türkmenıstanyň kanuny - The International Center for Not-for-Profit Law

This document has been provided by theInternational Center for Not-for-Profit Law (ICNL).ICNL is the leading source for information on the legal environment for civil society and publicparticipation. Since 1992, ICNL has served as a resource to civil society leaders, government officials, andthe donor community in over 90 countries.Visit ICNL’s Online Libraryathttp://www.icnl.org/knowledge/library/index.phpfor further resources and research from countries all over the world.DisclaimersContent. The information provided herein is for general informational and educational purposes only. It is not intended and should not be construed toconstitute legal advice. The information contained herein may not be applicable in all situations and may not, after the date of its presentation, evenreflect the most current authority. Nothing contained herein should be relied or acted upon without the benefit of legal advice based upon the particularfacts and circumstances presented, and nothing herein should be construed otherwise.Translations. Translations by ICNL of any materials into other languages are intended solely as a convenience. Translation accuracy is notguaranteed nor implied. If any questions arise related to the accuracy of a translation, please refer to the original language official version of thedocument. Any discrepancies or differences created in the translation are not binding and have no legal effect for compliance or enforcementpurposes.Warranty and Limitation of Liability. Although ICNL uses reasonable efforts to include accurate and up-to-date information herein, ICNL makes nowarranties or representations of any kind as to its accuracy, currency or completeness. You agree that access to and use of this document and thecontent thereof is at your own risk. ICNL disclaims all warranties of any kind, express or implied. Neither ICNL nor any party involved in creating,producing or delivering this document shall be liable for any damages whatsoever arising out of access to, use of or inability to use this document, orany errors or omissions in the content thereof.

2TÜRKMENISTANYŇ KANUNY«Salgytlar hakynda» Türkmenistanyň bitewi Kanunyny tassyklamak wegüýje girizmek hakynda1-nji madda. «Salgytlar hakynda» Türkmenistanyň bitewi Kanunynytassyklamaly.2-nji madda. «Salgytlar hakynda» Türkmenistanyň bitewiKanunyny 2004-nji ýylyň Sanjar aýynyň 1-nden başlap güýje girizmeli.3-nji madda. Şu aşakdakylary güyjüni ýitiren diýip hasap etmeli:«Goşulan baha üçin salgyt hakynda» Türkmenistanyň Kanunyny(Türkmenistanyň Mejlisiniň Maglumatlary, 1993-nji ýyl, № 9-10, 91-nji madda);«Peýdadan alynýan salgyt hakynda» Türkmenistanyň Kanunyny(Türkmenistanyň Mejlisiniň Maglumatlary, 1993-nji ýyl, № 9-10, 92-nji madda);«Gymmatly kagyzlar bilen geçirilýän amallara salynýan salgyt hakynda»Türkmenistanyň Kanunyny (Türkmenistanyň Mejlisiniň Maglumatlary, 1993-njiýyl, № 11-12, 109-njy madda).4-nji madda. Güýjüni ýitiren namalaryň şu Kanunyň 3-nji maddasy bilenbellenilen sanawyna girmedik Kanunlar we beýleki kadalaşdyryjy hukuk namalary«Salgytlar hakynda» Türkmenistanyň bitewi Kanunyna ters gelmeýän bölegindehereket edýär.«Salgytlar hakynda» Türkmenistanyň bitewi Kanunynyň güýje girmegindenöň Türkmenistanyň Prezidentiniň çykaran, edara görnüşindäki taraplara we şahsyadamlara salgyt ýeňilliklerini bermek meselesi boýunça kadalaşdyryjy hukuknamalary öz güyjüni saklaýar.«Salgytlar hakynda» Türkmenistanyň bitewi Kanunynyň güýje girmegindenöň erkin telekeçiligiň ykdysady zolagynda işini amala asyrýan edara görnüşindäkitaraplara we şahsy adamlara berlen ýeňillikler, olaryň möhleti gutarýança özgüyjüni saklaýar.5-nji madda. «Salgytlar hakynda» Türkmenistanyň bitewi Kanuny ol güýjegirenden soň ýüze çykýan salgyt hukuk gatnaşyklaryna degişlidir.6-njy madda. Türkmenistanyň Ministrler Kabineti özüniň we kadalaşdyryjyhukuk namalaryny kabul etmäge hukuk berlen beýleki döwlet edaralarynyňkadalaşdyryjy hukuk namalaryny Türkmenistanyň bitewi Kanunyna laýykgetirmeli.7-nji madda. Türkmenistanyň Adalat ministrligi «Salgytlar hakynda»Türkmenistanyň bitewi Kanunyndan gelip çykýan üýtgetmeleri we goşmaçalary

Türkmenistanyň kanunçylygyna girizmek boýunça teklipleri bir aý möhletdetaýýarlamaly we Türkmenistanyň Mejlisine hödürlemeli.3Türkmenistanyň Prezidenti,Türkmenistanyň Halk maslahatynyňBaşlygySaparmyrat TürkmenbaşyAşgabat şäheri.2004-nji ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 25-i.№ 245-IITÜRKMENISTANYŇ BITEWI KANUNYSalgytlar hakyndaI-nji bölekI bölüm. Umumy düzgünler1-nji bap. Esasy düzgünler1-nji madda. Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň esasybaşlangyçlary1. Şu Bitewi kanun Türkmenistanyň Döwlet býujetine alynýan salgytlaryňulgamyny, salgyt salmagyň umumy ýörelgelerini, salgytlary tölemek boýunçaborçlaryň ýüze çykmagynyň (üýtgemegini, bes edilmegini) esaslaryny we ýerineýetirmegiň tertibini, salgyt töleýjileriň, salgyt gullugy edaralarynyň hukuklarynywe borçlaryny, salgyt gözegçiliginiň görnüşlerini we usullaryny, Türkmenistanyňsalgyt kanunçylygynyň bozulandygy üçin jogapkärçiligi, salgyt gullugyedaralarynyň çözgütlerinden we olaryň wezipeli adamlarynyň hereketlerindenşikaýat etmek hukugyny belleýär.2. Türkmenistanyň salgyt kanunçylygy salgyt salmagyň ählumumylygyny wedeňligini ykrar etmäge esaslanýar.3. Salgyt töleýji diýlip ykrar edilen her bir tarap şu Bitewi kanunda bellenensalgytlary tölemäge borçludyr.4. Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň täze salgytlary belleýän, salgytmöçberlerini ýokarlandyrýan ýa-da başga bir görnüşde salgyt töleýjiniň, salgytýumuşçysynyň ýagdaýyny ýaramazlaşdyrýan salgyt hukuk bozulmalary üçinjogapkärçiligi güýçlendirýän namalarynyň gaýdymlaýyn güýji ýokdur.Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň salgytlary ýatyrýan, salgytmöçberlerini azaldýan ýa-da başga bir görnüşde salgyt töleýjiniň, salgytýumuşçysynyň ýagdaýyny gowulaşdyrýan, salgyt hukuk bozulmalary üçin

4jogapkärçiligi ýeňilleşdirýän namalarynyň, eger-de bu şu namalarda göni gözöňünde tutulan bolsa, gaýdymlaýyn güýji bardyr.5. Salgyt salmak salgyt borçlaryny ýerine ýetirmek bilen baglanyşyklyýagdaýlaryň ýüze çykan senesinde hereket edýän Türkmenistanyň salgytkanunçylygynyň namalarynyň esasynda geçirilýär.Salgyt kanunçylygynyň bozulandygy baradaky meselelere seretmekTürkmenistanyň hukuk düzgüniniň bozulanlygy ýüze çykarylan wagtynda hereketedýän kanunçylygynyň esasynda alnyp barylýar.2-nji madda. Türkmenistanyň salgyt hukuk gatnaşyklarynydüzgünleşdirýän kanunçylyk1.Türkmenistanyň salgyt kanunçylygy Türkmenistanyň Konstitusiýasynaesaslanýar we ol şu Bitewi kanundan hem-de Türkmenistanyň salgyt hukukgatnaşyklaryny düzgünleşdirýän beýleki kadalaşdyryjy hukuk namalaryndanybaratdyr.Salgyt hukuk gatnaşyklaryny kadalaşdyrýan namalar şu Bitewi kanunyňesasynda kabul edilýär we onuň düzgünlerine çapraz gelip bilmez. Şeýle çaprazgelmeler bar bolan halatynda şu Bitewi kanunyň düzgünleri ulanylýar.2. Şu Bitewi kanunyň düzgünleri Türkmenistanyň “Uglewodorod serişdelerihakyndaky” Kanunyna laýyklykda potratçylar we kömekçi potratçylar bolupdurýan taraplara salgyt salmak babatynda şu Kanunda kesgitlenen aýratynlyklargöz öňünde tutulyp ulanylýar.3. Eger şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa,onda bu Bitewi kanun gümrük töleglerini almakda ýüze çykýan gatnaşyklarydüzgünleşdirmeýär.4. Şu Bitewi kanunda başga bir ýagdaý bellenmedik bolsa, Türkmenistanyňbeýleki kanunlarynda salgyt salmak babatynda düzgünler bolmaly däldir.5. Eger şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa,Türkmenistanyň raýat we salgyt kanunçylyklarynyň düzgünlerinde kesgitlenýänsalgyt hukuk gatnaşyklaryndaky islendik düşünjeler Türkmenistanyň salgytkanunçylygynda oňa berilýän mana eýe bolmalydyr.3-nji madda. Türkmenistanyň salgyt kanunçylyk namalarynyň güýji1. Şu Bitewi kanunda bellenenlerden başga täze salgytlary bellemek, şeýlehem hereket edýän salgytlary üýtgetmek ýa-da ýatyrmak diňe “TürkmenistanyňSalgyt Bitewi kanunyna üýtgetmeler we goşmaçalar girizmek hakynda”Türkmenistanyň Kanunynyň kabul edilmegi bilen amala aşyrylýar.2. Şu Bitewi kanuna täze salgytlaryň girizilmegini we hereket edýänsalgytlara üýtgetmeleri belleýän Türkmenistanyň kanunlary olar resmi taýdan çapedilenden bir aý geçenden soň, emma degişli salgyt boýunça nobatdaky salgytdöwri başlanmazdan öň güýje girýär.3. Şu Bitewi kanuna salgyt töleýjileriň ýagdaýlaryny gowulandyrýan, şeýlehem hereket edýän salgytlary ýatyrmak baradaky düzgünleri belleýän

Türkmenistanyň kanunlary, eger-de bu olarda göni göz öňünde tutulan bolsa, çapedilen pursadyndan güýje girip biler.4-nji madda. Möhletleri hasaplamagyň kadalaryŞu Bitewi kanunda ýa-da Türkmenistanyň salgyt hukuk gatnaşyklarynydüzgünleşdirýän başga bir kadalaşdyryjy hukuk namasynda görkezilen möhletlerbabatynda Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanunyndagöz öňünde tutulan düzgünler ulanylýar.5-nji madda. Salgyt ýylySalgyt ýyly Türkmenbaşy aýynyň 1-inden başlanýar we Bitaraplyk aýynyň31-inde tamamlanýar hem-de maliýe ýyly bilen gabat gelýär.6-njy madda. Halkara ylalaşyklaryEger Türkmenistanyň halkara ylalaşyklarynda şu Bitewi kanunda beýanedilen düzgünlerden başga düzgünler bellenen bolsa, onda halkara ylalaşyklarynyňdüzgünleri ulanylýar.2-nji bap. Türkmenistanda salgytlar7-nji madda. Salgyt we onuň alamatlary1. Salgyt – döwlet işini maliýe taýdan üpjün etmek maksady bilen, döwlettarapyndan bellenýän we edara görnüşindäki we şahsy taraplardan alynýan,Türkmenistanyň Döwlet býujetine gelip gowuşýan hökmany, hususy muzdsyztölegdir.Salgyt aşakdaky alamatlaryň bolmagy bilen kesgitlenýär:salgyt töleýjileriň topary;salgyt salynýan binýat;salgyt özeni;salgyt möçberi (möçberleri);salgydy hasaplamagyň we tölemegiň möhletleri we tertibi.Salgyt bellenende hasabat (salgyt) döwri kesgitlenip, şeýle hem salgytýeňillikleri, salgyt töleýjiniň olary ulanmagy üçin esaslar göz öňünde tutulypbilner.2.Şu Bitewi kanunda bellenen salgytlar Türkmenistanyň ähli çäginde hereketedýärler.3.Paçlar we ýygymlar salgytlaryň aýratyn görnüşi hökmünde ykrar edilýär weolarda salgydyň käbir alamatlary bolman biler.Paçlary hasaplamagyň we tölemegiň möhletleri Türkmenistanyň Prezidentiniňpermanlary we kararlary bilen kesgitlenýär.4. Ylalaşyklara ýa-da raýat-hukuk häsiýetli gatnaşyklara laýyklykda tölenýän5

6tölegler, goýumlar we beýleki tölegler, şeýle hem Türkmenistanyňkanunçylygynyň bozulandygy üçin salynýan jerimeler hem-de gaýry çäreler salgytdiýlip ykrar edilmeýär.5. Türkmenistanyň Döwlet býujetine gelip gowuşýan salgytlar "Býujetulgamy hakyndaky" Türkmenistanyň Kanunyna laýyklykda, merkezi býujet bilenýerli býujetleriň arasynda paýlanýar. Şu Bitewi kanun arkaly bellenilýän ýygymlardoly ýerli býujetlere geçirilýär.8-nji madda. Salgytlar boýunça berilýän ýeňillikler1.Salgytlar boýunça berilýän ýeňillikler şu Bitewi kanunda bellenilýär.Hususy häsiýete eýe bolan ýeňillikleri bermek gadagan edilýär.2. Salgyt töleýji hukuk esaslary ýüze çykan pursadyndan we olaryň güýjüniňbütin döwrüniň içinde salgyt boýunça ýeňilliklerden peýdalanmaga hukuklydyr.Salgyt töleýjiniň salgyt boýunça ýeňillikleri ulanmazlyga, şeýle hem degişlisalgyt ýa-da gümrük edaralaryna ýazmaça arza beren ýagdaýynda, olaryulanmakdan ýüz öwürmäge hukugy bardyr. Şu ýagdaýda salgyt töleýjiniň salgytlarboýunça ulanmadyk ýokarda görkezilen ýeňillikleri geçen salgyt döwürlerindengeljekki salgyt döwürlerine geçirilmäge, geljekki tölegleriň hasabyna soňundanhasaplaşyk geçirmäge ýa-da býujetden öwezi dolunmaga degişli däldir.3. Eger şu Bitewi kanunda gaýry ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa,salgytlar boýunça berlen ýeňillikler Türkmenistanyň salgyt kanunçylygyndakesgitlenen beýleki borçlary ýerine ýetirmezlige getirmeli däldir.9-njy madda. Salgytlaryň hasaplanýan we tölenýän pul birligi1.Eger-de Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynda gaýry ýagdaýlar gözöňünde tutulmadyk bolsa, onda salgytlar Türkmenistanyň milli pulundahasaplanýar we tölenýär.2. Salgyt salmak maksady bilen, daşary ýurt pulunda geçirilýän islendikamallar, amallaryň geçirilýän gününde Türkmenistanyň Merkezi bankynyň bellänresmi hümmeti boýunça, resmi hümmeti bellenmedik daşary ýurt pullary bolsa,eger şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa, ABŞ-nyňdollary babatynda kross – hümmet boýunça Türkmenistanyň milli pulunahasaplanýar.II bölüm. Salgyt hukuk gatnaşyklary we olara gatnaşyjylar1-nji bap. Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşyjylar10-njy madda. Salgyt hukuk gatnaşyklarynyň mazmunySalgyt hukuk gatnaşyklary Türkmenistanyň salgyt kanunçylygyny berjaýetmegiň barşynda salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşyjylaryň arasynda ýüzeçykýan hukuklaryň we (ýa-da) borçlaryň jemini öz içine alýar.

711-nji madda. Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşyjylarSalgyt töleýji, salgyt töleýjiniň salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşmagynawekilçilik edýän beýleki taraplar, şeýle hem şu Bitewi kanunynyň 13-njimaddasynda görkezilen ygtyýarly edaralar salgyt hukuk gatnaşyklarynagatnaşyjylar bolup durýarlar.12-nji madda. Salgyt töleýji we onuň salgyt hukuk gatnaşyklarynagatnaşmaga wekilçilik edýän beýleki taraplar1.Şu Bitewi kanunda göz öňünde tutulan ýagdaýlar ýüze çykanda kesgitlisalgyt tölemek borçlary üstüne ýüklenen şahsy we (ýa-da) edara görnüşli taraplarsalgyt töleýjiler diýlip ykrar edilýär.Salgyt töleýjiler – şerekete gatnaşyjylar tarapyndan salgyt tölemek boýunçaborçlar öz işini Türkmenistanyň çäklerinde amala aşyrýan, şerekete gatnaşyjylaryňbiriniň üstüne ýüklenip bilner. Salgyt töleýjiler – şerekete gatnaşyjylar salgyttölemek boýunça borçlary ýerine ýetirmekde paýlary boýunça jogapkärçilikçekýärler. “Şereket” adalgasy Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň RaýatBitewi kanunynda kesgitlenen manysynda ulanylýar.2.Bir tarap, bir ýa-da birnäçe salgydy töleýji diýlip ykrar edilip bilner.3. Salgyt töleýji salgyt ýumuşçysynyň, kanuny ýa-da ygtyýar berlenwekiliň üsti bilen salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşyp biler.13-nji madda. Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan ygtyýarlyedaralar1. Şu aşakdakylar salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan edaralar bolupdurýarlar:Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň edaralary (mundan beýläk – salgytgullugy);Türkmenistanyň döwlet gümrük gullugynyň edaralary (mundan beýläk –gümrük gullugy);Türkmenistanyň Merkezi bankyny goşmak bilen, banklar we göteriminepul berýän gaýry edaralar (mundan beýläk – bank edaralary);Türkmenistanyň Ykdysadyýet we maliýe ministrliginiň edaralary (mundanbeýläk – ykdysadyýet we maliýe edaralary);Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň ýerine ýetirilişi bilen baglymeselelere seredilende, kazyýet edaralary;salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan beýleki ygtyýarly edaralar.2. Şu maddanyň 1-nji böleginde görkezilen edaralar salgyt hukukgatnaşyklarynda özleriniň Türkmenistanyň kadalaşdyryjy hukuk namalaryndakesgitlenen ygtyýarlyklarynyň çäklerinde hereket edýärler.

82-nji bap. Salgyt töleýjiler1-nji paragraf. Salgyt töleýji şahsy taraplar14-nji madda. Rezident we rezident däl şahsy taraplar1. Türkmenistanyň raýatlary, daşary döwletleriň raýatlary, raýatlygybolmadyk adamlar şahsy taraplar diýlip ykrar edilýärler.2. Salgyt töleýji diýlip ykrar edilýän şahsy taraplar Türkmenistanyňrezidentleri bolup hem, bolman hem bilerler.3. Şahsy tarap salgyt ýylynda Türkmenistanyň çäginde jemi 183 we ondanhem köp senenama güni bolan halatynda, ol Türkmenistanyň rezidenti hasapedilýär. Şunda, diňe Türkmenistanyň çäginden üstaşyr gitmek üçin bolanýagdaýyndan beýleki halatlarda, Türkmenistanyň çäginde bolan gününiňdowamlylygyna garamazdan, islendik gün şahsy tarapyň Türkmenistanda bolangüni diýlip hasap edilýär.Daşary ýurt döwletleriniň, halkara guramalarynyň diplomatikwekilhanalarynyň ýa-da konsullyk edaralarynyň işgärleri hökmündeTürkmenistanyň çäginde bolýan döwründe daşary ýurt döwletleriniň raýatlary,şeýle hem olaryň maşgala agzalary Türkmenistanyň rezidentleri diýlip ykraredilmeýär.4. Şu maddanyň 2-nji bölegine laýyklykda, Türkmenistanyň rezidentleri bolupdurmaýan şahsy taraplar Türkmenistanyň rezidentleri däl diýlip ykrar edilýär.5. Türkmenistanyň rezidentiniň ýa-da rezidenti bolmadygyň derejesi hersalgyt döwri babatynda kesgitlenýär.15-nji madda. Hususy telekeçi – şahsy tarap1.Şahsy tarap Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewikanunynda göz öňünde tutulan tertipde we şertlerde hususy telekeçi diýlip ykraredilýär.Taraplaryň görkezilen toparlaryna daşary döwletleriň kanunçylygynalaýyklykda bellige alnan hususy telekeçiler hem degişlidir.2. Şahsy tarapyň bellige almagyň, ygtyýarnama ýa-da şuňa meňzeşresminama almagyň bellenen tertibini bozup, telekeçilik işini ýerine ýetirmegi,salgyt salmak maksady bilen, bu şahsy tarapy hususy telekeçi hökmünde salgyttöleýji däl diýip ykrar etmäge esas bolup bilmez.16-njy madda. Şahsy tarapyň ýaşaýan ýeriSalgyt salmak maksady bilen şahsy tarapyň ýaşaýan ýeri TürkmenistanyňSaparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanunynyň düzgünlerine laýyklykdakesgitlenýär.2-nji paragraf. Salgyt töleýji edara görnüşli taraplar

917-nji madda. Rezident we rezident däl edara görnüşli taraplar1.Salgyt salmak maksady üçin edara görnüşli tarap aşakdakyýagdaýlarda Türkmenistanyň rezidenti hasaplanýar:eger-de ol Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda döredilen(esaslandyrylan) bolsa;ýa-da onuň baş ýolbaşçy edarasy (ýolbaşçylary, direksiýasy, müdirýeti ýa-daşulara meňzeş edaralary) Türkmenistanyň çäginde ýerleşýän bolsa.2.Şu maddanyň 1-nji bölegine laýyklykda Türkmenistanyň rezidentleribolup durmaýan edara görnüşli taraplar Türkmenistanyň rezidentleri däl diýlipykrar edilýär.18-nji madda. Rezident däl edara görnüşli tarapyň hemişelikwekilhanasy1.Şu maddanyň 2-nji böleginde başga ýagdaý göz öňünde tutulmadyk bolsa,ygtyýarly tarapyň (şahsy ýa-da edara görnüşli tarapyň) üstünden amala aşyrylýanişi hem goşmak bilen, edara görnüşli tarapyň telekeçilik işini doly ýa-dabölekleýin amala aşyrýan hemişelik iş ýeri Türkmenistanyň çäklerinde rezident däledara görnüşli tarapyň hemişelik wekilhanasy diýlip ykrar edilýär.Hemişelik wekilhana, hususan-da, şular degişlidir:a) şeýle işleriň dolandyrylýan ýeri, şahamçasy, býurosy, edarasy, gullugy,kärhanasy, ussahanasy, sehi, dükany ýa-da şuňa meňzeş ýerleri;b) şunuň ýaly işi amala aşyrmagyň möhletleri garamazdan, tebigy baýlyklarygözlemek, işläp taýýarlamak we (ýa-da) gazyp almak bilen bagly islendik ýer;ç) gurluşyk meýdançalary, gurnalýan we ýygnalýan binalar, şeýle hem işleriňamala aşyrylmaly möhletlerine garamazdan, şu binalar bilen bagly gözegçilikişlerini ýerine ýetirmek;d) Türkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän we harytlary ýerlemek (üpjün etmek)üçin ulanylýan ammar.2. Türkmenistanyň çäginde diňe aşakdaky maksatlar üçin ulanylýan ýerlerrezident däl edara görnüşli tarapyň hemişelik wekilhanasy diýlip ykrar edilmeýär:a) şu edara görnüşli tarapa degişli harytlary ýa-da önümleri saklamak,görkezmek üçin ýerler;b) şu edara görnüşli tarapa degişli harytlary ýa-da önümleri başga birtarapyň gaýtadan işlemegi üçin saklanýan ýeri;ç) şu edara görnüşli tarap üçin haryt, önüm satyn alynýan ýa-da maglumatlartoplanýan ýer;d) şu edara görnüşli tarapyň adyndan baglaşmak üçin şertnamalaryňtaýýarlanylýan ýa-da gol çekişilýän ýeri;ýe) şu edara görnüşli tarapyň bähbitleri üçin taýýarlyk ýa-da ýardam häsiýetliislendik beýleki işi amala aşyrmak üçin ýer.3. Türkmenistanyň rezidenti däl edara görnüşli tarapyň Türkmenistanyňçäklerinde araçynyň (tabşyryk-şertnamanyň, toparyň ýa-da konsignasiýanyň we

10şoňa meňzeş ylalaşygyň esasynda hereket edýän, dellalyň ýa-da beýleki garaşsyzýumuşçynyň) üsti bilen, eger şol taraplar özleriniň adaty işleriniň çäklerindehereket edýän ýagdaýynda, alyp barýan işi şu tarapyň hemişelik wekilhanasynydöretmeýär.4. Türkmenistanyň rezidenti däl edara görnüşli tarap tarapyndanTürkmenistanyň çäklerinde, şu maddanyň 1-nji bölegine laýyklykda hemişelikwekilhana diýlip ykrar edilmeýän edara görnüşli tarapa işgärleriň berilmegi, egerbu işgärler iberilen edara görnüşli tarapyna tabyn bolsalar we onuň adyndanhereket edýän bolsalar, hemişelik wekilhananyň döredilmegine getirýän ýagdaýhökmünde seredilip bilinmez.5. Türkmenistanyň rezidenti däl edara görnüşli tarap Türkmenistandagaýtadan işlemegiň netijesinde alnan, özüne degişli harytlary Türkmenistanyňgümrük çäklerinde ýa-da gümrük gözegçiligi astynda iberilmegini amala aşyrýanhalatynda, bu tarapa hemişelik wekilhanasy bar tarap hökmünde seredilýär.6. Türkmenistanyň rezidenti bolan edara görnüşli tarapyň Türkmenistanyňrezidenti däl edara görnüşli tarap bilen özara baglylygy, eger rezident onuňygtyýarly wekili bolmasa, Türkmenistanyň rezidenti däl edara görnüşli tarapyňhemişelik wekilhanasynyň döredilmegine getirmeýär.7. Türkmenistanyň rezidenti däl edara görnüşli tarapyň Türkmenistanyňçäklerinde bir ýa-da birnäçe hemişelik wekilhanasy bolup biler. Hemişelikwekilhana onuň döredilen, degişli wekilçilik ygtyýarlyklary berlen ýa-datelekeçilik işini amala aşyryp başlan gününden hemişelik wekilhana diýlip ykraredilýär.3-nji bap. Salgyt töleýjiniň adyndan salgyt hukuk gatnaşyklarynagatnaşýan taraplar19-njy madda. Salgyt ýumuşçysy1. Şu Bitewi kanuna laýyklykda salgydy hasaplamak, tutup almak we onysalgyt töleýjiniň ýerine Türkmenistanyň Döwlet býujetine geçirmek boýunçaborçlar ýüklenýän taraplar salgyt ýumuşçysy diýlip ykrar edilýär.2. Salgyt ýumuşçysy aşakdakylara borçludyr:degişli salgydy dogry hasaplamaga, ony salgyt töleýjiden tutup almaga we özwagtynda Türkmenistanyň Döwlet býujetine geçirmäge;salgyt töleýji tarapyndan tölenen pul serişdeleriniň we olar bilen geçirilenbeýleki hasaplaşyklaryň, her bir salgyt töleýji boýunça Türkmenistanyň Döwletbýujetine hasaplanan, tutulyp alnan we geçirilen salgytlaryň hasabyny ýöretmäge;salgyt töleýjiden salgyt tutulmadyk ýagdaýlary we salgyt töleýjiniň bergisiniňmöçberi barada salgyt edarasyna bir aýyň dowamynda ýazmaça habar bermäge;salgydyň hasaplanylyşynyň, tutulyp alnyşynyň we Türkmenistanyň Döwletbýujetine geçirilişiniň dogrulygyna gözegçilik etmek üçin zerur bolanresminamalary salgyt gullugyna bermäge;Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynda bellenen beýleki borçlary ýerineýetirmäge.

