6. sosyal bilgiler 6. sınıf ders kitaplarında edebi ürünler

SOSYAL BİLGİLER 6. SINIF DERS KİTAPLARINDA
EDEBİ ÜRÜNLER
Şahin ORUÇ*
Özet: Geçmiş dönemlerde yazılmış olan sosyal bilgiler ders kitaplarında
edebi ürünler hiç denecek kadar az kullanılmıştır. Bunun en
önemli nedeni edebi ürünlerin taşıdığı eğitici ve etkileyici yönlerinin ve
bu ürünlerin eğitim-öğretim sürecinde özellikle de ders kitaplarında nasıl
yer verileceğinin bilinmemesinden kaynaklanmaktadır. Eğitim sistemimiz
içerisinde ders programlarında meydana gelen değişimle beraber
ders kitapları da değişmiştir. Günümüzde yapılandırmacı yaklaşım
ilkelerine göre hazırlanmış ve kullanılmakta olan sosyal bilgiler ders
kitapları edebi ürünler açısından büyük bir zenginliğe kavuşmuştur.
Bu çalışmada da içerik analizi yöntemi uygulanarak günümüzdeki
sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan edebi ürünler araştırılmaya
çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilgiler Öğretimi,
Edebi Ürünler, Ders Kitabı
The Literal Works In The 6th Class Course Books
of Social Studies
Abstract:Literal works were almost non existing in the social studies
course books which were written in the past. The most important
reason of this situation is that no one knew the educational and effective
sides of literal works, which resulted from no one knew how to place
these works into the education process, especially into the course books.The
course books have changed along with the changes occurred
in the curriculums within our education system. Nowadays, the social
studies course books which have been prepared and have been in use
according to the principles of the constructivist approach, have been
enriched in terms of literal works. In this study, the literal works which
take place in the current social studies course books have been tried to
be examined by applying the content analysis method,too.
Keywords: Social Studies, The Education Of Social Studies, Literal
Works, Course Book
* Yrd. Doç. Dr., Niğde Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim
Dalı Öğretim Üyesi, e-posta: sahinoruc44@hotmail.com

Şahin ORUÇ
1. GİRİŞ
Eğitim-öğretim sürecinin temel dayanaklarından biri olan ders kitapları,
eğitimin vazgeçilmez araçları olarak, insan kaynaklarının niteliğinin
geliştirilmesinde, öğretmenler, fiziki olanaklar ve ders programları
kadar önemli bir yere sahiptir (Ceyhan ve Yiğit, 2003, s.25). Çünkü
ders kitapları, öğrencinin birinci derecede ilgi ve gereksinmelerini karşılaması
yönünde özel yerleri ve önemleri olan temel araç-gereçlerdir.
Bu kitaplar, bir ders içinde kullanılan ve o dersin süreç içinde gelişmesine,
bilgi ve uygulamaya, yaşama dönük açılım ve yayılım kazanmasında
rol oynarlar (Topses, 2001, s.1). Aynı zamanda ders kitapları hem
formal hem de informal eğitim etkinliklerine yönelik kararlar üzerinde
önemli etkilere sahip olduklarından okul programının gerçekleşmesinde
de önemli bir yere sahiptir (Tertemiz ve diğerleri, 2001:1).
Ders kitapları, öğrenci için bir zorunluluk değil, onun istekle ulaşacağı,
bilme merakını gidereceği, uygulama isteği yaratan bir kaynak
olmalıdır (Doyran, 1997:37). Kitap, içerisinde konuların sıralanışı, hazırlık-değerlendirme
soruları ve hazır etkinliklerle amaca uygun, düzenli
ve hızlı bir öğretimin yapılmasına imkân verir. Uygulamada, çoğu
zaman öğretim yöntemi hatta öğretim ortamları, ders kitapları esas alınarak
düzenlenmektedir. Bu durum, ders kitaplarının önemini daha da
artırmaktadır (Kılıç ve Seven, 2002, s.19).
Ders kitaplarının kendilerinden beklenen faydayı sağlayabilmeleri,
nitelikli kullanılabilir olmalarına bağlıdır. Bir ders kitabının seçiminde
birinci özellik içeriktir. İçerikte güncel bilgiler yer almalı, bilgiler günlük
yaşamla ilişkilendirilmelidir. Ders kitabı, eğitim programıyla tutarlılık
göstermelidir (Öztürk ve Otluoğlu, 2003:156).
2006 tarihli 2589 sayılı Tebliğler Dergisi’nde yayınlanan Eğitim
Araçlarının İncelenmesi ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge’de ders
kitaplarının taşıması gereken nitelik hakkında şunlar belirtilmiştir:
Ders Kitapları;
1. Öğrencileri; milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerler
bakımından besleyen; demokratik, laik ve sosyal bir hukuk
devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı görev ve sorumluluklarını
yerine getirmede yol gösteren ve bu değerlerle ilgili
ders konularını sevdiren okuma metinlerini içerir.
10 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Edebi Ürünler
2. Türk Milli Eğitimi’nin genel amaçları ve temel ilkeleri ile kitabın
hitap ettiği eğitim kurumunun amaçlarına uygun olur.
