Fqcst+S9aY=&limit=0&content_type=application/pdf&fsize=20069793&hid=d148d6a6d4756d137f86e7bed9268e06&media_type=document&tknv=v2&rtoken=876553fcd08c3e4d9acc94b407c85688&force_default=no

ZAZAKî 

KURMANCî 

“Zanista Xwedê Nayê Firotin” 

ZANKO2015 

06/2015 • Hejmar 4 • Dabarkirin: natgeokurd.com 

‘BI MILYAR DOLARAN PERE TÊ XERCKIRIN’ 

GELO HEQ DIKE? 

KOPÎŞKARA 

HADRONÊ 

EL-DÎNAWERÎ 

ZANAYÊ FIKIRNEMIR 

‘ENDAZYARIYA 

OTOMOTÎVAN’ 

VENÛS 

XWÎŞKA MALA ME

KURDISH 

National Geographic êdî bi Kurdî jî heye 

www.natgeokurd.com 

info@natgeokurd.com

“Zanista Xwedê Nayê Firotin” 

ZANKO2015 

KOVARA ZANKO 

BERPIRSÊ NATIONAL GEOGRAPHIC KURDISHÊ 

Bernamegeh Group 

Xwediyê Weşanê 

Zanîngeh Academy 

Kordînator 

Cûneyt Ewrareş 

Alîkarê Kordînator 

Ramazan Badem 

Rêvebirên Komîsyonê 

Selapatî Nuwîskar 

Ridwan Xelîl 

Têkiliyên Derve 

Omer Alan 

Berpirsê Amedê 

Hasan Ortaç 

Berpirsê Stenbolê 

Raûf Erdem 

Redaksiyona Giştî 

Ramazan Badem 

Rêvebirê Rûpelsazî Û Grafîkê 

Ridwan Xelîl 

Wênegir 

Dûrzan Cîrano 

Mehmet Karakuş 

Menazîr Aslan 

Mihemmed Şiyar 

Vejdî Uluç 

Edîtorê Kurmancî 

Cûneyt Ewrareş 

Edîtorê Zazakî 


Alîkara Edîtor 

Edîbe Boga 

NIVÎSKAR Û 

KEDKAR 

Zazakî 

Awa Zelal 

Buşra Gokalp 

Hasret Orak 

Kurmancî 

A. Hakîm Baş 

Ayten Akgeyîk 

Bariş Ozdemîr 

Edîbe Boga 

Ercan Pasûr 

Hamît Akak 

Mehmet Karakuş 

Menazîr Aslan 

Misto Dêrik 

Nasîp Çelîk 

Occo Mahabad 

Omer Alan 

Şabiye Aydin 

Serdar Ozcan 

Sînan Şaşmaz 

Tekîn Çîçek 

Vejdî Uluç 

Xalis Kaya 

Zana Zengenî 

NATIONAL GEOGRAPHIC KURDISH © 2015 

2015 Hezîran • Kovara Zanko | 3

ZAZAKÎ 

Gumgumoki Rengê Xu Seni Bedîlneni?.............................................................7 

Fosîlê Asteyê Çeneyê Însanê Tewr Verênî Ame Dîyayîş................................9 

Aşm, Dinya Ra Kewna Dur................................................................................ 11 

Semedê Feza’d Gêrayîşê Mumkunîyê Heyat; Çimî Tadiyayî Enceladus ... 12 

Muhendîsîyê Otomotîv..................................................................................... 14 

Lete Kerdişê Atom............................................................................................. 19 

Sewqî-X Ya Zî Bi Nomeyê Xuyo Raşt X-Ray ................................................... 21 

Kifşê Barut........................................................................................................... 23 

Oksîjen ................................................................................................................. 24 

NAVEROK 

KURMANCÎ 

Dehayê Kurd el-Dînawerî ................................................................................. 26 

Xwîşka Gerstêrka Me: Venûs ......................................................................... 28 

Rêwîtiya Voyagerê Ya Dîrokî............................................................................ 31 

Heyvher Ku Diçe Xwe Ji Cîhanê Dûr Dixe ..................................................... 33 

Gelo Kopîşkara Mezin A Hadronê Heq dike? ................................................ 34 

Parçekirina Atomê............................................................................................. 36 

Tîrêjên X’ê Ango X-Ray...................................................................................... 38 

Bêyî Wê Ne Telefon Ne Jî Teknolojî Dibe: Koltan........................................ 40 

Serpêhatiya Oksîjenê ....................................................................................... 44 

Barûd.................................................................................................................... 45 

Margîse Çawa Rengên Xwe Diguherînin?...................................................... 46 

Meksîka Li Ser Perê Perperokê........................................................................ 49 

Hestûyê Mirovê Ewil Hate Dîtin...................................................................... 53 

Şampenze Çawa Dikevin Têkiliyên Zayendî.................................................. 55 

Pêkhatina Ku Bi Dewlemendiya Zêr Û Zîvê Tê Siyanûr............................... 56 

Microsoft Office 2016 Beta............................................................................. 62 

VLC Media Player............................................................................................... 63 

Çêkirina Topan.................................................................................................... 64 

Dîroka Hackeriyê Û Hackerên Navdar............................................................ 65 

Samsung S6 Di Refên Xwe De Cih Girtin....................................................... 71 

Endazyariya Otomotîvê.................................................................................... 73 

Suzuki -V-Strom 1000ABS................................................................................. 78 

Çavkanî................................................................................................................. 80

ZANKO 

EDîTOR RA 

Zazakî 

Edîtor Ra… 

Yewna Dor Merhaba ... 

Kovara Zanko omra 4’inê xu vet. Îna omar di zî Zazakî u 

Kurmoncî di ma malumaton onî şima ver. Atom ra heta bîyolojîyê 

înson, erd ra heta azmon u heta feza, heta kâînat çita 

kî ma eşkayî bîyarî şima ver, ma açarna u pê xebata ekîba xu 

resnayî şima. 

Verco di zî ma vatî bî. Îna çerçewa di nuştiş hindek zî rehat 

nêyo, labelê ma pê ekîba xu , heta kî ma dest ra bîyero semedê 

averşîyayîşê zonê ma , çita kî ma dest ra omeyo ma kerd u 

înşallah ma iney rê zî dewom kenî. 

Îna xebat semedê eyro beno zaf qiymeta ci nêyero zonayîş, 

labelê ma bawer kenî kî wextê ci bîyero, ina çerçewa di, 

muhîmîya ina xebat zaf bena muhîm. 

Ma heta ina omar zaf zî çîyî newe rê destpêkerd. înternet 

ser ra www.teknokurd.com/zazaki ser ra , kişta Kurmoncî di, 

qisimê Zazakî zî abi. U pey ino çîyo newe, ma hinî eşkenî sey 

nuşteyî Kurmoncî, nuşteyî Zazakî zî înternet ser ra biresnê 

şima. 

Heto bîn ra ma yew zî tesela bi cesaret kerd. Ma tesela 

yew xebata kî sey Natîonal Geographîc kerd. Çiqas bi hol, 

çiqas feydeyê ci beno ma iney inkay nêvînenî, labelê beno 

zî ina xebat semedê zowna xebaton beno sey yew mîsal u 

cîwanî ya zî zerwazî zon/ziwan iney ra pey semedê xebatonê 

hinayînan dest erzenî gure. 

Ma zaf zî derg nêkerî u ma şima semedê miyonê dinyay 

îlîm di zîyaretê şima di teyna biverdê. Derrê bionê, ino kâînato 

pîl di çita esto, çîta çîno.. Ma miyonê Kâînat di hê ça’dê.. 

? Înkay ra ma hîvî kenî kî heme çî weş bi bo, wa weşê şima 

şîyêro... 

Bi Hurmet... 



Ozlu Soz 

‘Îlîm U Malumat 

Pê Zazakî 

Weşo .....

Biyolojî 

ZAZAKî 

GUMGUMOKî 

RENGÊ XU SENİ BEDÎLNENİ? 

Îsvîçre di zonayîyon yew cigêrayîş kerd. İno cigêrayîş 

di vecîya werti kî gumgumokî 1 çermeyonê xuyî 

xusîsyon di cayê qrîstalonê xu newe ra tertîb kenî u 

pê ino tertîb zî rengonê xu bedilnenî. 

Verco di derheqê ino haywonon di malumat hina 

bi: “gumgumokî hucreyonê xu ra pîgmentonê renginon 

onî pîser ya zî vila kenî u pê inî têgerayîşon 

rengonê xu bedilnenî. 

Labelê malumatî kî newe vecîyayî werti, goreyê 

inî malumaton bedilîyayîşê reng pê qrîstalon beno. 

Ma bi fikrîyê kî yew eyna esto u ino eyna goreyê waştiş 

bedilîyeno. Înî qrîstalî zî sey ino eyna xebitîyenî. 

Înî heywonon di zey înfrared 2 yew hucre zî esto 

kî, pê ino hucre eşkenî xu wenik 3 bikerî. 

1 

Gumgumok (Margîse): Bukalemun 

2 

İnfrared: Kurmancî: Tîrêjên Jêrsor – TR: Kızılötesi 

3 

Wenik: Serin 

Înî heywonî 2 şikil di 

rengonê xu bedilnenî 

u înan di semedê rengî 

heyna akerdî ya zî rengî 

heyna tarîyon hucreyî 

estî. Înî hucreyî zî pê 

pîgmenton dekerdîyî. 

Labelê rengê kewe u sipî 

pê dormale ra virsayîşê 

roşn yeno meydon. 

Têmiyona bîyayîşê inî 

rengon zî mumkuno. Ma 

mîsal bidê; rengê kewe 

u zerd benî têmiyona 

u netîceyê ino têmiyonabîyayîş 

di rengê kesk 

vecîyeno werti. 

Taynî bedilîyayîşî zî 

pê bedilîyayîşonê cayê 

pîgmenton benî. 


ZAZAKî 

Biyolojî 

Paketî melanînî kî qijî u rengê înan tarîyê , inî melanînî 

hetê hucreyonê melanofor ra vila benî heme 

ca ya zî çermeyê inî haywonon reyna bedilnenî u onî 

rengê ciyo verîn. 

Zaf maseyî u haywonî bînî zî pê ino têgerayîş miyonê 

stres di eşkenî goreyê dormaleyê xu rengonê 

xu bibedilnî. 

Gumgumokî kî pê nomeyê “panter” zonîyenî, hetê 

zonayîyon ra înan ser di cigêrayîşî bîyî. 

Înî cigêrayîşon di vecîya werti kî, gumgumokî panterî 

zî rengonê xu bedilnenî. Labelê nerê înan wexto 

kî yew gumgumoka may bivînî, eşkenî xu bierzê 

zovna rengon. 

Heta inkay zaf zonayî texmîn kenî kî; inî bedilîyayîşî 

pê yew şikildi vilabîyayîşê pîgmentonê sur u 

zerdon ra yenî meydon. 

Labelê cigêrayîşî peyînî îşrat keno kî ino malumat 

raşt nêyo. 

Unîvesîteya Cenevre di hetê zonayîyonê fîzîkê 

quantum u bîlojî ra yew 

cigêrayîş virazîya. 

Netîceyê ino cigêrayîş 

Mecmuaya Nature Communîcatîons 

di neşir bi. 

Înî cigêrayîşon ra dima 

vecîya werti kî haywonon 

di semedê pêhesîyayîşê 

rengon , sey pîrek hucreyî 

çînî. 

Mutehassison dima 

zî pê mîkrosqopê elektron 

onîyayî u hucreyonê 

“îrîdofor” kifş kerd u ino 

kifş di ferq bi kî; îrîdoforon 

ser di qrîstalî senî 

tesîr kenî. 

Kom yew het ra beno 

wa bi bo , wexto kî biownîyo 

inî qrîstalon, eseno 

kî inî qrîstalî miyonê 

yew tertîbo pîl di têgêrenî. 

- Selepatî Nuwîskar 

8 | Kovara Zanko • 2015 Hezîran

Biyolojî 

ZAZAKî 

FOSÎLÊ ASTEYÊ ÇENEYÊ ÎNSANÊ 

TEWR VERÊNÎ AME DÎYAYÎŞ 

Zanyaran yew asteyê çeneyî dîyo, texmîn kenê ke 

no aste aîdê însananê tewr verênan ra ê yewî yo. 

Vanê no asteyê çeneyî 2 mîlyon û 800 hezar serre yo. 

Texmîn kenê ke tewirê însanî o tewr verên 2 mîlyon 

û 350 hezar serrî vere cû vejîyayo meydan. 

Asteyî Etîyopya de ameyê dîyayîş. Goreyê pisporan 

ra, yew asteyo ke aîdê 450 hezar serrî verê nê 

wextî ameyo dîyayîş, îşaret keno ke vurîyayîşê îklîmî 

kerdo ke prosese daran ser ra war ameyîş û lingan 

ser o vindertişê însanonê verênan bisur’et kerdo. 

Serekê ekîbê cigeroyoxan Unîversîteya Nevada ya 

Las Vegasî ra Prof. Brian Villmoare beyanatê ke dayo 

BBC de vato “Nê keşfî derheqê prosesê vîyartişî yê 

evrîmê însanî de emaretanê 

tewr verênan nîşan 

dano.” 

Beno ke însanî netîceyê 

evrîmî de bedilyayê. 

1974 de eynî mintiqa 

de yew hominîn (prîmato 

ke moneno insonî) amebi 

dîyayîş. Nameyê “Lucy” 

dîyabi hominînî. 

Prof. Villmoare 

texmîn keno Lucy ke aîdê 

tewirê “Australopithecus 

afarensis”î yo netîceyê 

evrîmî de bedilyayo biyo 

tewîrê însanî verênî. 

Labelê qeydê fosîlê ke 

aîdê dewrê zemanê ciwîyayîşê 

Lucy û azê ey, ancî 

vejîyayîşê Homo erectus 

(candarê ke mezgê înan 

hîna pîl û wucûdê înan 

nizdîyê nîsbetê însanî yo) 

de çin ê. 


ZAZAKî 

Biyolojî 

Asteyê çeneyî Etîopya 

de eyalete Afarî de, 

mintiqaya cigêrayîşî ya 

Ledi-Geraru de, hetê yew 

wendekarê etîyopyayij 

Chalachew Seyoum ra 

ameyo diyayîş. Chalachew 

Seyoum BBC ra vato 

“Wextê ke mi no fosîl dî 

ez zaf şaş mendo.” 

Fosîlî aîdê hetê çepî yê çeneyê cêrinî yo û panc 

didanî ser o estê. Hengereyê ey yê hominînanê eynî 

mintiqa de ciwîyenê ra hîna qijkek ê. 

Goreyê Unîversîteya Eyaletî ya Arîzona ra Prof. 

William Kimbelî no xususîyet însanan bapîranê înanê 

hîna prîmîtîvan ra cîya keno ra yew o. - Buşra Gokalp 


‘İlim 

ZAZAKî 

AŞM, 

DINYA RA 

KEWNA DUR 

Aşm miyonê 4,5 

mîlyar serr di Dînya ra 18 

qat kewt dur. 

Eger aşm çînê bî, 

dinya yew cayo zaf ferqîn 

de benî. Bahron dî pîyelî 

zî nebînî. Dergeyî rojon 

bîyînî ferqin. 

Hetta goreyê tayn 

mutehassison însanî zî 

nêbenî. Goreye inî mutehassison, 

Aşm destpêkerdîşê 

heyat di zaf cayo 

mûhîm girota. 

Dinya ra durîyê Aşm 

tom yena peymitiş. 

Astronotî kî pê projeyê 

Apollo 15 ‘a 1971 di 

şî Aşm ser, înan Aşm ser 

di reflektorî nayî ru. DYA 

di eyaletê New Mexico 

di Rasatxaneyê Apache 

Point ra nê reflektoren 

rê şewqê lazer erşawîye- 

no. İnî şewkî reflektoron ra tepîya ageyrenî. 

Pasawyayîşê serê Dinya u qifleya awa girda kî ser 

ci di ca gêna, lezeyê geyrayîşê dinya kena hêdî. 

Goreyê Qanunê Hareketa 3’in ê Newton, her tesîr 

rê deng u çep yew tewr yeno meydan. 

Kaşê’arda kî mabenê Dinya u Aşm di yena meydan, 

ino wazîyet di Dinya çendêk bena hêdî, Aşm zî 

hindêk bena lez. 

Goreyê mutehassison, Dinya ra durkewtişê Aşm 

ra teşuşe rê gerek çînyo. Çimkî ino ferq zaf qico u 

yew ‘emrê însan di hîs nêbeno. 

Noxtayê Dengê 

Aşm, Dinya ra çirre bitemom dur nêkewna. 

Eger Dinya hata peynî, hêdîbîyayîşê xu rê dewam 

bikero, peynî di pê lezîya rayîr di bîyayîşê aşm di 

gêrayîşê xu rê destpêkena. 

İno wazîyet de mabenê Dinya u Aşm di yew noxtayê 

denge yena meydon u Aşm kureyê ‘ard ra dur 

nêkewena. 

Labelê zerreye ino wext di, Aşm bena hera u bena 

yew cinawira sur u hem Aşm hem zî Dinya wena. 

Rîye iney ra semedê planê remayiş ponc mîlyar 

serr wextê ma esto. -Hasret Orak 


ZAZAKî 

‘İlim 

SEMEDÊ FEZA’D GÊRAYÎŞÊ 

MUMKUNÎYÊ HEYAT; ÇİMÎ 

TADİYAYÎ ENCELADUS 

Fotografo kî hetê wesayîta feza Cassînî ra 

oncîyayo, ino fotograf’d serê Enceladus aseno. 

Heto bîn ra binena dûr’d cemed ra helm vecîyeno. 

Texmîn beno kî helm yew dengizo nimtî 

ra vecîyeno u ino helm mumkunîyê heyat rê zî 

îşaret keno. 

ASAYÎŞ : Fotografo 

kî hetê wesayîta feza 

Cassînî ra oncîyayo, ino 

fotograf’d serê Enceladus 

aseno. Heto bîn ra 

binena dûr’d cemed ra 

helm vecîyeno. Texmîn 

beno kî helm yew dengizo 

nimtî ra vecîyeno 

u ino helm mumkunîyê 

heyat rê zî îşaret keno. 

Peykê Saturn Enceladus, 

feza’d gêrayîşê 

îşaretê heyat’d vera şino 

vera binena malumatî 

acebon veceno werti. 

Çilkî kî bahra cemed 

girotî ra pişîkîyenî, beno 

zî sey dinya’d destpêkerdişê 

heyat, ino ca’d 

zî yew destpêkerdişê 

heyato bîyolîjîk rê îşaret 

kenî. 

Peykê Saturn Enceladus 

miyonê cemed’d , 

hesab’d pê yew cayo kî 

tede cuyayîşê înson beno 

mumkun’d bîyayîş, hîvî 

denî merdumî zonayîyon. 


‘İlim 

ZAZAKî 

İnkay pê binê cemed’d 

kifşbîyayîşê awa germin, 

ino îxtîmal binena zêdîya. 

Goreyê yew nuşteyê 

“Kovara Natur”, çilkî kî 

binê peyk’d bahra cemed 

girotî ra pişîkîyenî inî çilkî 

ino îxtîmal vecenî werti. 

Unîversîteya Nantes 

ê Fransa ra Gabrîel Tobîe 

vona kî “beno inî çilkî 

orgnîzmayî kî destpêkerdişê 

dinya’d vecîyayî bî 

werti, înan dir seypîyê. 

İnî çilkon ra çend serr 

ver zî , helqayê tor hêrayê 

Saturn, “Helqayê E “ 

kifş bi bi. 

Goreyê zonayîyonê 

feza, çilkî kî awa germinê 

Enceladus ra pişîkîyayî, 

ino helqa pê inî çilkon 

vecîyayo werti u dewom 

keno. 

Bahra binê erda kî 

par hetê wesayîta feza 

cassînî ra bîyayîşê ci bî 

qetî; Texmîn beno kî ina 

awa germin zî ,ina bahr 

ra vecîyena. 

NASA inî peykon, 

semedê feza’d nîşoneyê 

heyat vînayîş sey yew 

hîvî vîneno. İno semed ra 

zî peykê Jupîter, Semedê 

bahra cemedinê Europa 

kifş kerdiş viraştişê yew 

robot rê destpêkerd. 

Semedê yew nîşoneyê 

heyat vînayîş cigêrayîşonê 

Europa ra dima 

, cayê kifş kerdişo diyîn zî 

beno kî Enceladus bi bo. 

NASA/JPL-CALTECH 

ASAYÎŞ 1: İno fotografo 

viraştê mojneno kî, 

bahra binê erd ra binateyê 

awa germin u kerrayon 

ra pê ciginayîşon 

senî helmo pîl vecîyeno 

u hemeyê cemed ra aver 

şino u vecîyeno werti. 

İno cigêrayîşo newe 

mojneno kî , inî leteyî kî 

hindê yew gerdê , pîlîyê 

înon hindê se mîlyon ra 

yewê mîlîmetre esto u 

inî hetê dîoksîto sîlîkon 

ra zî zengînî. 

Unîversîteya Colarado 

ra Hsîang-Wen Hsu vono 

kî “ ma texmîn kenî kî ino 

wazîyet yew hareketo 

hîdrotermîko kî dewam 

keno mojneno ma.” 

Eger raştîya wazîyet 

hinayo, beno kî ino yew 

kifşo zaf muhîmo. Goreyê 

zonayîyonê Astrobîyolojî, 

awa kî şiklê 

awinda, semedê heyat 

zaf muhîmî arz kena. 

Pêrabestîyî kî “Komet” 

ra pê rehatî yenî 

Enceladus, beno zî pê 

înan feza’d, bixisusî ino 

ca’d heyat beno mumkun. 

İno pêrabestîyo 3’in zî 

yew çimeyê enerjîyo kî, 

mahlukato kî cuyeno eşkenî 

iney ra feydeyê wer 

bivînî. Dîoksîto Sîlîkon 

semedê iney yew çime 

mojneno. 

