FITRAT ve “MÜNAZARA” Uluğbek DALİMOV* Buhara'da 1909'da ...

FITRAT ve “MÜNAZARA”
Uluğbek DALİMOV*
Özet: Yeni Özbek Edebiyatının kurucuları arasında yer alan Abdurauf
Fıtrat şiir ve tiyatro eserleriyle tanınmıştır. Ayrıca edebiyat araştırmacılığı
ve Özbek Türkçesinin gelişimi üzerine de çalışmalar yapmıştır.
Fıtrat’ın tahsil için geldiği İstanbul’da kaleme aldığı eserlerinden
biri olan “Münazara” bu yazımızın konusunu oluşturmaktadır. “Münazara”
yirminci asrın sonlarında Türkistan’ın, aslında tüm Müslüman
toplumların içine düştüğü feci durumu göstermesi açısından önemli bir
eserdir. Burada kısaca eserden yola çıkarak Fıtrat’ın eğitimle ilgili fikirlerine
yer vermeye çalışacağız.
Anahtar kelimeler: Abdurauf Fıtrat, Münazara, Eğitim
Temperament and Controversy
Abstract: Abdurauf Fırat who is amongst of founders of Neo Uzbek
literature, is well known with his poem and plays. Furthermore, he
had worked on literature survey and improvement of the Uzbek Turkish
language. Fıtrat came to Istanbul for education. He has written several
books when he was in Istanbul. One of his plays is called “Münazara”
which is subject of this article. Münazara (controversy) is very important
basis for reflecting Turkistan life style in end of 20th Century; in
fact it also reflects that all Islamic countries in how tragic, terrible state.
Based on this play we will explain Fırtat’s view on education.
Key Words: Abdurauf Fıtrat, Münazara, Education, temperament,
controversy
Buhara’da 1909’da kurulmuş olan Terbiye-i Etfal (Çocukların Terbiyesi)
cemiyetinin desteğiyle bir grup genç, İstanbul’a eğitim almak
için gönderildi. Aralarında kabiliyeti ve zekâsıyla ayrı bir yere sahip
olan Fıtrat Türkiye’deki politik durum, Jön Türklerin devrimi hedefleyen
mücadelesinden etkilendi. Buhara Emir’inin yönetimine karşı eleştirel
bir gözle bakmaya başladı.
İstanbul’daki dört yıllık eğitim onu bambaşka bir dünyaya; siyasete
sürükledi. İlk sene Tarif-i Müslimin dergisinde “Buhara Veziri
Nasrullahbek Pervaneçi Hazretlerine Açık Mektup”u yayımlandı. Ayrıca
Fıtrat, İstanbul Darü’l- Funünu’nda okurken Buharalı ve Türkistanlı
öğrencilere mali kaynak sağlamak için “Buhara Tamim-i Maarif
Cemiyeti”nin kuruluşunda rol oynadı. İstanbul’da 1909 -1913 yılları
* Yard. Doç. Dr., Taşkent Devlet Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Özbek Edebiyatı Bölümü, Milli
Uyanış Anabilim dalı öğretim üyesi.

Uluğbek DALİMOV
arasında “Münazara”, “Seyyah-ı Hindi” ve “Sayha” (Nara) adlı şiir kitabını
yazdı.
Abdurauf Fıtrat “Münazara”yı yirmi üç yaşında kaleme almıştır.
Eserin tam adı “Hindistan’da Bir Fransızla Buharalı Mühendisin Cedit
Okulları Hakkında Yaptıkları Münazara” olup, 1909’da tamamlanmış
ve 1911’de İstanbul’da basılmıştır. Farsça yazlan bu eserin 1912 yılında
“Türkistan Vilayetinin Gazeti”nde Hacı Muin tercümesiyle, daha sonra
Mahmut Hoca Behbudi’nin önsözüyle kitap halinde yeniden yayımlandı.
“Münazara” Türkistanlı aydınlar arasında büyük ün kazandı.
Taşkent’teki Puşkin Cemiyeti’nin başkanı Alpay Yagello bu eseri Rusçaya
çevirerek, 1912 yılında yayımladı.
Eserin adından da anlaşılacağı üzere bir Fransız ile Buharalı müderris
çeşitli konularda fikir alışverişinde bulunurlar. Münazara eğitim
öğretimde usul konusunu üzerine görünüyorsa da aslında Fıtrat, Buhara
Emirliği’nin ekonomik, politik ve manevi yapısına da yer vermiştir.
