Fqcst+S9aY=&limit=0&content_type=application/pdf&fsize=20069793&hid=d148d6a6d4756d137f86e7bed9268e06&media_type=document&tknv=v2&rtoken=876553fcd08c3e4d9acc94b407c85688&force_default=no

ZAZAKî

KURMANCî

“Zanista Xwedê Nayê Firotin”

ZANKO2015

06/2015 • Hejmar 4 • Dabarkirin: natgeokurd.com

‘BI MILYAR DOLARAN PERE TÊ XERCKIRIN’

GELO HEQ DIKE?

KOPÎŞKARA

HADRONÊ

EL-DÎNAWERÎ

ZANAYÊ FIKIRNEMIR

‘ENDAZYARIYA

OTOMOTÎVAN’

VENÛS

XWÎŞKA MALA ME

KURDISH

National Geographic êdî bi Kurdî jî heye

www.natgeokurd.com

info@natgeokurd.com

“Zanista Xwedê Nayê Firotin”

ZANKO2015

KOVARA ZANKO

BERPIRSÊ NATIONAL GEOGRAPHIC KURDISHÊ

Bernamegeh Group

Xwediyê Weşanê

Zanîngeh Academy

Kordînator

Cûneyt Ewrareş

Alîkarê Kordînator

Ramazan Badem

Rêvebirên Komîsyonê

Selapatî Nuwîskar

Ridwan Xelîl

Têkiliyên Derve

Omer Alan

Berpirsê Amedê

Hasan Ortaç

Berpirsê Stenbolê

Raûf Erdem

Redaksiyona Giştî

Ramazan Badem

Rêvebirê Rûpelsazî Û Grafîkê

Ridwan Xelîl

Wênegir

Dûrzan Cîrano

Mehmet Karakuş

Menazîr Aslan

Mihemmed Şiyar

Vejdî Uluç

Edîtorê Kurmancî

Cûneyt Ewrareş

Edîtorê Zazakî

Selapatî Nuwîskar

Alîkara Edîtor

Edîbe Boga

NIVÎSKAR Û

KEDKAR

Zazakî

Awa Zelal

Buşra Gokalp

Hasret Orak

Kurmancî

A. Hakîm Baş

Ayten Akgeyîk

Bariş Ozdemîr

Edîbe Boga

Ercan Pasûr

Hamît Akak

Mehmet Karakuş

Menazîr Aslan

Misto Dêrik

Nasîp Çelîk

Occo Mahabad

Omer Alan

Şabiye Aydin

Serdar Ozcan

Sînan Şaşmaz

Tekîn Çîçek

Vejdî Uluç

Xalis Kaya

Zana Zengenî

NATIONAL GEOGRAPHIC KURDISH © 2015

2015 Hezîran • Kovara Zanko | 3

ZAZAKÎ

Gumgumoki Rengê Xu Seni Bedîlneni?.............................................................7

Fosîlê Asteyê Çeneyê Însanê Tewr Verênî Ame Dîyayîş................................9

Aşm, Dinya Ra Kewna Dur................................................................................ 11

Semedê Feza’d Gêrayîşê Mumkunîyê Heyat; Çimî Tadiyayî Enceladus ... 12

Muhendîsîyê Otomotîv..................................................................................... 14

Lete Kerdişê Atom............................................................................................. 19

Sewqî-X Ya Zî Bi Nomeyê Xuyo Raşt X-Ray ................................................... 21

Kifşê Barut........................................................................................................... 23

Oksîjen ................................................................................................................. 24

NAVEROK

KURMANCÎ

Dehayê Kurd el-Dînawerî ................................................................................. 26

Xwîşka Gerstêrka Me: Venûs ......................................................................... 28

Rêwîtiya Voyagerê Ya Dîrokî............................................................................ 31

Heyvher Ku Diçe Xwe Ji Cîhanê Dûr Dixe ..................................................... 33

Gelo Kopîşkara Mezin A Hadronê Heq dike? ................................................ 34

Parçekirina Atomê............................................................................................. 36

Tîrêjên X’ê Ango X-Ray...................................................................................... 38

Bêyî Wê Ne Telefon Ne Jî Teknolojî Dibe: Koltan........................................ 40

Serpêhatiya Oksîjenê ....................................................................................... 44

Barûd.................................................................................................................... 45

Margîse Çawa Rengên Xwe Diguherînin?...................................................... 46

Meksîka Li Ser Perê Perperokê........................................................................ 49

Hestûyê Mirovê Ewil Hate Dîtin...................................................................... 53

Şampenze Çawa Dikevin Têkiliyên Zayendî.................................................. 55

Pêkhatina Ku Bi Dewlemendiya Zêr Û Zîvê Tê Siyanûr............................... 56

Microsoft Office 2016 Beta............................................................................. 62

VLC Media Player............................................................................................... 63

Çêkirina Topan.................................................................................................... 64

Dîroka Hackeriyê Û Hackerên Navdar............................................................ 65

Samsung S6 Di Refên Xwe De Cih Girtin....................................................... 71

Endazyariya Otomotîvê.................................................................................... 73

Suzuki -V-Strom 1000ABS................................................................................. 78

Çavkanî................................................................................................................. 80

ZANKO

EDîTOR RA

Zazakî

Edîtor Ra…

Yewna Dor Merhaba ...

Kovara Zanko omra 4’inê xu vet. Îna omar di zî Zazakî u

Kurmoncî di ma malumaton onî şima ver. Atom ra heta bîyolojîyê

înson, erd ra heta azmon u heta feza, heta kâînat çita

kî ma eşkayî bîyarî şima ver, ma açarna u pê xebata ekîba xu

resnayî şima.

Verco di zî ma vatî bî. Îna çerçewa di nuştiş hindek zî rehat

nêyo, labelê ma pê ekîba xu , heta kî ma dest ra bîyero semedê

averşîyayîşê zonê ma , çita kî ma dest ra omeyo ma kerd u

înşallah ma iney rê zî dewom kenî.

Îna xebat semedê eyro beno zaf qiymeta ci nêyero zonayîş,

labelê ma bawer kenî kî wextê ci bîyero, ina çerçewa di,

muhîmîya ina xebat zaf bena muhîm.

Ma heta ina omar zaf zî çîyî newe rê destpêkerd. înternet

ser ra www.teknokurd.com/zazaki ser ra , kişta Kurmoncî di,

qisimê Zazakî zî abi. U pey ino çîyo newe, ma hinî eşkenî sey

nuşteyî Kurmoncî, nuşteyî Zazakî zî înternet ser ra biresnê

şima.

Heto bîn ra ma yew zî tesela bi cesaret kerd. Ma tesela

yew xebata kî sey Natîonal Geographîc kerd. Çiqas bi hol,

çiqas feydeyê ci beno ma iney inkay nêvînenî, labelê beno

zî ina xebat semedê zowna xebaton beno sey yew mîsal u

cîwanî ya zî zerwazî zon/ziwan iney ra pey semedê xebatonê

hinayînan dest erzenî gure.

Ma zaf zî derg nêkerî u ma şima semedê miyonê dinyay

îlîm di zîyaretê şima di teyna biverdê. Derrê bionê, ino kâînato

pîl di çita esto, çîta çîno.. Ma miyonê Kâînat di hê ça’dê..

? Înkay ra ma hîvî kenî kî heme çî weş bi bo, wa weşê şima

şîyêro...

Bi Hurmet...

Selapatî Nuwîskar


Ozlu Soz

‘Îlîm U Malumat

Pê Zazakî

Weşo .....

Biyolojî

ZAZAKî

GUMGUMOKî

RENGÊ XU SENİ BEDÎLNENİ?

Îsvîçre di zonayîyon yew cigêrayîş kerd. İno cigêrayîş

di vecîya werti kî gumgumokî 1 çermeyonê xuyî

xusîsyon di cayê qrîstalonê xu newe ra tertîb kenî u

pê ino tertîb zî rengonê xu bedilnenî.

Verco di derheqê ino haywonon di malumat hina

bi: “gumgumokî hucreyonê xu ra pîgmentonê renginon

onî pîser ya zî vila kenî u pê inî têgerayîşon

rengonê xu bedilnenî.

Labelê malumatî kî newe vecîyayî werti, goreyê

inî malumaton bedilîyayîşê reng pê qrîstalon beno.

Ma bi fikrîyê kî yew eyna esto u ino eyna goreyê waştiş

bedilîyeno. Înî qrîstalî zî sey ino eyna xebitîyenî.

Înî heywonon di zey înfrared 2 yew hucre zî esto

kî, pê ino hucre eşkenî xu wenik 3 bikerî.

1

Gumgumok (Margîse): Bukalemun

2

İnfrared: Kurmancî: Tîrêjên Jêrsor – TR: Kızılötesi

3

Wenik: Serin

Înî heywonî 2 şikil di

rengonê xu bedilnenî

u înan di semedê rengî

heyna akerdî ya zî rengî

heyna tarîyon hucreyî

estî. Înî hucreyî zî pê

pîgmenton dekerdîyî.

Labelê rengê kewe u sipî

pê dormale ra virsayîşê

roşn yeno meydon.

Têmiyona bîyayîşê inî

rengon zî mumkuno. Ma

mîsal bidê; rengê kewe

u zerd benî têmiyona

u netîceyê ino têmiyonabîyayîş

di rengê kesk

vecîyeno werti.

Taynî bedilîyayîşî zî

pê bedilîyayîşonê cayê

pîgmenton benî.


ZAZAKî

Biyolojî

Paketî melanînî kî qijî u rengê înan tarîyê , inî melanînî

hetê hucreyonê melanofor ra vila benî heme

ca ya zî çermeyê inî haywonon reyna bedilnenî u onî

rengê ciyo verîn.

Zaf maseyî u haywonî bînî zî pê ino têgerayîş miyonê

stres di eşkenî goreyê dormaleyê xu rengonê

xu bibedilnî.

Gumgumokî kî pê nomeyê “panter” zonîyenî, hetê

zonayîyon ra înan ser di cigêrayîşî bîyî.

Înî cigêrayîşon di vecîya werti kî, gumgumokî panterî

zî rengonê xu bedilnenî. Labelê nerê înan wexto

kî yew gumgumoka may bivînî, eşkenî xu bierzê

zovna rengon.

Heta inkay zaf zonayî texmîn kenî kî; inî bedilîyayîşî

pê yew şikildi vilabîyayîşê pîgmentonê sur u

zerdon ra yenî meydon.

Labelê cigêrayîşî peyînî îşrat keno kî ino malumat

raşt nêyo.

Unîvesîteya Cenevre di hetê zonayîyonê fîzîkê

quantum u bîlojî ra yew

cigêrayîş virazîya.

Netîceyê ino cigêrayîş

Mecmuaya Nature Communîcatîons

di neşir bi.

Înî cigêrayîşon ra dima

vecîya werti kî haywonon

di semedê pêhesîyayîşê

rengon , sey pîrek hucreyî

çînî.

Mutehassison dima

zî pê mîkrosqopê elektron

onîyayî u hucreyonê

“îrîdofor” kifş kerd u ino

kifş di ferq bi kî; îrîdoforon

ser di qrîstalî senî

tesîr kenî.

Kom yew het ra beno

wa bi bo , wexto kî biownîyo

inî qrîstalon, eseno

kî inî qrîstalî miyonê

yew tertîbo pîl di têgêrenî.

- Selepatî Nuwîskar

8 | Kovara Zanko • 2015 Hezîran

Biyolojî

ZAZAKî

FOSÎLÊ ASTEYÊ ÇENEYÊ ÎNSANÊ

TEWR VERÊNÎ AME DÎYAYÎŞ

Zanyaran yew asteyê çeneyî dîyo, texmîn kenê ke

no aste aîdê însananê tewr verênan ra ê yewî yo.

Vanê no asteyê çeneyî 2 mîlyon û 800 hezar serre yo.

Texmîn kenê ke tewirê însanî o tewr verên 2 mîlyon

û 350 hezar serrî vere cû vejîyayo meydan.

Asteyî Etîyopya de ameyê dîyayîş. Goreyê pisporan

ra, yew asteyo ke aîdê 450 hezar serrî verê nê

wextî ameyo dîyayîş, îşaret keno ke vurîyayîşê îklîmî

kerdo ke prosese daran ser ra war ameyîş û lingan

ser o vindertişê însanonê verênan bisur’et kerdo.

Serekê ekîbê cigeroyoxan Unîversîteya Nevada ya

Las Vegasî ra Prof. Brian Villmoare beyanatê ke dayo

BBC de vato “Nê keşfî derheqê prosesê vîyartişî yê

evrîmê însanî de emaretanê

tewr verênan nîşan

dano.”

Beno ke însanî netîceyê

evrîmî de bedilyayê.

1974 de eynî mintiqa

de yew hominîn (prîmato

ke moneno insonî) amebi

dîyayîş. Nameyê “Lucy”

dîyabi hominînî.

Prof. Villmoare

texmîn keno Lucy ke aîdê

tewirê “Australopithecus

afarensis”î yo netîceyê

evrîmî de bedilyayo biyo

tewîrê însanî verênî.

Labelê qeydê fosîlê ke

aîdê dewrê zemanê ciwîyayîşê

Lucy û azê ey, ancî

vejîyayîşê Homo erectus

(candarê ke mezgê înan

hîna pîl û wucûdê înan

nizdîyê nîsbetê însanî yo)

de çin ê.


ZAZAKî

Biyolojî

Asteyê çeneyî Etîopya

de eyalete Afarî de,

mintiqaya cigêrayîşî ya

Ledi-Geraru de, hetê yew

wendekarê etîyopyayij

Chalachew Seyoum ra

ameyo diyayîş. Chalachew

Seyoum BBC ra vato

“Wextê ke mi no fosîl dî

ez zaf şaş mendo.”

Fosîlî aîdê hetê çepî yê çeneyê cêrinî yo û panc

didanî ser o estê. Hengereyê ey yê hominînanê eynî

mintiqa de ciwîyenê ra hîna qijkek ê.

Goreyê Unîversîteya Eyaletî ya Arîzona ra Prof.

William Kimbelî no xususîyet însanan bapîranê înanê

hîna prîmîtîvan ra cîya keno ra yew o. - Buşra Gokalp


‘İlim

ZAZAKî

AŞM,

DINYA RA

KEWNA DUR

Aşm miyonê 4,5

mîlyar serr di Dînya ra 18

qat kewt dur.

Eger aşm çînê bî,

dinya yew cayo zaf ferqîn

de benî. Bahron dî pîyelî

zî nebînî. Dergeyî rojon

bîyînî ferqin.

Hetta goreyê tayn

mutehassison însanî zî

nêbenî. Goreye inî mutehassison,

Aşm destpêkerdîşê

heyat di zaf cayo

mûhîm girota.

Dinya ra durîyê Aşm

tom yena peymitiş.

Astronotî kî pê projeyê

Apollo 15 ‘a 1971 di

şî Aşm ser, înan Aşm ser

di reflektorî nayî ru. DYA

di eyaletê New Mexico

di Rasatxaneyê Apache

Point ra nê reflektoren

rê şewqê lazer erşawîye-

no. İnî şewkî reflektoron ra tepîya ageyrenî.

Pasawyayîşê serê Dinya u qifleya awa girda kî ser

ci di ca gêna, lezeyê geyrayîşê dinya kena hêdî.

Goreyê Qanunê Hareketa 3’in ê Newton, her tesîr

rê deng u çep yew tewr yeno meydan.

Kaşê’arda kî mabenê Dinya u Aşm di yena meydan,

ino wazîyet di Dinya çendêk bena hêdî, Aşm zî

hindêk bena lez.

Goreyê mutehassison, Dinya ra durkewtişê Aşm

ra teşuşe rê gerek çînyo. Çimkî ino ferq zaf qico u

yew ‘emrê însan di hîs nêbeno.

Noxtayê Dengê

Aşm, Dinya ra çirre bitemom dur nêkewna.

Eger Dinya hata peynî, hêdîbîyayîşê xu rê dewam

bikero, peynî di pê lezîya rayîr di bîyayîşê aşm di

gêrayîşê xu rê destpêkena.

İno wazîyet de mabenê Dinya u Aşm di yew noxtayê

denge yena meydon u Aşm kureyê ‘ard ra dur

nêkewena.

Labelê zerreye ino wext di, Aşm bena hera u bena

yew cinawira sur u hem Aşm hem zî Dinya wena.

Rîye iney ra semedê planê remayiş ponc mîlyar

serr wextê ma esto. -Hasret Orak


ZAZAKî

‘İlim

SEMEDÊ FEZA’D GÊRAYÎŞÊ

MUMKUNÎYÊ HEYAT; ÇİMÎ

TADİYAYÎ ENCELADUS

Fotografo kî hetê wesayîta feza Cassînî ra

oncîyayo, ino fotograf’d serê Enceladus aseno.

Heto bîn ra binena dûr’d cemed ra helm vecîyeno.

Texmîn beno kî helm yew dengizo nimtî

ra vecîyeno u ino helm mumkunîyê heyat rê zî

îşaret keno.

ASAYÎŞ : Fotografo

kî hetê wesayîta feza

Cassînî ra oncîyayo, ino

fotograf’d serê Enceladus

aseno. Heto bîn ra

binena dûr’d cemed ra

helm vecîyeno. Texmîn

beno kî helm yew dengizo

nimtî ra vecîyeno

u ino helm mumkunîyê

heyat rê zî îşaret keno.

Peykê Saturn Enceladus,

feza’d gêrayîşê

îşaretê heyat’d vera şino

vera binena malumatî

acebon veceno werti.

Çilkî kî bahra cemed

girotî ra pişîkîyenî, beno

zî sey dinya’d destpêkerdişê

heyat, ino ca’d

zî yew destpêkerdişê

heyato bîyolîjîk rê îşaret

kenî.

Peykê Saturn Enceladus

miyonê cemed’d ,

hesab’d pê yew cayo kî

tede cuyayîşê înson beno

mumkun’d bîyayîş, hîvî

denî merdumî zonayîyon.


‘İlim

ZAZAKî

İnkay pê binê cemed’d

kifşbîyayîşê awa germin,

ino îxtîmal binena zêdîya.

Goreyê yew nuşteyê

“Kovara Natur”, çilkî kî

binê peyk’d bahra cemed

girotî ra pişîkîyenî inî çilkî

ino îxtîmal vecenî werti.

Unîversîteya Nantes

ê Fransa ra Gabrîel Tobîe

vona kî “beno inî çilkî

orgnîzmayî kî destpêkerdişê

dinya’d vecîyayî bî

werti, înan dir seypîyê.

İnî çilkon ra çend serr

ver zî , helqayê tor hêrayê

Saturn, “Helqayê E “

kifş bi bi.

Goreyê zonayîyonê

feza, çilkî kî awa germinê

Enceladus ra pişîkîyayî,

ino helqa pê inî çilkon

vecîyayo werti u dewom

keno.

Bahra binê erda kî

par hetê wesayîta feza

cassînî ra bîyayîşê ci bî

qetî; Texmîn beno kî ina

awa germin zî ,ina bahr

ra vecîyena.

NASA inî peykon,

semedê feza’d nîşoneyê

heyat vînayîş sey yew

hîvî vîneno. İno semed ra

zî peykê Jupîter, Semedê

bahra cemedinê Europa

kifş kerdiş viraştişê yew

robot rê destpêkerd.

Semedê yew nîşoneyê

heyat vînayîş cigêrayîşonê

Europa ra dima

, cayê kifş kerdişo diyîn zî

beno kî Enceladus bi bo.

NASA/JPL-CALTECH

ASAYÎŞ 1: İno fotografo

viraştê mojneno kî,

bahra binê erd ra binateyê

awa germin u kerrayon

ra pê ciginayîşon

senî helmo pîl vecîyeno

u hemeyê cemed ra aver

şino u vecîyeno werti.

İno cigêrayîşo newe

mojneno kî , inî leteyî kî

hindê yew gerdê , pîlîyê

înon hindê se mîlyon ra

yewê mîlîmetre esto u

inî hetê dîoksîto sîlîkon

ra zî zengînî.

Unîversîteya Colarado

ra Hsîang-Wen Hsu vono

kî “ ma texmîn kenî kî ino

wazîyet yew hareketo

hîdrotermîko kî dewam

keno mojneno ma.”

Eger raştîya wazîyet

hinayo, beno kî ino yew

kifşo zaf muhîmo. Goreyê

zonayîyonê Astrobîyolojî,

awa kî şiklê

awinda, semedê heyat

zaf muhîmî arz kena.

Pêrabestîyî kî “Komet”

ra pê rehatî yenî

Enceladus, beno zî pê

înan feza’d, bixisusî ino

ca’d heyat beno mumkun.

