Tarihimizin ve Kültürümüzün Ardahan Sayfaları Yunus ZEYREK

öportajYunus ZEYREK / Gazi Üniversitesi Öğretim GörevlisiTARİHİMİZİN ve KÜLTÜRÜMÜZÜNARDAHAN SAYFALARI93 Harbinden Önce ARDAHANEski tarih ve tarihî coğrafyada ArdahansayfalarıArdahan’ın bilinen tarihi, merkezi Vanşehri olan Urartu devletiyle başlamaktadır.İsminin Urartu tanrı-mabed isimlerindenkaldığı kuvvetle muhtemeldir.Zira bu çevrede Ardahan, Artvin, Ardanuç,Ardeşen gibi isimlerin birbirinebenzemesi tesadüf olmasa gerek.Ardahan ve çevresinin, milattan öncekiasırlarda Saka ve Hun boylarının yoğunolarak yaşadığı bir memlekettir. GürcistanTarihi (Kartlis-Çxovreba), çok eskiasırlarda İskender ordularının geldiği sıradaKür ve Çoruh ırmakları havzalarındaKıpçak ve Bun-Türklerin bölgeyi savunduğunuyazmaktadır. Bu tür bilgiler,bu coğrafyada Türklerin iskân tarihininçok eskilere gittiğini göstermektedir. Milattansonra 628 yılında Hazar Türklerininbir kolu olan Arda Türklerinin elinegeçerek Ardahan adını almıştır.Selçuklular ve sonrasıArdahan 1068 yılında Alpaslan tarafındanSelçuklu Devleti’ne katıldıysa dauzun ömürlü olmadı. 1071 MalazgirtZaferi’nden sonraki fetihlerle Anadoluiçlerine doğru ilerleyen Türkler, bir ikisene içinde İznik’e kadar ulaştılar. Fakatbu bölge Bizans’a bağlı Bagratlılarelinde kaldı.Alparslan, 1072’de vefat etti. Yerinegeçen oğlu Melikşah, babasının fetihlerininsonuçsuz kalmasına üzülüyordu.Seçkin komutanlarından Emîr Ahmed’ibölgenin fethiyle görevlendirdi. EmîrAhmed, 1080 yılı haziranında Bizansve Bagratlı ordusunu Posof’un Kol köyüyaylalarında bozguna uğrattı.Bu olayı, “Didi Türk-oba/Büyük TürkBayramı” olarak anan Gürcistan tarihininverdiği habere bakılırsa, bölgeninen belirgin Oğuz yerleşmesi bu tarihtenitibaren olmuştur. Zira bu zaferleKars’tan Rize’ye kadar Kuzeydoğu AnadoluSelçuklulara geçmiş ve merkeziErzurum olan Saltukoğulları Beyliğinebağlanmıştır.Yöreye yerleşen Kıpçaklar XIII. yüzyıldabölgenin hâkimi olan İlhanlı HükümdarıAbaka Han’a müracaat ettiler. Onundesteği ile 1268 yılında yarı bağımsızbir hükûmet kurdular. Gürcü tarihleri,Sa-Atabago (Atabek Ülkesi) diye andı-idarecinin sesi / ocak - şubat / 2011 91

ğı bu hükûmet bölgesinin sınırlarını dagöstermektedir. Ahıska’dan Pasinler’e,Kağızman’dan Oltu ve Batum’a kadarhükmeden Atabek Hükûmeti, İlhanlı veSafevîlere bağlı olarak 310 yıl yaşamıştır.Osmanlı fethiFatih’in 1461’de Trabzon’u fethiyle OsmanlıDevleti, Atabeklere komşu olmuştur.Bu tarihten itibaren Atabek ülkesininbazı kesimleri Osmanlı tarafından koparılmayabaşlanmış, 1549’da Çoruhboyları, Artvin, Tortum ve Oltu bölgesialınmıştır.Kanunî zamanında, 1551 yılı baharındada Ardanuç, Şavşat, Göle ve Ardahan,Atabeklerden alınarak Erzurum’a bağlanmıştır.Böylece Ulgar ve Kısır dağları,Osmanlı-Safevî sınırını teşkil etmiştir.Arap ve Acem memleketlerinin efendisi,Ulu Sultan, deniz ve karaların sahibiolan, selim Han oğlu Sultan Süleyman’ınemriyle bu kale Hicret’in 963. senesişevvalinde yapıldı. Allah, onun memleketinikıyamete kadar var etsin.”Atabek ülkesinin tamamı, III. Muratçağında, 1578 yılında başlayan ŞarkSeferleri’yle Safevîlerden OsmanlıDevleti’ne intikal etmiştir.93 Harbi: Esaretin başlangıcıTarihin Ardahan sayfaları arasında enuzun, en hazin sayfalar bu döneme aittir.1578’den 1828 yılına kadar Ahıska’nınbir sancağı olan Ardahan, bu tarihteAhıska’dan ayrı düştü. 