Münazara’da ileri sürülen gaye daha çok Fransız’ın sorularına müderrisin
verdiği cevaplarda yer almaktadır. Dünyevi ve dini ilimler sahibi,
dünyayı gezip görmüş, müslümanların dini ahkâmından dahi haberdar
olan Fransız, Buharalı müderrisin ilimsizliğinden, cahilliğinden şaşkına
düşmüştür. Müslüman çocuklarının kaderinin böyle mutaassıp ve cahil
hocaların elinde olmasından Fransız seyyah üzüntü duyar. Müderrisin
cevaplarındaki mantıksızlık, onun bakış açısının ne kadar dar olduğunu
ve dünyevi bilimlerden hiç haberi olmadığını gösterir.
XX. yüzyıl ilim, fen, keşifler asrıdır. Dünya’ya 400 küsur ilim adamını
veren Buhara bugün karanlıklar içindedir. Neden acaba 200’den
fazla medresesi, 400 küsur okul ve kütüphaneler, onlarca kıraathanesi
ve bütün bunların masraflarını sağlayabilecek bir milyon altın değerinde
vakıfların olmasına rağmen halk sefalet pençesinde ezilmektedir.
Buhara’nın dünya çapında tanınan, saygı duyduğu âlimlerden, şeref kabul
edilen ilim ve marifetten mahrum kalmıştır.
Sadece bu değil, müderris medeniyet ışığından habersiz, çok eskilerde
kalmış, dünya coğrafyasını tasavvur dahi edemez haldedir. Müderrise
göre “Herkes ilim almaya koşarsa başka işler sahipsiz kalacak”
bu da hayatı felce uğratacaktır. Herkes ilimle meşgul olunca başka mes-
70 TSA / Yıl: 12, S: 1, Nisan 2008

Fıtrat ve “Münazara”
lekler unutulacak, dünya bozulacaktır. Müderrisin yanıtlarından açıkça
görüyor ki, sözde Buhara âlimleri Kur’an-ı Kerim ve hadis-i şerifleri
öğretmekten bile acizdir. Onlar Hz. Peygamberimizin (s.a.s) “İlim
Çin’de dahi olsa öğrenin”, “Beşikten mezara kadar ilim öğrenin”, “İlim
dünyanın izzeti ve ahiretin şerefidir” gibi mübarek sözleri ile ümmetini
ilim ve marifet öğrenmeye davet ettiğini idrak etmekten uzaktırlar. Birçoğu
bir ayet veya hadisi doğru açıklamak bir yana, doğru okuyamazlar
da. 25 -30 sene medresede Arapça okumalarına rağmen bu dilde de
rahat konuşamazlar. Buharalı din adamlarının cahilliği, İslam ahkâmını
bozarak telkin etmeleri “Her gün Ebu Ali, Farabi, Uluğbek, Muhammed
İbn-i Sina, İmam Buhari gibi zatları yetiştirmiş, böylece tüm insanlığa
örnek olmuş “Buhara-i Şerif’”i karanlıklara sürüklemiştir. Onlar sözde
âlim, müderris ve molla olabilmek için her türlü rezilliği yapmaya hazırdırlar.
Fransız (Fransız timsalinde daha çok Fıtrat’ı görüyoruz - U.D.)
Buhara’nın geçmişte iki milyon nüfusa sahip olduğunu, Emir
Muzaffer’in yenilgisinden sonra “cahillik çölünde uyuyanların gafleti
sebebiyle” nüfusunun üçte ikisini kaybettiğini, topraklarının onda bir
oranında küçüldüğünü, emirliğin Rusların eline geçtiğini söyler. Eğer
bu gaflet ve cehalet biraz daha devam ederse, cihangir Timur Dedemizin
ün ve izzetine ihanet ederseniz, namsız, şerefsiz, izzetsiz bir şekilde
sonsuza kadar uyuyacaksınız” diyerek bütün gerçeği müderrisin gözleri
önüne serer. Fransız’ın hakikat dolu bu sözleri Buhara’nın büyük âlimleri
hakkında gururla konuşan müderrisi bile dehşete düşürür; “Birader,
beni çok korkuttunuz. Sözlerinizi duyunca yığılıp kaldım. Allah aşkına
söyleyin, bizim kurtuluş çaremiz nedir Bu derdin çaresi var mıdır Nereye
gidelim Ne yapalım Hangi toprağı başımız sürelim Ne zaman
bu feci durumdan kurtuluruz”
Fransız seyyah bu sorulara cevap olarak; gafletten ve tembellikten,
cehaletten ve kulluktan kurtulmanın tek çaresinin cedit okullarının
açılmasını gösterir. “Usul-i Cedit” cevabı müderrisi tekrar kıvrandırır.
