<br />

energy field. Although the trans-Caspian<br />

pipeline would clearly reduce Russia’s<br />

role in the Caspian energy game, the<br />

TAKT countries, as always, would need<br />

to be very cautious in relations with<br />

their powerful northern neighbour.<br />

Nonetheless, such an alignment within<br />

ECO offered the prospect that the<br />

organisation – or at least a part of<br />

it – could develop a more effective<br />

international role than it has had so far.<br />

20 Vladimir Socor, ‘Turkey Seeks Opportunity in Trans-Caspian<br />

Pipeline Project’, Eurasian Daily Monitor, Vol.9, No.164,<br />

11 September <strong>2012</strong>.<br />

21 Richard Weitz, ‘Kazakhstan-Turkey Presidential Summit<br />

Deepens Economic Ties’, ibid, Vol.9, No.191, 19 October <strong>2012</strong>.<br />

118 116

BP-Rosneft Deal:<br />

Implications & Intentions<br />

Gulmira Rzayeva<br />

Energy Expert<br />

Recent weeks have seen much news<br />

and analysis by Russian, UK and other<br />

international commentators on the<br />

TNK-BP takeover, which will make the<br />

Russian-listed company Rosneft one of the<br />

world’s biggest oil producers.<br />

T hough listed, Rosneft is state-controlled -<br />

over 70% of its equity is controlled by the Russian<br />

government.<br />

It is estimated that the new Rosneft will<br />

register at 23 billion barrels of oil reserves,<br />

on par with ExxonMobil or Brazilian<br />

Petrobras; however its daily production<br />

output is just over 4 million barrels per<br />

day, which is significantly more than Exxon<br />

or Petrobras. When Rosneft finalizes the<br />

TNK-BP acquisition, its net debt will<br />

be more than $70 billion, double the<br />

EBITDA estimate for this year.<br />

Rosneft is buying out BP’s 50% stake in<br />

TNK-BP, while BP is taking a 12.84%<br />

equity share in Rosneft. BP is purchasing<br />

5.66% of Rosneft equity shares for 4.88<br />

billion USD ($8 per share), bringing its<br />

total share in Rosneft to 19.75%. This will<br />

give BP the right to assign two members<br />

to the Rosneft board. Presumably one<br />

of them will be David Pitty, Head of BP<br />

Russia, and the other Robert Dudley, who<br />

memorably had to leave Russia in 2008<br />

when tensions with BP’s former partners<br />

in TNK-BP were at their peak – now it is<br />

likely that he will be returning to help the<br />

Russian state run one of its main economic<br />

pillars.<br />

There are a number of indicators regarding<br />

the possible appointment of a Rosneft<br />

representative to BP’s board.<br />

T he appointment of a Russian director to BP’s<br />

15-strong board would be a first in the company’s<br />

104-year history.<br />

It has not been ruled out that the<br />

representative in question will be Igor<br />

Sechin - Putin’s close associate and energy<br />

tsar. Moving from fighting capitalism in<br />

the Angolan jungle to sitting on the board<br />

of BP would represent a remarkable career<br />

trajectory for Sechin.<br />

Opinions are split across the expert<br />

communities as to whether the deal is<br />

financially profitable for both Rosneft<br />

and BP. BP’s annual income from TNK-<br />

BP production was USD 3 billion. After<br />

selling its share, the company’s income<br />

CASPIAN REPORT<br />

119 117

from its activities in Russia will decrease<br />

three-fold, and it will also lose 25% of<br />

its production base. The question is,<br />

then, why the British oil major, which<br />

has about 20% of its oil and gas assets in<br />

the Russian public company, is choosing<br />

to abandon a profitable and developing<br />

investment and become a minority<br />

shareholder of state-controlled Rosneft<br />

A further question that has been raised is<br />

why AAR did not buy the 50% share of<br />

TNK-BP and become the sole owner of<br />

the company by outbidding the Rosneft<br />

offer<br />

The analyses and commentaries from<br />

media outlets and political pundits alike<br />

are missing one fundamental point:<br />

the current deal is politically beneficial<br />

for both Moscow and BP, as opposed<br />

to financially. With Russia’s direct<br />

participation on its board, will BP now<br />

have a political response to Baku and<br />

SOCAR following two years of tension<br />

over key decisions about existing and<br />

upcoming gas projects And has Moscow<br />

in turn finally found the best way to<br />

impede the Southern Gas Corridor<br />

(SGC) and Shah Deniz (SD) projects in<br />

which BP is a leading player<br />

Or perhaps, Putin and Sechin have<br />

acknowledged that whether they like<br />

it or not, in the long-term, Caspian<br />

gas will be strategically important for<br />

European markets – and if so, why not<br />

profit from it Gazprom has sale and<br />

purchase agreements with the South East<br />

European and Balkans markets, but those<br />

agreements do not go beyond 2<strong>02</strong>2.<br />

A ll of the markets that rely exclusively<br />

on Gazprom do not want to deepen their gas<br />

import dependence on Gazprom, and are<br />

eagerly awaiting the SD exports.<br />

It may also be the case that Gazprom’s<br />

traditionally monopolist position is at<br />

odds with Russia’s vision for itself in<br />

a “WTO-world”. As consumer choice<br />

increases (via LNG, shale gas, and East<br />

Mediterranean gas), it could well be that<br />

Russia’s strategists have realized that<br />

they need to upgrade their portfolio of<br />

options.<br />

There is a fear that Rosneft or any of<br />

its subsidiaries might, through the BP<br />

connection, get involved in the upstream<br />

and midstream projects such as Shah<br />

Deniz and the Southern Gas Corridor.<br />

The outcome is obvious: Russian<br />

manipulation of the entire project would<br />

be inevitable. In an interview with the<br />

Wall Street Journal, Sechin claimed<br />

that Rosneft is creating an investment<br />

fund with a completely new, probably<br />

international, credit-financial structure,<br />

based on its current resources. ‘An<br />

investment group, an investment holding<br />

will never be out of place in general;<br />

and in some cases will be necessary for<br />

Rosneft as for any major company. It can<br />

be interpreted differently. Within this<br />

so-called investment group Rosneft or its<br />

daughter gas company can easily make<br />

joint investment in the upstream and<br />

midstream projects in the region.<br />

In his recent statement, Sechin stated<br />

that he supports the further development<br />

of Gazprom’s export monopoly.<br />

Interestingly, he mentioned that he does<br />

not exclude the possibility that Rosneft<br />

could export gas in collaboration with<br />