Hand ino cigêrayîş’d 

ca nêgiroto. Labelê Hand 

vono kî; cayî kî sey ineyî, 

inî cayon ra hîdrojen ya 

zî qaza metan zî beno 

vecîyeno u ino wazîyet zî 

semedê cuyayîşê mîkrobon 

yew wertam veceno 

werti. 

Goreyê iney zî; ino 

çîyo germo kî vecîyeno 

teber, mumkuno kî yew 

cayo kî tede mumkunîyê 

heyat bi bo veceno werti. 

Labelê goreyê ino 

wazîyet ma nêeşkenî 

vacî, o ca’d inkay mumkunîyê 

heyat esto. 

İno wazîyet teyna 

mojneno kî beno zî o ca’d 

heyat bi bo. 

Hand xebaton ser ra 

qisey keno u vono “ino 

yew îddayo kî zaf pîlo. 

Lazimo ma raştîyê inî 

îddîayon ser’d bixebitîyê, 

labelê ez bawer keno kî 

ma raşt fikrîyenî” 

İnkay çimê Hand di, 

peykê Jupîter “Europa 

“ esto. Binê Europa’d zî 

sey Enceladus bahr esta 

u pê cemed dormaleyê 

ina bahr gêrîyayo. 

Koşka Sipîyê Amerîqa 

Europa Clîpper rê semedê 

serra 2016 yew butce 

veto. 

Hand ino proje’d 

wazîfedaro, labelê eynî 

wext’d Enceladus’d zî 

çimê Hand esto. 

Vono gureyî vera 

şinî vera benî aceb. 

Fikrîyayîşê cassînî serra 

2017’d qedîyeno u ma 

mecburî semedê ina dinyaya 

bahra qij kifş kerdiş 

bivecîyê Enceladus. 



ZAZAKî 

Fizîk 

MUHENDÎSÎYÊ 

OTOMOTÎV 

- Hareket pê dinyaya 

global vecîyayo werti u 

ina dinya rê feydeyê ci 

esto. 

- Sektorê kiriştişê însan 

u mal her roc binena 

beno pîl. 

- Her wesayît pê xisusîyetê 

xu, feydê dono 

sîstemo pêro. 

- Averşîyayîşî neweyî 

sektorê otomotîv di 

yenî meydon, inî averşîyayîşî 

pê averşîyayîşî kî 

qisimanê teknîkî bînan 

di yenî meydon beno 

mumkun. 

Zonayîyon sareyê se serra 19’in di, lezîyê astoron 

u enerjîyê va ra heyna zaf lezî werti vecnayîş di 

muwafaq bîyî. Wesayîta ewila kî pê buhar xebitnîya 

bî, lezîya ina wesayît goreyê yew wesayîta kî hetê astoron 

ra oncîyenî ra 7’na qatî heyna lez bî. İno destpêkerdiş 

yew destpêkerdiş bi kî rocê ma di hema zî 

dewom keno. İno destpêkerdiş yeno manayê mucadeleyî 

neweyî, averşîyayîşê pawitişê wesayîton, muhendîsîyê 

otomobîl dî zewbîna enerjîyon şixulnayîş u 

yewbîyayîşê teknolojîyê muxaberat u malumat. 

1. Wesayîtonê kiriştişon di herunê sîstemî mekanîk 

di sîstemî kî bi ceyron qontrol benî yenî. 

2. Motorî kî performansê înan berzo, inî motorî 

wesayîtonê spor ya zî tucaret di şixulnîyenî. 

3. Motorî kî tera feydeyo rind gêrîyeno u tede dîzelo 

hewl esto, inî motorî zî qamyonon di şixulnîyenî. 


Fizîk 

ZAZAKî 

WESAYÎTÎ-MOTOR U 

KAROSER 

Quwetê resayîşê 

wesayît, hareket u şixulnayîşo 

xisusî zî xu dir 

pîya ono. Labelê yew wesayîta 

kî hayatê sosyal ê 

înson ser dî tesîr bikêro, 

hema nêvirazîyayo. 

Motor semedê yew 

wesayît 

zaf muhîmo. Enerjîyonê 

termal, ceyron ya zî 

kîmyevîyon açarnayîşê 

enerjîyê kînetîk zî Motor 

di muhîmîyo tor pîlo. 

Otomobîl u wesayîtonê 

tucarîyon di zafî ra 

motorî kî pê dîzel ya zî 

benzîn xebitîyenî şixulnîyenî. 

Labelê eger ma 

biewnê zêdîyayîşê fîyetonê 

petrol ra ma eşkenî 

vacî kî inî şixulnayîşî nizdî 

di bedilîyenî. Sanayîyê 

otomobîl inkay semedê 

heruna motorî kî çîyî 

veşnenî di “bîyodîzel“ ya 

zî sîstemî romitişî newe 

şixulnayîş xebitiyeno. 

ŞANZİMAN U ŞASÎ 

Şanziman motor di 

wazîfeyê kiriştişê quwet 

vîneno. Şanziman binateyê 

motor u dîreksîyon 

di ca geno. Miyonê sîstemê 

şansiman di ; debrîyaj, 

vîteso raşt,çîyê quwet bar kerdiş,mîlê tadayîş u 

dîferasnsîyelî estî. 

Hereketo kî hetê motor ra beno, ino hareket 

hetê debrîyaj u vîtes ra kirişîyeno, beno vila u tertbî 

beno. Lezîyê zivriyayîşê motor pê şanziman kirişîyeno 

tekeron u cîya lezîyî kî wextê zivrîyayîş di zerre u 

teberê teker di yenî meydon inî zî pê taximê makîne 

kirişîyenî. 

Pê şasî quwetê motor diyeno rayîr ser. Lastîkî, 

sîstemê tekeron, amorsîtor,fren u dîreksîyon zî romitişê 

yew wesayît rê tesîr kenî. 

KAROSER 

Azayî yew wesayîtî kî teber ra 

esenî, zafîyî înan pê xebata 

karoser kifş benî. Karoser hem 

hetê gironîyê xu ra hem zî xisusîyetonê 

xuyo ayrdînamîkon 

ra semedê pawîyayîşê rayunon 

zaf muhîmo. 

Karaoser hema zî hetê cîya qisimon ra virazîyenî. 

Labelê averşîyayîşî kî newe bîyî, hedefê înan yew şiklo 

kî zixmî u şenikî tede esto viraştişo. Virazîyayîşê 

yew şiklo hinayîn zî îmkonê heyna şenik malzemeyon 

şixulnayîşo. Çimkî viraştişê şasî di, zafî ra çelîk, 

alîmînyum, magnezyum u malzemeyî sentetekî 

şixulîyenî. 

OTOMOTÎV Dİ ELEKTRONÎK 

Sîstemo adirnayîşo kî ci rê zorey tetbîq beno, 

batarya u sey marş heme parçeyî qisimê elektronîkê 

wesayît di ca genî. Elaqayê elektronîkê otomotîv u 

talebî kî goreyê tercîhon u qaîdeyonê pawitişon bedilîyeno 

zî pîya esto. Elektronîkê Otomotîv herunê 

qumandayonê mekanîkon u sîstemonê pawitişon 

geno. 


ZAZAKî 

Fizîk 

QUMANDAYÊ DENGE- 

YO OTOMOTÎK 

Qumandayê dengeya 

otomotîk, yew sîstemê 

pawitişo. Zerreyê iney 

di yew sîstem semedê 

vernîya nişka ra nêzivrîyayîşê 

dîreksîyon ya 

zî nata weta şîyayîşê 

dîreksîyon girotiş bêvindertiş 

xebitîyeno. Yew 

bîlgîsayaro qij malumaton 

qrîtîk keno u wextê 

yew wazîyeto acîl di 

qontrolê ino qumanda 

geno xu dest u frenon 

erzeno dewri. Heto bîn 

ra ma vaj tahlukayê patînaj 

kerdiş esto, o wext 

di zî heta denge newe 

ra bîyêro ca tekerî yew 

bînan ra cîya, hedî hedî 

u têdima vindarnîyenî. 

Sîstem wextê fren kerdiş 

di tekeron kilît keno u 

eger yew wazîyeto acîl 

esto goreyê iney sîstemê 

fren otomotîk yew şikil 

di erzeno dewri. 

1. Sîstemê vernîya 

patînaj girotiş,wexto kî 

tahlukayê rehsyayîş bi 

bo, o wext destir hemeyê 

frenonê tekeron 

xebitneno. 

2. Sîstemê pêhesîyayîşê hetê dîreksîyon,eşkeno 

bi otomotîk qontrol bikêro. 

3. Sîstemê îdareyê quwet lezîyê her teker cîya 

cîya tertîb keno. 

4. Freno mekanîk, wextê tahluka di qapasîteyê 

fren kerdiş zêdneno. 

5. Sîstemê Fehmkerdişê Lezîyê Tekerlerk, hemeyê 

tadîyayîşê tekerlek teqîb keno. 

6. Sîstemê qontrolê rayîr ra vecîyayîş zî rehsîyayîş 

u denge ra vecîyayîş teqîb keno. 

MOTORÎ KÎ PÊ BENZÎN XEBİTÎYENÎ, înan di benzîn 

qarburator di ya zî pompayê pişiknayîş di hewa dir 

MALUMATÎ XİSUSÎ 

LOREMO LS wesayîta ewila kî pê nîsbetê 1,51/ 

İOO km di benzîn xebitiyena u fîyeta ci zî nizdiya 

15 hezar dolaro. (11 hezar Euro) 

SEBEBÊ İNEY zî şenikîyê u verba va di taynîya 

quwetê ci yo. 

REZÎSTANSA HEWA 0,2 yo. 

Bİ TEMOM GİRONÎYA Cİ 45 kîloya. 

MOTORA Cİ 2 sîlîndîra u pê turbo dîzel xebitîyena. 

LEZÎYA Cİ saet di tor tayn 160 km ya. 

Şîrketa LOREMO AG viraştişê wesayîta Loremo 

LS rê serra 2009 di destpêkerda. 


Fizîk 

ZAZAKî 

beno têmiyona. İno têmiyonadayîş 

ra dima benzîn erşawîyeno 

sîlîndîr u pê 

hareketê pîstonon 

4 hareketî yew pîstono kî 

miyonê sîlîndîr’do bena. 

şednîyeno. Yew bujî ino benzîno têmiyonadîyaye 

tafîneno u teqayîş beno. Pê ino teqayîş zî pîston hetê 

teber ra tonn diyeno.Motorî 4 wextinî kî zafî ra ino 

wext şixulîyenî di, pişiknayîşê benzîn u vengkerdişê 

egzoz pê cîya perudayîşê pîstonon beno. Motorî kî pê 

benzîn xebitîyenî, inî motorî ina xebat goreyê motorî 

dîzelinon heyna lez kenî. Labelê goreyê iney zî ina 

xebat heyna tayn randiman dona u heyna zaf benzîn 

xerc kena. 

1. Resîm: Cayê despêkerdiş, perudayîşê benzîn 

cigirotiş u şednayîş 

2. Resîm: Kil girotişê benzîn,perudayîşê quwet u 

egzoz 

Xebata benzîn veşnayîşê yew motoro 4 wextin, pê 

QUTÎYÊ VÎTES 

Miyonê yew deqîqa 

di omara tadiyayîşê yew 

motor, goreyê qutîyê 

vîtesê o motor bedilîyeno. 

Eger mîlê zerre ra, 

yew çarqa qij, mîlê teber 

ra heyna pîl yew çarq tepişo, 

o wext lezîyê tadiyayîşê 

motor beno kêm. 

(Vîteso Qij) Yew çarqo pîl 

zî yew çarqo qij tepişo, 

o wext zî lezîyê motor 

zêdîyeno. (Vîteso Berz) 

Pê ino sîstemê tadiyayîş 

tekerî xebitîyenî. 


ZAZAKî 

Fizîk 

DEBRÎYAJ tadiyayîşê 

motor kireşeno qutîyê vîtes. 

İno gure pê 2 dîskî kî 

hetê pasawîyayîş yew ca 

di tepişîyenî beno. Wexto 

kî debrîyaj serbest 

veradîyeno, o wext dîskî 

yew bînan ra cîya benî 

u quwet diyeno qutîyê 

vîtes. Bedilnayîşê vîtes 

pê iney beno mumkun. 

1. Bedilîyayîşê vîtes 

pê Debrîyaj beno. 

2. Vîtesî kî pîlîyê 

înan yew bînan ra ciyayo, 

inî vîtesî sîstemê 

zivrîyayîşê motor ya pê 

heyna zaf ya zî pê heyna 

tayn tadîyayîşon zivirnenî. 

3. Debrîyajê yew 

motorpiskilet u yew wesayît 

eynî şikil di xebitîyenî. 



Fizîk 

ZAZAKî 

LETE KERDİŞÊ 

ATOM 

Raştey di lete kerdîşê 

atom zaf rehato. Wexto 

kî şima ceyran acîfînenî 

elektron u atoman pira 

abirnenî u atoman lete 

kenî. Karo giran dendikê 

atom lete kerdişo. 


ZAZAKî 

Fizîk 

Ernest Rutherford’o kî 

embazanê xu reyra pey bombe 

kerdişê folyoya zerrên, sîstemê 

atom veto werte, qandê 

dendikê atom lete kerdîş serra 

1919 di heta gerîyayîşê yew 

serfîrazîya werdik bi serran 

xebityayo. 

Ernest Rutherford pey qazê 

azot rê erzîyayîşê leteyî alfa 

(îyonê helyum) protonan dinik 

ra abirnayo. İnî protonî zî elektronanê 

azot reyra tayn nîsbet 

di hîdrojen ardî meydan. 

Labelê pey no cigeyrayîş 

tayn nîsbet di made kewto 

dest, qandê coy teselê no 

sîstemê cîgeyrayîş reyna nêbîyo. 

14 serran ra pey ekîbê Rutherford, 

menga Nîsan di Cambrîdge 

di Laboratuvarê Cavendîsh di 

”lez kerdişê raştey” nameyin 

yew makîneya ki lezey dono 

protonan viraşt. 

Na makîne vera lîtyum proton 

erzeno u ney ser ra mojnîyeno 

kî proton atomê lîtyum ra 

leteyî alfa abirneno. 

O wext Rutherford u embazî 

ci, nêzanayînî no cîgeyrayîş 

teorî ra bivîyero pratîk u texmîn 

nêkerdî, verînan ra heyna veşî, 

verê virazîyayîşê bombeyo pêt 

akerî. - Awa Zelal 


Fizîk 

ZAZAKî 

SEWQÎ-X YA ZÎ Bİ NOMEYÊ XUYO RAŞT 

X-RAY 

Şewqî X, otîr yew 

virsîyayîşo kî eşkeno 

goştê înson ra ravîyêro. 

İno şewq çi wext kî hetê 

tib ra kifş bîyo, o wext ra 

nat zî tedawîyon’d şixulîyayîşê 

ci destpêkerdo. 

Sey maddeyonê radyoaqtîfo 

tibbî, zirarê ino 

şewq zî zaf erey pêhesîyayo. 

Qomutan John 

Hall-Edwards tedawîyon’d 

şixulnayîşê ino 

şewq rê rayberî kerdo. 

Labelê Edward zî riyê 

zirarê ino şewq ra yew 

çenglê xu vîn kerdo. 

Bêşik ‘amrê zaf 

alîmon riyê tesîrê inî 

şewqon di mendiş ra 

bîyo kilm. 


ZAZAKî 

Fizîk 

Şewqê X, kişta Tib di, zewbîna zaf cayon 

di zî şixulîyeno. Serra 1912 di kifş bi kî pê 

ino şewq vilabîyayîşê qrîstalon beno mumkun. 

Pê ino kifş zî yew saxayê neweyê cigêrayîş 

kerd a; Krîstalografîya şewqî-X. 

Sayeyê ina saxa aver di mîyonê DNA di çi 

esto musîyayo u iney zî îlme modern genetîk 

di averşîyayîşo hewl ardo meydon. 

Labelê hemeyê şewqî-X viraşteyê însan 

nêbî. Astoreyê notron ya zî astoreyê 

zaf u germ kî sey qulî sîyayî geyrenî zî zaf 

şewqî-X donî. Şonsê ma esto kî; atmosferê 

Dinya verî înî şewqonê tahlikayinon geno u 

cuyayîşê dinya paweno. - Hasret Orak 


Kîmye 

ZAZAKî 

BARUT 

Barut, temîyan bîyayîşê tayn 

madiyan ra vecîyayo werte. 

Nizdîya nîsbetê 2:3:15 di têmîyan 

bîyayîşê kukurt, komirê kolî u potasyum 

nîtratin ra yeno meydan. 

Kifş bîyayîşê barut di tayn îddîayî 

estî. Labelê inî îddîayan ra tor 

vêşî se serrê 9’in di hetê Çînîjan 

ya zî keşîşanê Taocuyan ra kifş 

bîyayîşê ci qebul beno. 

Çînîjî yew wexto kilm di qandê 

eskerîye, şixulnayîşê barut kifş 

kerdî u ey vera dişmananê xu 

semedê bombe u neftê fuze 

şixulnayî. Labelê ıni kifşî o dim 

di nêeşkayî averşîyayîşê herb bi 

bedilnî. 

Moxolijî se serrê 13’in di Çîn 

giroti binê distê xu u uca di Hanedanîya 

Yuan ronayi. Texmîn beno 

ke Erabî zî tucaranê Çîn ra barut 

musayî. 

Mîyanê se serrê 13 di zî Haşan 

el-Rammah kîtabê xu Cinîtişê 

Astor u Çîyî Herb di tarîfê virazîyayîşê 

barut ardo pêser. Ini 

wextan di Awrupayîcî zî Eraban ra 

barut musayî. 

Keşîşo Îngilîstanij Roger Bacon 

wina nuşto: “no madi ra taynekek 

şixulnayîşa, kes eşkeno vêşî roşnî 

u vengo pîl biveco teber. Pey ney 

kes eşkeno yew şaristan ya zî yew 

ordî werte ra wedarno.” 

- Awa Zelal 


ZAZAKî 

Kîmye 

OKSÎJEN 

Tarîxê bîlîm di zaf 

kesî îddîa kenî kî Joseph 

Prîestley verê Antoîne 

Lavoîsîer oksîjen kifş kerdo. 

Serra 1620 di Londra 

di gemîya binawa huyeyin 

virazîya bi u na gemî 

Royê Thames di şixulnîya 

bî. 

Goreyê vatişan, mîyanê 

na gemî ra hewa 

pey yew madeyo kîmyewî 

-texmîn beno kî 

oksîjen - tim u tim bedilnîyayo. 

Labelê îxtîmalo pîl 

dişmenê Îsaac Newton, 

Robert Hooke reyra 

Robert Boyle- Qanunê 

Boyle vînayo u kibrît/ 

nifte kişf kerdo- beno kî 

peyniya se serrî 17’in de 

wexto kî babete vêşnayîş 

ser di xebityayînî oksîjen 

kifş kerd. Wurdî zanayeyan 

verco mîyanê yew 

quşxane ra hewa veng 

kerdo u pey ney mîyanê 

quşxane di nêveşayîşî 

komurê kolî mojnayo. 

Dima zaneyayan wexto 

kî madeyê potasyum 

nîtrat -mîyanê barut’d 

yew made- dekerdo 

mîyanê quşxane o wext 

newe ra vêşayîşî komurê 

kolî mojnayo. O wext 

fam bîyo kî hem mîyanê 

hewa di hem zî mîyanê 

potasyum nîtrat di yew 

madeyo vêşnayîş esto. 

Ma ewro zanî kî o made, 

oksîjeno. - Awa Zelal 


ZANKO 

JI EDÎTOR 

Kurmancî 

Ji Edîtor bo Hejmara 4’an.... 

Kovara Zanko bi hejmara xwe ya 4’an bi barê xwe yê giran 

li hemberî we ye. 

Barê vê carê giran e, ji ber ku mijarên giran bi zimanekî 

sivik hatine hunandin. Zanko akademîkbûna xwe bi zanyariyên 

hiş-borî tîne li ber we datîne. Helbet mijar û dosyeyên 

vê hejmarê tevî agahiyên xwe yên mayînde daneyên nûjen jî 

di xwe de dihewînin. 

Di vê hejmarê de em ê hînî çi bibin? 

Em ê dosyeyên balkêş bibînin, em ê ligel perperokan ji 

Meksîkayê biçin Kanadayê. Em ê li ser çemê Tisayê re ku ji ber 

siyanûrê lewitî bû derbasî margîseyên rengguhêr bibin. 

Em ê sedema bihabûna Kopîşkara Mezin a Hadronê binêrin 

û ji vê derê biçin li ser çolistana Venûsê bigerin. Kovara Zanko 

hemû mijarên zanistwariyê li ser pişta xwe siwar kiriye û di vê 

hejmarê de ji we re amade kiriye. 

Koltan, Atom û rêwîtiya Voyagerê ew hemû jixwe perçeyekî 

vê zanista nûjen in. 

Herî dawî em ê bi Otomotîv û Motorsîkletê xaleke mezin li 

dû xebatên xwe bihêlin. 

Zimanê vê hejmarê bi barekî giran bi şêwazeke sivik hatiye 

nivîsandin. 

Bi xwendineke xweş... 

Cûneyt Ewrareş

KURMANCÎ 

Jînenîgarî 

DEHAYÊ KURD 

el-DÎNAWERÎ 

Navê wî yê rastîn 

Ebû Henîfe Ehmed kurê 

Dawud Dînawerî ye. Lê di 

qada zanyarî û zanistê de 

wek Dînawerî tê nasîn an 

jî naskirin. Mirovê zanyar 

ê Kurd Dînawerî an jî el- 

Dînawerî di sala 820’î de 

li bajarê Kurdan Dînawera 

di navbera Kirmanşah 

û Hemedanê de hatiye 

dinyayê. Di 28’ê Tîrmeha 

896’an de jî li vî bajarê 

qedîm ê Kurdan çûye ber 

rehma Xwedê. 