3. Eger şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa,salgyt ýumuşçylary hukuk we borçlar babatynda salgyt töleýjilere deňleşdirilýär.20-nji madda. Kanuny wekil1. Salgyt töleýji şahsy tarapyň kanuny wekili diýlip, Türkmenistanyňkanunçylygyna laýyklykda onuň adyndan iş alyp barmaga ygtyýar berlen tarapykrar edilýär.2. Edara görnüşli tarapyň esaslandyryjy resminamalarynyň ýa-daTürkmenistanyň kanunçylygynyň esasynda onuň bähbidine wekilçilik edýän tarapsalgyt töleýjiniň kanuny wekili (salgyt ýumuşçysy) diýlip ykrar edilýär.Salgyt töleýji edara görnüşli tarapyň kanuny wekiliniň (salgyt ýumuşçysynyň)salgyt hukuk gatnaşyklaryndaky hereketi (hereketsizligi) bu edara görnüşli tarapyňhereketi (hereketsizligi) hökmünde ykrar edilýär.3. Üstüne şereket işlerini alyp barmak ýüklenen şerekete gatnaşyjy şolşereketiň kanuny wekili diýlip ykrar edilýär.21-nji madda. Ygtyýarly wekil1. Salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan, salgyt gullugy, salgyt hukukgatnaşyklaryna beýleki gatnaşyjylar bilen gatnaşyklarda onuň bähbitlerini aramagahukuk berlen tarap salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) ygtyýarly wekili diýlipykrar edilýär.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) ygtyýarly wekili öz ygtyýarlyklarynytabşyryk ylalaşygy ýa-da ynanç haty esasynda we özüne berlen hukuklarynyňçäklerinde ýerine ýetirýär.2. Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan ygtyýarly edaralaryň wezipeliişgärleri, kazylar, sülçüler, anyklaýjylar we prokurorlar salgyt töleýjiniň (salgytýumuşçysynyň) ygtyýarly wekili bolup bilmezler.114-nji bap. Salgyt töleýjiniň hukuklary we borçlary22-nji madda. Salgyt töleýjiniň hukuklary1. Salgyt töleýjiniň şu hukuklary bardyr:a) salgyt gullugyndan we salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan beýlekiygtyýarly edaralardan Türkmenistanyň salgyt kanunçylygyny ulanmak meseleleriboýunça düşündiriş almaga;b) salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan ygtyýarly edaralarda özbähbitlerine özüniň kanuny ýa-da ygtyýarly wekilleriniň üsti bilen wekilçiliketmäge;ç) degişli esaslary bolanda, salgyt ýeňilliklerinden peýdalanmaga ýa-da olarypeýdalanmakdan ýüz öwürmäge;d) salgyt boýunça Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň öňündäki borçlarynyň

12ýerine ýetirilişi barada salgyt gullugyndan maglumat almaga;ýe)şu Bitewi kanunda göz öňünde tutulan tertipde Türkmenistanyň Döwletbýujetine salgyt we beýleki tölegleri tölemek boýunça möhleti yza süýşürmekligeýa-da möhletlere bölmeklige ygtyýar almaga;ä) özünde geçirilen salgyt barlaglarynyň we ýerinde seretmekligiň netijeleriboýunça ykrarhatlary bilen tanyşmaga we olar boýunça düşündiriş bermäge;f) salgytlary hasaplamak we tölemek boýunça salgyt gullugyna we olaryňwezipeli adamlaryna düşündiriş bermäge;g) salgyt gullugyny ýazmaça habarly edip, beýleki taraplaryň salgyt boýunçabergileriniň hasabyna salgyt tölemäge;h) artyk tölenen (tutulyp alnan) salgytlaryň möçberini öz wagtynda başgasalgytlar boýunça tölegleriň hasabyna geçirmäge ýa-da yzyna almaga;i) salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan ygtyýarly edaralaryň wezipeliadamlaryndan, olaryň salgyt töleýji babatynda hereketlerinde (hereketsizlikleri)Türkmenistanyň kanunçylygynyň berjaý edilmegini talap etmäge;j) salgyt we ýa-da gümrük gulluklarynyň salgyt tölemek babatyndakytalaplaryndan, şeýle hem beýleki çözgütlerinden, salgyt hukuk gatnaşyklarynagatnaşýan ygtyýarly edaralaryň we olaryň wezipeli adamlarynyň wegullukçylarynyň hereketlerinden we hereketsizliklerinden bellenen tertipde şikaýatetmäge;ž) salgyt syryny berjaý etmegi talap etmäge;k) salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan ygtyýarly edaralaryň, bu edaralaryňwezipeli adamlarynyň we gullukçylarynyň bikanun çözgütleri, hereketleri wehereketsizlikleri netijesinde ýetirilen zyýanyň öwezini dolmagy bellenen tertipdetalap etmäge;l) salgyt salynýan binýatlary hasaba almakda, salgydy hasaplamakda wetölemekde goýberilen ýalňyşlyklary özbaşdak düzetmäge;m) şu Bitewi kanunda we Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýlekinamalarynda bellenen beýleki hukuklary.2. Türkmenistanyň gümrük serhetleriniň üstünden harytlaryň geçýändigi bilenbaglanyşykly, salgyt töleýän salgyt töleýjileriň hukuklary Türkmenistanyň gümrükkanunçylygy bilen hem kesgitlenýär.23-nji madda. Salgyt töleýjiniň borçlary1.Salgyt töleýji aşakdakylara borçludyr:a) şu Bitewi kanunda bellenen salgytlary tölemäge;b) eger Türkmenistanyň kanunçylygynda şeýle borç göz öňünde tutulanbolsa, şu Bitewi kanunda bellenen tertipde salgyt gullugynda hasapda durmaga;ç) şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa,salgytlary hasaplamak we tölemek üçin zerur bolan öz girdejileriniň,harajatlarynyň (çykdajylarynyň) we salgyt salynýan binýatlarynyň hasabynybellenen tertipde ýöretmäge;d) eger Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynda başga ýagdaýlar göz öňündetutulmadyk bolsa, salgyt töleýji bolup durýan salgytlary boýunça hasapda durýan

salgyt gullugyna bellenen tertipde salgyt beýannamalaryny we maliýe hasabatynytabşyrmaga;ýe) salgyt barlaglary geçirilende we Türkmenistanyň kanunçylygyndabellenen beýleki ýagdaýlarda salgytlary hasaplamak we tölemek üçinresminamalary (maglumatlary) salgyt gullugyna hem-de olaryň wezipeliadamlaryna we gullukçylaryna bermäge;ä) salgyt gullugynyň Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň ýüze çykarylanbozulmalaryny düzetmek baradaky talaplaryny ýerine ýetirmäge;f) Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda, hasaphana we salgyt hasabyýöredilýän resminamalaryň goralyp saklanylmagyny üpjün etmäge;g) salgyt ýeňillikleriniň ulanylýandygy barada mälim etmäge we şeýleýeňilliklere hukugy tassyklaýan resminamalary hasapda durýan salgyt gullugynatabşyrmaga;h) şu Bitewi kanunda we Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýlekinamalarynda göz öňünde tutulan gaýry borçlary berjaý etmäge.2.Salgyt töleýjiler – edara görnüşli taraplar we hususy telekeçiler şumaddanyň 1-nji bölüminde göz öňünde tutulan borçlaryndan başga-da salgythasabyna goýulan ýeri boýunça salgyt gullugyna aşakdakylary ýazmaça görnüşdehabar bermäge borçludyrlar:a) Türkmenistanyň çäklerinden daşardaky bank edaralarynda hasaplaşykwe gaýry hasaplaryň açylandygy ýa-da ýapylandygy, şol sanda rezident däller üçin– Türkmenistanda peýda (girdeji) almaga gönükdirilen diňe telekeçilik we gaýryişi amala aşyrmak üçin peýdalanylýan hasaplar barada şeýle hasaplaryň açylan(ýapylan) gününden soň bäş gün möhletde habar bermäge;b) beýleki edara görnüşli taraplara (ýa-da şereketlere) paýçy hökmündegatnaşygy barada – paýçy bolup gatnaşyp başlan gününden on günden gijä galmanhabar bermäge. Türkmenistanyň rezidenti däl edara görnüşli taraplar, eger buTürkmenistanyň salgyt kanunçylygy tarapyndan düzgünleşdirilýän gatnaşyklarbilen baglanyşykly bolsa, şeýle gatnaşyklar barada habar bermäge borçludyrlar;ç) Türkmenistanyň çäklerinde döredilen, Türkmenistanyň rezidentleri üçinbolsa onuň çäklerinden daşarda döredilen aýrybaşgalanan düzüm birlikleriniňählisi barada - olar döredilen, üýtgedilip guralan we ýatyrylan gününden on gündengijä galman habar bermäge;d) öz işini bes edýändigi, ýatyrýandygy ýa-da üýtgedip guraýandygy,gurbunyň ýokdugy (batandygy) barada – şeýle çözgüt kabul edilen gününden ongünden gijä galman habar bermäge;e) hususy telekeçiniň ýerleşýän ýeriniň, iş dolandyrýan ýeriniň we (ýa-da)ýaşaýan ýeriniň üýtgändigi barada – şeýle çözgüdiň kabul edilen gününden ýa-daýaşaýan ýeriniň çalşan gününden on günden gijä galman habar bermäge.3.Türkmenistanyň gümrük serhedinden harytlaryny geçirýändigi bilenbaglanyşykly salgyt töleýän salgyt töleýjileriň borçlary Türkmenistanyň gümrükkanunçylygy bilen hem kesgitlenýär.III bölüm. Salgyt töleýjileri hasaba almak13

1424-nji madda. Salgyt töleýji hökmünde hasaba goýmak1.Salgyt töleýji hökmünde hasaba goýmaklyga Türkmenistanda özşahamçalaryny we wekilhanalaryny bellige aldyran daşary ýurtly edara görnüşlitaraplary goşmak bilen, Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda bellige alnanşahsy taraplar - hususy telekeçiler we edara görnüşli taraplar degişlidir.2.Zähmet ylalaşygy ýa-da raýat-hukuk häsiýetli ylalaşyk boýunça işleýänşahsy taraplar şu Bitewi kanuna laýyklykda salgyt ýumuşçysy bolup durýan işberijiniň üsti bilen salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulmaga degişlidir.3.Şu maddanyň 1-nji we 2-nji bölümleriniň täsirine düşmeýän şahsy tarap,eger Bitewi kanunda başga ýagdaý görkezilmedik bolsa, salgyt tölemek üçinBitewi kanunda göz öňünde tutulan ýagdaýlar bolan halatynda, salgyt töleýjihökmünde hasaba goýulmaga degişlidir.4.Şu maddanyň 1-nji bölüminiň täsirine düşmeýän Türkmenistanyňçägindäki işi hemişelik wekilhananyň döredilmegine getirýän daşary ýurtly edaragörnüşli tarap salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulmaga degişlidir.5.Şu maddanyň 1 – 4-nji bölüminde görkezilen taraplar, edara görnüşlitarapyň (aýrybaşgalanan düzüm birliginiň) ýerleşýän ýeri, şahsy tarapyň ýaşaýanýeri ýa-da Türkmenistanyň çäklerinde alyp barýan iş ýeri, olara degişli emläkleriňýerleşýän ýeri boýunça salgyt gulluklarynda salgyt töleýji hökmünde hasabagoýulmaga degişlidir.Salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulmaga degişli tarapda hasaba goýulýanýeri kesgitlemek bilen kynçylyklar ýüze çykan halatynda onuň berenmaglumatlarynyň esasynda karar salgyt gullugy tarapyndan kabul edilýär.6.Şereket degişlilikde ýerleşýän ýeri, iş alyp barýan ýeri ýa-da şereketegatnaşyjylaryň biriniň Türkmenistanyň çäklerinde ýaşaýan ýeri boýunça salgytgullugynda hasaba goýulmaga degişlidir. Şunda şeýle gatnaşyjyny saýlap almakhukugy şerekete gatnaşyjylara degişlidir.25-nji madda. Hasaba goýmagyň tertibi we möhletleri1.Salgyt töleýji hökmünde hasaba goýmaklyk şahsy tarapyň – hususytelekeçiniň ýa-da edara görnüşli tarapyň (aýrybaşgalanan düzüm birliginiň) döwletbelligine alnan gününden soň on günüň dowamynda salgyt gullugyna berlenarzanyň esasynda, beýleki taraplar üçin bolsa, salgyt tölemek borçlaryna getirýänýagdaýlaryň ýüze çykan gününden başlap amala aşyrylýar.Şereket üçin on günlük möhlet bilelikde iş alyp barmak barada ylalaşykbaglaşylan gününden başlap hasaplanýar.Zähmet ylalaşyklary (şertnamalary) ýa-da raýat-hukuk häsiýetli ylalaşyklaresasynda işleýän taraplar, Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndanbellenýän tertipde salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulmaga degişlidir.2.Şahsy tarap salgyt töleýji hökmünde hasaba goýmak barada arza bilen birwagtda öz şahsyýetine güwä geçýän we ýaşaýan ýeri boýunça bellige alnandygynytassyklaýan resminamalary berýär, hususy telekeçi bolup durýan tarap bolsahususy telekeçi hökmünde döwlet belligine alnandygy baradaky şahadatnamany

goşmaça berýär.3.Edara görnüşli tarap salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulmagy baradakyarza bilen bir wagtda döwlet belligine alnandygy baradaky şahadatnamanyň,esaslandyryjy resminamalarynyň nusgalaryny, Türkmenistanyň çäklerindeşahamçalar ýa-da wekilhanalar açylanda bolsa – olaryň döwlet belligine alnandygybaradaky bellenilen tertipde tassyklanan şahadatnamalarynyň nusgalaryny, şeýlehem statistik hasaba alyş kartoçkasynyň göçürilen nusgasyny tabşyrýar.Degişli halatlarda edara görnüşli tarap haýsy hem bolsa bir tarapa wekilçilikwezipesiniň berlendigine şaýatlyk edýän resminamanyň bellenen tertipdetassyklanan nusgasyny tabşyrýar.4.Şereket salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulmagy hakyndaky arza bilenbirlikde bilelikdäki iş baradaky ylalaşygyň göçürilen nusgasyny tabşyrýar.5.Salgyt edarasy, görkezilen taraplar ähli zerur resminamalary tabşyrangününden başlap üç günüň dowamynda salgyt töleýjini hasaba goýmaga we degişlişahadatnama bermäge borçludyr.6. Salgyt hasabyna goýulmagy baradaky arza bilen birlikde berlenbellige alyş maglumatlar, esaslandyryjy we gaýry resminamalar üýtgedilenýagdaýynda salgyt hasabynda duran tarap olaryň üýtgedilen gününden başlap ongünüň dowamynda bu barada salgyt gullugyna habar bermäge borçludyr.7. Edara görnüşli tarap hemişelik wekilhananyň üsti bilen iş alypbarmagy bes etmek barada çözgüt kabul eden ýagdaýynda, şeýle tarap çözgüdiňkabul edilen gününden başlap on günden gijä galman bu barada hasapda duran ýeriboýunça salgyt gullugyna habar bermäge borçludyr.8. Salgyt töleýji hökmünde hasapda goýulan salgyt töleýjä (salgytýumuşçysyna) hususy salgyt belgisi berilýär.Salgyt gullugy salgyt töleýjä iberýän ähli habarnamalarynda we habarlaryndaonuň hususy salgyt belgisini görkezýär.Salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) beýannamada, arzada, hasaplaşyk-töleg wegaýry resminamalarda, şeýle hem Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňündetutulan gaýry ýagdaýlarda özüniň hususy salgyt belgisini görkezýär.Salgyt töleýjä hususy salgyt belgisini bermegiň, belgini ulanmagyň, şeýlehem üýtgetmegiň tertibi Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndankesgitlenýär.9.Salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulanda ulanylýan resminamalaryňgörnüşleri Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan bellenýär.26-njy madda. Döwlet salgyt sanawy1.Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan aşakdakylardanybarat Döwlet salgyt sanawy ýöredilýär:şahsy taraplaryň sanawy;edara görnüşli taraplaryň sanawy.2.Döwlet salgyt sanawyna wagtlaýyn salgyt belgisi bolan salgyt töleýjileriňmaglumatlary hem girizilýär.15

1627-nji madda. Salgyt gullugyna maglumatlary bermek boýunça döwletedaralarynyň borçlary1.Edara görnüşli taraplary (olaryň aýrybaşgalanan düzüm birliklerini) döwletbelligine alýan edaralar bellige alnan (gaýtadan bellige alnan) ýa-da ýatyrylan(üýtgedilip gurlan) edara görnüşli taraplaryň (olaryň aýrybaşgalanan düzümbirlikleriniň) bellige alnan (gaýtadan bellige alnan) ýa-da ýatyrylan (üýtgedilipgurlan) gününden başlap on günden gijä galman ýerleşýän ýerleri boýunça salgytgulluklaryna habar bermäge borçludyrlar.2.Howandarlyk we hossarlyk, terbiýeçilik, bejeriş edaralary, ilaty durmuştaýdan goramak edaralary we Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykdahowandarlygy, hossarlygy bellenen ýa-da hossarlyk edilýäniň emläginidolandyrýan şonuň ýaly beýleki edaralar kazyýet tarapyndan işe ýarawsyz diýlipykrar edilen şahsy taraplara howandarlyk etmegiň, işe ýarawsyzlaryň, beýlekikämillik ýaşyna ýetmedik şahsy taraplaryň, kazyýet tarapyndan işe ukyplylygyçäklendirilen şahsy taraplaryň, öýde guramaçylykly lukmançylyk gözegçiligigörnüşinde hossarlyk ýola goýlan şahsy taraplaryň, kazyýet tarapyndan dereksizýok bolan diýlip ykrar edilen şahsy taraplaryň emläklerini dolandyrmagyň ýolagoýlandygy, şeýle hem görkezilen howandarlyk, hossarlyk etmek ýa-da emlägidolandyrmak bilen baglanyşykly soňky üýtgemeler barada özüniň ýerleşýän ýeriboýunça salgyt gullugyna şeýle çözgüt kabul edilen gününden başlap bäş gündengijä galman habar bermäge borçludyrlar.3.Şahsy taraplary ýaşaýan ýeri boýunça ýazýan, şol sanda daşary döwletleriňraýatlaryny we raýatlygy bolmadyk adamlary bellige alýan, şahsy taraplaryňdogulandygyny we dünýäden ötendigini bellige alýan edaralar ýaşaýan ýerleriboýunça şahsy taraplaryň dogulandygynyň we merhum bolandygynyň belligealnandygy barada bellige alnan aýyndan soňky aýyň 5-inden gijä galman özýerleşýän ýerleri boýunça salgyt gulluklaryna habar bermäge borçludyrlar.4. Şahadatnama, ygtyýarnama ýa-da ygtyýar beriji we bellige alyş häsiýetliresminamalary bermäge ygtyýarly edaralar şahadatnama, ygtyýarnama ýa-daygtyýar beriji we bellige alyş häsiýetli beýleki resminama berlen (yzyna alnan ýadabes edilen) salgyt töleýjiler barada olaryň berlen (yzyna alnan ýa-da bes edilen)gününden başlap on günüň dowamynda öz ýerleşýän ýerleri boýunça salgytgullugynyň edaralaryna maglumat bermäge borçludyrlar.5. Notarial hereketlerini amala aşyrmaga ygtyýarly edaralar (guramalar)miras alma hukugyň notarial taýdan tassyklanandygy hakynda öz ýerleşýän ýerleriboýunça salgyt gullugynyň edaralaryna, eger şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlargöz öňünde tutulmadyk bolsa, notarial taýdan tassyklanan gününden başlap bäşgünden gijä galman habar bermäge borçludyrlar.28-nji madda. Bank edaralarynyň salgyt gullugyna maglumat bermekbilen baglanyşykly borçlaryTürkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän bank edaralary şahsy tarap bolupdurýan hususy telekeçilere, edara görnüşli taraplara (onuň aýrybaşgalanan düzüm

irliklerine) hasap açandyklary ýa-da ýapandyklary barada şeýle hasabyň açylanýa-da ýapylan gününiň ertesi gününden gijä galman bank edaralarynyň ýerleşýänýerleri boýunça salgyt gullugyna habar bermäge borçludyrlar.Salgyt gullugynyň talap etmegi boýunça üç gün möhletde beýleki şahsytaraplaryň hasaplary barada hem maglumat berilmelidir.IV bölüm. Salgydy hasaplamak we tölemek1-nji bap. Salgyt salmak maksady bilen hasaba almak we hasabatlylyk29-njy madda. Salgyt salynýan binýatlary hasaba almak1.Salgyt salynýan binýatlary hasaba almak salgyt salmak maksady bilensalgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan alnyp barylýar.Salgyt salynýan binýatlary hasaba almak we olara baha bermek hasaphanahasaplarynyň we (ýa-da) salgyt salmaga degişli ýa-da salgyt salmak bilenbaglanyşykly binýatlar hakyndaky resminamalar arkaly tassyklanan maglumatlaraesaslanýar.2.Salgyt salynýan binýatlary hasaba almak salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy)tarapyndan özbaşdak alnyp barylýar, özleriniň kanuny we ygtyýarly wekilleritarapyndan şeýle hasabyň ýöredilýän dereksiz ýok bolan we kämillik ukybybolmadyk adamlary muňa degişli däldir.3.Salgyt salynýan binýatlary hasaba almagy alyp barmak salgyt töleýjiniň işibilen baglanyşykly ähli amallary we onuň maliýe ýagdaýy barada doly we dogrydüşünjäniň bolmagyny üpjün etmelidir. Görkezilen amallar olaryň başlanyşyny,barşyny we tamamlanyşyny öwrenip bolar ýaly beýan edilmelidir.4.Salgyt töleýji tarapyndan salgyt salynýan binýatlaryň hasaba alnyşynyözbaşdak ýöretmäge mümkinçilik bolmadyk ýagdaýynda, ol haryt-maddyätiýaçlygyna degişli edilen meňzeş harytlary hasaba almak üçin aşakdaky usullaryňbirini ulanmaga haklydyr:a) baha beriş usuly, şunda ilkinji nobatda birinji satyn alnan ýa-da öndürilenharydyň gymmaty hasapdan öçürilýär;b) baha beriş usuly, şunda ilkinji nobatda soňky satyn alnan ýa-da öndürilenharydyň gymmaty hasapdan öçürilýär;ç) ortaça ölçerilen gymmat boýunça baha bermek usuly.Haryt-maddy ätiýaçlary hasaba almak üçin saýlanyp alnan usul salgytýylynyň dowamynda üýtgedilip bilinmez.5.Haryt-maddy ätiýaçlary (gymmatlyklary) diýen düşünje hasapçylyk hasabaalyş maksatlary üçin kesgitlenen manyda kabul edilýär.30-njy madda. Salgyt beýannamasy1.Salgyt beýannamasy salgyt töleýji tarapyndan berilýän we salgydyhasaplamak we (ýa-da) tölemek üçin zerur bolan salgyt hasabatynyň bir görnüşibolup durýar. Salgyt beýannamasynyň görnüşi, ony bermegiň we doldurmagyň17

