OKU - Yaşayan Anayasa - Ankara Üniversitesi

YAŞAYAN ANAYASA
1982 ANAYASASI'NA GÖRE YASAMA SORUMSUZLUĞU ve YASAMA
DOKUNULMAZLI
Yard. Doç. Dr. Levent Gönenç
Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi
Anayasa Hukuku Anabilim Dalı
Dr. Ozan Ergül
Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi
Anayasa Hukuku Anabilim Dalı
◊ 1982 Anayasası’nın 83. maddesin esas olarak yasama dokunulmazlığını düzenlemektedir. Ancak,
anılan maddede yasama dokunulmazlığının “mutlak dokunulmazlık” ve “nispî dokunulmazlık” olmak
üzere iki farklı türünün düzenlenmiş olduğunu da göz önünde tutmak gerekir. Buna göre, “mutlak
dokunulmazlık”, “kürsü bağışıklığı” olarak da bilinen “yasama sorumsuzluğu”na işaret ederken,
“nispî dokunulmazlık” Meclis üyelerinin cezai takibata uğramasını önlemeye yöneliktir. Bu nedenle,
biz de önce “yasama sorumsuzluğunu”, daha sonra “yasama dokunulmazlığını” ele almaktayız.
Yasama Sorumsuzluğu
◊ Yasama sorumsuzluğu (mutlak dokunulmazlık), yasama dokunulmazlığı gibi İngiltere’de doğmuş
bir kurumdur. Parlamenter ayrıcalıklar arasında yer alan söz hürriyeti (freedom of speech),
özellikle Avam Kamarası’nın bir kazanımı olarak ortaya çıkmıştır. İngiltere’de ilk kez 1688 Haklar
Beyannamesi (Bill of Rights) ile yasal güvenceye kavuşan söz hürriyeti, 1787 Amerikan
Anayasası’nda da yer almıştır. Sorumsuzluk kurumu 1789 Devrimi sonrasında Fransa’da da kabul
edilmiştir. Fransa’da ilk kez 23 Haziran 1789 tarihli bir kararnameyle ilan edilen yasama
sorumsuzluğu, 1791 Anayasası ile Fransız Anayasa Hukukunun bir parçası haline gelmiştir.
Osmanlı-Türk hukuk sistemine ilk kez 1876 Anayasası (m. 47) ile giren yasama sorumsuzluğu,
1924 (m. 17) ve 1961 (m. 79) anayasalarında da yer almıştır.
◊ Yasama sorumsuzluğu bugün hemen hemen bütün çağdaş dünya anayasaları tarafından kabul
edilen bir kurumdur. Özellikle liberal demokratik siyasi sistemlerde millet adına siyasi iktidarı
kullanan temsilcilerin tam bir söz özgürlüğüne sahip olarak bu görevlerini yerine getirmeleri liberal
demokratik sistemlerin sağlıklı işlemesi açısından hayati öneme sahiptir. Hemen pek çok
demokratik anayasada bu kuruma yer verilmiştir. İngiliz, Amerikan ve Alman anayasal
sistemlerinde, yasama sorumsuzluğu yasama meclisi üyelerinin parlamento içerisinde söz, yazı ve
oylarını kapsar. Fransa’da ise sorumsuzluğun kapsamı biraz daha geniş tanımlanmış ve hiçbir
parlamento üyesinin, görevlerini yerine getirmesi sırasında açıkladığı düşünce ve kanaatlerden ve
verdiği oylardan dolayı kovuşturulamayacağını, araştırılamayacağını, tutuklanamayacağını, tutuklu
bırakılamayacağını veya yargılanamayacağını hükme bağlamıştır. Türk anayasal sisteminde
tartışma konusu olan, hakaret, sövme, tehdit fiillerinin sorumsuzluk kapsamında yer alıp almadığı
sorunu da çeşitli anayasalar tarafından çeşitli düzenlemelerle açıklığa kavuşturulmuştur. Örneğin,
Alman Anayasası’nın 46. maddesinin 1. Fıkrasına göre, yasama sorumsuzluğu hakaret ve sövme
fiillerini kapsamaz.