Gazprom in the future. What he was<br />

likely referring to is the creation of a<br />

single export channel in Russia working<br />

in close alignment with Gazprom.<br />

Furthermore, Sechin specifically does not<br />

rule out involvement in gas business in<br />

the future, e.g. through selling Gazprom’s<br />

gas. One can assume that BP, as a TAP<br />

shareholder, would allow its strategic<br />

120 118

partner Rosneft to sell gas to/via TAP.<br />

That scenario will result in competition<br />

for Azerbaijani gas within the project and<br />

the market (e.e. Italian).<br />

Moreover, from the broader geopolitical<br />

perspective, this enables Moscow to<br />

threaten - or participate profitably in - the<br />

Euro-Atlantic energy security concept<br />

which NATO (among others) has been<br />

promoting. Azerbaijan, Iran, Kazakhstan<br />

and Turkmenistan have significant energy<br />

resources and are competing with Russia<br />

for the same lucrative and strategically<br />

significant markets. In some scenarios,<br />

these countries could act as Russian<br />

partners and help Russia realize its<br />

broader energy strategy on the Eurasian<br />

continent - which could lead to a Eurasian<br />

energy producers’ consortium under<br />

Russian patronage.<br />

It is clear that such a consortium would<br />

benefit Russia, but it is less obvious how<br />

it might benefit the other participants.<br />

In order to realize such a long-term<br />

strategy, Russia would have to make a<br />

strong case and provide real incentives<br />

to potential participants. Several of those<br />

countries have no desire to return to a<br />

de-facto USSR; they have built successful<br />

independent national energy policies over<br />

the last 20 years. How will Russia use a<br />

seat on the BP board to further its longterm<br />

strategic aims Perhaps we should<br />

work on the assumption that those aims<br />

will evolve as Russia’s leadership prepares<br />

for the post-Putin era later in this decade.<br />

Geopolitical speculation aside, there are<br />

possible positive implications for SGC<br />

and SD. Overall Rosneft (and Russia) are<br />

better operational and strategic partners<br />

for BP than the AAR oligarchs. With the<br />

Macondo aftermath and other challenges,<br />

BP management has been stretched. It<br />

could be, that without the AAR tantrums,<br />

the BP board will make better decisions<br />

on behalf of their shareholders. Thus in<br />

this sense, it is entirely possible that in<br />

terms of focus and priority, Azerbaijan<br />

and SGC could benefit (indirectly) from<br />

the deal.<br />

A s for Russia, its long-awaited accession to<br />

the WTO marks a real milestone, achieved in<br />

the face of the nationalist rhetoric propagated by<br />

the elite.<br />

Sakhalin and now Rosneft are huge<br />

upstream joint ventures in Russia with<br />

significant foreign participation. Despite<br />

his military and no doubt Marxist<br />

education and early career, it seems<br />

likely that Sechin has been reading Adam<br />

Smith over the last 20 years; now he finds<br />

himself responsible for delivering a longterm<br />

sustainable future for Russian oil in<br />

a bilateral and reciprocal world. Maybe<br />

BP and Azerbaijan should be considering<br />

opportunities outside the former Soviet<br />

Union for joint investment with the new<br />

Rosneft, allowing everyone to move away<br />

from the Soviet legacy of gas pipeline<br />

squabbles.<br />

From Azerbaijan’s strategic viewpoint,<br />

there is no doubt that SGC & SD<br />

represent vital national interests. Maybe<br />

Russia will gradually shift its energy<br />

strategy to a more WTO and market<br />

oriented one - but maybe it won’t. There<br />

is no doubt that we are now entering a<br />

new stage of energy geopolitics in the<br />

region, and particularly a new stage for<br />

the SGC. Non-technical risks to the<br />

project remain significant, and show<br />

little sign of decreasing in the next few<br />

months. Indeed we are (as the Chinese<br />

saying goes) living in some particularly<br />

interesting times.<br />

CASPIAN REPORT<br />

121 119

Obama’s Challenge With Economy<br />

Yrd. Doç. Dr. Fatih Macit<br />

Suleyman Shah University Director of Economy Department<br />

Obama continued the tradition as his<br />

predecessors and gained the right to<br />

govern the United States for another four<br />

year term. American presidents generally<br />

find it difficult to apply the policies that<br />

they really believe to be true as they always<br />

have a concern about whether they are<br />

going to be selected in the next term.<br />

This tendency becomes more obvious<br />

if these policies have adverse short-run<br />

effects even though they are beneficial in<br />

12,0<br />

10,0<br />

8,0<br />

6,0<br />

4,0<br />

2,0<br />

0,0<br />

Uenmployment Rate<br />

2007-01<br />

2007-04<br />

2007-07<br />

2007-10<br />

2008-01<br />

2008-04<br />

2008-07<br />

2008-10<br />

2009-01<br />

2009-04<br />

2009-07<br />

2009-10<br />

2010-01<br />

2010-04<br />

2010-07<br />

2010-10<br />

2011-01<br />

2011-04<br />

2011-07<br />

2011-10<br />

<strong>2012</strong>-01<br />

<strong>2012</strong>-04<br />

<strong>2012</strong>-07<br />

<strong>2012</strong>-10<br />

the long-run. As Obama does not have a<br />

chance now to be selected again we might<br />

expect that he will put bold steps about<br />

some structural problems.<br />

It seems that Obama’s biggest challenge<br />

will be with US economy in his second<br />

term. When he was first elected in<br />

November 2008, US economy has already<br />

been suffering from the financial crisis<br />

that emerged from problematic mortgage<br />

loans. The unemployment rate was at<br />

5% at the beginning of 2008 and it was at<br />

7.3% by the end of the year. The increase<br />

in the unemployment rate continued until<br />

October 2009 and it reached to doubledigit<br />

levels. Therefore,<br />

the economic crisis was<br />

already on the table<br />

before Obama came to<br />

administration and the<br />

general idea in people’s<br />

mind was that Obama<br />

was not responsible for<br />

the economic crisis. On<br />

the contrary, people<br />

believed that Obama<br />

applied the right policies<br />

to get the economy<br />

out of recession and this has been an<br />

important factor in the election of Obama<br />

for a second term. In fact, both the fiscal<br />

policy adopted by Obama administration<br />

122 120

10,0<br />

8,0<br />

6,0<br />

4,0<br />

2,0<br />

0,0<br />

-2,0<br />

-4,0<br />

-6,0<br />

-8,0<br />

-10,0<br />

GDP Growth Rate<br />

1990q1<br />