Heya dema Dehayê 

Kurd el Dînawerî, li ser 

axa Kurdistanê û cihên 

ku bi Îslamiyetê pîroz 

bûne; şopa dehayekî 

wisa zana û bi bandor 

peyda nebûye. Jixwe di 

qada zanyariyê de jî wek 

dehayê herî mezin dihat 

naskirin. El- Dînawerî 

wek damezrînerê, zanista 

teqeziyê(Îlmê Kat’iyyet) 

jî tê pejirandin. 

Dehayê Kurd Dînawerî 

di wextê xwendekariya 

xwe de, perwerdeya 

astronomî, mekanîk û 

matematîkê li Îsfexanê; li 

Kufe û Basrayê jî perwerdehiya 

zimanzanî û helbestê stendiye. 

Wek gelek zanyarên Kurd, Dînawerî jî bi zanyariya 

xwe û pisporiya gelek zanistên ji hev cuda bal kişandiye 

û di wextê xwe de gelekî navdar bûye. Dînawerî, 

bi wê pisporiya xwe ya di warê zanistên cuda de, li 

gelek herêmên Kurdistanê xwendekar perwerde 

kirine. 

Dehayê Kurd Dînawerî ji zanista dîrokê heya 

bi florayê, ji helbestan heya bi matematîkê gelek 

berhem nivîsandine. Bi taybetî jî bi xebatên xwe 

yên di qada retorîkê de gelek navdar bûye. Ji ber ku 

bi eleqeyeke mezin û zêde li ser civaka gelê Kurd 

sekiniye; bi vê armancê jî xebata xwe ya ewil jî li ser 

Kurdan nivîsiye. Wextê ku biryara nivîsandina pirtûka 

xwe ya bi navê, Kokên Kurdan (Ensab el- Ekrad) distîne, 

ji daneyên antropolojîk û etnografîk derdikeve 

rê û li gorî van daneyên zanistî pirtûka xwe ya ewil 

Kokên Kurdan nivîsiye. Çar jibergirtinên vê pirtûkê 

gihaştine roja me. Ev kopyayên pirtûkê ji bo dîroka 

giştî ya Kurdan wek çavkaniyên sereke û yên ewil tên 

zanîn. 

Bêguman cihê Dînawerî, heya dema wî, him di şaristaniya 

Îslamiyetê de him jî di ya Kurdan de bêhempa 

bû. Dînawerî çiqasî; stêrezan, zanyarê madenê û 

endazyarê pîşesaziyê be, ewqas jî botanîst, zoolog, 

dîroknas, civaknas, erdnîgarnas, filolog, rexnekarê 

wêjeyê jî bû. Bi senifandinên ku kirine alema zanyariyê 

heyranî xwe kiriye. Wek mînak di pirtûka xwe 

ya bi navê Pirtûka Riwekan(Kitêp el- Nebat) de digel 

şîroveyên li ser madenkarî û mekanîka firneyên 

biteqîn ev pirtûk ji 6 cîldan pêk hatiye. Di vê berhema 

Pirtûka Riwekan de li ser riwek û senifandina wan 

ya morfolojîk, hîdrolojî û morfolojiya axê de gelek 

agahiyên nû xistine alema zanistê. Ev pirtûka riwek- 


Jînenîgarî 

KURMANCÎ 

nasiyê ne tenê di derbarê wan de agahiyan dide, di 

heman demê de riwek bi nav kirine û di lîteratura 

helbestan de jî bikaranîna wan jî sepandiye. Dînawerî, 

bi vê pirtûka xwe, teza xwe ya ku herî zêde 

bibe çavkanî ya çaxanavîn jî derxistiye holê. Her wiha 

em ji vê berhema zanistî fêhm dikin ku Dînawerî 

çûye Mekkê, Medînê, Sûrî, Omman, Efxanistan û Pakistanê 

jî. Di pirtûkê de qala riwekên sînorê Bîzansê 

jî dike ji ber vê yekê em dikarin bibêjin hatiye Tirkiyeya 

îro jî. 

Di nav gelek zanyaran de Dînawerî, wek ‘mirovê 

bi riwekan diaxive’ tê bi navkirin. 

Mirovê zanyar yê Elman Bruno Silberberg girîngiya 

vê berhemê wisa rave dike; ‘xebatên ilmî yên 

li ser botanîkê yê Grekan hezar sal pêş de biçe jî dê 

dubarekirina Theophrastûs (B.Z.372-287) û Pedanîûs 

Dîoskorîdes ( B.Z. sedsala 

ewil) be. Lê pirtûka zanyarê 

Kurd Dînawerî, Grek gelekî 

li dû xwe dihêle. Wextê ku 

Dînawerî pirtûka xwe disenifîne, 

pirtûka Dîoskorîdes 

hêj wergerî ser zimanê 

Erebî nehatiye kirin, ji vê 

yekê jî tê fêhmkirin ku pirtûka Dîmawerî pirtûkeke 

misilmana ya resen e, ango orjînal e’. 

Profesorê Erebî yê Zanîngeha Lenîngradê alimê 

Rûs Kratchkowskî jî vê berhema Dînawerî bêhempa 

û gelekî nuwaze dibîne. 

Zanyarê Kurd Dînawerî tefsîra Qur’ana pîroz jî kiriye. 

Tefsîra wî, ji 13 cîldan pêk tê. Gelek alim dibêjin 

ev tefsir, pir resen e, û heya niha kesekî Qur’an bi vî 

awayî tefsîr nekiribû. 

Taybetmendiya Dînawerî ya di qada zanistê de 

ya herî zêde bal dikişand jî bêguman teqeztiya wî 

bû. Lêbelê taybetmendiya wî ya ji bo Kurdan tiştê 

herî girîng ku balê dikişine girîngiya ku dida Kurdan 

û zimanê Kurdî bû. Lewra hemû ew pirtûka navborî 

ya florayê( Pirtûka Riwekan) ji ber şert û mercên wê 

demê divê bi Erebî bihata nivîsandin lê zanyarê Kurd 

Dînawerî, beşa pirtûkê ya bi navê Floraya Kurdistanê 

ango riwekên Kurdistanê navê riwekên li ser axa 

Kurdistanê bi Kurdî nivîsî ye. Di heman demê, ji bo 

riwekên Kurdistanê biwêjên Kurdî jî bi kar aniye. Her 

wiha Dînawerî, cara ewil navê Kurdistanê di nexşeya 

berhema xwe ya bi navê, Dîroka Giştî (Ahbar el- Tîval) 

de bi kar anî ye. 

Ji bilî van berhemên me qal kirin, zanyarê Kurd 

Dînawerî Zana û Dehayê 

Rabirdûyê yê Kurdan Bû 

Dînawerî gelek berhemên 

din jî nivîsîne, 

ji wan berhemên ku 

nivîsîne yên em gihaştine 

wan û ji mînakdayîn û 

şîroveyên zanyaran me 

bihîstine em ê navê wan 

li jêr binivîsînin. 

Kokên Kurdan (Ensab 

el- Ekrad), Pirtûka 

Cebîrê (Kitêba el-Cebr 

ve’l Mûqabele), Pirtûka 

Riwekan (Kitêb el-Nebat), 

Pirtûka Girtina 

Rojê (Kitêb el-kusuf), 

Valaderxistina Çavdêriyên 

Astronomîk ên el- 

Îsfexanî (Kitêb el-Redd 

ala Rasad el-İsfexanî), 

Pirtûka Hesaban (Kitêb 

el-Hesab), Dahûrîna 

Hesabê Hîndê (Bahs fî 

Hisab el-Hînd), Pirtûka 

Arîtmetîkê (Kitêb el- 

Cem ve’l Tefrîq), Pirtûka 

Cihê Stêrkan (Kitêp 

el-Kıble ve’l Zeval), 

Pirtûka Hewayê (Kitêb 

el- Enva), Pêşvebirina 

Mantiqê (Islah el-Mantık), 

Dîroka Giştî (Ahbar 

el-Tival), Dîroka Zanayan 

(Kitêb el- Kebîr), Pirtûka 

Retorîkan (Kitêb el- Fesaha), 

Pirtûka Erdnîgariyê 

(Kitêb el-Buldan), Pirtûka 

Helbest û Helbestkaran 

(Kitêb el- Şiir ve’l-Şûara). 

- A. Hakîm Baş 


KURMANCÎ 

Zanistwarî 

XWÎŞKA GERSTÊRKA ME 

VENÛS 

Qasî dinyaya me, qasî giraniya me 

Venûs xwîşka gerstêrka me ye. 

Ji me re 40 milyon kîlomîtro dûr e, 

lêbelê em dikarin wê xwîşka xwe bibînin. 

Bi ba û bagerên xwe yên navdar ji 

dûr ve wek stêrkeke biewle xuya dike. 

Beriya ku me ew dît me li dûr ve gelek 

tişt li ser wê axivîn. Me got, ew der 

bihûşt e. Me got, ew der daristanên 

tropîkalî ye. 

Gelek zanyarên me gotin we der 

“Deşta Hewremanê ye” û li ser vê yekê 

beriya Emerîkayê, Sovyetan wesayîtek 

şand wê derê. “Venera” ji bo kifşkirina 

“Deşta Hewremanê” li Venûsê 

bû. Lêbelê wesayît tenê karî 23 deqe 

bixebite. Di nava 23 deqeyan de gelek 

wêne şandin. 


Zanistwarî 

KURMANCÎ 

Hemû wêneyên ku hatin rastiyên 

dilsoj rave kirin. Venûs ne deşt e, ne jî 

daristan. Venûs keçikeke gunehkar bû 

û wek dojehê dişewitî. Germahiya li 

wê derê 500 santîgrat bû û ne mirov, 

êdî tu jîndar nikare di bin vê germahiyê 

de bijî. Tevî germahiya xwe li 

Venûsê fişarekê xort jî heye. 

Bi tenê germahî li wê naxe, fişara 

tund dikare wesayîtekê bipelçiqîne. 

Herwiha fişara wê derê 90 caran ji 

dinyayê zêdetir e. Ew fişar ne mijara 

henekê ye û dikare tankekê jî pirtî pirtî 

bike. 

Li Venûsê jiyan ne pêkan e. Ne diyar 

e ku berê li wê derê çi hebû, lêbelê 

tenê rastiyek heye; ev der dojeh e. 

Li aliyê din li derdora Venûsê ewrên 

xwedî asîdên sûlfrîk hene. Ew ewr dikarin 

her tiştî rizî bikin. Dikarin di nav 

çend saetan de hesinan biherişînin. 

ŞANDINA WESAYÎTA FEZAYÊ 

Li ser kifşkirina agahiyên nû Emerîkayê 

wesayîteke bi navê “Venûs 

Express” şand bo wê derê. Wesayîta 

navborî li derdora gerstêrkê agahiyên 

nû şandin ji me re. Ji ber ku li derdora 

Venûsê ewrên sûlfrîk hene em bi 

tu awayî nikarin ji dinyayê binê wê 

bibînin û ji ber vê yekê 

şandina wesayîtekê 

hewcedariyeke sereke 

bû. 

Me bi vê “Venûs 

Expressê” zanî ku ligel 

ewrên sûlfrîk korbon 

dîoksîteke berfireh 

heye. Ew karbon dîoksît wekê li dinyayê 

tesîreke serayê dike û nahêle 

bila germahî ber bi fezayê belav bibe. 

Venûs gelek germ e û bi vê germahiya 

xwe hemû kevirên xwe diteyîsîne. 

Venûs Express bi tîrêjên înferûj ew 

der kifş kir. Ji ber ku tu tişt nikare binê 

wan ewran bibîne. 

Di bin wan ewran de tu tişt xuya 

nake. Ne şev heye ne jî roj. Her çiqas 

Venûs ji dinyayê zêdetir bo tavê nêzîk 

be jî ev germahiya wê ji ber tesîra 

serayê ye. 

Germ e û dipije. 

Lêbelê tevî wan tiştên neyînî ji 

Venûsê zanyariyên jiyanê jî tên. Di 


KURMANCÎ 

Zanistwarî 

nava ewrên sulfrîk de 

hat dîtin ku ji wan ber bi 

fezayê; helyûm, hîdrojen 

û oksîjen diherike. Wekî 

hûn jî dizanin hîdrojen û 

oksîjen tê wateya avê û 

av bi wan dest pê dike. 

Naxwe li Venûsê av 

heye û ew av ji ber germahiya 

xwe ya zêde êdî 

bûye hêlm û bo fezayê 

belav dibe. 

Niha em werin gelo 

ew Venûs çawa û çima 

hatiye vî halî? 

Venûs ne wek xwîşka 

xwe ye û ji ber ku nazirive 

li derdora vê qayîşeke 

manyetîk pêk nehatiye. 

Gava qayîşeke manyetîk 

nebe ew tîrêjên xirab û 

radyasyonî yên tavê li 

gerstêrkê dikevin. Ji ber 

ketina wan radyasyonan 

av û oksîjen tu tişt nemaye 

û Venûs bûye rejî. 

KURTE BI KURTE VENÛS BINASIN 

»» 

Venûs germtirîn gerstêrka li pergala rojê ye. 

»» 

Li derdora Venûsê ewrên sûlfrîk asîdî hene û ew dikarin 

her tiştî bipelçiqînin. 

»» 

Venûs ji me re 40 milyon kîlomîtro ango 25 milyon mîl e. 

»» 

Di nav ewrên Venûsê de bi riya wesayîta “Venûs 

Express” ve hîdrojen û oksîjen hatine dîtin. 

»» 

Ewrên li dora Venûsê di saetê de 80 hezar km lezî diçe. 

»» 

Ji ber stûrbûna ewrên xwe, erdê Venûsê rûyê tavê 

nabîne û ew wê pasîf dike. 

»» 

Nêzîkbûna wê ya bo tavê bûye sedema bageran. 

»» 

Ji bo bagerên Venûsê “super rotasyon” tê gotin. 

»» 

Ji ber ku li Venûsê tebeqeyên teknonîk tune ne ew 

germahiya li hundir piştî demekê dipeqe. 

»» 

Herwiha li Venûsê birûsk jî pêk tên, tevgera ewrên 

bilez Birûskan jî derdixe holê. 

Niha gelek xebat tê kirin ku dibe di nav ewrên 

Venûsê de jiyan hebe. Heke organîzmayên zindî ku 

dikarin di germahiya zêde de bijîn li Venûsê hebin, 

naxwe em dikarin di pêşerojê de behsa hebûna jiyanekê 

bikin. 

Zanyar tevî hemû wan lêkolînan dîsa jî ji Venûsê gelek tiştan hêvî dikin. Dibe 

ku em nekarin biçin wir bijîn, lêbelê divê em hebûna jiyanekê eşkere bikin. Gelek 

organîzma dikarin cihên germ, asîdî û bêoksîjen bijîn û heke wisa be di nav 

ewrên Venûsê de jî jiyan heye. - Cûneyt Ewrareş 


Zanistwarî 

KURMANCÎ 

Voyager 1 û Voyager 

2, du sondayên fezayê 

yên cêwîn e û ji aliyê 

Ajansa Fezayê ya Amerîkayê 

(NASA) ve di dîroka 

5’ê Îlona 1977’an de 

hatine şandin bo fezayê. 

Rêwîtiya Voyager 2, bi 

16 rojan piştî ya Voyager 

1’ê dest pê kir û bi giştî 

wek projeyên Voyager 

a bêmîrov tên binavkirin. 

Projeya Voyager bi 

armanca ku ber bi kûrahiya 

fezayê ve biçe û 

derbarê kûrajiya fezayê 

de agahiyên nû û wêneyên 

ji der dinyayê ji me 

re bişîne. 

RÊWÎTIYA 

VOYAGERÊ 

YA DÎROKÎ 

Giraniya wesayîtên 

Voyager 815 kîlo ne û 

niha tiştê ji dinyayê herî 

dûr ku bi destê însanan 

hatinê çêkirin ew in. Li 

ser Voyagerê 115 wêne 

û peyam hene ku ew 

derbarê dinyayê de agahî 

û zanyariyên mayînde 

didin. Di wêneyan de 

cûdatiya mirovan, şêweya 

mirovan a anotomî, 

derbarê çanda mirovan 

de hin agahî û bi 55 zimanan 

jî silav hene. Hemû 

peyam li “Plaka Zêrîn” 

hatine tomarkirin û ev 

proje jî ji aliyê komiteya 

bi serokatiya zanyarê 

navdar Carl Sagan ve 

hatiye amadekirin. 

Carl Sagan beriya ku Voyager bê 

şandin di testan de cih digire. 


KURMANCÎ 

Zanistwarî 

Ev hemû peyamên ku 

dinyayê dide nasîn ji bo 

fezayiyan e û dibe ku di 

pêşerojê de ew jî wan 

peyaman bigirin û bi me 

re têkevin têkiliyê. 

Baş e! Lê Voyager 

niha li ku derê ne û çiqas 

ji me dûr in? Voyageran 

dest bi rêwîtiya xwe kir 

şûnde, ewil serdana rojgerên 

Jupîter û Satûrnê 

kirin, derheqê her du 

rojgeran de nêzî 50 hezar 

wêneyên bi hûrgilî û 

pîvanên zanîstî ji dinyayê 

re şandin. Li aliyê din 

ve Voyagerê di navbera 

salên 1986-1989an de 

li Ûranûs û Neptûnê lêkolîn 

kir û 10 peykên nû 

yên Ûranûsê kişf kir. 

Di sala 1990’an de êdî 

enerjiya Voyagerê gelek 

kêm bû, bi tenê dikarî 

manewrayekê pêk bîne. 

Ji Voyagerê erkeka dîrokî 

hat xwestin ku wêneyên 

herî dûr ên dinyayê 

bikişîne. Li ser daxwaza 

Carl Sagan, NASA’yê ew 

ferman da Voyagerê û 

wêneyên dinyayê hatin 

girtin. Û di wêneyan de 

hat dîtin ku dinya ji wê 

dûr e, bi qasî niqteyekê 

ye û ew wêne wek “Xaleke 

Şîn a Temirî-Pale Blue 

Dot” hat bi nav kirin. Ev 

wêne li dinyayê di navbera 

wêneyên herî navdar 

de cîh digire. 

Voyager lêzê xwe ji 

“kêşana baristeyî” digire 

û ji ber vê jî di çirkekê de 

17 kîlomîtroyan bi dûr 

ve diçe. Voyager 1 bi vê 

leza xwe, di 38 salan de 

nêzi 19-20 milyar kîlomîtroyan 

ber bi hundirê 

fezayê ve çû. Wek 

tê bersandin ku Voyager 

niha di tebeqeya Heliosferê 

de (Tîrêjên Rojê li 

vir ji aliyê hin gazan ve tê 

absorbêkirin. Li gor hin 

zanyaran ew der sînorê 

pergala Rojê ye.) derbas 

dibe. 

Zanyarên stêrknas 

wisa pêş dîbinin ku Voyager 

di çend salên pêş me 

de, dê ji sînorên Pergala 

Rojê derbikeve. Voyager 

piştî ku ji Sîstema me ya 

Rojê derket, dê heya sala 

2025ê ji me re agahiyan 

bişîne, lêbelê ji ber ku 

wê demê dê enerjiya wê 

biqede, dê di berdewamiya 

rêwîtiya xwe de êdî 

bitenê be. 

Voyager ji sîstema 

me derket şûn de, ji bo 

bigihîje sîstemeke rojgeriyê 

dema herî nêzîk 40 

hezar sal şûn de ye. Voyager 

her çiqas bi teknoliyeke 

kevn hatiye çêkirin 

û şandin jî rêwîtiya xwe 

ya dîrokî didomîne û hêjî 

erka xwe bi cîh tîne. 

- Mehmet Karakuş 


Zanistwarî 

KURMANCÎ 

HEYV HER 

KU DIÇE 

XWE JI CÎHANÊ 

DÛR DIXE 

Heyv di nava 4,5 milyar 

salan de ji Dinyayê 18 

qatî bi dûr ket. 

Heke heyv nebûya, 

dinya dê bibûya cihekî 

pir cuda. Di behran de 

çûnûhatin dê nebûya. 

Dirêjahiya rojan jî dê ji 

hev cuda bûya. 

Wekî din li gor hin 

pisporan di rewşek wiha 

de mirovahî jî dê nebûya. 

Li gor van pisporan, heyv 

di destpêka jiyanê de 

roleke sereke lîstiye. 

Dûrahiya Heyvê ya ji 

Dûnyayê bi awayekî rêk û 

pêk tê pîvandin. 

Şewqvedêrên 2 ku di 

sala 1971’ê de ji aliyê astronotên 

projeya Apollo 

15’ê ve li ser heyvê hatibûn 

danîn, ji Çavdêrxaneya 

Point Apache ya ku li 

parêzgeha Emerîkayê ya 

New Mexicoyê ye, tîrêjên 

lazerê tên şandin. Ev tîrêj 

li Şewqvedêran dikevin û 

paş de vedigerin. 

Delka 2 di navbera 

rûyê dinyayê û ava pir a li 

ser, bi demê re leza gera 

dinyayê kêm dike. 

Li gor zagona Newton 

a 3’yemîn li dijî her 

bandorekê bertekên dij û 

wekhev pêk tên. 

Bi sedema têkiliya 

erdkêşê ya di navbera Dinya 

û Heyvê de her ku leza 

Dinyayê kêm dibe, leza 

gera heyvê jî zêde dibe. 

Li gor pisporan ji ber 

dûrketina ji hev, a Heyv û 

Dinyayê divê em nekevin 

metirsiyê. Lewra ev ji hev 

dûrketin di nava temenê 

mirov de ewqas hindik e 

ku nayê dîtin. 