18tertibi Türkmenistanyň Ykdysadyýet we maliýe ministrligi bilen bilelikdeTürkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan işlenip taýýarlanýar wetassyklanýar.Eger şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa, salgytbeýannamasy her bir salgyt töleýji tarapyndan tölenmäge degişli her bir salgytboýunça berilýär.Salgyt beýannamasy salgyt töleýjiniň hasapda duran ýeri boýunça salgytgullugyna berilýär we oňa salgyt töleýji tarapyndan, degişli ýagdaýlarda bolsa,onuň kanuny ýa-da ygtyýarly wekili tarapyndan gol çekilmelidir.2. Salgyt beýannamasy salgyt töleýjiniň hut özi tarapyndan, şeýle hem poçtaýollamalary görnüşinde berlip bilner. Salgyt gullugynyň salgyt beýannamasynykabul etmezlige haky ýokdur we salgyt töleýjiniň haýyşy boýunça salgytbeýannamasynyň göçürilen nusgasynda onuň kabul edilen we gowşurylan senesinibellik etmäge borçludyr. Salgyt beýannamasy poçta bilen iberilende, iberilenýerindäki poçtanyň basan möhürçesiniň senesi onuň gowşurylan senesi hasapedilýär. Salgyt gullugy bilen ylalaşylyp, salgyt beýannamasy elektron resminamagörnüşinde ýa-da başga bir göterijide berlip bilner.31-nji madda. Salgyt gullugynda salgyt beýannamasyny doldurmakEger salgyt töleýjiniň salgyt beýannamasyny özbaşdak doldurmaga, salgydyňmöçberini hasaplamaga ýa-da bu borjy üçünji bir adama tabşyrmaga ýagdaýynyňýokdugy sebäpli, salgyt töleýjiden onuň ýazmaça görnüşini alyp bolmajakhalatynda, salgyt beýannamasy salgyt gullugynyň işgäri tarapyndan salgyttöleýjiniň aýdanlarynyň esasynda doldurylyp bilner.32-nji madda. Salgyt beýannamasyna üýtgetmeler girizmekSalgyt töleýji tarapyndan tabşyrylan salgyt beýannamasynda maglumatlaryňgörkezilmändigi ýa-da doly görkezilmändigi, şonuň ýaly hem salgydyň möçberiniňpeselmegine getirýän ýalňyşlyklar ýüze çykarylan halatynda, salgyt töleýji salgytbeýannamasyna zerur goşmaçalary we üýtgetmeleri girizmäge we salgytgullugyna gowşurmaga borçludyr.Goşmaçalar we üýtgetmeler girizilen, salgydyň tölenmeli möhletitamamlanmazdan öň salgyt gullugyna gowşurylan salgyt beýannamasy bellenenmöhletde gowşurylan hasap edilýär.Goşmaçalar we üýtgetmeler girizilen salgyt beýannamasy salgyt tölemekmöhleti geçenden soň, ýöne salgyt töleýjiniň resminamalar esasynda barlaggeçirmegiň bellenendigini bilen pursadyndan öň tabşyrylan halatynda, salgyttöleýji şu Bitewi kanunda göz öňünde tutulan jogapkärçilikden boşadylýar. Şundaumumy bellenen tertipde puşman puly hasaplanyp ýazylýar.33-nji madda. Salgyt beýannamasyny gowşurmagyň möhletini uzaltmakEger salgyt töleýji salgyt beýannamasynyň gowşurylmaly möhleti

tamamlanýança ony gowşurmagyň möhletini uzaltmak barada ýüz tutan bolsa weşu Bitewi kanunyň 39-njy maddasyna laýyklykda kesgitlenýän, salgydyňgaraşylýan möçberini doly tölände, salgyt gullugy bilen ylalaşylyp, salgytbeýannamasynyň tabşyrylmaly möhleti otuz güne çenli uzaldylyp bilner.2-nji bap. Salgydy hasaplamak we salgyt habarnamasyny bermek1-nji paragraf. Salgydyň möçberini hasaplamak we bellemek34-nji madda. Salgydyň möçberini hasaplamagyň we kesgitlemegiňumumy düzgünleri1.Salgydy hasaplamak salgyt töleýji tarapyndan özbaşdak ýerine ýetirilýär. ŞuBitewi kanunda salgydy hasaplamagy salgyt ýumuşçysyna, salgyt gullugyna wesalgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan beýleki ygtyýarly edaralara tabşyrmak ýalyýagdaýlar hem göz öňünde tutulýar.Salgydyň her bir görnüşi boýunça salgydyň möçberini hasaplamak şu Bitewikanunda ýa-da Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýleki namalaryndabellenen tertipde geçirilýär.2.Salgydyň möçberi salgyt gullugy tarapyndan geçirilen kameral barlaglaryňnetijeleri boýunça bellenýär.Salgyt ýumuşçylary, salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan ygtyýarlyedaralar tarapyndan salgydyň möçberi hasaplananda hasaplanan salgydyň möçberibellenen diýlip ykrar edilýär.3.Salgydyň möçberini bellemek üçin aşakdakylar esas bolup biler:salgyt töleýjiniň salgyt beýannamasynda görkezilen maglumatlar;salgyt salynýan binýatlary hasaba alyş maglumatlary;auditiň, salgyt barlaglarynyň maglumatlary;salgyt salmak üçin ähmiýeti bolan beýleki maglumatlar.Türkmenistanyň kanunçylygy bozulyp, salgyt hasaplamak üçin alnan habarlarsalgydy bellemek üçin esas bolup bilmez.4. Eger salgyt gullugy kameral barlagyň netijeleri boýunça habarnamagowşurmak üçin bellenilen möhletlerde salgydyň hasaplanan möçberine üýtgetmegirizmegiň zerurdygy hakynda salgyt töleýjini habarly etmedik bolsa, salgyttöleýjiniň salgyt beýannamasynda görkezilen salgydyň möçberi bellenen diýlipykrar edilýär.5. Eger ýüze çykarylan, salgyt salmak üçin ähmiýeti bolan hakykyýagdaýlardan we amala aşyrylýan amallaryň düýp manysyndan ugur alanyňda,geleşigiň hukuk görnüşiniň ýa-da geleşigiň yzygiderliliginiň salgydy tölemekdengaça durmaga getirýänligi mälim bolsa, salgyt gullugy salgydyň hakyky möçberinianyklaýar we hasaplaýar.Salgyt gullugy salgyt töleýjiniň salgyt tölemekden boýun gaçyrmak pikiriniňbardygyna şaýatlyk edýän ýeterlik subutnamalar bolan halatynda, salgydymöhletinden öň hasaplamaga we bellemäge, şeýle hem salgydy haýal etmäntölemegi talap etmäge hem haklydyr.19

2035-nji madda. Salgyt özeni1.Salgyt özeni her bir salgyt salynýan binýat boýunça degişli hasabat (salgyt)döwri üçin anyklanýar we onuň gymmatyny, fiziki ýa-da başga bir häsiýetleriniözünde jemläp biler. Salgyt salynýan binýat we salgyt özenini anyklamagyň tertibisalgydyň her bir görnüşi boýunça şu Bitewi kanun arkaly bellenilýär.2.Salgyt özeni aşakdaky ýagdaýlarda düzedilmäge degişlidir:geleşik geçirmegiň ýagdaýlary üýtgände;geleşik doly ýa-da bölekleýin ýatyrylanda;bahalaryň we nyrhlaryň üýtgemegi netijesinde geleşigiň pul möçberiüýtgände;geleşik hakyky däl hasap edilende;geçen salgyt (hasabat) döwürlerinde hasaba alynmadyk geleşikler ýüzeçykarylanda;geçen salgyt (hasabat) döwürlerinde ýol berlen ýalňyşlyklar (ýoýulmalar)ýüze çykarylanda;zerur bolan beýleki halatlarda.Görkezilen ýagdaýlarda düzediş girizmek salgyt özeniniň ýüze çykarylanýagdaýlary hasaba alynman anyklanan (hasaplanan) salgyt (hasabat) döwrüniňsalgyt özenine degişlidir. Anyk döwri kesgitlemek mümkin bolmadyk ýagdaýynda,şeýle ýagdaýyň ýüze çykarylan salgyt (hasabat) döwrüniň salgyt özeni düzedilýär.Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenen tertipde geleşikler hakyky däldiýlip ykrar edilende, salgyt özeni geleşigiň beýleki tarapyna gaýtarylyp berilýänserişdeleriň möçberinde azaldylýar.Diňe degişli resminamalar arkaly tassyklanan esaslar bolan halatynda salgytözenine düzediş girizilýär.36-njy madda. Salgyt salmak üçin harytlaryň, işleriň, hyzmatlaryňbahasyny kesgitlemek1.Salgyt salmagyň maksatlary üçin geleşigiň taraplarynyň harytlara, işlere,hyzmatlara ulanan bahasy kabul edilýär. Munuň şeýle däldigi subut edilýänçä, bubaha bazar bahasy bolup durýar diýlip çak edilýär.2.Salgyt gullugy salgyt salmak maksady üçin aşakdaky ýagdaýlarda geleşigiňtaraplarynyň ulanan bahalaryna baha bermäge haklydyr:bir-birine garaşly taraplaryň arasynda geleşikler geçirilende;harytlary, işleri, hyzmatlary çalyşmak boýunça işler geçirilende;daşary söwda geleşiklerinde;eger salgydyň hasaplanylyşynyň dolulygyna gözegçilik amala aşyrylanda,geleşigiň taraplarynyň ulanan bahalary harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) hakykybazar bahalaryndan ep-esli tapawutlanýar diýip pikir etmäge ýeterlik esas barbolanda.Salgyt salmak maksady üçin biri-birine garaşly taraplar diýlip, özaragatnaşyklary olaryň iş şertlerine ýa-da ykdysady netijelerine täsir edip biljek şahsy

we (ýa-da) edara görnüşli taraplar ykrar edilýär.3.Harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) hakyky bazar bahasy diýlip hyrydarlygyňwe hödürlemäniň özara mynasybetinde emele gelen baha düşünilýär, şeýlebolmadyk ýagdaýda – deňeşdirme şertlerde meňzeş harytlaryň (işleriň,hyzmatlaryň) bahasy ykrar edilýär.Deňeşdirme şertleri diýlip, eger olaryň arasyndaky tapawut harytlaryň (işleriň,hyzmatlaryň) bahasyna düýpli täsir etmeýän ýa-da düzedişleriň üsti bilen gözöňünde tutup bolýan şertler ykrar edilýär. Garaşsyz hyzmatdaşlaryň ýa-da biribirinegaraşly taraplaryň arasynda, eger olaryň özara garaşlylygy geleşigiňnetijelerine täsir etmeýän bolsa, wagty boýunça golaý geçirilen geleşikler, şeýlehem iberilýän harytlaryň sany (möçberi), borçlaryň ýerine ýetirilen möhleti, tölegiňşertleri we geleşiklerde adatça ulanylýan beýleki şertler göz öňünde tutulmalydyr.Bazaryň hakyky bahasyny kesgitlemek üçin aşakdakylar ulanylyp bilner:harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) hakyky bazar bahasynyň alyjynyň olarysoňra ýerleýän bahasynyň esasynda kesgitlenýän usuly. Şunda alyjynyň ýerleýänbahasy alyjynyň şeýle harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemek üçin edenharajatlarynyň degişli bölegine, şeýle hem alyjynyň şu ugurda alýan peýdasynyňmöçberlerinde azaldylýar;satyjynyň şeýle görnüşindäki harytlara (işlere, hyzmatlara) çykaranharajatlarynyň we işiň şu ulgamynda adaty alynýan peýdanyň esasynda harytlaryň(işleriň, hyzmatlaryň) hakyky bazar bahasyny kesgitlemek usuly. Görkezilen usulbirinji usuly ulanmak mümkin bolmadyk ýagdaýlarda ulanylýar.Şu usullardan peýdalanmak bilen kesgitlenen hakyky bazar bahasy degişlihasaplamalar bilen tassyklanmalydyr. Harydyň (işleriň, hyzmatlaryň) hakyky bazarbahasy baradaky maglumatlar döwlet hasabaty edaralaryndan we beýleki resmimaglumat çeşmelerinden hem alnyp bilner.Salgyt salmak maksady üçin, Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenendöwlet tarapyndan düzgünleşdirilýän bahalar (nyrhlar) boýunça harytlar (işler,hyzmatlar) ýerlenende görkezilen bahalar (nyrhlar) ulanylýar.4.Harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) hakyky bazar nyrhlary kesgitlenendeaşakdaky ýagdaýlar bilen baglanyşykly indirimler göz öňünde tutulmalydyr:sarp edijilik isleginiň möwsümleýin we beýleki ýagdaýlar sebäpli üýtgemegi;hiliniň we gaýry sarp edijilik häsiýetleriniň ýitgileri;ýaramlylyk ýa-da ýerlemek möhletiniň tamamlanýan senesiniňgolaýlamagy;özüne meňzeşi ýok täze harytlaryň bazara getirilmegi, şeýle hem harytlaryň(işleriň, hyzmatlaryň) täze bazarlara getirilmegi;alyjylary tanyşdyrmak maksady bilen bazara getirilen harytlaryň synaggörnüşleriniň we nusgalarynyň ýerlenmegi.5.Şu maddanyň 2-nji bölüminde göz öňünde tutulan geleşik taraplarynyňulanan bahalary bazaryň hakyky bahasyndan 20 göterimden köp tapawutlanýanýagdaýynda, salgyt gullugy degişli harytlara (işlere, hyzmatlara) bazaryň hakykynyrhlaryndan ugur alyp, salgydy hasaplamak we bellemek barada esaslandyrylançözgüt kabul etmäge haklydyr.6.Özlerine mahsus birmeňzeş alamatlary, hususan-da – fiziki häsiýetnamasy,21

22hili, bazardaky abraýy, çykarylan ýurdy, öndürijisi bir bolan harytlar birmeňzeşharytlar diýlip ykrar edilýär.Meňzeş bolmazdan kybapdaş häsiýetleri bolan we şol bir wezipäni ýerineýetirmäge mümkinçilik berýän meňzeş böleklerden ybarat bolan we täjirçiliktaýdan özara çalşylyp bolýan harytlar birmeňzeş harytlar diýlip ykrar edilýär.Harytlaryň birmeňzeşligi anyklananda, has takygy, olaryň hili, harytlyk nyşany,bazardaky abraýy, öndürilen ýurdy göz öňünde tutulýar.7.Kazyýet işe garanda, şu maddanyň 1-6-njy bölümlerinde sanalanýagdaýlar bilen çäklenmän, geleşigiň netijelerini kesgitlemek üçin ähmiýeti bolanislendik ýagdaýlary göz öňünde tutmaga haklydyr.37-nji madda. Salgydyň möçberiSalgydyň möçberi salgyt özeniniň birliginden göterim we (ýa-da) kesgitlenenululyk görnüşinde alynýan salgydyň möçberini aňladýar.38-nji madda. Salgyt döwri1.Salgyt özeniniň we tölemäge degişli salgydyň möçberiniň hasaplanýan wagtaralygy döwür salgyt döwri diýlip hasap edilýär. Salgyt döwri şu Bitewi kanuntarapyndan salgytlaryň aýry-aýry görnüşleri babatynda bellenýär.Salgyt döwri bir ýa-da birnäçe hasabat döwründen ybarat bolup biler.2.Türkmenbaşy aýynyň 1-inden Ruhnama aýynyň 30-y döwürde döredilenedara görnüşli tarap üçin salgytlara degişli ilkinji salgyt döwri, onuň döredilengününden şol ýylyň ahyryna çenli wagtdan ybaratdyr. Garaşsyzlyk aýynyň 1-indenBitaraplyk aýynyň 31-i aralygynda döredilen edara görnüşli tarap üçin bolsa, şeýlesalgytlar üçin ilkinji salgyt ýyly onuň döredilen gününden, döredilen ýylyndansoňky senenama ýylynyň ahyryna çenli wagtdan ybaratdyr.Senenama ýylynyň ahyryna çenli ýatyrylan edara görnüşli tarap üçin iň soňkysalgyt döwri şol ýylyň başyndan onuň ýatyrylan gününe çenli wagtdan ybaratdyr.Eger edara görnüşli tarap ýatyrylan ýylynyň öň ýanyndaky ýylyň Garaşsyzlykaýynyň 1-inden soň döredilen bolsa, şeýle salgytlar üçin salgyt döwri onuňdöredilen gününden ýatyrylan gününe çenli wagtdan ybaratdyr.3.Edara görnüşli tarap döredilende ýa-da ýatyrylanda salgyt döwri senenamaaýy ýa-da çäregi hökmünde bellenenler üçin salgytlar babatynda birinji (soňky)salgyt döwri salgyt töleýji hökmünde hasaba goýulan ýerindäki salgyt gullugybilen ylalaşylyp kesgitlenilýär.4.Şu maddanyň 2-nji we 3-nji bölümleri aşakdaky ýaly ulanylýar:Türkmenistanyň rezidentleri däl edara görnüşli taraplaryň şahamçalary,wekilhanalary ýa-da hemişelik wekilhanalary babatynda;hususy telekeçiler bolan şahsy taraplar babatynda;salgyt töleýjiler bolup duran şerekete girýän taraplar babatynda;edara görnüşli taraplar goşulan ýa-da bölünen ýagdaýlarynda.5.Eger salgyt salmagyň binýady bolup durýan emläk senenama ýylynyňdowamynda satyn alnan, satylan (aýrybaşgalanan ýa-da ýok edilen) bolsa, şu

emläk babatynda salgyt boýunça salgyt döwri şol senenama ýylynda şol emlägiňsalgyt töleýjiniň eýeçiliginde hakyky bolan döwrüniň wagty bilen kesgitlenýär.39-nji madda. Salgyt gullugy tarapyndan salgydyň çak edilýänmöçberini kesgitlemegiň usuly1.Salgyt töleýji tarapyndan şu Bitewi kanunda bellenen salgyt möhletindesalgyt beýannamasynyň berilmedik ýagdaýynda, salgydyň çak edilýän möçberisalgyt gullugy tarapyndan öňki hasabat döwri üçin salgydyň bellenen möçberindenugur alnyp kesgitlenýär.2.Eger geçirilýän salgyt barlaglarynyň barşynda salgyt salynýan binýatlaryňhasaba alynmandygy ýa-da salgyt töleýji tarapyndan şeýle maglumatlaryňberilmeýändigi ýüze çykarylsa, onda salgyt gullugy özünde bar bolanmaglumatlaryň esasynda, degişli ýagdaýlarda harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň)kesilen bahasyny, emlägiň kesilen bahasyny, zähmet hakynyň ortaça derejesini, 25göterim möçberinde düşewüntliligi (haryt dolanyşygynyň 8 göterimi – söwda işleriüçin) ulanyp, salgydyň çak edilýän möçberini hasaplamaga we bellemägehaklydyr.Düşewüntlilik şu halatda, söwda işinden başga ýagdaýlarda, Bütewi kanunyň133-nji maddasyna laýyklykda kesgitlenýär.Salgydyň çak edilýän möçberi beýleki salgyt töleýjileriň alyp barýan şonuňýaly işleriniň ykdysady görkezijilerini deňeşdirmek esasynda hem hasaplanyp webellenilip bilner.Baha bermegiň ýokarda gorkezilen usullary dürli netijeleri beren halatynda,salgydyň çak edilýän möçberiniň iň ýokary ululygy kabul edilýär.3.Salgyt töleýji tarapyndan soňundan salgyt beýannamasynyň, zerur bolanýagdaýynda bolsa, salgyt salynýan binýatlary hasaba almagyň maglumatlarynyňberlen halatynda salgyt gullugy şu maddanyň 1-nji we 2-nji bölümine laýyklykdabellenen salgydyň möçberine düzediş girizýär.40-njy madda. Hak isleginiň wagt möhletleri1. Salgyt gullugy salgydyň bellenen möçberine salgydyň bellenen degişlisalgyt döwri tamamlanandan soň bäş ýylyň dowamynda düzediş girizmägehaklydyr.2. Salgydyň bellenen ýa-da goşmaça hasaplanan möçberini almaklyk, salgydytölemek hakyndaky talabyň ýüze çykan pursadyndan başlap bäş ýylyň dowamyndaamala aşyrylyp bilner.2-nji paragraf. Salgyt habarnamasynyň görkezilmegi41-nji madda. Salgyt habarnamasy1. Salgyt habarnamasy salgyt gullugynyň (gümrük gullugynyň) salgyt töleýjäbildirýän ýazmaça talaby bolup durýar.23

24Salgyt habarnamasy salgyt töleýjä aşakdaky ýagdaýlarda iberilýär :a)salgyt gullugy (gümrük gullugy) tarapyndan şu Bitewi kanuna laýyklykdasalgyt hasaplananda;b) eger kameral barlagyň netijeleri boýunça salgyt gullugy tarapyndan salgyttöleýjiniň özbaşdak hasaplan salgydynyň möçberinden tapawutlanýan salgydyňmöçberi ýüze çykarylanda;ç) resminamalar esasynda geçirilen barlaglaryň netijesinde salgyt gullugy(gümrük gullugy) salgydyň bellenen möçberini üýtgetmek barada çözgüt kabuledende;d) salgydy tölemegiň möhleti üýtgedilende;e) salgyt töleýjiniň salgyt tölemek boýunça ýerine ýetirilmedik borçlarybolanda;ä) salgyt salmak bilen bagly beýleki ýagdaýlarda.2. Salgyt habarnamasy şu maddanyň 1-nji bölüminde görkezilen degişliýagdaýlar ýüze çykandan soň bäş günden gijä galman salgyt töleýjä iberilmelidirýa-da gowşurylmalydyr.Salgyt habarnamasy guramanyň ýolbaşçysyna (onuň kanuny ýa-da ygtyýarlywekiline) ýa-da şahsy tarapa (onuň kanuny ýa-da ygtyýarly wekiline) gol çekdirilipelin ýa-da onuň alnandygyny we senesini tassyklaýan başga bir görnüşdegowşurylmalydyr. Görkezilen taraplar salgyt habarnamasyny almakdan ýüzöwüren halatlarynda, şol habarnama tabşyryk haty bilen poçta arkaly iberilýär.Salgyt habarnamasy tabşyryk haty bilen iberilenden alty gün geçenden soň alnanhasap edilýär.3. Eger salgyt habarnamasy iberilenden ýa-da salgyt töleýjä gowşurylandansoň, salgyt (gümrük) gullugyna salgyt habarnamasynda görkezilen salgydyňmöçberiniň üýtgedilmegine getirýän ýagdaýlar ýa-da subutnamalar aýan bolanda,salgyt habarnamasy üýtgedilmäge degişlidir.42-nji madda. Salgyt habarnamasynyň görnüşi1. Salgyt habarnamasynyň görnüşi Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugytarapyndan tassyklanýar.2. Salgyt habarnamasyna salgyt gullugynyň ygtyýarly wezipeli adamytarapyndan gol çekilmelidir we salgyt gullugynyň möhüri bilen tassyklanmalydyr.3-nji bap. Salgydy tölemek1-nji paragraf. Salgydy tölemek borjy we ony ýerine ýetirmek43-nji madda. Salgydy tölemek boýunça borçlaryň döremegi we besedilmegi1.Salgyt töleýjide salgyt tölemek boýunça borçlar Türkmenistanyň salgytkanunçylygynyň talaplaryna laýyklykda salgydyň tölenmegi göz öňünde tutulýanýagdaýlar ýüze çykan pursadyndan döreýär.