3. Atatürk İlke ve İnkılâpları ile ilgili konulara, öğretim programlarına
ve Talim Terbiye Kurulunca alınan kararlara uygun
olur.
4. Demokrasi ve insan hakları ile kültürel ve evrensel değerleri
kapsar.
5. Bilginin nasıl üretileceğine ilişkin vurgu yapar.
6. Bilişim teknolojisinin etkin ve verimli kullanımını teşvik
eder.
7. Öğretim programının kazandırmayı amaçladığı değer, tutum
ve yeterlikleri kapsar. Türk toplumunun sosyal, ahlaki, kültürel
ve tarihi değerlerini geliştirerek yaşatır.
8. Ön yargı ve normatif önermelerden uzak olarak konuyla ilgili
farklı bakış açıları içerir.
9. Kişi, kurum ve kuruluşları yıpratıcı unsurları taşımaz.
10. Her türlü etkinlikte öğretmenin rehberliğinde öğrenciyi merkeze
alır.
11. Konuların hazırlanması ve düzenlenmesinde öğrencilerin ilgi,
yetenek ve ihtiyaçları göz önünde bulundurulur.
2004 yılından itibaren yayınlanmaya başlayan yeni sosyal bilgiler
ders kitapları önceki dönemde hazırlanmış olan ders kitapları ile hemen
hemen her açıdan farklılık göstermektedir. Sosyal bilgiler ders kitaplarının
içeriği, görsel unsurları, hazırlık ve değerlendirme soruları tamamen
değişmiştir. Konuların farklılığının yanı sıra, bu konuların sunum
tarzı da tamamen değişmiştir. Tabii ki bu durum 2004 yılında yenilenen
sosyal bilgiler programındaki değişikliklerden kaynaklanmaktadır.
Sosyal bilgiler ders kitaplarının içerik açısından değişmesinin en
önemli yönü konuların sunum şekilleridir. Önceki sosyal bilgiler ders
kitaplarında kullanılan “düz ve bilgi aktarıcı metinler” yeni kitaplarda
oldukça az oranda kullanılmıştır. Bu durumun nedeni bilindiği üzere
yapılandırmacı yaklaşımın programlarda uygulanmasıdır. Bu yaklaşıma
göre doğrudan bilgi aktarımı yapılmayıp konular çeşitli kurgular
dâhilinde verilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla ders kitaplarında konular
işlenirken çok çeşitli kurgular kullanılmıştır.
TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 11

Şahin ORUÇ
Sosyal bilgiler ders kitaplarında işlenen konuların büyük bir kısmında
edebi ürünler kullanılmıştır. Edebi ürünlerin kullanılması ders
kitaplarında ve öğrenci çalışma kitaplarında büyük bir zenginlik sağlamıştır.
Sosyal bilgiler öğretimini, edebiyattan, edebi ürünlerden ayrı
tutmak mümkün değildir. Çünkü edebi ürünler, sosyal bilgiler öğretiminin
en canlı ve temel öğretim materyalleridir.
Günümüzde de gittikçe çoğalan bir oranda sosyal bilgiler eğitimcileri,
edebi çalışmaların alanın öğretimine önemli katkılarının olduğunu
kabul etmeye başlamışlardır (Mcgowan, T. ve Guzzettı, B. ; 2003:36).
Downey (Aktaran: Öztürk, 2007:71)’e göre, sosyal bilgiler, vatandaşlık
eğitimini zenginleştirmek bağlamında roman, mitoloji, biyografi,
drama gibi edebi eserlerin yer aldığı “iyi anlatılan bir öykü” olmalıdır.
Bununla beraber sosyal bilgiler konuları için edebi metinlerin ders aracı
olarak kullanılması öğrencilerin iletişim becerilerini geliştirmede, empati
kurabilmelerinde ve kendilerini ifade edebilmelerinde etkili olabilir
(Kan, 542).
Öztürk ve Otluoğlu (2002:181-182), “Sosyal Bilgiler Öğretiminde
Yazılı Edebiyat Ürünlerini Ders Aracı Olarak Kullanmanın Duyuşsal
Davranış Özelliklerini Kazanmaya Etkisi” adlı çalışmalarında sosyal
bilgiler öğretiminde edebi ürünlerin kullanımına yönelik şu sonuçlara
ulaşmışlardır:
1. Sosyal Bilgiler öğretiminde yazılı edebiyat ürünlerinin ders aracı
olarak kullanılması durumunda, duyuşsal davranış özelliklerini
kazanma anlamlı derecede artmaktadır.
2. Bilişsel olarak belli bir yeterlilik kazanma ile duyuşsal davranışlara
erişi düzeyi arasında anlamlı bir ilişki yoktur.
3. Duyuşsal davranış özelliklerini kazanma cinsiyet değişkenine
göre; erkeklerin lehine anlamlı düzeyde farklılaşma göstermektedir.
4. Yazılı edebiyat ürünlerinin ders aracı olarak kullanıldığı Sosyal
Bilgiler öğretiminde, öğrenciler klasik öğretim yöntemine göre;
hoşlanma, farkına varma, ilgi çekme, istek duyma, kendini daha
rahat hissetme, kişiliğine katma, anlama/anlatma, hatırlama,
zihninde canlandırabilme, öğrendikleriyle bağ kurma gibi du-
12 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Edebi Ürünler
yuşsal davranış özelliklerini ve bilişsel yeterlilikler bakımından
kendilerini daha da yetkinleşmiş görmektedir.