1991q1<br />

1992q1<br />

1993q1<br />

1994q1<br />

1995q1<br />

1996q1<br />

1997q1<br />

1998q1<br />

1999q1<br />

2000q1<br />

2001q1<br />

20<strong>02</strong>q1<br />

2003q1<br />

2004q1<br />

2005q1<br />

2006q1<br />

2007q1<br />

2008q1<br />

2009q1<br />

2010q1<br />

2011q1<br />

<strong>2012</strong>q1<br />

and the monetary policy applied by the<br />

FED have significantly helped to the<br />

recovery of the economy. First of all, FED<br />

initiated a large monetary expansion right<br />

after the collapse of Lehman Brothers in<br />

September 2008. For instance, the size<br />

of FED’s balance sheet was around $950<br />

billion when Lehman Brothers collapsed<br />

and it now reached to almost $3 trillion.<br />

Although initially this rapid monetary<br />

expansion did not have a significant effect<br />

3500000<br />

3000000<br />

2500000<br />

2000000<br />

1500000<br />

1000000<br />

500000<br />

0<br />

FED's Balance Sheet Size<br />

2008-01-<strong>02</strong><br />

2008-03-26<br />

2008-06-18<br />

2008-09-10<br />

2008-12-03<br />

2009-<strong>02</strong>-25<br />

2009-05-20<br />

2009-08-12<br />

2009-11-04<br />

2010-01-27<br />

2010-04-21<br />

2010-07-14<br />

2010-10-06<br />

2010-12-29<br />

2011-03-23<br />

2011-06-15<br />

2011-09-07<br />

2011-11-30<br />

<strong>2012</strong>-<strong>02</strong>-22<br />

<strong>2012</strong>-05-16<br />

<strong>2012</strong>-08-08<br />

<strong>2012</strong>-10-31<br />

on economic growth, it significantly<br />

helped to the recovery of private banks’<br />

balance sheets that have been damaged<br />

due to the losses in mortgage backed<br />

securities. As Fed was trying to stimulate<br />

the economy through monetary policy,<br />

Obama supported these<br />

efforts by an expansionary<br />

fiscal policy. A $787 billion<br />

economic stimulus package<br />

was put in place in order<br />

to create more jobs for the<br />

economy and speed up the<br />

economic recovery. The<br />

package included increased<br />

expenditure in various<br />

areas such as infrastructure,<br />

education, health and energy and also<br />

important tax incentives that will stimulate<br />

consumption spending. As a result of all<br />

these policies after a negative economic<br />

growth for four consecutive quarters, the<br />

economy started to grow again in the third<br />

quarter of 2009. However, all these efforts<br />

that have been shown to take the economy<br />

out of recession have considerably<br />

damaged the fiscal balances in US.<br />

Declining tax revenues due<br />

to the economic slowdown<br />

and increased expenditures<br />

to stimulate economic<br />

growth have significantly<br />

increased the budget<br />

deficit during this period.<br />

In 2009 and 2010 the ratio<br />

of budget deficit to GDP<br />

has reached to doubledigit<br />

levels and in 2011<br />

the ratio of total federal<br />

debt to GDP has increased<br />

to 100%. In fact, in the summer of<br />

2011 the US has reached to its debt<br />

ceiling and due to the disagreement in<br />

the Congress between Democrats and<br />

Republicans the country has come to<br />

CASPIAN REPORT<br />

123 121

14,00<br />

12,00<br />

10,00<br />

8,00<br />

6,00<br />

4,00<br />

2,00<br />

0,00<br />

-2,00<br />

-4,00<br />

the default threshold. By a last minute<br />

agreement debt ceiling was increased by<br />

$400 billion immediately and US default<br />

was avoided. However, this was just a<br />

short-term solution and there was still<br />

a big disagreement between Democrats<br />

and Republicans about how the budget<br />

deficit will be reduced. Republicans<br />

120,00<br />

100,00<br />

80,00<br />

60,00<br />

40,00<br />

20,00<br />

0,00<br />

Budget Deficit/GDP<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

20<strong>02</strong><br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

<strong>2012</strong><br />

Total Federal Debt/GDP<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

20<strong>02</strong><br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

<strong>2012</strong><br />

believe that the best way to reduce the<br />

budget deficits is to cut spending and<br />

they are against any form of tax increase.<br />

On the other hand, Democrats think<br />

that budget deficit should be reduced by<br />

raising taxes especially for high income<br />

group. At that time the final decision<br />

was left to “Super Committee” that was<br />

supposed to find a long-term solution to<br />

this problem. Normally, this committee<br />

was planning to reach<br />

an agreement on a $1.2<br />

trillion cut in spending<br />

over the next ten years<br />

that will help in restoring<br />

fiscal balances. However,<br />

again a consensus has<br />

not been established<br />

among the members of<br />

the committee. During<br />

this process Standard and<br />

Poor’s reduced the credit<br />

rating of the country and US has lost his<br />

AAA credit rating for the first time in<br />

history.<br />

Obama has been re-elected again but<br />

he is going to have a big challenge with<br />

economic situation in the upcoming<br />

days. The first problem is related with<br />

Fiscal Cliff that America<br />

is about to face in the<br />

very near term. Fiscal<br />

Cliff refers to the effects<br />

of automatic spending<br />

cuts and tax increases<br />

beginning in 2013. Tax<br />

cuts that had been put<br />

in place during Bush<br />

administration expired in<br />

2010. However, Obama<br />

by taking into account<br />

the slow economic recovery at that time<br />

extended these tax cuts for two years.<br />

Now, if the Congress does not take any<br />

action these tax cuts will expire beginning<br />

in 2013 and disposable income will drop<br />

for many American households. This will<br />

significantly harm an economy that shows<br />

a very sluggish recovery. The other side<br />

of Fiscal Cliff is related with the spending<br />

side. In order to solve the debt ceiling<br />

124 122

problem in August 2011, the Congress<br />

passed a statute called Budgetary Control<br />

Act of 2011. This law temporarily solved<br />

the debt ceiling crisis but a permanent<br />

solution was left to Congressional Joint<br />

Select Committee on Deficit Reduction<br />

which is also called Super Committee. The<br />

committee was supposed to decide on a<br />

plan that entails a $1.2 trillion spending<br />

cut for the next ten years but unfortunately<br />

the committee was not able to reach to<br />

a decision. Another item in the law was<br />

saying that if no agreement is reached<br />

in this committee automatic spending<br />

cuts will take place beginning in 2013.<br />