1 

Şewqwedêr: reflaktor. 

2 

Delk: lêketin, xwetêdan. 

XALA HEVSENGIYÊ 

Heyv dê tu heyaman 

bi temamî ji dinyayê dûr 

nekeve. 

Heke kêmbûna leza 

Dûnyayê ya heta hetayî 

berdewam bike, 

di dawiyê de dê bi leza 

Heyvê ya di rêgehê de 

dest bi gera xwe bike. 

Di rewşeke wiha de 

dê di navbera Dinya û 

Heyvê de xaleke hevsengiyê 

çê bibe û heyv dê 

êdî ji erdgilorê dûr neçe. 

Lê belê di nava vê 

demê de, Roj dê fireh 

bibe û dê veguhere 

cinewirekî sor û gevez. 

Gava ku ev pêk hat dê Roj 

him Dinya him jî Heyvê bi 

germahiyê biqewirîne. 

Bila di bîra we de be; 

ji bo reva ji cîhanê hêj 5 

milyar salên me hene. 

- Tekîn Çîçek 


KURMANCÎ 

Fizîk 

GELO KOPÎŞKARA 

MEZIN A HADRONÊ 

HEQ DIKE? 

GELO KOPÎŞKARA MEZIN A HADRONÊ PEREYÊN 

KU JI BO WÊ TÊ XERCKIRIN HEQ DIKE? 

Yek ji makîneyên herî mezin ya gerdûnê 

Kopîşkara Mezin a Hadronê ye ku ji bo peyitandina 

hebûna pirtika bi navê Bozona Higssê an jî 

Pirtika Yezdanî tê zanîn hildiberîne, çend pirsan 

bi xwe re tîne. Edîtorê Zanistê yê BBC’yê David 

Shukman, ji ber çi, bo wê projeya mezin a nêzî 6 

milyar dolar pere lê hatiye xerckirin li bersivan 

geriya. 

Çi wexta ku lêkolînên li ser zanistê tên rojevê, 

meriv dipirse: qey ew hewlên ku tên dayîn hêjayî 

encamê ne? 

Ji bo kopîşkara Mezin a Hadronê ku civata 

fizîkê ji nêz ve dişopîne û lêkolîna pirtikên bin 

atomê ji xwe re kiriye armanc jî rewş ne cuda ye. 

Kopîşkara Mezin a Hadronê 

yek ji cerbên herî mezin 

e ku heta niha hatiye kirin. 

Mesrefa makîneya mezin a 

ku ji tûnelên 27 kilomîtroyî 

pek tê, heta niha gihîştiye 6 

milyar dolaran. 

Di sala 2008an de, dema 

ku ew makîne cara yekem 

dihat bikaranîn, ez bi zanayekî 

Îngilîz re axivîm. Zana, 

gazincên xwe dikir û digot 

“Pisporên partikûlê, çiqas 

pere be û kengî dibe bila be, 

dibînin!” 

Li gor wî, li pêşiya zanista 

partikûlê, kêşeyên girîng yên 

mirovahiyê hene. 

Bêguman kêşeya yekemîn 

vejen e. Dema ku em bi hev 

re diaxivîn, zana pirsî “Heke 

me ji nû ve dest pê bikira me 

yê ewqas pere ji bo zanista 

partikûlê xerç bikira?” 

Kopîşkara Hadronê bi 

kêrî çi hat? 


Fizîk 

KURMANCÎ 

Cerbên ku li Swîsreyê 

dihatin meşandin, 

hebûna Bozona Higssê 

derxistibû holê. Piştî 

wê jî Kopîşkara Mezin a 

Hadronê serkeftineke 

girîng bi dest xistibû. Di 

encama cerbê de derketibû 

holê ku tiştekî wisa 

bi çavan nayê dîtin û bi 

destan nayê girtin, lêbelê 

qeware û girse dide 

madeyan. 

Baş e, lê di jiyana me 

de qet tiştek guherî? 

Bêguman na! 

Lê Kopîşkara Mezin a 

Hadronê pirsên derbarê 

gerdûnê de ku bi sed 

salane tên pirsîn, hinek jî 

be, bersivandin. 

Bi cerbên nû ya ku 

lihevxistina protonan 

pêşbînî dike, xebata pirtika 

ku wek “madeya tarî” 

tê binavkirin û bi çavan 

nayê dîtin, wê derkevin 

holê. 

Li gorî bersivan mimkun 

e ku em bi çavekî 

cuda li dinyayê binêrin 

û jiyana me bi temamî 

biguhere. 

Lê zanist encamên 

xwe hêdi hêdi dide. 

Hema lêkolînek tenî jî 

dikare deriyekî veke. Lê 

dibe ku lêkolîner pîşti wê 

bi deh salan ji vî deriyî 

bikevin hundir. 

Vê serdema elektronîkê 

ku em tê de ne, bi 

rojekê pêk nehat. Ji bo 

ku em li koka vê serdemê 

bigerin, em mecbur in ku 

heta sedsala 19. biçin û 

dahênerên wek Michael 

Faraday û James Clerk 

Maxwell bibînin. 

Ji bo vê yekê divê 

em niha bizanin gelo 

ev Kopîşkara Mezin a 

Hadronê piştî 50 û 100 

salan di teknolojiyê de 

dê serîkêşiya şoreşeke 

mezin bike an an? 

NASA’yê di salên 

1960’an de bi mesrefeke 

mezin mirov şandibûn 

heyvê. Ev şandin tim û 

tim dihat rexnekirin. NA- 

SA’yê jî dabû zanîn ku ew 

çûyîn bandoreke erênî li 

ser teknolojiyên rojane 

kiriye. 

Taweyên teflon û 

dewreyên mikroelektronîk 

bi saya projeyên 

fezayê ketine jiyana me. 

Ji bo Kopîşkara Mezin 

a Hadronê jî rewş heman 

e. 

Heqê zanayên fizîka 

partikûl heye ku bibêjin, 

înternet bi saya wan ketiye 

jiyana me. 

Pêşveçûnên teknolojîk 

ku di vê heyamê de di 

asta gengeşiya teorîk de 

bûn, niha xwendina vê 

nivîsê pêkan dike. 

- Ayten Akgeyîk 


KURMANCÎ 

Fizîk 

PARÇEKIRINA 

ATOMÊ 

Parçekirina Atomê 

wek karekî hêsan xuya 

dike. Wexta ku hûn lembeyê 

vêdixin, ji aliyekî 

ve jî hûn elektronan û 

atoman ji hev vediqetînin 

û parçe dikin. Ya zor 

û zehmet parçekirina 

kakila atomê ye. 

Ernest Rutherford bi 

hevalên xwe re folyoya 

zêrîn bomberdiman 

kir û hûrguliyên atomê 

derxist ber çavan. Rutherford 

di sala 1919an 

de heta serkeftinek hindik 

bidestxist jî xebatên 

parçekirina kakila atomê 

berdewam kir. 


Fizîk 

KURMANCÎ 

Li aliyê din ve jî parçeyên 

alfayê (wek iyona helyûmê jî 

tê zanîn) tevlî gaza azotê kir û 

proton ji kakilê veqetand. Ev 

proton jî bi elektronên azotê re 

her çiqas hindik be jî hîdrojen 

pêk anî. 

Lê ji ber berên ku hatin 

bidestxistin hindik bûn, dest 

ji metoda vê xebatê hatiye 

berdan. Di 14ê Avrêla 1932an 

de, ekîba Rutherford ya li laboratuvara 

Cavendish a Cambridgeyê 

makîneyek ku encamên 

baş bidest xistin, çêkirin. 

Ev makîne, amûrekî ku ji 

lîtyûmê hatiye çêkirin bi ser 

protonan de dişîne û tê dîtin 

ku baqê protonan jî parçeyan 

alfayê ji atoma lîtyûmê jê dikin. 

Wê demê fikra Rutherford 

û hevalên wî ya li ser, “gelo 

tetbîqkirina vê xebata wan ya 

nû heye an na” ne li holê bû. 

Pêkhatina ku wê bombeyek ji 

yên berê xurttir çêbike jî qet 

texmîn nedikirin. 

- Vejdî Uluç 


KURMANCÎ 

Fizîk 

TÎRÊJÊN X’Ê ANGO 

X-RAY 

Tîrêjên X’ê cûreyeke 

elektromanyetîkê ye ku 

dikare di laşê mirovan 

re derbas bibe. Hema ji 

dema ku hebûna tîrêjên- 

X’ê hate ragihandin û pê 

de sepandinên tibî yên 

derbarê vê yekê de jî 

dest pê kirine. 

Çawa ku mirov dereng 

bi madeyên radyokaktîf 

ên xeternak hesiyan, 

dereng hay ji xetereya 

tîrêjên nepenî bûn. Fermandar 

John Hall-Edwards 

ku bo tedawiya tibî ya 

tîrêjên-X’ê serkêşî kiriye, 

ji ber ku tîrêjên-X’ê tesîra 

xwe zêde li ser wî nîşan 

daye, milekî wî hatiye jê 

kirin. 

Bê guman temenê gelek 

lêkolîneran jî ji ber ku 

gelekî di binê tîrêjên-X’ê 

de mane kurt bûye. 


Fizîk 

KURMANCÎ 

Ji xeynî sepandinên tibî, 

tîrêjên-X’ê di gelek warên din 

de jî hatine sepandin. Di sala 

1912’an de hat fahmkirin ku 

tîrêjên-X’ê krîstalan ji hev belav 

dike. Ev yek jî bû sedema zayîna 

qadeke lêkolînê ya nû ya bi navê 

krîstalografiya tîrêjên-X’ê. 

Bi xêra vê yekê, di demên 

pêş de taybetmendiyên DNA’yê 

hatin eşkerekirin û ev yek jî bû 

sedema pêşketina zanistiya 

genetîk a hevdem. 

Lêbelê hemû tîrêjên-X’ê, 

ne yên çêkirina mirovan bûn. 

Stêrkên Notron an jî stêrkên 

weke çalereşan ên dizivirin jî 

rêjeyeke pir zêde ya tîrêjên-X’ê 

belav dikin. Em gelekî xwedî 

siûd in ku atmosfera Dinyayê 

ji van tîrêjên xeternak re dibe 

asteng û jiyana li gerestêrka me 

diparêze. 

- Serdar Ozcan 


KURMANCÎ 

Fizîk 

BÊYÎ WÊ NE TELEFON 

NE JÎ TEKNOLOJÎ DIBE 

KOLTAN 

Li seranserê dinyayê di nava salekê 

de zêdeyî milyarek telefonên destan 

tên firotin. Lêbelê di her telefonekê 

de bi teybetî jî di hilberîna amûrên 

elektronîk de metalek tê bikaranîn ku 

kêm tê dîtin. Navê vê metalê Koltan e. 

Koltan li Awistralyayê, bi taybetî jî 

li gola Kivuyê ya ku li Komara Demokratîk 

a Kongoyê ye, tê bidestxistin. 

Herêma li Kongoyê ya ku Koltan lê tê 

derxistin di nav cihekî ku bûye sedema 

şerê navxweyî de cih digire. 

Koltan di hilberîna kondansatorên 

elektronîk de, amûrên biceyran; telefonên 

gerok, DVD, moşek; çek, lîstikên 

vîdeoyê û kompîturan de tê bikaranîn. 

Koltan metaleke wisa ye ku parçeyek 

ji jiyana me ye. 


Fizîk 

KURMANCÎ 

Komara Demokratîk a 

Kongoyê yek ji welatên 

herî mezin ê Efrîqayê ye. 

Li welêt demeke dirêj 

şerê navxweyî hebû 

û heya niha di vî şerê 

navxweyî de zêdeyî 4 

milyon mirov jiyana xwe 

ji dest dan. 

Ji ber ku xebatên 

derxistina Koltanê bi 

awayekî bêsînor û zêde 

tê kirin, erd dimehe û 

ax zirarê dibîne. Gol û 

çem jî gelekî qirêj dibin 

û jîndarên ku lê dijîn jî 

bi xetereya tunebûnê re 

rû bi rû dimînin. Ji ber 

derxistina metala Koltanê 

hevsengiya ekolojiyê 

diguhere û ji vê yekê 

zirar digihîje her cureyên 

jîndaran. Karkerên kanê 

yên ku ji çavkaniyên 

xurekan dûr dixebitin, 

li derdora kanan nêçîra 

ajalan dikin. Ji ber vê jî 

jiyana cureyên jîndaran 

ên li nêzî kanên koltanê 

dikeve nav talûkeyê û 

hejmara jin cureyan jî pir 

kêm dibe. 

Li kanên koltanê jin, 

mêr û zarokên ku dixebitin 

jî tu ewleyiya wan a 

civakî nîn e. Hin zanyarên 

ekolojiyê hewl didin ku 

zarokan ji kanan derxin. 

Li van kanan zarokên ku 

temenê wan di navbera 8 

û 10 salan de ye, dixebitin. 

Ji bo van zarokan 

têkoşîn berdewam e. 

Lewra divê zarok li şûna 

ku di van kanan de dixeibitin 

li dibistanan bin. 

Ji bo hilberîna Koltanê 

hewce ye ku çêm jî 

ji bêjingê bê derbaskirin. 

Li Kongoyê koltan zêde 

ye. Li dinyayê rezerva 

koltanê ji sedî 70 li 

Kongoyê ye. Ya mayîn jî 

li Brezîlya û Awistralyayê 

ye. Kana ku hatiye paqijkirin 

ji bo çêkirina pudrayeke 

homojen ewilî tê 

ziwakirin, hincirandin û 

tevdan. Paşê jî koltan bo 

Îngîlîstan, Emerîka û hin 


KURMANCÎ 

Fizîk 

welatên din tê firotin. 

Koltan ji zêr giranbihatir 

e. Kiloya koltanê di bazara 

navneteweyî de bi 50 

hezar euro’yî tê firotin. 

Kongo ji aliyê kanên 

bin erdê welatê herî 

dewlemend ê dinyayê 

ye. Li vir kanên wek 

koltan, toza sifirê û 

novîum tê derxistin û 

dişînin derveyî welêt. 

Lê ev dahatûyên ku ji 

hinardeyê tê bidestxistin 

nagihîje karkerên kanê. 

Ango karkerên kanê ji 

van dahatûyan para xwe 

hilnadin. Kanên ku di nav 

çiyayan de cih digrin bi 

talûkeya hilweşînê re rû 

bi rû ne. Lewre kan zexm 

nîn in. Karker her serê 

saetekê ji bo ku bêhna 

xwe bidin ji 60 mîtroyî 

bin erdê ve derdikevin 

derve. Bi taybetî jî ji ber 

baranê ax şil û sist dibe, 

ji ber vê jî rîska çokdan 

û hilweşîna van kanan 

zêdetir dibe. Her wiha 

karker jî bi mirinê re rû bi 

rû dimînin. 

Karkerên kanê ji ber 

derxistina vê kana giranbiha 

jiyana xwe dixin 

xetereyeke mezin. 

Li Kongoyê di nav 

salekê de nêzî 150 ton 

koltan tê derxitin û ev jî 

ji sedî 80 hilberîna koltanê 

ya dinyayê pêk tîne. 

Lê dewleta Kongoyê 

dahatûyên ku ji bazirganiya 

vê kanê bi dest dixe 

nikare baş kontrol bike. 

Koltan piranî ji bo şerê li 

Ruandayê tê bikaranîn. 

Li gor rapora Neteweyên 

Yekbûyî têkiliya hilberîna 

koltanê û şer derket 

holê. 

Heya ku ev maden 

ji Kongoyê bê standin 


Fizîk 

KURMANCÎ 

dê şer bidome. Piraniya 

kanên madenê ji aliyê 

mirovên çekdar ve hatine 

dagirkirin. Pîşesazên biyanî 

yên ku ji bo çêkirina 

telefonên gerok hewcedariyê 

bi vê kanê dibînin, 

telefonên destan jî ji bo 

birêveberina karên xwe 

pêwîst dibînin. Çek tê 

dayîn komên çekdar û 

berevajî vê yekî jî ji wan 

kan tê standin. 

Bukavu; paytextê 

Kivuya Başûr e. Kesên ku 

ji ber zordestiya serhildêran 

reviyane, hatine li 

vê herêmê bi cih bûne. 

Herwiha herêm jî di bin 

kontrola leşkeran de ye. 

Bukavu di bazirganiya 

koltanê de cihekî stratejîk 

e. Koltan bi awayekî 

xam tê vê derê. Kana koltanê 

li herêma pîşesaziyê 

li kargehekê tê hêvisandin 

û tê firotin. Koltan ji 

tantal pentoxîdeyê pêk 

tê û piştî hincirandinê tê 

bêjingkirin. Koltan bi vî 

awayî jî li dijî germahî û 

maşînê zexm dibe. 

KARKERÊN KANÊ 

YÊN LI KOLTANÊ DIGE- 

RIN NÊÇÎRA GORÎLAN 

DIKIN 

Hêzên serhildêr ji bo 

ku kana koltanê vekin 

bi awayekî derqanûnî li 

Parka neteweyî ya Kahuzi 

Biegayê bi cih bûn. 

Li vê herêmê daristanên 

hov ên dawî yên dinyayê 

hene. Li van daristanan 

keriyê gorîlan dijî. Li 

Parkê piştî dîtina koltanê 

nêviyê gorîlan ji aliyê qaçaxçiyan 

ve hatin kuştin. 

Kesên ku ji Efrîqayê 

bo lêgerîna koltanê 

hetin, cıh û warê ku gorîl 

lê dijîn dagir kirin. Ji bo 

parastina Parka Kahuzi 

Biegoayê zêdetirî 20 

notirvanên çekdar çavdêriyê 

dikin. Gorîl ber bi tunebûnê 

ve diçin. Li parkê 

biqasî 150 gorîl mane. 

Beriya şer turîst dihatin 

parkê. Gorîl hînê mirovan 

bûne, ji ber vê jî mirov 

dikare bi hêsanî nêzî wan 

bibe. Ji ber vê yekê gorîl 

ji qaçaxçiyan re bi hêsanî 

dibin nêçîr. 

GEF LI ŞEMPANZE- 

YAN JÎ TÊ XWARIN 

Kan zirarê didin Şempanzeyan 

jî. Şempazeyên 

têjik herî zêde ji nêçîrvaniyê 

zirarê dibînin. Em jî 

bi telefonên xwe yên gerok 

îdare dikin. Lê dema 

ku telefoneke destan tê 

çêkirin gelo gerstêrk bi 

çend awayên cuda zirarê 

dibîne divê li gor wê bê 

çêkirin. Xebatên lêgerîn 

û derxistina kanan divê li 

gor qanûnan bê kirin. 

Di roja îro de ji 3 

kesan 2 jê telefona 

gerok bi kar tînin. Esil 

kesên ku telefonê bi kar 

tînin hevkarê vê sûcî ne. 

Xerîdariya me ya bêsînor 

bi awayekî veşartî pêş 

diçe. Ev xerîdarî ji siruştê 

bigrin heya bi okyanûsan 

zirarê dide her tiştî. 

- Nasîp Çelîk 


KURMANCÎ 

Kîmye 

SERPÊHATIYA 

OKSÎJENÊ 

Tê îdîakirin ku oksîjen, 

di dîroka zanistê de 

beriya Joseph Priestley 

û Antaoine Lavoisier 

hatiye kişfkirin. Di sala 

1620’an de li Londonê 

noqavek a ku bi bêran 

dixebite hatiye çêkirin û 

li çemê Thamasê hatiye 

ceribandin. 

Hewaya hundir bi pergaleke 

kîmyewî -ixtîmal 

heye ku bi oksîjenê - her 

dem dihat nû kirin. 

Îxtimaleke din a mezin 

heye ku dijminê Isaac 

Newton, Robert Hooke 

û Robert Boyle -yên ku 

qanûna Boyle û niftikê 

keşf kirin - ber bi dawiya 

sedsala 17. ve dema 

ku xebatên xwe li ser 

şewatê çêdikirin dibe 

ku oksîjen kişf kiribin. 

Herduyan ewil hewaya 

di hundirê qebanozê de 

valakirine û nişan dane 

ku komira êzinga di qebanozê 

de vênakeve. 

Boyle, piştre potasyum 

nîtrat -yê ku 

madeyên barutê tê de 

ye-, dike ser û dibîne ku 

komira êzinga vedikeve. 

Wê demê dibîne ku tiştek 

hem di hewayê hem 

jî di potasyûm nîtratê de 

vêdikeve. Îro em zanin 

ew tiştê ku dîtiye navê 

wê oksîjen e. 

- Sînan Şaşmaz 


Kîmye 

KURMANCÎ 

BARÛD 

DAHÊNANA BARÛDÊ 

Barûd têkelek e, ev têkel ji 

rêjeyên 2:3:15 yên kirkût, komira 

daran û Potasyûm Nîtratê 

tê çêkirin. Digel ku angaştên 

cur bi cur hebin jî lê bi giştî tê 

texmînkirin ku di sedsala 9’em 

de ji aliyê kîmyagerên Çînî an jî 

keşeyên Taoyî ve hatiye dîtin. 

Çîniyan, di demeke kurt de 

potansiyela leşkerî ya barûdê 

kifş kirine û wê li hemberî 

dijminên xwe, wek sotemeniya 

moşek û bombeyan bi kar anîne. 

Ya rast di wê heyamê de ew 

çek ne ewqas hêzdar bûn ku encama 

şer bigurerînin. Moxolliyan 

di serê sedsala 13’em de Çînê 

dagir kirin û Xanedaniya Yûanê 

ava kirin. 

Îxtimaleke mezine ku Ereb jî ji 

bazirganên Çînî hînî raza barûdê 

bûne. 

Di nîva duyem a sedasala 

13’em de Heşan el-Rammeh, di 

pîrtûka xwe ya bi navê “Amûrên 

Şer ên Şareza û Siwarbûna Leşkerî 

” de tarîfên barûdê berhev 

kiriye. 