Sosyal bilgiler öğretiminde edebi ürünlerin kullanımı ne kadar gerekli
ve önemli ise yapılacak olan öğretimin gerçekleştirilmesinde kullanılan
sosyal bilgiler ders kitaplarında da edebi ürünlerin kullanılması
o derecede gerekli ve önemlidir.
2. YÖNTEM
Ders kitapları milli eğitim Bakanlığına bağlı olarak çalışan kitap
yazım komisyonu ve özel yayın evleri tarafından hazırlanmaktadır. Hazırlanan
kitaplar, Talim ve Terbiye kuruluna sunularak incelenmekte ve
başarılı görülen kitap okutulmaya hak kazanmaktadır. Talim ve Terbiye
Kurulu Kitap İnceleme Komisyonu kitapları incelerken önceden belirlenmiş
olan kriterlere göre incelemesini yapar. Ders kitapları üç temel
açıdan incelenmektedir: 1. İçerik Açısından, 2. Görsellik Açısından, 3.
Dil ve İmla Açısından (Oruç, 2009:1153). Dolayısıyla araştırmamızın
konusu gereği sosyal bilgiler 6. sınıf ders kitaplarına uygulanan içerik
analizi ders kitaplarının içeriğine yönelik olmuştur. Ayrıca ders kitapları,
Ders Kitabı, Öğrenci Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kılavuz kitabından
oluşmaktadır. Bu sebeple içerik araştırma kapsamına Ders Kitabına
Öğrenci Çalışma Kitabı da dâhil edilmiştir.
2004 yılından itibaren ülkemizde yapılan ders programlarındaki
değişiklik ve buna bağlı olarak ders kitaplarının değişmesiyle okullarımızda
dört farklı ilköğretim 6. sınıf sosyal bilgiler ders kitabı okutulmaya
başlanmıştır. Bu kitapların ilki Milli Eğitim Bakanlığınca ders
kitabı hazırlama komisyonuna hazırlatılmış ve diğer üç takım kitap ise
özel yayınevlerince hazırlatılarak Talim ve Terbiye Kulu tarafından incelenerek
okutulmaya değer bulunan sosyal bilgiler 6. sınıf kitapları
olmuştur.
Araştırma kapsamında yer alan ve özel yayınevleri tarafından hazırlanan
kitaplar, yayınevlerinin isimleri dikkate alınarak alfabetik sırayla
numaralandırılmıştır. Buna göre; KOLUKISA, E. Aydın, TOK-
CAN, Halil. ve AKBABA, Bülent tarafından yazılan ders kitabı “Özel
Yayınevi (I)”, UZUN, Efkan, ALTUN, Adnan ve DOĞAN, Yasin tarafından
yazılan ders kitabı “Özel Yayınevi (II)” ve TÜYSÜZ, Sami ve
TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 13

Şahin ORUÇ
YILDIRIM, Şenol tarafından yazılan ders kitabı “Özel Yayınevi (III)
olarak adlandırılacaktır.
Bu çalışmada içerik analizi yöntemi kullanılmıştır.
İçerik analizi, 20. yüzyılın başlarında gazetelerin nicel analizine
yönelik çalışmalar yapan Colombia Gazetecilik Okulunda ortaya çıktığı
kabul edilir (Bilgin, 2006:3). İçerik analizinin ortaya çıkışından sonra
uzun bir süre bu yöntemin bilimsel bir araştırma yöntemi olup olmadığı
tartışılmıştır. Fakat günümüzde içerik analizi sosyal bilimlerde sıkça
kullanılan bir araştırma yöntemi haline gelmiştir.
Metren (Aktaran: Gökçe, 2006:18)’e göre içerik analizi, “sosyal
gerçeğin belirgin içeriklerinin özelliklerinden, içeriğin belirgin olmayan
özellikleri hakkında çıkarımlar yapmak yoluyla sosyal gerçeği araştıran
bir yöntemdir”. Bu tanımlamayla içerik analizinin amacı olarak, mevcut
metinlerden hareket ederek sosyal gerçeğe yönelik temel önermeler
elde etmektir diyebiliriz. Ayrıca Berelson (Aktaran: Bilgin, 2006:1) ise
içerik analizini şu şekilde tanımlamıştır: İçerik analizi, iletişimin görünen
içeriğinin nesnel, sistematik ve nicel yollardan betimlenmesidir.
İçerik analizi, çıkarsama/çıkarım esasına dayanır. Mesajlarda gözlenen
ve betimlenen öğelerden hareketle bir yorum getirme amacını taşır
(Bilgin, 2006:1).
İçerik analizi yönteminin amacı incelediği metinlerin nicel ve nitel
özelliklerinden hareket ederek bilinmeyen gerçeklere ulaşır, bu gerçekleri
ortaya çıkarır. İncelediği metinler, kitle iletişimi ile ilgili metinler,
edebi ürünler, tarihi belgeler ve eserler, dini ve ilahi metinler ve kısaca
kamuoyu için üretilen her türlü söylev ve söylemleri analiz eder (Gökçe,
2006: 20). İçerik analizi sadece yazılı metinlere değil sesli ve görüntülü
içeriği de analiz eder ve görülemeyenleri, fark edilemeyenleri
ortaya koyar.