Therefore, if the Congress does not make<br />

any change before January 1, 2013 there<br />

will be automatic spending cuts in many<br />

areas. In an economic environment where<br />

economic recovery is still very slow, these<br />

automatic spending cuts and tax increases<br />

raises the possibility of a recession in US<br />

economy in 2013. Obama will now have<br />

a hard time in persuading Republicans in<br />

reaching an agreement with Democrats<br />

on this issue. As mentioned before, there<br />

is a significant disagreement between<br />

Republicans and Democrats about how<br />

the budget deficit will be reduced and<br />

Obama will have a big challenge in finding<br />

a way that will make both sides happy and<br />

not putting the economy into a slowdown<br />

again. Most probably, a permanent<br />

structural solution will not be found again<br />

to the fiscal problem of US, but still there<br />

will be an agreement that will avoid the<br />

devastating effects of Fiscal Cliff on the<br />

economy.<br />

Obama’s another challenge is about how to<br />

speed up the economic recovery process<br />

and increase employment. Economic<br />

policies that are adopted up to now have<br />

been successful in taking the economy out<br />

of recession but the economic growth rate<br />

is still below its potential. Unemployment<br />

rate has dropped from double-digit<br />

levels to 7.9% but it is still well above its<br />

long-term average which is 5%. Under<br />

the current situation, monetary policy<br />

has very little to do in order to support<br />

the economic growth. Over the last four<br />

years FED increased the money supply<br />

by more than $2 trillion and reduced the<br />

interest rates to almost zero. However, as<br />

the households are very much indebted<br />

the effect of monetary policy is quite<br />

limited. Obama believes that at this point<br />

fiscal policy will be a more useful tool.<br />

He thinks that infrastructure investments<br />

and increased social security spending<br />

may generate new jobs for the economy.<br />

In addition to that, Obama is planning to<br />

create 5 million new jobs by clean energy<br />

programs. Investments in renewable<br />

energy sources such as solar and wind<br />

power will reduce the dependency in<br />

imported energy and also create new jobs<br />

for the economy by the establishment of<br />

new sectors.<br />

Obama has been re-elected but difficult<br />

days are ahead in terms of economic<br />

situation. If he can persuade Republicans<br />

in terms of finding a permanent solution<br />

to US fiscal problem this will help the<br />

US economy in achieving a long-term<br />

sustainable economic growth. In fact, if US<br />

economy reaches to his potential growth<br />

rate and fiscal balances are restored this<br />

will have a positive impact on the world<br />

economy as a whole.<br />

CASPIAN REPORT<br />

125 123

The Aftermath of Georgia’s Parliamentary<br />

Election: Foreign Policy and the Search<br />

for a New Paradigm<br />

Doç. Dr. Kornely Kakachia<br />

Associate Professor at Tbilisi State University and Director of Tbilisi-based<br />

think tank Georgian Institute of Politics<br />

Introduction<br />

For nearly two decades, more than<br />

any other country in the post-Soviet<br />

space, Georgia has been struggling to<br />

develop stable political institutions<br />

and a functional democratic system.<br />

Consequently, the establishment of a<br />

sustainable, legally regulated system of<br />

governance has been central to Georgia’s<br />

aspiration to become a fully-fledged<br />

member of the democratic family of<br />

nations, a goal that is consistently upheld<br />

by politicians of all affiliations. 1 Indeed,<br />

in the initial stages following the Rose<br />

Revolution, Georgia outdid its post-<br />

Soviet counterparts in attacking the<br />

problem of weak, corrupt governance. It<br />

had outstanding success in rebuilding - or<br />

rather building - robust state institutions<br />

and in eliminating low-level official<br />

corruption. On the surface, it seemed<br />

1 Salome Tsereteli-Stephens, Caucasus Barometer: Rule of<br />

Law in Georgia - Opinion and Attitudes of the Population 27.6.<br />

2011, http://crrccenters.org/activities/reports/.<br />

that Georgia was poised to consolidate<br />

its democratic gains. As many Georgiawatchers<br />

noted, “in many respects, the<br />

conditions for democracy today are more<br />

favorable in post-revolution Georgia than<br />

in any other democratizing country” 2 .<br />

However, the biggest obstacle to its<br />

unconsolidated democracy has been the<br />

absence of any kind of social or political<br />

movement sufficiently powerful to<br />

counterbalance the government. Although<br />

the legislative framework has changed<br />

significantly over the last few years,<br />

the application of democratic electoral<br />

processes remains a serious challenge 3 .<br />

But, as current developments in Georgian<br />

politics demonstrate, the situation may be<br />

changing.<br />

2 Lincoln A. Mitchell. Democracy in Georgia Since the Rose<br />

Revolution. Orbis. 2006. P.671<br />

3 Kornely Kakachia. Georgia’s Parliamentary Elections: THE<br />

START OF A PEACEFUL TRANSFER OF POWER PO-<br />

NARS Eurasia Policy memo. No. 230. September <strong>2012</strong>.<br />

126 124

Parliamentary elections as a litmus<br />

test of Georgian Democracy<br />

The recent parliamentary election (1,<br />

October <strong>2012</strong>) marked an important point<br />

in the country’s history, as it signposted<br />

the first ever peaceful transfer of power,<br />

an achievement that reflects positively<br />

was that the opposition stood little chance<br />

of winning. This certainty was attributed<br />

both to the use of administrative resources<br />

by the ruling party and to ideological<br />

splits within the opposition bloc headed<br />

by billionaire Bidzina Ivanishvili. The<br />

expectation was that Georgian Dream<br />

would secure sufficient votes to avoid yet<br />

Source: Civil Georgia. Parliamentary elections <strong>2012</strong><br />

on the consolidation of its democratic<br />

transition. In Georgia’s most competitive<br />

elections to date, there were 14 political<br />

parties and two blocks participating. As<br />

expected, the major battle was between<br />

the ruling United National Movement<br />

(UNM) and the main opposition, the<br />

Georgian Dream (GD) coalition. Prior to<br />

the prison abuse scandal 4 , the general view<br />

4 Simon Shuster. Inside the Prison That Beat a President: How<br />

Georgia’s Saakashvili Lost His Election. Time. October 2,<strong>2012</strong><br />