2. Salgyt tölemek boýunça borçlar aşakdaky ýagdaýlarda bes edilýär:tölenmeli salgyt tölenende;salgyt töleýji merhum bolanda ýa-da Türkmenistanyň SaparmyratTürkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanuny tarapyndan bellenen tertipde onuň merhumbolandygy ykrar edilende;kazyýetiň çözgüdi boýunça;salgyt töleýjiniň gurpsuzdygy (batandygy) sebäpli edara görnüşli tarapýatyrylanda;şu Bitewi kanun tarapyndan salgyt tölemek boýunça borçlaryň bes edilmegibilen baglanyşdyrylýan gaýry ýagdaýlar peýda bolanda.44-nji madda. Salgyt tölemek boýunça borçlary ýerine ýetirmegiňnobatlylygySalgyt töleýjiniň bank edarasyndaky hasabynda özüniň ähli borçnamalarynyýerine ýetirmäge pul serişdeleriniň ýeterlik bolmadyk ýagdaýynda, onuňsalgytlary, maliýe jerimelerini we puşmana pullaryny tölemek, şu aşakdakyborçnamalardan başga hemme borçnamalardan öňürti ýerine ýetirilýär:ömrüne we saglygyna ýetirilen zyýanyň öwezini dolmak, alimentleri tölemekboýunça tölegler;zähmet ylalaşygy (şertnamasy) esasynda, zähmet borçlaryny ýerine ýetirmekbilen bagly raýat-hukuk häsiýetli beýleki ylalaşyklar boýunça işleýän şahslaraişden çykylanda berilýän hemaýat puluny we zähmet hakyny tölemek, şeýle hemişgärlere awtorlyk ylalaşygy boýunça tölegleri we öwezini doluş pullarynytölemek;döwlet pensiýalaryny we kömek pullaryny tölemek, ylalaşyk boýunçahökmany döwlet durmuş ätiýaçlandyrmasyny, pensiýa we saglygy goraýyşätiýaçlandyrmasy boýunça geçirmeler;salgyt töleýjä degişli emlägi girew goýmak bilen üpjün edilen, karzdarlaryňtalaplarynyň öwezini dolmak.45-nji madda. Salgydy tölemek boýunça borçlary ýerine ýetirmegiňmöhletleri1.Salgydy tölemek boýunça borçlary ýerine ýetirmegiň möhletleri şu Bitewikanun we salgyt kanunçylygynyň beýleki namalary tarapyndan salgydyň her birgörnüşi babatynda bellenýär.2.Öň bellenen salgyt üýtgedilende goşmaça hasaplanan salgydyň möçberisalgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan salgyt habarnamasy alnan günündensoň bäş günüň dowamynda tölenýär.3.Salgyt tölemek boýunça borçlaryň ýerine ýetirilmeli möhleti şu BitewiKanunyň 54-56-njy maddalarynda bellenen ýagdaýlarda üýtgedilip bilner.46-njy madda. Salgyt tölemek boýunça borçlary ýerine ýetirmek25

261.Salgyt tölemek boýunça borçlaryny şu Bitewi kanuna ýa-da salgytkanunçylygynyň beýleki namalaryna laýyklykda bu borçlary ýerine ýetirmek başgaborçly adama ýüklenen ýagdaýlardan beýleki halatlarda, gönüden - göni salgyttöleýjiniň özi ýerine ýetirýär.2.Salgyt nagt pul serişdeleri bilen, şol sanda pul ibermek tertibinde we (ýa-da)tölemegiň nagt däl görnüşinde tölenip bilner.3.Nagt pul serişdesi bilen tölenende salgydyň bellenen pul möçberiniň ýa-daonuň bir böleginiň tölenen güni diýlip şol pul serişdeleriniň banka geçirilen günihasap edilýär.4.Nagt däl pul serişdeleri bilen tölenende salgydyň bellenen pul möçberiniňwe onuň bir böleginiň tölenen güni diýlip şol pul serişdelerini bankyň salgyttöleýjiniň hasabyndan öçüren güni hasap edilýär.5.Salgyt ýumuşçysy tarapyndan salgyt tutulyp alnanda salgydyň bellenen pulmöçberini salgyt töleýjiniň tölän güni diýlip salgydyň tutulyp alnan güni hasapedilýär.6.Salgydyň bellenen pul möçberiniň we onuň bir böleginiň tölenen güni diýlipsalgyt gullugynyň (gümrük gullugynyň) ýa-da kazyýetiň artyk tölenen ýa-da artyktutulyp alnan salgydy hasaplaşmak barada çözgüt çykaran güni hasap edilýär.7.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emlägine jerime salnanda ýa-daüçünji tarapa jerime salnanda salgydyň bellenen pul möçberiniň ýa-da onuň birböleginiň tölenen güni diýlip pul serişdeleriniň Türkmenistanyň Döwlet býujetinegowşan güni hasap edilýär.8.Salgyt töleýjilere tölenen, tutulyp alynmadyk we (ýa-da) TürkmenistanyňDöwlet býujetine geçirilmedik pul serişdelerinden salgyt tölemek Türkmenistanyňkanunçylygynda göz öňünde tutulan tertipde salgyt töleýjilerden pul möçberlerinisoňra tutup almak bilen öz serişdeleriniň hasabyna salgyt ýumuşçysy tarapyndanamala aşyrylýar.Tutulyp alynmadyk salgyt salgyt töleýjilerden aşakdaky ýagdaýlarda tutulypýa-da talap edilip bilner:salgydyň tutulyp alynmandygy ýüze çykarylan aýyndan öňki üç aýyň içindeşahsy tarapyň geçiren töleglerinden;salgydyň tutulyp alynmandygy ýüze çykarylan ýylyndan öňki bäş ýylda edaragörnüşli tarapyň geçiren töleglerinden.9.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) salgyt tölemek boýunça borjunyýerine ýetirmezligi ýa-da doly ýerine ýetirmezligi salgyt gullugy (gümrük gullugy)tarapyndan salgyt we degişli maliýe jerimelerini tölemek barada talap bildirmäge,şeýle hem şu Bitewi kanunyň 58-70-nji maddalaryna laýyklykda, salgyt tölemekborçlaryny ýerine ýetirmegi üpjün edýän çäreleri görmäge esas bolup biler.10.Şu madda maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri babatynda hemulanylýar.47-nji madda. Salgyt gullugynyň (gümrük gullugynyň) çozgüdindenşikaýat edilende salgydy tölemek1.Salgyt gullugy (gümrük gullugy) tarapyndan salgydyň bellenen pul möçberi

28gijä galman ýerine ýetirilýär.2. Bank edarasy tarapyndan Türkmenistanyň Döwlet býujetine alynýansalgytlary (ýygymlary we paçlary) geçirmek boýunça amallar hiç bir tölegalmazdan geçirilýär.3. Şu madda maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri babatynda hemulanylýar.49-njy madda. Artyk tölenen salgydy hasaplaşmak we yzyna gaýtarmak1.Eger tölenen salgydyň pul möçberi kesgitlenen möçberden artyk bolanda,salgyt töleýji hökmünde hasaba goýlan ýeri boýunça salgyt gullugy, degişliýagdaýlarda bolsa gümrük gullugy:a)salgyt töleýjini ýazmaça habarly etmek bilen, beýleki islendik salgyt, şeýlehem maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri boýunça berginiň hasabyna artykmaçtölenen salgytdan hasaplaşyk geçirýär. Hasaplaşyk bergiler bar bolanda (ýa-daartykmaç tölenen salgyt bar bolanda dörän bergilerde) artykmaç salgydyň dörängününiň ertesi gününden gijä galman geçirilýär;b) beýleki salgytlar, şeýle hem maliýe jerimeleri we puşmana tölegleriboýunça bergiler bolmadyk ýagdaýynda, salgyt töleýjiniň ýazmaça arza berenpursadyndan başlap on gün möhletde tölenen salgydyň artygyny salgyt töleýjägaýtaryp bermek barada ykdysadyýet we maliýe edarasyna netijenama berýärler.2.Salgyt gullugy (gümrük gullugy) artyk tölenen salgyt boýunça hasaplaşykgeçirilendigi barada salgyt töleýjä şeýle hasaplaşygyň geçirilen gününden soňkygünden gija galman habar bermäge borçludyr.3.Artyk tölenen salgydyň möçberini yzyna gaýtarmak salgyt gullugynyň(gümrük gullugynyň) netijenamasynyň esasynda degişli ykdysadyýet we maliýeedarasy tarapyndan şeýle netijenama alnan gününden başlap ýigrimi günüňdowamynda geçirilýär.4. Salgydyň artyk tölenen ýa-da tutulyp alnan pul möçberi öz wagtyndagaýtarylmasa, her bir duşdan deçirilen gün üçin görkezilen pul möçberiniň 0,03göterimini hasaplap ýazmak bilen geçirilýär.5. Salgyt töleýjiniň salgydyň artyk tölenen (tutulyp alnan) degişli salgytýylyndan soňky bäş ýylyň dowamynda artyk tölenen salgydyň yzynagaýtarylmagyny talap etmäge hukugy bardyr. Salgyt gullugynyň kabul edençözgütlerinden şikaýat edilen halatynda, görkezilen möhlet şikaýata garalýandöwre görä togtadylýar.6. Şu madda maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri babatynda hemulanylýar.50-nji madda. Salgyt töleýji – edara görnüşli tarap ýatyrylanda salgyttölemek1.Salgyt töleýji – edara görnüşli tarap ýatyrylanda salgyt tölemek borçlaryonuň pul serişdesiniň, şol sanda oňa degişli emlägi satmakdan alnan serişdeleriňhasabyna ýatyryjy topar tarapyndan ýerine ýetirilýär.

2.Eger ýatyrylýan edara görnüşli tarapyň pul serişdeleri, şol sanda onuňemlägi satylandan soň hem onuň pul serişdeleri salgytlary tölemek üçin ýeterlikbolmasa, eger kanuna ýa-da esaslandyryjy resminamalara laýyklykda onuňborçnamalary boýunça esaslandyryjylar (gatnaşyjylar) jogapkärçilik çekýänbolsalar, galan bergileri şolar tarapyndan üzülmelidir.3.Esaslandyryjylar (gatnaşyjylar) tarapyndan ýatyrylýan edara görnüşli tarapbabatynda borçnamalary ýerine ýetirilenden soň galýan bergiler üzüljegine umytbolmadyk bergi hasap edilýär we şu Bitewi kanunyň 57-nji maddasynda bellenentertipde hasapdan öçürilýär.4.Ýatyrylýan edara görnüşli tarapyň salgytlary tölemek boýunça borçlaryýatyrmak işi başlanandan soň iki aýdan gijä galman ýerine ýetirilýär. Salgytgullugynyň ýeterlik esas bolanda, görkezilen möhleti uzaltmaga, emma bir aýdanköp bolmadyk möhlete uzaltmaga hukugy bardyr.5.Şu madda maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri babatynda hem ulanylýar.51-nji madda. Salgyt töleýji – edara görnüşli tarap üýtgedilip guralandasalgyt tölemek1.Üýtgedilip guralmaga degişli salgyt töleýjiden-edara görnüşli tarapdanalynmaly salgytlary tölemek onuň hukuk mirasdüşeriniň (hukuk mirasdüşerleriniň)üstüne ýüklenýär. Şunda üýtgedilip guralýan şunuň ýaly edara görnüşli tarapyňsalgyt tölemek borçlary hukuk mirasdüşerine (hukuk mirasdüşerlerine) üýtgedilipguralan edara görnüşli tarapyň salgyt tölemek boýunça borçlarynyň ýerineýetirilmändiginiň ýa-da doly ýerine ýetirilmändiginiň üýtgedip gurmaklyktamamlanýança mälim bolandygyna ýa-da bolmandygyna garamazdan döreýär.Birnäçe hukuk mirasdüşerleri bolan halatynda, salgyt tölemek boýunçaborçlary şeýle edara görnüşli tarap üçin her bir mirasdüşeriň paýy bölünişbalansyna ýa-da bölüniş baradaky başga bir ykrarhatyna laýyklykda kesgitlenýär.Edara görnüşli tarapyň üýtgedilip guralmagy şu edara görnüşli tarapyň hukukmirasdüşeriniň (hukuk mirasdüşerleriniň) salgyt tölemek boýunça borçlarynyňýerine ýetirilmeli möhletini üýtgetmeýär.2.Edara görnüşli tarapyň guramaçylyk-hukuk görnüşi üýtgedilende(hususylaşdyrmakdan başga halatlarda) onuň salgytlary tölemek boýunça hukukmirasdüşeri diýlip şeýle üýtgedip guramak geçirilende döreýän edara görnüşli tarapykrar edilýär.3.Birnäçe edara görnüşli taraplar goşulanda olaryň salgytlary tölemekböýunça mirasdüşeri diýlip şeýle goşulma geçirilende döreýän edara görnüşli tarapykrar edilýär.4.Edara görnüşli tarapyň biriniň beýleki bir edara görnüşli tarapa goşulanhalatynda, olaryň salgyt tölemek boýunça hukuk mirasdüşeri diýlip olaryňbirikdirilen edara görnüşli tarapy ykrar edilýär.5.Edara görnüşli tarap bölünende salgytlary tölemek boýunça hukukmirasdüşeri diýlip şeýle bölünme geçirilende döreýän edara görnüşli taraplar ykraredilýär.6.Edara görnüşli tarapyň birinden bir ýa-da birnäçe edara görnüşli tarap29

30bölünip aýrylanda şeýle edara görnüşli taraplar üçin salgytlary tölemek boýunçahukuk mirasdüşerligi döremeýär. Düzüminden bölünip aýrylmak bolup geçenedara görnüşli tarapa hem ýeňillikler degişli bolmaýar.Şeýle üýtgedip guramagyň salgyt tölemek borçlaryny ýerine ýetirmekdenboýun gaçyrmaga gönükdirilendigi barada ýeterlik esaslar bolanda, salgyt gullugybölünip aýrylan edara görnüşli tarapdan üýtgedilip guralan edaranyň salgytlarynytölemegini talap etmäge haklydyr.7.Şu madda maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri babatynda hem ulanylar.52-nji madda. Şahsy tarap merhum bolanda salgyt boýunça bergileritölemek1.Şahsy tarap merhum bolan ýagdaýynda onuň salgyt boýunça bergileriemläginiň mirasdary bolan hukuk mirasdüşeriniň (mirasdüşerleriniň) üstüneýüklenýär. Tölenmedik salgydyň pul möçberi hukuk mirasdüşeri (hukukmirasdüşerleri) tarapyndan miras paýlaryna görä, Türkmenistanyň SaparmyratTürkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanunyna laýyklykda, miras kabul edilengününden başlap alty aýdan gijä galman tölenmäge degişlidir.Şunda hukuk mirasdüşerinde (hukuk mirasdüşerlerinde) merhum bolan şahsytarapyň tölemedik jerimelerini we puşmana töleglerini tölemek boýunça borçlarydöremeýär. Bu bergi ygtybarsyz diýlip ykrar edilýär we şu Bitewi kanunyň 57-njimaddasynda bellenilen tertipde hasapdan öçürilmäge degişlidir.2.Merhum bolan şahsy tarapyň ýaşan we onuň emläginiň ýerleşýän ýeriboýunça salgyt gullugy onuň merhum bolandygy barada habar alandan soň bäşgünüň içinde merhum bolan şahsy tarapyň salgyt boýunça bergisiniň bardygybarada onuň mirasy barada iş açan kepillendiriş edarasyna habar bermägeborçludyr. Miras barada iş açan kepillendiriş edarasy görkezilen maglumaty,mirasdaryň (mirasdarlaryň) dykgatyna ýetirmelidir we miras kabul edilenýagdaýynda, merhum bolan şahsy tarapyň salgydynyň tölenmän galan pulmöçberini onuň ýerine tölemek borçlaryny oňa (olara) habar bermelidir.3.Mirasdar (mirasdarlar) bolmadyk ýagdaýynda ýa-da mirasdar (mirasdarlar)mirasy kabul etmekden boýun gaçyran halatynda, şahsy tarap merhum bolanýagdaýynda salgydyň tölenmedik pul möçberi üzüljegine umyt bolmadyk bergidiýlip ykrar edilýär hem-de şu Bitewi kanunyň 57-nji maddasynda bellenentertipde hasapdan öçürilýär.53-nji madda. Dereksiz ýok bolan ýa-da kämillik ukyby bolmadyk şahsytarapyň ýerine salgyt tölemek1.Kazyýet tarapyndan dereksiz ýok bolan ýa-da kämillik ukyby bolmadykdiýlip ykrar edilen şahsy tarapyň ýerine, onuň şeýledigi ykrar edilen günündäkiýagdaýa görä, salgytlary, şeýle hem maliýe jerimelerini we puşmana töleglerinitölemek borçlaryny, şol emlägiň hasabyna, dereksiz ýok bolan ýa-da kämillikukyby bolmadyk diýlip ykrar edilen tarapyň emlägine eýeçilik etmäge ygtyýarlytarap ýerine ýetirýär. Salgydyň tölenmedik pul möçberi, şeýle hem görkezilen

maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri, dereksiz ýok bolan ýa-da kämillik ukybybolmadyk diýlip ykrar edilen tarapyň emlägine eýeçilik etmäge ygtyýarly tarapyňbellenen gününden başlap üç aýdan gijä galman tölenmelidir.Degişli salgyt gullugy şahsy tarapyň dereksiz ýok bolan ýa-da kämillik ukybybolmadyk diýlip ykrar edilen gününden başlap bäş gün möhletde onuň emläginidolandyrmaga ygtyýar berlen tarapa şol tarapyň salgyt boýunça bergileriniň,tölenmedik maliýe jerimeleriniň we puşmana tölegleriniň bardygy hakynda habarbermäge borçludyr.2.Şahsy tarap dereksiz ýok bolan ýa-da kämillik ukyby bolmadyk diýlip ykraredilen pursadyndan onuň emlägine eýeçilik etmäge ygtyýarly tarapyň bellenengününe çenli hasaplanan maliýe jerimeler we puşmana tölegleri şu Bitewi kanunyň57-nji maddasynda bellenen tertipde hasapdan öçürilýär.3.Bellenen tertipde dereksiz ýok bolan ýa-da kämillik ukyby bolmadyk diýlipykrar edilen şahsy tarapyň salgyt boýunça bergilerini, maliýe jerimelerini wepuşmana töleglerini üzmäge şol şahsy tarapyň emläginiň ýeterlik (ýok) bolmadykhalatynda, onuň salgyt borçlarynyň, tölenmeli maliýe jerimeleriniň we puşmanatölegleriniň görkezilen emlägiň bahasyndan artyk bölegi üzüljegine umytbolmadyk bergi hasap edilýär we şu Bitewi kanunyň 57-nji maddasynda bellenentertipde hasapdan öçürilýär.Şahsy tarapy dereksiz ýok bolan ýa-da kämillik ukyby bolmadyk diýlençözgüdi ýatyrmak barada çözgüt bellenilen tertipde kabul edilende, eger hakisleginiň wagt möhleti geçmedik bolsa, şeýle çözgüt kabul edilen gününden başlapsalgytlar, maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri boýunça öň hasapdan öçürilenbergiler gaýtadan dikeldilýär.2-nji paragraf. Salgytlary, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerinitölemegiň, hasapdan öçürmegiň möhletlerini üýtgetmek54-nji madda. Salgytlary, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerinitölemegiň möhletlerini üýtgetmekSalgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemegiň bellenenmöhletiniň has giç möhlete geçirilmegi olaryň tölenmeli möhletleriniňüýtgedilmegi diýlip hasap edilýär.Salgydy, Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň bozulandygy üçin maliýejerimelerini we puşmana töleglerini tölemegiň möhletlerini üýtgetmek salgydyň,maliýe jerimeleriniň we puşmana tölegleriniň tölemäge degişli pul möçberleriniňählisini ýa-da olaryň bir bölegini tölemegiň möhletlerini yza süýşürmek ýa-datölegleri möhletlere bölüp üzmek görnüşinde, berginiň pul möçberini degişlilikde,birwagtda ýa-da tapgyrlara bölüp tölemek bilen amala aşyrylýar.Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemegiň möhletiniüýtgetmek hakyndaky çözgütler:Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan – bir ýyla çenlimöhleti yza süýşürmek ýa-da böleklere bölüp tölemek görnüşinde ;Türkmenistanyň Döwlet gümrük gullugy we onuň ýerlerdäki edaralary31

32tarapyndan harytlaryň Türkmenistanyň gümrük serhetlerinden geçirilmegi bilenbaglanyşykly tölenmäge degişli salgytlar babatynda – 30 günden köp bolmadykwagta möhleti yza süýşürmek ýa-da böleklere bölüp tölemek görnüşinde kabuledilýär.Türkmenistanyň Ministrler Kabineti salgytlary, maliýe jerimelerini wepuşmana töleglerini tölemek bilen baglanyşykly möhletleri yza süýşürmek ýa-daböleklere bölüp tölemek barada has uzak döwürleri göz öňünde tutýan çözgütkabul etmäge haklydyr.55-nji madda. Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerinitölemek boýunça möhleti yza süýşürmegiň ýa-datölegleri möhletlere bölüp tölemegiň tertibi1.Salgyt töleýjä salgydyň, maliýe jerimeleriniň we puşmana tölegleriniňtölenmeli möhletini yza süýşürmäge ýa-da tölegleri möhletlere bölüp tölemäge şuaşakdakylar esas bolup biler:a) tebigy hadysalaryň, tehnologik betbagtçylyklaryň ýa-da gaýry ýeňip geçipbolmajak güýçleriň netijesinde bu tarapa zyýan ýetirilmegi;b) bu tarapy Türkmenistanyň Döwlet býujetinden maliýeleşdirmegiňbökdelmegi;ç) bu tarapa batmak howpy abananda, önümçilik işi togtadylanda ýa-dabozulanda, onuň salgyt tölegini bir wagtlaýyn töleýän halatynda;d) şahsy tarapyň emläk ýagdaýy bir wagtlaýyn salgydy tölemäge mümkinçilikbermese;e) harytlaryň Türkmenistanyň gümrük serhetlerinden geçirilmegi bilenbaglanyşykly tölenmäge degişli salgytlar babatynda Türkmenistanyň gümrükkanunçylygynda göz önüňde tutulan beýleki esaslar bolanda.2.Aşakdaky ýagdaýlarda salgyt töleýjiniň salgydy, maliýe jerimelerini wepuşmana töleglerini tölemeli möhleti yza süýşürilip ýa-da möhletlere bölüptölemek mümkinçiligi berlip bilinmez:Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň bozulmagy bilen baglanyşyklyjenaýat alamatlary boýunça onuň garşysyna jenaýat işi gozgalanda;ol pul serişdesini ýa-da salgyt salynmaga degişli gaýry emlägini gizlemeküçin şol üýtgetmelerden peýdalanmakçy ýa-da bu tarapyň hemişelik ýaşamak üçinTürkmenistanyň çäklerinden çykyp gitmekçi bolýanlygy barada pikir etmägeýeterlik esaslar bolanda.3.Şu Bitewi kanunyň 56-njy maddasynyň 4-nji bölüminde görkezilenýagdaýlardan beýleki halatlarda tölenmeli möhleti yza süýşürilen ýa-da onuňmöhletlere bölüp tölemek mümkinçiligi beren salgydyň pul möçberine möhletiňyza süýşürilmeginiň ýa-da böleklere bölüp tölemek mümkinçiliginiň güýjündedöwründe puşmana tölegi hasaplanyp ýazylmaýar.4.Salgyt töleýjiniň salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerinitölemek möhletini yza süýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiliginibermek baradaky esaslar görkezilen we zerur resminamalar goşulan arzasy şeýleçözgüt kabul etmäge ygtyýarly edara berilýär.

5.Şu maddanyň 1-nji bölüminiň “b”, ”ç”, ”d”, we “e” bölümlerindegörkezilen esaslar boýunça salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerinitölemek möhletini yza süýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiliginibermek, şu Bitewi kanunda başga ýagdaýlar göz önüňde tutulmadyk bolsa, salgyttöleýjiniň emlägi girewine goýmak ýa-da tölemäge ukyply tarapyň kepil geçmegibilen berlip bilner. Şunda tölegleriň möhletini yza süýşürmek ýa-da möhletlerebölüp tölemek baradaky arzanyň ýanyna girew goýuljak emläkler ýa-da kepilgeçilýändigi baradaky resminamalar goşulmalydyr.6.Salgydy, maliýe jerimesini we puşmana töleglerini tölemek möhletlerini yzasüýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek ýa-da ondan boýun gaçyrmak baradakyçözgüt salgyt töleýjiniň arzasy alnan gününden başlap bäş günüň dowamyndaygtyýarly edara tarapyndan kabul edilýär. Şu maddanyň 1-nji bölüminiň “a”bendinde görkezilen esaslar boýunça ygtyýarly edaranyň salgyt töleýjä ýetirilenzyýanyň möçberinden artyk bolmadyk pul möçberde oňa salgydy, maliýejerimelerini we puşmana töleglerini tölemek möhletini yza süýşürmek ýa-damöhletlere bölüp tölemek mümkinçiligini bermekden boýun gaçyrmaga hakyýokdur.7.Möhleti yza süýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek hakyndakyçözgütde tölenmeli möhleti yza süýşürilen ýa-da möhletlere bölüp tölemekmümkinçiligi berlen salgydyň, maliýe jerimeleriniň we puşmana tölegleriniňgörnüşleri we olaryň pul möçberi, olary tölemegiň möhleti we tertibi, şeýle hemdegişli ýagdaýlarda, girew goýlan emläk ýa-da kepil geçmek baradakymaglumatlar beýan edilmelidir.8.Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemek möhletini yzasüýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiligini bermezlik baradakyçözgütde onuň sebäpleri we esaslary beýan edilmelidir.9.Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemek möhletini yzasüýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiligini bermek ýa-dabermezlik hakyndaky çözgüt Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugytarapyndan salgyt töleýjä we onuň hasapda durýan ýeri boýunça salgyt gullugynaşeýle çözgüt kabul edilen gününden başlap üç günüň dowamynda iberilýär.56-njy madda. Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerinitölemek möhletini yza süýşürmek ýa-da möhletlere bölüptölemek mümkinçiliginiň bes edilmegi1. Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemek möhletini yzasüýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiligini bes etmek degişliçözgüdiň hereket edýän möhletiniň tamamlanmagy ýa-da şu maddada göz öňündetutulan ýagdaýlarda, şeýle möhletiň tamamlanmagyna çenli möhletinden öň besedilip bilner.2. Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemek möhletiniyza süýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiligi salgyt töleýjitarapyndan ähli bergiler bellenen möhlet tamamlanýança üzülen ýagdaýyndamöhletinden öň bes edilýär.33

343. Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemekmöhletini yza süýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiligini bermekbaradaky çözgüt salgyt töleýjide şu Bitewi kanunyň 55-nji maddasynyň 2-njibölüminde görkezilen ýagdaýlar ýüze çykarylanda ýatyrylmaga degişlidir.4. Salgyt töleýji tarapyndan salgydy, maliýe jerimelerini we puşmanatöleglerini tölemek möhletini yza süýşürmegiň ýa-da möhletlere bölüp tölemekmümkinçiligini bermegiň şertleri bozulanda, degişli ygtyýarly edaranyň çözgüdibilen, onuň güýji möhletinden öň bes edilmäge degişlidir.Şeýle ýagdaýlarda salgyt töleýji degişli çözgüdi alan gününden soň bäş günüňdowamynda, çözgüdiň kabul edilen gününe çenli salgydyň maliýe jerimeleriniň wepuşmana tölegleriniň tölenmedik pul möçberini tölemäge borçludyr.5. Salgydy, maliýe jerimelerini we puşmana töleglerini tölemek möhletini yzasüýşürmek ýa-da möhletlere bölüp tölemek mümkinçiligini bes etmek hakyndakyçözgüt ygtyýarly edara tarapyndan salgyt töleýjä, onuň salgyt hasabyna goýlan ýeriboýunça salgyt gullugyna şeýle çözgüdiň kabul edilen gününden başlap üç günüňdowamynda ýazmaça görnüşde ýetirilmelidir.57-nji madda. Salgytlar, maliýe jerimeleri we puşmana tölegleriboýunça bergileri hasapdan öçürmek1.Eger salgyt, maliýe jerimeleri we puşmana tölegler boýunça bergilerüzüljegine umyt ýok diýlip ykrar edilse, ol Türkmenistanyň Ykdysadyýet wemaliýe ministrligi bilen ylalaşylyp, Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugynyňçözgüdi boýunça hasapdan öçürilýär.Salgytlar, maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri boýunça bergiler şuaşakdaky ýagdaýlarda üzüljegine umyt ýok diýlip hasap edilýär:salgydy töletmek boýunça şu Bitewi kanunyň 40-njy maddasynda bellenenhak isleginiň wagt möhletiniň tamamlanmagy;maliýe jerimeleriniň ulanylan wagtyndan bäri bäş ýylyň geçmegi;puşmana tölegi ulanylan salgydyň bellenen ýa-da salgydyň möçberi goşmaçahasaplanyp ýazylan salgyt döwri tamamlanandan soň bäş ýylyň geçmegi.Şu Bitewi kanunyň 50-nji, 52-nji we 53-nji maddalarynda bellenen wekazyýet tarapyndan çözgüt kabul edilen halatlarynda hem bergiler üzüljegine umytýok diýlip hasap edilýär.2.Berginiň üzüljegine umyt ýok diýlip ykrar edilmegi barlag ykrarhaty(möhlet müddetiniň tamamlanan halatyndan başga ýagdaýlarda), degişliýagdaýlarda bolsa, kazyýetiň çözgüdi bilen tassyklanmalydyr.Salgyt töleýjileri we salgyt ýumuşçylaryny barlamak salgyt gullugytarapyndan geçirilýär. Şahsy taraplary barlamak güwäleriň ikisiniň gatnaşmagyndageçirilýär.Barlagy geçirmegiň tertibi Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugytarapyndan tassyklanýar.3.Hususylaşdyrylýan kärhananyň salgyt, maliýe jerimeler we puşmanatölegler boýunça bergileri, hususylaşdyrmak baradaky degişli çözgüt alnandan soň,salgyt gullugy tarapyndan hasapdan öçürilýär.