1828 savaşı, denilebilirki, Osmanlı-Rus savaşlarının enfecî olanıdır.Osmanlı-Rus Savaşı’dır.24 Nisan 1877 günü Arpaçayı’nı geçenRus birlikleri Ardahan’ı işgal etmiştir. 17Mayıs 1877 günü Ardahan’ın düştüğütarihtir.Bölge tamamen Ruslar tarafından işgaledilince, ahali Rus ve Ermenilere güvenmediğiiçin artık buralarda yaşanamayacağınakanaat getirmiştir. Gücüyeten, imkânı olanlar, Türkiye içlerinedoğru göç etmeye başlamışlardır. 93Harbi sonrası muhacirlerin daha ziyadeMalatya Doğanşehir’e gittiğini biliyoruz.Bundan başka Çorum, Yozgat ve Sivasilleri Ardahan taraflarından muhacir almıştır.Hatta Yozgat’ın Sarıkaya ilçesi,Ardahan göçmenleri tarafından kurulmuştur.KurtuluşBu fethi Ardahan Kalesi’nin büyük kapısıüzerindeki kitabede şu ifadelerle tarihegeçirmiştir: “Anadolu ile Rumeli’nin,Tarihimizin unutulmaz sayfalarından biride halkımızın eski takvime göre DoksanÜç Harbi diye andığı 1877-1878Harp tarihimize çok değerli bir eser bırakmış olan Mehmed Ârif Bey, BaşımızaGelenler adlı eserinde, 93 Harbi’ndeki genel manzarayı, doğru dürüst birharita bile olmadığından bahisle, bilhassa Ardahan Kumandanının yetersizlikleriniyana yakıla anlatmaktadır.Anavatandan koparılan Kars, Ardahan ve Batum, Rus, Ermeni ve Gürcü baskısıaltında kırk yıl inledi. Fakat halkımız bir gün anayurda kavuşacağına dairümidini kaybetmedi. Bu duygular 1904 yılında Posoflu Âşık Zülâli’nin birşiirinde şu mısralarla ifade edilmiştir:Biz bu zulmetler içinden çıkarız bir gün olur;Şarka garba yıldırımlar çakarız bir gün olur.Kafkas, Buhara, Kırım’dan çevrilen hisarları,Vurur millî külünk ile yıkarız bir gün olur.Türk doğarız, Türk gezeriz, Türk yaşarız dünyada;Devrilen Moskof elinden çıkarız bir gün olur.Der Zülâlî, Volga, Tuna, Ceyhun, Araslar gibiTuğyan eder deryalara akarız bir gün olur.Birinci Dünya Savaşı’nda batı cephesindede sıkışan ve içeride rejim değişikliğiyaşayan Rusya, savaştan çıkmak istiyordu.18 Aralık 1917’de Erzincan’dabir mütareke imzalanarak savaşa araverildi. Almanya, Türkiye ve Rusya mümessilleri,Polonya’nın Brest-Litovsk kasabasındabir araya gelerek müzakereyebaşladılar.Nihayet 3 Mart 1918’deBrest-Litovsk Barış Antlaşması imzalandı.Buna göre Rus ordusu, işgal ettiğiTürk topraklarını boşaltarak 1877 sınırınaçekilecekti. Bu ise, Elviye-i Selâse’ninanayurda kavuşması demekti. Rus tarafıElviye-i Selâse’de halkoylaması yapılmasışartını ileri sürdü.Brest-Litovsk kararları gereğince 12Haziran’da bölgede sağlıklı bir şekildehalkoylaması yapıldı. Elviye-i Selâseahalisinin neredeyse tamamı, Türkiye’yekatılma arzularını oylarıyla ortaya koydu.Zaten buralarda yaşayan 319.560kişilik nüfusun 273.690’ı Müslümanahaliden ibaretti.Oylama tutanaklarını padişaha arz etmeküzere halk temsilcileri tespit edildi.Bu temsilciler heyeti 15 Ağustos1918’de Dolmabahçe Sarayı’nda PadişahSultan Vahideddin tarafından kabuledildi. Aynı gün bölge ahalisine hitabenbir Hatt-ı Hümayun yayımlanarak bura-92 idarecinin sesi / ocak - şubat / 2011