Available at: http://world.time.com/<strong>2012</strong>/10/<strong>02</strong>/inside-theprison-that-beat-a-president-how-georgias-saakashvili-lost-hiselection/<br />

another revolution but not enough to gain<br />

a significant role in the formation of the<br />

government. However, the record number<br />

of Georgians who turned out to elect a<br />

new 150-member Parliament for a fouryear<br />

term voted overwhelmingly for the<br />

opposition. With the final votes counted,<br />

the UNM’s 40.3 per cent was swamped<br />

by the GD’s massive 54.9 per cent. 5 Sadly,<br />

the battle between the two major political<br />

forces left no room for smaller political<br />

5 Civil Georgia. Parliament seats by current CEC data: Available<br />

at: http://www.civil.ge/eng/category.phpid=32<br />

CASPIAN REPORT<br />

127 125

groups, and the modest ambitions of third<br />

parties such as the Christian Democrats,<br />

New Rights, Labor and to overcome the<br />

5% barrier were shattered. 6<br />

While the results were still coming in,<br />

President Mikheil Saakashvili performed<br />

a political maneuver unusual in the<br />

post-Soviet sphere, conceding his party’s<br />

defeat and announcing a new government<br />

to be formed by the new parliamentary<br />

majority. In the aftermath of the election<br />

defeat, Saakashvili stated that although<br />

the ideas and goals of the Georgian Dream<br />

absolutely unacceptable to his party, he<br />

respects the choice that the Georgian<br />

people have made. He indicated that he<br />

wants to ensure that all the achievements<br />

of the Rose Revolution shall be protected,<br />

and that nothing hinders the development<br />

of the country. As Saakashvili conceded<br />

defeat, international observers<br />

acknowledged that the Georgian elections<br />

had been genuinely competitive, with<br />

active citizen participation throughout the<br />

campaign. Many Georgia-watchers also<br />

noted that civil society and NGOs had<br />

played a key role by serving as advocates<br />

for and monitors of a credible process, and<br />

by shedding light on concerns about the<br />

fairness of the pre-election environment.<br />

However, while praising the election<br />

environment, the OSCE/ODIHR<br />

election observation mission’s preliminary<br />

assessment still highlighted that “the<br />

campaign environment was polarized and<br />

6 Georgia has a mixed system in which 73 lawmakers out of<br />

150 are elected in 73 majoritarian, single-mandate constituencies<br />

and the remaining 77 seats are allocated proportionally<br />

under the party-list contest among political parties and election<br />

blocs that clear the 5% threshold.<br />

tense, with some instances of violence. 7 ”<br />

The observers also underscored that<br />

the campaign often centered on the<br />

advantages of incumbency on the one<br />

hand, and private financial assets on the<br />

other, rather than on concrete political<br />

platforms and programs. Nevertheless,<br />

many observers has indicated that Georgia<br />

has successfully passed what many<br />

considered to be its democratic litmus test<br />

by holding elections in which the outcome<br />

cannot be determined in advance.<br />

In the various analyses of UNM’s defeat,<br />

a number of issues have been raised 8 .<br />

Niklas Nillson and Svante Cornell have<br />

identified two major reasons: 1) “the<br />

ruling party has been in power for nine<br />

consecutive years, and a large part of the<br />

Georgian population ostensibly developed<br />

a certain fatigue, making many willing to<br />

consider a credible alternative. President<br />

Saakashvili’s often non-deliberative style<br />

of governance may have contributed to<br />

this trend, and 2) while the UNM’s time<br />

in government has provided for significant<br />

improvements to Georgian state functions<br />

as well as important aspects of the<br />

country’s economy, this progress has<br />

failed to translate into jobs and improved<br />

living standards for large parts of the<br />

population – unemployment and poverty<br />

7 OSCE Press Release. Georgia takes important step in<br />

consolidating conduct of democratic elections, but some key<br />

issues remain, election observers say. Available at: http://www.<br />

osce.org/odihr/elections/94597<br />

8 See: Nicu Popescu. Why Saakashvili Lost EU Observer.<br />

Available at: http://blogs.euobserver.com/popescu/<strong>2012</strong>/10/<strong>02</strong>/why-saakashvili-lost/<br />

and Georgia Online.<br />

Gela Vasadze: Georgians are tired of reforms and of paying,<br />

October 22, <strong>2012</strong> Available at: taxeshttp://georgiaonline.ge/<br />

interviews/1350951592.php<br />

128 126

emain among the chief concerns among<br />

Georgian voters”. 9 However, these were<br />

not only reasons for the UNM defeat. Poor<br />

human rights conditions and a desire for<br />

justice were decisive factors; over 250,000<br />

people were left jobless as a result of<br />

Saakashvili’s reforms, including the old<br />

non-English-speaking university professors<br />

and thousands of corrupt policeman and<br />

politicians. Moreover, as a result of the<br />

”zero tolerance” policy on crime, which<br />

brought the conviction rate in Georgian<br />

courts to 98%, there are now close to<br />

25,000 prisoners in Georgia, more per<br />

capita than in any other country in Europe<br />

and four times more than when Saakashvili<br />

became President in 2004. 10<br />

While the election was a remarkable upset<br />

for Saakashvili’s team, as a genuinely<br />

competitive election it represents an<br />

important milestone on Georgia’s<br />

democratic development path. The next<br />

few months will reveal what type of<br />

cooperation will be drawn up between<br />

President Saakashvili, who under the<br />

constitution must remain in his position<br />

until the presidential elections in October<br />

2013, and the newly-elected Prime<br />

Minister Ivanishvili, who is widely believed<br />

to be seeking rapprochement with Russia.<br />

Any tensions in the working relationship<br />

between the two could increase policy<br />

uncertainty. Further complicating<br />

9 Niklas Nilsson and Svante E. Cornell. Prospects and Pitfalls<br />

after Georgia’s elections. CACI Analyst. October 4, <strong>2012</strong>. Available<br />