Müderris Buhara’da “Usul-i Cedit” okulunun açıldığını ve bir yıl kadar
faaliyette bulunduktan sonra Rusya vatandaşı olan Tatar Müderrisi’nin
ifadesiyle “ Âlim-i Büzrükvarlar” olduğu için kapatıldığını söyler.
Ekim 1908’de Buhara’da - Darbaza-i Sallahhane’de Mirza Abülvahid
Münzim (1875 -1934) ve Sadrettin Ayni tarafından açılan Cedit mektebi
kastedilmektedir. Gerçekten söz konusu okul kısa sürede büyük ün
TSA / Yıl: 12, S: 1, Nisan 2008 71

Uluğbek DALİMOV
kazandı, sınavlardan başarıyla geçti, fakat Rusya büyükelçiliği temsilcileri
tarafından kapatıldı. Bu işte Rusya hükümeti ajanı Kazanlı Tatar
Müdederris Molla Kanber ve büyükelçilik temsilcisi rüşvetçilikle ün
kazanan Şulga adlı kişilerin rolü önemlidir. Müderris “Usul-i Cedit”
okuluna karşı olan Tatar müderris derken Molla Kanber’i kastetmektedir.
Fransız’ın “Usul-i Cedit” okullarının nesi haram, nesi şeriata uymuyor
Çocuklardan herhangi biri nefret ettiğini gösterdi mi Kitaplarda
hiç küfür sayılabilecek kelimeler var mı acaba “Usul-i Cedit”
okullarındaki öğrencilerden abdestte, namazda gevşeklik gösteren var
mı Usul hocası az mı biliyor yoksa” gibi sorularına Müderrisin verebileceği
olumsuz bir cevap yoktu, hatta “Usul-i Cedit” öğrencilerinin
daha bilgili olduklarını, hocasının da Buhara’nın en bilgi sahibi âlimi
olduğunu söyledi. Fransız seyyah, Müderrisin “Usul-i Cedit okulu ve
hocası hakkında böylesi olumlu düşüncelerde bulunmasına rağmen
okulun kapatılma kararına niçin katıldığını anlayamaz. Böylesi mutaassıplığa
hayret eden Fransız, okulun kapatılmasının Hıristiyanların işine
yaradığını Tatar Müderrisin de onların lehine çalıştığını vurgular; “Düşünün
bir kere, Hıristiyanların bütün hedefi İslamı yok etmek olduğu
bir zamanda, günde birkaç cilt Hz. Muhammed (s.a.s.) şeriatına karşı
kitaplar basıldığı bir dönemde” Müslümanların bu tavrı anlaşılmazdır.
İstanbul, Hindistan ve Mısır’daki âlimleri durmadan bu kitaplara
reddiyeler yazmaktadır. 1328’de Afganistan’da ve Peygamberimizin
şehri olan Medine-i Münevvere’de böyle okullar açılmıştır. Özellikle
Medine’de bu tarz okulların açılması sevinçle karşılandı. “Siz bu boş
sözlere nasıl kandınız Kimse bu okul haramdır, çocuklarınızı birer kâfir
yapar demiyor... Fitnesi ve ihaneti açıkça görünen biri Rusların keyfi
için yalan sözler yayıyor da sizin umurunuzda değil... Bu yalanı Tatar
müderrisin, İslam düşmanlarının tarafında durarak yaydığını nasıl anlamazsınız
Fıtrat ilim ve marifeti millete yaymak ve âlimlerin Müslüman
dini ahkâmını daha derin anlamasını sağlamak için ayetlerinden ve
hadislerden örnekler veriyor, onları açıklıyor. Özellikle Kur’an okuyarak
sevabını anne-babasının ruhlarına bağışlamaktan ileri gitmeyen
bazı din adamlarını eleştiriyor. Kur’an sadece ölüler için değil, daha
çok hayatta olanlar için ışıktır. Bu durumu Fransız şöyle izah ediyor;
72 TSA / Yıl: 12, S: 1, Nisan 2008

Fıtrat ve “Münazara”
“Eğer ilme rağbet sadece dünyanın olsaydı, Peygamberiniz hikmetleri
ile bütün ümmetini ilme teşvik etmemiş olurdu. Üstelik Buhara’da
işler öyle darmadağınık ki, onun onarılması sadece insanların ilim sahibi
olmalarıyla mümkün olur... Yazık ki, siz Müslümanlar, Kur’an-ı
Kerim’in ve Hadis’in manalarından habersizsiniz. Sadece Kur’an okur,
sevabını ölmüşlerinizin ruhlarına bağışlar ve bununla yetinirsiniz. Anlamıyorsunuz
ki, bu mübarek mecmuayı Cenab-ı Hak büyük meleği
vasıtasıyla dünyanın akıllı insanlarına boşuna göndermemiştir. Onun
emrettiklerini yapalım, menettiklerinden de kaçınalım. Biz Fransızlar
dininizin düşmanı isek de, dini husumetimiz gereği, Kur’an’ınızı ve
Hadis’inizi ateşe atmak yerine, onlardan kendi menfaatlerimiz doğrultusunda
yararlandık. Susamış olan gönlümüzü kandırdık. O’nun yap
dediklerini yaparak büyük başarılar elde ettik. Siz de gaflet karanlıklarında
Kur’an’ın ahkâmından ve hikmetlerinden habersiz bir şekilde
tenezzül dibine yuvarlandınız (Vurgu yazara ait -U.D.) Demek ki, Fıtrat
şöyle bir sonuca varıyor; “Müslümanın doğrusu, Avrupa uygarlığının
temelini oluşturur.