3. BULGULAR VE YORUM
Türkiye’de ders programlarının değişmesinden kaynaklanan gelişme
ders kitaplarına yönelik olduğu için özellikle sosyal bilgiler ders
kitaplarının içerikleri büyük ölçüde değişmiştir. İçerik değişikliği kitaplar
hazırlanırken yapılan kurgulamada da büyük değişiklikler oluş-
14 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Edebi Ürünler
turmuştur. Önceki programlara göre hazırlanan ders kitaplarında genellikle
bilgi aktarıcı düz metinler kullanılırken, günümüzde okutulmakta
olan ders kitaplarında çok çeşitli ve etkili kurgular kullanılmıştır (Oruç,
2009:1154). Kitapların ve etkinliklerin hazırlanmasında özellikle edebi
ürünlere yer verilmiştir.
Yapılan çalışmada Milli Eğitim Bakanlığına ait Sosyal Bilgiler
Ders Kitabı ve Öğrenci Çalışma Kitabı ile üç farklı özel yayınevlerine
ait Sosyal Bilgiler Ders Kitapları ve Öğrenci Çalışma Kitapları içerik
analizi yöntemi ile incelenmiştir. Kitaplarda yer alan edebi ürünler tek
tek sayılmış ve daha sonra türlerine göre kategorilere ayrılmıştır. Sosyal
Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında ve Öğrenci Çalışma Kitaplarında yer
alan edebi ürünler alfabetik sırayla şöyledir: Anı, Biyografi, Günlük,
Destan, Fıkra, Hikâye, Mektup, Piyes, Roman Özeti, Seyahatname ve
Şiir.
Kullanılan edebi ürünlerin bazıları sosyal bilgiler dersi öğretim
programında yer alan kazanım ve açıklamalarla da doğrudan ilgilidir.
Mesela, “İpek Yolunda Türkler” ünitesinde yer alan 1. Kazanım:
“Destan, yazıt ve diğer belgelerden yararlanarak, Orta Asya ilk Türk
toplumlarının siyasal, ekonomik ve kültürel özelliklerine ilişkin çıkarımlarda
bulunur.” Bu kazanımla ilgili açıklamalar bölümünde yer alan
uyarı ifadesi: “Türk destanları, yazıtları ile döneme ait seyahatnameler
vb. belgelerden elde edilen bilgiler çerçevesinde Hun, Kök Türk ve Uygur
dönemi ele alınacaktır.” şeklindedir. 1. kazanım ve uyarı ifadesinde
de görüldüğü gibi kitapta yer alacak olan bu kazınım ders konusuna
dönüştürülürken mutlak surette “Destan ve seyehatname” edebi ürününden
yararlanılmak zorundadır.
Bir diğer kazanım ise 6. Kazınım: “Dönemin devlet adamları ve
Türk büyüklerinin hayatından yararlanarak ilk Türk- İslam devletlerinin
siyasal, sosyal ve kültürel özelliklerine ilişkin çıkarımlarda bulunur.”
Bu kazanımla ilgili açıklamalar bölümünde yer alan uyarı ifadesi:
“Kaşgarlı Mahmut, Yusuf Has Hacip, Nizamülmülk, Gazneli Mahmut,
Tuğrul Bey, Alparslan ve Melikşah’ın hayatından yararlanılarak Karahanlı,
Gazneli ve Büyük Selçuklular işlenecektir.” şeklindedir. 6. kazanım
ve uyarı ifadesi dikkate alınacak olursa burada da kitapta yer alacak
olan konu ve konular hazırlanırken biyografilerden yararlanılması
bir zorunluluktur.
TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 15

Şahin ORUÇ
Ders kitaplarının hazırlanmasında da yapılandırmacı yaklaşım ilkelerine
uyulması gerektiği için ders kitaplarında yer alan konular işlenirken
düz metinler veya doğrudan verilen bilgiler olmaması gerekmektedir.
Dolayısıyla 6. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarında da mümkün
oldukça doğrudan bilgi aktarmaya yönelik düz metinlerden kaçınılmıştır.
Bilgiler edebi ürünler kullanılarak verilmeye çalışılmıştır. Özellikle
öğrenci, öğretmen veya diğer bir kişinin ağzından anlatılan hikâyeler
kullanılmış veya yine bu kişilerin anlattıkları anılar kullanılmıştır. Burada
özellikle şunu belirtmeliyiz ki ders kitaplarında kullanılan hikâye
ve anıların çoğunluğu ders kitaplarında bilgiyi doğrudan vermemek
için özellikle hazırlanmış edebi ürünlerdir. Ders kitabı yazılmadan önce
var olan ve herhangi bir kaynakta daha önce geçmiş hikâyeler ve anılar
oldukça azdır. Bu tür hikâye ve anıların kahramanları genellikle 6. sınıf
öğrencileri veya öğretmenlerdir.