at: http://cacianalyst.org/q=node%2F5849<br />

10 See: Prison Population Rates per 100,000 of the national<br />

population where Georgia stands on 6 th position Available at:<br />

http://www.prisonstudies.org/info/worldbrief/wpb_stats.<br />

phparea=all&category=wb_poprate<br />

matters, over the following 12 months,<br />

Georgia’s political system will move from<br />

presidential to parliamentary, thereby<br />

stripping the presidential office of most<br />

of its powers, and transferring them to the<br />

prime minister 11 . Parliament is thus slated<br />

to play a more vigorous role than it has in<br />

the past. So far, it seems that the prospects<br />

for stabilization of political life in Georgia<br />

are limited, as both sides show reluctance<br />

to cooperate with each other. Given that<br />

the results of this election may significantly<br />

shape the trajectory of Georgia’s future<br />

development, Georgian political elites may<br />

need to overcome their zero-sum approach<br />

to politics and learn to govern through<br />

consensus. This delicate coalition-style<br />

governance is in its infancy; it also remains<br />

to be seen whether the recent political<br />

shuffle will propel Georgia toward the<br />

Western-style liberal democracy or into<br />

violent political turmoil.<br />

Georgia’s Foreign policy: possible<br />

modifications after the elections<br />

Among the many questions as to what<br />

comes next, the country’s geopolitical<br />

direction under Bidzina Ivanishvili’s<br />

Georgian Dream coalition is the subject<br />

of extensive enquiry and speculation. As<br />

in many other cases, new governments<br />

in power follow new policies as well as<br />

making incremental changes. However,<br />

they seldom alter the fundamentals<br />

11 For more detailed account see: George Welton. The Power<br />

of the Prime Minister. Who Gets to Choose the Next Government<br />

When How Available at: http://www.geowel.org/<br />

index.phparticle_id=80&clang=0<br />

CASPIAN REPORT<br />

129 127

of the state, the essential vector of<br />

its development, or its geopolitical<br />

orientation. This seems true to an extent<br />

for Georgia’s new government; the present<br />

leaders may not agree among themselves<br />

on many issues, but so far it seems that<br />

they share a common core goal in relation<br />

to the protection of national interests.<br />

Like Saakashvili, Ivanishvili has repeatedly<br />

claimed – both before and after the<br />

elections - that he will keep Georgia on the<br />

course towards NATO membership and<br />

integration with EU, while also continuing<br />

efforts to (re)integrate the self-proclaimed<br />

republics of South Ossetia and Abkhazia.<br />

However, some cautious Western<br />

observers are not convinced, 12 as it<br />

remains unclear how the new government<br />

can achieve reconciliation with Russia<br />

without sacrificing Georgia’s national<br />

interests. Citing some of Ivanishvili’s more<br />

erratic coalition partners and alleged links<br />

to Kremlin authorities, critics are framing<br />

the Georgian Dream victory as the first<br />

step toward a Ukraine-like backslide into<br />

the Russian orbit. 13 However, Ivanishvili’s<br />

Georgian Dream does not accept that<br />

good relations with Europe and Russia<br />

are mutually exclusive. Moreover, despite<br />

criticism, new government officials<br />

are convinced that they will be able to<br />

normalize diplomatic relations with<br />

Moscow, while Georgia will continue to<br />

refrain from formal diplomatic relations<br />

12 See: Simon Saradzhyan. Rebalancing Georgian Foreign<br />

Policy. The National Interest. November 8, <strong>2012</strong> Available at:<br />

http://www.nationalinterest.org/commentary/rebalancinggeorgian-foreign-policy-7705<br />

13 Michael Cecire. For Georgia’s Ivanishvili, Interests<br />

Will Guide Russia Policy. World Politics review. October, 8<br />

<strong>2012</strong>. Available at: http://www.worldpoliticsreview.com/<br />

articles/12397/for-georgias-ivanishvili-interests-will-guiderussia-policy<br />

with Moscow as long as Russia maintains<br />

“embassies” in the administrative capitals<br />

of the two separatist regions. 14 At the<br />

same time, the new government has also<br />

declared that Georgia will “definitely”<br />

remain committed to Geneva talks, which<br />

were launched after the 2008 August<br />

War with Russia. These talks will be held<br />

with mediation from the EU, OSCE and<br />

UN, involving negotiators from Georgia,<br />

Russia, the United States, as well as<br />

representatives from the separatist entities<br />

of Abkhazia and South Ossetia.<br />

Meanwhile, as the newly emerging and<br />

sometimes contradictory foreign policy<br />

stance increases the climate of uncertainty,<br />

many regional analysts claim that<br />

Ivanishvili’s choice of foreign policy team<br />

suggests he plans to tone down the heated<br />

rhetoric that has characterized bilateral<br />

relations with Russia. Accordingly, he<br />

will try to adopt a more pragmatic, less<br />

ideologically driven and balanced line<br />

with Moscow, and to improve economic<br />

and cultural ties with Tbilisi’s northern<br />

neighbor. As a “pragmatic dreamer” he<br />

also recognizes the economic and other<br />

benefits of normalizing relations with<br />

Russia, and hopes to recover trade and<br />

transportation links, notably with the<br />

reopening of the Russian market for<br />

Georgian wine and mineral water. As<br />

one analyst pointed out: “an initial turn<br />

to Russia with Ivanishvili would bring a<br />

more immediate economic benefit than<br />

a re-engagement with the non-committal<br />

West under any Saakashvili-inspired<br />

system” 15 . Moreover, Ivanishvili believes<br />

14 RFE/RL. Tbilisi Says No Diplomatic Ties With Russia<br />

While It Occupies Georgian Territory. Available at: http://<br />

www.rferl.org/content/georgia-foreign-minister-russia-occupies-territory-no-diplomatic-relations/24752066.html<br />