İno pêrabestîyo 3’in zî

yew çimeyê enerjîyo kî,

mahlukato kî cuyeno eşkenî

iney ra feydeyê wer

bivînî. Dîoksîto Sîlîkon

semedê iney yew çime

mojneno.

Hand ino cigêrayîş’d

ca nêgiroto. Labelê Hand

vono kî; cayî kî sey ineyî,

inî cayon ra hîdrojen ya

zî qaza metan zî beno

vecîyeno u ino wazîyet zî

semedê cuyayîşê mîkrobon

yew wertam veceno

werti.

Goreyê iney zî; ino

çîyo germo kî vecîyeno

teber, mumkuno kî yew

cayo kî tede mumkunîyê

heyat bi bo veceno werti.

Labelê goreyê ino

wazîyet ma nêeşkenî

vacî, o ca’d inkay mumkunîyê

heyat esto.

İno wazîyet teyna

mojneno kî beno zî o ca’d

heyat bi bo.

Hand xebaton ser ra

qisey keno u vono “ino

yew îddayo kî zaf pîlo.

Lazimo ma raştîyê inî

îddîayon ser’d bixebitîyê,

labelê ez bawer keno kî

ma raşt fikrîyenî”

İnkay çimê Hand di,

peykê Jupîter “Europa

“ esto. Binê Europa’d zî

sey Enceladus bahr esta

u pê cemed dormaleyê

ina bahr gêrîyayo.

Koşka Sipîyê Amerîqa

Europa Clîpper rê semedê

serra 2016 yew butce

veto.

Hand ino proje’d

wazîfedaro, labelê eynî

wext’d Enceladus’d zî

çimê Hand esto.

Vono gureyî vera

şinî vera benî aceb.

Fikrîyayîşê cassînî serra

2017’d qedîyeno u ma

mecburî semedê ina dinyaya

bahra qij kifş kerdiş

bivecîyê Enceladus.



ZAZAKî

Fizîk

MUHENDÎSÎYÊ

OTOMOTÎV

- Hareket pê dinyaya

global vecîyayo werti u

ina dinya rê feydeyê ci

esto.

- Sektorê kiriştişê însan

u mal her roc binena

beno pîl.

- Her wesayît pê xisusîyetê

xu, feydê dono

sîstemo pêro.

- Averşîyayîşî neweyî

sektorê otomotîv di

yenî meydon, inî averşîyayîşî

pê averşîyayîşî kî

qisimanê teknîkî bînan

di yenî meydon beno

mumkun.

Zonayîyon sareyê se serra 19’in di, lezîyê astoron

u enerjîyê va ra heyna zaf lezî werti vecnayîş di

muwafaq bîyî. Wesayîta ewila kî pê buhar xebitnîya

bî, lezîya ina wesayît goreyê yew wesayîta kî hetê astoron

ra oncîyenî ra 7’na qatî heyna lez bî. İno destpêkerdiş

yew destpêkerdiş bi kî rocê ma di hema zî

dewom keno. İno destpêkerdiş yeno manayê mucadeleyî

neweyî, averşîyayîşê pawitişê wesayîton, muhendîsîyê

otomobîl dî zewbîna enerjîyon şixulnayîş u

yewbîyayîşê teknolojîyê muxaberat u malumat.

1. Wesayîtonê kiriştişon di herunê sîstemî mekanîk

di sîstemî kî bi ceyron qontrol benî yenî.

2. Motorî kî performansê înan berzo, inî motorî

wesayîtonê spor ya zî tucaret di şixulnîyenî.

3. Motorî kî tera feydeyo rind gêrîyeno u tede dîzelo

hewl esto, inî motorî zî qamyonon di şixulnîyenî.


Fizîk

ZAZAKî

WESAYÎTÎ-MOTOR U

KAROSER

Quwetê resayîşê

wesayît, hareket u şixulnayîşo

xisusî zî xu dir

pîya ono. Labelê yew wesayîta

kî hayatê sosyal ê

înson ser dî tesîr bikêro,

hema nêvirazîyayo.

Motor semedê yew

wesayît

zaf muhîmo. Enerjîyonê

termal, ceyron ya zî

kîmyevîyon açarnayîşê

enerjîyê kînetîk zî Motor

di muhîmîyo tor pîlo.

Otomobîl u wesayîtonê

tucarîyon di zafî ra

motorî kî pê dîzel ya zî

benzîn xebitîyenî şixulnîyenî.

Labelê eger ma

biewnê zêdîyayîşê fîyetonê

petrol ra ma eşkenî

vacî kî inî şixulnayîşî nizdî

di bedilîyenî. Sanayîyê

otomobîl inkay semedê

heruna motorî kî çîyî

veşnenî di “bîyodîzel“ ya

zî sîstemî romitişî newe

şixulnayîş xebitiyeno.

ŞANZİMAN U ŞASÎ

Şanziman motor di

wazîfeyê kiriştişê quwet

vîneno. Şanziman binateyê

motor u dîreksîyon

di ca geno. Miyonê sîstemê

şansiman di ; debrîyaj,

vîteso raşt,çîyê quwet bar kerdiş,mîlê tadayîş u

dîferasnsîyelî estî.

Hereketo kî hetê motor ra beno, ino hareket

hetê debrîyaj u vîtes ra kirişîyeno, beno vila u tertbî

beno. Lezîyê zivriyayîşê motor pê şanziman kirişîyeno

tekeron u cîya lezîyî kî wextê zivrîyayîş di zerre u

teberê teker di yenî meydon inî zî pê taximê makîne

kirişîyenî.

Pê şasî quwetê motor diyeno rayîr ser. Lastîkî,

sîstemê tekeron, amorsîtor,fren u dîreksîyon zî romitişê

yew wesayît rê tesîr kenî.

KAROSER

Azayî yew wesayîtî kî teber ra

esenî, zafîyî înan pê xebata

karoser kifş benî. Karoser hem

hetê gironîyê xu ra hem zî xisusîyetonê

xuyo ayrdînamîkon

ra semedê pawîyayîşê rayunon

zaf muhîmo.

Karaoser hema zî hetê cîya qisimon ra virazîyenî.

Labelê averşîyayîşî kî newe bîyî, hedefê înan yew şiklo

kî zixmî u şenikî tede esto viraştişo. Virazîyayîşê

yew şiklo hinayîn zî îmkonê heyna şenik malzemeyon

şixulnayîşo. Çimkî viraştişê şasî di, zafî ra çelîk,

alîmînyum, magnezyum u malzemeyî sentetekî

şixulîyenî.

OTOMOTÎV Dİ ELEKTRONÎK

Sîstemo adirnayîşo kî ci rê zorey tetbîq beno,

batarya u sey marş heme parçeyî qisimê elektronîkê

wesayît di ca genî. Elaqayê elektronîkê otomotîv u

talebî kî goreyê tercîhon u qaîdeyonê pawitişon bedilîyeno

zî pîya esto. Elektronîkê Otomotîv herunê

qumandayonê mekanîkon u sîstemonê pawitişon

geno.


ZAZAKî

Fizîk

QUMANDAYÊ DENGE-

YO OTOMOTÎK

Qumandayê dengeya

otomotîk, yew sîstemê

pawitişo. Zerreyê iney

di yew sîstem semedê

vernîya nişka ra nêzivrîyayîşê

dîreksîyon ya

zî nata weta şîyayîşê

dîreksîyon girotiş bêvindertiş

xebitîyeno. Yew

bîlgîsayaro qij malumaton

qrîtîk keno u wextê

yew wazîyeto acîl di

qontrolê ino qumanda

geno xu dest u frenon

erzeno dewri. Heto bîn

ra ma vaj tahlukayê patînaj

kerdiş esto, o wext

di zî heta denge newe

ra bîyêro ca tekerî yew

bînan ra cîya, hedî hedî

u têdima vindarnîyenî.

Sîstem wextê fren kerdiş

di tekeron kilît keno u

eger yew wazîyeto acîl

esto goreyê iney sîstemê

fren otomotîk yew şikil

di erzeno dewri.

1. Sîstemê vernîya

patînaj girotiş,wexto kî

tahlukayê rehsyayîş bi

bo, o wext destir hemeyê

frenonê tekeron

xebitneno.

2. Sîstemê pêhesîyayîşê hetê dîreksîyon,eşkeno

bi otomotîk qontrol bikêro.

3. Sîstemê îdareyê quwet lezîyê her teker cîya

cîya tertîb keno.

4. Freno mekanîk, wextê tahluka di qapasîteyê

fren kerdiş zêdneno.

5. Sîstemê Fehmkerdişê Lezîyê Tekerlerk, hemeyê

tadîyayîşê tekerlek teqîb keno.

6. Sîstemê qontrolê rayîr ra vecîyayîş zî rehsîyayîş

u denge ra vecîyayîş teqîb keno.

MOTORÎ KÎ PÊ BENZÎN XEBİTÎYENÎ, înan di benzîn

qarburator di ya zî pompayê pişiknayîş di hewa dir

MALUMATÎ XİSUSÎ

LOREMO LS wesayîta ewila kî pê nîsbetê 1,51/

İOO km di benzîn xebitiyena u fîyeta ci zî nizdiya

15 hezar dolaro. (11 hezar Euro)

SEBEBÊ İNEY zî şenikîyê u verba va di taynîya

quwetê ci yo.

REZÎSTANSA HEWA 0,2 yo.

Bİ TEMOM GİRONÎYA Cİ 45 kîloya.

MOTORA Cİ 2 sîlîndîra u pê turbo dîzel xebitîyena.

LEZÎYA Cİ saet di tor tayn 160 km ya.

Şîrketa LOREMO AG viraştişê wesayîta Loremo

LS rê serra 2009 di destpêkerda.


Fizîk

ZAZAKî

beno têmiyona. İno têmiyonadayîş

ra dima benzîn erşawîyeno

sîlîndîr u pê

hareketê pîstonon

4 hareketî yew pîstono kî

miyonê sîlîndîr’do bena.

şednîyeno. Yew bujî ino benzîno têmiyonadîyaye

tafîneno u teqayîş beno. Pê ino teqayîş zî pîston hetê

teber ra tonn diyeno.Motorî 4 wextinî kî zafî ra ino

wext şixulîyenî di, pişiknayîşê benzîn u vengkerdişê

egzoz pê cîya perudayîşê pîstonon beno. Motorî kî pê

benzîn xebitîyenî, inî motorî ina xebat goreyê motorî

dîzelinon heyna lez kenî. Labelê goreyê iney zî ina

xebat heyna tayn randiman dona u heyna zaf benzîn

xerc kena.

1. Resîm: Cayê despêkerdiş, perudayîşê benzîn

cigirotiş u şednayîş

2. Resîm: Kil girotişê benzîn,perudayîşê quwet u

egzoz

Xebata benzîn veşnayîşê yew motoro 4 wextin, pê

QUTÎYÊ VÎTES

Miyonê yew deqîqa

di omara tadiyayîşê yew

motor, goreyê qutîyê

vîtesê o motor bedilîyeno.

Eger mîlê zerre ra,

yew çarqa qij, mîlê teber

ra heyna pîl yew çarq tepişo,

o wext lezîyê tadiyayîşê

motor beno kêm.

(Vîteso Qij) Yew çarqo pîl

zî yew çarqo qij tepişo,

o wext zî lezîyê motor

zêdîyeno. (Vîteso Berz)

Pê ino sîstemê tadiyayîş

tekerî xebitîyenî.


ZAZAKî

Fizîk

DEBRÎYAJ tadiyayîşê

motor kireşeno qutîyê vîtes.

İno gure pê 2 dîskî kî

hetê pasawîyayîş yew ca

di tepişîyenî beno. Wexto

kî debrîyaj serbest

veradîyeno, o wext dîskî

yew bînan ra cîya benî

u quwet diyeno qutîyê

vîtes. Bedilnayîşê vîtes

pê iney beno mumkun.

1. Bedilîyayîşê vîtes

pê Debrîyaj beno.

2. Vîtesî kî pîlîyê

înan yew bînan ra ciyayo,

inî vîtesî sîstemê

zivrîyayîşê motor ya pê

heyna zaf ya zî pê heyna

tayn tadîyayîşon zivirnenî.

3. Debrîyajê yew

motorpiskilet u yew wesayît

eynî şikil di xebitîyenî.



Fizîk

ZAZAKî

LETE KERDİŞÊ

ATOM

Raştey di lete kerdîşê

atom zaf rehato. Wexto

kî şima ceyran acîfînenî

elektron u atoman pira

abirnenî u atoman lete

kenî. Karo giran dendikê

atom lete kerdişo.


ZAZAKî

Fizîk

Ernest Rutherford’o kî

embazanê xu reyra pey bombe

kerdişê folyoya zerrên, sîstemê

atom veto werte, qandê

dendikê atom lete kerdîş serra

1919 di heta gerîyayîşê yew

serfîrazîya werdik bi serran

xebityayo.

Ernest Rutherford pey qazê

azot rê erzîyayîşê leteyî alfa

(îyonê helyum) protonan dinik

ra abirnayo. İnî protonî zî elektronanê

azot reyra tayn nîsbet

di hîdrojen ardî meydan.

Labelê pey no cigeyrayîş

tayn nîsbet di made kewto

dest, qandê coy teselê no

sîstemê cîgeyrayîş reyna nêbîyo.

14 serran ra pey ekîbê Rutherford,

menga Nîsan di Cambrîdge

di Laboratuvarê Cavendîsh di

”lez kerdişê raştey” nameyin

yew makîneya ki lezey dono

protonan viraşt.

Na makîne vera lîtyum proton

erzeno u ney ser ra mojnîyeno

kî proton atomê lîtyum ra

leteyî alfa abirneno.

O wext Rutherford u embazî

ci, nêzanayînî no cîgeyrayîş

teorî ra bivîyero pratîk u texmîn

nêkerdî, verînan ra heyna veşî,

verê virazîyayîşê bombeyo pêt

akerî. - Awa Zelal


Fizîk

ZAZAKî

SEWQÎ-X YA ZÎ Bİ NOMEYÊ XUYO RAŞT

X-RAY

Şewqî X, otîr yew

virsîyayîşo kî eşkeno

goştê înson ra ravîyêro.

İno şewq çi wext kî hetê

tib ra kifş bîyo, o wext ra

nat zî tedawîyon’d şixulîyayîşê

ci destpêkerdo.

Sey maddeyonê radyoaqtîfo

tibbî, zirarê ino

şewq zî zaf erey pêhesîyayo.

Qomutan John

Hall-Edwards tedawîyon’d

şixulnayîşê ino

şewq rê rayberî kerdo.

Labelê Edward zî riyê

zirarê ino şewq ra yew

çenglê xu vîn kerdo.

Bêşik ‘amrê zaf

alîmon riyê tesîrê inî

şewqon di mendiş ra

bîyo kilm.


ZAZAKî

Fizîk

Şewqê X, kişta Tib di, zewbîna zaf cayon

di zî şixulîyeno. Serra 1912 di kifş bi kî pê

ino şewq vilabîyayîşê qrîstalon beno mumkun.

Pê ino kifş zî yew saxayê neweyê cigêrayîş

kerd a; Krîstalografîya şewqî-X.

Sayeyê ina saxa aver di mîyonê DNA di çi

esto musîyayo u iney zî îlme modern genetîk

di averşîyayîşo hewl ardo meydon.

Labelê hemeyê şewqî-X viraşteyê însan

nêbî. Astoreyê notron ya zî astoreyê

zaf u germ kî sey qulî sîyayî geyrenî zî zaf

şewqî-X donî. Şonsê ma esto kî; atmosferê

Dinya verî înî şewqonê tahlikayinon geno u

cuyayîşê dinya paweno. - Hasret Orak


Kîmye

ZAZAKî

BARUT

Barut, temîyan bîyayîşê tayn

madiyan ra vecîyayo werte.

Nizdîya nîsbetê 2:3:15 di têmîyan

bîyayîşê kukurt, komirê kolî u potasyum

nîtratin ra yeno meydan.

Kifş bîyayîşê barut di tayn îddîayî

estî. Labelê inî îddîayan ra tor

vêşî se serrê 9’in di hetê Çînîjan

ya zî keşîşanê Taocuyan ra kifş

bîyayîşê ci qebul beno.

Çînîjî yew wexto kilm di qandê

eskerîye, şixulnayîşê barut kifş

kerdî u ey vera dişmananê xu

semedê bombe u neftê fuze

şixulnayî. Labelê ıni kifşî o dim

di nêeşkayî averşîyayîşê herb bi

bedilnî.

Moxolijî se serrê 13’in di Çîn

giroti binê distê xu u uca di Hanedanîya

Yuan ronayi. Texmîn beno

ke Erabî zî tucaranê Çîn ra barut

musayî.

Mîyanê se serrê 13 di zî Haşan

el-Rammah kîtabê xu Cinîtişê

Astor u Çîyî Herb di tarîfê virazîyayîşê

barut ardo pêser. Ini

wextan di Awrupayîcî zî Eraban ra

barut musayî.

Keşîşo Îngilîstanij Roger Bacon

wina nuşto: “no madi ra taynekek

şixulnayîşa, kes eşkeno vêşî roşnî

u vengo pîl biveco teber. Pey ney

kes eşkeno yew şaristan ya zî yew

ordî werte ra wedarno.”

- Awa Zelal


ZAZAKî

Kîmye

OKSÎJEN

Tarîxê bîlîm di zaf

kesî îddîa kenî kî Joseph

Prîestley verê Antoîne

Lavoîsîer oksîjen kifş kerdo.

Serra 1620 di Londra

di gemîya binawa huyeyin

virazîya bi u na gemî

Royê Thames di şixulnîya

bî.

Goreyê vatişan, mîyanê

na gemî ra hewa

pey yew madeyo kîmyewî

-texmîn beno kî

oksîjen - tim u tim bedilnîyayo.

Labelê îxtîmalo pîl

dişmenê Îsaac Newton,

Robert Hooke reyra

Robert Boyle- Qanunê

Boyle vînayo u kibrît/

nifte kişf kerdo- beno kî

peyniya se serrî 17’in de

wexto kî babete vêşnayîş

ser di xebityayînî oksîjen

kifş kerd. Wurdî zanayeyan

verco mîyanê yew

quşxane ra hewa veng

kerdo u pey ney mîyanê

quşxane di nêveşayîşî

komurê kolî mojnayo.

Dima zaneyayan wexto

kî madeyê potasyum

nîtrat -mîyanê barut’d

yew made- dekerdo

mîyanê quşxane o wext

newe ra vêşayîşî komurê

kolî mojnayo. O wext

fam bîyo kî hem mîyanê

hewa di hem zî mîyanê

potasyum nîtrat di yew

madeyo vêşnayîş esto.

Ma ewro zanî kî o made,

oksîjeno. - Awa Zelal


ZANKO

JI EDÎTOR

Kurmancî

Ji Edîtor bo Hejmara 4’an....

Kovara Zanko bi hejmara xwe ya 4’an bi barê xwe yê giran

li hemberî we ye.

Barê vê carê giran e, ji ber ku mijarên giran bi zimanekî

sivik hatine hunandin. Zanko akademîkbûna xwe bi zanyariyên

hiş-borî tîne li ber we datîne. Helbet mijar û dosyeyên

vê hejmarê tevî agahiyên xwe yên mayînde daneyên nûjen jî

di xwe de dihewînin.

Di vê hejmarê de em ê hînî çi bibin?

Em ê dosyeyên balkêş bibînin, em ê ligel perperokan ji

Meksîkayê biçin Kanadayê. Em ê li ser çemê Tisayê re ku ji ber

siyanûrê lewitî bû derbasî margîseyên rengguhêr bibin.

Em ê sedema bihabûna Kopîşkara Mezin a Hadronê binêrin

û ji vê derê biçin li ser çolistana Venûsê bigerin. Kovara Zanko

hemû mijarên zanistwariyê li ser pişta xwe siwar kiriye û di vê

hejmarê de ji we re amade kiriye.

Koltan, Atom û rêwîtiya Voyagerê ew hemû jixwe perçeyekî

vê zanista nûjen in.

Herî dawî em ê bi Otomotîv û Motorsîkletê xaleke mezin li

dû xebatên xwe bihêlin.

Zimanê vê hejmarê bi barekî giran bi şêwazeke sivik hatiye

nivîsandin.

Bi xwendineke xweş...

Cûneyt Ewrareş

KURMANCÎ

Jînenîgarî

DEHAYÊ KURD

el-DÎNAWERÎ

Navê wî yê rastîn

Ebû Henîfe Ehmed kurê

Dawud Dînawerî ye. Lê di

qada zanyarî û zanistê de

wek Dînawerî tê nasîn an

jî naskirin. Mirovê zanyar

ê Kurd Dînawerî an jî el-

Dînawerî di sala 820’î de

li bajarê Kurdan Dînawera

di navbera Kirmanşah

û Hemedanê de hatiye

dinyayê. Di 28’ê Tîrmeha

896’an de jî li vî bajarê

qedîm ê Kurdan çûye ber

rehma Xwedê.