◊ Yasama sorumsuzluğu, yasama dokunulmazlığından farklı olarak, mutlak bir niteliğe sahiptir ve
yasama meclisi üyelerinin “söz hürriyetini” (freedom of speech) korumaya yöneliktir. Yasama
meclisi üyelerinin yasama faaliyeti sırasında cezai kovuşturma baskısı olmadan fikir ve kanaatlerini
oluşturabilmeleri ve bunları açıklayabilmeleri, milleti temsil eden vekillerin temsil işlevlerini yerine
getirmeleri açısından hayati bir öneme sahiptir.
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
1

YAŞAYAN ANAYASA
◊ Demokrasilerde, kamusal kararların tartışma yoluyla oluşturulması ve uzlaşma yoluyla alınması
esastır. Demokratik rejimleri diğer rejimlerden ayıran en önemli unsurlardan biri de demokrasinin
tartışmacı ve uzlaşmacı boyutudur. Temsilciler vasıtasıyla temsil edilenleri bağlayan kararların
alındığı temsili demokrasilerde de temsilcilerin serbestçe tartışıp uzlaşarak kamusal kararları
alabilmeleri gerekir. İşte bu serbestiliğin sağlandığı yer TBMM’dir, serbestliği garanti altına alan
kurum ise yasama sorumsuzluğudur. Ancak, yasama sorumsuzluğu, milletvekillerine sınırsız bir
ayrıcalık tanıyarak her türlü fikir ve kanaat açıklamasını sorumsuz bir şekilde yapma imkanı
tanımaz. Bu ayrıcalık milletvekillerine sadece yasama faaliyetlerini gereği gibi yerine getirebilmeleri
için tanınmış bir ayrıcalıktır.
◊ Yasama sorumsuzluğu kurumu Anayasa’nın 83. maddesinin 1. fıkrasında düzenlenmiştir.
Anayasa’ya göre: “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden,
Meclis’te ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi üzerine Meclisçe
başka bir karar alınmadıkça bunları Meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu
tutulamazlar.”
◊ 83. maddenin kaleme alınış biçimi ve 83. maddenin içinde yer aldığı bölümün başlığı (“Üyelikler
ile İlgili İşler”) göz önüne alındığında, yasama sorumsuzluğunun sadece TBMM üyelerine yani
milletvekillerine tanınmış bir ayrıcalık olduğu düşünülebilir. Oysa Anayasa aynı ayrıcalığı bakanlara
ve şimdi mevcut olmayan Cumhurbaşkanlığı Konseyi üyelerine de tanımıştır.
◊ 1982 Anayasası yasama sorumsuzluğunu Meclis çalışmalarıyla sınırlı tutmuştur. Yani
milletvekilleri sadece Meclis çalışmaları sırasındaki açıklamalarından dolayı bu ayrıcalıklardan
yararlanabilir. Burada Meclis çalışması kavramını dara yorumlamamak gerekir. Meclis çalışmaları
içinde, genel kurul toplantıları yanında, komisyon ve siyasi parti grup toplantıları da vardır.
Dolayısıyla, örneğin, Meclis dışındaki komisyon toplantılarında yapılan açıklamalar da yasama
sorumsuzluğu kapsamındadır. TBMM’ni temsil etmek koşuluyla, milletvekillerinin milletlerarası
kuruluşlardaki veya yabancı ülkelerdeki faaliyetleri de yasama sorumsuzluğu çerçevesinde
değerlendirilebilir.
◊ Anayasa’ya göre oy, söz ve düşünce açıklamaları sorumsuzluk kapsamındaki fiillerdir. Burada
özellikle “düşünce açıklaması” kavramının içeriğinin tespit edilmesinde sorun çıkması söz konusu
olabilir. Örneğin, hakaret ve sövme niteliği taşıyan fiillerin yasama sorumsuzluğu kapsamına girip
girmeyeceği önemli bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, milletvekillerinin düşüncelerini
açıklarken yaptıkları jest ve mimiklerin de düşünce açıklaması kapsamında değerlendirilip
değerlendirilemeyeceği üzerinde durulmaya değer bir konudur. Tüm bunların yanında, düşünce
açıklaması ile hakaret-sövme fiilleri arasındaki çizginin çoğu kez oldukça ince olduğunu da göz
önünde tutmak gerekir. Bu açıdan bakıldığında hakaret ve sövme fiillerinin de yasama
sorumsuzluğu kapsamında değerlendirilmesi düşünülebilir. Kaldı ki, bu tip fiiller tamamen de
yaptırımsız kalmayabilir. Düşünce açıklaması sırasında hakaret ve sövme fiili işlediği düşünülen
milletvekiline Meclis Genel Kurulu’nun Meclis İçtüzüğü’ne dayanarak yaptırım uygulaması, örneğin
genel kurul oturumlarına katılmama cezası vermesi mümkündür. Böyle bir cezanın da milletvekilleri
açısından önemli bir yaptırım olduğuna şüphe duymamak gerekir.