15 James Nixey. Update: Georgia Post-Election Analysis.<br />

130 128

that there is still a deal to be made with the<br />

Kremlin, as the establishment of relations<br />

may facilitate the integration of South<br />

Ossetia and Abkhazia into Georgia. As the<br />

first step in this direction, Ivanishvili has<br />

placed Georgia’s former ambassador to<br />

Moscow Zurab Abashidze in a new post,<br />

Special Representative for Relations with<br />

Russia, reporting directly to the Georgian<br />

Prime Minister. 16 Ivanishvili also expressed<br />

hope that Moscow would reciprocate. It<br />

seems likely that with such steps Tbilisi<br />

will be able to test whether or not Russia<br />

has changed its approach towards Georgia<br />

under the terms of this new political<br />

reality. The Prime Minister’s decision to<br />

introduce this post also demonstrates his –<br />

and the Georgian government’s - readiness<br />

to create a new independent channel of<br />

relations, communication and dialogue<br />

with Russia. Whatever the result of this<br />

political flirtation with Moscow, finding<br />

the middle path between confrontation<br />

and capitulation will be one of the<br />

Ivanishvili government’s toughest tasks.<br />

A s for relations with Georgia’s immediate<br />

neighbors in the aftermath of the elections, unless<br />

there is a radical strategic and paradigmatic<br />

shift in its foreign policy orientation, it is unlikely<br />

that Georgia will change its strategic relations<br />

with close partners like Azerbaijan and Turkey.<br />

Strategic relations between Baku and Tbilisi have<br />

never been dependent on political personalities,<br />

Chatham House Expert Comment. October 2, <strong>2012</strong> Available<br />

at: http://www.chathamhouse.org/media/comment/<br />

view/186067<br />

16 Civil Georgia. PM Appoints Special Envoy for Relations<br />

with Russia. November 12,<strong>2012</strong> Available at: http://www.civil.<br />

ge/eng/article.phpid=25407<br />

and the status quo is likely to continue,<br />

especially given the two countries’ shared<br />

concerns over issues such as ethnic<br />

separatism and challenges arising from<br />

an assertive Russian policy in the region.<br />

Similarly, it is expected that both countries<br />

will continue to reject any Moscow-driven<br />

integration initiatives that might compromise<br />

national sovereignty. In addition,<br />

T he Georgian political and social elite are<br />

cognizant of the fact that Azerbaijan provided<br />

much-needed energy supplies to Georgia during<br />

its standoff with Russia; it also understands<br />

importance of Turkey as a stabilizing security<br />

actor in the South Caucasus.<br />

Provided that the election produces a<br />

smooth transition of power in Tbilisi,<br />

Ankara and Baku may benefit from having<br />

a predictable and stable neighbor.<br />

Having said this, what may change in<br />

Georgian-Azerbaijani relations is the<br />

current dynamic of Georgian energy<br />

dependence on Baku. In order to fulfill his<br />

pre-election promise related of reduced<br />

gas and electricity expenses, Ivanishvili<br />

believes that with more predictable<br />

and stable Georgian-Russian relations,<br />

Tbilisi will be able to pursue further<br />

diversification of its foreign and economic<br />

relations. There are naïve expectations<br />

that in such a scenario, Tbilisi may obtain<br />

a cheaper price for Russian gas and<br />

electricity. Under these circumstances,<br />

Baku may find itself with less economic<br />

and energy leverage over Tbilisi that it<br />

currently enjoys. A recent statement by<br />

Georgia’s new Energy Minister Kakhi<br />

CASPIAN REPORT<br />

131 129

Kaladze revealed that all agreements and<br />

contracts 17 issued by the previous government<br />

will be reviewed, providing a good case in<br />

point 18 . However, the change of government<br />

in Georgia will not change the situation of<br />

Azerbaijani business and investments in<br />

Georgia. SOCAR has recently acquired Itera-<br />

Georgia, enabling it to sell gas directly on the<br />

Georgian market (except in the capital city) is<br />

useful indicator of this trend.<br />

T he positive dynamic of bilateral relations<br />

was confirmed in a statement by SOCAR’s<br />

President, Rovnag Abdullaev.<br />

He reported that Prime Minister Ivanishvili<br />

had met with the head of SOCAR’s<br />

Georgian subsidiary and the Azerbaijan<br />

ambassador, “and values SOCAR’s<br />

investments in Georgia highly” 19 . In<br />

addition, on November 9, PM Ivanishvili<br />

met SOCAR President Rovnag Abdullayev<br />

himself, and once again confirmed the<br />

strategic nature of Georgian-Azerbaijani<br />

relations. He also stressed he was satisfied<br />

with the agreement with SOCAR, stating<br />

that the gas tariffs for the population were<br />

artificially increased inside the country. 20<br />

17 According to ABC.az website Georgian citizens pay<br />

$0.107 per kWt of electricity versus $0.072 in Azerbaijan and<br />

$0.06 in Armenia. In Russia, depending on the region, rate for<br />

the population ranges from $0.13 to $0.06 per kWt. See link<br />

here: http://abc.az/eng/news/main/69155.html<br />

18 Radio “Commersant,”Kakhi Kaladze is ready to begin<br />

talks with the Russian side on energy imports. Available at:<br />

http://www.commersant.ge/eng/id=3532<br />

19 Azerbaijan’s SOCAR acquires Georgian gas supplier.<br />

Reuters. November 1, <strong>2012</strong> Available at: http://www.reuters.<br />

com/article/<strong>2012</strong>/11/01/azerbaijan-gas-georgia-idUS-<br />

L5E8M18P<strong>02</strong>0121101<br />

20 GEORGIA ONLINE. Georgian PM meets SOCAR<br />

President. November 10,<strong>2012</strong> Available at: http://georgiaonline.ge/news/a1/economy/1352580419.php<br />