Heya dema Dehayê

Kurd el Dînawerî, li ser

axa Kurdistanê û cihên

ku bi Îslamiyetê pîroz

bûne; şopa dehayekî

wisa zana û bi bandor

peyda nebûye. Jixwe di

qada zanyariyê de jî wek

dehayê herî mezin dihat

naskirin. El- Dînawerî

wek damezrînerê, zanista

teqeziyê(Îlmê Kat’iyyet)

jî tê pejirandin.

Dehayê Kurd Dînawerî

di wextê xwendekariya

xwe de, perwerdeya

astronomî, mekanîk û

matematîkê li Îsfexanê; li

Kufe û Basrayê jî perwerdehiya

zimanzanî û helbestê stendiye.

Wek gelek zanyarên Kurd, Dînawerî jî bi zanyariya

xwe û pisporiya gelek zanistên ji hev cuda bal kişandiye

û di wextê xwe de gelekî navdar bûye. Dînawerî,

bi wê pisporiya xwe ya di warê zanistên cuda de, li

gelek herêmên Kurdistanê xwendekar perwerde

kirine.

Dehayê Kurd Dînawerî ji zanista dîrokê heya

bi florayê, ji helbestan heya bi matematîkê gelek

berhem nivîsandine. Bi taybetî jî bi xebatên xwe

yên di qada retorîkê de gelek navdar bûye. Ji ber ku

bi eleqeyeke mezin û zêde li ser civaka gelê Kurd

sekiniye; bi vê armancê jî xebata xwe ya ewil jî li ser

Kurdan nivîsiye. Wextê ku biryara nivîsandina pirtûka

xwe ya bi navê, Kokên Kurdan (Ensab el- Ekrad) distîne,

ji daneyên antropolojîk û etnografîk derdikeve

rê û li gorî van daneyên zanistî pirtûka xwe ya ewil

Kokên Kurdan nivîsiye. Çar jibergirtinên vê pirtûkê

gihaştine roja me. Ev kopyayên pirtûkê ji bo dîroka

giştî ya Kurdan wek çavkaniyên sereke û yên ewil tên

zanîn.

Bêguman cihê Dînawerî, heya dema wî, him di şaristaniya

Îslamiyetê de him jî di ya Kurdan de bêhempa

bû. Dînawerî çiqasî; stêrezan, zanyarê madenê û

endazyarê pîşesaziyê be, ewqas jî botanîst, zoolog,

dîroknas, civaknas, erdnîgarnas, filolog, rexnekarê

wêjeyê jî bû. Bi senifandinên ku kirine alema zanyariyê

heyranî xwe kiriye. Wek mînak di pirtûka xwe

ya bi navê Pirtûka Riwekan(Kitêp el- Nebat) de digel

şîroveyên li ser madenkarî û mekanîka firneyên

biteqîn ev pirtûk ji 6 cîldan pêk hatiye. Di vê berhema

Pirtûka Riwekan de li ser riwek û senifandina wan

ya morfolojîk, hîdrolojî û morfolojiya axê de gelek

agahiyên nû xistine alema zanistê. Ev pirtûka riwek-


Jînenîgarî

KURMANCÎ

nasiyê ne tenê di derbarê wan de agahiyan dide, di

heman demê de riwek bi nav kirine û di lîteratura

helbestan de jî bikaranîna wan jî sepandiye. Dînawerî,

bi vê pirtûka xwe, teza xwe ya ku herî zêde

bibe çavkanî ya çaxanavîn jî derxistiye holê. Her wiha

em ji vê berhema zanistî fêhm dikin ku Dînawerî

çûye Mekkê, Medînê, Sûrî, Omman, Efxanistan û Pakistanê

jî. Di pirtûkê de qala riwekên sînorê Bîzansê

jî dike ji ber vê yekê em dikarin bibêjin hatiye Tirkiyeya

îro jî.

Di nav gelek zanyaran de Dînawerî, wek ‘mirovê

bi riwekan diaxive’ tê bi navkirin.

Mirovê zanyar yê Elman Bruno Silberberg girîngiya

vê berhemê wisa rave dike; ‘xebatên ilmî yên

li ser botanîkê yê Grekan hezar sal pêş de biçe jî dê

dubarekirina Theophrastûs (B.Z.372-287) û Pedanîûs

Dîoskorîdes ( B.Z. sedsala

ewil) be. Lê pirtûka zanyarê

Kurd Dînawerî, Grek gelekî

li dû xwe dihêle. Wextê ku

Dînawerî pirtûka xwe disenifîne,

pirtûka Dîoskorîdes

hêj wergerî ser zimanê

Erebî nehatiye kirin, ji vê

yekê jî tê fêhmkirin ku pirtûka Dîmawerî pirtûkeke

misilmana ya resen e, ango orjînal e’.

Profesorê Erebî yê Zanîngeha Lenîngradê alimê

Rûs Kratchkowskî jî vê berhema Dînawerî bêhempa

û gelekî nuwaze dibîne.

Zanyarê Kurd Dînawerî tefsîra Qur’ana pîroz jî kiriye.

Tefsîra wî, ji 13 cîldan pêk tê. Gelek alim dibêjin

ev tefsir, pir resen e, û heya niha kesekî Qur’an bi vî

awayî tefsîr nekiribû.

Taybetmendiya Dînawerî ya di qada zanistê de

ya herî zêde bal dikişand jî bêguman teqeztiya wî

bû. Lêbelê taybetmendiya wî ya ji bo Kurdan tiştê

herî girîng ku balê dikişine girîngiya ku dida Kurdan

û zimanê Kurdî bû. Lewra hemû ew pirtûka navborî

ya florayê( Pirtûka Riwekan) ji ber şert û mercên wê

demê divê bi Erebî bihata nivîsandin lê zanyarê Kurd

Dînawerî, beşa pirtûkê ya bi navê Floraya Kurdistanê

ango riwekên Kurdistanê navê riwekên li ser axa

Kurdistanê bi Kurdî nivîsî ye. Di heman demê, ji bo

riwekên Kurdistanê biwêjên Kurdî jî bi kar aniye. Her

wiha Dînawerî, cara ewil navê Kurdistanê di nexşeya

berhema xwe ya bi navê, Dîroka Giştî (Ahbar el- Tîval)

de bi kar anî ye.

Ji bilî van berhemên me qal kirin, zanyarê Kurd

Dînawerî Zana û Dehayê

Rabirdûyê yê Kurdan Bû

Dînawerî gelek berhemên

din jî nivîsîne,

ji wan berhemên ku

nivîsîne yên em gihaştine

wan û ji mînakdayîn û

şîroveyên zanyaran me

bihîstine em ê navê wan

li jêr binivîsînin.

Kokên Kurdan (Ensab

el- Ekrad), Pirtûka

Cebîrê (Kitêba el-Cebr

ve’l Mûqabele), Pirtûka

Riwekan (Kitêb el-Nebat),

Pirtûka Girtina

Rojê (Kitêb el-kusuf),

Valaderxistina Çavdêriyên

Astronomîk ên el-

Îsfexanî (Kitêb el-Redd

ala Rasad el-İsfexanî),

Pirtûka Hesaban (Kitêb

el-Hesab), Dahûrîna

Hesabê Hîndê (Bahs fî

Hisab el-Hînd), Pirtûka

Arîtmetîkê (Kitêb el-

Cem ve’l Tefrîq), Pirtûka

Cihê Stêrkan (Kitêp

el-Kıble ve’l Zeval),

Pirtûka Hewayê (Kitêb

el- Enva), Pêşvebirina

Mantiqê (Islah el-Mantık),

Dîroka Giştî (Ahbar

el-Tival), Dîroka Zanayan

(Kitêb el- Kebîr), Pirtûka

Retorîkan (Kitêb el- Fesaha),

Pirtûka Erdnîgariyê

(Kitêb el-Buldan), Pirtûka

Helbest û Helbestkaran

(Kitêb el- Şiir ve’l-Şûara).

- A. Hakîm Baş


KURMANCÎ

Zanistwarî

XWÎŞKA GERSTÊRKA ME

VENÛS

Qasî dinyaya me, qasî giraniya me

Venûs xwîşka gerstêrka me ye.

Ji me re 40 milyon kîlomîtro dûr e,

lêbelê em dikarin wê xwîşka xwe bibînin.

Bi ba û bagerên xwe yên navdar ji

dûr ve wek stêrkeke biewle xuya dike.

Beriya ku me ew dît me li dûr ve gelek

tişt li ser wê axivîn. Me got, ew der

bihûşt e. Me got, ew der daristanên

tropîkalî ye.

Gelek zanyarên me gotin we der

“Deşta Hewremanê ye” û li ser vê yekê

beriya Emerîkayê, Sovyetan wesayîtek

şand wê derê. “Venera” ji bo kifşkirina

“Deşta Hewremanê” li Venûsê

bû. Lêbelê wesayît tenê karî 23 deqe

bixebite. Di nava 23 deqeyan de gelek

wêne şandin.


Zanistwarî

KURMANCÎ

Hemû wêneyên ku hatin rastiyên

dilsoj rave kirin. Venûs ne deşt e, ne jî

daristan. Venûs keçikeke gunehkar bû

û wek dojehê dişewitî. Germahiya li

wê derê 500 santîgrat bû û ne mirov,

êdî tu jîndar nikare di bin vê germahiyê

de bijî. Tevî germahiya xwe li

Venûsê fişarekê xort jî heye.

Bi tenê germahî li wê naxe, fişara

tund dikare wesayîtekê bipelçiqîne.

Herwiha fişara wê derê 90 caran ji

dinyayê zêdetir e. Ew fişar ne mijara

henekê ye û dikare tankekê jî pirtî pirtî

bike.

Li Venûsê jiyan ne pêkan e. Ne diyar

e ku berê li wê derê çi hebû, lêbelê

tenê rastiyek heye; ev der dojeh e.

Li aliyê din li derdora Venûsê ewrên

xwedî asîdên sûlfrîk hene. Ew ewr dikarin

her tiştî rizî bikin. Dikarin di nav

çend saetan de hesinan biherişînin.

ŞANDINA WESAYÎTA FEZAYÊ

Li ser kifşkirina agahiyên nû Emerîkayê

wesayîteke bi navê “Venûs

Express” şand bo wê derê. Wesayîta

navborî li derdora gerstêrkê agahiyên

nû şandin ji me re. Ji ber ku li derdora

Venûsê ewrên sûlfrîk hene em bi

tu awayî nikarin ji dinyayê binê wê

bibînin û ji ber vê yekê

şandina wesayîtekê

hewcedariyeke sereke

bû.

Me bi vê “Venûs

Expressê” zanî ku ligel

ewrên sûlfrîk korbon

dîoksîteke berfireh

heye. Ew karbon dîoksît wekê li dinyayê

tesîreke serayê dike û nahêle

bila germahî ber bi fezayê belav bibe.

Venûs gelek germ e û bi vê germahiya

xwe hemû kevirên xwe diteyîsîne.

Venûs Express bi tîrêjên înferûj ew

der kifş kir. Ji ber ku tu tişt nikare binê

wan ewran bibîne.

Di bin wan ewran de tu tişt xuya

nake. Ne şev heye ne jî roj. Her çiqas

Venûs ji dinyayê zêdetir bo tavê nêzîk

be jî ev germahiya wê ji ber tesîra

serayê ye.

Germ e û dipije.

Lêbelê tevî wan tiştên neyînî ji

Venûsê zanyariyên jiyanê jî tên. Di


KURMANCÎ

Zanistwarî

nava ewrên sulfrîk de

hat dîtin ku ji wan ber bi

fezayê; helyûm, hîdrojen

û oksîjen diherike. Wekî

hûn jî dizanin hîdrojen û

oksîjen tê wateya avê û

av bi wan dest pê dike.

Naxwe li Venûsê av

heye û ew av ji ber germahiya

xwe ya zêde êdî

bûye hêlm û bo fezayê

belav dibe.

Niha em werin gelo

ew Venûs çawa û çima

hatiye vî halî?

Venûs ne wek xwîşka

xwe ye û ji ber ku nazirive

li derdora vê qayîşeke

manyetîk pêk nehatiye.

Gava qayîşeke manyetîk

nebe ew tîrêjên xirab û

radyasyonî yên tavê li

gerstêrkê dikevin. Ji ber

ketina wan radyasyonan

av û oksîjen tu tişt nemaye

û Venûs bûye rejî.

KURTE BI KURTE VENÛS BINASIN

»»

Venûs germtirîn gerstêrka li pergala rojê ye.

»»

Li derdora Venûsê ewrên sûlfrîk asîdî hene û ew dikarin

her tiştî bipelçiqînin.

»»

Venûs ji me re 40 milyon kîlomîtro ango 25 milyon mîl e.

»»

Di nav ewrên Venûsê de bi riya wesayîta “Venûs

Express” ve hîdrojen û oksîjen hatine dîtin.

»»

Ewrên li dora Venûsê di saetê de 80 hezar km lezî diçe.

»»

Ji ber stûrbûna ewrên xwe, erdê Venûsê rûyê tavê

nabîne û ew wê pasîf dike.

»»

Nêzîkbûna wê ya bo tavê bûye sedema bageran.

»»

Ji bo bagerên Venûsê “super rotasyon” tê gotin.

»»

Ji ber ku li Venûsê tebeqeyên teknonîk tune ne ew

germahiya li hundir piştî demekê dipeqe.

»»

Herwiha li Venûsê birûsk jî pêk tên, tevgera ewrên

bilez Birûskan jî derdixe holê.

Niha gelek xebat tê kirin ku dibe di nav ewrên

Venûsê de jiyan hebe. Heke organîzmayên zindî ku

dikarin di germahiya zêde de bijîn li Venûsê hebin,

naxwe em dikarin di pêşerojê de behsa hebûna jiyanekê

bikin.

Zanyar tevî hemû wan lêkolînan dîsa jî ji Venûsê gelek tiştan hêvî dikin. Dibe

ku em nekarin biçin wir bijîn, lêbelê divê em hebûna jiyanekê eşkere bikin. Gelek

organîzma dikarin cihên germ, asîdî û bêoksîjen bijîn û heke wisa be di nav

ewrên Venûsê de jî jiyan heye. - Cûneyt Ewrareş


Zanistwarî

KURMANCÎ

Voyager 1 û Voyager

2, du sondayên fezayê

yên cêwîn e û ji aliyê

Ajansa Fezayê ya Amerîkayê

(NASA) ve di dîroka

5’ê Îlona 1977’an de

hatine şandin bo fezayê.

Rêwîtiya Voyager 2, bi

16 rojan piştî ya Voyager

1’ê dest pê kir û bi giştî

wek projeyên Voyager

a bêmîrov tên binavkirin.

Projeya Voyager bi

armanca ku ber bi kûrahiya

fezayê ve biçe û

derbarê kûrajiya fezayê

de agahiyên nû û wêneyên

ji der dinyayê ji me

re bişîne.

RÊWÎTIYA

VOYAGERÊ

YA DÎROKÎ

Giraniya wesayîtên

Voyager 815 kîlo ne û

niha tiştê ji dinyayê herî

dûr ku bi destê însanan

hatinê çêkirin ew in. Li

ser Voyagerê 115 wêne

û peyam hene ku ew

derbarê dinyayê de agahî

û zanyariyên mayînde

didin. Di wêneyan de

cûdatiya mirovan, şêweya

mirovan a anotomî,

derbarê çanda mirovan

de hin agahî û bi 55 zimanan

jî silav hene. Hemû

peyam li “Plaka Zêrîn”

hatine tomarkirin û ev

proje jî ji aliyê komiteya

bi serokatiya zanyarê

navdar Carl Sagan ve

hatiye amadekirin.

Carl Sagan beriya ku Voyager bê

şandin di testan de cih digire.


KURMANCÎ

Zanistwarî

Ev hemû peyamên ku

dinyayê dide nasîn ji bo

fezayiyan e û dibe ku di

pêşerojê de ew jî wan

peyaman bigirin û bi me

re têkevin têkiliyê.

Baş e! Lê Voyager

niha li ku derê ne û çiqas

ji me dûr in? Voyageran

dest bi rêwîtiya xwe kir

şûnde, ewil serdana rojgerên

Jupîter û Satûrnê

kirin, derheqê her du

rojgeran de nêzî 50 hezar

wêneyên bi hûrgilî û

pîvanên zanîstî ji dinyayê

re şandin. Li aliyê din

ve Voyagerê di navbera

salên 1986-1989an de

li Ûranûs û Neptûnê lêkolîn

kir û 10 peykên nû

yên Ûranûsê kişf kir.

Di sala 1990’an de êdî

enerjiya Voyagerê gelek

kêm bû, bi tenê dikarî

manewrayekê pêk bîne.

Ji Voyagerê erkeka dîrokî

hat xwestin ku wêneyên

herî dûr ên dinyayê

bikişîne. Li ser daxwaza

Carl Sagan, NASA’yê ew

ferman da Voyagerê û

wêneyên dinyayê hatin

girtin. Û di wêneyan de

hat dîtin ku dinya ji wê

dûr e, bi qasî niqteyekê

ye û ew wêne wek “Xaleke

Şîn a Temirî-Pale Blue

Dot” hat bi nav kirin. Ev

wêne li dinyayê di navbera

wêneyên herî navdar

de cîh digire.

Voyager lêzê xwe ji

“kêşana baristeyî” digire

û ji ber vê jî di çirkekê de

17 kîlomîtroyan bi dûr

ve diçe. Voyager 1 bi vê

leza xwe, di 38 salan de

nêzi 19-20 milyar kîlomîtroyan

ber bi hundirê

fezayê ve çû. Wek

tê bersandin ku Voyager

niha di tebeqeya Heliosferê

de (Tîrêjên Rojê li

vir ji aliyê hin gazan ve tê

absorbêkirin. Li gor hin

zanyaran ew der sînorê

pergala Rojê ye.) derbas

dibe.

Zanyarên stêrknas

wisa pêş dîbinin ku Voyager

di çend salên pêş me

de, dê ji sînorên Pergala

Rojê derbikeve. Voyager

piştî ku ji Sîstema me ya

Rojê derket, dê heya sala

2025ê ji me re agahiyan

bişîne, lêbelê ji ber ku

wê demê dê enerjiya wê

biqede, dê di berdewamiya

rêwîtiya xwe de êdî

bitenê be.

Voyager ji sîstema

me derket şûn de, ji bo

bigihîje sîstemeke rojgeriyê

dema herî nêzîk 40

hezar sal şûn de ye. Voyager

her çiqas bi teknoliyeke

kevn hatiye çêkirin

û şandin jî rêwîtiya xwe

ya dîrokî didomîne û hêjî

erka xwe bi cîh tîne.

- Mehmet Karakuş


Zanistwarî

KURMANCÎ

HEYV HER

KU DIÇE

XWE JI CÎHANÊ

DÛR DIXE

Heyv di nava 4,5 milyar

salan de ji Dinyayê 18

qatî bi dûr ket.

Heke heyv nebûya,

dinya dê bibûya cihekî

pir cuda. Di behran de

çûnûhatin dê nebûya.

Dirêjahiya rojan jî dê ji

hev cuda bûya.

Wekî din li gor hin

pisporan di rewşek wiha

de mirovahî jî dê nebûya.

Li gor van pisporan, heyv

di destpêka jiyanê de

roleke sereke lîstiye.

Dûrahiya Heyvê ya ji

Dûnyayê bi awayekî rêk û

pêk tê pîvandin.

Şewqvedêrên 2 ku di

sala 1971’ê de ji aliyê astronotên

projeya Apollo

15’ê ve li ser heyvê hatibûn

danîn, ji Çavdêrxaneya

Point Apache ya ku li

parêzgeha Emerîkayê ya

New Mexicoyê ye, tîrêjên

lazerê tên şandin. Ev tîrêj

li Şewqvedêran dikevin û

paş de vedigerin.

Delka 2 di navbera

rûyê dinyayê û ava pir a li

ser, bi demê re leza gera

dinyayê kêm dike.

Li gor zagona Newton

a 3’yemîn li dijî her

bandorekê bertekên dij û

wekhev pêk tên.

Bi sedema têkiliya

erdkêşê ya di navbera Dinya

û Heyvê de her ku leza

Dinyayê kêm dibe, leza

gera heyvê jî zêde dibe.

Li gor pisporan ji ber

dûrketina ji hev, a Heyv û

Dinyayê divê em nekevin

metirsiyê. Lewra ev ji hev

dûrketin di nava temenê

mirov de ewqas hindik e

ku nayê dîtin.