◊ Diğer taraftan, Anayasa’nın 83. maddesinde yasama sorumsuzluğunun bir istisnası da
düzenlenmiştir. Buna göre, bir oturumdaki Başkanlık Divanı’nın teklifi üzerine Meclis tarafından belli
açıklamaların Meclis dışında tekrarlanmaması ve açığa vurulmaması konusunda bir karar alınmışsa
bunları Meclis dışında tekrarlayan ve açığa vuran milletvekilleri sorumlu olurlar. Böyle bir
düzenleme Meclis’te görüşülen belli konular açısından güvenlik ve gizlilik gibi gerekçelerle zorunlu
ve haklı görülebilir. Ancak bu düzenlemenin yasama sorumsuzluğunun kapsamını daralttığı da bir
gerçektir.
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
2

YAŞAYAN ANAYASA
Yasama Dokunulmazlığı
◊ Yasama dokunulmazlığı, esas olarak, yasama meclisi üyelerinin keyfi kovuşturmalara maruz
kalmalarını önleyerek yasama faaliyetinin aksamasını önleme amacına yöneliktir. Yasama
meclisinde çoğunlukta olan iktidar grupları, siyasi nüfuzlarını kullanarak veya siyasi tuzaklar
kurarak, özellikle muhalefet gruplarına mensup milletvekillerinin yasama faaliyetine katılmalarını
engellemeye, bu grupları kontrol altında tutmaya ve hatta giderek bunları siyasi alanın dışına
itmeye çalışabilirler. Anayasalar ve onları tamamlayan yasalar, yasama meclisi üyelerini
dokunulmazlık zırhıyla donatarak keyfi kovuşturmalarla engellenme ihtimalini ortadan kaldırmakta,
böylece demokratik sistemin işlemesi için vazgeçilmez bir unsur olan muhalefetin işlevlerini gereği
gibi yerine getirmesini güvence altına almaktadır. Dokunulmazlık kurumu, kural olarak, yasama
meclisi üyelerini cezai kovuşturmalara karşı korur. Çünkü genel olarak tüm hukuk sistemlerinde,
yasama meclisi üyelerinin yasama faaliyetlerine katılmalarını, muhalefet işlevlerini yerine
getirmelerini engelleyen sorgulama, gözaltına alma, tutuklama gibi işlemler ceza yargılaması
hukuku alanına özgü işlemlerdir.
◊ İlk kez İngiltere’de ortaya çıkan dokunulmazlık kurumu başlangıçta parlamenter ayrıcalıklar
(parliamentary priviliges) arasında yer almaktaydı. İlk haliyle oldukça geniş bir kapsamı olan
parlamenter dokunulmazlık kurumu (parliamentary inviolability) sadece parlamento üyelerini değil,
hizmetçilerini ve mülklerini de kapsıyor, hem cezai hem de hukuki kovuşturmalara karşı koruma
sağlıyordu. Dokunulmazlığın kapsamı, vatanı olan İngiltere’de zamanla daraltıldı. Koloni devrinde
Amerika’ya geçen ve 1787 Anayasasında ifadesini bulan bu kurum model anayasalardan biri olan
1791 Fransız Anayasasıyla ilk defa anayasal bir kurum niteliği kazandı. Bugün dokunulmazlık
kurumu çağdaş anayasaların pek çoğu tarafından kabul edilmiş durumdadır. Ancak günümüzde,
liberal demokratik anayasalarda, özellikle eşitlik ve sorumluluk ilkeleri çerçevesinde bu kurumun
içeriği ve kapsamı itibariyle daha dar bir biçimde düzenlenmesi konusunda bir eğilimin varlığına da
işaret etmek gerekir. 1958 Fransız Anayasasında 1995 yılında ve 1947 İtalyan Anayasasında 1993
yılında yapılan daraltıcı düzenlemeler bu eğilimin bir sonucu olarak değerlendirilebilir.