Abdurauf Fıtrat eserin son bölümünde Buhara Emiri Seyit Alihan’a
açıkça seslenir. Yazar, Müslümanlar karanlıklardan, zulümden, hakaretten
kurtarmaya, kutsal topraklarımız, cehalet bataklarından, dini
küçümsemelerden aydınlıklara götürmeye davet eder.”Ey, Buhara milletinin
şefkatli atası! Milletin haline bak, acı, Hak Teala’nın korunmasına
inandığı Muhammed’in nurlu şeriatına uyarak, düşmüş olan milleti
ayağa kaldır”.
Fıtrat hemşerilerine, dindaşlarına seslenerek onları bir an önce
gaflet karanlıklarından kurtulmaya, “ateş arabası”, “ateş gemisi”,
“telgraf”,”tipograf” gibi bin bir çeşit yeniliğe imzasını atan Avrupalılarla
birlikte ilerlemeye; Müslümanları kendi aralarındaki tefrikalara son
vermeye çağırır. Tek çözüm yolu olarak, ilim ve marifeti, cedit okullarının
arttırılmasını gösterir.
Cedit edebiyatına olduğu gibi Fıtrat da eserlerinde kadınları yüceltmiş,
onlardan övgüyle bahsetmiştir. Kadınların ilim sahibi olmaları için
çabaladı; çünkü çocukların terbiyesi kadınların elindedir. Beş asır önce
büyük şair, devlet adamı Ali Şir Nevai “Seddi İskenderi” adlı eserinde
büyük İskender’in annesine önemli bir bölüm ayırmıştır.
Maalesef, XX. yüzyılın başlarına kadar kadınlar ilim, marifet
TSA / Yıl: 12, S: 1, Nisan 2008 73

Uluğbek DALİMOV
ışığından yoksun kaldılar. Çünkü bu asırda onların sadece “tenevvül
ve tenasül” yani doğmak ve doğurmak için dünyaya gelir görüşü hâkimdi.
Müderrise göre 37 yaşına kadar süren ilim sonucu “silsile-i
tenasül”(nesil bırakma silsilesi) bozulur. Müderrisin bu görüşünün yanlış
olduğunu Fıtrat,”ilim öğrenmek her müslüman, kadın ve erkek için
farzdır” Hadis-i Şerif’ini göstererek, zor ve hatalı eğitim usulünden
vazgeçmek gerektiğini vurgular. “Usul-i Cedit “ okulunda boşa zaman
harcanmaz. Kız çocukları altı yaşından itibaren okula verilir ve on sekizinde
okulu tamamlamış olur. Böyle eğitim usulü İslam için zararlı
değil, tam tersine çok faydalıdır.”Usul-i Cedit”e has olan kolaylık ve
kısa sürede hem erkek hem kadın âlim olur. Kısacası “Münazara” Buhara
Emirliği’nde Cedit hareketinin daha da canlanmasında önemli bir
rol oynadı. Sadreddin Ayni’nin tabiriyle; Fıtrat, söz konusu eserinde
usul-i ceditten şeriat faydasına yaralanmanın yollarını göstermeye çalışır.
Nihayetinde Buhara’da bu okullar 1917 yılına kadar yeniden açılır
ve faaliyet gösterir.
KAYNAK
Fıtrat, Abdurauf (1912 ), Münazara, Taşkent.
74 TSA / Yıl: 12, S: 1, Nisan 2008