Tê texmînkirin ku di heman 

wextê de Ewropayî jî ev yekê ji 

Eraban hîn bûne. 

Ramanger û keşeyê Îngilîz 

Roger Bacon wiha nivîsiye: “Heke 

ji vê madeyê bi qasî tiştekî biçûk 

bê bikaranîn dê hengameyeke pir 

mezin û roniyek pir zêde derkeve 

holê. Bi vê yekê jî dibe ku bajarek 

an artêşek bê tunekirin. 

- Hamît Akak 


KURMANCÎ 

Biyolojî 

MARGÎSE 

ÇAWA RENGÊN XWE DIGUHERÎNIN? 

Di encama xebatên lêkolînerên Swîsreyî de hat 

zanîn ku margîse, krîstalên di şaneyên çerm ên taybet 

de ji nû ve serast dikin û bi vî awayî rengên xwe 

diguherînin. 

Zanîna beriya van xebatan ew bû ku ev ajal, pîgmentên 

rengîn ên di şaneyên cuda de kom dikin an 

belav dikin û rengên xwe diguherînin. 

Lêbelê kifşên nû didin nişan ku ev yek ji ber “eynikeke 

guherbar” ku ji krîstalan pêk tê, derketiye holê. 

Her wiha hat zanîn ku ev ajal bi xêra tebeqeya şaneyeke 

duyem ku tîrêjên dişibin enfarûjê (kizil otesî) 

belav dikin, laşên xwe di hêkayiyê de diparêzin. 

Margîse bi du awayan rengên xwe çêdikin. Ji bo 

rengên tarî û germ jî şaneyên wan hene ku bi pîgmentan 

tijî ne. Lê rengên şîntir û spîtir, wekî van 

krîstalan ku jê re tê gotin “rengên binyadî” ji tîrêjên 

ku ji elementên fîzîkî belav dibin, pêk tên. 

Ev reng dikarin bên sentezkirin. Wek mînak bi 

“rengekekî şîn ê binyadî” û pîgmentên zer rengekî 

kesk ê rewnaq dikare bê çêkirin. 

Hin guherîn bi cihguherîna 

pîgmentan pêk tên. 

Bestekokên melanîna 

piçûk ên bi rengê tarî, bi 

kurîşkên şaneyên melanofor 

ên mezin belavî 

her derê dibin an jî ji bo 

ku dîsa çêrm rengzelal 

bikin di navendê de kom 

dibin. 

Gelek masî û ajalên 

xijok bi vê riyê, ji bo berteknîşandana 

stresê an jî 

ji bo pêkanîna lihevkirina 

derdorê, rengên xwe 

dikarin tarî an zelal bikin. 

Margîseyên panter jî 

ku ji aliyê zanyarên Swîsreyî 

ve hatin lêkolînkirin 

vê yekê dikin. Lêbelê 

margşseyên nêr dema 

dijberekî an ji xwe re cotekî 

dibînin, xwe dikarin 

têxên rengekî din jî wek 

mînak dikarin rengê xwe 

bikin keskekî nixumandî 

an zerekî rewneqdar. 

Heta niha gelek zanyaran 

ev guherîn wiha 

dizanibûn: pîgmentên 

sor û zer bi heman awayî 

tên belavkirin û ev yek 

pêk tê. 


Biyolojî 

KURMANCÎ 

Lêbelê lêkolîna dawîn nişan dide ku ev yek ne 

wisa ye. 

Lêkolîna ku encamên wê di kovara zanistî Nature 

Communications de hatin weşandin, ji aliyê komeke 

zanyarên fîzîka kûantomê ya Zanîngeha Cenewreyê 

û biyologê pisporê ewrîmê ve hat pêkanîn. 

Tîmê, ewil ferq kir ew şaneyên mezin ku dişibin 

tevnepîran û bikaribin tonên rengan ên di ajalan de 

vebêjin, tune ne. 

Pisporan piştre di şaneyên bi navê “îrîdofor” de 

ku bi hûrbînên elektronîk lê nêrîn, rola lîstina krîstalan 

kifş kirin. 

Ji kîjan alî ve li van krîstalan bê nêrîn bila bê nêrîn, 

wekî serastkirina ku rengên binyadî pêk tîne, hat 

dîtin ku hêkiyeke bêhampa pêk tîniye. 

ENDAZYARAN ÇERMEKÎ ÇÊKIRÎ 

YÊ WEKÎ MARGÎSEYAN KU RENG DIGUHERÎNE 

HILBERANDIN 

margîseyan reng diguherînin. 

Ji zanîngeha 

Californiayê endazyaran, 

ji îlhamwergirtina 

xwezayê bi 

sepandina hêzeke 

sivik a bi qasî deqeyekê 

materyal hilberandin 

ku ew jî wekî 

Materyalê nû yê ku xwediyê gelek rengên cûda 

ye, di qadeke berfireh de derfetê dide sepandinên 

nû yên balkêş. Di nava van sepandinan de teknolojiyên 

nû yên nîşandinê, teknîkên kamuflajê ku rengan 

diguherînin û sensorên ku xerabûnên di navgînên 

hewa, pir û avahiyan de tespit dikin, hene. Ev 

xerabûn bêyî vê rêbazê 

nayên dîtin. 

Connie J. Chang-Hasnain 

got; “cara yekem 

e ku materyalê wekî 

margîseyan û bi tenê bi 

qayîşokê reng diguherîne, 

tê çêkirin.” Connie J. 

Chang-Hasnain endamê 

tîma lêkolînê û ji nivîskarên 

hevpar ên gotarê 

ye. Xebata ku tîmê amade 

kir di kovara Opticayê 

de hat weşandin. Lêkolîneran, 

taybetmendiyên 

fîlma silîkonê ku bi hezaran 

caran ji porê mirovan 

ziravtir e, bikar anîn û bi 

vê yekê bi ser ketin ku ka 

wê di dema qayîşok û pêçandina 

materyalê de çi 

cûre reng derkeve holê. 

MATERYALÊ KU 

XWEDIYÊ RENGÊN 

CUDA YE 

Ya asayî ew e ku 

rengên di wêne, caw û 

rûyên xwezayî yên din de 

bi xwelêgirtina şewleke 

spî û berfireh tên dîtin. 

Ew rûyê ku şewl xwe lê 

digire, li gorî pêkhateya 

kîmyewî di astên cûda de 

roniyê dikişîne. Roniyên 

ku nikarin bên kişandin 

jî bi paş ve tên vegerandin. 

Ronî, rengên şîn û 

sor an jî rengên din ên 

di navbera heftrengê de 

dide materyalê. Guhertina 

rengê rû,- di payîzê 


KURMANCÎ 

Biyolojî 

de wekî pelên daran- di 

pêkhateya kîmyewî ya rû 

de, guherînê hewce dike. 

Di demên dawîn de 

kesên zanist û endazyar, 

lêkolînan dikin da bêyî 

bikaranîna boyaxa kîmyewî 

û pîgmentan sêwirandina 

rengan bibinin. 

Ji dêvla kontrolkirina 

têkela kîmyewî ya materyalan, 

li ser bihevbandoriya 

rû ya bi roniyê re û li 

ser dirêjahiya şepêlî tê 

sekinîn. Bikaranîna rengên 

binyadî, di siruştê de 

ne ew pêkhate ye ku pir 

bê dîtin. Tê zanîn ku hin 

pinpinîk û kêzik ji bo ku 

rengên cuda pêk bînin, 

rêbazên bi vî awayî bikar 

tînin. 

Ji dêvla optîka klasik, 

kontrolkirina roniyê bi 

pêkhateya materyale re, 

ne rêbazeke nû ye. Wek 

mînak di astronomiyê de 

ew beşên qadê ku bi heman 

pîvanê hatine veqetandin, 

ji bo şikestina 

roniyê û rengên binyadî 

tên bikaranîn. Lêbelê bi 

bikaranîna vê teknîkê 

kontrolkirina rengan, 

ne rêbazeke sepandina 

pratik e. Lewra tunebûna 

optîkê zêde ye. Nivîskarê 

gotara ku di Opticayê de 

hat weşandin, teknîkeke 

bi vî awayî, di guhertina 

sêwirandina radîkal de 

sepand û gihîşt kontrola 

wî rengî ku lê digeriya. Ji 

dêvla bikaranîna beşên 

zirav, li ser silîkonê pir zirav 

ê yek qetmenî niçikên 

piçûk bicih kirin. Ji dêvla 

ku roniyê li heftregê belav bike, van bilindahiyan an 

jî çovikan derfet daye ku bi qasî dirêjahiya şepêlî bi 

paş ve vegere. Bi vê yekê hilbijartina rengên ku dê 

bên biriqandin dê pêkan be. 

JI BO KONTROLKIRINÊ SISTKIRIN PÊWIST E 

Digel mifteya kontrolkirina rengê ku dê valahiyê 

biriqîne an jî periyota çovikên li ser materyalê, lêkolîneran 

bi qatkirin an jî sistkirina materyalan tespit 

kirin ku reng dikarin bên guherandin. 

JI BO QADAN GELEK SEPANÊN CURBICUR ÊN 

BI ÇERMÊ MARGÎSEYAN 

Lêkolîneran, ji bo ku xebatên çêkirî wek sepanî 

nişan bidin, qetmanê sîlîkonî ku dikare bi qasî santîmetreqareyekê 

reng biguherîne, pêk anîn. Hat 

ragihandin ku ji bo mezintirîn sepan bên kirin, dibe 

ku bêhtir ev bê pêşxistin. Connie J. Chang-Hasnain 

dibêje: “wek gaveke din ji bo mezintirîn sepanan û 

çêkirinê tesis hene. Dema em gihîştin wê merheleyê, 

em difikirin ku di mijarên şopandin, ewlehî û şahiyê 

de em ê sepanan bi pêş bixin û pêk bînin.”ji bo bikarhênerên 

dawîn bi çermê margîseyan dikarin teknolojiyên 

ekranê yên bi temamî nû bên çêkirin. Herwiha ji 

bo wesaîtan jî teknolojiyên kamuflaj ku li gorî rewşê 

û cih reng diguherîne dikarin bên sepandin. 

Cara ewil e ku heta niha di qetmanekê de, bi sistbûna 

materyal digihêjin ewqas zêde rengan û ev yek 

jî di qada xwe de wek pêşveçûneke girîng tê dîtin. 

- Ramazan Badem 


Biyolojî 

KURMANCÎ 

MEKSÎKA 

LI SER PERÊ PERPEROKÊ 

Hûn dixwazin bi perperokan re dest bi gereke 

nuwaze bikin ku ew ger ji Kanadayê dest pê dike û li 

Meksîkayê bi dawî dibe? Zêdebûna perperokan ya 

piştî koça wan a bêhempa ku wekî nuwazeya siruştê 

tê binavkirin mixabin ji ber tehrîbata daristanan di 

xetereyê de ye! 

BÛYERA NUWAZE YA SIRUŞTÊ DI XETEREYÊ DE 

YE 

Perperok bi koça xwe ya 5 hezar km’yî ve dixwazin 

nifşên xwe di daristanên Meksîka yên biçûk de bidomînin, 

lêbelê daristanên ku perperok dixwazin di 

dawiya rêwîtiya xwe de lê bihêwirin, bi tunebûnê re 

rûbirû mane, dibe ku koça wan dubare nebe. Lehengên 

vê rêwîtiya ku bi perên cinawireke biçûk a mîna 

perperokê pêk tê, perperokên hikumdar in. 

PERPEROK 

Perperok aîdê koma Lepidopterayê ne, wekî 

kêzikan tên pênasekirin ku di nava rojê de difirin. 

Qonaxên jiyana wan ji lawra, krîzalît û kamiltiyê pêk 

tê. Firrîna perperokên ku bi gelemperî xwediyê perûbaskên 

rengîn in, bi awayekî aşkere lerzok e. 

Perperokên hikumdar jî giyayî û kardûyî (sonchus 

oleraceus) ne. 

Perperokên hikumdar 

cureyekî perperokan e 

ku nav û wêneyên wan li 

dinyayê zaf rind tê zanîn 

û li Zelendeya Nû, Giravên 

Qenariyê û Awistralyayê 

tên dîtin. 

Li ser perên perperokên 

hikumdar nexşên 

reş hene ku li ser rengê 

pirteqalî hatine xemilandin. 

Li ser perên perperokên 

hikumdar yên mê 

xetên tarî hene, lêbelê 

di nava perên piştê yên 

perperokan de xal heye 

û perperokên nêr ji yên 

mê mezintir in. 

Sedema herî girîng ya 

binavûdengbûna perperokan 

li dinyayê koça 

wan ya ber bi başûr a 

dûvûdirêj e ku ev koç ji 

sê çar nifşên wan ve pêk 

tê. Tişta balkêş ne koçkirina 

perperokan e lêbelê 

dirêjahiya rêya wan e. Di 

mehên havînê de dest 

bi koçê dikin, di mehên 

zivistanê de di ser heman 

riyê re vedigerin. 

Perperokên hikumdar 


KURMANCÎ 

Biyolojî 

take-perperok in ku wekî 

çûkan him ber bi bakur 

û hem jî ber bi başûr ve 

koç dikin. Lê perperokek 

ku bikaribe vê rêyê ji serî 

heya dawî temam bike, 

tune ye. Perperokên mê 

di vê rêyê de nifşên dahatûyê 

tînin rû dinyayê. 

Perperokên ku di 

dawiya îlonê de, ji Çiyayên 

Rockyê yên Kanadayê 

bi rê dikevin, berê 

xwe didin Meksîkayê û 

xwe digihînin daristanên 

berrû û merxan yên li 

herêma Michoacanê. Rê 

demeke dirêj dikişîne û 

ev yek jî têra emrê perperokan 

nake. Perperokên 

ku di serê mehên havînê 

tên dinyayê xwediyê temenekê 

du-mehî ne. 

Têjikên dawî yên 

demsala havînê jî ji ber 

ku dikevin demeke wisa 

ku nikarin çêlikan derxin, 

tenê heft mehan dikarin 

bijîn. Di vê heyamê de, 

perperok ber bi herêmên 

ku dê bikaribin zivistana 

xwe lê derbas bikin, dikevin 

rê. Niha em ê bi xwe 

bibin şahidê vê bûyera 

neasayî ya siruştê. 

MICHOACAN 

100 km li rojavayê 

Meksikoyê, lap di navenda 

Meksîkayê de herêma 

Michoacan cih digire. 

Michoacan ya ku di seranserê 

çiyayên berz yên li 

navenda bajêr cih digire 

ji Okyanûsa Pasîfîkê dest 

pê dike û bi daristanên 

xwe yên berû û merxan ve 

meriv dibêje qey dîmenekî ji bihuştê ye. Daristanên 

darên pelstrî yên ku li ser qadeke bi çend hektarî 

belav bûne, her zivistan dibe cih û warê bi deh milyonan 

perperok. 

11 CARAN HÊJAYÎ TÛRA DINYAYÊ YE 

Rêwîtiyên nûwaze yên perperokên hikumdar, 

yekem car di sala 1975an de hate kifşkirin. Zanyarên 


Biyolojî 

KURMANCÎ 

ku lêkolînên dûvedirêj kirin, kifş kirin ku perperok ji 

piştî rêwîtiyeke pirr dirêj her sal 

têne vê herêmê. Ev, mezintirîn 

koça kêzikan a li dinyayê ye. Perperok 

rewîtiyeke 5 hezar kmyî 

dikin ku ji Kanadayê dest pê dike 

û li Meksîkayê bi dawî dibe. Ev 

rewîtî ji bo mirovekî, miqabilê 11 

tûrên dinyayê ye. 

Rêwîtiya perperokan her sal 

bi hezaran kîlometreyan ji bakur 

dest pê dike. Hatina dawiya 

havînê nîşana destpêka rêwîtiyê 

ye. Germahî dadikeve, roj 

kurt dibin. Perperokên hikumdar, ji bo xwe bigihînin 

herêmên germ ên Meksîkayê derdikevin rêwîtiyeke 

sê-mehî. Vekolîna vê koça balkêş, bi saya hin zanyarên 

kêzikan pêk tê ku çavdêriya vê rêwîtiyê dikin. 

ROJÊ 100 KM 

Performansa perperokên hikumdar yên ku bejna 

wan 10 cm ye û ji nîv gramî jî siviktir in, derasayî ye. 

Rojê zêdetirî 100 km’yî rê diçin û rêwîtiyeke bi serpêhatî 

dikin. 

Bayê ku di vê rêwîtiyê de karê wan hêsan dike, 

alîgirê wan ê herî baş e. Heke ba tune be, perperok 

nikarin hêz û enerjiyê peyda bikin da ku mesafeyeke 

ewqas dirêj biçin. Perperokên ku bi tevgera hewayê 

ve tên guhastin, komên mezin yên ku dibin daneyên 

meteorolojîk jî pêk tînin. 

REWŞA HEWAYÊ JI BERÊ DE DIZANIN 

Dema kêzikên wiha biçûk e, rêwîtiyeke ewqas 

dirêj dikin bi rastî jî zaf bala mirovî dikişîne. Li ser 

rêya perperokan egerên rûbirûbûna rewşên hewaya 

xerab yên wekî barana gurr, bahoz û birûskê hene. 

Perperok dizanin dê hewa kengê xerab bibe û divê 

kengê navberê bidin firîna xwe. Ji bo ku ji deryayên 

mezin û deştên fireh re derbas bibin û xwe bigihînin 

armancên xwe li bendê ne ku ba ber bi aliyê rast ve 

bizîvire û bager jî bisekine. Ev rewş ji aliyê zanyaran 

ve pirr balkêş tê dîtin. 

PERPEROKÊN STÊRKNAS 

Zanyarên ku dixwestin fêmbikin bê perperok 

çawa rêya xwe dibînin li ser wan ezmûnên cihêreng 

çêkirin, sermeselê anîn 

perperokên ku herêma 

Kansasê girtibûn 1500 

km ber bi rojavayê ve 

birin. Serê pêşîn, perperokan 

wekî ku hê jî li 

Kansasê bin rêya xwe 

dewam kirin. Piştî çend 

rojan meseleyê fêm dikin 

û rêya xwe diguherînin. 

Wateya wê ev e; perperok 

bi awayekî xwediyê 

agahiyên stêrnasî û manyetîkî 

ne, û van agahiyan 

ji bo ku rêya xwe bibînin 

bi kar tînin. Ev yeka diyardeyeke 

seyr a biyolojîk 

e. Lêbelê, ev mucîzeya 

xwezayê di bin talûkê 

de ye, lewra wargeha ku 

di dawiya rêya xwe de 

digihînê tê tehrîbkirin! 

JÎNEWARÊN WAN 

YÊN GERMIYANÊ TÊN 

TUNEKIRIN 

Her çiqas ji ber rêwîtiya 

mucîzewî ya perperokan, 

hin dildayî ecêbmayî 

bimînin jî xweza bi 

xwe li hember dinyaya 

ku em xisarê didinê paş 

vedikişê. Perperok, di 

seranserê rêya xwe de, 


KURMANCÎ 

Biyolojî 

di ser daristan, avzê û 

deştên dirêj re nafirin, 

lêbelê li ser okyanosên 

asfaltê, daristanên 

balaxaneyan û zeviyan 

difirin ku heta qirika xwe 

di nav dermanên kîmyewî 

de mane. Wexta ku 

perperok xwe digihînin 

daristanên Meksîkayê, 

dibînin ku jînewarên wan 

yên germiyanê bi destê 

mirovan hatine kavilkirin. 

MÎKRO KLÎMAYA 

PÊWÎST 

Çiyayên li Michoacanê 

ku dirêjahiya wan 

3 hezar metroyî ne bi 

daran ve hatine pêçandin, 

ev çiyayên bilind ji 

bo perperokan mîkro 

klîmayeke pêwîst dabîn 

dikin. Bi milyonan 

perperok ji bo ku xwe 

ji rewşa xirab a hewayê 

biparêzin û ji germa wan 

sûdê werbigrin xwe bi 

gewdeyên daran ve dizeliqînin. 

Gewdeyên daran 

çiqas mezin bin ewqas 

zêde germahiya xwe 

diparêzin. Jixwe tam jî 

ji ber vê yekê parastina 

rewşa heyî ya daristanê 

zaf girîng e. Divê dar têra 

xwe mezin bibin da ku 

bi vî rengî di demên sar 

û seqemê de bikaribin 

perperokan biparêzin. 

BIRRÎNA DARAN YA NELEGALÎ 

Daristan, her diçe biçûk dibe. Ligel rêziknameya 

ku di sala 1986an de derketiye û armanca wê parastina 

daristana ye, tunekirin û xisara li ser daristanan 

her berdewam e. Li herêmeke biçûk be jî birrîna 

daran, wê derê ji bo perperokan dikare bike cihekî 

bêstar. 

Çend darên ku mane jî ji bo penahiya perperokan 

a zivistanê têrê nake. 

Birrîna daran ya bi kesbdar ku bi awayekî qaçaxî 

tê kirin di ber re zêde dibe. Banka Cîhanê ji bo 

karê birrîna daran êdî bi dawî bibe, û daristana 4 

hezar hektarî be parastin ji aliyê aborî ve alîkariya 

gundiyan dike. Lêbelê çeteyên darbirr ên qaçax û 

derqanûnî her roj bêtir bi talûke dibin. 

150 MILYON PERPEROK 

Li daristanên Meksîkayê perperokên ku ji hewldana 

bo wan tê kirin bêxeber in, dawiya dawîn koça 

xwe ya mezin temam dikin. Di serê Mijdarê de, di ser 

gundan re, bi komên ewrên mezin ve xwe digihînin 

herêma Michoacanê. Zanyar texmîn dikin ku hejmara 

van perperokan li derdora 100 - 150 milyonî ye. 