Conclusion<br />

As the Georgian government seeks out the<br />

possibility for a new leaf in Tbilisi-Moscow<br />

relations, most Georgians still remain<br />

deeply anti-Russian, as Russia still occupies<br />

20% of Georgia’s internationally territory.<br />

In like of this fact, it seems unlikely that the<br />

new government will succeed in changing<br />

Georgia’s pro-Western aspirations and its<br />

strategic relations with regional allies. Euro-<br />

Atlantic integration is mostly a consensus<br />

issue in Georgia. Conversely, as Michel<br />

Cecire rightly noted “despite ordinary<br />

Georgians’ largely positive feelings toward<br />

Russians, support for a pro-Moscow foreign<br />

policy is a politically punishable offense in<br />

Georgia, as evidenced by the now-lifeless<br />

political careers of previous opposition<br />

leaders who have sought accommodation<br />

with the Kremlin.”<br />

Nonetheless, for the sake of mending ties<br />

with Moscow, it may be tempting to return<br />

to the policy of balance with Russia pursued<br />

by former Georgian President Edward<br />

Shevardnadze. In such a scenario, there is a<br />

risk that Georgia would drift from its path<br />

towards Euro Atlantic integration, and in<br />

that sense, relevant institutional reforms<br />

might falter. Similarly, it would be mission<br />

impossible for Georgian diplomacy to<br />

achieve Tbilisi’s new goals, most notably<br />

to convince Moscow that Georgia’s NATO<br />

membership is an acceptable objective.<br />

Although it remains to be seen whether<br />

Georgia will be able to bargain the best deal<br />

out of this delicate situation, one thing is<br />

certain - Georgia’s place in the region, and<br />

its relations with both Russia and the West<br />

are entering a crucial new phase. Put simply<br />

put, it’s make or break time for Georgia.<br />

132 130

Abstratcs<br />

Prof. Dr Ercüment Tezcan – The Future of the EU: Myths and Realities (Page 31)<br />

Tezcan’s article focuses on the current economic and political crisis in European Union. He tries to evaluate possible<br />

scenarios regarding the political future of the union. The article acknowledges the precarious economic and<br />

political situation of the European Union. However the author mentions that such crises in the past have actually<br />

made the union more formidable.<br />

Prof. Dr Mesut Hakkı Caşin – Turkish Foreign Policy Towards Caspian and Central Asia (Page 52)<br />

Professor Caşin’s article examines the current state of relations between Turkey and the Caspian region. It provides<br />

historical background and the perspective regarding the future of the Turkey’s interaction with the region. The<br />

article underlines that the when Turkey’s engagement with the region started when the Soviet Union collapse,<br />

Turkey’s enthusiasm to project influence in the region was not welcomed by the other power brokers in the region.<br />

Turkey also lacked necessary political and economic means to compete in the region. However the author stresses<br />

that the current diplomatic and economic capacity of Turkey combined with the overall geostrategic changes in the<br />

region provide necessary conditions for Turkey and the region to advance their strategic partnership<br />

Dr. Şener Aktürk - Nationalism and Democratization in Turkey (Page 67)<br />

Şener Aktürk begins his discussion with the dissolution of the Ottoman Empire and of Ottoman identity, while<br />

focusing on the origins and the nature of Turkish nationalism. He describes Ottoman identity as being based on<br />

four pillars: Muslim, Orthodox Christian, Armenian, and Jewish. With the founding of the Republic, the new<br />

nation-state aspired to transform the Muslim millet of the Ottoman identity into the Turkish nation. Against this<br />

background, the origins and the consequences of ethnically specific grievances of the Kurds and the Alevis, as<br />

well as the causes and results of the recent reforms also known as the Kurdish opening are explained. In discussing<br />

the future of the nascent Kurdish nation-state in northern Iraq, Aktürk finds implausible the fear of a greater<br />

Kurdistan, and compares it with the fear of a greater Turkistan in the early 20th century, which also proved to be<br />

unrealistic. He also argues that the European Union’s influence on identity-related reforms within Turkey has been<br />

far less than it is often assumed in the English-speaking media and academia, and certainly secondary to the role<br />

of domestic political actors and factors. Islamic multiculturalism has had a far greater and primary ideological role<br />

in justifying Turkish government’s implementation of the reforms also known as the Kurdish opening. Despite<br />

these democratic reforms, Aktürk is pessimistic about the prospects of a more inclusive national identity in a new<br />

constitution. He particularly highlights the fact that the current government, despite its success in major identityrelated<br />

reforms such as the Kurdish opening, has neither developed a new national identity emphasizing the unity<br />

of its citizens amidst ethnic diversity nor redefined “Turkishness” through a non-ethnic prism to allow for the<br />

expression of ethnic sub-identities while fostering a supraethnic Turkish patriotism. This failure is in part a result of<br />

the government’s lack of an intellectual and academic preparation for identity reforms.<br />

Prof. Dr Fuat Keyman – Turkish Foreign Policy (Page 85)<br />

Fuat Keyman evaluates last ten years of Turkish foreign policy and the changing landscape of the Middle East.<br />

Keyman considers that the has been notable success in Foreign Policy, however Turkey needs to be cautious<br />

regarding the changing dynamics in the region. Turkey’s position regarding the Arab revolutions is the right one<br />

with certain criticisms. He believes that the “zero problems with neighbors” policy was a right course for the past<br />

ten years, however the current strategic transformations in its neighborhood do necessitate a more realist approach<br />

in handling foreign policy.<br />

CASPIAN REPORT<br />

133 131

hazar<br />

strateji<br />

enstitüsü<br />

H A S E N<br />

Call for Papers<br />

Caspian Strategy Institute calls for individual<br />

policy paper proposals for its Caspian Report<br />

journal. Caspian Report aims to facilitate<br />

dialogue and exchange of ideas between<br />

policy makers, scholars and researchers whose<br />

research is related to Caspian, Central Asia,<br />

Caucasus, Turkey and broader Eurasia. The<br />

program aims to contribute to the diversity of<br />

voices and analytical perspectives on abovementioned<br />

geographies. For further information,<br />

visit www.hasen.org.tr<br />

We welcome individual paper proposals on<br />

policy-relevant issues from disciplines such<br />

as history, political science, international<br />

relations, public policy, economics, sociology<br />

and conflict resolution. While papers can be<br />

from a broad range of topics, we emphasize<br />

that the subject matter should have policy<br />

implications.<br />

Please submit your paper and a short bio page<br />

as separate word document attachments to<br />

paper@hasen.org.tr by February 1, 2013.<br />

About Caspian Strategy Institute<br />

The Caspian Strategy Institute is a non-profit<br />

public policy organization based in Istanbul,<br />

Turkey. Caspian Strategy Institute (CSI)<br />

aims to encourage greater public awareness of<br />

Caspian region. CSI works to stimulate debate<br />

and research on energy, energy security, and<br />

international relations through a dynamic<br />

program of publications, seminars,<br />

conferences, workshops and educational<br />

activities. Our vision is to become a leading<br />

research, debate and study platform to build<br />

and foster a comprehensive strategic study on<br />

Caspian and broader Eurasia.<br />

134

CASPIAN REPORT<br />

135

136

logo

Ürünler

Kaynaklar

Şirketler

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!