4.Salgyt, maliýe jerimeleri we puşmana tölegleri boýunça bergiler, aýry-aýryhalatlarda Türkmenistanyň Prezidentiniň çözgüdi boýunça hasapdan öçürilipbilner.3–nji paragraf. Salgydy tölemek boýunça borçlaryň ýerineýetirilmegini üpjün etmek çäreleri58-nji madda. Salgydy tölemek boýunça borçlaryň ýerine ýetirilmeginiüpjün etmek1. Salgydy tölemek boýunça borçlaryň ýerine ýetirilmegi aşakdaky çärelerbilen üpjün edilýär:bank edarasyna akseptsiz töleg talapnamasyny bermek;emlägi girew goýmak;kepil geçmek;bank edarasyndaky hasaplar boýunça amallary togtatmak;salgyt tölemegiň hasabyna üçünji tarapdan salgyt töleýjä (salgytýumuşçysyna) degişli pul möçberini tutup almak;soňra emlägine jerime salmak bilen, şeýle emlägi dolandyrmak we (ýa-da)peýdalanmak hukugyny gadagan etmek;puşmana tölegini salmak.2. Görkezilen çäreler (puşmana töleglerinden başga) salnan maliýejerimelerini we hasaplanyp ýazylan puşmana töleglerini tölemegi üpjün etmekdehem ulanylyp bilner.59-njy madda. Bank edarasyna akseptsiz töleg talapnamasyny bermek1.Bank edarasyna akseptsiz töleg talapnamasyny bermek arkaly salgydy tutupalmak, salgydyň tölenmeli pul möçberiniň bellenen möhletinde salgyt töleýji(salgyt ýumuşçysy) tarapyndan tölenmedik ýagdaýynda salgyt gullugy tarapyndanamala aşyrylýar.Töleg talapnamasy salgyt tölemek boýunça borçlary ýerine ýetirmegiňbellenen möhleti tamamlanandan soň, salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň)hasaplary açylan bank edarasyna berilýär.2.Töleg talapnamasy salgyt gullugynyň edarasy tarapyndan salgyt töleýjiniň(salgyt ýumuşçysynyň) karz pul we býujet hasaplaryndan başga, milli we (ýa-da)daşary ýurt pulundaky islendik hasabyna berlip bilner.60-njy madda. Emlägi girew goýmak1.Emlägi girew goýmak salgyt borçlaryny ýerine ýetirmegi üpjün etmekçäresi hökmünde şu Bitewi kanunda göz öňünde tutulan ýagdaýlarda ulanylýar.Harytlaryň Türkmenistanyň gümrük serhetlerinden geçirilmegi bilenbaglanyşykly tölenmäge degişli salgytlar babatynda, olary tölemegi üpjün etmegiňçäresi hökmünde emlägi girew goýmak, Türkmenistanyň gümrük kanunçylygynda35

36göz öňünde tutulan aýratynlyklary hasaba almak bilen ulanylýar.2.Emlägi girew goýmak girew goýujy bilen degişlilikde girew saklaýjy bolupçykyş edýän salgyt gullugynyň ýa-da gümrük gullugynyň arasyndaky ylalaşykbilen resmileşdirilýär. Salgyt töleýjiniň özi hem, üçünji tarap hem girew goýujybolup biler.3.Emlägi girew goýmagyň hasabyna salgyt tölemek boýunça borçlaryň ýerineýetirilmegini üpjün etmek emlägi girew goýmak bilen baglanyşykly ýüze çykýanhukuk gatnaşyklaryny düzgünleşdirýän Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenentertipde amala aşyrylýar.4.Girew goýlan zat bilen baglanyşykly haýsy hem bolsa bir geleşigigeçirmek, şol sanda girew goýujy tarapyndan bergini ýapmak maksady bilengeleşikleri geçirmek hem diňe girew saklaýjy bilen ylalaşylyp amala aşyrylypbilner.61-nji madda. Kepil geçmeklik1.Kepil geçmeklik şu Bitewi kanunda göz öňünde tutulan ýagdaýlarda,harytlaryň Türkmenistanyň gümrük serhetlerinden geçirilmegi bilen baglanyşyklysalgydy tölemegi üpjün etmek babatynda bolsa, Türkmenistanyň gümrükkanunçylygynda göz öňünde tutulan aýratynlyklary hasaba almak bilenpeýdalanylyp bilner.Kepil geçmeklik Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda salgyt gullugyýa-da gümrük gullugy bilen kepil geçijiniň arasyndaky ylalaşyk bilenresmileşdirilýär.2.Salgyt töleýjiniň salgyt tölemek boýunça borjuny ýerine ýetirmedik ýa-dadegişli derejede ýerine ýetirmedik ýagdaýynda, onda kepil geçilendigi üçin,salgydyň tölenmeli degişli pul möçberini bellenen wagtda tölemek borjy salgyttöleýjiniň ýerine kepil geçiji tarapyndan ýerine ýetirilýär.62-nji madda. Bank edarasyndaky hasaplar boýunça amallarytogtatmak1.Bank edarasyndaky hasaplar boýunça amallary togtatmak salgyt töleýjiniň(salgyt ýumuşçysynyň) bank edarasyndaky hasaplarynda duran ýa-da şol hasaplaragelip gowuşýan pul serişdelerinden peýdalanmak hukugyny, şeýle hem şol ýa-dabeýleki bank edarasynda täze hasap açmak hukugyny çäklendirýän çäre bolupdurýar.Görkezilen çäklendirme Türkmenistanyň Döwlet býujetine salgytlaryň,maliýe jerimeleriniň we puşmana tölegleriniň tölenmegine, şu Bitewi kanunyň 44-nji maddasynda görkezilen borçnamalaryň ýerine ýetirilmegine degişli däldir.2. Bank edarasyndaky hasaplar boýunça işleri togtatmak baradaky çözgüt,salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (onuň orunbasary) tarapyndan şu aşakdakyýagdaýlarda kabul edilýär:salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan maliýe hasabatynyň we (ýa-da)salgyt beýannamalarynyň berilmeli möhleti tamamlanandan başlap on günüň

dowamynda olaryň berilmedik ýagdaýynda, şeýle hem olary bermekden boýungaçyrylan halatynda;salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan resminamalar esasynda barlaggeçirmekde salgyt gullugynyň işgärlerine garşylyk görkezilende, şeýle hemresminamalar esasynda barlag geçirmek üçin zerur bolan resminamalaryňberilmedik halatynda.3.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) bank edarasyndaky hasaplaryboýunça işleri geçirmegi togtatmak salgyt gullugynyň çözgüdi alnan pursadyndanbank edarasy tarapyndan gürrüňsiz ýerine ýetirilmäge degişlidir we şol çözgütýatyrylýança ýa-da çözgütde görkezilen talaplar doly möçberde ýerine ýetirilýänçäonuň güýji bardyr.63-nji madda. Salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) degişli pul möçberinisalgyt tölemegiň hasabyna üçünji tarapdan tutup almak1.Salgyt gullugynyň salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) bergidary, edaragörnüşli taraplar ýa-da hususy telekeçiler bolup durýan üçünji taraplara salgydyňtölenmedik pul möçberini töletdirmäge hukugy bardyr.2.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) bergidary bolan üçünji tarapasalgydyň tölenmedik pul möçberini töletdirilende salgyt gullugynyň edarasy olarasalgyt habarnamasyny iberýär.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) bergidary bolan üçünji tarapgörkezilen resminamalary alan gününiň ertesi günden gijä galman, bank edarasynasalgyt habarnamasynda görkezilen pul möçberiniň çäklerinde, salgyt töleýjä (salgytýumuşçysyna) degişli pul möçberini Türkmenistanyň döwlet býujetine geçirmekbarada töleg tabşyrygyny bermelidir.Üçünji tarap salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) bergisiniň ýokdugy baradabäş günüň dowamynda salgyt gullugynyň edarasyna esaslandyrylan ýazmaçatassyknama getiren ýagdaýynda onuň töleg geçirmezlige hukugy bardyr.3.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) bergidary bolan üçünji tarapyň şumaddanyň 2-nji bölüminiň talaplaryny ýerine ýetirmedik halatynda, salgyt gullugyşu Bitewi kanunyň 59-njy maddasyna laýyklykda, üçünji tarapyň hasap açan bankedarasyna şu bergidaryň salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) bergisindengeçmeýän möçberde akseptsiz töleg talapnamasyny berýär.64-nji madda. Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiňhasabyna salgyt töletdirmek1.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň hasabyna salgyttöletdirmek olar tarapyndan salgyt tölemek boýunça borjy bellenen möhletdeýerine ýetirilmedik halatynda, şol sanda salgyt gullugynyň şu Bitewi kanunyň 59-njy, 62-nji, 63-nji maddalarynda göz öňünde tutulan çäreler ulanandan soň pulserişdeleri ýetmedik halatynda geçirilýär.2.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň hasabyna salgyttöletdirmek üçin salgyt gullugy:37

38şol döwürde onuň emläginiň kimde saklanýandygyna garamazdan, salgyttöleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emlägini dolandyrmak we ulanmak hukugynygadagan edýän karar kabul edýär;salgydyň tölenmedik pul möçberini töletdirmek üçin niýetlenen emlägiňsanaw ýazgysyny geçirýär;salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň hasabyna salgydytöletdirmek hakynda kazyýete talap arzasyny resmileşdirýär.3.Býujet guramalarynyň emläginiň hasabyna salgyt töletdirmek çäresigeçirilmeli däldir.65-nji madda. Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläge ygtyýaretmek hukugyny gadagan etmek1.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň hasabyna salgydytöletdirmek üçin salgyt gullugynyň (gümrük gullugynyň), şol wagtda emlägiňkimde saklanýandygyna garamazdan, salgyt töleýjiniň emläge ygtyýar etmekhukugyny gadagan etmäge hukugy bardyr.2.Salgyt töleýjiniň emläge ygtyýar etmek hukugyny gadagan etmek salgytgullugynyň karary bilen resmileşdirilýär.Salgyt gullugynyň salgyt töleýjiniň emläge ygtyýar etmek hukugyny gadaganetmek baradaky karary salgyt tölemek üçin bellenen günden başlap bir aýyňdowamynda çykarylýar we ol aşakdakylary öz içine almalydyr:wezipeli adamynyň ady, atasynyň ady, familiýasy we karar çykaran salgytgullugynyň edarasynyň ady;kararyň kabul edilen senesi we belgisi;emlägiň hasabyna salgydy töletmek çäresi görlen salgyt töleýjiniň (salgytýumuşçysynyň) ady we salgysy;şu Bitewi kanunyň 59-njy maddasynda bellenen tertipde töletdirilen pulmöçberini hasaba almak bilen, salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiňhasabyna tölemäge degişli salgydyň, maliýe jerimeleriniň we puşmana tölegleriniňpul möçberi;emlägiň sanaw ýazgysyny geçirmek hakynda çözgüt;kararyň güýje girýän senesi.Karara salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (onuň orunbasary) tarapyndan golçekilýär we möhür bilen tassyklanýar.3.Emläge ygtyýar etmegi gadagan etmek şu yzygiderlilikde geçirilýär:a) nagt pul serişdeleri;b) önümçilik däl maksatly emläk;ç) taýýar önümler (harytlar), şeýle hem önümçilige göni gatnaşmaýan we (ýada)önümçilik üçin niýetlenilmedik beýleki maddy gymmatlyklar;d) önümçilige göni gatnaşdyrmak üçin niýetlenen çig mal we materiallar,şeýle hem stanoklar, enjamlar, jaýlar, desgalar we beýleki esasy serişdeler;e) emläge eýeçilik hukugy beýleki taraplara geçmezlik şerti bilen, eýeçiliketmek, ulanmak ýa-da ygtyýar etmek üçin olara berlen emläk;ä) Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda töletdirmek çäresini görüp

olmaýan emläklerden başga emläkler.Ylalaşyk boýunça lizinge berlen emlägi, şol ylalaşygyň möhletitamamlanýança, ygtyýar etmek gadagan edilmeýär.4.Kabul edilen çözgüt barada salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) salgythabarnamasy arkaly habar berilýär.5.Salgyt gullugy kazyýete talap arzasyny berýänçä salgyt töleýji (salgytýumuşçysy) tarapyndan salgyt tölemek boýunça borçlar ýerine ýetirilende, salgyttöleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläge ygtyýar etmek hukugyny gadagan edýänkarary kabul eden salgyt gullugynyň wezipeli adamy tarapyndan ýatyrylýar.66-njy madda. Emlägiň sanaw ýazgysy1.Salgyt gullugy salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan salgythabarnamasy alnan gününden başlap üç günüň dowamynda, salgyt töleýjiniň(salgyt ýumuşçysynyň) salgyt töletdirilýän emläginiň sanaw ýazgysynytaýýarlamaga girişmäge borçludyr.2.Emlägiň sanaw ýazgysy salgydy tölemek, zerur ýagdaýlarda bolsa emlägisaklamak we ýerlemek bilen baglanyşykly çykdajylary ýapmak üçin gerek bolanmukdardaky emlägiň ýazgysy geçirilýär. Emlägiň sanaw ýazgysy salgytgullugynyň ygtyýarly işgäri tarapyndan geçirilýär.3.Salgyt gullugynyň işgäri salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiňsanaw ýazgysyny geçirmezden öň, salgyt gullugynyň emläge ygtyýar etmägesalgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) hukugyny gadagan edýän kararynyň birnusgasyny we özüniň ygtyýarlygyny tassyklaýan resminamany (talapnamany)salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) ýa-da onuň wekiline gowşurmaga borçludyr.4.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň sanaw ýazgysy olaryňgatnaşmagynda, salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) edara görnüşli tarap bolandabolsa, salgyt beýannamasyny dogry düzmäge jogapkär, şeýle hem maddy jogapkäradamlaryň gatnaşmagynda geçirilýär.Salgyt töleýjiniň salgyt töletdirilýän emläginiň sanaw ýazgysy ykrarhaty bilenresmileşdirilýär.5.Emlägiň sanaw ýazgysy geçirilýärkä salgydyň hasabyna alynýan emlägiňdeslapky nyrhy kesilýär. Nyrh kesmek, emlägiň könelmegi nazarda tutulyp,hakyky bazar bahasy boýunça geçirilýär.Sanaw ýazgysy geçirilýän emläge nyrh kesmek üçin salgyt gullugynyňbilermenleri (hünärmenleri) çekmäge hukugy bardyr.6.Emlägiň sanaw ýazgysy geçirilýärkä salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy)salgyt gullugynyň işgärine, birinji nobatda haýsy emläge töleg salynmalydygynyaýtmaga hukuklydyr. Salgyt gullugynyň işgäri, eger ol aýdylan salgydyňtölenmedik pul möçberini töletdirmäge päsgelçilik döretmeýän bolsa, onykanagatlandyrmaga borçludyr.7.Salgyt gullugynyň işgäri sanaw ýazgysy geçirilen emlägi möhürläp biler.67-nji madda. Emlägiň sanaw ýazgysynyň geçirilendigi baradakyykrarhatynyň mazmuny39

40Salgydyň hasabyna alynýan emlägiň sanaw ýazgysynyň geçirilendigibaradaky ykrarhatynda aşakdakylar görkezilýär:ykrarhatynyň ýazylan wagty we ýeri;salgyt gullugynyň işgäriniň, şeýle hem ykrarhaty taýýarlanandagatnaşanlaryň atlary we familiýalary;salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň), salgyt töleýji (salgytýumuşçysy) bolup durýan edara görnüşli tarapyň salgyt beýannamasynyň dogryýazylyşyna jogap berýän, şeýle hem maddy jogapkär işgärleriniň atlary wefamiliýalary;her bir ýazgy edilýän zadyň ady, tapawutly alamatlary (agramy, ölçegi,könelme derejesi we beýlekileri), salgydyň hasabyna alynýan her bir zadyň kesilenbahasy we ähli emlägiň gymmaty;möhürlemek geçirilýän bolsa, möhürlenen zatlaryň sanawy;eger emlägi saklamak salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) özüneýüklenmeýän bolsa, başga bir tarapa saklamaga bermek üçin alynýan emlägiňsanaw ýazgysy;emlägi saklamaga berlen tarap we onuň salgysy;salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) habardar edilendigi we onuňbeýleki adamlara emlägi saklamak boýunça borçlarynyň we jogapkärçilikleriniňdüşündirilendigi barada ýazgy;salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) we emlägiň sanaw ýazgysygeçirilende gatnaşanlaryň bellikleri we arzlary.Salgydyň hasabyna alynýan emlägiň sanaw ýazgysynyň geçirilendigihakyndaky ykrarhaty salgyt gullugynyň işgäri, salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy)we emlägiň sanaw ýazgysy geçirilende gatnaşan adamlar tarapyndan gol çekilýär.Ykrarhatynyň nusgalyklary gyzyklanýan taraplaryň ählisine iberilýär.68-nji madda. Sanaw ýazgysy geçirilen emlägi saklamak1.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) salgyt tölegi alynýan sanawýazgysy geçirilen emlägi salgyt gullugynyň wezipeli adamy salgyt töleýjä (salgytýumuşçysyna) ýa-da beýleki bir tarapa gol çekdirip, emlägi saklamaga berýär.Olara salgydyň hasabyna alynýan emlägiň sanaw ýazgysynyň geçirilendigihakyndaky ykrarhatynyň nusgasy berilýär.Salgydyň hasabyna alynýan salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) degişli bolannagt pul serişdeleri, şol sanda daşary ýurt pullary, gymmatly kagyzlar, gymmatbahaly metallaryň guýmasy, çägeli çökündileri, tebigy tokgasy, olaryň ýarymtaýýarlananlary hem-de önümçilik we tejribe maksatly önümleri, almazlar, şeýlehem altyndan, kümüşden we platinadan we platina toparyna degişli metallardan,gymmat bahaly daşlardan, dürden taýýarlanan zergärçilik we beýleki durmuşdaulanylýan önümler hem-de olaryň galyndylary oňa hyzmat edýän banka saklamagaberilýär.2.Salgyt gullugynyň ygtyýary bolmasa tarapyň salgydyň hasabyna alynýansanaw ýazgysy geçirilen emlägi babatynda hiç bir iş geçirip bilmez.

3.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) özünden başga, emlägi saklamagaberlen tarap saklamak üçin emläk berlen islendik tarapa, emlägi saklamak üçinçykaran hakyky çykdajylarynyň üstüni ýapmak we girdeji almagy üçin haktölenýär. Şu pul möçberiniň öwezi salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) satylanemläginden alnan serişdeleriň hasabyna dolunýar.4.Saklamaga berlen emlägiň ýitirilendigi, ýetmeýändigi ýa-da zyýanýetirilenligi üçin Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda emläk saklaýjyjogapkärçilik çekýär.5.Salgyt tölegi töledilýän salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emlägi ýadaemläge girew hukugy eýeçiliginde bolan tarap salgyt gullugynyň ygtyýarlyişgäriniň talap etmegi boýunça salgyt gullugyna emlägi ýa-da emläge girewhukugyny salgyt gullugyna bermäge borçludyr. Görkezilen talap ýerine ýetirilende(ýerine ýetirilen pursadyndan) şeýle tarap saklamaga berlen emlägiň ýa-da girewhukugynyň bahalarynyň möçberinde salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň)öňündäki borçlaryndan boşadylýar.69-njy madda. Emlägiň hasabyna salgyt töleginiň alnandygy baradakytalap arzasy bilen kazyýete ýüz tutmak1.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň hasabyna salgyt töleginialmak baradaky talap arzasy salgyt gullugy tarapyndan kazyýete berilýär. Talaparzany bermegiň tertibi Türkmenistanyň kanunçylygy bilen bellenilýär.2.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň hasabyna salgydytöletdirmek baradaky talap arzasy salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emlägidolandyrmak hukugyny gadagan edýän karar kabul edilenden soň alty aýyňdowamynda degişli kazyýete berlip bilner.3.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläginiň hasabyna salgyttöleginiň alnandygy baradaky talap arzanyň ýanyna salgyt gullugynyň salgyttöledilýän salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) emläge ygtyýar etmekhukugyny gadagan edýän karary, töletdirilýän emlägiň sanaw ýazgysynyňgeçirilendigi baradaky ykrarhaty we talap arzasyna seretmek üçin talap edilýänbeýleki resminamalar goşulýar.70-nji madda. Puşmana tölegleri1. Puşmana tölegleri salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) salgydy tölemeküçin bellenen möhleti bozan ýagdaýynda salynýar.Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) salgyt tölemek borçlary bankedarasynyň günäsi bilen öz wagtynda ýerine ýetirilmedik ýagdaýynda puşmanatölegi bank edarasyna salynýar. Şu ýagdaýda puşmana tölegleri salgyt töleýji(salgyt ýumuşçysy) babatynda ulanylmaýar.2. Puşmana tölegi tölenen gününi goşmak bilen, töleg möhleti geçirilen herbir senenama güni üçin, salgydyň bellenen möhletde tölenmedik pul möçberiniň0,03 göterimi möçberinde salynýar.Salgyt nagt däl görnüşde tölenende, bank edarasy tarapyndan salgyt töleýjiniň41