Perperok bi qasî mehekê qet ji dewsa xwe nalivin, 

tiştekî naxwin, bi ser hev de lod dibin, heta wê roja 

şahiyê ya ku wê ji xewa zivistanê şiyar bibin, dikevin 

xewê. Li ser şaxên daran bi komên ewqas mezin dicivin 

ku şaxên daran di bin giraniyê de ditewin. Hewaya 

hênik ya meha adarê perperokan şiyar dike. 

- Omer Alan 


Biyolojî 

KURMANCÎ 

HESTÛYÊ MIROVÊ 

EWIL HAT DÎTIN 

FOSÎLA HESTÛYÊ 

ZENIYÊ MIROVÊ EWIL HAT DÎTIN 

Zanyaran hestiyekî zeniyê dît. Zanyar difikirin ku 

ev hestî yê mirovên ewil e. 

Tê ragihandin ku ew hestî 2 milyon û 800 hezar 

salî ye. Dihat zanîn ku mirovên ewil beriya niha bi 2 

milyon û 350 salan berê derketine holê. 

Hestî li Etiyopyayê hatin dîtin. 

Li gor pisporan dîtina hestûyekî beriya vê dîrokê 

bi 450 hezar salî nişan dide ku guherînên avhewayê 

bandoreke çawa li ser mirovan çêkiriye. Ew guherîn 

pêvajoya ku mirovên ewil ji daran daketine û li ser 

lingên xwe sekinîne bilez kiriye. 

Serokê Koma Lêkolînê, 

ji Zaningeha Nevadayê 

ya li Las Vegasê, 

Prof. Brian Villmoare 

di daxuyaniyê de ku da 

BBC’yê diyar kir ku ew 

hestî bo pêvajoya peresîna 

mirovan delîlên ewil û 

giring in.” 

“Dibe ku piştî peresînê 

veguherîbe û 

bûbe mirov.” 

Di sala 1974’an de li 

heman herêmê homînînek 

(pîramîda ku dişibe 

mirovekî) hatibû dîtin. Ev 

homînîn wek “Lucy” hat 

binavkirin. 

Prof. Villmoare diyar 

dike ku Lucy aîdê qewmê 

“Australopithecus afarensis”ê 

ye û dibe ku 

piştî peresînê veguherîbe 

mirovên hoveber. 

Lê belê fosîlên aîdê 

dema qewmê Lucy û 

derketina Homo Erectusa 

(mejiyekî mezin û laşê 


KURMANCÎ 

Biyolojî 

nêzî mirovan) ya beriya 2 milyon salan 

zêde tune ne. 

Hestiyê erçenê li eyaleta Etiyopyayê 

li Herêma lêkolînan ya Ledi-Geraruyê 

ji aliyê xwendekar Chalachew 

Seyoumê Etiyopyayî ve hat dîtin. 

Seyom ji BBC’yê re diyar kir ku dema 

fosîl dîtiye matmayî bûye. 

Fosîl hestûyê aliyê çepê yê Zeniyê 

ye û 5 diran li ser hene. Diranên paş 

yên kursiyan ji diranên homînînên ku li 

heman herêmê jiyane, biçûktir in. 

Li gor Prof. William Kimbel ê Zaningeha 

Eyaleta Arizonayê, ev teybetmendiyeke 

ku wan mirovan ji pêşiyên 

wan ên hoveber cuda dike. 

Ango mirovahiya niha ji kalikên 

xwe yên hoveber cudatir e. 

- Edîbe Boga 


Biyolojî 

KURMANCÎ 

ŞAMPENZE 

ÇAWA DIKEVIN TÊKILIYÊN ZAYENDÎ 

Xwarin, têkiliyên zayedî… Her du jî ji bo merivan 

û ji bo şempanzeyên ku xizmên wan ên nêz in du 

tiştên girîng in. Merivên zanistê yên homo sapiens, 

ev çend sal in li ser vê lêkolîn dikin ku gelo cureya 

şempanzeyên Pan troglodytesê, xwe di van her du 

mijaran de çawa têr dikin. Lê encam? Tevlihev e. 

Şempanzeyên mê di nav pênc û şeş salan de carekê 

diwelidin; ev dem li gorî jîndarên bi bistan ên din 

demeke dirêj e. 

Primatolog Melissa Emery Thompson dibêje, 

şempanzeyên mê ji bo ku zêdetir bibin, bi piraniya 

nêrên ku nas dikin an jî bi hemûyan re dikevin têkiliyê. 

Yên nêr jî bi hevalên xwe yên nêr re têdikoşin û 

şer dikin. Li gorî hin lêkolînan şempanzeyên nêr ji bo 

ku bala şempanzeyên mê bikişînin û bi wan re têkevin 

têkiliyê, nêçîrên xwe an jî tiştên ku didizin bi wan 

re parve dikin. 

Li Rojavayê Efrîqayê, di 2007’an de li ser şempanzeyan 

lêkolînek hat kirin. Di vê demê de hat dîtin ku 

şempanzeyeke mê bi yekî nêr re dema xwe zêdetir 

derbas dike ku şempanzeyê nêr papayayê ku diziye 

bi wê re par ve dike. Serlêkolîner Kîmberley 

Hockîngs wisa difikire ku ji bo “Armancên 

cuda” dibe ku “Fêkiya qedexe” bi awayê 

guhertinê bi dest xistibe. 

Li gor gelek lêkolînan 

teoriya “Ji bo têkiliyên 

zayendê, xwarin hewce 

ye” şaş e. Emery Thompson 

vê rewşê wiha 

dide xuyakirin: “Ji bo ku 

ev fikr balkêş e meriv 

lewma piştgiriyê didin”. 

Di lêkolîna şempanzeyan 

a xwe de derbarê xwarin 

û têkiliyên zayendî de 

mijareke cuda kifş kiriye. 

Şempanzeyên mê nikarin 

xwarinê, bi hêsanî bi 

dest bixin. 

Ji ber ku şempanzeyên 

nêr ên ku dixwazin 

bi wan re bikevin têkiliyên 

zayendî, li derdora 

wan tijî ne. Ev jî bandorê 

dide ser welidandin û 

berdewamiya nijada 

wan. Ji ber vê jî îxtîmala 

zêdebûna wan û domandina 

nifşên wan kêm 

dibe. - Şabiye Aydin 


KURMANCÎ 

Erdnîgarî 

PÊKHATINA KU 

BI DEWLEMENDIYA ZÊR Û ZÎVÊ TÊ 

SIYANÛR 

Gelo em ji we re 

bibêjin rê û rêbazên bidestxistina 

zêr û zîvê ku 

aboriya welatan tevlihev 

dike, dikare di nav çend 

deqeyan de gerstêrkê 

heta we jî bikuje, hûnê 

wê gavê çi bikin? Va ye 

ev çîroka siyanûrê ye ku 

ji bo madenên zêr û zîv 

tê bikaranîn û zirareke 

mezin digihîne jîngehê. 

PIŞTÎ ÇERNOBÎLÊ 

KARESATA HERÎ MEZIN 

Mirovahî ji bo ku ber 

birçîbûnê bigire ket pêy 

rê û rêbazên cuda lê ji 

bo ku jehriyê bigihîne 

xwe gubreyên kîmyewî 

jî di nav de gelek tiştan 

bi kar tîne. Siyanûra ku ji 

bo kanên zêr û zîvê tê bikaranîn, 

ji roja ewil heta 

niha gelek caran zirar 

gihand ekolojî û xwezayê. 

Mirov jî bi qasî ajal 

û nebatan para xwe ji vê 

jehriyê digirin. Yek ji mezintirîn 

çizirîna siyanûrê 

ku ji bo xweza û jîngehê 

dibe sedema karesatên 

mezin, di sala 2000’an de 

li Romanyayê pêk hat. 

Karesata siyanûrê ku li 

Romanyayê pêk hat piştî 

karesata Çernobîlê ku di sala 1986’an de pêk hatibû 

wek karesata herî mezin di dîrokê de cîh girt. 

DI KANKERIYÊ DE SIYANÛR 

Siyanûr navê ew metalan e ku ji hidrosiyanîk asît 

û asîtên ku ji vê çêdibin. Sodyum siyanûr û potasyum 

siyanûr di serî de tevahiya van metalan pirr bi jehr e. 

Di kankeriyê de bikaranîna siyanûrê di sala 1980’î de 

dest pê kiriye. Siyanûr didestpêkê de ji bo hilberîna 

metalan dihat bikaranîn lê êdî di roja me de piranî ji 

bo kanên zêr û zîvê tê bikaranîn. 

Her çiqas alternatîfên 

wek tiyo ûreyê hatibe 

dîtin jî siyanûr bi taybetî 

dema li derekê bikeve 

madeyeke pir bi 

talûke ye û di 

wê gavê de 

dikuje. 

ÇERNOBÎL 


Erdnîgarî 

KURMANCÎ 

Parzinandina siyanûra di nav bermayiyan de ku 

bi hilberînê pêk tê, ji ber konsantrasyona şid hema 

bibêje ne pêkan e. Bi taybetî bermayiyên siyanûr ku 

di kanan de pêk tên, ji ber ku tevlî ava bin erdê dibe 

jixwe xetereyekê derdixe holê. Lê ji ber nebaldarî, 

xemsarî û tevdîrnegirtinan, li kanên zêr ên bi siyanûr 

ên herî ewle yên li dinyayê jî nikarin ber çizirînê bigirin 

û ev yek jî dibe sedema karesatên mezin. 

NAVEKÎ KU DÊ TU CAR NEYÊ JIBÎRKIRIN: 

BAIA MARE 

Navenda Maramûreşê Baia Mare ku li rojavayê 

bakûrê Romanyayê ye, di heman demê de ew herêm 

e ku rêvebirên deverî lê ye û çar bajarok jî girêdayî 

vê herêmê ne. Baia Mare nêzî sînorên Ukrayna û Macarîstanê 

ye lê 600 kîlomîtro dûrî paytext Bûkreşê 

ye. Me dixwest em ji bo tûrîzma Romanyayê qala 

girîngiya vê derê bikin û 

cihên herî xweş yên vê 

dere nişanî we bidin lê 

Baia Mare navê xwe ji 

xweşitî û rindiya xwezaya 

xwe ne, ji karesatekê girtiye 

ku ev karesat dê tu carî 

ji hêşê mirovan neçe û her 

tim di bîra wan de bimîne. 

Di meha Çileyê ya 

sala 2000’an de bendava 

barmeyînê ya li kana zêr 

a Baia Mareyê ku tê de 

metalên giran ên wek 

siyanûr, qurşûn û arsenîk 

hebûn, ser de çû. Ev kana 

li Baia Mareyê di sala 

1998’an de ji aliyê karsazên 

Romanya û Awistralyayî 

ve hatibû avakirin. 

HEMÛ TIŞTÊN JÎNDAR 

MIRIN 

Sed hezar mîtrokûp 

bermayî û madeyên 

şilemenî ku di nav de nêzî 

sed ton siyanûr hebû, 

herikî hewzeya Tunayê 

û ber bi Behra Reş ve çû. 


KURMANCÎ 

Erdnîgarî 

Ji ber ku Çemê Tunayê ji 

Bulgarîstan, Sirbîstan û 

Romanyayê derbas dibe, 

van welatan ji vê çizirînê 

tesîreke neyînî girtin. Beriya 

wê jî avên ku heta dev 

bi jehra siyanûrê tîjî bibûn, 

ji şaxên Lapus û Somasê 

ber bi Çemê Tisayê ve 

herikî ku li Macarîstanê 

çemekî navdar e. 

Tesîrên vê karesatê 

ku ji nişka ve pêk hat, roj 

bi roj zêde bû û di rojeva 

cîhanê de cihê xwe girt. 

Lewra li çemên Tuna û 

Tisayê û derdorên wan 

hemû tiştên jîndar mirin 

û nekarîn ber bigirin ku 

ew jehra di nav çem de 

negihîje mirovan. Ligel 

mirinên ji nişka ve, ew 

xwarin û vexwarinên bisiyanûr 

kete laşê mirovan 

û bi vî awayî nexweşiya 

peçeşêrê derket holê. 

Diînija dîsa kete alarmê. 

TISA BÛ WEK ÇEMEKÎ 

REŞ 

Piştî cizirîna s iyanûrê 

encama ku derket holê 

pirr xirab bû û hema bêje 

çareseriya wê jî tunebû. 

Li çemê Tisayê bîst hezar 

ton masî mirar bûn. Ev 

bûyer piştî karesata Çernobîlê 

ku di sala 1986’an 

de pêk hat, karesata herî 

mezin bû. Piştre mirovên 

zanyar xebat kirin û dan 

xuyakirin ji bo ku çemên 

Tisa û Tunayê vegerin 

rewşa xwe ya bere, divê bi 

dehan sal derbas bibin. 

Çend meh piştî çizirîna 

mezin ku di meha Çileyê 

de pêk hatibû, dîsa li heman herêmê di kanekê de çizirîneke 

toksît pêk hat. Piştî çend hefteyan çizirîneke 

nû jî qewimî û Çemê Tisayê ji ber avên bermay iyê ku 

îxtîmalek pirr mezin tê de gelek siyanûr jî hebû, reş û 

qirêj bû. Heta wê rojê ji 20’î zêdetir cureyên masiyan 

di nav de hebû û wek çemê herî paqij ê Ewropayê 

dihat dîtin. 

Ev bûyer yek ji bûyerên herî xirab ên Ewropayê 

ye. Macaristan û Yugoslavya di serî de bi riyên çemê 

Tisa û çemên din, ava bijehr ket nav ava vexwarinê û 

ew welatên ku ava bijehr ket pergala ava vexwarinê 

hemû firotina masiyan qedexe kirin. S iyanûr bi riya 

av û çem gihîştibû heta peravên Ukraynayê û bibû 

sedema qisawetê. Ji ber vê li Ukraynayê bikaranîna 

ava çemê Tisayê hatibû qedexekirin. Bi bermayiyên 

ku tev li çem bûn, jehrî jî ket nav çem û hemû masî 

mirin. Welatên ku ev çizirîn tesîr da ser wan, xwestin 

ku bersûcekî bibînin û ev jî bû sedem ku di nav van 

dewletan de gengeşî derkeve. 

JI XEYNÎ ÇIZIRÎNÊ 

METALÊN DIN JÎ HENE 

Karesata siyanûrê cihê ku lê diket jehra xwe 

dida wir û dîtina berbpirsên vê karesatê jî ne ew 

qas hêsan bû. Demeke dirêj rexne li 

rayedarên firmaya 

xwediyên kanê hatin 

girtin. Gelek lêkolîner 

û 


Erdnîgarî 

KURMANCÎ 

fîrmayên din jî îdîa kirin ku di nav çizirînê de ji xeynî 

siyanûr metalên giran ên wek arsenîk û qurşinê jî 

hene. Ev metalên giran ji bo welatên ku bo çandiniyê 

ava çemê Tunayê bikardianîn xetereyek bû. Heke ev 

metal tev li erdên çandiniyê bibûna, ew hemû ber jî 

dê bijehr bûna û dê ev jî bibûya sedema karesateke 

din. Li welatên ku çizirîn tesîra xwe da ser wan birçîbûn 

di serî de qeyrana aboriyê kete rojevê. 

Rayedaran piştî ku çend hefte ji ser çizirînê derbas 

bûn dan xuya kirin jehra siyanûrê ku tev li çemê 

Tisayê bûye û belav dibe, ne bi tenê xwezayê, jiyana 

mirovan jî dixe talûkeyê. Lewra rêjeya s iyanûra li ser 

Tisayê hatibû pîvan û ev ji sînorê ku ji bo mirovan 

dibe talûke, sed qat derbas bibû. Li gor raporan vê 

karesata toksîtê gelekî zirar da ser pergala xwezayê 

ya Tisayê û heywanên wê derê. Li gor daxuyaniya 

Macarîstanê ku di wê heyamê de kiribû li herêmên 

ku di navbera Tiszafuered û Szolnokê de dimînin, ji 

sedî 80î jî ji sedî 100’ê masiyan miribûn. 

SEDEMÊN BIGUMAN ÊN KARESATÊ 

Sedemên vê karesatê 

ku zirareke mezin da ser 

cureyên jîndar û pergala 

xwezayê ya çend dewletan, 

demeke dirêj hat 

nîqaşkirin. Li gor daxuyaniya 

fermî ya rayedaran 

ji ber germahiya ku di 

sedsala dawî de pirr zêde 

bû cemed helandine û 

bendava ava bermay 

iyê ji nişka ve tîjî bûye û 

di ser re çûye. Ev qeza 

bi vî awayî pêk hatiye. 

Hikûmeta Romanyayê 

diyar kir ku bendava ava 

bermayînê ji ber şert û 

mercên xirab ên hewayê 

xira bûye lê ewlehiya 

bendava bermayînê ya li 

kana Baia Mareyê hêj tê 

nîqaşkirin. 

Beriya karesatê di 

dema çêkirina bendava 

bermayînê de hatibû 

gotin ku xeletî û kêmasiyên 

mezin hene û bi vê 

qezayê ev gotin û daxuyanî 

ji nû ve ketin rojevê. 

Bendava bermayînê bi 

têlan hatibû girtin lê di 

nav dîwarên wê de şûna 

madeyên betonê qûm 

zêdetir hebû û beriya 

karesatê, beriya ku 

heywanên li wê herêmê 

bimirin, hin mirovên zana 

yên Romanayayê ji bo 

xetereyan, rayedarên 

kana Baia Mareyê hişyar 

kiribûn. 

Beriya karesata 2000’î 

çizirîneke biçûk pêk hatibû 

û li nêzî bajarokê Zazarê 

5 çêlek mirar bibûn. 

Rayedarên Baia Mareyê 


KURMANCÎ 

Erdnîgarî 

îdia kiribûn ku ev ji ber 

xeletiyên materyalan 

pêk hatiye, pereyê çêlekan 

dabûn û bi vî awayî 

ser bûyerê girtibûn. Li 

ser vê yekê hin kesan bi 

çavê xwe çizirîna li ser 

dîwarê bendava bermayînê 

dîtibûn û ev yek 

ji rayedaran re gotibûn. 

Lê dîsa ji bo bergirtina 

karesateke mezintir tu 

tevdîr nehatibûn girtin û 

ev jî bibû sedema nîqaşan. 

Li gor Yekîtiyên 

Xwezayê ya Ewropayê 

karesata Baia Mareyê, 

karesata herî mezin bû 

ku hatibû serê çemên li 

herêmê. Her wiha piştî 

çizirînê di lêkolînan de 

radeya siyanûra di nav 

avê de her ku diçû zêde 

dibû. Di endustriya madenvaniyê 

de madeyên 

toksît ên wek siyanûr û 

arsenîkê hêj jî tê bikaranîn 

û ev ji bo mirov 

û hemû tiştên jîndar 

xetereyek e. Zirarên vê 

bûyerê pir mezin bûn 

û herî girîng jî ev bûyer 

ji ber xebatên mirovan 

XETEREYA MEZIN 

pêk hatibû. Lê piştî 

qezayê xwediyên kanan 

li ser tesîrên toksîtê ew 

qas nesekinîn û girîngî 

nedan bûyerê. Vê yekê 

zanyarên jingehê aciz kir. 

Lewra li gor rayedarên 

kanan ev mijar zêde mezin 

dihat nişandan û ev 

karesateke jingehê nebû 

qezayeke ji rêzê bû ku 

wekî bûyerên xwezayê 

ku tesîrên wê piştî bi 

dehan salan derdikevin 

meydanê. 

Piştî ku siyanûr di salên 1960î de dest bi helînê 

kir û ket sektora madenvaniyê, tesîrên toksîtê yên 

madenvaniya zêr bi awayekî zelal zêde bû. Solûsyaneke 

bi siyanûr dirijînin ser metaleke pelixî û xam. 

Ev solûsyona bisiyanûr bin qul dike, dihelîne û ber 

bi çemên solûsyonê ve diherike. Ji bo van kiryariyan 

pêdivî bi siyanûrekê heye ku rêjeya jehra wê pirr 

zêde ye. 

Piştre tê bikaranîn an jî nayê bikaranîn ferq nake. 

Ev siyanûra ku li bendavan kom dibe an vala çeman 

an jî vala behran dikin. Metalên bijehr ên mîna 

arsenîkê bi helîn an jî pelîxîna rewşa wan a xam bi 

awayekî hêsan belav dibin. Derbarê siyanûra ku di 


Erdnîgarî 

KURMANCÎ 

kanzayan de tên bikaranîn bi dehan bûyer hene ku 

hatine tomarkirin. Sedema herî mezin a karesatên 

jîngehê yên bis iyanûr bendavên bermayînê ne ku 

avên qirêj yên bermayî li wir kom dibin. Fîrmayên 

madenvaniyê hemû pergalên jîngehê serobino dikin 

û zirarê didin xwezayê. Qada jîngehê ya gelek curan 

hatiye wêrankirin û li wan welatan ku çavkaniyên bin 

erdê û pergalên çeman tevlihev in li dijî qirêjiyê têdikoşin. 

Niştecihên ku li nêzî kanan rûdinin jî ji ber ku ji 

bermayînên febrîqayan tesîrê digirin mecbur dimînin 

ku cih û warên xwe biterikînin. 

TISA HÊJ LI BER BIRÎNÊN XWE YE 

Pîştî karesata mezin Çemê Tisayê hêdî hêdî xwe 

paqij dike. Gelo bi tenê karesata Baia Mareyê hatibû 

serê vî çemî? 

QIRÊJAHIYA BÊDAWÎ 

Piştî çizirîna Baia Mareyê di çem de ji jehra siyanûrê 

çend cureyên masiyan filitîn. Her çiqas îro 

ji bo masîvaniyê destûr nehatibe dayîn jî di çem de 

cureyên masiyan zêde bûne û van masiyan ev çem ji 

xwe re kirine wargehek. Hejmara masiyên li Tisayê 

nêzî hejmara beriya karesatê bûye. Lê hêj jî ji ber 

ava bermayinê ya febrîqeyan û madenvaniyê çemê 

Tisayê qirêj dibe. 