◊ Bugün pek çok çağdaş anayasa dokunulmazlık kurumuna yer vermiştir. İngiliz Anayasa
sisteminde parlamenterlerin sahip oldukları dokunulmazlıklar geleneksel olarak parlamenter
ayrıcalıklar içinde sayılır. Bugün bu düzenleme hala geçerlidir. Ancak bugün İngiliz sisteminde, ilk
çıktığı biçiminden farklı olarak, dokunulmazlık parlamento üyelerini sadece hukuki kovuşturmalara
karşı korumaktadır. Mahkeme düzenine aykırı veya küçük düşürücü durumlarda ve 1983 tarihli
“Akıl Sağlığı Yasası” (Mental Health Act) uyarınca bir parlamento üyesinin gözlem altına alınması
durumunda dokunulmazlık kendiliğinden ortadan kalkar. Bunun dışında dokunulmazlığın
Parlamento tarafından da kaldırılması mümkündür. 1787 tarihli Amerikan Anayasası da İngiliz
modelinden esinlenerek dokunulmazlık kurumuna yer vermiştir. 1949 tarihli Alman Anayasası
dokunulmazlık kurumunu 46. maddesinde düzenlemiştir. Alman sisteminde, dokunulmazlık kurumu
parlamento üyelerinin tanık sıfatıyla dinlenmelerine engel olmaz. Ancak milletvekillerinin ifadeleri
sadece Meclis’te (Bundestag) bulundukları bir sırada alınabilir. 1958 Fransız Anayasasının
dokunulmazlık kurumunu düzenleyen 26. maddesi 1995 yılında değiştirilmiş ve bu kurumun
kapsamı daraltılmıştır. Yeni düzenlemeye göre, Fransız Anayasası toplantı ve toplantı dışı
dönemlerde aynı hukuki rejimin uygulanmasını öngörmekte ve bir yasama meclisi üyesinin bağlı
olduğu meclisin başkanlık divanını o üyenin dokunulmazlığı ile ilgili her türlü kararı almaya yetkili
kılmaktadır. 1 [1] Türk Anayasa Hukuku’nda dokunulmazlık kurumu büyük ölçüde Fransız
1 1787 ABD Anayasası, Madde I, Kısım 6- (...) Her ne durumda olursa olsun, meclislerindeki toplantıları sırasında veya geliş
gidişlerinde; kamu düzenini bozma, vatana ihanet ve ağır suçlar dışında bir nedenle tutuklanmama ayrıcalığına sahiptirler (...).
1949 Alman Anayasası, Madde 46- (...) (2) Bir milletvekili suç üstü halinde ya da ertesi gün tutuklanmış olmadıkça cezayı gerektiren
bir fiilden dolayı ancak Federal Millet Meclisi’nin izniyle hesap vermeye çağrılabilir ya da tutuklanabilir. (3) Bunun dışında, bir
milletvekilinin kişisel özgürlüğünün her türlü sınırlandırılması ya da 18. Maddeye göre aleyhinde bir işlem yapılabilmesi için de Federal
Millet Meclisi’nin izni gereklidir. (4) Bir milletvekili hakkındaki her türlü ceza davası, 18. Maddeye göre aleyhinde yapılan her çeşit işlem
ve sair tutuklama ve kişisel özgürlüğünün sınırlandırılması halleri, Federal Millet Meclisi’nin istemesi üzerine kaldırılır.
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
3

YAŞAYAN ANAYASA
modelinden esinlenilerek düzenlenmiştir. Bu kurum ilk olarak 1876 Anayasası’nın 79. maddesi ile
hukukumuza girmiştir. 1876 Anayasası Heyet-i Mebusan üyelerini sadece cezai kovuşturmalara
karşı koruyan bir sistem kurmuştu. 1924 (m. 17) ve 1961 (m. 79) anayasaları da küçük
farklılıklarla bu kurumu korumuştur.
◊ Dokunulmazlık, yasama sorumsuzluğu gibi 1982 Anayasası’nın 83. maddesinde yer almaktadır.