1

Şewqwedêr: reflaktor.

2

Delk: lêketin, xwetêdan.

XALA HEVSENGIYÊ

Heyv dê tu heyaman

bi temamî ji dinyayê dûr

nekeve.

Heke kêmbûna leza

Dûnyayê ya heta hetayî

berdewam bike,

di dawiyê de dê bi leza

Heyvê ya di rêgehê de

dest bi gera xwe bike.

Di rewşeke wiha de

dê di navbera Dinya û

Heyvê de xaleke hevsengiyê

çê bibe û heyv dê

êdî ji erdgilorê dûr neçe.

Lê belê di nava vê

demê de, Roj dê fireh

bibe û dê veguhere

cinewirekî sor û gevez.

Gava ku ev pêk hat dê Roj

him Dinya him jî Heyvê bi

germahiyê biqewirîne.

Bila di bîra we de be;

ji bo reva ji cîhanê hêj 5

milyar salên me hene.

- Tekîn Çîçek


KURMANCÎ

Fizîk

GELO KOPÎŞKARA

MEZIN A HADRONÊ

HEQ DIKE?

GELO KOPÎŞKARA MEZIN A HADRONÊ PEREYÊN

KU JI BO WÊ TÊ XERCKIRIN HEQ DIKE?

Yek ji makîneyên herî mezin ya gerdûnê

Kopîşkara Mezin a Hadronê ye ku ji bo peyitandina

hebûna pirtika bi navê Bozona Higssê an jî

Pirtika Yezdanî tê zanîn hildiberîne, çend pirsan

bi xwe re tîne. Edîtorê Zanistê yê BBC’yê David

Shukman, ji ber çi, bo wê projeya mezin a nêzî 6

milyar dolar pere lê hatiye xerckirin li bersivan

geriya.

Çi wexta ku lêkolînên li ser zanistê tên rojevê,

meriv dipirse: qey ew hewlên ku tên dayîn hêjayî

encamê ne?

Ji bo kopîşkara Mezin a Hadronê ku civata

fizîkê ji nêz ve dişopîne û lêkolîna pirtikên bin

atomê ji xwe re kiriye armanc jî rewş ne cuda ye.

Kopîşkara Mezin a Hadronê

yek ji cerbên herî mezin

e ku heta niha hatiye kirin.

Mesrefa makîneya mezin a

ku ji tûnelên 27 kilomîtroyî

pek tê, heta niha gihîştiye 6

milyar dolaran.

Di sala 2008an de, dema

ku ew makîne cara yekem

dihat bikaranîn, ez bi zanayekî

Îngilîz re axivîm. Zana,

gazincên xwe dikir û digot

“Pisporên partikûlê, çiqas

pere be û kengî dibe bila be,

dibînin!”

Li gor wî, li pêşiya zanista

partikûlê, kêşeyên girîng yên

mirovahiyê hene.

Bêguman kêşeya yekemîn

vejen e. Dema ku em bi hev

re diaxivîn, zana pirsî “Heke

me ji nû ve dest pê bikira me

yê ewqas pere ji bo zanista

partikûlê xerç bikira?”

Kopîşkara Hadronê bi

kêrî çi hat?


Fizîk

KURMANCÎ

Cerbên ku li Swîsreyê

dihatin meşandin,

hebûna Bozona Higssê

derxistibû holê. Piştî

wê jî Kopîşkara Mezin a

Hadronê serkeftineke

girîng bi dest xistibû. Di

encama cerbê de derketibû

holê ku tiştekî wisa

bi çavan nayê dîtin û bi

destan nayê girtin, lêbelê

qeware û girse dide

madeyan.

Baş e, lê di jiyana me

de qet tiştek guherî?

Bêguman na!

Lê Kopîşkara Mezin a

Hadronê pirsên derbarê

gerdûnê de ku bi sed

salane tên pirsîn, hinek jî

be, bersivandin.

Bi cerbên nû ya ku

lihevxistina protonan

pêşbînî dike, xebata pirtika

ku wek “madeya tarî”

tê binavkirin û bi çavan

nayê dîtin, wê derkevin

holê.

Li gorî bersivan mimkun

e ku em bi çavekî

cuda li dinyayê binêrin

û jiyana me bi temamî

biguhere.

Lê zanist encamên

xwe hêdi hêdi dide.

Hema lêkolînek tenî jî

dikare deriyekî veke. Lê

dibe ku lêkolîner pîşti wê

bi deh salan ji vî deriyî

bikevin hundir.

Vê serdema elektronîkê

ku em tê de ne, bi

rojekê pêk nehat. Ji bo

ku em li koka vê serdemê

bigerin, em mecbur in ku

heta sedsala 19. biçin û

dahênerên wek Michael

Faraday û James Clerk

Maxwell bibînin.

Ji bo vê yekê divê

em niha bizanin gelo

ev Kopîşkara Mezin a

Hadronê piştî 50 û 100

salan di teknolojiyê de

dê serîkêşiya şoreşeke

mezin bike an an?

NASA’yê di salên

1960’an de bi mesrefeke

mezin mirov şandibûn

heyvê. Ev şandin tim û

tim dihat rexnekirin. NA-

SA’yê jî dabû zanîn ku ew

çûyîn bandoreke erênî li

ser teknolojiyên rojane

kiriye.

Taweyên teflon û

dewreyên mikroelektronîk

bi saya projeyên

fezayê ketine jiyana me.

Ji bo Kopîşkara Mezin

a Hadronê jî rewş heman

e.

Heqê zanayên fizîka

partikûl heye ku bibêjin,

înternet bi saya wan ketiye

jiyana me.

Pêşveçûnên teknolojîk

ku di vê heyamê de di

asta gengeşiya teorîk de

bûn, niha xwendina vê

nivîsê pêkan dike.

- Ayten Akgeyîk


KURMANCÎ

Fizîk

PARÇEKIRINA

ATOMÊ

Parçekirina Atomê

wek karekî hêsan xuya

dike. Wexta ku hûn lembeyê

vêdixin, ji aliyekî

ve jî hûn elektronan û

atoman ji hev vediqetînin

û parçe dikin. Ya zor

û zehmet parçekirina

kakila atomê ye.

Ernest Rutherford bi

hevalên xwe re folyoya

zêrîn bomberdiman

kir û hûrguliyên atomê

derxist ber çavan. Rutherford

di sala 1919an

de heta serkeftinek hindik

bidestxist jî xebatên

parçekirina kakila atomê

berdewam kir.


Fizîk

KURMANCÎ

Li aliyê din ve jî parçeyên

alfayê (wek iyona helyûmê jî

tê zanîn) tevlî gaza azotê kir û

proton ji kakilê veqetand. Ev

proton jî bi elektronên azotê re

her çiqas hindik be jî hîdrojen

pêk anî.

Lê ji ber berên ku hatin

bidestxistin hindik bûn, dest

ji metoda vê xebatê hatiye

berdan. Di 14ê Avrêla 1932an

de, ekîba Rutherford ya li laboratuvara

Cavendish a Cambridgeyê

makîneyek ku encamên

baş bidest xistin, çêkirin.

Ev makîne, amûrekî ku ji

lîtyûmê hatiye çêkirin bi ser

protonan de dişîne û tê dîtin

ku baqê protonan jî parçeyan

alfayê ji atoma lîtyûmê jê dikin.

Wê demê fikra Rutherford

û hevalên wî ya li ser, “gelo

tetbîqkirina vê xebata wan ya

nû heye an na” ne li holê bû.

Pêkhatina ku wê bombeyek ji

yên berê xurttir çêbike jî qet

texmîn nedikirin.

- Vejdî Uluç


KURMANCÎ

Fizîk

TÎRÊJÊN X’Ê ANGO

X-RAY

Tîrêjên X’ê cûreyeke

elektromanyetîkê ye ku

dikare di laşê mirovan

re derbas bibe. Hema ji

dema ku hebûna tîrêjên-

X’ê hate ragihandin û pê

de sepandinên tibî yên

derbarê vê yekê de jî

dest pê kirine.

Çawa ku mirov dereng

bi madeyên radyokaktîf

ên xeternak hesiyan,

dereng hay ji xetereya

tîrêjên nepenî bûn. Fermandar

John Hall-Edwards

ku bo tedawiya tibî ya

tîrêjên-X’ê serkêşî kiriye,

ji ber ku tîrêjên-X’ê tesîra

xwe zêde li ser wî nîşan

daye, milekî wî hatiye jê

kirin.

Bê guman temenê gelek

lêkolîneran jî ji ber ku

gelekî di binê tîrêjên-X’ê

de mane kurt bûye.


Fizîk

KURMANCÎ

Ji xeynî sepandinên tibî,

tîrêjên-X’ê di gelek warên din

de jî hatine sepandin. Di sala

1912’an de hat fahmkirin ku

tîrêjên-X’ê krîstalan ji hev belav

dike. Ev yek jî bû sedema zayîna

qadeke lêkolînê ya nû ya bi navê

krîstalografiya tîrêjên-X’ê.

Bi xêra vê yekê, di demên

pêş de taybetmendiyên DNA’yê

hatin eşkerekirin û ev yek jî bû

sedema pêşketina zanistiya

genetîk a hevdem.

Lêbelê hemû tîrêjên-X’ê,

ne yên çêkirina mirovan bûn.

Stêrkên Notron an jî stêrkên

weke çalereşan ên dizivirin jî

rêjeyeke pir zêde ya tîrêjên-X’ê

belav dikin. Em gelekî xwedî

siûd in ku atmosfera Dinyayê

ji van tîrêjên xeternak re dibe

asteng û jiyana li gerestêrka me

diparêze.

- Serdar Ozcan


KURMANCÎ

Fizîk

BÊYÎ WÊ NE TELEFON

NE JÎ TEKNOLOJÎ DIBE

KOLTAN

Li seranserê dinyayê di nava salekê

de zêdeyî milyarek telefonên destan

tên firotin. Lêbelê di her telefonekê

de bi teybetî jî di hilberîna amûrên

elektronîk de metalek tê bikaranîn ku

kêm tê dîtin. Navê vê metalê Koltan e.

Koltan li Awistralyayê, bi taybetî jî

li gola Kivuyê ya ku li Komara Demokratîk

a Kongoyê ye, tê bidestxistin.

Herêma li Kongoyê ya ku Koltan lê tê

derxistin di nav cihekî ku bûye sedema

şerê navxweyî de cih digire.

Koltan di hilberîna kondansatorên

elektronîk de, amûrên biceyran; telefonên

gerok, DVD, moşek; çek, lîstikên

vîdeoyê û kompîturan de tê bikaranîn.

Koltan metaleke wisa ye ku parçeyek

ji jiyana me ye.


Fizîk

KURMANCÎ

Komara Demokratîk a

Kongoyê yek ji welatên

herî mezin ê Efrîqayê ye.

Li welêt demeke dirêj

şerê navxweyî hebû

û heya niha di vî şerê

navxweyî de zêdeyî 4

milyon mirov jiyana xwe

ji dest dan.

Ji ber ku xebatên

derxistina Koltanê bi

awayekî bêsînor û zêde

tê kirin, erd dimehe û

ax zirarê dibîne. Gol û

çem jî gelekî qirêj dibin

û jîndarên ku lê dijîn jî

bi xetereya tunebûnê re

rû bi rû dimînin. Ji ber

derxistina metala Koltanê

hevsengiya ekolojiyê

diguhere û ji vê yekê

zirar digihîje her cureyên

jîndaran. Karkerên kanê

yên ku ji çavkaniyên

xurekan dûr dixebitin,

li derdora kanan nêçîra

ajalan dikin. Ji ber vê jî

jiyana cureyên jîndaran

ên li nêzî kanên koltanê

dikeve nav talûkeyê û

hejmara jin cureyan jî pir

kêm dibe.

Li kanên koltanê jin,

mêr û zarokên ku dixebitin

jî tu ewleyiya wan a

civakî nîn e. Hin zanyarên

ekolojiyê hewl didin ku

zarokan ji kanan derxin.

Li van kanan zarokên ku

temenê wan di navbera 8

û 10 salan de ye, dixebitin.

Ji bo van zarokan

têkoşîn berdewam e.

Lewra divê zarok li şûna

ku di van kanan de dixeibitin

li dibistanan bin.

Ji bo hilberîna Koltanê

hewce ye ku çêm jî

ji bêjingê bê derbaskirin.

Li Kongoyê koltan zêde

ye. Li dinyayê rezerva

koltanê ji sedî 70 li

Kongoyê ye. Ya mayîn jî

li Brezîlya û Awistralyayê

ye. Kana ku hatiye paqijkirin

ji bo çêkirina pudrayeke

homojen ewilî tê

ziwakirin, hincirandin û

tevdan. Paşê jî koltan bo

Îngîlîstan, Emerîka û hin


KURMANCÎ

Fizîk

welatên din tê firotin.

Koltan ji zêr giranbihatir

e. Kiloya koltanê di bazara

navneteweyî de bi 50

hezar euro’yî tê firotin.

Kongo ji aliyê kanên

bin erdê welatê herî

dewlemend ê dinyayê

ye. Li vir kanên wek

koltan, toza sifirê û

novîum tê derxistin û

dişînin derveyî welêt.

Lê ev dahatûyên ku ji

hinardeyê tê bidestxistin

nagihîje karkerên kanê.

Ango karkerên kanê ji

van dahatûyan para xwe

hilnadin. Kanên ku di nav

çiyayan de cih digrin bi

talûkeya hilweşînê re rû

bi rû ne. Lewre kan zexm

nîn in. Karker her serê

saetekê ji bo ku bêhna

xwe bidin ji 60 mîtroyî

bin erdê ve derdikevin

derve. Bi taybetî jî ji ber

baranê ax şil û sist dibe,

ji ber vê jî rîska çokdan

û hilweşîna van kanan

zêdetir dibe. Her wiha

karker jî bi mirinê re rû bi

rû dimînin.

Karkerên kanê ji ber

derxistina vê kana giranbiha

jiyana xwe dixin

xetereyeke mezin.

Li Kongoyê di nav

salekê de nêzî 150 ton

koltan tê derxitin û ev jî

ji sedî 80 hilberîna koltanê

ya dinyayê pêk tîne.

Lê dewleta Kongoyê

dahatûyên ku ji bazirganiya

vê kanê bi dest dixe

nikare baş kontrol bike.

Koltan piranî ji bo şerê li

Ruandayê tê bikaranîn.

Li gor rapora Neteweyên

Yekbûyî têkiliya hilberîna

koltanê û şer derket

holê.

Heya ku ev maden

ji Kongoyê bê standin


Fizîk

KURMANCÎ

dê şer bidome. Piraniya

kanên madenê ji aliyê

mirovên çekdar ve hatine

dagirkirin. Pîşesazên biyanî

yên ku ji bo çêkirina

telefonên gerok hewcedariyê

bi vê kanê dibînin,

telefonên destan jî ji bo

birêveberina karên xwe

pêwîst dibînin. Çek tê

dayîn komên çekdar û

berevajî vê yekî jî ji wan

kan tê standin.

Bukavu; paytextê

Kivuya Başûr e. Kesên ku

ji ber zordestiya serhildêran

reviyane, hatine li

vê herêmê bi cih bûne.

Herwiha herêm jî di bin

kontrola leşkeran de ye.

Bukavu di bazirganiya

koltanê de cihekî stratejîk

e. Koltan bi awayekî

xam tê vê derê. Kana koltanê

li herêma pîşesaziyê

li kargehekê tê hêvisandin

û tê firotin. Koltan ji

tantal pentoxîdeyê pêk

tê û piştî hincirandinê tê

bêjingkirin. Koltan bi vî

awayî jî li dijî germahî û

maşînê zexm dibe.

KARKERÊN KANÊ

YÊN LI KOLTANÊ DIGE-

RIN NÊÇÎRA GORÎLAN

DIKIN

Hêzên serhildêr ji bo

ku kana koltanê vekin

bi awayekî derqanûnî li

Parka neteweyî ya Kahuzi

Biegayê bi cih bûn.

Li vê herêmê daristanên

hov ên dawî yên dinyayê

hene. Li van daristanan

keriyê gorîlan dijî. Li

Parkê piştî dîtina koltanê

nêviyê gorîlan ji aliyê qaçaxçiyan

ve hatin kuştin.

Kesên ku ji Efrîqayê

bo lêgerîna koltanê

hetin, cıh û warê ku gorîl

lê dijîn dagir kirin. Ji bo

parastina Parka Kahuzi

Biegoayê zêdetirî 20

notirvanên çekdar çavdêriyê

dikin. Gorîl ber bi tunebûnê

ve diçin. Li parkê

biqasî 150 gorîl mane.

Beriya şer turîst dihatin

parkê. Gorîl hînê mirovan

bûne, ji ber vê jî mirov

dikare bi hêsanî nêzî wan

bibe. Ji ber vê yekê gorîl

ji qaçaxçiyan re bi hêsanî

dibin nêçîr.

GEF LI ŞEMPANZE-

YAN JÎ TÊ XWARIN

Kan zirarê didin Şempanzeyan

jî. Şempazeyên

têjik herî zêde ji nêçîrvaniyê

zirarê dibînin. Em jî

bi telefonên xwe yên gerok

îdare dikin. Lê dema

ku telefoneke destan tê

çêkirin gelo gerstêrk bi

çend awayên cuda zirarê

dibîne divê li gor wê bê

çêkirin. Xebatên lêgerîn

û derxistina kanan divê li

gor qanûnan bê kirin.

Di roja îro de ji 3

kesan 2 jê telefona

gerok bi kar tînin. Esil

kesên ku telefonê bi kar

tînin hevkarê vê sûcî ne.

Xerîdariya me ya bêsînor

bi awayekî veşartî pêş

diçe. Ev xerîdarî ji siruştê

bigrin heya bi okyanûsan

zirarê dide her tiştî.

- Nasîp Çelîk


KURMANCÎ

Kîmye

SERPÊHATIYA

OKSÎJENÊ

Tê îdîakirin ku oksîjen,

di dîroka zanistê de

beriya Joseph Priestley

û Antaoine Lavoisier

hatiye kişfkirin. Di sala

1620’an de li Londonê

noqavek a ku bi bêran

dixebite hatiye çêkirin û

li çemê Thamasê hatiye

ceribandin.

Hewaya hundir bi pergaleke

kîmyewî -ixtîmal

heye ku bi oksîjenê - her

dem dihat nû kirin.

Îxtimaleke din a mezin

heye ku dijminê Isaac

Newton, Robert Hooke

û Robert Boyle -yên ku

qanûna Boyle û niftikê

keşf kirin - ber bi dawiya

sedsala 17. ve dema

ku xebatên xwe li ser

şewatê çêdikirin dibe

ku oksîjen kişf kiribin.

Herduyan ewil hewaya

di hundirê qebanozê de

valakirine û nişan dane

ku komira êzinga di qebanozê

de vênakeve.

Boyle, piştre potasyum

nîtrat -yê ku

madeyên barutê tê de

ye-, dike ser û dibîne ku

komira êzinga vedikeve.

Wê demê dibîne ku tiştek

hem di hewayê hem

jî di potasyûm nîtratê de

vêdikeve. Îro em zanin

ew tiştê ku dîtiye navê

wê oksîjen e.

- Sînan Şaşmaz


Kîmye

KURMANCÎ

BARÛD

DAHÊNANA BARÛDÊ

Barûd têkelek e, ev têkel ji

rêjeyên 2:3:15 yên kirkût, komira

daran û Potasyûm Nîtratê

tê çêkirin. Digel ku angaştên

cur bi cur hebin jî lê bi giştî tê

texmînkirin ku di sedsala 9’em

de ji aliyê kîmyagerên Çînî an jî

keşeyên Taoyî ve hatiye dîtin.

Çîniyan, di demeke kurt de

potansiyela leşkerî ya barûdê

kifş kirine û wê li hemberî

dijminên xwe, wek sotemeniya

moşek û bombeyan bi kar anîne.

Ya rast di wê heyamê de ew

çek ne ewqas hêzdar bûn ku encama

şer bigurerînin. Moxolliyan

di serê sedsala 13’em de Çînê

dagir kirin û Xanedaniya Yûanê

ava kirin.

Îxtimaleke mezine ku Ereb jî ji

bazirganên Çînî hînî raza barûdê

bûne.

Di nîva duyem a sedasala

13’em de Heşan el-Rammeh, di

pîrtûka xwe ya bi navê “Amûrên

Şer ên Şareza û Siwarbûna Leşkerî

” de tarîfên barûdê berhev

kiriye.

Tê texmînkirin ku di heman

wextê de Ewropayî jî ev yekê ji

Eraban hîn bûne.