Edebi ürünlerin dışında çoğunlukla kullanılan farklı metin türleri
de vardır. Bunlar: Gazete ve internet haberleri, karşılıklı konuşmalarla
oluşan diyaloglar, öğrencilerin konuları takdimleri, görsel ürünlerin
sorgulanması ve bilgi notlarıdır. Burada bahsi geçen metinler araştırma
konusu dışında tutulmuştur.
Kitaplarda yer alan edebi ürünlerin adetleri ve kullanılan edebi
ürünler içerisindeki yüzde oranı aşağıda yer alan tablolarda verilmiştir.
3.1. Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Yer Alan Edebi
Ürünlerle İlgili Bulgular
Araştırma kapsamında yer alan dört farklı 6. Sınıf Sosyal Bilgiler
Ders Kitabı program gereği 7 farklı üniteden meydana getirilmiştir. Bu
kitaplardan ilki, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanmış olup 198
sayfa ve bu sayfalarda bulunun 41 ana konudan oluşmaktadır. Diğer üç
kitap ise özel yayınevleri tarafından hazırlanmıştır. Özel Yayınevi (I)’e
ait ders kitabı, 198 sayfa olup 47 ana konu içermektedir. Özel Yayınevi
(II) ders kitabı, 189 sayfa ve 46 ana konudan oluşmuştur. Özel Yayınevi
(III)’ün hazırlamış olduğu ders kitabı ise 174 sayfa ve 41 ana konu
içermektedir.
16 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Edebi Ürünler
Tablo 1: Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Yer Alan
Edebi Ürünlerin Toplam Adetleri ve Genel Oranları
Anı
Biyografi
Günlük
Destan
Edebi
Ürünler
Kitapta
Yer alma 49 42 1 12 6 55 5 2 4 14
Adedi
Edebi
Ürünler
Açısından
% 26 % 22 % 0,5 %6 % 3 % 29 % 3 % 1 %2 % 7
Oranı
Fıkra
Hikâye
Mektup
Roman Özeti
Seyahat
Şiir-
Mani
Tablo 1’de de görüldüğü gibi Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında
190 adet edebi ürün kullanılmış ve bu ürünlerden en fazla kullanılan
% 29 oranla hikâye olmuştur. En az kullanılan edebi ürün ise %0,5
oranla Günlük yer almıştır.
Tablo 2: MEB Tarafından Hazırlanmış Olan 6. Sınıf Sosyal Bilgiler
Ders Kitabında Edebi Ürünlerin Dağılımı
Edebi Ürünler
MEB
Ders Kitabı
Kitapta
Yer alma
Adedi
Edebi
Ürünler
Açısından
Oranı
Anı
Biyografi
Günlük
Destan
Fıkra
Hikâye
Mektup
Roman
Özeti
Seyahat
Şiir-
Mani
16 18 - 4 3 9 3 - 2 3
% 28 %31 - %7 % 5 % 16 % 5 - %3 % 5
Tablo 2’de de görüldüğü gibi Milli Eğitim Bakanlığınca hazırlanmış
olan ders kitabında 58 adet edebi ürün kullanılmış ve çoğunluğu %
31 oranla “Biyografi” oluşturmuştur. En az kullanılan edebi ürün ise %
2’yle “Seyahat”tir.
TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 17

Şahin ORUÇ
Tablo 3: Özel Yayınevi (I) Tarafından Hazırlanmış Olan 6. Sınıf
Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Edebi Ürünlerin Dağılımı
Özel Yayınevi (I)
Ders Kitabı
Kitapta
Yer alma
Adedi
Edebi
Ürünler
Açısından
Oranı
Anı
Biyografi
Günlük
Destan
Edebi Ürünler
Fıkra
Hikâye
Mektup
Roman
Özeti
Seyahat
Şiir-
Mani
19 10 - 3 2 14 1 - - 8
%34 %18
-
%5 %4 %21 %2 - - %14
Tablo 3’de de görüldüğü gibi Özel Yayınevi (I) tarafından hazırlanmış
olan ders kitabında 57 adet edebi ürün kullanılmış ve çoğunluğu
% 34 oranla “Anı” oluşturmuştur. En az kullanılan edebi ürün ise
“Mektup”tur. Bu kitapta, bazı ders kitaplarında var olan günlük, roman
özeti ve seyahat edebi ürünlerine yer verilmemiştir.
Tablo 4: Özel Yayınevi (II) Tarafından Hazırlanmış Olan 6. Sınıf
Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Edebi Ürünlerin Dağılımı
Edebi Ürünler
Özel Yayınevi (II)
Ders Kitabı
Kitapta Yer
alma Adedi
Edebi Ürünler
Açısından
Oranı
Anı
Biyografi
Günlük
Destan
Fıkra
Hikâye
Mektup
Roman
Özeti
Seyahat
Şiir-
Mani
8 8 1 2 1 11 - - - 1
%25 %25 %3 %6 %3 %35
- - -
%3
Tablo 4’te de görüldüğü gibi Özel Yayınevi (II) tarafından hazırlanmış
olan ders kitabında 32 adet edebi ürün kullanılmış ve çoğunluğu
% 35 oranla “Hikâye” oluşturmuştur. En az kullanılan edebi ürünler ise
% 3’lük oranlarla “Günlük, Fıkra ve Şiir”dir. Ayrıca bazı ders kitaplarında
var olan Mektup, Roman Özeti, Seyahat edebi ürünleri bu kitapta
kullanılmamıştır.