83. maddenin 2. Fıkrasına göre: “Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir
milletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve
yargılanamaz.” 83. maddenin 3. fıkrasıne göre ise: “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında,
seçiminden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona
ermesine bırakılır; üyelik süresince zamanaşımı işlemez.” Burada 2. ve 3. fıkradaki düzenlemeleri
Ceza Hukuku açısından ayrı ayrı değerlendirmek gerekir. Buna göre, maddenin 2. fıkrasında yer
alan “tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz” şeklindeki düzenleme
muhakemenin yapılmasını engellediği için bir “muhakeme engeli” teşkil eder. Maddenin 3.
fıkrasında yer alan düzenleme ise bir “infaz engelidir.” Yani bir kişinin milletvekili seçilmesi bu kişi
hakkında verilen ceza hükmünün infazını engeller. İnfazın bu engel ortadan kalkıncaya, yani kişinin
milletvekili sıfatı sona erinceye kadar ertelenmesi gerekir
◊ Anayasanın dokunulmazlığa ilişkin düzenlemesinde dikkat çeken bir nokta, anayasa koyucunun
dokunulmazlığın başlangıcını belirlerken “seçim” tarihini esas almasıdır. Anayasa hem seçimden
önce hem seçimden sonra işlenen suçları dokunulmazlık kapsamına almıştır. Ancak burada dikkate
alınması gereken tarih, seçimin yapıldığı, yani oy verme işleminin yapıldığı tarih değil, seçim
sonuçlarının Yüksek Seçim Kurulu tarafından resmen ilan edildiği tarihtir. Milletvekilliği sıfatının da
bu tarihte kazanıldığının kabul edilmesi yerinde olur. Dolayısıyla, örneğin oy verme günü suç
işleyen bir milletvekili adayı henüz seçim sonuçları resmen ilan edilmediği için milletvekili sıfatını
kazanamayacak ve işlediği suç dokunulmazlık kapsamına girmeyecektir. Milletvekili seçilen bir
kişinin dokunulmazlığı seçim sonuçlarının resmen ilanıyla başladığına göre, arada dokunulmazlığı
kendiliğinden kalkmadığı veya Meclis tarafından kaldırılmadığı takdirde, bir sonraki seçim
sonuçlarının ilanıyla sona erecektir. Belli bir bölgedeki milletvekili seçimlerinin iptal edilmesi
durumunda ise, o bölgeden milletvekili seçilen kişinin milletvekili sıfatı kendiliğinden sona
ereceğinden dokunulmazlık zırhı da kendiliğinden kalkacaktır.
◊ Anayasa yasama dokunulmazlığını yasama sorumsuzluğu ile birlikte “Üyelikle İlgili Hükümler”
başlığı altında düzenlemiştir. 83. maddede de sadece “milletvekili”lerinden söz edilmektedir. Ancak
anayasa dokunulmazlık ayrıcalığını sadece milletvekillerine tanımış değildir. Anayasanın 112
maddesi gereği, milletvekili olmayan bakanlar da yasama dokunulmazlığına sahiptir. TBMM üyesi
olmadıkları halde yasama faaliyetine katılmaları dolayısıyla, kurumun yukarıda açıklanan amaçları
göz önüne alındığında, milletvekili olmayan bakanların da bu haktan faydalanmaları yerinde
görülebilir. Doğal olarak, bu kişilerin dokunulmazlıkları “seçim” tarihinde değil, bakan olarak
atandıkları tarihte başlar ve bakanlık sıfatları sona erince, Meclis kararına gerek olmaksızın,
kendiliğinden ortadan kalkar. Bakanlar dışında, Anayasa Geçici Madde 2 gereği, Cumhurbaşkanlığı
Konseyi üyeleri de bu ayrıcalıklardan faydalanırlar.
◊ 1982 Anayasası dokunulmazlık kurumunu düzenlerken Türk Ceza Kanununda geçerli olan cürümkabahat
ayrımını dikkate almamıştır. Dolayısıyla Anayasaya göre hem cürümler hem kabahatler
dokunulmazlık kapsamındadır. Anayasa suç çeşitleri arasında bir ayrım yapmadığı halde,
dokunulmazlık gereği yapılamayacak ceza yargılaması işlemlerini saymıştır. Anayasaya göre
dokunulmazlık kapsamına giren suçlar dolayısıyla milletvekilleri tutulamaz (yani yakalanamaz),
sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Bunun dışında kalan ceza yargılaması işlemleri
1958 Fransız Anayasası, Madde 26- (...) Hiçbir parlamento üyesi, üyesi bulunduğu meclisin başkanlık divanının izni olmadıkça,
cinayet ya da cünha fiillerinden dolayı kovuşturulamaz ya da tutuklanamaz. Cinayet veya cünha fiillerinin suçüstü yakalanması halinde
böyle bir izne ihtiyaç yoktur.