Dibe ku kana Baia Mareyê ya li Romanyayê heta 

ku teqez bibe di pêşerojê de dê nebe sedema tu 

karesatan, bê girtin, dê 

baştir bibe. An jî divê 

berpirsên vê karesatê 

rayedarên fîrmayên 

madenvaniyê bên dîtin 

û divê hewl bê dayîn ku 

ev fîrma ji bo zirarên ku 

bûne sedem tazmînatê 

bidin. An jî îxtîmala çizirînên 

siyanûrê divê her 

tim li ber çavan bê girtin 

ku ji bo paqijkirina avan 

tevdîr bên standin. Her çi 

dibe bila bibe, ew çemên 

ku bi kîlomîtroyan dirêj 

bû, ne ji bo mirovan ne jî 

ji bo ajalan ne cihekî baş 

bû û lê nedihat mayîn. Ev 

hewzayên avê ku çêbûna 

wan bi sedan salan 

dewam dike, di rojekê 

de qirêj bûn û zirareke 

mezin gihandin. Tiştên 

jîndar yên li derdorê û di 

nav de hatin kuştin. 

Ji bo bergirtina zirarên 

mezin ku tên dayîn 

jîngeh û xwezayê ku ji 

ber madenvaniyê pêk tê, 

divê em vê yekê pirsin. 

Gelo çi qas hewcedariya 

me bi madenên wek zêr 

û zîvê heye? Hetta divê 

em vê hewcedariya xwe 

jî daxin asta herî kêm. 

Wek mînak zêr ji bo xwe 

xemilandin û di çêkirina 

mucewheran de tê bikaranîn. 

Gelo hewce heye 

ku di bankayan de ew 

qas zêr bên berhevkirin. 

Ji bo kêmbikaranîna van 

madenan divê mirov bifikire 

ka gelo çawa dikare 

di cihên baştir de bikarbîne 

û riyên din bibîne. 

- Bariş Ozdemîr 


KURMANCÎ 

Teknolojî 

MICROSOFT OFFICE 

2016 BETA 

Microsoft Office ya 2016 

Beta hate weşandin. Bi rastî 

ew Office 2016; weke versiyoneke 

tam derketibaya, lêbelê 

ji ber daxwaza bikarhêneran, 

Microsoftê bi awayekî lez û 

bez Office 2016 Beta ji bo 

Windows 10’ê derxist. Lêbelê 

ji bo niha bi tenê 3 bernameyê 

wê hatine weşandin. Di versiyona 

Office 2016 ya ku ji bo 

bernameyên World, Excel û 

PowerPointê hatiye derxistin 

dê destekê bide hemû bername 

û Outlookê jî. 

Li gor agahiyên ku hatine 

dayîn, dê di nîva duyem ya sala 

2015’an de agahiya Microsoft 

Office 2016’ê bê ragihandin. 

Her çiqas guhertinên mezin tê 

de tune bin jî hin guhertinên 

bişkokan pêk hatine. Ji bo Windows 

10’ê wê hinekî din dîzayna 

xwe biguherîne. Hin taybetiyên 

ku wê di Microsoft Office 

2016’yê de cî bigrin ev in: 

• Texmîna Fonksiyonan 

• Ji bo Tabloyên Pivotan 

yên ku bingeha wan modela demê ye dê 

tesnîf pêk bê 

• Di ser girêdana OLAP’ê re PowerViev 

• Tabloya modela daneyan û Pêhesîna 

Têkiliyê 

• Taybetiyên Exelê yên ku Bi BI’yê ku 

keşifkirina wan pêkan e 

• Rojanekirin a Backstage UI 

• Ji nû ve binavkirina tevdîr û eyarên Tabloyên 

PivotTableyê û stûnên wê 

Office 2016 niha li firoşgehên Windows 

Betayê ne. Lêbelê bi tenê ew kesên xwediyê 

versiyona Windows 10’ê dikarin vê bernameyê 

bi kar bînin. 

- Zana Zengenî 


Teknolojî 

KURMANCÎ 

VLC 

Media Player 

Nûwazeya Vîdeo û Dengan 

VLC Media Player 

bernameyeke kompîturê 

ye û kêrî jenîna vîdeo 

û dengan tê. Yanî hem 

mûzîkjen e hem jî videojen 

e. Ji aliye VideoLAN 

Organizationê ve li ser 

malpera videolan.com’ê 

tê belavkirin û herwe ye. 

Hin taybetmendiyên 

bernameyê yên balkêş 

ev in: 

1 - VLC Media Player 

hema bibêjin hemû 

cûreyên vîdeo û dengan 

dikare veke. 

2 - Dema vîdeoyek bê 

vekirin li gor hin bernameyên 

din vîdeo xweşiktir 

û zelaltir tê leyîstandin. 

3 - Taybetmendiyeke 

din a vê bernameyê ku 

ji bernameyên din wê 

vediqetîne jî ev e ku eger 

dengê vîdeoyê kêm be 

mirov dikare dengekî 

dîjîtal çêbike û dengê 

vîdeoyê zêde bike. Ev taybetmendî 

di gelek bernameyên 

din de tune ye. 

VLC Media Player – Bernameyeke bêhempa ji 

bo vîdeo û dengan 

VLC Media Pleyer ji gelek bernameyên piyasayê 

yên ku vîdeo û dengan dijenînin baştir e û wek bikarhênerekî 

VLC Media Playerê ez ji we re bi dil 

û can peşniyaz dikim, bi dilrehetî hûn 

dikarin bi kar bînin. 

Bernameya VLC Media Playerê bi 

gelek zimanên cîhanê 

tê belavkirin lê 

mixabin hêj bi kurdî 

nehatiye weşandin. 

Bername ji ber 

ku bi dildarî an jî 

dilxwaziyê ji bo bikarhenerên 

kompîturê tê 

amadekirin, ji bo pêşvebirinê 

alîkariyên dildarên VLC Media 

Pleyerê qebul dike. 

Versîyonên VLC Media Playerê ji bo gelek platforman 

hene. Wek sazûmanên Windows, Windows 

Phone, Android û iOS’ê re versîyon amade kirine. 

Bername niha bi versîyona xwe 2.2.1’ê xizmetê 

dide bikarhêneran. 

Ji bo dabarkirina bernameyê: http://www.videolan.org/vlc 

- Ridwan Xelîl 


KURMANCÎ 

Teknolojî 

ÇÊKIRINA 

TOPAN 

Her çiqasî di dema kevnar 

de li cîhanê amûrên wek topan 

hatibin bikaranîn jî topên ku em 

niha dizanin cara ewil li Çînê hatine 

hilberandin. Ev jî topên ku ji 

kaxiz û bambûyê dihatin çêkirin. 

Top, ji şarapnel û barûda ku 

dahênaneke din a Çînîyan e, dihat 

dagirtin. Û her çendî li hemberî 

dijminan dihat bikaranîn ji 

bo bikarhêner jî ewqas xeternak 

bû. Piştî demekê, top ji metal, 

hesin an jî ji darêja birêncê ango 

hesinê zer jî hat çêkirin. Çînî ji bo 

ku dijminan ji xwe dûr bixin, li 

ser Bedena Çînê bi hezaran top 

bi cih kiribûn. 

Teknolojiya Topan ji Çîniyan 

derbasî alema Îslamê bûyê, paşê 

jî li Ewropayê belav bûye. 

Piştî ku top hatin Ewropayê di dorpêçkirin 

û şêweya şerî de jî veguherîn çebû. Ramanger 

û Feylesofê polîtîkayê yê Îtalyanî Niccolo 

Machiavelli wiha gotibû: “Stûrbûna dîwaran 

çiqasî zêde jî be, tu dîwar tûneye ku top nikaribe 

hilweşîne.” 

Dema ku Machiavellı ev yek gotibû sal 

1500 bû, tê fehmkirin ku lûleya topê çiqasî 

direj be, berikên topê jî dê bikaribe ewqasî 

dûr biçe. 

Piştî vê, bi rastî jî topên mezin hatin çêkirin. 

Û lûleyên 3 mîtroyî û giraniya wan 9 ton 

êdî ji rêzê hatin hesibandin. 

Lê wek topên ku ji bambûyê tên çêkirin, 

ev topên din jî ger ku lûlê biteqîne dê topavêjê 

xwe jî birîndar bike an jî bikuje. 

- Menazîr Aslan 


Înternet 

KURMANCÎ 

DÎROKA 

HACKERIYÊ 

Û HACKERÊN 

NAVDAR 

(Hacker: Bi taybetî peyva resen hatiye bikaranîn ku 

îroniyek çêbibe ji ber ku pir wateyên navê Hacker hene) 

Hackeriyê çawa dest pê kir ? 

HACKERÊN TELEFONAN 

Sal: 1878 

Şirketeke telefonê hebû,navê vê şirketê Bell 

Telephone bû. Du ciwanên jêhatî diketin xetên telefonan 

û bêpere,beleş xeber didan. Xelkê ji vî karî re 

Hackkirin digot, em dikarin bibêjin ku dîroka Hackeriyê 

wisa dest pê kiriye. Wê demê ev karê Hackeriyê 

wek sûcekî nedihat dîtin, wekî tiştekî zarokan dihat 

hesibandin. Lê dîsa jî şirketên telefonan bi giştî karkerên 

jin didan xebitandin ku qazancên wan nekeve 

û kêm nebe. Ji ber ku hê Hackireke jin tunebû. 

DENGÊ KOMPÎTURÊ 

Niha em werin sala 

1960’î ji ber ku kompîtur 

hatiye îcadkirin û ketiye 

jiyana zanîngeh û ciwanan,ciwan 

vê dahênana 

(îcad) rojane meraq 

dikin û dixwazin pê mijûl 

bibin. Lê kompîturên vê 

demê ewqas mezin in ku 

bi tenê di saziyên fermî 

û zanîngehan de hene. 

Mînak kompîtura ewil 

li gor gotinan ji tonekî 

zêdetir e. Ji ber vê jî ji bo 

kompîturên berê dînazor 


KURMANCÎ 

Înternet 

dihate gotin. Ev dînazoran di hundirê odeyên mezin 

de bi saya germahiyê dihatin xebitandin. 

Li Emerîkayê di zanîngeha MIT de (Massachusetts 

Institute of Technology) hin xwendekar û asîstan ji 

bo bikaranîneke hêsantir rêbazek dîtin. Jê re berê 

Kurterê gotin, paşê jî navê wê kirin Hack. Bi vî awayî 

kompîtur kirariyên pêwîst leztir û zûtir dikir. Di wan 

salan de, Dennis Ritchie û Ken Thompson pergala 

xebata UNIX’ê çêdikin. Pergala UNIX’ê ji kurterêyan 

pêk dihat. 

GILGIL Û FÎQ 

Sal: 1971 

John Draper kişf kir ku promosyonên Cap’n’Crunch 

(xwarina gilgilê ye) 2600 mhz deng derdixe ku 

ev promosyon bi tenê fîqekê bû. John bi fîqê pifê 

awîzeya telefonê dikir û heta sibê beleş xeber dida. 

Draper vê rêbazê di demeke kurt de hînî herkesî 

dike. Polês John Drapper digire û jê dipirse ”Te çima 

ev kar kir” Drapper li polês dinêre û dibêje ku ”Min 

malê xelkê da xelkê”. 

PERGALA TEXTEYA PEYAMAN 

Sal: 1978 

Randy Seuss û Ward Christiansen ji bo ragihandin 

û têkiliyê pergalekê çêdikin. Navê vê pergalê dikin 

Pergala Texteyê Peyaman (Bulletin Board System ). 

Êdî Hackerên navdar an jî nûgihîştî hev nas dikirin û 

bi hev re dixebitiyan. Ev pergal hê jî di roja me de ji 

aliyê Hackeran ve tê xebitandin. 

KOMPÎTURA ŞEXSÎ 

Sal: 1981 

Fîrmaya IBM kompîtureke 

şexsî çêdike û dide 

nasandin. Ev pêngaveke 

pir mezin bû û bi ‘’ şoreşa 

teknîkî ’’ dihate binavkirin. 

Êdî perê te hebûya 

te dikaribû kompîturek 

bikiriya û bi kar bianiya. 

IBM vê salê pereyên 

pir mezin qezenc dike. 

Rêveberê IBM’ê wiha 

digot ”Ev hê lêlê ye em 

ê lolo jî bibînin.” Dengê 

înternetê jî êdî hêdî hêdî 

dihat. Tora leşkerî AR- 

PANET wê veguheriya 

bibûya înternet. Destên 

şirketan dixuriya wekî 

gurên birçî xwe avêtin 

ser înternetê. 

FÎLMÊ WAR GAMES 

Sal: 1983 

Hollywood dibîne ku 

Hackerî di nava ciwanan 

de pir popûler e fîlmekî 

dikişîne. Navê fîlm War 

Games (Lîstikên Şer) 


Înternet 

KURMANCÎ 

bû. Fîlm rekoreke mezin 

şikand û pir hat temaşekirin. 

Çêkerê vê fîlmî 

ewqas pere qezenc kir 

ku di gotarekê de wiha 

digot: ’’Me bawer nedikir 

ku em ê ewqas pere 

qazanc bikin. ’’ 

Lê rewşa herkesî ne 

weke sektora fîlmçêkeran 

bû. Rêveberê wê 

çaxê yê fîrmaya FORD’ê 

ji qehran daxuyaniyekê 

dide rojnameya Times’ê 

dibêje ku ”ev eşqa kompîturê 

karên me kuşt êdî 

kes erebeyan nakire.” 

KOMA HACKE- 

RAN-LEJYONA QIYA- 

METÊ 

Sal: 1984 

Vê salê komeke Hackirî 

tê avakirin. Kom ji 

aliyê Lex Luthor ve tê damezrandin. 

Navê komê 

dike Lejyona Qiyametê 

(Legion Of Doom). Ev 

rêxistin ji bo Hackeran 

pêngaveke mezin bû. Êdî 

dema çalakî û xebatên 

hevpar û rêxistinî hatibû. Ev koma Sîberî-online di 

dema xwe de pir navdar e. Hackerên herî baş di vê 

rêxistinê de kom dibin ev jî hikûmeta Emerîkayê dixe 

nav tirsekê. 

ŞERÊ NAVXWEYÎ 

Piştî salekê di nava Lejyona Qiyametê de şerekî 

navxweyî derdikeve. Phiber Optik bi hevalê xwe Erik 

Bloodaxe re şer dike û ji komê tê avêtin. Ev bûyer 

Lejyona Qiyametê parçe dike 

Phiber Optik komeke nû ava dike û navê komê jî 

dike Masters Of Deception (MOD). Koma MOD xetên 

telefonan kilîd dikin,xeberdanên hin kesan guhdarî û 

qeyd dikin,agahiyên şexsî didizin. FBI, Phiber Optik û 

4 hevalên wî digire û dixe girtîgehê. 

ZAGONÊN DIJWAR 

Sal: 1985 

Dewleta Emerîkayê ji bo astengkirina bûyerên 

Hackeriyê zagonên cur bi cur derdixe. Kongre hefteyekê 

li ser qanûnên nû dixebite. Êdî Hackerî wekî 

tiştekî zarokan nedihat dîtin. Yasayên pir dijwar 

hatin derxistin. 

VÎRÛSA MORRIS 

Sal: 1988 

Robert Morris bi kurmikên înternetê (Internet 

worm) 6000 kompîturan hildiweşîne,dawiyê 10 hezar 

dolar cezayê pere dide û bi saetan jî di xizmeta civakî 

de dixebite. Kevin Mitnick dikeve tora şirketa Digital 

Equipment Company’ê hemû agahiyên şirketê tev- 


KURMANCÎ 

Înternet 

lihev dike û tê girtin ji ber vê salekê di girtîgehê de 

dimîne. Kevin Poulsen dikeve xetên telefonan piştî 

17 mehan şûn de ji aliyê FBI’yê ve tê girtin. 

KGB Û ALMANAN 

Sal: 1989 

Hackerên ku girêdayî komeleya Chaos Computer 

in dikevin pergalên saziyên fermî yên Emerîkayê kod 

û agahiyên saziyan bi dest dixin û difiroşin KGB’yê. 

Êdî Hackerî bûbû amûreke sîxuriyê. Ev bûyer ji bo 

operasyona Credux’ê bû bingehek. Dewleta Emerîkayê 

derdiket nêçîra Hackeran… 

OPERASYONA CREDUX’Ê 

Sal: 1990 

Hikûmeta Emerîkayê ji bo girtina hemû Hackeran 

operasyona Credux’ê pêk tîne. Operasyon li 14 bajaran 

pêk tê. Pir Hacker tên girtin. Lê ev operasyon 

dîsa jî encameke teqez nayne. Hackerî mîna nexweşiyekê 

di nava ciwanan de belav bibû. 

Sal: 1994 

Vladimir Levin ji bo Mafyaya Rûsan dixebite û ji 

kompîturên Citibank’ê 10 milyon dolar didize. Levin 

piştî salekê di balafirgeha Heatrow’ê de tê girtin. 

Sal: 1995 

Kevin Mitnick dîsa tê hepskirin ji ber ku 20 hezar 

heb kartên krêdiyê dizine. Dadgeh cara ewil Hackerekî 

bi kefaletê serbest bernade,Kevin bi salan di 

hundirê hepsê de dimîne. 

BACK ORIFICE Û 

TROJAN 

Sal: 1988 

Back Orifice ji bo 

Hackkirinê bernameyekê 

çêdike û di konferansa 

The Cult of Death Cow 

(DefCon) de dide nasandin. 

Navê bername 

Trojan e. Trojan wekî 

sîxurekî diket pergala 

kompîturê û dizî dikir . Ji 

wê salê heta roja me ev 

bername ji aliyê Hackeran 

ve tê bikaranîn. 

Bername cara ewil ji 

aliyê Ehud Tenebuaum 

ve tê ceribandin. Ehud 

dikeve pergalên Pentagonê 

û kodên leşkerî 

didize. Ehud bi salan di 

girtîgehê de dimîne. 

VÎRÛSA MELISSAYÊ 

Sal: 1999 

David Smith vîrûsekê 

çêdike û navê evîndara 

xwe dide bernameyê. Bi 

vîrûsa Melissayê dikeve 

pergalên 300 şirketî 


Înternet 

KURMANCÎ 

û hemû agahiyên wan 

bi dest dixe û jê dibe. 

300 şîrket 400 milyon 

dolar zirarê dikin. Piştî 

vê bûyerê Microsoft ji 

bo astengkirina êrîşan 

bernameyên parastinê 

çêdike. 

VÎRÛSA EŞQÊ 

Sal: 2000 

Hackeran bi vîrûsa 

eşqê pergalên malperên 

eBay,Yahoo û Amazon 

hildiweşînin. Kodên 

bernameyên Windows 

û Officê ji Microsoftê 

didizin. 

CUREYÊN HACKE- 

RAN 

Li gor pisporan 5 cure 

Hacker hene: 

1-Hackerên Dibistanî: 

Hackerên dibistanî 

pergala înternetê analîz 

dikin û hînî naveroka wê 

dibin. Di kirinên wan de tu carî zerardayîn tune ye. 

Armanca wan zêdetir zanistî ye. 

2-Hackerên Jêhatî: Hackerên jêhatî zirarê didin 

pergal û malperan. Ew bi hilweşandinê xwe îfade 

dikin. Li dijî hin tiştan hêrs û nefretên xwe wisa derdixin 

holê,bi giştî ciwanên nûgihîştî ne. 

3-Hackerên Profesyonel: Hackerên profesyonel 

Hackkirinê bi tenê ji bo pere dikin. Dikevin pergalên 

sazî û şirketan agahiyên wan didizin û difiroşin hin 

kesan. 

4-Nivîskarên Vîrûsan: Nivîskarên vîrûsan bi kodan 

vîrûsan çêdikin û wan belav dikin înternetê. 

5-Hackerên Siyasî: Hackerên siyasî bi armanc û 

hedefên siyasî tevdigerin. Li gor fikr û ramanên xwe 

çalakiyan pêk tînin. 

HACKER JI BO ÇALAKIYÊN XWE KÎJAN BER- 

NAMEYAN BI KAR TÎNIN…. 

Hacker bernameyên Trojan (RAT=Remote Access 

Tools) bi kar tînin. Em dikarin bibêjin ku nêzîkî 300 

cureyên wan hene. Ji bo xebitandina Trojanê sê parçe 

lazim in: Server,Client û Editor. Ev sê parçe saziya 

Trojanê pêk tîne. Parçeya Server deriyên pergalê 

vedike,parçeya Client bingeha çalakiyê sererast dike 

,parçeya Editor çalakiyê pêk tîne. Îro di roja me de 

Hacker zêdetirîn Trojanên Bladerunner, Deepthroat, 


KURMANCÎ 

Înternet 

Girlfriend, Schoolbus, Netbus, Subseven, Striker, 

Doly, Wincrasher, Voodoo û Netsphere bi kar tînin. 

HIN HACKERÊN NAVDAR 

-Adam Beberg: Projeya Cosm’ê çêkiriye 

-Dennis Ritchie &Ken Thompson: Pergala UNIX’ê 

ava kirine. 

-Dmitry Sklyarov: Taybetiyên şîfrekirina PDF’yê 

dîtiye. 

-Douglas Engelbart: Bernameya Remailerê nivîsandiye 

û pergala NLS’yê çêkiriye. 

-Ian Murphy /Captain Zap: Ketiye pergalên telefonan 

û beleş xeber daye. 

-Johan Helsingus: Bernameya Remailerên Anonîm 

nivîsandiye. 

-Kevin David Mitnick: Di cîhanê de çiqas pergal 

hene ketiye hundirê wan. 

-Kevin Poulsen: Ketiye tora sazî û şirketan. 