özel dosyaların Memalik-i Osmaniye’den sayıldığıresmen ilân edilmiş oldu.Mütareke ve Millî MücadeleBölge büyük bir huzur ve sükûnet içindekırk yıllık esaretin yaralarını sarmaklameşguldü. Fakat bu da uzun sürmedi.30 Ekim 1918’de imzalanan MondrosMütarekesi, ordumuzun buraları boşaltarak1914-Sarıkamış hududuna çekilmesiniamirdi. Buna göre 1919 yılınınocak ayı sonlarına doğru bölge tahliyeedildi. Gürcü ve Ermenilere güvenmeyenyerli ahali, teşkilâtlanmaya başladı.Ardahan ve Oltu’da Gizli İslâm Komiteleri,5 Kasım 1918’de de Kars’ta Millîİslâm Şurası kuruldu..Ahıska’dan çekilen 3. Tümen KomutanıHalit Beyin başkanlığında, 3-5 Ocak’taBirinci, 7-9 Ocak’ta da daha geniş katılımlıİkinci Ardahan Kongresi toplandı.Bu kongrelerde, silâh teslimi reddedilerekMondros Mütarekesi’nin kahredicihükümlerinin sonuçsuz kalması içinmillî istiklâl mücadelesinin devamınakarar verildi.Bu kongreler, daha sonra aynı gayelerigerçekleştirmek için kurulacakKars Cenubigarbi Kafkas Hükûmeti’yleMustafa Kemal’in de katılacağı ErzurumKongresi’nin ilk temel taşıdır. NitekimBatum, Ardahan, Kars ve çevrekazalardan gelen delegelerle 18 Ocak1918’de Kars Millî Şurası, GeçiciCenubigarbî Kafkas Hükûmeti kurulacakve parlamentosu çalışmaya başlayacaktı.Bu hükûmetin başkanı Cihangiroğluİbrahim Bey, parlamento başkanıda Çıldırlı Dr. Esat Bey oldu.Bolşevik İhtilâli’nden sonra Ahıska,Ardahan ve Artvin bölgesindekimillî teşkilâtlanma, HalitBeyle Ahıskalı Osman Server Bey öncülüğündeyürütüldü. Posof’tan HamşioğluAslan Bey, Ardahan’dan DikanlıHafız Efendi, Artvin’den Atabekli ŞâkirBey, Ardanuç’tan Tevfik Ataman veŞavşat’tan da Kâmil Hoca, onun yardımcılarıydı.1920 Mayısında Artvin ve Batum’u tahliyeederek buraları Gürcülere bırakanİngilizler, Kızılordu ve Türkiye’ye karşıErmeni-Gürcü ittifakı kurmaya gayretediyorlardı.Sarıkamış üzerinden Kars’a yürüyenKarabekir’in kuvvetleri, 30 Ekim’de Karsüzerine düzenlediği genel taarruzla, ikisaat içinde Ermeni ordusunu bozdu. 3Aralıkta Ermenilerle Gümrü Antlaşmasıimzalandı. Daha sonra Moskova ve KarsAntlaşmalarıyla da bu sınır teyit edilmişoldu. Bu, yeni Türkiye’nin ilk askerî zaferiolması bakımından millî tarihimizdefevkalade önemli yeri vardır.TBMM Hükûmeti, 22 Şubat günü,Ankara’da bulunan Gürcü temsilcisiniçağrırarak, 23 Şubata kadar Ardahanve Artvin’in boşaltılmasını, aksi takdirdeaskerî harekâta başlanacağını bildirenbir nota verdi.Gürcistan’ın cevabı 18 saat içinde geldi:23 Şubat sabahından itibaren bahsekonu yerlerin tahliye edileceği bildirildi.Gerçekten de aynı sabah Gürcü askerîve mülkî erkânı Ardahan’ı terk ederekPosof yoluyla Ahıska’ya çekildi. BöyleceArdahan, tam bir yıl on ay süren Gürcüişgalinden kurtulmuş oldu.23 Şubat sabahı Gürcüler çekilirkenGöle’de bulunan silâhlı bir bölük askerimiz,geçtiği köylerde halkın sevinçgösterileri arasında Ardahan’a geldi.O saatlerde Kars Müstahkem Mevkiindenyirmi pare top atılarak Ardahan veArtvin’in kurtuluşu selâmlandı.25 Şubatta Tiflis, Rus Kızılordusu tarafındanişgal edildi. Türk kuvvetleri7 Martta Ahıska’ya ve 11 Martta daBatum’a girdi. 16 Mart 1921 tarihindeMoskova’da imzalanan Türkiye-RusyaDostluk Antlaşmasıyla bugünkü Gürcistanve Ermenistan sınırlarımız teyit edildi.Bu antlaşmada maalesef Batum veAhıska, Sovyet Gürcistan’ına bırakıldı.Ahıska’nın 220 köy ve kasabasında yaşayan150.000’in üzerindeki Müslümanahali, 1944 yılı kışında Stalin tarafındantopyekûn sürülerek Orta Asya ülkelerinegönderildi.Ardahan, 23 Şubat kurtuluşundan sonramutasarrıflık oldu ve TBMM’ye iki milletvekiligönderdi. Bunlar Yüzbaşı HilmiBey ve Millî Mücadele kahramanı AhıskalıOsman Server Atabek’ti. 1923’tevilâyet hâline getirildi ve ikinci devredeTBMM’ye Halit Paşayla beraber TalatSönmez ve Tahsin Uzer’i milletvekiliolarak gönderdi.1926 yılında ilçe hâline getirilerekKars’a bağlandı. 1992’de de tekrar iloldu.Ardahan Kongre Binasiidarecinin sesi / ocak - şubat / 201193