Ramanger û keşeyê Îngilîz

Roger Bacon wiha nivîsiye: “Heke

ji vê madeyê bi qasî tiştekî biçûk

bê bikaranîn dê hengameyeke pir

mezin û roniyek pir zêde derkeve

holê. Bi vê yekê jî dibe ku bajarek

an artêşek bê tunekirin.

- Hamît Akak


KURMANCÎ

Biyolojî

MARGÎSE

ÇAWA RENGÊN XWE DIGUHERÎNIN?

Di encama xebatên lêkolînerên Swîsreyî de hat

zanîn ku margîse, krîstalên di şaneyên çerm ên taybet

de ji nû ve serast dikin û bi vî awayî rengên xwe

diguherînin.

Zanîna beriya van xebatan ew bû ku ev ajal, pîgmentên

rengîn ên di şaneyên cuda de kom dikin an

belav dikin û rengên xwe diguherînin.

Lêbelê kifşên nû didin nişan ku ev yek ji ber “eynikeke

guherbar” ku ji krîstalan pêk tê, derketiye holê.

Her wiha hat zanîn ku ev ajal bi xêra tebeqeya şaneyeke

duyem ku tîrêjên dişibin enfarûjê (kizil otesî)

belav dikin, laşên xwe di hêkayiyê de diparêzin.

Margîse bi du awayan rengên xwe çêdikin. Ji bo

rengên tarî û germ jî şaneyên wan hene ku bi pîgmentan

tijî ne. Lê rengên şîntir û spîtir, wekî van

krîstalan ku jê re tê gotin “rengên binyadî” ji tîrêjên

ku ji elementên fîzîkî belav dibin, pêk tên.

Ev reng dikarin bên sentezkirin. Wek mînak bi

“rengekekî şîn ê binyadî” û pîgmentên zer rengekî

kesk ê rewnaq dikare bê çêkirin.

Hin guherîn bi cihguherîna

pîgmentan pêk tên.

Bestekokên melanîna

piçûk ên bi rengê tarî, bi

kurîşkên şaneyên melanofor

ên mezin belavî

her derê dibin an jî ji bo

ku dîsa çêrm rengzelal

bikin di navendê de kom

dibin.

Gelek masî û ajalên

xijok bi vê riyê, ji bo berteknîşandana

stresê an jî

ji bo pêkanîna lihevkirina

derdorê, rengên xwe

dikarin tarî an zelal bikin.

Margîseyên panter jî

ku ji aliyê zanyarên Swîsreyî

ve hatin lêkolînkirin

vê yekê dikin. Lêbelê

margşseyên nêr dema

dijberekî an ji xwe re cotekî

dibînin, xwe dikarin

têxên rengekî din jî wek

mînak dikarin rengê xwe

bikin keskekî nixumandî

an zerekî rewneqdar.

Heta niha gelek zanyaran

ev guherîn wiha

dizanibûn: pîgmentên

sor û zer bi heman awayî

tên belavkirin û ev yek

pêk tê.


Biyolojî

KURMANCÎ

Lêbelê lêkolîna dawîn nişan dide ku ev yek ne

wisa ye.

Lêkolîna ku encamên wê di kovara zanistî Nature

Communications de hatin weşandin, ji aliyê komeke

zanyarên fîzîka kûantomê ya Zanîngeha Cenewreyê

û biyologê pisporê ewrîmê ve hat pêkanîn.

Tîmê, ewil ferq kir ew şaneyên mezin ku dişibin

tevnepîran û bikaribin tonên rengan ên di ajalan de

vebêjin, tune ne.

Pisporan piştre di şaneyên bi navê “îrîdofor” de

ku bi hûrbînên elektronîk lê nêrîn, rola lîstina krîstalan

kifş kirin.

Ji kîjan alî ve li van krîstalan bê nêrîn bila bê nêrîn,

wekî serastkirina ku rengên binyadî pêk tîne, hat

dîtin ku hêkiyeke bêhampa pêk tîniye.

ENDAZYARAN ÇERMEKÎ ÇÊKIRÎ

YÊ WEKÎ MARGÎSEYAN KU RENG DIGUHERÎNE

HILBERANDIN

margîseyan reng diguherînin.

Ji zanîngeha

Californiayê endazyaran,

ji îlhamwergirtina

xwezayê bi

sepandina hêzeke

sivik a bi qasî deqeyekê

materyal hilberandin

ku ew jî wekî

Materyalê nû yê ku xwediyê gelek rengên cûda

ye, di qadeke berfireh de derfetê dide sepandinên

nû yên balkêş. Di nava van sepandinan de teknolojiyên

nû yên nîşandinê, teknîkên kamuflajê ku rengan

diguherînin û sensorên ku xerabûnên di navgînên

hewa, pir û avahiyan de tespit dikin, hene. Ev

xerabûn bêyî vê rêbazê

nayên dîtin.

Connie J. Chang-Hasnain

got; “cara yekem

e ku materyalê wekî

margîseyan û bi tenê bi

qayîşokê reng diguherîne,

tê çêkirin.” Connie J.

Chang-Hasnain endamê

tîma lêkolînê û ji nivîskarên

hevpar ên gotarê

ye. Xebata ku tîmê amade

kir di kovara Opticayê

de hat weşandin. Lêkolîneran,

taybetmendiyên

fîlma silîkonê ku bi hezaran

caran ji porê mirovan

ziravtir e, bikar anîn û bi

vê yekê bi ser ketin ku ka

wê di dema qayîşok û pêçandina

materyalê de çi

cûre reng derkeve holê.

MATERYALÊ KU

XWEDIYÊ RENGÊN

CUDA YE

Ya asayî ew e ku

rengên di wêne, caw û

rûyên xwezayî yên din de

bi xwelêgirtina şewleke

spî û berfireh tên dîtin.

Ew rûyê ku şewl xwe lê

digire, li gorî pêkhateya

kîmyewî di astên cûda de

roniyê dikişîne. Roniyên

ku nikarin bên kişandin

jî bi paş ve tên vegerandin.

Ronî, rengên şîn û

sor an jî rengên din ên

di navbera heftrengê de

dide materyalê. Guhertina

rengê rû,- di payîzê


KURMANCÎ

Biyolojî

de wekî pelên daran- di

pêkhateya kîmyewî ya rû

de, guherînê hewce dike.

Di demên dawîn de

kesên zanist û endazyar,

lêkolînan dikin da bêyî

bikaranîna boyaxa kîmyewî

û pîgmentan sêwirandina

rengan bibinin.

Ji dêvla kontrolkirina

têkela kîmyewî ya materyalan,

li ser bihevbandoriya

rû ya bi roniyê re û li

ser dirêjahiya şepêlî tê

sekinîn. Bikaranîna rengên

binyadî, di siruştê de

ne ew pêkhate ye ku pir

bê dîtin. Tê zanîn ku hin

pinpinîk û kêzik ji bo ku

rengên cuda pêk bînin,

rêbazên bi vî awayî bikar

tînin.

Ji dêvla optîka klasik,

kontrolkirina roniyê bi

pêkhateya materyale re,

ne rêbazeke nû ye. Wek

mînak di astronomiyê de

ew beşên qadê ku bi heman

pîvanê hatine veqetandin,

ji bo şikestina

roniyê û rengên binyadî

tên bikaranîn. Lêbelê bi

bikaranîna vê teknîkê

kontrolkirina rengan,

ne rêbazeke sepandina

pratik e. Lewra tunebûna

optîkê zêde ye. Nivîskarê

gotara ku di Opticayê de

hat weşandin, teknîkeke

bi vî awayî, di guhertina

sêwirandina radîkal de

sepand û gihîşt kontrola

wî rengî ku lê digeriya. Ji

dêvla bikaranîna beşên

zirav, li ser silîkonê pir zirav

ê yek qetmenî niçikên

piçûk bicih kirin. Ji dêvla

ku roniyê li heftregê belav bike, van bilindahiyan an

jî çovikan derfet daye ku bi qasî dirêjahiya şepêlî bi

paş ve vegere. Bi vê yekê hilbijartina rengên ku dê

bên biriqandin dê pêkan be.

JI BO KONTROLKIRINÊ SISTKIRIN PÊWIST E

Digel mifteya kontrolkirina rengê ku dê valahiyê

biriqîne an jî periyota çovikên li ser materyalê, lêkolîneran

bi qatkirin an jî sistkirina materyalan tespit

kirin ku reng dikarin bên guherandin.

JI BO QADAN GELEK SEPANÊN CURBICUR ÊN

BI ÇERMÊ MARGÎSEYAN

Lêkolîneran, ji bo ku xebatên çêkirî wek sepanî

nişan bidin, qetmanê sîlîkonî ku dikare bi qasî santîmetreqareyekê

reng biguherîne, pêk anîn. Hat

ragihandin ku ji bo mezintirîn sepan bên kirin, dibe

ku bêhtir ev bê pêşxistin. Connie J. Chang-Hasnain

dibêje: “wek gaveke din ji bo mezintirîn sepanan û

çêkirinê tesis hene. Dema em gihîştin wê merheleyê,

em difikirin ku di mijarên şopandin, ewlehî û şahiyê

de em ê sepanan bi pêş bixin û pêk bînin.”ji bo bikarhênerên

dawîn bi çermê margîseyan dikarin teknolojiyên

ekranê yên bi temamî nû bên çêkirin. Herwiha ji

bo wesaîtan jî teknolojiyên kamuflaj ku li gorî rewşê

û cih reng diguherîne dikarin bên sepandin.

Cara ewil e ku heta niha di qetmanekê de, bi sistbûna

materyal digihêjin ewqas zêde rengan û ev yek

jî di qada xwe de wek pêşveçûneke girîng tê dîtin.

- Ramazan Badem


Biyolojî

KURMANCÎ

MEKSÎKA

LI SER PERÊ PERPEROKÊ

Hûn dixwazin bi perperokan re dest bi gereke

nuwaze bikin ku ew ger ji Kanadayê dest pê dike û li

Meksîkayê bi dawî dibe? Zêdebûna perperokan ya

piştî koça wan a bêhempa ku wekî nuwazeya siruştê

tê binavkirin mixabin ji ber tehrîbata daristanan di

xetereyê de ye!

BÛYERA NUWAZE YA SIRUŞTÊ DI XETEREYÊ DE

YE

Perperok bi koça xwe ya 5 hezar km’yî ve dixwazin

nifşên xwe di daristanên Meksîka yên biçûk de bidomînin,

lêbelê daristanên ku perperok dixwazin di

dawiya rêwîtiya xwe de lê bihêwirin, bi tunebûnê re

rûbirû mane, dibe ku koça wan dubare nebe. Lehengên

vê rêwîtiya ku bi perên cinawireke biçûk a mîna

perperokê pêk tê, perperokên hikumdar in.

PERPEROK

Perperok aîdê koma Lepidopterayê ne, wekî

kêzikan tên pênasekirin ku di nava rojê de difirin.

Qonaxên jiyana wan ji lawra, krîzalît û kamiltiyê pêk

tê. Firrîna perperokên ku bi gelemperî xwediyê perûbaskên

rengîn in, bi awayekî aşkere lerzok e.

Perperokên hikumdar jî giyayî û kardûyî (sonchus

oleraceus) ne.

Perperokên hikumdar

cureyekî perperokan e

ku nav û wêneyên wan li

dinyayê zaf rind tê zanîn

û li Zelendeya Nû, Giravên

Qenariyê û Awistralyayê

tên dîtin.

Li ser perên perperokên

hikumdar nexşên

reş hene ku li ser rengê

pirteqalî hatine xemilandin.

Li ser perên perperokên

hikumdar yên mê

xetên tarî hene, lêbelê

di nava perên piştê yên

perperokan de xal heye

û perperokên nêr ji yên

mê mezintir in.

Sedema herî girîng ya

binavûdengbûna perperokan

li dinyayê koça

wan ya ber bi başûr a

dûvûdirêj e ku ev koç ji

sê çar nifşên wan ve pêk

tê. Tişta balkêş ne koçkirina

perperokan e lêbelê

dirêjahiya rêya wan e. Di

mehên havînê de dest

bi koçê dikin, di mehên

zivistanê de di ser heman

riyê re vedigerin.

Perperokên hikumdar


KURMANCÎ

Biyolojî

take-perperok in ku wekî

çûkan him ber bi bakur

û hem jî ber bi başûr ve

koç dikin. Lê perperokek

ku bikaribe vê rêyê ji serî

heya dawî temam bike,

tune ye. Perperokên mê

di vê rêyê de nifşên dahatûyê

tînin rû dinyayê.

Perperokên ku di

dawiya îlonê de, ji Çiyayên

Rockyê yên Kanadayê

bi rê dikevin, berê

xwe didin Meksîkayê û

xwe digihînin daristanên

berrû û merxan yên li

herêma Michoacanê. Rê

demeke dirêj dikişîne û

ev yek jî têra emrê perperokan

nake. Perperokên

ku di serê mehên havînê

tên dinyayê xwediyê temenekê

du-mehî ne.

Têjikên dawî yên

demsala havînê jî ji ber

ku dikevin demeke wisa

ku nikarin çêlikan derxin,

tenê heft mehan dikarin

bijîn. Di vê heyamê de,

perperok ber bi herêmên

ku dê bikaribin zivistana

xwe lê derbas bikin, dikevin

rê. Niha em ê bi xwe

bibin şahidê vê bûyera

neasayî ya siruştê.

MICHOACAN

100 km li rojavayê

Meksikoyê, lap di navenda

Meksîkayê de herêma

Michoacan cih digire.

Michoacan ya ku di seranserê

çiyayên berz yên li

navenda bajêr cih digire

ji Okyanûsa Pasîfîkê dest

pê dike û bi daristanên

xwe yên berû û merxan ve

meriv dibêje qey dîmenekî ji bihuştê ye. Daristanên

darên pelstrî yên ku li ser qadeke bi çend hektarî

belav bûne, her zivistan dibe cih û warê bi deh milyonan

perperok.

11 CARAN HÊJAYÎ TÛRA DINYAYÊ YE

Rêwîtiyên nûwaze yên perperokên hikumdar,

yekem car di sala 1975an de hate kifşkirin. Zanyarên


Biyolojî

KURMANCÎ

ku lêkolînên dûvedirêj kirin, kifş kirin ku perperok ji

piştî rêwîtiyeke pirr dirêj her sal

têne vê herêmê. Ev, mezintirîn

koça kêzikan a li dinyayê ye. Perperok

rewîtiyeke 5 hezar kmyî

dikin ku ji Kanadayê dest pê dike

û li Meksîkayê bi dawî dibe. Ev

rewîtî ji bo mirovekî, miqabilê 11

tûrên dinyayê ye.

Rêwîtiya perperokan her sal

bi hezaran kîlometreyan ji bakur

dest pê dike. Hatina dawiya

havînê nîşana destpêka rêwîtiyê

ye. Germahî dadikeve, roj

kurt dibin. Perperokên hikumdar, ji bo xwe bigihînin

herêmên germ ên Meksîkayê derdikevin rêwîtiyeke

sê-mehî. Vekolîna vê koça balkêş, bi saya hin zanyarên

kêzikan pêk tê ku çavdêriya vê rêwîtiyê dikin.

ROJÊ 100 KM

Performansa perperokên hikumdar yên ku bejna

wan 10 cm ye û ji nîv gramî jî siviktir in, derasayî ye.

Rojê zêdetirî 100 km’yî rê diçin û rêwîtiyeke bi serpêhatî

dikin.

Bayê ku di vê rêwîtiyê de karê wan hêsan dike,

alîgirê wan ê herî baş e. Heke ba tune be, perperok

nikarin hêz û enerjiyê peyda bikin da ku mesafeyeke

ewqas dirêj biçin. Perperokên ku bi tevgera hewayê

ve tên guhastin, komên mezin yên ku dibin daneyên

meteorolojîk jî pêk tînin.

REWŞA HEWAYÊ JI BERÊ DE DIZANIN

Dema kêzikên wiha biçûk e, rêwîtiyeke ewqas

dirêj dikin bi rastî jî zaf bala mirovî dikişîne. Li ser

rêya perperokan egerên rûbirûbûna rewşên hewaya

xerab yên wekî barana gurr, bahoz û birûskê hene.

Perperok dizanin dê hewa kengê xerab bibe û divê

kengê navberê bidin firîna xwe. Ji bo ku ji deryayên

mezin û deştên fireh re derbas bibin û xwe bigihînin

armancên xwe li bendê ne ku ba ber bi aliyê rast ve

bizîvire û bager jî bisekine. Ev rewş ji aliyê zanyaran

ve pirr balkêş tê dîtin.

PERPEROKÊN STÊRKNAS

Zanyarên ku dixwestin fêmbikin bê perperok

çawa rêya xwe dibînin li ser wan ezmûnên cihêreng

çêkirin, sermeselê anîn

perperokên ku herêma

Kansasê girtibûn 1500

km ber bi rojavayê ve

birin. Serê pêşîn, perperokan

wekî ku hê jî li

Kansasê bin rêya xwe

dewam kirin. Piştî çend

rojan meseleyê fêm dikin

û rêya xwe diguherînin.

Wateya wê ev e; perperok

bi awayekî xwediyê

agahiyên stêrnasî û manyetîkî

ne, û van agahiyan

ji bo ku rêya xwe bibînin

bi kar tînin. Ev yeka diyardeyeke

seyr a biyolojîk

e. Lêbelê, ev mucîzeya

xwezayê di bin talûkê

de ye, lewra wargeha ku

di dawiya rêya xwe de

digihînê tê tehrîbkirin!

JÎNEWARÊN WAN

YÊN GERMIYANÊ TÊN

TUNEKIRIN

Her çiqas ji ber rêwîtiya

mucîzewî ya perperokan,

hin dildayî ecêbmayî

bimînin jî xweza bi

xwe li hember dinyaya

ku em xisarê didinê paş

vedikişê. Perperok, di

seranserê rêya xwe de,


KURMANCÎ

Biyolojî

di ser daristan, avzê û

deştên dirêj re nafirin,

lêbelê li ser okyanosên

asfaltê, daristanên

balaxaneyan û zeviyan

difirin ku heta qirika xwe

di nav dermanên kîmyewî

de mane. Wexta ku

perperok xwe digihînin

daristanên Meksîkayê,

dibînin ku jînewarên wan

yên germiyanê bi destê

mirovan hatine kavilkirin.

MÎKRO KLÎMAYA

PÊWÎST

Çiyayên li Michoacanê

ku dirêjahiya wan

3 hezar metroyî ne bi

daran ve hatine pêçandin,

ev çiyayên bilind ji

bo perperokan mîkro

klîmayeke pêwîst dabîn

dikin. Bi milyonan

perperok ji bo ku xwe

ji rewşa xirab a hewayê

biparêzin û ji germa wan

sûdê werbigrin xwe bi

gewdeyên daran ve dizeliqînin.

Gewdeyên daran

çiqas mezin bin ewqas

zêde germahiya xwe

diparêzin. Jixwe tam jî

ji ber vê yekê parastina

rewşa heyî ya daristanê

zaf girîng e. Divê dar têra

xwe mezin bibin da ku

bi vî rengî di demên sar

û seqemê de bikaribin

perperokan biparêzin.

BIRRÎNA DARAN YA NELEGALÎ

Daristan, her diçe biçûk dibe. Ligel rêziknameya

ku di sala 1986an de derketiye û armanca wê parastina

daristana ye, tunekirin û xisara li ser daristanan

her berdewam e. Li herêmeke biçûk be jî birrîna

daran, wê derê ji bo perperokan dikare bike cihekî

bêstar.

Çend darên ku mane jî ji bo penahiya perperokan

a zivistanê têrê nake.

Birrîna daran ya bi kesbdar ku bi awayekî qaçaxî

tê kirin di ber re zêde dibe. Banka Cîhanê ji bo

karê birrîna daran êdî bi dawî bibe, û daristana 4

hezar hektarî be parastin ji aliyê aborî ve alîkariya

gundiyan dike. Lêbelê çeteyên darbirr ên qaçax û

derqanûnî her roj bêtir bi talûke dibin.

150 MILYON PERPEROK

Li daristanên Meksîkayê perperokên ku ji hewldana

bo wan tê kirin bêxeber in, dawiya dawîn koça

xwe ya mezin temam dikin. Di serê Mijdarê de, di ser

gundan re, bi komên ewrên mezin ve xwe digihînin

herêma Michoacanê. Zanyar texmîn dikin ku hejmara

van perperokan li derdora 100 - 150 milyonî ye.