42(salgyt ýumuşçysynyň) töleg tabşyrygyny ýa-da salgyt gullugynyň tölegtalapnamasyny ýerine ýetirmek üçin bellenen möhlet geçirilen möhletegoşulmaýar.Hasaplanan puşmana töleginiň wagtynda tölenmändigi üçin puşmanatölegleri şu Bitewi kanunda we Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýlekinamalarynda salgydyň her bir görnüşi üçin ulanarlykly bellenen möhletlerdenbaşlap, salgydyň tölenmedik ähli döwrüne hasaplanýar.3. Salgyt gullugy geçen aý üçin hasaplanan puşmana töleginiň möçberi baradaindiki aýyň 5-ine çenli möhletde salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) salgythabarnamasyny her aýda iberýär.Puşmana tölegi salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan oňa salgythabarnamasy gowşurylandan soň on günüň dowamynda tölenýär.Puşmana tölegi salgyt tölenenden soň tölenýär.4. Salgydyň bellenen möçberine düzediş girizilmegi öň hasaplanan puşmanatöleginiň möçberiniň üýtgemegine getirer.V bölüm. Türkmenistanyň salgyt gullugy71-nji madda. Türkmenistanyň salgyt gullugy edaralary1.Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy we onuň welaýatlardaky,şäherlerdäki we etraplardaky düzüm birlikleri Türkmenistanyň salgyt gullugyedaralary bolup durýarlar.Salgyt gullugy edaralary öz üstlerine ýüklenen wezipeleri ýerine ýetirýärler,şu Bitewi kanuna we Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýleki namalarynalaýyklykda öz ygtyýarlyklarynyň çäklerinde hereket edýärler.Salgyt gullugy edaralary öz işlerini beýleki döwlet häkimiýeti we dolandyryşedaralary, ýerine ýetiriji ýerli häkimiýet we öz-özüňi dolandyryş edaralary bilenözara gatnaşykda alyp barýarlar.2.Salgyt gullugy edaralary Türkmenistanyň kanunçylygynda öz üstlerineýüklenen beýleki wezipeleri hem ýerine ýetirip bilerler.3. Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň umumy serişdeleriniň hasabyna salgytgullugynyň işgärleriniň zähmet haklarynyň diňe 50 göterimi maliýeleşdirilýär.Türkmenistanyň salgyt gullugynyň işgärleriniň zähmet haklarynyň galan 50göterimi diňe salgyt gulluklary tarapyndan geçirilen resminamalaýyn barlaglaryňnetijesinde goşmaça hasaplanyp ýazylan we Türkmenistanyň Döwlet býujetinegelip gowşan jerimeleriň we puşmana tölegleriň möçberiniň 50 göteriminiňçäklerinde, şolaryň hasabyna malieýeleşdirilýär.72-nji madda. Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy1.Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy Türkmenistanyň MinistrlerKabinetine tabyndyr we özi hakyndaky Düzgünnamanyň esasynda hereket edýär.Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugynyň esasy wezipeleriaşakdakylardan ybaratdyr:

salgyt töleýjileriň (salgyt ýumuşçylarynyň) doly we wagtynda hasabaalynmagyny üpjün etmek, Türkmenistanyň döwlet býujetine salgytlaryň dogryhasaplanylyşyna, salgytlaryň doly we wagtynda tölenilişine gözegçilik geçirmek;salgyt kanunçylygynyň ýerine ýetirilişi boýunça maglumatlary ýygnamak weolary seljermek, ony kämilleşdirmek boýunça teklipleri taýýarlamak;öz ygtyýarlyklaryna degişli edilen meseleler boýunça usulýet we gollanmagörkezmelerini çykarmak;salgyt gullugy edaralarynyň ygtyýarlyklaryna degişli meseleler boýunça şahsywe edara görnüşli taraplaryň arzalaryna we ýüz tutmalaryna bellenilen tertipdegaramak;beýleki döwletler bilen salgyt salmak meseleleri boýunça ylalaşyklaryňtaslamalaryny taýýarlamaga gatnaşmak;beýleki döwletleriň salgyt edaralary bilen özara iş alyp barmak.2.Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy özüniň welaýatlardaky,şäherlerdäki, etraplardaky düzüm birlikleriniň işlerini guraýar we olaraýolbaşçylyk edýär.73-nji madda. Döwlet salgyt gullugy edaralarynyň wezipeliadamlarynyň we gullukçylarynyň derejeleriDöwlet salgyt gullugynyň edaralarynyň wezipeli adamlaryna wegullukçylaryna aşakdaky şahsy derejeler berlip bilner:Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň baş geňeşçisi;Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň I, II we III derejeli baş geňeşçisi;Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň uly geňeşçisi;Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň I, II we III derejeli uly geňeşçisi;Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň geňeşçisi;Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň I, II we III derejeli geňeşçisi.Türkmenistanyň döwlet salgyt gullugynyň baş geňeşçisi we Türkmenistanyňdöwlet salgyt gullugynyň I derejeli baş geňeşçisi diýen atlar TürkmenistanyňPrezidenti tarapyndan berilýär.Döwlet salgyt gullugynyň edaralarynyň gullukçylarynyň işgärleriniň şahsyatlary we at üçin wezipe aýlyk zähmet haklaryna goşmaça tölegler bermegiň tertibiTürkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan tassyklanýar.74-nji madda. Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň wegullukçylarynyň hukuklary1.Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň we gullukçylarynyňaşakdakylara hukuklary bardyr:salgyt töleýjilerden (salgyt ýumuşçylaryndan) we bank edaralaryny goşmakbilen, beýleki taraplardan salgydy hasaplamak we tölemek üçin esas bolup hyzmatedýän, bellenen tertipde tassyklanan görnüşler boýunça resminamalary we beýlekimaglumatlary, şeýle hem salgytlaryň, maliýe jerimeleriniň we puşmanatölegleriniň hasaplanyşynyň dogrulygy we öz wagtynda tölenendigi barada43

44düşündirişleri, olary tassyklaýan resminamalary talap etmäge we almaga;Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynda bellenen tertipde salgyt barlaglarynygeçirmäge;beýleki döwlet edaralary bilen bilelikde barlaglara gatnaşmaga;şu Bitewi kanuna we Türkmenistanyň hereket edýän kanunlaryna laýyklykda,resminamalaýyn salgyt barlaglary geçirilende şahsy we edara görnüşli taraplaryňgirdeji (peýda) almaga gönükdirilen telekeçilik we beýleki işleri geçirmek üçinpeýdalanylýan önümçilik, ammar, söwda we beýleki jaýlaryny, şeýle hem şu işlerbilen baglanyşykly emlägi gözden geçirmäge;elektron gözegçilik – kassa abzallaryny ulanmagyň düzgünleriniň berjaýedilişine gözegçilik etmäge;öz ygtyýarlyklarynyň çäklerinde salgyt düzgünleriniň bozulmalaryhakyndaky işler boýunça teswirnama düzmäge;salgyt töleýji tarapyndan resminamalar (maglumatlar) berilmedikýagdaýynda, bar bolan maglumatlaryň esasynda tölenmäge degişli salgydyňmöçberini özbaşdak anyklamaga we kesgitlemäge;salgyt töleýjileri (salgyt ýumuşçylaryny), şeýle hem barlag geçirilýändöwürde salgyt töleýjilere (salgyt ýumuşçylaryna) degişli resminamalary we (ýada)maglumatlary bolan beýleki adamlary salgyt gullugy edaralaryna çagyrmaga;şu Bitewi kanunyň we Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýlekinamalary tarapyndan bellenen beýleki hukuklar.2.Salgyt gullugynyň edaralarynyň wezipeli adamlarynyň we gullukçylarynyňhukuklary degişli salgyt gullugy edarasynyň ýolbaşçysy tarapyndan tassyklanýanwezipe gollanmalarynda berkidilýär.75-nji madda. Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň wegullukçylarynyň borçlary1.Salgyt gullugynyň edaralarynyň wezipeli adamlary we gullukçylaryaşakdakylara borçludyr:şu Bitewi kanuna, Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýlekinamalaryna berk laýyklykda iş alyp barmaga;salgyt syrlaryny we salgyt töleýjiler (salgyt ýumuşçylary) baradakymaglumatlary saklamagyň düzgünlerini berjaý etmäge;öz ygtyýarlyklarynyň çäklerinde Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyňberjaý edilişine gözegçilik etmäge, salgyt töleýjilerden (salgyt ýumuşçylaryndan)ýüze çykarylan düzgün bozulmalary düzetmegi we görkezilen talaplary ýerineýetirmegi talap etmäge;öz ygtyýarlyklarynyň çäklerinde salgyt töleýjileri (salgyt ýumuşçylaryny)olaryň haýyşlary boýunça, hereket edýän salgytlar, olary tölemegiň tertipleri wemöhletleri, salgyt töleýjileriň hukuklary we borçlary, şeýle hem Türkmenistanyňsalgyt kanunçylygynyň degişli namalary hakynda salgyt töleýjileri (salgytýumuşçylaryny) habardar etmäge;salgyt töleýjileriň we salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşyjylaryň abraýynyhem-de mertebesini hormatlamaga.

Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň we gullukçylarynyň şuBitewi kanunda we Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň beýleki namalaryndabellenen beýleki borçlary hem bardyr.2. Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň we gullukçylarynyňborçlary degişli salgyt gullugy edaralarynyň ýolbaşçylary tarapyndan tassyklanýanwezipe gollanmalarynda berkidilýär.3. Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň we gullukçylarynyňşu maddada görkezilen borçlaryndan başga-da Türkmenistanyň “Döwlet gullugyhakyndaky” Kanunyna we Türkmenistanyň “Türkmenistanda döwlet gullugynadöwlet ýolbaşçylaryny we wezipeli adamlary seçip almak hakyndaky” Kanunynalaýyklykda borçlary bardyr.76-njy madda. Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň wegullukçylarynyň işindäki çäklendirmeler1.Türkmenistanyň salgyt gullugy edarasynyň wezipeli adamynyň wegullukçysynyň işinde Türkmenistanyň “Döwlet gullugy hakyndaky” Kanunyndawe Türkmenistanyň “Türkmenistanda döwlet gullugyna döwlet ýolbaşçylaryny wewezipeli adamlary seçip almak hakyndaky” Kanunynda bellenen, döwletgullugyny geçmegi bilen baglanyşykly çäklendirmeler bardyr.2.Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlaryna we gullukçylaryna salgyttöleýji (salgyt ýumuşçysy) babatynda gulluk borçlaryny ýerine ýetirmek gadaganedilýär:a) eger salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy)– şahsy tarap ýa-da edara görnüşlitarapyň ýolbaşçysy ýa-da baş hasapçysy salgyt gullugy edarasynyň wezipeliadamynyň we gullukçysynyň ýakyn garyndaşy bolsa;b) oňa olar ýa-da olaryň ýakyn garyndaşlary göni ýa-da gytaklaýyn maliýetaýdan garaşly bolsa.77-nji madda. Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň wegullukçylarynyň hukuk goraglylygy1.Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlary we gullukçylary döwlethäkimiýetiniň wekilleri bolup durýarlar we döwletiň goragy astynda bolýarlar.Olaryň kanuny talaplarynyň salgyt töleýjiler (salgyt ýumuşçylary) we olaryňkanuny wekilleri tarapyndan ýerine ýetirilmegi hökmandyr.2.Salgyt gullugy edaralarynyň wezipeli adamlarynyň we gullukçylarynyň özgulluk borçlaryny ýerine ýetirmeklerine päsgelçilik döretmek, gulluk borçlarynyýerine ýetirmekleri bilen baglanyşykly olaryň abraýyny we mertebesini peseltmek,haýbat atmak, garşylyk görkezmek, olaryň jany, saglygy babatynda zorlukulanmak we emlägine hyýanat etmek Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenenjogapkärçilige eltýär.78-nji madda. Salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) baradakymaglumatlaryň gizlinligi45

461.Salgyt gullugy edarasy tarapyndan salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) baradaalnan islendik maglumatlary aşakdakylardan başgasy salgyt töleýji (salgytýumuşçysy) baradaky syr bolup durýar:salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) özbaşdak ýa-da onuň razyçylygybilen aýan edilen maglumatlar;Türkmenistanyň hukuk goraýjy edaralaryna we kazyýetlerine berilýänmaglumatlar;salgyt töleýjiniň salgyt belgisi baradaky maglumat;Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň bozulandygy we şol bozulmalar üçinjogapkärçilik çäreleri baradaky maglumatlar;Türkmenistanyň halkara ylalaşyklaryna laýyklykda, beýleki döwletleriňsalgyt ýa-da hukuk goraýjy edaralaryna berilýän maglumatlar.2.Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan edaralar we olaryň wezipeliadamlary hem-de gullukçylary, şol sanda ozal bu işde işlänler, daşyndan çekilenhünärmenler we bilermenler salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) baradakymaglumatlaryň, Türkmenistanyň salgyt hakyndaky kanunçylygynda göz öňündetutulanlaryndan başgasynyň gizlinligini saklamaga borçludyrlar.3.Salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) baradaky gizlin maglumatlar bolanresminamalaryň ýitirilmegi ýa-da şeýle maglumatlary aýan etmek Türkmenistanyňkanunçylygynda bellenen jogapkärçilige eltýär.79-njy madda. Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan salgyt gullugyedaralarynyň we beýleki edaralaryň, olaryň wezipeliadamlarynyň we gullukçylarynyň jogapkärçilikleri1.Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan salgyt gullugynyň edaralary,beýleki edaralar, şeýle hem olaryň wezipeli adamlary we gullukçylaryTürkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda jogapkärçilik çekýärler.2.Salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýan salgyt gullugynyň edaralarynyň webeýleki edaralaryň wezipeli adamlary we gullukçylary özleriniň bikanunhereketleri ýa-da hereketsizlikleri üçin Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenenjogapkärçiligi çekýärler.VI bölüm. Salgyt barlaglary80-nji madda. Salgyt barlaglarynyň görnüşleri1.Salgyt gullugy kameral (deslapky) we resminamalaýyn salgyt barlaglarynygeçirýärler. Salgyt barlagy salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) barlaggeçirilýän ýyldan öňki bäş salgyt ýylyndan gowrak wagtdaky işini öz içine alypbiler.2.Kameral (deslapky) we resminamalaýyn barlaglar geçirilende salgytgullugyna salgyt töleýjiniň beýleki taraplar bilen baglanyşykly işleri baradamaglumat almak zerurlygy ýüze çykan ýagdaýynda, salgyt gullugy bu taraplardan

arlanýan salgyt töleýjiniň ýa-da salgyt ýumuşçysynyň işine degişli resminamalarytalap edip biler (garşylyklaýyn barlag).3.Salgyt gullugynyň işine gözegçilik tertibinde gaýtadan resminamalaýynbarlag ýokarda durýan salgyt gullugy tarapyndan şu gullugyň kararynyň esasyndageçirilýär.81-nji madda. Kameral salgyt barlagy1.Kameral salgyt barlagy salgyt gullugy edarasynyň ýerleşýän ýerinde salgytbeýannamalarynyň, maliýe hasabatlarynyň we salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy),gullukçylary tarapyndan berlen, salgydy hasaplamak we tölemek üçin esas boluphyzmat edýän beýleki resminamalaryň, şeýle hem salgyt gullugynda bar bolanbeýleki resminamalaryň we maglumatlaryň esasynda geçirilýär.2.Kameral barlag salgyt gullugynyň ýolbaşçysynyň haýsydyr bir ýöriteçözgüdi bolmazdan, öz gulluk borçlaryna laýyklykda, salgyt gullugynyň ygtyýarlyişgärleri tarapyndan, salgyt töleýji tarapyndan salgyt beýannamalarynyň wesalgydy hasaplamak we tölemek üçin esas bolup hyzmat edýän beýlekiresminamalaryň berlen gününden başlap otuz günüň dowamynda geçirilýär.3.Eger kameral barlagda resminamalaryň doldurylyşynda ýalňyşlyklar ýa-daberlen maglumatlarda çapraz gelmeler ýüze çykarylsa, onda olara düzedişgirizmegi talap etmek bilen, salgyt töleýjä bu barada habar berilýär.Eger kameral barlagda salgytlaryň tölenmäge degişli pul möçberiniňazalmagyna getirýän ýalňyşlyklar ýüze çykarylan halatynda, onda salgytgullugynyň kameral salgyt barlagyny geçirýän işgäri salgyt barlagynyňykrarhatyny düzýär. Ykrarhatyna salgyt gullugynyň kameral salgyt barlagynygeçirýän işgäri tarapyndan gol çekilýär we salgyt gullugynyň ýolbaşçysy(ýolbaşçysynyň orunbasary) tarapyndan tassyklanýar. Kameral salgyt barlagynyňykrarhatyny düzmegiň görnüşi we talaplary Türkmenistanyň Baş döwlet salgytgullugy tarapyndan bellenýär.Kameral salgyt barlagynyň netijesinde salgydyň möçberiniň azaldylmagyüçin maliýe jerimeleriň salynmagyna getirmeýär.4.Kameral salgyt barlagynyň netijesinde salgydyň pul möçberiniň salgydyňsalgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan hasaplanan pul möçberine laýykgelmeýändigi ýüze çykarylan halatynda, salgyt gullugy bellenilen salgydyň pulmöçberi barada oňa salgyt habarnamasyny iberýär.82-nji madda. Resminamalaýyn salgyt barlagy1.Resminamalaýyn salgyt barlagy salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (ýolbaşçynyňorunbasary) tarapyndan gol çekilýän görkezmäniň esasynda geçirilýär.Resminamalaýyn salgyt barlagyny geçirmek baradaky görkezmäniň görnüşiTürkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan tassyklanýar.Salgyt töleýjä görkezmäniň asyl nusgasy berilýär. Görkezmäniň nusgasyndasalgyt töleýjiniň görkezme bilen tanşandygy we ony alandygy barada bellikedilýär. Salgyt töleýjiniň görkezmäni almakdan boýun gaçyrmagy resminamalaýyn47

48salgyt barlagyny ýatyrmak üçin esas bolup durmaýar.2.Salgyt töleýji resminamalaýyn barlag geçiriljekdigi barada olbaşlanmazyndan azyndan bäş iş gün öňünden gijä galman habarly edilýär.Resminamalaýyn barlag salgyt tölemekden ýüz öwrülýändigini görkezýänýeterlik esaslar bolanda öňünden habar berilmezden hem geçirilip bilner.3.Resminamalaýyn salgyt barlagy geçirilýän barlagyň başyna çenlitamamlanan salgyt döwürleri üçin geçirilýär. Zerur bolan ýagdaýlarda,resminamalaýyn salgyt barlagy barlag geçirilmäge başlanan pursadyna çenlitamalanan hasabat döwrürleri üçin geçirilip bilner. Iki ýagdaýda-da barlagyňgeçirilip başlanmaly wagty şol döwürler üçin hasabaty tabşyrmak üçin bellenenmöhletinden soň bellenmelidir.Resminamalaýyn salgyt barlagynyň geçirilýän döwründe salgyt töleýjitarapyndan barlanýan döwrüň maliýe hasabatyna, salgyt beýannamalarynaüýtgetmeler we goşmaçalar girizilmegine ýol berilmeýär.Resminamalaýyn salgyt barlagy ýylda bir gezekden köp geçirilip bilinmez weiki aýdan köp dowam etmeli däldir. Aýratyn halatlarda, ýokarda durýan salgytgullugy onuň dowamlylygyny üç aýa çenli uzaldyp biler.Barlag geçiren aşakda durýan salgyt gullugynyň edarasynyň işine gözegçiliketmek tertibinde ýokarda durýan salgyt gullugy tarapyndan geçirilýänresminamalaýyn salgyt barlagy edara görnüşli tarap üýtgedilip guralan ýa-daýatyrylan ýagdaýlarynda, şeýle hem beýleki zerur ýagdaýlarda öňki barlagyňhaçan geçirilen wagtyna garamazdan geçirilip bilner.4.Eger resminamalaýyn salgyt barlagynyň barşynda döwlet salgyt gullugynyňişgäri tarapyndan Türkmenistanyň salgyt kanunçylygynyň bozulandygyna şaýatlykedip biljek ýagdaýlar ýüze çykarylan halatynda, salgyt töleýjiden şunuň ýaly kanunbozulmalaryna subutnama hökmünde hyzmat edýän resminamalaryň bellenentertipde tassyklanan nusgasy berilmegi talap edilip bilner ýa-da olar alynmagadegişlidir.Salgyt töleýji salgyt gullugynyň işgäriniň talap etmegi boýunça, üç günmöhletde şunuň ýaly resminamalaryň nusgasyny bermäge borçludyr.Resminamalary almak salgyt gullugynyň resminamalaýyn barlagy geçirýänişgäriniň kararynyň esasynda geçirilýär. Resminamalary almak baradaky kararyňgörnüşi Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan tassyklanýar.Resminamalary almak barlanýan salgyt töleýjiniň - edara görnüşli tarapyňkanuny wekiliniň gatnaşmagynda, salgyt töleýji – şahsy tarap barlanan halatyndabolsa, şol tarapyň özüniň ýa-da onuň wekiliniň gatnaşmagynda geçirilýär.Resminamalary almagy geçirmek barada, resminamalary takyk görkezmek bilenteswirnama düzülýär, onuň nusgasy resminamalary alnan tarapa gowşurylýar.Şunda salgyt töleýjä alnan resminamalaryň nusgasy galdyrylýar.Öň alnan resminamalary yzyna gaýtarmak salgyt töleýjiniň salgyt gullugynawe kazyýete beren şikaýatlaryna garalandan ýa-da olar alnan pursadyndan bir ýylgeçenden soň geçirilýär. Zerur bolan halatlarda görkezilen möhlet TürkmenistanyňBaş döwlet salgyt gullugynyň karary bilen uzaldylyp bilner.5. Resminamalaýyn salgyt barlagynyň netijeleri boýunça salgyt gullugynyňişgärleri tarapyndan salgyt barlagynyň ykrarhaty düzülmelidir. Ykrarhaty barlagyň

tamamlanmaly gününden gijä galman düzülýär.6. Salgyt barlagynyň ykrarhatynda barlagyň barşynda ýüze çykarylan salgythukuk bozulmalarynyň resminamalaýyn tassyklanan ýagdaýlary ýa-da şeýleýagdaýlaryň ýokdugy, şeýle hem ýüze çykarylan düzgün bozulmalary düzetmekboýunça barlagçylaryň netijeleri we teklipleri hem-de şu Bitewi kanunyň salgythukuk bozulmalarynyň şu görnüşi üçin jogapkärçiligi göz öňünde tutýanmaddalaryna salgylanmalar görkezilmelidir.Ykrarhatynyň düzülişine bildirilýän talaplar Türkmenistanyň Baş döwletsalgyt gullugy tarapyndan bellenýär.Salgyt barlagynyň ykrarhaty bilen barlanýan salgyt töleýji edara görnüşlitarap bolanda onuň kanuny wekili, şahsy tarap bolanda salgyt töleýjiniň özi ýa-dawekili tanyşdyrylmalydyr. Salgyt barlagynyň ykrarhatyna gol çekmekden ýüzöwrülende onuň ýüzünde degişli ýazgy edilýär.7. Şu madda resminamalaýyn salgyt barlagy geçirilýän salgyt ýumuşçylarywe beýleki taraplar babatynda hem ulanylýar.83-nji madda. Resminamalaýyn salgyt barlagynyň netijeleri boýunçaçözgüt1. Resminamalaýyn salgyt barlagynyň ykrarhatyna we oňa goşulan barlagresminamalaryna salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (ýolbaşçynyň orunbasary)seredýär.Salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (ýolbaşçynyň orunbasary) tarapyndan barlagresminamalaryna seredilmeli wagty 5 günden geçmeli däldir.Salgyt töleýji tarapyndan nägilelik bildirilen halatynda resminamalaýyn salgytbarlagynyň ykrarhatyna barlanýan salgyt töleýjiniň – edara görnüşli tarapyňkanuny wekiliniň, barlanýan salgyt töleýji şahsy tarap bolanda, şol tarapyň ýa-daonuň wekiliniň gatnaşmagynda seredilýär.Salgyt töleýji ýa-da onuň wekili gelmedik halatynda, resminamalaýyn salgytbarlagynyň ykrarhatyna we salgyt töleýjiniň bildiren nägileligine olaryň bolmadykýagdaýynda seredilýär.2. Resminamalaýyn salgyt barlagynyň ykrarhatynyň netijesi boýunça salgytgullugynyň ýolbaşçysy (ýolbaşçynyň orunbasary) aşakdaky ýaly çözgütleriçykarýar:şu Bitewi kanunyň 88-94-nji maddalaryna laýyklykda, salgyt hukukbozmalary üçin salgyt töleýjini jogapkärçilige çekmek barada;salgyt hukuk bozmalary üçin salgyt töleýjini jogapkärçilige çekmezlik barada;salgyt gözegçiligi boýunça goşmaça çäreleri geçirmek barada.3. Kabul edilen çözgüt Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndantassyklanan görnüş boýunça iki nusgalykda düzülýän karar bilen resmileşdirilýär.Karar salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (ýolbaşçysynyň orunbasary) tarapyndan onuňtassyklanan pursadyndan güýje girýär.Kararyň bir nusgalygy çözgüt çykarylandan soň üç günden gijä galman salgyttöleýjä ýa-da onuň wekiline gol çekdirilip ýa-da salgyt töleýjä gowşurylan senesinitassyklaýan başga ýollar bilen berilýär.49

50Kararyň beýleki nusgalygy salgyt gullugynda salgyt töleýjiniň barlagresminamalary bilen bilelikde saklanýar.4. Eger resminamalaýyn salgyt barlagynyň ykrarhatyna seredilendeTürkmenistanyň Jenaýat Bitewi kanunynda jogapkärçilik çekilmegi bellenenjenaýat alamatlarynyň barlygyna şaýatlyk edýän salgyt hukuk bozmalarynyňmysallary ýüze çykarylan halatynda, resminamalaýyn salgyt barlagynyň ykrarhatywe barlagyň resminamalary, olara salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (ýolbaşçysyorunbasary) tarapyndan seredilenden soň on günden gijä galman hukuk goraýjyedaralara geçirilýär.5. Resminamalaýyn salgyt barlagynyň ykrarhatynda salgyt kanunbozulmalary baradaky iş boýunça hakyky maglumatlar, maddy, ýazmaça webeýleki subutnamalardaky maglumatlar, barlagyň beýleki maglumatlary, şeýle hemşunuň ýaly düzgün bozmalar üçin jogapkärçilige çekilýän adamlar hakyndakymaglumatlar görkezilen işe seredilmezden we ol barada çözgüt kabul edilmezindenöň aýan edilip bilinmez.Salgyt hukuk bozulmalaryny derňemek we öňüni almak maksady bilen özarakömek we maglumat alyşmak hakyndaky halkara şertnamalaryna (ylalaşyklaryna)laýyklykda berilýän maglumatlar muňa girmeýär.Bellenen tertibiň bozulmagy salgyt syryny aýan etmeklige barabarhasaplanýar.6. Şu maddada görkezilen tertip, salgyt hukuk bozmalary üçin şu BitewiKanunyň 88-94-nji maddalaryna laýyklykda jogapkärçilik çäreleri ulanylypbilinjek salgyt ýumuşçylary we salgyt hukuk bozmalaryna ýol beren beýlekitaraplar babatynda ulanylýar.84-nji madda. Salgyt barlaglary1.Salgyt borçlarynyň ýerine ýetirilişine gündelik gözegçiligi üpjün etmek üçinsalgyt gullugy salgyt barlaglaryny geçirmäge haklydyr.Salgyt barlaglary aşakdaky maksatlar üçin geçirilýär:girdejiler we salgyt salynýan beýleki binýatlar barada maglumat toplamak;salgyt borçnamalary boýunça bergileriň döremeginiň sebäplerini öwrenmek;salgyt ýeňilliklerinden peýdalanýan salgyt töleýjileriň salgyt borçnamalarynyýerine ýetirişlerini seljermek;Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňünde tutulan salgyt we hasaphanahasaba alyş görnüşleriniň we tertipleriniň ulanylyşy.2. Salgyt barlagy salgyt gullugynyň ýolbaşçysy (onuň orunbasary) tarapyndançykarylan görkezmesiniň esasynda geçirilýär, onda barlaglaryň maksatlary wemöhletleri görkezilýär.3. Salgyt gullugynyň geçiren barlaglarynyň netijeleri maglumatnama bilenresmileşdirilýär.VII bölüm. Salgyt gullugynyň çözgütlerinden, olaryň wezipeliadamlarynyň we gullukçylarynyň hereketlerinden şikaýat etmek