Bir parlamento üyesinin tutukluluğu ya da kovuşturulması, üyenin bağlı bulunduğu meclis isterse toplantı süresince ertelenebilir. Eğer
gerekirse, yukarıdaki paragraf uyarınca izin verilmesi için üyenin bağlı bulunduğu meclis toplantıya çağrılabilir.
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
4

YAŞAYAN ANAYASA
açısından bir engel yoktur. Örneğin, bir milletvekilinin (usulüne uygun olarak) telefonları
dinlenebilir, postası açılabilir, evi ve üstü aranabilir, hakkında ceza davası açılabilir, milletvekiline
karşı haciz ve cebri icra yollarına başvurulabilir ve tanık sıfatıyla sorguya çekilebilir.
◊ Anayasa, 83. maddede getirdiği genel kurala iki istisna öngörmüştür. Anayasaya göre: “Ağır
cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla
Anayasanın 14 üncü Maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır. Ancak, bu halde yetkili makam,
durumu hemen ve doğrudan doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirmek zorundadır.” Buna
göre, bir milletvekili ağır cezayı (CMUK m. 421) gerektiren bir suçu işlerken suçüstü (CMUK m. 127,
Meşhut Suçların Muhakeme Usulü Kanunu) yakalanırsa veya seçimden önce soruşturulmaya
başlanmış olması kaydıyla Anayasanın 14. maddesindeki bir suçtan dolayı hüküm giyerse Meclis
kararı olmaksızın yakalanabilir, sorguya çekilebilir, tutuklanabilir ve yargılanabilir.
◊ Anayasanın öngördüğü ilk istisnanın söz konusu olabilmesi için iki şartın bir arada var olması,
yani hem bir fiilin ağır cezayı gerektirmesi hem de bu filli işleyen milletvekilinin suçüstü
yakalanması gerekir. Suçüstü şartlarının mevcut olup olmadığı veya suçun ağır cezayı gerektirip
gerektirmediği mahkeme heyetinin yargılama süreci sonunda yapacağı değerlendirmeye göre
belirlenecektir. Eğer suçüstüne ilişkin şartların mevcut olmadığı veya suçun vasfının değişmesi
sonucu ağır cezayı gerektirmediği ortaya çıkarsa durma kararı verilmesi ve milletvekilliği sıfatının
sona ermesi veya dokunulmazlığın kaldırılmasının beklenmesi gerekir.
◊ Anayasa, 14. madde açısından “seçimden önce soruşturmasına başlanmış olmak” şartını
aramaktadır. Dokunulmazlık kurumunun genel özellikleri dikkate alınarak bir değerlendirme
yapıldığında, “soruşturmanın başlaması” kavramını en azından milletvekilinin sanık sıfatını
kazanması şeklinde anlamak yerinde olur. Aksi takdirde milletvekili adayları hakkında gayrı ciddi
iddialarla başlatılacak soruşturmalar seçimden sonra bu vekiller açısından bir baskı ve tehdit unsuru
olarak kullanılabilir.
◊ Anayasa’ya göre, her iki istisnanın da geçerli olabilmesi için yetkili makamın, yani başsavcılık
makamının durumu hemen ve doğrudan doğruya TBMM’ne bildirilmesi gerekir. Burada suç üstü
istisnası açısından bir sorun bulunmamaktadır. Savcılık makamı suçüstü durumu ile ilgili yasal
düzenlemeler çerçevesinde durumu TBMM Başkanlığına bildirilecektir. Ancak, 14. Madde kapsamına
giren bir suç işlediği iddia edilen bir kimse milletvekili seçildiği takdirde bu durum Meclis Başkanlık
Divanı oluşur oluşmaz TBMM Başkanlığı’na bildirilmelidir.
◊ Anayasa’nın dokunulmazlık kurumu açısından getirdiği istisnalar genel olarak değerlendirildiğinde
dikkat çeken nokta, 14. maddenin kapsamına giren suçlar açısından bir belirsizliğin söz konusu
olmasıdır. Bu belirsizlik dokunulmazlık kurumunun amacıyla bağdaşmayan uygulamalara yol açacak
niteliktedir.