Perperok bi qasî mehekê qet ji dewsa xwe nalivin,

tiştekî naxwin, bi ser hev de lod dibin, heta wê roja

şahiyê ya ku wê ji xewa zivistanê şiyar bibin, dikevin

xewê. Li ser şaxên daran bi komên ewqas mezin dicivin

ku şaxên daran di bin giraniyê de ditewin. Hewaya

hênik ya meha adarê perperokan şiyar dike.

- Omer Alan


Biyolojî

KURMANCÎ

HESTÛYÊ MIROVÊ

EWIL HAT DÎTIN

FOSÎLA HESTÛYÊ

ZENIYÊ MIROVÊ EWIL HAT DÎTIN

Zanyaran hestiyekî zeniyê dît. Zanyar difikirin ku

ev hestî yê mirovên ewil e.

Tê ragihandin ku ew hestî 2 milyon û 800 hezar

salî ye. Dihat zanîn ku mirovên ewil beriya niha bi 2

milyon û 350 salan berê derketine holê.

Hestî li Etiyopyayê hatin dîtin.

Li gor pisporan dîtina hestûyekî beriya vê dîrokê

bi 450 hezar salî nişan dide ku guherînên avhewayê

bandoreke çawa li ser mirovan çêkiriye. Ew guherîn

pêvajoya ku mirovên ewil ji daran daketine û li ser

lingên xwe sekinîne bilez kiriye.

Serokê Koma Lêkolînê,

ji Zaningeha Nevadayê

ya li Las Vegasê,

Prof. Brian Villmoare

di daxuyaniyê de ku da

BBC’yê diyar kir ku ew

hestî bo pêvajoya peresîna

mirovan delîlên ewil û

giring in.”

“Dibe ku piştî peresînê

veguherîbe û

bûbe mirov.”

Di sala 1974’an de li

heman herêmê homînînek

(pîramîda ku dişibe

mirovekî) hatibû dîtin. Ev

homînîn wek “Lucy” hat

binavkirin.

Prof. Villmoare diyar

dike ku Lucy aîdê qewmê

“Australopithecus afarensis”ê

ye û dibe ku

piştî peresînê veguherîbe

mirovên hoveber.

Lê belê fosîlên aîdê

dema qewmê Lucy û

derketina Homo Erectusa

(mejiyekî mezin û laşê


KURMANCÎ

Biyolojî

nêzî mirovan) ya beriya 2 milyon salan

zêde tune ne.

Hestiyê erçenê li eyaleta Etiyopyayê

li Herêma lêkolînan ya Ledi-Geraruyê

ji aliyê xwendekar Chalachew

Seyoumê Etiyopyayî ve hat dîtin.

Seyom ji BBC’yê re diyar kir ku dema

fosîl dîtiye matmayî bûye.

Fosîl hestûyê aliyê çepê yê Zeniyê

ye û 5 diran li ser hene. Diranên paş

yên kursiyan ji diranên homînînên ku li

heman herêmê jiyane, biçûktir in.

Li gor Prof. William Kimbel ê Zaningeha

Eyaleta Arizonayê, ev teybetmendiyeke

ku wan mirovan ji pêşiyên

wan ên hoveber cuda dike.

Ango mirovahiya niha ji kalikên

xwe yên hoveber cudatir e.

- Edîbe Boga


Biyolojî

KURMANCÎ

ŞAMPENZE

ÇAWA DIKEVIN TÊKILIYÊN ZAYENDÎ

Xwarin, têkiliyên zayedî… Her du jî ji bo merivan

û ji bo şempanzeyên ku xizmên wan ên nêz in du

tiştên girîng in. Merivên zanistê yên homo sapiens,

ev çend sal in li ser vê lêkolîn dikin ku gelo cureya

şempanzeyên Pan troglodytesê, xwe di van her du

mijaran de çawa têr dikin. Lê encam? Tevlihev e.

Şempanzeyên mê di nav pênc û şeş salan de carekê

diwelidin; ev dem li gorî jîndarên bi bistan ên din

demeke dirêj e.

Primatolog Melissa Emery Thompson dibêje,

şempanzeyên mê ji bo ku zêdetir bibin, bi piraniya

nêrên ku nas dikin an jî bi hemûyan re dikevin têkiliyê.

Yên nêr jî bi hevalên xwe yên nêr re têdikoşin û

şer dikin. Li gorî hin lêkolînan şempanzeyên nêr ji bo

ku bala şempanzeyên mê bikişînin û bi wan re têkevin

têkiliyê, nêçîrên xwe an jî tiştên ku didizin bi wan

re parve dikin.

Li Rojavayê Efrîqayê, di 2007’an de li ser şempanzeyan

lêkolînek hat kirin. Di vê demê de hat dîtin ku

şempanzeyeke mê bi yekî nêr re dema xwe zêdetir

derbas dike ku şempanzeyê nêr papayayê ku diziye

bi wê re par ve dike. Serlêkolîner Kîmberley

Hockîngs wisa difikire ku ji bo “Armancên

cuda” dibe ku “Fêkiya qedexe” bi awayê

guhertinê bi dest xistibe.

Li gor gelek lêkolînan

teoriya “Ji bo têkiliyên

zayendê, xwarin hewce

ye” şaş e. Emery Thompson

vê rewşê wiha

dide xuyakirin: “Ji bo ku

ev fikr balkêş e meriv

lewma piştgiriyê didin”.

Di lêkolîna şempanzeyan

a xwe de derbarê xwarin

û têkiliyên zayendî de

mijareke cuda kifş kiriye.

Şempanzeyên mê nikarin

xwarinê, bi hêsanî bi

dest bixin.

Ji ber ku şempanzeyên

nêr ên ku dixwazin

bi wan re bikevin têkiliyên

zayendî, li derdora

wan tijî ne. Ev jî bandorê

dide ser welidandin û

berdewamiya nijada

wan. Ji ber vê jî îxtîmala

zêdebûna wan û domandina

nifşên wan kêm

dibe. - Şabiye Aydin


KURMANCÎ

Erdnîgarî

PÊKHATINA KU

BI DEWLEMENDIYA ZÊR Û ZÎVÊ TÊ

SIYANÛR

Gelo em ji we re

bibêjin rê û rêbazên bidestxistina

zêr û zîvê ku

aboriya welatan tevlihev

dike, dikare di nav çend

deqeyan de gerstêrkê

heta we jî bikuje, hûnê

wê gavê çi bikin? Va ye

ev çîroka siyanûrê ye ku

ji bo madenên zêr û zîv

tê bikaranîn û zirareke

mezin digihîne jîngehê.

PIŞTÎ ÇERNOBÎLÊ

KARESATA HERÎ MEZIN

Mirovahî ji bo ku ber

birçîbûnê bigire ket pêy

rê û rêbazên cuda lê ji

bo ku jehriyê bigihîne

xwe gubreyên kîmyewî

jî di nav de gelek tiştan

bi kar tîne. Siyanûra ku ji

bo kanên zêr û zîvê tê bikaranîn,

ji roja ewil heta

niha gelek caran zirar

gihand ekolojî û xwezayê.

Mirov jî bi qasî ajal

û nebatan para xwe ji vê

jehriyê digirin. Yek ji mezintirîn

çizirîna siyanûrê

ku ji bo xweza û jîngehê

dibe sedema karesatên

mezin, di sala 2000’an de

li Romanyayê pêk hat.

Karesata siyanûrê ku li

Romanyayê pêk hat piştî

karesata Çernobîlê ku di sala 1986’an de pêk hatibû

wek karesata herî mezin di dîrokê de cîh girt.

DI KANKERIYÊ DE SIYANÛR

Siyanûr navê ew metalan e ku ji hidrosiyanîk asît

û asîtên ku ji vê çêdibin. Sodyum siyanûr û potasyum

siyanûr di serî de tevahiya van metalan pirr bi jehr e.

Di kankeriyê de bikaranîna siyanûrê di sala 1980’î de

dest pê kiriye. Siyanûr didestpêkê de ji bo hilberîna

metalan dihat bikaranîn lê êdî di roja me de piranî ji

bo kanên zêr û zîvê tê bikaranîn.

Her çiqas alternatîfên

wek tiyo ûreyê hatibe

dîtin jî siyanûr bi taybetî

dema li derekê bikeve

madeyeke pir bi

talûke ye û di

wê gavê de

dikuje.

ÇERNOBÎL


Erdnîgarî

KURMANCÎ

Parzinandina siyanûra di nav bermayiyan de ku

bi hilberînê pêk tê, ji ber konsantrasyona şid hema

bibêje ne pêkan e. Bi taybetî bermayiyên siyanûr ku

di kanan de pêk tên, ji ber ku tevlî ava bin erdê dibe

jixwe xetereyekê derdixe holê. Lê ji ber nebaldarî,

xemsarî û tevdîrnegirtinan, li kanên zêr ên bi siyanûr

ên herî ewle yên li dinyayê jî nikarin ber çizirînê bigirin

û ev yek jî dibe sedema karesatên mezin.

NAVEKÎ KU DÊ TU CAR NEYÊ JIBÎRKIRIN:

BAIA MARE

Navenda Maramûreşê Baia Mare ku li rojavayê

bakûrê Romanyayê ye, di heman demê de ew herêm

e ku rêvebirên deverî lê ye û çar bajarok jî girêdayî

vê herêmê ne. Baia Mare nêzî sînorên Ukrayna û Macarîstanê

ye lê 600 kîlomîtro dûrî paytext Bûkreşê

ye. Me dixwest em ji bo tûrîzma Romanyayê qala

girîngiya vê derê bikin û

cihên herî xweş yên vê

dere nişanî we bidin lê

Baia Mare navê xwe ji

xweşitî û rindiya xwezaya

xwe ne, ji karesatekê girtiye

ku ev karesat dê tu carî

ji hêşê mirovan neçe û her

tim di bîra wan de bimîne.

Di meha Çileyê ya

sala 2000’an de bendava

barmeyînê ya li kana zêr

a Baia Mareyê ku tê de

metalên giran ên wek

siyanûr, qurşûn û arsenîk

hebûn, ser de çû. Ev kana

li Baia Mareyê di sala

1998’an de ji aliyê karsazên

Romanya û Awistralyayî

ve hatibû avakirin.

HEMÛ TIŞTÊN JÎNDAR

MIRIN

Sed hezar mîtrokûp

bermayî û madeyên

şilemenî ku di nav de nêzî

sed ton siyanûr hebû,

herikî hewzeya Tunayê

û ber bi Behra Reş ve çû.


KURMANCÎ

Erdnîgarî

Ji ber ku Çemê Tunayê ji

Bulgarîstan, Sirbîstan û

Romanyayê derbas dibe,

van welatan ji vê çizirînê

tesîreke neyînî girtin. Beriya

wê jî avên ku heta dev

bi jehra siyanûrê tîjî bibûn,

ji şaxên Lapus û Somasê

ber bi Çemê Tisayê ve

herikî ku li Macarîstanê

çemekî navdar e.

Tesîrên vê karesatê

ku ji nişka ve pêk hat, roj

bi roj zêde bû û di rojeva

cîhanê de cihê xwe girt.

Lewra li çemên Tuna û

Tisayê û derdorên wan

hemû tiştên jîndar mirin

û nekarîn ber bigirin ku

ew jehra di nav çem de

negihîje mirovan. Ligel

mirinên ji nişka ve, ew

xwarin û vexwarinên bisiyanûr

kete laşê mirovan

û bi vî awayî nexweşiya

peçeşêrê derket holê.

Diînija dîsa kete alarmê.

TISA BÛ WEK ÇEMEKÎ

REŞ

Piştî cizirîna s iyanûrê

encama ku derket holê

pirr xirab bû û hema bêje

çareseriya wê jî tunebû.

Li çemê Tisayê bîst hezar

ton masî mirar bûn. Ev

bûyer piştî karesata Çernobîlê

ku di sala 1986’an

de pêk hat, karesata herî

mezin bû. Piştre mirovên

zanyar xebat kirin û dan

xuyakirin ji bo ku çemên

Tisa û Tunayê vegerin

rewşa xwe ya bere, divê bi

dehan sal derbas bibin.

Çend meh piştî çizirîna

mezin ku di meha Çileyê

de pêk hatibû, dîsa li heman herêmê di kanekê de çizirîneke

toksît pêk hat. Piştî çend hefteyan çizirîneke

nû jî qewimî û Çemê Tisayê ji ber avên bermay iyê ku

îxtîmalek pirr mezin tê de gelek siyanûr jî hebû, reş û

qirêj bû. Heta wê rojê ji 20’î zêdetir cureyên masiyan

di nav de hebû û wek çemê herî paqij ê Ewropayê

dihat dîtin.

Ev bûyer yek ji bûyerên herî xirab ên Ewropayê

ye. Macaristan û Yugoslavya di serî de bi riyên çemê

Tisa û çemên din, ava bijehr ket nav ava vexwarinê û

ew welatên ku ava bijehr ket pergala ava vexwarinê

hemû firotina masiyan qedexe kirin. S iyanûr bi riya

av û çem gihîştibû heta peravên Ukraynayê û bibû

sedema qisawetê. Ji ber vê li Ukraynayê bikaranîna

ava çemê Tisayê hatibû qedexekirin. Bi bermayiyên

ku tev li çem bûn, jehrî jî ket nav çem û hemû masî

mirin. Welatên ku ev çizirîn tesîr da ser wan, xwestin

ku bersûcekî bibînin û ev jî bû sedem ku di nav van

dewletan de gengeşî derkeve.

JI XEYNÎ ÇIZIRÎNÊ

METALÊN DIN JÎ HENE

Karesata siyanûrê cihê ku lê diket jehra xwe

dida wir û dîtina berbpirsên vê karesatê jî ne ew

qas hêsan bû. Demeke dirêj rexne li

rayedarên firmaya

xwediyên kanê hatin

girtin. Gelek lêkolîner

û


Erdnîgarî

KURMANCÎ

fîrmayên din jî îdîa kirin ku di nav çizirînê de ji xeynî

siyanûr metalên giran ên wek arsenîk û qurşinê jî

hene. Ev metalên giran ji bo welatên ku bo çandiniyê

ava çemê Tunayê bikardianîn xetereyek bû. Heke ev

metal tev li erdên çandiniyê bibûna, ew hemû ber jî

dê bijehr bûna û dê ev jî bibûya sedema karesateke

din. Li welatên ku çizirîn tesîra xwe da ser wan birçîbûn

di serî de qeyrana aboriyê kete rojevê.

Rayedaran piştî ku çend hefte ji ser çizirînê derbas

bûn dan xuya kirin jehra siyanûrê ku tev li çemê

Tisayê bûye û belav dibe, ne bi tenê xwezayê, jiyana

mirovan jî dixe talûkeyê. Lewra rêjeya s iyanûra li ser

Tisayê hatibû pîvan û ev ji sînorê ku ji bo mirovan

dibe talûke, sed qat derbas bibû. Li gor raporan vê

karesata toksîtê gelekî zirar da ser pergala xwezayê

ya Tisayê û heywanên wê derê. Li gor daxuyaniya

Macarîstanê ku di wê heyamê de kiribû li herêmên

ku di navbera Tiszafuered û Szolnokê de dimînin, ji

sedî 80î jî ji sedî 100’ê masiyan miribûn.

SEDEMÊN BIGUMAN ÊN KARESATÊ

Sedemên vê karesatê

ku zirareke mezin da ser

cureyên jîndar û pergala

xwezayê ya çend dewletan,

demeke dirêj hat

nîqaşkirin. Li gor daxuyaniya

fermî ya rayedaran

ji ber germahiya ku di

sedsala dawî de pirr zêde

bû cemed helandine û

bendava ava bermay

iyê ji nişka ve tîjî bûye û

di ser re çûye. Ev qeza

bi vî awayî pêk hatiye.

Hikûmeta Romanyayê

diyar kir ku bendava ava

bermayînê ji ber şert û

mercên xirab ên hewayê

xira bûye lê ewlehiya

bendava bermayînê ya li

kana Baia Mareyê hêj tê

nîqaşkirin.

Beriya karesatê di

dema çêkirina bendava

bermayînê de hatibû

gotin ku xeletî û kêmasiyên

mezin hene û bi vê

qezayê ev gotin û daxuyanî

ji nû ve ketin rojevê.

Bendava bermayînê bi

têlan hatibû girtin lê di

nav dîwarên wê de şûna

madeyên betonê qûm

zêdetir hebû û beriya

karesatê, beriya ku

heywanên li wê herêmê

bimirin, hin mirovên zana

yên Romanayayê ji bo

xetereyan, rayedarên

kana Baia Mareyê hişyar

kiribûn.

Beriya karesata 2000’î

çizirîneke biçûk pêk hatibû

û li nêzî bajarokê Zazarê

5 çêlek mirar bibûn.

Rayedarên Baia Mareyê


KURMANCÎ

Erdnîgarî

îdia kiribûn ku ev ji ber

xeletiyên materyalan

pêk hatiye, pereyê çêlekan

dabûn û bi vî awayî

ser bûyerê girtibûn. Li

ser vê yekê hin kesan bi

çavê xwe çizirîna li ser

dîwarê bendava bermayînê

dîtibûn û ev yek

ji rayedaran re gotibûn.

Lê dîsa ji bo bergirtina

karesateke mezintir tu

tevdîr nehatibûn girtin û

ev jî bibû sedema nîqaşan.

Li gor Yekîtiyên

Xwezayê ya Ewropayê

karesata Baia Mareyê,

karesata herî mezin bû

ku hatibû serê çemên li

herêmê. Her wiha piştî

çizirînê di lêkolînan de

radeya siyanûra di nav

avê de her ku diçû zêde

dibû. Di endustriya madenvaniyê

de madeyên

toksît ên wek siyanûr û

arsenîkê hêj jî tê bikaranîn

û ev ji bo mirov

û hemû tiştên jîndar

xetereyek e. Zirarên vê

bûyerê pir mezin bûn

û herî girîng jî ev bûyer

ji ber xebatên mirovan

XETEREYA MEZIN

pêk hatibû. Lê piştî

qezayê xwediyên kanan

li ser tesîrên toksîtê ew

qas nesekinîn û girîngî

nedan bûyerê. Vê yekê

zanyarên jingehê aciz kir.

Lewra li gor rayedarên

kanan ev mijar zêde mezin

dihat nişandan û ev

karesateke jingehê nebû

qezayeke ji rêzê bû ku

wekî bûyerên xwezayê

ku tesîrên wê piştî bi

dehan salan derdikevin

meydanê.

Piştî ku siyanûr di salên 1960î de dest bi helînê

kir û ket sektora madenvaniyê, tesîrên toksîtê yên

madenvaniya zêr bi awayekî zelal zêde bû. Solûsyaneke

bi siyanûr dirijînin ser metaleke pelixî û xam.

Ev solûsyona bisiyanûr bin qul dike, dihelîne û ber

bi çemên solûsyonê ve diherike. Ji bo van kiryariyan

pêdivî bi siyanûrekê heye ku rêjeya jehra wê pirr

zêde ye.

Piştre tê bikaranîn an jî nayê bikaranîn ferq nake.

Ev siyanûra ku li bendavan kom dibe an vala çeman

an jî vala behran dikin. Metalên bijehr ên mîna

arsenîkê bi helîn an jî pelîxîna rewşa wan a xam bi

awayekî hêsan belav dibin. Derbarê siyanûra ku di


Erdnîgarî

KURMANCÎ

kanzayan de tên bikaranîn bi dehan bûyer hene ku

hatine tomarkirin. Sedema herî mezin a karesatên

jîngehê yên bis iyanûr bendavên bermayînê ne ku

avên qirêj yên bermayî li wir kom dibin. Fîrmayên

madenvaniyê hemû pergalên jîngehê serobino dikin

û zirarê didin xwezayê. Qada jîngehê ya gelek curan

hatiye wêrankirin û li wan welatan ku çavkaniyên bin

erdê û pergalên çeman tevlihev in li dijî qirêjiyê têdikoşin.

Niştecihên ku li nêzî kanan rûdinin jî ji ber ku ji

bermayînên febrîqayan tesîrê digirin mecbur dimînin

ku cih û warên xwe biterikînin.

TISA HÊJ LI BER BIRÎNÊN XWE YE

Pîştî karesata mezin Çemê Tisayê hêdî hêdî xwe

paqij dike. Gelo bi tenê karesata Baia Mareyê hatibû

serê vî çemî?

QIRÊJAHIYA BÊDAWÎ

Piştî çizirîna Baia Mareyê di çem de ji jehra siyanûrê

çend cureyên masiyan filitîn. Her çiqas îro

ji bo masîvaniyê destûr nehatibe dayîn jî di çem de

cureyên masiyan zêde bûne û van masiyan ev çem ji

xwe re kirine wargehek. Hejmara masiyên li Tisayê

nêzî hejmara beriya karesatê bûye. Lê hêj jî ji ber

ava bermayinê ya febrîqeyan û madenvaniyê çemê

Tisayê qirêj dibe.