5185-nji madda. Şikaýat etmek hukugySalgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) salgyt gullugynyň çözgüdinden, şeýle hemsalgyt gullugynyň wezipeli adamynyň we gullukçysynyň özi babatynda geçirenişlerinden şikaýat etmäge haklydyr.86-njy madda. Şikaýatlary bermegiň we olara seretmegiň tertibi1.Salgyt töleýji tarapyndan salgyt gullugynyň çözgüdine we onuň wezipeliadamlarynyň hereketlerine edilýän şikaýat ýokarda durýan salgyt gullugyna ýa-dakazyýete berilýär.Salgyt gullugynyň gullukçylarynyň hereketlerinden edilýän şikaýat şugullugyň ýolbaşçysyna berilýär.Şikaýat boýunça çykarylan karara onuň alnan gününden başlap bir aýmöhletde ýokarda durýan salgyt gullugyna berlip bilner. Esasly sebäbe görägörkezilen möhlet berjaý edilmedik ýagdaýynda, şikaýat eden tarapyň ýüz tutmasyboýunça bu möhlet ýokarda durýan salgyt gullugy tarapyndan uzaldylyp bilner.Ýüz tutmagyň we şikaýata kazyýetde garamagyň möhletleri Türkmenistanyňkanunçylygyna laýyklykda kesgitlenilýär.2.Şikaýat ýazmaça görnüşde berilýär we onda salgyt töleýjiniň ady,familiýasy we salgysy, salgyt belgisi, şikaýatyň ýazylan senesi we salgytgullugynyň ýa-da onuň wezipeli adamynyň we gullukçysynyň şikaýat edilýänçözgütleri we hereketleri, şeýle hem şikaýatyň esaslandyrmalary beýan edilmelidir.3.Salgyt gullugynyň çözgüdinden, onuň wezipeli adamynyň ýa-dagullukçysynyň hereketlerinden şikaýat edilmegi şu Bitewi kanunda göz öňündetutulan ýagdaýlardan başga halatlarda, çözgüdiň ýa-da hereketleriň ýerineýetirilmegini togtatmaýar.4. Salgyt töleýjiniň (salgyt ýumuşçysynyň) şikaýatyna garaýan salgytgullugynyň ýolbaşçysynyň (onuň orunbasarynyň), şikaýat edilýän çözgüt ýa-dahereket Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyk gelmeýär diýlen netijä gelmägeýeterlik esaslar bolan ýagdaýynda, şikaýat edilýän çözgüdi ýa-da hereketi şikaýataseredilýän döwürde doly ýa-da bölekleýin togtatmaga hukugy bardyr.5. Salgyt gullugy şikaýat berlenden soň bir aýdan gijä galman oňa seredýärwe çözgüt kabul edýär. Kabul edilen çözgüt barada şikaýat eden salgyt töleýjäýazmaça habar berilýär.6. Salgyt gullugynyň çözgüdinden, onuň wezipeli adamlarynyňhereketlerinden şikaýat edilmegi hak isleginiň wagt möhletini şikaýat edilýändöwrüň dowamynda togtadýar.7. Şu maddanyň güýji salgyt ýumuşçysyna-da, şeýle hem salgyt hukukgatnaşyklaryna gatnaşýan beýleki ygtyýarly edaralara, şol edaralaryň wezipeliadamlaryna we gullukçylaryna degişlidir.87-nji madda. Kazyýete şikaýat etmekSalgyt gullugynyň çözgütlerinden we olaryň wezipeli adamlarynyň

52hereketlerinden kazyýete şikaýat etmek Türkmenistanyň kanunçylygynalaýyklykda geçirilýär.VIII bölüm. Salgyt hukuk bozmalary üçin maliýe jerimeleri88-nji madda. Salgyt hukuk bozmalary üçin maliýe jerimeleriniňulanylyşy1.Salgyt hukuk bozmalary şu Bitewi kanunda bellenen jogapkärçilik gözöňünde tutulan, salgyt hukuk gatnaşyklaryna gatnaşýanlaryň hukuga garşy, günälihereketi bolup durýar.2.Salgyt hukuk bozmalary şu Bitewi kanunyň 89-94-nji maddalaryndabellenen maliýe jerimeleriniň salynmagyna getirýär. Maliýe jerimeleri salgytgullugy tarapyndan ulanylýar.3.Salnan maliýe jerimeleri kararyň gowşurylan pursadyndan başlap bäş günüňdowamynda tölenýär.Salnan maliýe jerimelerini tölemek salgyt tölenenden soň geçirilýär.4.Salgyt hukuk bozulmalaryna ýol beren şahsy tarapa on alty ýaşdan başlapmaliýe jerimeleri ulanylyp bilner.5. Salgyt kanunçylygynyň bozulandygynyň ýüze çykarylan ýylyndan öňki bäşsalgyt ýylyndan köp bolmadyk döwür aralygynda amala aşyrylan düzgünbozulmalar üçin maliýe jerimesi salnyp bilner.6. Salgyt gullugy (gümrük gullugy) tarapyndan bellenen salgydyň pulmöçberi şikaýat edilende, salnan maliýe jerimesini tölemek borjy salgyt töleýji(salgyt ýumuşçysy) tarapyndan maliýe jerimeleriniň jedelleşilmeýän pul möçberibabatynda ýerine ýetirilmelidir. Maliýe jerimeleriniň jedelleşilýän pul möçberibabatynda şikaýata salgyt gullugynda we kazyýetde seredilýän döwründetölenmeýär, emma bu möhlet jerimäniň salnan gününden başlap alty aýdan köpbolmaly däldir.Şunda salgyt gullugynyň (gümrük gullugynyň) salgyt töleýjiden emlägi (pulserişdelerini) maliýe jerimesiniň jedelleşilýän möçberi babatynda kepil geçmegitalap etmäge hukugy bardyr. Salgyt töleýjiniň görkezilen talaplary ýerineýetirmäge mümkinçiligi bolmasa, maliýe jerimesini tölemek boýunça borjuny olsalgydyň jedelleşilýän pul möçberi boýunça hem tölemelidir.7. Salgydyň bellenen möçberine düzediş girizilmegi salgydyň şol pul möçberibabatynda öň salnan maliýe jerimeleriniň möçberiniň üýtgemegine getirýär.89-njy madda. Salgydyň möçberiniň kemeldilendigi üçin maliýejerimeleri1.Salgydy tölemek boýunça salgyt töleýjiniň salgyt salynýan binýadyazaltmagynyň we beýleki bikanun hereketleriniň (hereketsizliginiň) netijesindehasaplanan salgydyň pul möçberiniň azaldylmagy, salgydyň TürkmenistanyňDöwlet býujetine tölenmedik, salgydyň kemeldilen pul möçberiniň 40 göterimimöçberinde salgyt töleýjä maliýe jerimeleriniň salynmagyna getirýär.

Maliýe jerimeleri ulanylýan salgydyň kemeldilen pul möçberi salgydytölemek üçin bellenen seneden başlap, şeýle düzgün bozmanyň ýüze çykarylangününe çenli salgydyň şol görnüşi boýunça artyk tölenen pul möçberini hasabaalmak bilen kesgitlenýär.Salgytlaryň beýleki görnüşleri boýunça artyk geçirilen pul möçberleri barbolanda, olar hem salgydyň maliýe jerimeleri ulanylýan kemeldilen pul möçberiniazaltmagyň hasabyna kabul edilip bilner.2.Salgyt töleýjiniň bikanun hereketleriniň netijesinde salgydyň býujetdenöwezi dolunmaga degişli pul möçberleri babatynda şu maddanyň 1-nji bölümindebellenen maliýe jerimeleri ulanylýar.90-njy madda. Salgyt ýumuşçysy tarapyndan salgydy tutup almak wegeçirmek boýunça borçlaryň ýerine ýetirilmändigiüçin maliýe jerimeleriSalgyt ýumuşçysy tarapyndan salgyt töleýjiden salgydyň möçberlerini tutupalmak we Türkmenistanyň Döwlet býujetine geçirmek boýunça şu Bitewi kanunbilen üstüne ýüklenen borçlaryň ýerine ýetirilmezligi,salgyt ýumuşçysyna tutup almaga we geçirmäge degişli pul möçberiniň 40göterimi möçberinde maliýe jerimeleriniň salynmagyna getirýär.91-nji madda. Salgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan emlägeygtyýar etmek hukugynyň gadagan edilmeginiňbozulandygy üçin maliýe jerimeleriSalgyt töleýji (salgyt ýumuşçysy) tarapyndan emläge ygtyýar etmekhukugynyň gadagan edilmeginiň bozulmagy,salgyt töleýjä (salgyt ýumuşçysyna) şol emlägiň hakyky bazar bahasynyň 50göterimi möçberinde maliýe jerimesiniň salynmagyna getirýär.92-nji madda. Bank edarasynda hasap açylandygyny barada habarbermek borçlaryň ýerine ýetirilmändigi üçin maliýejerimeleriBank edarasy tarapyndan şahsy we edara görnüşli taraplara (onuňaýrybaşgalanan düzüm birliklerine) hasap açylandygy barada salgyt gullugynahabar bermek borçlarynyň ýerine ýetirilmändigiBank edarasyna şol hasaplara düşen ähli pul serişdeleriniň 10 göterimimöçberinde maliýe jerimeleriniň salynmagyna getirýär.93-nji madda. Bank edarasy tarapyndan salgyt gullugynyň salgyttöleýjiniň hasaplary boýunça amallary togtatmakbaradaky çözgüdiniň ýerine ýetirilmändigi üçinmaliýe jerimeleri53

54Şahsy we edara görnüşli taraplaryň (onuň aýrybaşgalanan düzümbirlikleriniň) hasaplary boýunça amallary togtatmak baradaky salgyt gullugynyňçözgüdini bozmak bilen, bank edarasy tarapyndan olaryň hasaplary boýunçaçykdajy amallarynyň geçirilmegi,bank edarasyna şol hasaplardan hasapdan öçürilen ähli pul serişdeleriniň 10göterimi möçberinde maliýe jerimeleriniň salynmagyna getirýär.94-nji madda. Salgyt töleýjiniň serişdelerini geçirmek tertibiniňbozulandygy üçin maliýe jerimeleriBank edarasy tarapyndan salgyt töleýjiniň önümleri (harytlary, işleri,hyzmatlary) ýerlemekden alan serişdelerini onuň hasaplaşyk hasabyna geçirmän,karz, depozit ýa-da başga bir hasaplaryna geçirilmegi,bank edarasyna geçirilen serişdeleriň pul möçberiniň 10 göterimi möçberindemaliýe jerimeleriniň salynmagyna getirýär.II bölek1 bap. Goşulan baha üçin salgyt95-nji madda. Goşulan baha üçin salgydy töleýjiler1.Edara görnüşli taraplar we şahsy taraplar - hususy telekeçiler, şu Bitewikanunyň 96-njy maddasynda görkezilen salgyt salynýan amallary geçirenhalatlarynda goşulan baha üçin salgydy töleýjiler bolup durýarlar.2. Şu aşakdakylar goşulan baha üçin salgydy töleýjiler bolup durmaýarlar:Saparmyrat Türkmenbaşy Halkara gaznasy;Türkmenistanyň “Uglewodorod serişdeleri hakyndaky” Kanunyna laýyklykdapotratçylar we kömekçi potratçylar bolup durýan taraplar. Şunuň ýaly taraplarnebit işlerine degişli bolmadyk salgyt salynýan amallary geçiren halatlarynda olaraşu maddanyň 1-nji bölüminiň güýji degişli bolýar;hususy telekeçiler, ýeňillikli salgyt salmak ulgamy degişli bolan iş boýunça.96-njy madda. Salgyt salynýan binýat1.Salgyt töleýjiler tarapyndan şu Bitewi kanunyň 98-nji we 99-njymaddalaryna laýyklykda Türkmenistanyň çäklerinde geçirilýän salgyt salynýanamallar goşulan baha üçin salgyt salynýan binýat bolup durýar.2.Şu aşakdaky amallar salgyt salynýan amallar diýlip ykrar edilýär:harytlary ýerlemek, işleri ýerine ýetirmek, hyzmatlary etmek;öz hajatlary üçin gurluşyk-gurnama işlerini ýerine ýetirmek;harytlar ogurlananda ýa-da zaýalananda günäkär taraplardan ýetirilenzyýanyň öwez töleginiň alynmagy, şeýle hem ätiýaçlandyryş öwezini dolmalar;degişli harajatlar peýda (girdeji) salgydyny hasaplamak üçin kabul edilýänaýyrmalara goşulmaýan halatynda (şol sanda ulanyş tölegleriniň üstünden hem),özüniň sarp etmegi üçin harytlary peýdalanmak, işleri ýerine ýetirmek, hyzmatlary

etmek.3. Şu aşakdakylar salgyt salynýan amallar diýlip ykrar edilmeýär:a) amallaryň numizmatika maksady ýok bolsa, Türkmenistanyň MerkeziBankynyň tabşyrygy boýunça edara görnüşli tarapyň taýýarlan puluny ýerlemegibilen baglanyşykly bolmadyk, puly saklamak, inkassasiýa etmek boýunça hyzmatbolup durmaýan halatlarynda, kanuny töleg serişdesi bolup durýan daşary ýurtpullarynyň, pullaryň, banknotlaryň dolanyşygy;b) gymmatly kagyzlar boýunça dellalçylyk we araçyllykhyzmatlaryndan başga ýagdaýlarda, gymmatly kagyzlaryň dolanyşygy; karzbermek;ç) aşakdakylary muzdsuz bermek:edara görnüşli tarap üýtgedilip guralanda onuň hukuk mirasdüşerine (hukukmirasdüşerlerine) şol edara görnüşli tarapyň esasy serişdelerini, maddy dälaktiwlerini we (ýa-da) beýleki emläklerini;döwlet häkimiýeti we dolandyryş, ýerine ýetiriji ýerli häkimiýet we ýerli özözüňidolandyryş edaralarynyň çözgütleri boýunça ýaşaýyş, önümçilik we medenidurmuşmaksatly desgalara eýeçilik hukuklaryny;telekeçi däl edara görnüşli taraplara harytlar berlende (işler muzdsuz ýerineýetirilende we hyzmatlar edilende);haýyr-yhsan guramalary tarapyndan harytlar berlende (işler muzdsuz ýerineýetirilende we hyzmatlar edilende);ynsanperwerlik ýa (ýa-da) haýyr-yhsan kömegi hökmünde harytlar berlende(işler muzdsuz ýerine ýetirilende we hyzmatlar edilende);d) emläk aýrybaşgalananda:döwlet ýa-da jemgyýetçilik hajatlary üçin ýa-da ýeriň, medenigymmatlyklaryň bolmalysy ýaly peýdalanylmaýandygy sebäpli, döwlet häkimiýetiwe dolandyryş, ýerine ýetiriji ýerli häkimiýet hem-de ýerli öz-özüňi dolandyryşedaralarynyň çözgütleri boýunça alynmaga degişli ýer böleginde ýerleşenemläkler;miras alynýan emläge bolan eýeçilik hukugy döwletiň haýryna mejburyalnanda, döwletiň haýryna geçirilende ýa-da başga birine berlende, şeýle hemeýesiz galan emläk ýa-da gymmatlyklar döwlet tarapyndan kabul edilende;e) daşary ýurt döwletleri ýa-da halkara guramalary tarapyndan Türkmenistanahalkara ynsanperwer, maliýe we tehniki kömekleri bermek baradaky halkarataslamalarynyň hem-de maksatnamalarynyň çäklerinde harytlary ýerlemek, işleriýerine ýetirmek we hyzmatlary etmek;ä) telekeçi däl edara görnüşli taraplar tarapyndan, peýda almak maksadybolmazdan harytlaryň ýerlenmegi, işleriň ýerine ýetirilmegi we hyzmat edilmegi;f) Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda öz üstlerine ýüklenenwezipeleriniň çäklerinde, döwlet häkimiýeti we öz-özüňi dolandyryş edaralarynyňulgamyna girýän edaralar tarapyndan işleriň ýerine ýetirilmegi (hyzmat edilmegi),şol sanda döwlet pajy alynýan hyzmatlaryň edilmegi;4.Şu Bitewi kanunyň maksatlary üçin ýerlenýän ýa-da ýerlenmäge niýetlenenemläk haryt diýlip ykrar edilýär. Elektrik we ýylylyk energiýasyna, gaza, suwaharyt hökmünde seredilýär.55

5697-nji madda. Harytlaryň ýerlenendigini, işleriň ýerine ýetirilendiginiwe hyzmatlaryň edilendigini kesgitlemek1. Harytlary ýerlemek diýlip, satyn almagyň-satmagyň (ibermegiň),çalyşmagyň, peşgeş bermegiň (muzdsuz bermek) ýa-da eýeçilik hukugynybermegiň başga bir görnüşiniň netijesinde, eýeçilik hukugynyň bir tarapdanbeýleki tarapa berilmegine düşünilýär.2. Işleri ýerine ýetirmek diýlip, netijeleri maddy görnüşe eýe bolan we şahsyhem-de edara görnüşli taraplaryň isleglerini kanagatlandyrmak üçin ýerlenip biljekişlere düşünilýär.3.Hyzmat etmek diýlip, netijeleri amala aşyrylmagynyň barşynda ýerlenýänwe sarp edilýän işlere düşünilýär. Lizing, maddy däl aktiwleri ýerlemek (bermek)boýunça hyzmatlar, emläk kärendesi ýa-da ony ylalaşyk esasynda ulanmak(konsessiýa) hem hyzmat diýlip ykrar edilýär.4.Öz işgärleri üçin harytlary bermek, işleri ýerine ýetirmek, hyzmat etmek,harytlary ýerlemek, işleri ýerine ýetirmek, hyzmat etmek diýlip ykrar edilýär.5.Emläk hukugyny bermek harytlary ýerlemek, hyzmat etmek diýlip ykraredilýär.6.Esasy salgyt salynýan amallar babatynda kömekçi häsiýeti bolan harytlaryýerlemäge, işleri ýerine ýetirmäge, hyzmat etmäge şunuň ýaly amalyň bir bölegihökmünde garalýar.7.Tebigy ýitgileriň ölçeginden artyk haryt ýetmezçiligi, şu harytlaryňogurlanandygy ýa-da zaýalanandygy resmi taýdan tassyklanmadyk ýagdaýynda,harytlary ýerlemek diýlip ykrar edilýär.98-nji madda. Harytlaryň ýerlenýän ýeriHarytlaryň ýerlenýän ýeri diýlip aşakdakylar ykrar edilýär:harytlar iberilmeýän we ulag bilen ugradylmaýan bolsa, olaryň alyjylaraberilýän pursadynda ýerleşýän ýeri;harytlar iberiji, alyjy ýa-da başga bir tarap tarapyndan iberilýän ýa-da ulagbilen ugradylýan bolsa, olaryň iberilip ýa-da ugradylyp başlanan pursadyndaharytlaryň ýerleşýän ýeri;harytlar tehniki, tehnologik ýa-da başga bir sebäplere görä, alyjylara sökülenýa-da ýygnalmadyk görnüşden başga hili ýetirilip bilinmedik ýagdaýynda,gurnamak, oturtmak ýa-da olary ýygnamak haryt iberiji tarapyndan ýa-da onuňadyndan ýerine ýetirilýän bolsa, harytlaryň gurnalýan, oturdylýan ýa-da ýygnalýanýerleri.99-njy madda. Işleriň ýerine ýetirilýän, hyzmatlaryň edilýän ýeri1.Şu maddanyň 2-nji we 3-nji bölümlerinde görkezilenlerden beýleki işleriňýerine ýetirilýän, hyzmatlaryň edilýän ýeri diýlip, edara görnüşli tarapyň döredilen,onuň şahamçasynyň ýa-da wekilhanasynyň (hemişelik wekilhanasynyň) ýerleşýän

ýeri, hususy telekeçiler üçin bolsa – hemişelik ýaşaýan ýa-da işleriň ýerineýetirilýän, hyzmatlaryň edilýän hemişelik iş ýeri ykrar edilýär.Hemişelik iş ýeri diýlip, hususy telekeçiniň öz işini doly ýa-da bölekleýinalyp barýan, Türkmenistanyň çäklerindäki hemişelik ýere düşünilýär we şu Bitewikanunyň 18-nji maddasyna laýyklykda, edara görnüşli tarapyň hemişelikwekilhanasyny kesgitlemek boýunça düzgünnamalara degişlilikde kesgitlenilýär.2.Işiň ýerine ýetirilýän, hyzmatyň edilýän ýeri diýlip:a) gozgalmaýan emläk bilen baglanyşykly işler, hyzmatlar üçin – şuemlägiň ýerleşýän ýeri;b) gozgalýan emläk bilen baglanyşykly işler, hyzmatlar üçin – şeýle işiňhakyky ýerine ýetirilen, hyzmatlaryň edilen ýeri;ç) medeniýet, sungat, bilim, bedenterbiýe we sport babatlarynda edilýänhyzmat üçin – şeýle hyzmatlaryň hakyky edilýän ýeri ykrar edilýär.3.Aşakdaky hyzmatlaryň edilýän ýeri diýlip, hyzmat edilýän edara görnüşlitarapyň döredilen ýeri ýa-da onuň şahamçasynyň, wekilhanasynyň ýerleşýän ýeriykrar edilýär:a) hukuklary, şol sanda akyl-bilim (intellektual) eýeçilik we beýleki şahsyemläk däl hukuklary bermek boýunça, söwda nyşanlaryny, awtorlyk hukuklarynyýa-da şulara meňzeş hukuklary eýeçilige bermek ýa-da başga biriniň ygtyýarynabermek boýunça;b) mahabatlandyrma boýunça;ç) maslahat, hukuk, hasaphana, auditorçylyk, inžiniring babatda, şeýle hemmaglumatlary dolandyrmak, işlemek we maglumatlary bermek, geologiýa-gözlegişlerini geçirmek boýunça hyzmatlar. Inženerçilik hyzmatlaryna inženerçilikmaslahatberiş hyzmatlary, taslamadan öňki we taslama hyzmatlary (tehnikiykdysadyesaslandyrmalary taýýarlamak, taslama-konstruktorçylyk işleri we şuňameňzeş hyzmatlar) degişlidir.d) demir sandyklary (seýfleri) kärendä bermek boýunça hyzmatlardan başga,gaýtadan ätiýaçlandyrmany goşmak bilen, maliýe, bank, ätiýaçlandyrmahyzmatlary;e) işgärleri bermek boýunça;ä) başga bir tarapyň adyndan we onuň hasabyna hereket edýän ýumuşçytarapyndan edilýän hyzmatlar, olar ýokarda görkezilen hyzmatlary üpjün edýänbolsa;f) işiniň esasy görnüşi ulag hyzmatyny etmek bolup durýan edara görnüşlitaraplaryň ulag serişdeleriniň ähli görnüşlerinden başga, gozgalýan maddyemläkleri kärendä bermek boýunça hyzmatlary.100-nji madda. Salgyt özeni1.Kesgitlenen döwlet bahalaryny (nyrhlaryny) ulanmak bilen amalaaşyrylýanlardan başga, salgyt salynýan amallar geçirilende, harydyň (işleriň,hyzmatlaryň) bahasyndan (nyrhyndan) ugur alnyp kesgitlenýän, salgyt töleýjiniňislendik beýleki tarapdan alýan ýa-da almaga hukugy bolan, goşulan baha üçinsalgydyň pul möçberini öz içine almaýan baha salgyt özeni bolup durýar.57