◊ Yasama dokunulmazlığı ile ilgili olarak yapılmak istenen değişiklikler çerçevesinde gündeme
getirilen hususlardan önemli bir tanesi de dokunulmazlık dışı kalan suçlarda (Anayasa’nın belirttiği
istisnalardan biri ya da Meclis’in dokunulmazlığın kaldırılmasına karar vermesi hallerinde)
soruşturmayı yapacak makama ilişkindir. Bir görüşe göre dokunulmazlığın daraltılmasından sonra
bir takım ek güvencelere ihtiyaç duyulacağı noktasından hareket ederek, milletvekillerinin,
dokunulmazlık dışı kalan suçlarının yargılanmasında Yargıtay’ın bir ceza dairesinin görevli olması
gerektiğini savunmaktadır. Böyle bir düzenleme, yasama dokunulmazlığı kurumunun amacı ve
niteliği göz önüne alındığında ilk bakışta haklı görülebilir. Ancak, milletin genel mahkemelerde,
vekilinin ise Yargıtay’da yargılanması eşitlik ilkesini büyük ölçüde zedeleyecek ve kamuoyunda
tepkilerin ortaya çıkmasına neden olacaktır. Üstelik Yargıtay’da yapılacak bir yargılamanın
milletvekilleri açısından normal ceza mahkemelerinde yapılacak yargılamadan daha özenli veya
daha güvenceli olacağını iddia etmek de mümkün değildir. 83. Madde yeniden düşünülürken bu
noktanın da göz önüne alınması gerekir.
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
5

YAŞAYAN ANAYASA
Değerlendirmeler ve Öneriler
◊ Türkiye açısından yasama dokunulmazlığı kurumunun, dünyadaki genel eğilime uygun olarak,
yeniden düzenlenmesi ve kapsamının daraltılması ihtiyacı bulunmaktadır. Bununla birlikte, 83.
madde yeniden düzenlenirken, kurumun ortaya çıkış nedeni unutulmamalı, yukarıda ortaya
koymaya çalıştığımız hassasiyetler çerçevesinde bir değerlendirme yapılmalıdır.
◊ Yasama dokunulmazlığı çerçevesinden çıkarılması ilk düşünülebilecek suçlar, rüşvet, hileli iflas,
ihaleye fesat karıştırma gibi esas olarak akçalı suçlar olmalıdır. Bu sayede son yıllarda giderek artan
yolsuzluklar karşısında siyaseti belli ölçüde temiz tutma olanağı sağlanabilir. Ancak, bakanların
görevleri nedeniyle işledikleri suçların kovuşturulmasını Meclis Soruşturması’na ve dolayısıyla Meclis
Genel Kurulu’na bırakan Anayasa’nın 100. Maddesinin de bu kapsamda değiştirilmesi düşünülebilir.
Zira, yolsuzlukların önemli bir kısmının milletvekillerinden daha çok bakanlık bürokrasisi
kademelerinde gerçekleştiği de bilinmektedir.
◊ Diğer taraftan, bugünkü haliyle Anayasa’da bir açıklık olmamasına rağmen uygulamada
dokunulmazlığın kaldırılmasına ilişkin talepler oldukça dolaylı bir süreçten geçtikten sonra Meclis
Başkanlığı’na ulaşmaktadır. Buna göre, kovuşturmayı yürütmekle görevli savcılık talebini Adalet
Bakanlığı’na iletmekte, Adalet Bakanlığı da dosyayı Başbakanlığa göndermektedir. Nihayet
Başbakanlık talebi Meclis Başkanlığı’na iletmektedir. Bu teamülün “hukuk devleti” ilkesi ile
bağdaştığını iddia etmek son derece güçtür. Bu nedenle dokunulmazlığın kaldırılmasına ilişkin
taleplerin Meclis Başkanlığı’na çok daha kısa bir yol izlenerek ulaştırılabilmesi için gerekli
düzenlemelerin Anayasa’da yapılması ihtiyacı ortadadır.
*******
Seçilmiş Kaynakça
FEYZİOĞLU, Metin (1991-1992), “Yasama Dokunulmazlığı,” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Dergisi, 42/1-4: 21-45.
KIRATLI, Metin (1961), Parlmenter Muafiyetler (Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları).
SANCAR, Türkan Yalçın (2003) “Türk Ceza Kanunu'nun 159. ve 312. Maddelerinde Yapılan
Değişikliklierin Anlamı” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 52: 89-99.
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
6