Dibe ku kana Baia Mareyê ya li Romanyayê heta

ku teqez bibe di pêşerojê de dê nebe sedema tu

karesatan, bê girtin, dê

baştir bibe. An jî divê

berpirsên vê karesatê

rayedarên fîrmayên

madenvaniyê bên dîtin

û divê hewl bê dayîn ku

ev fîrma ji bo zirarên ku

bûne sedem tazmînatê

bidin. An jî îxtîmala çizirînên

siyanûrê divê her

tim li ber çavan bê girtin

ku ji bo paqijkirina avan

tevdîr bên standin. Her çi

dibe bila bibe, ew çemên

ku bi kîlomîtroyan dirêj

bû, ne ji bo mirovan ne jî

ji bo ajalan ne cihekî baş

bû û lê nedihat mayîn. Ev

hewzayên avê ku çêbûna

wan bi sedan salan

dewam dike, di rojekê

de qirêj bûn û zirareke

mezin gihandin. Tiştên

jîndar yên li derdorê û di

nav de hatin kuştin.

Ji bo bergirtina zirarên

mezin ku tên dayîn

jîngeh û xwezayê ku ji

ber madenvaniyê pêk tê,

divê em vê yekê pirsin.

Gelo çi qas hewcedariya

me bi madenên wek zêr

û zîvê heye? Hetta divê

em vê hewcedariya xwe

jî daxin asta herî kêm.

Wek mînak zêr ji bo xwe

xemilandin û di çêkirina

mucewheran de tê bikaranîn.

Gelo hewce heye

ku di bankayan de ew

qas zêr bên berhevkirin.

Ji bo kêmbikaranîna van

madenan divê mirov bifikire

ka gelo çawa dikare

di cihên baştir de bikarbîne

û riyên din bibîne.

- Bariş Ozdemîr


KURMANCÎ

Teknolojî

MICROSOFT OFFICE

2016 BETA

Microsoft Office ya 2016

Beta hate weşandin. Bi rastî

ew Office 2016; weke versiyoneke

tam derketibaya, lêbelê

ji ber daxwaza bikarhêneran,

Microsoftê bi awayekî lez û

bez Office 2016 Beta ji bo

Windows 10’ê derxist. Lêbelê

ji bo niha bi tenê 3 bernameyê

wê hatine weşandin. Di versiyona

Office 2016 ya ku ji bo

bernameyên World, Excel û

PowerPointê hatiye derxistin

dê destekê bide hemû bername

û Outlookê jî.

Li gor agahiyên ku hatine

dayîn, dê di nîva duyem ya sala

2015’an de agahiya Microsoft

Office 2016’ê bê ragihandin.

Her çiqas guhertinên mezin tê

de tune bin jî hin guhertinên

bişkokan pêk hatine. Ji bo Windows

10’ê wê hinekî din dîzayna

xwe biguherîne. Hin taybetiyên

ku wê di Microsoft Office

2016’yê de cî bigrin ev in:

• Texmîna Fonksiyonan

• Ji bo Tabloyên Pivotan

yên ku bingeha wan modela demê ye dê

tesnîf pêk bê

• Di ser girêdana OLAP’ê re PowerViev

• Tabloya modela daneyan û Pêhesîna

Têkiliyê

• Taybetiyên Exelê yên ku Bi BI’yê ku

keşifkirina wan pêkan e

• Rojanekirin a Backstage UI

• Ji nû ve binavkirina tevdîr û eyarên Tabloyên

PivotTableyê û stûnên wê

Office 2016 niha li firoşgehên Windows

Betayê ne. Lêbelê bi tenê ew kesên xwediyê

versiyona Windows 10’ê dikarin vê bernameyê

bi kar bînin.

- Zana Zengenî


Teknolojî

KURMANCÎ

VLC

Media Player

Nûwazeya Vîdeo û Dengan

VLC Media Player

bernameyeke kompîturê

ye û kêrî jenîna vîdeo

û dengan tê. Yanî hem

mûzîkjen e hem jî videojen

e. Ji aliye VideoLAN

Organizationê ve li ser

malpera videolan.com’ê

tê belavkirin û herwe ye.

Hin taybetmendiyên

bernameyê yên balkêş

ev in:

1 - VLC Media Player

hema bibêjin hemû

cûreyên vîdeo û dengan

dikare veke.

2 - Dema vîdeoyek bê

vekirin li gor hin bernameyên

din vîdeo xweşiktir

û zelaltir tê leyîstandin.

3 - Taybetmendiyeke

din a vê bernameyê ku

ji bernameyên din wê

vediqetîne jî ev e ku eger

dengê vîdeoyê kêm be

mirov dikare dengekî

dîjîtal çêbike û dengê

vîdeoyê zêde bike. Ev taybetmendî

di gelek bernameyên

din de tune ye.

VLC Media Player – Bernameyeke bêhempa ji

bo vîdeo û dengan

VLC Media Pleyer ji gelek bernameyên piyasayê

yên ku vîdeo û dengan dijenînin baştir e û wek bikarhênerekî

VLC Media Playerê ez ji we re bi dil

û can peşniyaz dikim, bi dilrehetî hûn

dikarin bi kar bînin.

Bernameya VLC Media Playerê bi

gelek zimanên cîhanê

tê belavkirin lê

mixabin hêj bi kurdî

nehatiye weşandin.

Bername ji ber

ku bi dildarî an jî

dilxwaziyê ji bo bikarhenerên

kompîturê tê

amadekirin, ji bo pêşvebirinê

alîkariyên dildarên VLC Media

Pleyerê qebul dike.

Versîyonên VLC Media Playerê ji bo gelek platforman

hene. Wek sazûmanên Windows, Windows

Phone, Android û iOS’ê re versîyon amade kirine.

Bername niha bi versîyona xwe 2.2.1’ê xizmetê

dide bikarhêneran.

Ji bo dabarkirina bernameyê: http://www.videolan.org/vlc

- Ridwan Xelîl


KURMANCÎ

Teknolojî

ÇÊKIRINA

TOPAN

Her çiqasî di dema kevnar

de li cîhanê amûrên wek topan

hatibin bikaranîn jî topên ku em

niha dizanin cara ewil li Çînê hatine

hilberandin. Ev jî topên ku ji

kaxiz û bambûyê dihatin çêkirin.

Top, ji şarapnel û barûda ku

dahênaneke din a Çînîyan e, dihat

dagirtin. Û her çendî li hemberî

dijminan dihat bikaranîn ji

bo bikarhêner jî ewqas xeternak

bû. Piştî demekê, top ji metal,

hesin an jî ji darêja birêncê ango

hesinê zer jî hat çêkirin. Çînî ji bo

ku dijminan ji xwe dûr bixin, li

ser Bedena Çînê bi hezaran top

bi cih kiribûn.

Teknolojiya Topan ji Çîniyan

derbasî alema Îslamê bûyê, paşê

jî li Ewropayê belav bûye.

Piştî ku top hatin Ewropayê di dorpêçkirin

û şêweya şerî de jî veguherîn çebû. Ramanger

û Feylesofê polîtîkayê yê Îtalyanî Niccolo

Machiavelli wiha gotibû: “Stûrbûna dîwaran

çiqasî zêde jî be, tu dîwar tûneye ku top nikaribe

hilweşîne.”

Dema ku Machiavellı ev yek gotibû sal

1500 bû, tê fehmkirin ku lûleya topê çiqasî

direj be, berikên topê jî dê bikaribe ewqasî

dûr biçe.

Piştî vê, bi rastî jî topên mezin hatin çêkirin.

Û lûleyên 3 mîtroyî û giraniya wan 9 ton

êdî ji rêzê hatin hesibandin.

Lê wek topên ku ji bambûyê tên çêkirin,

ev topên din jî ger ku lûlê biteqîne dê topavêjê

xwe jî birîndar bike an jî bikuje.

- Menazîr Aslan


Înternet

KURMANCÎ

DÎROKA

HACKERIYÊ

Û HACKERÊN

NAVDAR

(Hacker: Bi taybetî peyva resen hatiye bikaranîn ku

îroniyek çêbibe ji ber ku pir wateyên navê Hacker hene)

Hackeriyê çawa dest pê kir ?

HACKERÊN TELEFONAN

Sal: 1878

Şirketeke telefonê hebû,navê vê şirketê Bell

Telephone bû. Du ciwanên jêhatî diketin xetên telefonan

û bêpere,beleş xeber didan. Xelkê ji vî karî re

Hackkirin digot, em dikarin bibêjin ku dîroka Hackeriyê

wisa dest pê kiriye. Wê demê ev karê Hackeriyê

wek sûcekî nedihat dîtin, wekî tiştekî zarokan dihat

hesibandin. Lê dîsa jî şirketên telefonan bi giştî karkerên

jin didan xebitandin ku qazancên wan nekeve

û kêm nebe. Ji ber ku hê Hackireke jin tunebû.

DENGÊ KOMPÎTURÊ

Niha em werin sala

1960’î ji ber ku kompîtur

hatiye îcadkirin û ketiye

jiyana zanîngeh û ciwanan,ciwan

vê dahênana

(îcad) rojane meraq

dikin û dixwazin pê mijûl

bibin. Lê kompîturên vê

demê ewqas mezin in ku

bi tenê di saziyên fermî

û zanîngehan de hene.

Mînak kompîtura ewil

li gor gotinan ji tonekî

zêdetir e. Ji ber vê jî ji bo

kompîturên berê dînazor


KURMANCÎ

Înternet

dihate gotin. Ev dînazoran di hundirê odeyên mezin

de bi saya germahiyê dihatin xebitandin.

Li Emerîkayê di zanîngeha MIT de (Massachusetts

Institute of Technology) hin xwendekar û asîstan ji

bo bikaranîneke hêsantir rêbazek dîtin. Jê re berê

Kurterê gotin, paşê jî navê wê kirin Hack. Bi vî awayî

kompîtur kirariyên pêwîst leztir û zûtir dikir. Di wan

salan de, Dennis Ritchie û Ken Thompson pergala

xebata UNIX’ê çêdikin. Pergala UNIX’ê ji kurterêyan

pêk dihat.

GILGIL Û FÎQ

Sal: 1971

John Draper kişf kir ku promosyonên Cap’n’Crunch

(xwarina gilgilê ye) 2600 mhz deng derdixe ku

ev promosyon bi tenê fîqekê bû. John bi fîqê pifê

awîzeya telefonê dikir û heta sibê beleş xeber dida.

Draper vê rêbazê di demeke kurt de hînî herkesî

dike. Polês John Drapper digire û jê dipirse ”Te çima

ev kar kir” Drapper li polês dinêre û dibêje ku ”Min

malê xelkê da xelkê”.

PERGALA TEXTEYA PEYAMAN

Sal: 1978

Randy Seuss û Ward Christiansen ji bo ragihandin

û têkiliyê pergalekê çêdikin. Navê vê pergalê dikin

Pergala Texteyê Peyaman (Bulletin Board System ).

Êdî Hackerên navdar an jî nûgihîştî hev nas dikirin û

bi hev re dixebitiyan. Ev pergal hê jî di roja me de ji

aliyê Hackeran ve tê xebitandin.

KOMPÎTURA ŞEXSÎ

Sal: 1981

Fîrmaya IBM kompîtureke

şexsî çêdike û dide

nasandin. Ev pêngaveke

pir mezin bû û bi ‘’ şoreşa

teknîkî ’’ dihate binavkirin.

Êdî perê te hebûya

te dikaribû kompîturek

bikiriya û bi kar bianiya.

IBM vê salê pereyên

pir mezin qezenc dike.

Rêveberê IBM’ê wiha

digot ”Ev hê lêlê ye em

ê lolo jî bibînin.” Dengê

înternetê jî êdî hêdî hêdî

dihat. Tora leşkerî AR-

PANET wê veguheriya

bibûya înternet. Destên

şirketan dixuriya wekî

gurên birçî xwe avêtin

ser înternetê.

FÎLMÊ WAR GAMES

Sal: 1983

Hollywood dibîne ku

Hackerî di nava ciwanan

de pir popûler e fîlmekî

dikişîne. Navê fîlm War

Games (Lîstikên Şer)


Înternet

KURMANCÎ

bû. Fîlm rekoreke mezin

şikand û pir hat temaşekirin.

Çêkerê vê fîlmî

ewqas pere qezenc kir

ku di gotarekê de wiha

digot: ’’Me bawer nedikir

ku em ê ewqas pere

qazanc bikin. ’’

Lê rewşa herkesî ne

weke sektora fîlmçêkeran

bû. Rêveberê wê

çaxê yê fîrmaya FORD’ê

ji qehran daxuyaniyekê

dide rojnameya Times’ê

dibêje ku ”ev eşqa kompîturê

karên me kuşt êdî

kes erebeyan nakire.”

KOMA HACKE-

RAN-LEJYONA QIYA-

METÊ

Sal: 1984

Vê salê komeke Hackirî

tê avakirin. Kom ji

aliyê Lex Luthor ve tê damezrandin.

Navê komê

dike Lejyona Qiyametê

(Legion Of Doom). Ev

rêxistin ji bo Hackeran

pêngaveke mezin bû. Êdî

dema çalakî û xebatên

hevpar û rêxistinî hatibû. Ev koma Sîberî-online di

dema xwe de pir navdar e. Hackerên herî baş di vê

rêxistinê de kom dibin ev jî hikûmeta Emerîkayê dixe

nav tirsekê.

ŞERÊ NAVXWEYÎ

Piştî salekê di nava Lejyona Qiyametê de şerekî

navxweyî derdikeve. Phiber Optik bi hevalê xwe Erik

Bloodaxe re şer dike û ji komê tê avêtin. Ev bûyer

Lejyona Qiyametê parçe dike

Phiber Optik komeke nû ava dike û navê komê jî

dike Masters Of Deception (MOD). Koma MOD xetên

telefonan kilîd dikin,xeberdanên hin kesan guhdarî û

qeyd dikin,agahiyên şexsî didizin. FBI, Phiber Optik û

4 hevalên wî digire û dixe girtîgehê.

ZAGONÊN DIJWAR

Sal: 1985

Dewleta Emerîkayê ji bo astengkirina bûyerên

Hackeriyê zagonên cur bi cur derdixe. Kongre hefteyekê

li ser qanûnên nû dixebite. Êdî Hackerî wekî

tiştekî zarokan nedihat dîtin. Yasayên pir dijwar

hatin derxistin.

VÎRÛSA MORRIS

Sal: 1988

Robert Morris bi kurmikên înternetê (Internet

worm) 6000 kompîturan hildiweşîne,dawiyê 10 hezar

dolar cezayê pere dide û bi saetan jî di xizmeta civakî

de dixebite. Kevin Mitnick dikeve tora şirketa Digital

Equipment Company’ê hemû agahiyên şirketê tev-


KURMANCÎ

Înternet

lihev dike û tê girtin ji ber vê salekê di girtîgehê de

dimîne. Kevin Poulsen dikeve xetên telefonan piştî

17 mehan şûn de ji aliyê FBI’yê ve tê girtin.

KGB Û ALMANAN

Sal: 1989

Hackerên ku girêdayî komeleya Chaos Computer

in dikevin pergalên saziyên fermî yên Emerîkayê kod

û agahiyên saziyan bi dest dixin û difiroşin KGB’yê.

Êdî Hackerî bûbû amûreke sîxuriyê. Ev bûyer ji bo

operasyona Credux’ê bû bingehek. Dewleta Emerîkayê

derdiket nêçîra Hackeran…

OPERASYONA CREDUX’Ê

Sal: 1990

Hikûmeta Emerîkayê ji bo girtina hemû Hackeran

operasyona Credux’ê pêk tîne. Operasyon li 14 bajaran

pêk tê. Pir Hacker tên girtin. Lê ev operasyon

dîsa jî encameke teqez nayne. Hackerî mîna nexweşiyekê

di nava ciwanan de belav bibû.

Sal: 1994

Vladimir Levin ji bo Mafyaya Rûsan dixebite û ji

kompîturên Citibank’ê 10 milyon dolar didize. Levin

piştî salekê di balafirgeha Heatrow’ê de tê girtin.

Sal: 1995

Kevin Mitnick dîsa tê hepskirin ji ber ku 20 hezar

heb kartên krêdiyê dizine. Dadgeh cara ewil Hackerekî

bi kefaletê serbest bernade,Kevin bi salan di

hundirê hepsê de dimîne.

BACK ORIFICE Û

TROJAN

Sal: 1988

Back Orifice ji bo

Hackkirinê bernameyekê

çêdike û di konferansa

The Cult of Death Cow

(DefCon) de dide nasandin.

Navê bername

Trojan e. Trojan wekî

sîxurekî diket pergala

kompîturê û dizî dikir . Ji

wê salê heta roja me ev

bername ji aliyê Hackeran

ve tê bikaranîn.

Bername cara ewil ji

aliyê Ehud Tenebuaum

ve tê ceribandin. Ehud

dikeve pergalên Pentagonê

û kodên leşkerî

didize. Ehud bi salan di

girtîgehê de dimîne.

VÎRÛSA MELISSAYÊ

Sal: 1999

David Smith vîrûsekê

çêdike û navê evîndara

xwe dide bernameyê. Bi

vîrûsa Melissayê dikeve

pergalên 300 şirketî


Înternet

KURMANCÎ

û hemû agahiyên wan

bi dest dixe û jê dibe.

300 şîrket 400 milyon

dolar zirarê dikin. Piştî

vê bûyerê Microsoft ji

bo astengkirina êrîşan

bernameyên parastinê

çêdike.

VÎRÛSA EŞQÊ

Sal: 2000

Hackeran bi vîrûsa

eşqê pergalên malperên

eBay,Yahoo û Amazon

hildiweşînin. Kodên

bernameyên Windows

û Officê ji Microsoftê

didizin.

CUREYÊN HACKE-

RAN

Li gor pisporan 5 cure

Hacker hene:

1-Hackerên Dibistanî:

Hackerên dibistanî

pergala înternetê analîz

dikin û hînî naveroka wê

dibin. Di kirinên wan de tu carî zerardayîn tune ye.

Armanca wan zêdetir zanistî ye.

2-Hackerên Jêhatî: Hackerên jêhatî zirarê didin

pergal û malperan. Ew bi hilweşandinê xwe îfade

dikin. Li dijî hin tiştan hêrs û nefretên xwe wisa derdixin

holê,bi giştî ciwanên nûgihîştî ne.

3-Hackerên Profesyonel: Hackerên profesyonel

Hackkirinê bi tenê ji bo pere dikin. Dikevin pergalên

sazî û şirketan agahiyên wan didizin û difiroşin hin

kesan.

4-Nivîskarên Vîrûsan: Nivîskarên vîrûsan bi kodan

vîrûsan çêdikin û wan belav dikin înternetê.

5-Hackerên Siyasî: Hackerên siyasî bi armanc û

hedefên siyasî tevdigerin. Li gor fikr û ramanên xwe

çalakiyan pêk tînin.

HACKER JI BO ÇALAKIYÊN XWE KÎJAN BER-

NAMEYAN BI KAR TÎNIN….

Hacker bernameyên Trojan (RAT=Remote Access

Tools) bi kar tînin. Em dikarin bibêjin ku nêzîkî 300

cureyên wan hene. Ji bo xebitandina Trojanê sê parçe

lazim in: Server,Client û Editor. Ev sê parçe saziya

Trojanê pêk tîne. Parçeya Server deriyên pergalê

vedike,parçeya Client bingeha çalakiyê sererast dike

,parçeya Editor çalakiyê pêk tîne. Îro di roja me de

Hacker zêdetirîn Trojanên Bladerunner, Deepthroat,


KURMANCÎ

Înternet

Girlfriend, Schoolbus, Netbus, Subseven, Striker,

Doly, Wincrasher, Voodoo û Netsphere bi kar tînin.

HIN HACKERÊN NAVDAR

-Adam Beberg: Projeya Cosm’ê çêkiriye

-Dennis Ritchie &Ken Thompson: Pergala UNIX’ê

ava kirine.

-Dmitry Sklyarov: Taybetiyên şîfrekirina PDF’yê

dîtiye.

-Douglas Engelbart: Bernameya Remailerê nivîsandiye

û pergala NLS’yê çêkiriye.

-Ian Murphy /Captain Zap: Ketiye pergalên telefonan

û beleş xeber daye.

-Johan Helsingus: Bernameya Remailerên Anonîm

nivîsandiye.

-Kevin David Mitnick: Di cîhanê de çiqas pergal

hene ketiye hundirê wan.

-Kevin Poulsen: Ketiye tora sazî û şirketan.