18 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Edebi Ürünler
Tablo 5: Özel Yayınevi (III) Tarafından Hazırlanmış Olan 6.
Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Edebi Ürünlerin Dağılımı
Edebi Ürünler
Özel Yayınevi (III)
Ders Kitabı
Kitapta Yer
alma Adedi
Edebi
Ürünler
Açısından
Oranı
Anı
Biyografi
Günlük
Destan
Fıkra
Hikâye
Mektup
Roman
Özeti
Seyahat
Şiir-
Mani
6 6 - 3 - 21 1 2 2 2
%14 %14
-
%7
-
%48 %2 %5 %5 %5
Tablo 5’te de görüldüğü gibi Özel Yayınevi (III) tarafından hazırlanmış
olan ders kitabında 43 adet edebi ürün kullanılmış ve çoğunluğu %
48 oranla “Hikâye” oluşturmuştur. En az kullanılan edebi ürünler ise % 1
oranlarla “Mektup”tur. Bu ders kitabında bazı ders kitaplarında var olan
Günlük ve Fıkra hiç kullanılmamıştır. Buna karşın diğer kitaplarda hiçbir
surette kullanılmayan Roman Özeti burada % 5 oranla kullanılmıştır.
3.2. Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Öğrenci Çalışma Kitaplarında Yer
Alan Edebi Ürünlerle İlgili Bulgular
Ders kitaplarında olduğu gibi araştırma kapsamında yer alan dört
farklı 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğrenci Çalışma Kitapları da program
gereği 7 farklı ünite içermektedir. Bu kitaplardan ilki Milli Eğitim Bakanlığı
tarafından hazırlanmış olup 157 sayfa ve bu sayfalarda bulunun
118 etkinlikten oluşmaktadır. Diğer öğrenci çalışma kitapları ise; Özel
Yayınevi (I)’e ait öğrenci çalışma kitabı, 147 sayfa olup 110 etkinlik
içermektedir. Özel Yayınevi (II) öğrenci çalışma kitabı, 149 sayfa ve
104 etkinlikten oluşmuştur. Özel Yayınevi (III)’ün hazırlamış olduğu
öğrenci çalışma kitabı ise 130 sayfa ve 110 etkinlik içermektedir.
Aşağıda yer alan tablolarda da görüleceği gibi öğrenci çalışma
kitaplarında edebi ürünlerin kullanımı oldukça azdır. Bu durumun en
bariz sebebi öğrenci çalışma kitaplarının işlevi ile ilgilidir. Öğrenci çalışma
kitapları öğrencilerin üzerinde etkinlik yaptığı, ödevlerini işlediği
veya ilave çalışmalar yaptıkları kitaplardır. Bu kitapların büyük bir
TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 19

Şahin ORUÇ
kısmı bu nedenle yazma veya çizme alanları ile doludur. Yani sayfalar
boştur. Boş olmayan bölümlerin de yine büyük bir kısmı görsellere ayrılmıştır.
Çünkü bu görseller kullanılarak öğrencilerin etkinlik yapması
istenmiştir. Dolayısıyla öğrenci çalışma kitaplarında edebi metinlerin
ders kitaplarına oranla çok az kullanılması şaşırtıcı bir durum değil,
aksine gayet normaldir. Her şeye rağmen etkinlikler içinde edebi ürünlerin
kullanılması öğrenci çalışma kitapları açısında tabii ki olumlu bir
gelişmedir.
Tablo 6: Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Öğrenci Çalışma Kitaplarında
Yer Alan Edebi Ürünlerin Toplam Adetleri ve Genel Oranları
Edebi Ürünler
Kitapta Yer
alma Adedi
Edebi Ürünler
Açısından
Oranı
Anı
Biyografi
Destan
Hikâye
Mektup
Piyes
Seyahat
Şiir-
Mani
3 4 3 18 1 1 1 1
% 9 %13 %9
%
% 3 % 3 %3 % 3
Tablo 6’da da görüldüğü gibi Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Öğrenci Çalışma
Kitaplarında 190 adet edebi ürün kullanılmış ve bu ürünlerden en
fazla kullanılan % 29 oranla hikâye olmuştur. En az kullanılan edebi
ürün ise %0,5 oranla Günlük yer almıştır.
Tablo 7: MEB tarafından Hazırlanmış Olan 6. Sınıf Sosyal Bilgiler
Öğrenci Çalışma Kitabında Edebi Ürünlerin Dağılımı
Edebi Ürünler
Öğrenci Çalışma Kitabı
MEB
Kitapta Yer alma
Adedi
Edebi Ürünler
Açısından Oranı
Anı
Biyografi
Destan
Hikâye
Mektup
Piyes
Seyahat
Şiir-
Mani
1 - 1 11 - - - -
%8
-
%8 %84
- - - -
20 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Edebi Ürünler
Tablo 7’de de görüldüğü gibi Milli Eğitim Bakanlığı tarafından
hazırlanmış olan öğrenci çalışma kitabında sadece anı, destan ve hikâye
olmak üzere 13 adet edebi ürün kullanılmıştır. Dolayısıyla mevcut
öğrenci çalışma kitapları içerisinde en fazla edebi ürün bu kitapta kullanılmıştır.