-Mark Abene (Phiber Optik): Prensîbên xebitandina 

telefonan kişf dike. 

-Richard Stallman: Bi bernameyên taybet êrîşî 

kompîturan kiriye. 

-Timothy Lloyf: Pergalên şirketan hilweşandine. 

-Vladimer Lenin: Ji banqeyan agahiyên taybet 

dizine. 

-Iskorpitx: Hackerekî Tirk e. Malper û pergalên 

çepgir û Kurdan hilweşandine. Ji sala 2003 û heta 

roja me nêzîkî 30 hezar malper hilweşandine. Çi ecêb 

e ku Iskorpitx hê jî nehatiye girtin. 

Li gor pisporên Ewrûpayî Iskorpitx komek e. Li gor 

lêkolînekê di dinyayê de Hackerên herî çalak Tirk in. 

Her sal bi hezaran malper 

û pergalan hildiweşînin. 

Hackerên Tirk pirtirîn 

Trojanên Subseven 

û Netbus bi kar tînin. 

DAWÎ Û ENCAM 

Hin kes Hackeran 

qehremanên romantîk lê 

hin kes jî wan sextekar 

û bênamûs dibînin. Ji 

îcadkirina telefon û kompîturan 

heta roja me pir 

Hacker derketin û pir bûyerên 

Hackerî qewimîn. 

Carinan Hackerî bi rûyê 

sextekariyê carinan jî bi 

rûyê siyasî derketiye pêşberî 

me. Lê divê em ji bîr 

nekin ku Hacker û Hackerî 

rastiyeke roja me ye. 

Ew ê herdem hebe. 

Em ê bi gotineke 

Aldous Huxley nivîsa 

xwe biqedînin. ‘’Hacker 

bi armancekê tevdigere 

hem romantîk e hem zalim 

e Hacker dikare bibe 

şoreşgerek an jî belengazek’’- 

Occo Mahabad 


Mobîl 

KURMANCÎ 

DI REFÊN XWE DE CIH GIRTIN 

SAMSUNG S6 Galaxy S6 û Galaxy S6 Edge, di fuara 

MWC 2015’ê de, bi awayekî fermî hatin danasîn. 

Wekî dihat çaverêkirin, qaseyên her du telefonan jî 

ji plastîkê veguherîn metal û camê. Bi vê yekê Samsung’ê 

rêgeza xwe ya bi salan a bikaranîna kaseyên 

plastîk, guhert. 

Herwiha dîzayna “qeraxa hêkanî” ku Samsungê 

bi “Note Edge” ve dabû destpêkirin, di “Galaxy S6 

Edge”yê de, di her du qeraxan de hatiye bikaranîn. 

Bi Galaxy S6 û S6 Edge’ê 

2 taybetmendiyên 

giring ên Galaxy S5’ê bi 

dawî bûn. Devikên dawî 

yên telefonan ji cihê xwe 

dernakevin ji ber vê yekê 

êdî guhertina bateriyan 

ne pêkan e. Wekî din êdî 

qerta bîrê ya bi navê microSD 

nayê bikaranîn. 

Taybetmendiyên teknîkî ên telefonan wiha ne; 

Galaxy S6: 

* Kirariya Exynosê 7420 

* Ekran: 5.1 inç, QHD Super AMOLED 

* Pîksel: 557 ppi 

* 3 GB RAM 

* 32 / 64 / 128 GB beşên tomarkirinê. 

* Baterî: 2.550 mAH 

* Sensora pêşketî ya şopa tiliyan 

* Sensora rîtma dil 

Galaxy S6 Edge: 

Kirarî: Exynos 7420 

* Ekran: 5.1 inç, QHD Super AMOLED 

(Ji 2 Qeraxan hêkanî ) 

* Pîksel: 557 ppi 

* 3 GB RAM 

* 32 / 64 / 128 GB beşa tomarkirên. 

* Baterî: 2.600 mAH 

* Sensora pêşketî ya şopa tiliyan 

* Sensora rîtma dil 


KURMANCÎ 

Mobîl 

Em dikarin behsa kêmanî an zêdekirinên hevpar 

ên her du telefonan jî bikin. Di nava tiştên hatine 

zêdekirin de, arastina gelekî xurt, Ekranên gelekî 

pêşketî, pergala kirarî ya Android Lollipop û qaseyeke 

gelekî baştir heye. Lêbelê li aliyê din ve; êdî 

guhertina bateriyan ne pêkan e û qerta bîrê ya bi 

navê microSD nayê bikaranîn. Ev her du guhertin jî 

kêmasiyên van telefonan e. 

Gelo kîjan berhemên din dikarin cihê wan bigrin? 

- Apple iPhone 6S 

- Sony Xperia Z4 

- LG G4 

- Google Nexus 7 

- HTC One M9 

- Misto Dêrik 


Otomotîv 

KURMANCÎ 

ENDAZYARIYA 

OTOMOTÎVÊ 

- Liv û tevgerdarî, ligel dinyaya kadîbûnê derketiye holê û 

jê re bûye alîkar. 

- Bergeha mirov û barkirina amûran roj bi roj zêdetir dibe. 

- Her wesayît, li gorî wesf û taybetmendiyên xwe piştgiriyê 

dide binesaziya giştî. 

- Hilberîna amûran û pêşveçûnên di qada teknikî de dibe 

sedema nûjeniyên endazyariya otomotîvê. 

Di serê sedsala 19’emîn de bi enerjiya tavê û hespan rêveçûneke 

lezgîn hate bidestxistin. Wesayîta makîneya hêlmê 

ya ewil, li gorî gerdêleyan 7 qat bileztir bû. Ev yek jî nîşanî me 

dide ku di roja me de destpêka şoreşa lez hêj berdewam e. 

Têkoşînên nû, pêşveçûnên ewlehiya wesayîtan, di endazyariya 

tirimbêlan de bikaranîna enerjiyên alternatif yên curbicur 

ev geşedanên hemû, tê vê manayê ku enformasyon û teknolojiya 

ragihandinê bûn e yek. 


KURMANCÎ 

Otomotîv 

1-Wesayîtên veguhestinê, 

her ku pergalên 

mekanîk dixin şûna xwe, 

bi sîstemên bi ceyranê 

tên kontrolkirin. 

2-Motorên ku performansên 

wan zêde ne, 

gelemperî ji bo wesayîtên 

sporê yan jî ji bo 

wesayîtên bazirganiyê 

tên bikaranîn. 

3-Dîzela hêzdar û 

birandiman, gelemperî di 

kamyonan de tê bikaranîn. 

TIRIMBÊL- MOTOR Û 

KAROSER 

Takekesîtî û liv û 

lebatî bi hêza veguhastina 

tirimbêlan ve girêdayî 

ye. Wesayîteke din 

tune ye ku ewqas tesîr 

li jiyana civakî û şexsî 

bike. Motor hebûna 

wesayîtekê ye, yanê ji bo 

wesayîtekê gellek girîng 

e û peywîra motorê jî ew 

e ku termal û ceyranî yan 

jî enerjiya kîmyewî dike 

enerjiya kînetîk. Di tirimbêl 

û wesayîtên bazirganî 

de piranî motorên 

bi benzîn yan jî motorên 

dîzel tên bikaranîn. Lêbelê 

ji ber zêdebûna bihayên petrolê, îxtimaleke mezin 

dê guhertin çê bibe. Pîşesaziya tirimbêlan, li şûna 

motorên şewitî ên berê li ser alternatîfên nû weke 

biyodîzela bi ceyran ku tê de çavkaniyên enerjiyên 

curbicur hene yan jî weke mekanîzmayên ajotinê yên 

têkel dixebitin 

ŞANZIMAN Û ŞASÎ 

Şanzimana ku ragihandina hêzê pêk tîne, di nav 

motor û dîreksiyonê de cih digire. Şanziman ji debriyaj, 

vîtesa rast, birrîna hêzê, mijaneya çerixandinê û diferansiyele 

pêk tê. Tevgera vegerî ku bi motorê dixebite, 

ji aliyê debriyaj û vîtesê ve tê veguhestin, belavkirin 

û verastkirin. Momenta vegerê ku ji hêla 

motorê ve tê afirandin bi rêya 

şanzimanê û di dema vegerekê 

de hêzên ji hev cudatir ên ku di 

beşên tekerlekê ên hundir û derveyî 

de bi mekanîzmaya bi diranît 

li tekerlekan tê veguhestin. 

Gelo wezîfeya şasiyê çiye? Peywîra şasiyê ew e ku 

hêza motorê li ser reyan nîşan dide. Hêmanên ku 

li ajotina tirimbêlên tesîr dikin ev in: Lastîk, 

suspansiyona tekerlekê, amortîsor, frên û 

dîreksiyon. 

KAROSER 

Xebata karoserê, hêmanên dîtbarî 

ên tirimbêlekê diyar dike. Binesaziya karoserê, digel 

giranî û taybetiyên aerodînamîk, ji bo ewlehiya 

rêwiyan jî girîng e. Hê jî karoserên ku ji beşên cuda 

hatine kirin di piyasayê de hene lê belê geşedanên 

dawî, ji bo afirandina avahiyeke ku hundirê wê vala 

ye û li gorî krîterên xurtkirin, hişkî û sivikî hatiye dîzaynkirin. 

Avantaja avahiyeke wiha ew e ku amûrên 

sivik tên bikaranîn. Di çêkirina şasiyê de digel pola, 

piranî alîmînyum, magnezyum û amûrên sentetik tên 

bikaranîn. 

PERGALA ELEKTRONÎKÎ YA 

OTOMOTÎVÊ 

Pergala agirberdana tirimbêlekê, 

batarya û 

marş ev hemû 

amûr û 

perçe di 

beşa elektronîka 


Otomotîv 

KURMANCÎ 

otomotîvê de cih digirin. 

Elektronîka otomotîvê 

ku têkiliya wê bi hêmanên 

konforê ên şexsî 

û standartên ewlehiya 

nûjen re heye, li şûna 

kumandayên mekanîk 

û pergalên ewlehiyê 

digire. 

KUMANDAYA HEV- 

SENGIYA ELEKTRONÎK 

Kumandaya hevsengiya 

elektronîk, pergaleke 

ewlehiyê ye ku aktîf e, 

wergirên cuda, ji ber 

ixtîmala neşixulandina 

dîreksiyonê her tim çalak 

e. Agahiyên mîkrokompîturekê 

dinirxîne û di 

rewşên lezgîn de kumandayê 

dixe kontrola xwe 

yan jî frenên alîkar dide 

şixulandin. Eger xetereya 

patînajekê hebe, heta ku 

kişandina bi hevseng ji 

nû ve çê bibe, tekerlekan 

weke serbixwe ji hev 

cuda tên sekinandin. Pergalê, 

di dema frênkirinê 

de tekerlekan diqufilîne 

û eger rewşeke lezgîn 

hebe, hemû mekanîzmaya 

frenê weke otomatîik 

dide şixulandin. 

1-Mekanîzmaya girtina patînajê, di dema talûkeya 

şemitandinê de heya demeke kurt bandor li frenên 

cuda ên di hemû tekerlekan de dike. 

2-Wergira pozîsyona dîreksiyonê dixe dilqa otomatîkê. 

3-Pergala rêveberiya hêzê, leza hemû tekerlekan 

verast dike. 

4-Frena alîkar a mekanîk, di rewşên bitalûke de 

kapasîteya frênkirinê zêde dike. 

5-Wergirên leza tekerlekê, li zivirandina hemû 

tekerlekan dinêre. 

6-Wergira rêguhertinê, li şemitandin û beliqînê 

dinêre. 

AGAHIYÊN TAYBET 

• LOREMO weke LS 1,51/IOO km wesayîta ewil e 

ku kêmtirîn sotemenî dixwe û bihaya wê nêzîkî 15 

hezar dolar e (11.000 euro) 

• NEPENA WÊ kêmtirîn xistina hêza bayê û kêmtirîn 

giranî ye. 

• HÊZA HEWAYÊ 0,2’ye. 

• GIRANIYA GIŞTÎ 450 kîlo ye. 

• MOTORA WÊ 2 gindor turbo dîzel e. 

• ZÊDETIRÎN LEZA WÊ di saetekê de 160 kîlometre 

ye. 

• Şîrketa LOREMO AG’Ê di sala 2009’an de derbasî 

hilberîna rêzeyî ya Loremo LS Umtimineyê 

bûye. 


KURMANCÎ 

Otomotîv 

DI MOTORÊN NEFTÎ DE sotemeniya 

ku bi pijiqîneke 

zirav dişixule di karburator 

de yan jî di 

pompeyên 

pijiqînê de tev li hewayê dibin. Ev tevlibûn tê 

şandin bo gindorê û bi tevgerên pîstonekê tê şidandin. 

Bujiyekê, vê tevlîbûnê pêdixe û teqînekê çê dibe 

her wiha pîston berê xwe dide derve. Di roja me de 

motorên 4 demî gellek popûler e, di van motoran de 

pijiqandina sotemeniyê û valakirina egzozê bi derbên 

cuda ên pîstonê ve pêk tê. Motorên bi benzîn, li 

gorî motorên dîzelê leztir çerxê pêk tîne; lê belê randimana 

wê kêmtirîn e û şewitandina wê zêdetir e. 

Derûdora destpêkê, lêdana stendina sotemeniyê û 

lêdana şidandinê 

Pêxistina sotemeniyê, lêdana hêzê û lêdana egzozê 

Çerxa motorekê ya 

4 demî, bi 4 tevgera 

pîstonekê ve ya di nav 

gindorê deve girêdayî ye. 

QUTIYA VÎTESÊ 

Di nav deqeyekê de 

hejmara vegerê ya motorekê 

di qutiya vîtesê de 

diguhere. Eger diranîteke 

piçûk yê di serê mîlê 

de diranîteke mezin yê 

dawiya mîlê bigire, hêza 

vegerê kêm dibe (vîtesa 

kêm). Eger diranîteke 

mezin, diranîteke piçûk 

bigire hêza vegerê zêde 

dibe (vîtesa bilind). 

Tevgera vegerê, dûv re ji 

qutiya vîtesê vediguheze 

tekerlekan. 


Otomotîv 

KURMANCÎ 

DEBRIYAJ, tevgera 

vegerê ya motorê vediguhezîne 

qutiya vîtesê. 

Ev kar, bi 2 dîskên lihevketî 

anko plakayan pêk 

tê. Gava debriyaj serbes 

bimîne, dîsk ji hev vediqetin 

û qutiya vîtesê 

hêzdar dibe. Di vê navberê 

de vîtes dikare bê 

guhertin. 

1- Debriyaj, guhertina 

vîtesê pêk tîne. 

2- Vîtesên ku mezinahiya 

wan ji hev cudatir in 

tevgera motorê diçerixîne 

vegerên bi lez yan jî 

hêdî. 

3- Debriyaja di motorekê 

de û debriyaja di 

wesayîtekê de di heman 

rê û rêbazan de dixebitin. 

- Ercan Pasûr 


KURMANCÎ 

Motorsîklet 

SUZUKI 

-V-STROM 1000ABS 

Hûn ji bo ku li gerdûnê 

bi du çerxan bigerin; 

vê amûrê bifikirin ku 

ew mirovan dixe nava kelecanê. 

Hûn xeyala wan 

amûrên sexlam bikin ku 

bi saya wan hûn bikaribin 

di şiveriyan de biçin. Bifikirin 

hûn bi îlhama wan 

wesayîtan riyên ku nayên 

zanîn kifş dikin. 

Her ku diçe; hûn dê 

bibînin ku kêfa wê zêde 

dibe, hûn dê bikevin nav 

rihetiyê û hûnê xwe ji bo 

kelecanê amade bibînin. 

Hûn dê aksesûran xwe bi 

rihetî peyda bikin. Hûn 

dê bibînin ku hûn dikarin 

bi rihetî pişta xwe bidin 

teknoljiyê. 

Êdî wextê wê yekê hatiye da ku hûn van yekan bi 

cîh bînin. Niha li hemberî we motosîkleta bi navê V 

Strom 1000 ABS heye. 

Hûn dikarin di her riyê re bi wê biçin. Ew di modela 

motosîkletên geşt û gerê de ya herî pêşketî ye. 

Taybetmendiyên V motosîkletê ev in: Çarwextî, 

sarkirina avê, DOHC û V motora ku bi pîleya 

1037cm3 90’î ne. Ev hemû taybetmendî ji bo wê 

yekê hatine peydakirin da ku ajokar di rêwîtiyên dûv 

û dirêj de; di kûçeyên qelebalix, di riyên bikevir, di 

riyên gundan, di riyên biwîraj û di otobanan de bi 

performanseke herî baş biçin. 

Li giştiyê cihanê motosîklet 

di heman riyê 

de kêm zêde (20/L) 

sotemeniyê dişewitînin. 

Lê ev motosîklet 

li gorî 

modela berê 

%16 kêmtir 

sotemeniyê 

dişewitîne. 


Motorsîklet 

KURMANCÎ 

Pergala Piştgiriyê ya 

Debriyajê ya Suzukiyê 

(SCAS), di daxistina vitêsan 

de wek debriyajeke 

ku dişemite wezîfeyê 

dibîne. Heta astekê ji bo 

şemitandina debriyajê 

destûrê dide û bi vê sayê 

ajokar dikarin rihettir 

vitêsê daxin. 

Her wiha wek debriyajeke 

alîkar wezîfeyê dibîne 

û bi vî awayî ajokar 

dikarin hêsantir hingila 

motorê bikişînin. 

Taybetmendiya 

pergala kişandinê ya 

motosîkletan ya Suzukiyê 

cara ewil di V-strom 

1000 ABS’dê hatiye 

bikaranîn. 

Ajokar bi saya vê 

pergalê di rêwitiyên zor 

û zehmet de li gorî berê 

ewletir dikarin kontrola 

gazê bikin. Pergala 

kontrolê ya kişandinê 

hert tim leza tekelên pêş 

û baş, sensora ciyê ya 

perporaka gazê, sensora 

ciyê ya mîla krankê û 

sensora ciyê ya vitêsê 

kontrol dike. Her wiha 

dema patînajê tespît 

dike, di cih de hêza motorê 

dadixe. Ji bo dema 

pêxistin û wergirtina 

hewayê venêre hêza 

motorê kordîne dike. 

Ajokar ji 3 modan (1, 2 

ve û girtî) yekê hildibijêre. 

Modên 1. û 2. ji aliyê 

hesasiyetan ve cuda ne. 

Di moda 1. de hesasiyet 

kêm e û heta ciyekî 

destûrê dide patînaja 

tekelekê paş. Di moda 

2. de hesasiyet zêdetir 

e; kontrola kişandinê ya 

pergalê zûtir hişyar dike. 

Ji bo şasiyê teknolojioya 

analîzê ya FEM’ê 

ya herî pêşketî hatiye 

bikaranîn. Ji modela 

berê sexlamtir û %13 

siviktir e. 

Sîpera xwedî eyara 

goşeyî û bilindahiyê, 

di testên tûnela bayê 

yên pêşketî de hatine 

ceribandin û bi vî awayî 

hatine hilberandin. Eyara 

goşeyî û bilindahiyê, pergala 

parastina bayê ber 

bi jor û kêlekan firehtir 

dike. Her wiha bi vî awayî 

dengê bayê kêmtir tê û 

ajokar jî rihettir motosîkletê 

diajon. 

Di nava nîşaneyan de 

nîşaneyeke dewrê ya 

analogê û nîşaneya lezê 

ya LCD’yê ya bi eyara 

rewşenî hene. Di nava 

nîşaneyên LCD’yê de; nîşaneya 

kîlomîtroyê seata 

kîlomîtroyê ya ji bo du 

rojan, ciyê vitêsê, (eyara 

vitêsê) ava cemidandinê 

û germahiyê howirdorê, 

voltaj, menzîla ajotinê, 

bikaranîna sotemeniyê, 

moda kontrolê ya kişandinê 

û nîşaneya sotemeniyê 

hene. 

- Xalis Kaya 


ÇAVKANÎ 

Hin agahî ji malpera - http://www.bbc.co.uk/ hatine girtin. 

Endezyariya Otomotîvan - Bigi Küpü - Weşanên NTV’yê / Pirtûka National Geographic. 

Tîrêjên X’ê - Pirtûka History of Science - BBC 

Dîtina Barûtê - Pirtûka History of Science - BBC 

Osîjen - Pirtûka History of Science - BBC 

Rêwîtiya Voyagerê a Dîrokî - Pirtûka History of Science - BBC 

Çêkirina Topan - Pirtûka History of Science - BBC 

Samsung S6 - ji malpera http://www.chip.com.tr 

Suziki - ji malpera http://www.suziki.com 

Venûs - National Geographic Channel - Venus twice of the earth. 

Margîse / Rengguhertin - http://www.sciencedaily.com/releases/2015/03/150312100728.htm 

Dîroka Hacker’ên navdar - http://www.bilgiportal.com/yazi/hacker-tarihi-ve-en-meshur-hackerlar-921 

Kopîşkara Hadronê - http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2015/03/150329_hadron_maliyet 

Fosîlên Ewil yên Mirovan - http://www.bbc.com/news/science-environment-31718336 

Koltan çi ye? - ji Kovara BBC Earth Report. 

Siyanûr - ji Kovara BBC Earth Report. 

Perperûk - ji Kovara BBC Earth Report. 

Roketa Marsê - ji http://www.aljazeera.com/topics/categories/science-and-technology.html

teknoKURD.com 

teknolojî bi kurdî xweş e... 

www.teknokurd.com

KURDISH 

National Geographic êdî bi Kurdî jî heye 

www.natgeokurd.com 

info@natgeokurd.com

Fqcst+S9aY=&limit=0&content_type=application/pdf&fsize=20069793&hid=d148d6a6d4756d137f86e7bed9268e06&media_type=document&tknv=v2&rtoken=876553fcd08c3e4d9acc94b407c85688&force_default=no

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?