-Mark Abene (Phiber Optik): Prensîbên xebitandina

telefonan kişf dike.

-Richard Stallman: Bi bernameyên taybet êrîşî

kompîturan kiriye.

-Timothy Lloyf: Pergalên şirketan hilweşandine.

-Vladimer Lenin: Ji banqeyan agahiyên taybet

dizine.

-Iskorpitx: Hackerekî Tirk e. Malper û pergalên

çepgir û Kurdan hilweşandine. Ji sala 2003 û heta

roja me nêzîkî 30 hezar malper hilweşandine. Çi ecêb

e ku Iskorpitx hê jî nehatiye girtin.

Li gor pisporên Ewrûpayî Iskorpitx komek e. Li gor

lêkolînekê di dinyayê de Hackerên herî çalak Tirk in.

Her sal bi hezaran malper

û pergalan hildiweşînin.

Hackerên Tirk pirtirîn

Trojanên Subseven

û Netbus bi kar tînin.

DAWÎ Û ENCAM

Hin kes Hackeran

qehremanên romantîk lê

hin kes jî wan sextekar

û bênamûs dibînin. Ji

îcadkirina telefon û kompîturan

heta roja me pir

Hacker derketin û pir bûyerên

Hackerî qewimîn.

Carinan Hackerî bi rûyê

sextekariyê carinan jî bi

rûyê siyasî derketiye pêşberî

me. Lê divê em ji bîr

nekin ku Hacker û Hackerî

rastiyeke roja me ye.

Ew ê herdem hebe.

Em ê bi gotineke

Aldous Huxley nivîsa

xwe biqedînin. ‘’Hacker

bi armancekê tevdigere

hem romantîk e hem zalim

e Hacker dikare bibe

şoreşgerek an jî belengazek’’-

Occo Mahabad


Mobîl

KURMANCÎ

DI REFÊN XWE DE CIH GIRTIN

SAMSUNG S6 Galaxy S6 û Galaxy S6 Edge, di fuara

MWC 2015’ê de, bi awayekî fermî hatin danasîn.

Wekî dihat çaverêkirin, qaseyên her du telefonan jî

ji plastîkê veguherîn metal û camê. Bi vê yekê Samsung’ê

rêgeza xwe ya bi salan a bikaranîna kaseyên

plastîk, guhert.

Herwiha dîzayna “qeraxa hêkanî” ku Samsungê

bi “Note Edge” ve dabû destpêkirin, di “Galaxy S6

Edge”yê de, di her du qeraxan de hatiye bikaranîn.

Bi Galaxy S6 û S6 Edge’ê

2 taybetmendiyên

giring ên Galaxy S5’ê bi

dawî bûn. Devikên dawî

yên telefonan ji cihê xwe

dernakevin ji ber vê yekê

êdî guhertina bateriyan

ne pêkan e. Wekî din êdî

qerta bîrê ya bi navê microSD

nayê bikaranîn.

Taybetmendiyên teknîkî ên telefonan wiha ne;

Galaxy S6:

* Kirariya Exynosê 7420

* Ekran: 5.1 inç, QHD Super AMOLED

* Pîksel: 557 ppi

* 3 GB RAM

* 32 / 64 / 128 GB beşên tomarkirinê.

* Baterî: 2.550 mAH

* Sensora pêşketî ya şopa tiliyan

* Sensora rîtma dil

Galaxy S6 Edge:

Kirarî: Exynos 7420

* Ekran: 5.1 inç, QHD Super AMOLED

(Ji 2 Qeraxan hêkanî )

* Pîksel: 557 ppi

* 3 GB RAM

* 32 / 64 / 128 GB beşa tomarkirên.

* Baterî: 2.600 mAH

* Sensora pêşketî ya şopa tiliyan

* Sensora rîtma dil


KURMANCÎ

Mobîl

Em dikarin behsa kêmanî an zêdekirinên hevpar

ên her du telefonan jî bikin. Di nava tiştên hatine

zêdekirin de, arastina gelekî xurt, Ekranên gelekî

pêşketî, pergala kirarî ya Android Lollipop û qaseyeke

gelekî baştir heye. Lêbelê li aliyê din ve; êdî

guhertina bateriyan ne pêkan e û qerta bîrê ya bi

navê microSD nayê bikaranîn. Ev her du guhertin jî

kêmasiyên van telefonan e.

Gelo kîjan berhemên din dikarin cihê wan bigrin?

- Apple iPhone 6S

- Sony Xperia Z4

- LG G4

- Google Nexus 7

- HTC One M9

- Misto Dêrik


Otomotîv

KURMANCÎ

ENDAZYARIYA

OTOMOTÎVÊ

- Liv û tevgerdarî, ligel dinyaya kadîbûnê derketiye holê û

jê re bûye alîkar.

- Bergeha mirov û barkirina amûran roj bi roj zêdetir dibe.

- Her wesayît, li gorî wesf û taybetmendiyên xwe piştgiriyê

dide binesaziya giştî.

- Hilberîna amûran û pêşveçûnên di qada teknikî de dibe

sedema nûjeniyên endazyariya otomotîvê.

Di serê sedsala 19’emîn de bi enerjiya tavê û hespan rêveçûneke

lezgîn hate bidestxistin. Wesayîta makîneya hêlmê

ya ewil, li gorî gerdêleyan 7 qat bileztir bû. Ev yek jî nîşanî me

dide ku di roja me de destpêka şoreşa lez hêj berdewam e.

Têkoşînên nû, pêşveçûnên ewlehiya wesayîtan, di endazyariya

tirimbêlan de bikaranîna enerjiyên alternatif yên curbicur

ev geşedanên hemû, tê vê manayê ku enformasyon û teknolojiya

ragihandinê bûn e yek.


KURMANCÎ

Otomotîv

1-Wesayîtên veguhestinê,

her ku pergalên

mekanîk dixin şûna xwe,

bi sîstemên bi ceyranê

tên kontrolkirin.

2-Motorên ku performansên

wan zêde ne,

gelemperî ji bo wesayîtên

sporê yan jî ji bo

wesayîtên bazirganiyê

tên bikaranîn.

3-Dîzela hêzdar û

birandiman, gelemperî di

kamyonan de tê bikaranîn.

TIRIMBÊL- MOTOR Û

KAROSER

Takekesîtî û liv û

lebatî bi hêza veguhastina

tirimbêlan ve girêdayî

ye. Wesayîteke din

tune ye ku ewqas tesîr

li jiyana civakî û şexsî

bike. Motor hebûna

wesayîtekê ye, yanê ji bo

wesayîtekê gellek girîng

e û peywîra motorê jî ew

e ku termal û ceyranî yan

jî enerjiya kîmyewî dike

enerjiya kînetîk. Di tirimbêl

û wesayîtên bazirganî

de piranî motorên

bi benzîn yan jî motorên

dîzel tên bikaranîn. Lêbelê

ji ber zêdebûna bihayên petrolê, îxtimaleke mezin

dê guhertin çê bibe. Pîşesaziya tirimbêlan, li şûna

motorên şewitî ên berê li ser alternatîfên nû weke

biyodîzela bi ceyran ku tê de çavkaniyên enerjiyên

curbicur hene yan jî weke mekanîzmayên ajotinê yên

têkel dixebitin

ŞANZIMAN Û ŞASÎ

Şanzimana ku ragihandina hêzê pêk tîne, di nav

motor û dîreksiyonê de cih digire. Şanziman ji debriyaj,

vîtesa rast, birrîna hêzê, mijaneya çerixandinê û diferansiyele

pêk tê. Tevgera vegerî ku bi motorê dixebite,

ji aliyê debriyaj û vîtesê ve tê veguhestin, belavkirin

û verastkirin. Momenta vegerê ku ji hêla

motorê ve tê afirandin bi rêya

şanzimanê û di dema vegerekê

de hêzên ji hev cudatir ên ku di

beşên tekerlekê ên hundir û derveyî

de bi mekanîzmaya bi diranît

li tekerlekan tê veguhestin.

Gelo wezîfeya şasiyê çiye? Peywîra şasiyê ew e ku

hêza motorê li ser reyan nîşan dide. Hêmanên ku

li ajotina tirimbêlên tesîr dikin ev in: Lastîk,

suspansiyona tekerlekê, amortîsor, frên û

dîreksiyon.

KAROSER

Xebata karoserê, hêmanên dîtbarî

ên tirimbêlekê diyar dike. Binesaziya karoserê, digel

giranî û taybetiyên aerodînamîk, ji bo ewlehiya

rêwiyan jî girîng e. Hê jî karoserên ku ji beşên cuda

hatine kirin di piyasayê de hene lê belê geşedanên

dawî, ji bo afirandina avahiyeke ku hundirê wê vala

ye û li gorî krîterên xurtkirin, hişkî û sivikî hatiye dîzaynkirin.

Avantaja avahiyeke wiha ew e ku amûrên

sivik tên bikaranîn. Di çêkirina şasiyê de digel pola,

piranî alîmînyum, magnezyum û amûrên sentetik tên

bikaranîn.

PERGALA ELEKTRONÎKÎ YA

OTOMOTÎVÊ

Pergala agirberdana tirimbêlekê,

batarya û

marş ev hemû

amûr û

perçe di

beşa elektronîka


Otomotîv

KURMANCÎ

otomotîvê de cih digirin.

Elektronîka otomotîvê

ku têkiliya wê bi hêmanên

konforê ên şexsî

û standartên ewlehiya

nûjen re heye, li şûna

kumandayên mekanîk

û pergalên ewlehiyê

digire.

KUMANDAYA HEV-

SENGIYA ELEKTRONÎK

Kumandaya hevsengiya

elektronîk, pergaleke

ewlehiyê ye ku aktîf e,

wergirên cuda, ji ber

ixtîmala neşixulandina

dîreksiyonê her tim çalak

e. Agahiyên mîkrokompîturekê

dinirxîne û di

rewşên lezgîn de kumandayê

dixe kontrola xwe

yan jî frenên alîkar dide

şixulandin. Eger xetereya

patînajekê hebe, heta ku

kişandina bi hevseng ji

nû ve çê bibe, tekerlekan

weke serbixwe ji hev

cuda tên sekinandin. Pergalê,

di dema frênkirinê

de tekerlekan diqufilîne

û eger rewşeke lezgîn

hebe, hemû mekanîzmaya

frenê weke otomatîik

dide şixulandin.

1-Mekanîzmaya girtina patînajê, di dema talûkeya

şemitandinê de heya demeke kurt bandor li frenên

cuda ên di hemû tekerlekan de dike.

2-Wergira pozîsyona dîreksiyonê dixe dilqa otomatîkê.

3-Pergala rêveberiya hêzê, leza hemû tekerlekan

verast dike.

4-Frena alîkar a mekanîk, di rewşên bitalûke de

kapasîteya frênkirinê zêde dike.

5-Wergirên leza tekerlekê, li zivirandina hemû

tekerlekan dinêre.

6-Wergira rêguhertinê, li şemitandin û beliqînê

dinêre.

AGAHIYÊN TAYBET

• LOREMO weke LS 1,51/IOO km wesayîta ewil e

ku kêmtirîn sotemenî dixwe û bihaya wê nêzîkî 15

hezar dolar e (11.000 euro)

• NEPENA WÊ kêmtirîn xistina hêza bayê û kêmtirîn

giranî ye.

• HÊZA HEWAYÊ 0,2’ye.

• GIRANIYA GIŞTÎ 450 kîlo ye.

• MOTORA WÊ 2 gindor turbo dîzel e.

• ZÊDETIRÎN LEZA WÊ di saetekê de 160 kîlometre

ye.

• Şîrketa LOREMO AG’Ê di sala 2009’an de derbasî

hilberîna rêzeyî ya Loremo LS Umtimineyê

bûye.


KURMANCÎ

Otomotîv

DI MOTORÊN NEFTÎ DE sotemeniya

ku bi pijiqîneke

zirav dişixule di karburator

de yan jî di

pompeyên

pijiqînê de tev li hewayê dibin. Ev tevlibûn tê

şandin bo gindorê û bi tevgerên pîstonekê tê şidandin.

Bujiyekê, vê tevlîbûnê pêdixe û teqînekê çê dibe

her wiha pîston berê xwe dide derve. Di roja me de

motorên 4 demî gellek popûler e, di van motoran de

pijiqandina sotemeniyê û valakirina egzozê bi derbên

cuda ên pîstonê ve pêk tê. Motorên bi benzîn, li

gorî motorên dîzelê leztir çerxê pêk tîne; lê belê randimana

wê kêmtirîn e û şewitandina wê zêdetir e.

Derûdora destpêkê, lêdana stendina sotemeniyê û

lêdana şidandinê

Pêxistina sotemeniyê, lêdana hêzê û lêdana egzozê

Çerxa motorekê ya

4 demî, bi 4 tevgera

pîstonekê ve ya di nav

gindorê deve girêdayî ye.

QUTIYA VÎTESÊ

Di nav deqeyekê de

hejmara vegerê ya motorekê

di qutiya vîtesê de

diguhere. Eger diranîteke

piçûk yê di serê mîlê

de diranîteke mezin yê

dawiya mîlê bigire, hêza

vegerê kêm dibe (vîtesa

kêm). Eger diranîteke

mezin, diranîteke piçûk

bigire hêza vegerê zêde

dibe (vîtesa bilind).

Tevgera vegerê, dûv re ji

qutiya vîtesê vediguheze

tekerlekan.


Otomotîv

KURMANCÎ

DEBRIYAJ, tevgera

vegerê ya motorê vediguhezîne

qutiya vîtesê.

Ev kar, bi 2 dîskên lihevketî

anko plakayan pêk

tê. Gava debriyaj serbes

bimîne, dîsk ji hev vediqetin

û qutiya vîtesê

hêzdar dibe. Di vê navberê

de vîtes dikare bê

guhertin.

1- Debriyaj, guhertina

vîtesê pêk tîne.

2- Vîtesên ku mezinahiya

wan ji hev cudatir in

tevgera motorê diçerixîne

vegerên bi lez yan jî

hêdî.

3- Debriyaja di motorekê

de û debriyaja di

wesayîtekê de di heman

rê û rêbazan de dixebitin.

- Ercan Pasûr


KURMANCÎ

Motorsîklet

SUZUKI

-V-STROM 1000ABS

Hûn ji bo ku li gerdûnê

bi du çerxan bigerin;

vê amûrê bifikirin ku

ew mirovan dixe nava kelecanê.

Hûn xeyala wan

amûrên sexlam bikin ku

bi saya wan hûn bikaribin

di şiveriyan de biçin. Bifikirin

hûn bi îlhama wan

wesayîtan riyên ku nayên

zanîn kifş dikin.

Her ku diçe; hûn dê

bibînin ku kêfa wê zêde

dibe, hûn dê bikevin nav

rihetiyê û hûnê xwe ji bo

kelecanê amade bibînin.

Hûn dê aksesûran xwe bi

rihetî peyda bikin. Hûn

dê bibînin ku hûn dikarin

bi rihetî pişta xwe bidin

teknoljiyê.

Êdî wextê wê yekê hatiye da ku hûn van yekan bi

cîh bînin. Niha li hemberî we motosîkleta bi navê V

Strom 1000 ABS heye.

Hûn dikarin di her riyê re bi wê biçin. Ew di modela

motosîkletên geşt û gerê de ya herî pêşketî ye.

Taybetmendiyên V motosîkletê ev in: Çarwextî,

sarkirina avê, DOHC û V motora ku bi pîleya

1037cm3 90’î ne. Ev hemû taybetmendî ji bo wê

yekê hatine peydakirin da ku ajokar di rêwîtiyên dûv

û dirêj de; di kûçeyên qelebalix, di riyên bikevir, di

riyên gundan, di riyên biwîraj û di otobanan de bi

performanseke herî baş biçin.

Li giştiyê cihanê motosîklet

di heman riyê

de kêm zêde (20/L)

sotemeniyê dişewitînin.

Lê ev motosîklet

li gorî

modela berê

%16 kêmtir

sotemeniyê

dişewitîne.


Motorsîklet

KURMANCÎ

Pergala Piştgiriyê ya

Debriyajê ya Suzukiyê

(SCAS), di daxistina vitêsan

de wek debriyajeke

ku dişemite wezîfeyê

dibîne. Heta astekê ji bo

şemitandina debriyajê

destûrê dide û bi vê sayê

ajokar dikarin rihettir

vitêsê daxin.

Her wiha wek debriyajeke

alîkar wezîfeyê dibîne

û bi vî awayî ajokar

dikarin hêsantir hingila

motorê bikişînin.

Taybetmendiya

pergala kişandinê ya

motosîkletan ya Suzukiyê

cara ewil di V-strom

1000 ABS’dê hatiye

bikaranîn.

Ajokar bi saya vê

pergalê di rêwitiyên zor

û zehmet de li gorî berê

ewletir dikarin kontrola

gazê bikin. Pergala

kontrolê ya kişandinê

hert tim leza tekelên pêş

û baş, sensora ciyê ya

perporaka gazê, sensora

ciyê ya mîla krankê û

sensora ciyê ya vitêsê

kontrol dike. Her wiha

dema patînajê tespît

dike, di cih de hêza motorê

dadixe. Ji bo dema

pêxistin û wergirtina

hewayê venêre hêza

motorê kordîne dike.

Ajokar ji 3 modan (1, 2

ve û girtî) yekê hildibijêre.

Modên 1. û 2. ji aliyê

hesasiyetan ve cuda ne.

Di moda 1. de hesasiyet

kêm e û heta ciyekî

destûrê dide patînaja

tekelekê paş. Di moda

2. de hesasiyet zêdetir

e; kontrola kişandinê ya

pergalê zûtir hişyar dike.

Ji bo şasiyê teknolojioya

analîzê ya FEM’ê

ya herî pêşketî hatiye

bikaranîn. Ji modela

berê sexlamtir û %13

siviktir e.

Sîpera xwedî eyara

goşeyî û bilindahiyê,

di testên tûnela bayê

yên pêşketî de hatine

ceribandin û bi vî awayî

hatine hilberandin. Eyara

goşeyî û bilindahiyê, pergala

parastina bayê ber

bi jor û kêlekan firehtir

dike. Her wiha bi vî awayî

dengê bayê kêmtir tê û

ajokar jî rihettir motosîkletê

diajon.

Di nava nîşaneyan de

nîşaneyeke dewrê ya

analogê û nîşaneya lezê

ya LCD’yê ya bi eyara

rewşenî hene. Di nava

nîşaneyên LCD’yê de; nîşaneya

kîlomîtroyê seata

kîlomîtroyê ya ji bo du

rojan, ciyê vitêsê, (eyara

vitêsê) ava cemidandinê

û germahiyê howirdorê,

voltaj, menzîla ajotinê,

bikaranîna sotemeniyê,

moda kontrolê ya kişandinê

û nîşaneya sotemeniyê

hene.

- Xalis Kaya


ÇAVKANÎ

Hin agahî ji malpera - http://www.bbc.co.uk/ hatine girtin.

Endezyariya Otomotîvan - Bigi Küpü - Weşanên NTV’yê / Pirtûka National Geographic.

Tîrêjên X’ê - Pirtûka History of Science - BBC

Dîtina Barûtê - Pirtûka History of Science - BBC

Osîjen - Pirtûka History of Science - BBC

Rêwîtiya Voyagerê a Dîrokî - Pirtûka History of Science - BBC

Çêkirina Topan - Pirtûka History of Science - BBC

Samsung S6 - ji malpera http://www.chip.com.tr

Suziki - ji malpera http://www.suziki.com

Venûs - National Geographic Channel - Venus twice of the earth.

Margîse / Rengguhertin - http://www.sciencedaily.com/releases/2015/03/150312100728.htm

Dîroka Hacker’ên navdar - http://www.bilgiportal.com/yazi/hacker-tarihi-ve-en-meshur-hackerlar-921

Kopîşkara Hadronê - http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/03/150329_hadron_maliyet

Fosîlên Ewil yên Mirovan - http://www.bbc.com/news/science-environment-31718336

Koltan çi ye? - ji Kovara BBC Earth Report.

Siyanûr - ji Kovara BBC Earth Report.

Perperûk - ji Kovara BBC Earth Report.

Roketa Marsê - ji http://www.aljazeera.com/topics/categories/science-and-technology.html

teknoKURD.com

teknolojî bi kurdî xweş e...

www.teknokurd.com

KURDISH

National Geographic êdî bi Kurdî jî heye

www.natgeokurd.com

info@natgeokurd.com

Fqcst+S9aY=&limit=0&content_type=application/pdf&fsize=20069793&hid=d148d6a6d4756d137f86e7bed9268e06&media_type=document&tknv=v2&rtoken=876553fcd08c3e4d9acc94b407c85688&force_default=no

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?