Ders kitaplarında olduğu gibi burada da kullanılan edebi
ürünlerin çoğunluğunu % 84 oranla hikâyeler oluşturmuştur.
Edebi Ürünler
Özel
Yayınevi
(I)
Öğrenci Çalışma
Kitabı
Kitapta Yer alma
Adedi
Edebi Ürünler
Açısından Oranı
Anı
Biyografi
Destan
Hikâye
Mektup
Piyes
Seyahat
Tablo 8: Özel Yayınevi (I) Tarafından Hazırlanmış Olan 6. Sınıf
Sosyal Bilgiler Öğrenci Çalışma Kitabında Edebi Ürünlerin Dağılımı
Şiir-
Mani
- 1 1 1 - - - -
% 33 % 33 %33
- - - -
Tablo 9: Özel Yayınevi (II) Tarafından Hazırlanmış Olan 6.
Sınıf Sosyal Bilgiler Öğrenci Çalışma Kitabında Edebi Ürünlerin
Dağılımı
Özel
Yayınevi
(II)
Öğrenci Çalışma
Kitabı
Kitapta Yer alma
Adedi
Edebi Ürünler
Açısından Oranı
Anı
Biyografi
Destan
Edebi Ürünler
Hikâye
Mektup
Piyes
Seyahat
Tablo 8’de de görüldüğü gibi Özel Yayınevi (I) tarafından hazırlanmış
olan öğrenci çalışma kitabında birer adet biyografi, destan hikâye
olmak üzere 3 adet edebi ürün kullanılmıştır. Dolayısıyla mevcut öğrenci
çalışma kitapları içerisinde en az edebi ürün bu kitapta kullanılmıştır.
Şiir-
Mani
- - 1 3 - 1 - -
- -
%20 %60
-
%20
- -
TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 21

Şahin ORUÇ
Tablo 9’da da görüldüğü gibi Özel Yayınevi (II) tarafından hazırlanmış
olan öğrenci çalışma kitabında destan, hikâye ve piyes edebi
ürünleri kullanılmıştır. Bu kitapta da en fazla kullanılan edebi ürün
hikâyeler olmuştur. Diğer öğrenci çalışma kitaplarında yer verilmemiş
olan “piyes” metni bu kitapta yer almış ve içerik açısından faklı bir
zenginlik oluşturmuştur.
Tablo 10: Özel Yayınevi (III) Tarafından Hazırlanmış Olan 6.
Sınıf Sosyal Bilgiler Öğrenci Çalışma Kitabında Edebi Ürünlerin
Dağılımı
Öğrenci Çalışma
Kitabı
Özel
Yayınevi
(III)
Kitapta
Yer alma
Adedi
Edebi
Ürünler
Açısından
Oranı
Anı
Biyografi
Destan
Edebi Ürünler
Hikâye
Mektup
Piyes
Seyahat
Şiir-
Mani
2 3 - 3 1 - 1 1
%
18
%
27
- %
27
%
9
- %
9
Tablo 10’da da görüldüğü gibi Özel Yayınevi (III) tarafından hazırlanmış
olan öğrenci çalışma kitabında 11 adet edebi ürün kullanılmıştır.
Kullanılan edebi ürünler 6 çeşittir. Dolayısıyla mevcut öğrenci çalışma
kitapları içerisinde en çeşitli edebi ürün bu kitapta kullanılmıştır.
%
9
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
Ülkemizde yapılandırmacı yaklaşıma göre hazırlanmış olan programlarla
beraber değişen ders kitaplarında edebi ürünlere oldukça geniş
yer verilmeye başlamıştır. Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında da küçümsenemeyecek
oranda edebi ürün kullanılmıştır. Bu durum olumlu bir
gelişmedir ama yeterli değildir. Çünkü ders kitaplarında yer alan edebi
ürünler daha da çeşitlendirilmeli ve bu ürünler daha işlevsel hale getirilmelidir.
Çünkü edebi ürünleri kullanmanın amacı, ders kitaplarını
süslemek, öğrenciyi eğlendirmek için değil aynı zamanda öğrencilerin
farklı zihinsel beceriler ve toplumsal değerler kazanmasını sağlamaktır.
Farklı bir ifadeyle ders kitaplarında yer alan edebi ürünlerin daha işlev-
22 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında Edebi Ürünler
sel kullanılması ve bu ürünlere daha güçlü görevler yüklenmesi gerekir.
Edebiyat bünyesinden dolayı daha fazla yükü kaldıracak güçtedir.
İncelenen dört farklı sosyal bilgiler 6. sınıf ders kitabında; Anı, Biyografi,
Günlük, Destan, Fıkra, Hikâye, Mektup, Roman Özeti, Seyahat
ve Şiir edebi ürünleri kullanılmıştır. Bu edebi ürünlerden en fazla kullanılan
hikâye türü olmuştur. Ders kitaplarından toplam 55 adet hikâye
metni kullanılmış ve kullanılan edebi ürünler açısından %29 orana
sahiptir. En az kullanılan edebi ürün ise günlüktür. Günlük, kitaplarda
toplam 1 adet kullanılmış ve edebi ürünler açısından % 0,5 orana sahiptir.
Dört farklı sosyal bilgiler 6. sınıf öğrenci çalışma kitabında ise Anı,
Biyografi, Destan, Hikâye, Mektup, Piyes, Seyahat ve Şiir edebi ürünleri
kullanılmıştır. Bu edebi ürünlerden de en fazla kullanılan hikâye türü
olmuştur. Öğrenci çalışma kitaplarından toplam 18 adet hikâye metni
kullanılmış ve kullanılan edebi ürünler açısından % 56 orana sahiptir.
Öğrenci çalışma kitaplarında da en çok kullanılan edebi ürünün
hikâyeler olmasının en önemli sebebi hikâyelerin etkinlik hazırlamaya
elverişli olmasıdır. Özellikle bir üniteye ait olan ve öğrencilerimize
aktarmamız gereken değer veya değerleri en iyi hikâyeler yoluyla
yapabiliriz. Öğrencilerin bir düz metni okumaktan çok hikâye metnini
okumayı tercih edecekleri bir gerçektir. Bu sebeple sosyal bilgiler öğretiminde
özellikle değer aktarımı yaparken hikâye kullanmak eğitimöğretim
faaliyetlerimizi kolaylaştıracaktır.
Edebi ürünler öğrenciler için bilişsel ve duyuşsal yararlılıklar sağlar.
Edebi ürünler öğrenme ortamlarında etkili ve uygun kullanıldığında,
öğrencilerin birçok yönden gelişmesine yardım eder.
Edebi ürünler eğitimde güçlü araçlardır ve sınıflarda öğrenme-öğretme
yöntemini daha etkili hale getirmek için kullanılabilir.
Ders kitaplarında yer alan edebi ürünler hakkında öğretmen ve öğrenci
görüşlerini tespit etmeye yönelik bir araştırma yapılmalıdır. Edebi
ürünlerin ders kitaplarında var olan yeri korunmalı ve ağırlığı artırılmalıdır.
Ders kitapları dışında da öğretmenlerin edebi ürünler hakkında bilgilerini
artırmak ve bu edebi ürünleri sosyal bilgiler derslerinde daha
işlevsel kullanabilmeleri için lisans düzeyinde aldıkları dersler artırılmalıdır.
TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009 23

Şahin ORUÇ
KAYNAKÇA
BİLGİN, N. (2006), Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi Teknikler ve Örnek Çalışmalar,
Siyasal Kitapevi, Ankara.
CEYHAN, E., YİĞİT, B. (2003), Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi. Anı Yayıncılık,
Ankara.
DOYRAN, E. Y. (1997). “İlköğretim 1. Sınıf Ders Kitaplarında Biçim-İçerik İlişkisi”,
Anadolu Sanat Dergisi,, Sayı: 7
GÖKÇE, O. (2006), İçerik analizi Kuramsal ve Pratik Bilgiler, Siyasal Kitapevi, Ankara.
KAN, Ç. (2006), “Etkili Sosyal Bilgiler Öğretimi Arayışı”. Kastamonu Eğitim Dergisi.
14(2)
KILIÇ, A., SEVEN, S. (2002), Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi, Pegem Yayıncılık,
Ankara.
KOLIKISA, E., TOKCAN, H., VE AKBABA, B. (2006). İlköğretim Sosyal Bilgiler 6.
Sınıf Ders Kitabı,. A yayınları, Ankara.
MEB (2004), İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı, MEB Yayınları, Ankara.
MEB (2006), İlköğretim Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı. MEB Yayınları, Ankara.
MCGOWAN, T. ve GUZZETTI, B. (2003). Edebiyat Temelli Sosyal Bilgiler Öğretimi,
Çev: Ahmet Doğanay, CİLT: 11, SAYI: 11
ORUÇ, Ş. (2009), “Metaphor components and usage in the fourth grade social studies
textbook”. Procedia Social and Behavioral Sciences 1, World Conference on
Educational Sciences 2009.
ÖZTÜRK, C. ve OTLUOĞLU, R. (2002), “Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yazılı Edebiyat
Ürünlerini Ders Aracı Olarak Kullanmanın Duyuşsal Davranış Özelliklerini
Kazanmaya Etkisi”, M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, Sayı
15
ÖZTÜRK, C. ve OTLUOĞLU, R. (2003). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Edebi Ürünler
ve Yazılı Materyaller. PegemA Yayıncılık, Ankara.
ÖZTÜRK, Ç.(2007), “Coğrafya Öğretiminde Edebi Metinlerin Kullanımı”, Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 24.
TERTEMİZ, N. ve Diğerleri (2001), “Ders Kitabı ve Eğitimdeki Önemi”. Konu alanı
Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu. (Ed. L. Küçükahmet), Nobel Yayıncılık, Ankara.
TOPSES, G. (2001), “Hayat Bilgisi Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Hazırlama Gerekçesi”,
Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Hayat Bilgisi 1-3. Küçükahmet,
L. (Ed.). Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
TÜYSÜZ, S. ve YILDIRIM, Ş. (2006), İlköğretim Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı,
Tuna Matbaacılık, Ankara.
UZUN, E. ALTUN, A. ve DOĞAN, Y. (2006), İlköğretim Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders
Kitabı, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul.
24 TSA / Yıl: 13, S: 2, Ağustos 2009