58Kesgitlenen döwlet bahalaryny (nyrhlaryny) ulanmak bilen salgyt salynýanamallar geçirilende harydyň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasyndan (nyrhyndan) uguralnyp kesgitlenýän, salgyt töleýjiniň islendik beýleki tarapdan alýan ýa-da almagahukugy bolan, goşulan baha üçin salgydyň pul möçberini öz içine alýan bahasalgyt özeni bolup durýar.Şunda goşmaça töleg tölenmeli harytlaryň bahasyna goşmaça tölegleriň pulmöçberi goşulýar.2.Harytlar ogurlananda ýa-da zaýalananda ýetirilen zyýanyň öwezinidolmagyň hasabyna günäkär tarapdan alnan pul möçberi, şeýle hem ätiýaçlandyryşöwezini dolmalaryň pul möçberi salgyt özenine goşulýar.Şu bölümiň düzgünleri şu Bitewi kanunyň 96-njy maddasyna laýyklykda,diňe salgyt binýady diýlip ykrar edilen we şu Bitewi kanunyň 106-njy maddasynalaýyklykda salgytdan boşadylmaýan harytlar babatynda ulanylýar.3.Harytlaryň, işleriň, hyzmatlaryň daşary ýurt pulundaky bahalary, şeýle hemsalgyt özenine goşulýan daşary ýurt pulundaky serişdeler Türkmenistanyň Merkezibankynyň salgyt salynýan amallaryň geçirilen senesindäki resmi hümmeti boýunçamanatda hasaplanýar.4.Degişli salgyt döwründäki salgyt özeni, degişli salgyt döwründe geçirilensalgyt salynýan amallaryň ählisi (şu maddanyň 2-nji bölüminde görkezilen pulmöçberini hasaba almak bilen) boýunça, salgyt özeniniň we şol salgyt döwründe şuBitewi kanunyň 106-njy maddasynda görkezilen salgyt salynýan amallar boýunçasalgyt özeniniň pul möçberini aýyrmak bilen, şu Bitewi kanunyň 101-njimaddasyna laýyklykda kesgitlenýän jemi hökmünde kesgitlenýär.Şu Bitewi kanunyň 103-nji maddasyna laýyklykda, dürli salgyt möçberleriniňulanylýan halatlarynda, salgyt özeni dürli möçberler boýunça salgyt salynýanamallaryň her bir görnüşi boýunça aýratynlykda kesgitlenýär.101-nji madda. Salgyt salynýan aýry-aýry amallar üçin salgyt özeninikesgitlemek1.Salgyt özenini kesgitlemek maksady üçin, şu Bitewi kanunyň 36-njymaddasynyň düzgünleri göz öňünde tutulyp, harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň)bahalary kabul edilýär.2.Harytlar muzdsuz berlende (işler ýerine ýetirilende, hyzmatlar edilende)salgyt özeni harytlar (işler, hyzmatlar) adaty, hak almak bilen ýerlenende salgyttöleýji tarapyndan ulanylýan bahalardan ugur alnyp kesgitlenýär.Öň ulanyşda bolan esasy serişdeler muzdsuz berlende salgyt özeni galyndybahasy boýunça kesgitlenýär.3.Geleşigiň taraplary tarapyndan çalşylýan harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň)bahalary kesgitlenmedik halatlarynda, salgyt özeni harytlar (işler, hyzmatlar) adatyýerlenende salgyt töleýji tarapyndan ulanylýan bahalardan ugur alnyp kesgitlenýär.Deň bolmadyk çalşykda çalşylýan harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasynaislendik möçberdäki goşmaça tölegler salgyt salynýan dolanyşyga goşulýar.4.Özüniň sarp etmegi üçin harytlar peýdalanylanda, işler ýerine ýetirilende,hyzmatlar edilende, degişli harajatlar peýda (girdeji) salgydyny hasaplamak üçin

kabul edilýän aýyrmalara goşulmaýan bolsa, salgyt özeni harytlar (işler,hyzmatlar) adaty, hak almak bilen ýerlenende salgyt töleýji tarapyndan ulanylýanbahalardan ugur alnyp kesgitlenýär.5. Özüniň sarp etmegi üçin gurluşyk-gurnama işleri ýerine ýetirilende salgytözeni salgyt töleýjiniň olary ýerine ýetirmek üçin eden hakyky çykdajylaryndanugur alnyp hasaplanan, ýerine ýetirilen işleriň bahasy hökmünde kesgitlenýär.6. Araçyllyk hyzmatlary, tabşyryk ylalaşygy we komissiýa boýunça hyzmatlarýerlenende salgyt özeni şu hyzmatlar üçin hak, ýygymlar we (ýa-da) beýlekitölegler görnüşinde alnan pul serişdeleriniň jemine deň möçberde kesgitlenýär.Döwlet we alyjylar jemgyýetiniň lomaý we bölek satuw söwda kärhanalaryüçin salgyt salynýan amallar ýerine ýetirilende, döwlet tarapyndan kesgitlenenbahalar (tarifler) ulanylyp ýerlenenden başga, goşulan baha üçin salgydy öz içinealmaýan söwda goşundysy (harydyň satyn alnan we satylan bahasynyňaratapawudy) salgyt özeni bolup durýar.Şol taraplar salgyt salynýan amallary döwlet tarapyndan kesgitlenen bahalary(tarifleri) ulanyp amala aşyranda, goşulan baha üçin salgydy öz içine alýan söwdagoşundysy salgyt özeni bolup durýar.7. Berilýän çig maldan (materialdan) harytlary taýýarlamak boýunçahyzmatlar ýerlenende, salgyt özeni olary işlemegiň (gaýtadan işlemegiň) bahasyhökmünde kesgitlenýär.Buýrujy tarapyndan başga tarapa işläp bejermek ýa-da gaýtadan işlemek weşol çig maldan belli bir möçberde ýarym taýýar ýa-da taýýar önümleri almak üçinberilýän (buýrujy tarapyndan bahasy tölenýän) harytlar berilýän çig mal (material)bolup durýar. Çig maly we materiallary işlemek we gaýtadan işlemek boýunçaylalaşyklar (tolling amallary) boýunça edilen hyzmatlar üçin töleg hökmündebuýrujy, şunuň ýaly hyzmatlaryň bahasynyň ekwiwalenti bolup durýan, şu çigmaldan we materiallardan alnan ýarym taýýar ýa-da taýýar önümleriň bir böleginiberip biler.8. Bahalary ýa-da nyrhlary peýdalanylýan materiallaryň we (ýa-da) ätiýaçlykşaýlaryň bahalaryny goşmak bilen bellenýän işler ýerine ýetirilende, hyzmatlaredilende, salgyt özeni şol işleriň ýa-da hyzmatlaryň goşulan baha üçin salgydyňgoşulmadyk bahasy hökmünde kesgitlenýär. Şunda peýdalanylan materiallaryň weätiýaçlyk şaýlaryň bahalary olar satyn alnanda tölenen, goşulan baha üçin salgydywe işleri ýerine ýetirýän, hyzmatlary edýän tarap tarapyndan bellenýän söwda nyrhgoşundysyny (goşulan baha üçin salgydy goşmazdan) hasaba almazdan goşulýar.Bahalary ýa-da nyrhlary peýdalanylýan materiallaryň we (ýa-da) ätiýaçlykşaýlaryň bahalaryny goşmak bilen bellenýän işler ýerine ýetirilende, hyzmatlaredilende, şu materiallaryň ýa-da ätiýaçlyk şaýlarynyň bahalary işleri wehyzmatlary satyn alyjy tarapyndan aýratyn tölenýän şertlerinde, salgyt özeni ýerineýetirilen we tölegi tölenen işleriň we hyzmatlaryň bahasy we işleri we hyzmatlarysatyn alyja ýerlenen materiallaryň we ätiýaçlyk şaýlaryň bahasy hökmünde, olaragoşulan baha üçin salgydy goşmazdan, kesgitlenýär.9. Salgyt özenine harytlary alyjy tarapyndan yzyna gaýtarylyp berilmeligaplaryň bahalary goşulmaýar.10. Girew bilen baglanyşykly amallar geçirilende salgyt özeni şu Bitewi59

60kanunyň 100-nji maddasynyň 1-nji bölüminde bellenen tertipde kesgitlenýär.11. Ýatyrylýan edara görnüşli tarapyň (Türkmenistanyň rezidenti bolupdurmaýan daşary ýurtly edara görnüşli tarapyň şahamçasynyň ýa-dawekilhanasynyň) ýa-da işini bes eden hususy telekeçiniň harytlary we beýlekiemläkleri satylanda salgyt özeni salgyt töleýji tarapyndan şu harytlar we emläklerýerlenende ulanylan hakyky bahalaryň esasynda, emma harytlar boýunça satynalnan bahasyndan, esasy serişdeler we maddy däl aktiwler boýunça bolsa galyndybahasyndan pes bolmadyk derejede kesgitlenýär.12. Ýeňillikli bahalar (nyrhlar, kesilen baha) bellenen harytlar ýerlenende,işler ýerine ýetirilende we hyzmatlar edilende, salgyt özeni şeýle ýeňillikler gözöňünde tutulyp kesgitlenýär. Görkezilenler Türkmenistanyň kanunçylygynalaýyklykda ilata mugt goýberilýän harytlara, hyzmatlara hem degişlidir.Býujetden sarp edijilere ýerlenýän harytlar, ýerine ýetirilýän işler we edilýänhyzmatlar boýunça salgyt özeni ýerlenýän hakyky bahalardan ugur alnypkesgitlenýär.13. Tebigy ýitginiň ölçeglerinden artyk haryt ýetmezçiligi halatynda, olaryňogurlanandygy ýa-da zaýalanandygy resmi taýdan tassyk edilmedik ýagdaýynda,salgyt özeni şu maddanyň 2-nji bölüminde bellenen tertipde kesgitlenýär.14. Lotoreýalary geçirmek, şeýle hem başga bir oýun işi boýunça amallargeçirilende, salgyt binýady şu Bitewi kanunyň 100-nji maddasynyň 1-njibölüminde bellenen tertipde kesgitlenýär.102-nji madda. Salgyt özenine düzediş girizmekSalgyt özenine şu Bitewi kanunyň 35-nji maddasynda bellenen ýagdaýlardadüzediş girizilmäge degişlidir.103-nji madda. Goşulan baha üçin salgydyň möçberiGoşulan baha üçin salgydyň möçberi:şu Bitewi kanunyň 105-nji maddasynda görkezilen salgyt salynýan amallarbabatynda 0 (nol) göterim derejesinde;beýleki salgyt salynýan amallar babatynda 15 göterim derejesinde bellenýär.Kesgitlenen döwlet bahalary boýunça harytlar ýerlenende, işler ýerineýetirilende, hyzmatlar edilende şu Bitewi kanunyň 105-nji maddasynda görkezilensalgyt salynýan amallardan beýlekilerine, 13,04 göterimini tutýan hasaplananmöçber ulanylýar.104-nji madda. Salgyt we hasabat döwürleri1. Goşulan baha üçin salgyt boýunça salgyt we hasabat döwürleri edaragörnüşli taraplar we oňa edara görnüşli taraplaryň bolmanda biri girýän şereketleregirýän taraplar üçin senenama aýyna deň bellenýär.2. Goşulan baha üçin salgyt boýunça salgyt döwri hususy telekeçiler we oňaedara görnüşli tarap girmeýän şereketlere girýän taraplar üçin senenama ýylyna

deň, hasabat döwri bolsa, Türkmenbaşy aýynyň 1-inden Oguz aýynyň 30-ynaçenli we Gorkut aýynyň 1-inden Bitaraplyk aýynyň 31-ine çenli bellenýär.105-nji madda. Nol möçber ulanylýan salgyt salynýan amallarSalgyt salynýan aşakdaky amallar babatynda 0 (nol) göterim derejedäki salgytmöçberi ulanylýar:tebigy (ugurdaş) gazy, nebiti, pagtany we olary gaýtadan işlemekden alnanönümleri goşmazdan, özüniň öndüren, şeýle hem satyn alnan harytlar daşaryýurtlara ýerlenende. Şunda salgyt salmak maksady bilen daşary ýurtlaraçykarylýan harytlar diýlip, Türkmenistanyň gümrük serhedinden geçirilendiginiňbellenen tertipdäki tassyklanmasy bolan halatynda, Türkmenistanyň daşynaçykarylýan harytlara düşünilýär;halkara derejesinde ýolagçylary gatnatmak we şahsy we edara görnüşlitaraplaryň ýüklerini daşamak boýunça hyzmatlar edilende. Şunda ýolagçylarygatnatmak we ýükleri daşamak amala aşyrylanda ulag serişdesi Türkmenistanyňçäklerinden çykmaly bolýan halatlarynda hem, ýolagçylaryň we ýükleriňugradylýan we barmaly ýeri Türkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän bolsa, ýükleridaşamak, ýolagçylary gatnatmak halkara gatnawlary hasap edilmeýär;daşary ýurtlara iberilýän harytlary ulagly daşamak, ýüklemek, düşürmek,birinden beýlekä ýüklemek boýunça hyzmatlar, şeýle hem Türkmenistanyňçäklerinden üstaşyr geçirilýän daşary ýurt ýükleri boýunça hyzmatlar;halkara ýüklerini daşamak we ýolagçylary gatnatmak üçin ulanylýan daşaryýurt deňiz hem-de howa gämilerini ýangyçdan doldurmak bilen hem-de olarahyzmat etmek (aeronawigasiýa we uçuş-gonuş hyzmatlaryny goşmak bilen)baglanyşykly hyzmatlar, şeýle hem şular ýaly ýükleri daşamakda, ýolagçylarygatnatmakda ekipažyň we ýolagçylaryň sarp etmegi üçin göz öňünde tutulanharytlary ýerlemek;paçsyz söwda edýän dükanda gümrük düzgüninde ýerleşdirilen harytlaryýerlemek;daşary ýurt diplomatik we olara deňleşdirilen wekilhanalaryň, halkaraguramalaryň resmi taýdan ulanmaklary üçin ýerlenýän harytlar, ýerine ýetirilýänişler, edilýän hyzmatlar. Görkezilenler diňe Türkmenistanyň daşary ýurtlardakydiplomatik we olara deňleşdirilen wekilhanalary üçin şunuň ýaly tertibiň bellenenhalatynda ulanylýar;Türkmenistanyň Hökümetiniň daşary ýurt pulundaky ätiýaçlyk gaznasynyňhasabyndan tölegi tölenýän harytlary ýerlemek, işleri ýerine ýetirmek, hyzmatlaryetmek;Türkmenistanyň "Uglewodorod serişdeleri hakyndaky" Kanunynalaýyklykda, potratçylar we kömekçi potratçylar bolup durýan taraplar üçinharytlary ýerlemek, işleri ýerine ýetirmek we hyzmatlary etmek;özüniň öndürilen oba hojalyk önümlerini ýerlemek.106-njy madda. Salgyt salynýan amallar boýunça ýeňillikler61

621.Aşakdaky salgyt salynýan amallar geçirilende goşulan baha üçin salgyttölenmeýär:umumy ulanylýan şäher ýolagçylar ulagynyň hyzmatlary (taksiden, şol sandabir ugur boýunça gatnaýan taksilerden başgasy), şeýle hem şäher etegindäkigatnawlarda derýa, demir ýol ýa-da awtomobil ulaglarynda ýolagçylary gatnatmakboýunça hyzmatlar;ätiýaçlyk şaýlarynyň we bölekleriniň bahalaryny goşmak bilen, olaryňulanylmaly möhleti kepillendirilen döwründe kepillendirme abatlamasy boýunçahyzmatlar we işler;derman serişdelerini, zyýansyzlandyryjy serişdeleri, saglygy goraýyşmaksatly önümler, saglygy goraýyş enjamlaryny, protez-ortopediýa önümlerini wemaýyplar üçin ýörite ulag serişdelerini ýerlemek;weterinar we sanitariýa-epidemiologiýa hyzmatlary;näsaglara, maýyplara we garrylara seretmek boýunça hyzmatlar, maýyplarydikeltmek boýunça hyzmatlar;bilim ulgamyndaky hyzmatlar;jaýlaýyş däp-dessurlar we olar bilen baglanyşykly hyzmatlar, şeýle hemguburüsti ýadygärlikleri taýýarlamak boýunça, jaýlanylan ýerleriň durkunytäzelemek boýunça işler;däpleriň we dessurlaryň geçirilmegini goşmak bilen, dini guramalaryňhyzmatlary, şeýle hem dini däplere degişli we dini maksatly zatlary ýerlemek;körler we kerler jemgyýetiniň okuw-önümçilik kärhanalarynyň wemaýyplaryň beýleki jemgyýetçilik guramalarynyň öndüren harytlaryny ýerlemek;ätiýaçlandyryş guramalary tarapyndan edilýän ätiýaçlandyryş we gaýtadanätiýaçlandyryş hyzmatlary;daýhan birleşikleri tarapyndan özleri tarapyndan öndürilýän, pagtadan we ýagönümlerinden başga, oba hojalyk önümlerini gaýtadan işlenip alnan önümleriýerlemek;pile we ýüpek gurçuklarynyň tohumlary hem-de olary ösdüripýetişdirmekdäki hyzmatlary ýerlemekde;ýerlemegiň ähli tapgyrlarynda una, çörek we çörek önümlerine, aşönümlerine, ýarma önümlerine, şol sanda tüwä, garyşyk iýmlere, süýt we süýtönümlerine, syrlara, peýnire, doňdurma, margarine, ýumurtga, ösümlik we malýagyna, et we guş önümlerine, şol sanda olaryň konserwlerine, şöhlat önümleriniňhemme görnüşlerine, balyk we balyk önümlerine (has tagamly görnüşlerindenbaşga), süýji-köke önümlerine, çaýa, şekere, çagalar iýmitine, duza, miwe, bakjawe gök önümlerine we olardan ýasalan şerbete, toşaba, jemine, balyna;ýerleri hususy eýeçilige bermek boýunça ýer gurluşyk işleri;ilata edilýän ýaşaýyş jaý-jemagat we ulanyş hyzmatlary (jaý tölegini goşup);Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň serişdeleriniň hasabyna ýerine ýetirilýän,ylmy-barlag we tejribe-konstruktorçylyk işleri;daşary ýurtlaryň ýa-da halkara guramalarynyň Türkmenistana berýän maliýewe tehniki, halkara ynsanperwer taslamalarynyň we maksatnamalarynyňserişdeleriniň hasabyna tölegi tölenýän harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemek;2. Salgyt özeni Türkmenistanyň daşary ýurt pulundaky ätiýaçlygyna

gönükdirilen pul serişdeleriniň möçberine laýyklykda azaldylýar.3. Goşulan baha üçin salgyt ýerlenmegi şu aşakdaky taraplar tarapyndanamala aşyrylýan harytlar (goşmaça töleg tölenmezligine degişli harytlardanbaşgasy), işler we hyzmatlar üçin tölenmeýär:maýa goýum pensiýa gaznalary;maýyplaryň jemgyýetçilik birleşikleriniň kärhanalary;bilim kärhanalary.4. Diplomatik we olara deňleşdirilen wekilhanalaryň, halkara guramalarynyňdiplomatik ýa-da edara ediş-tehniki işgärleriniň, olar bilen bile ýaşaýan maşgalaagzalaryny hem goşmak bilen, şahsy peýdalanmaklary üçin niýetlenen harytlaryýerlemek, işleri ýerine ýetirmek we hyzmat etmek, goşulan baha salynýan salgydygoşmak bilen amala aşyrylýar. Türkmenistanyň Ykdysadyýet we maliýe ministrligitarapyndan bellenýän tertipde görkezilen çykdajylary tassyklaýan haryt (kassa)çekleri bolan mahalynda, salgydyň pul möçberi ykdysadyýet we maliýe edaralarytarapyndan tölenýär. Görkezilenler diňe Türkmenistanyň daşary ýurtlardakydiplomatik we olara deňleşdirilen wekilhanalary üçin şunuň ýaly tertip bellenenhalatynda ulanylýar.107-nji madda. Goşulan baha üçin salgydyň satyn alyjylaryň(buýrujylaryň, sarp edijileriň) tölemegi talap edilýän pul möçberi1. Harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemek boýunça salgyt salynýan amallargeçirilende satyjy (potratçy) hökmünde çykyş edýän salgyt töleýji satyn alyja(buýruja, sarp edijä) goşulan baha üçin salgydyň tölenmäge degişli pul möçberinitölemek talabyny bildirmäge, satyn alyjy (buýrujy, sarp ediji) ony harydyň (işleriň,hyzmatlaryň) tölegi bilen bir wagtda tölemäge borçludyr.2. Harytlar (işler, hyzmatlar) ýerlenende satyn alyja (buýruja, sarp edijä)tölemek üçin berilýän, goşulýan salgyt üçin salgydyň pul möçberi, şu bitewiKanunyň 100-nji maddasynyň 1-nji bölümine laýyklykda (döwlet we alyjylarjemgyýetiniň lomaý we bölek söwda kärhanalary üçin bolsa şu Kanunyň 101-njimaddasynyň 6-njy bölüminiň düzgünlerini hasaba alyp) kesgitlenýär we şu bitewiKanunyň 103-nji maddasynda bellenen salgyt möçberine laýyk gelýän salgytözeniniň jemi hökmünde kesgitlenýär.3. Goşulan baha üçin salgydyň degişli pul möçberi hasaplaşykresminamalarynda aýratyn setirde görkezilýär.Bölek satuw bahalary ýa-da nyrhlary boýunça ilata harytlar (işler, hyzmatlar)ýerlenende satyjylar tarapyndan berilýän haryt ýarlyklarynda we bahanamalaryndasalgydyň degişli pul möçberi aýratyn görkezilmeýär.4. Salgyt salynýan amallary geçirýän salgyt töleýji harytlary, işleri wehyzmatlary alyja bellenen nusgalykdaky hasap-fakturany ýazyp bermägeborçludyr. Hasap-faktura iki nusgalykda ýazylýar, olaryň birinjisi satyn alyja(buýruja, sarp edijä) berilýär, ikinjisi ony ýazyp beren tarapda galýar.Hasap-faktura harytlaryň iberilen ýa-da işleriň ýerine ýetirilen, hyzmatlaryňedilen senesinden gijä galman berilýär.Hasap-fakturanyň görnüşi Türkmenistanyň Ykdysadyýet we maliýe63

64ministrligi tarapyndan tassyklanýar.5. Goşulan baha üçin salgydy tölemekden boşadylýan salgyt salynýanamallar geçirilende, hasap-faktura goşulan baha üçin salgyt görkezilmezdenýazylyp berilýär we onda degişli ýazgy edilýär ýa-da "Goşulan baha üçinsalgytsyz" diýlen dörtburç möhürçe goýulýar.6. Söwda we hyzmatlar ulgamyndaky işleri amala aşyrýan taraplartarapyndan berlen harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) satyn alnandygy baradakyçekler (talonlar) hasap-faktura bolup hyzmat edýär we harytlaryň (işleriň,hyzmatlaryň) umumy bahasyny we goşulan baha üçin salgydyň oňa goşulan pulmöçberini görkezmelidir. Käbir maglumatlaryň bolmadyk halatynda olar çeke(talona) goşulýan, bellenen tertipde doldurylan hasapda görkezilmelidir.Alyjy döwlet we alyjylar jemgyýetiniň bölek söwda kärhanalaryndan harytsatyn alanda döwlet bölek satuw kärhanalarynyň şol harydy satyn alanda tölängoşulan baha salnan salgydynyň we söwda goşundysyndan tölenýän goşulan bahaüçin salgydyň möçberi hökmany ýagdaýda aýratyn görkezilen hasap-fakturasynytalap edip bilýär.108-nji madda. Goşulan baha üçin salgydyň Türkmenistanyň Döwletbýujetine tölenmäge degişli pul möçberini hasaplamak1. Goşulan baha üçin salgydyň Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmägedegişli pul möçberini hasaplamak şunuň ýaly amala aşyrylýar:salgyt salynýan amallar geçirilende, şu maddanyň 2-nji we 3-nji bölümleriniňbirinji bendinde görkezilen halatlardan başga ýagdaýlarda, salgyt töleýjitarapyndan özbaşdak;şu maddanyň 2-nji bölüminiň birinji bendinde görkezilen halatlarda salgytýumuşçysy tarapyndan;şu maddanyň 3-nji bölüminde görkezilen halatlarda salgyt gullugytarapyndan.2. Daşary ýurtly edara görnüşli tarap ýa-da daşary ýurtly şahsy tarap - hususytelekeçi Türkmenistanyň çäklerinde salgyt salynýan amallary geçirýän we salgythasabynda durmaýan bolsa, goşulan baha üçin salgydyň pul möçberi satyn alynýanharytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasyny töleýän salgyt ýumuşçysy tarapyndanhasaplanýar we tölenýär. Görkezilenler harytlar tabşyryk (komissiýa) ylalaşygyboýunça ýerlenen halatynda hem ulanylýar, şunda tutup galmak ynanylan tarap(komissioner) tarapyndan ynanan tarapa (komitente), bu daşary ýurtly edaragörnüşli tarapa ýa-da şahsy tarapa-hususy telekeçä - tölemäge degişli pulmöçberinden geçirilýär. Şunda goşulan baha üçin salgydyň pul möçberi şonuň ýalydaşary ýurtly edara görnüşli tarapa ýa-da şahsy tarapa - hususy telekeçä tölemägedegişli serişdelerden, her gezek tölenende tutulyp alynýar.Şunuň ýaly ýagdaýda Türkmenistanda salgyt hasabynda duran, satyn alynýanharytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasyny töleýän, Türkmenistanyň rezidentibolup duran edara görnüşli tarap, şahsy tarap-hususy telekeçi, şeýle hem işiniTürkmenistanyň çäklerinde ýerleşen şahamçasynyň ýa-da wekilhanasynyň ýa-dahemişelik wekilhanasynyň üstünden amala aşyrýan, satyn alýan harytlarynyň

(işleriň, hyzmatlaryň) bahasyny töleýän (şol sanda daşary ýurtda hem) daşaryýurtly edara görnüşli tarap salgyt ýumuşçysy diýlip ykrar edilýär.Salgyt ýumuşçysy tarapyndan goşulan baha üçin salgydy hasaplamak wetutup almak mümkin bolmadyk halatlarynda, bu daşary ýurtly edara görnüşli tarap(ýa-da daşary ýurtly şahsy tarap - hususy telekeçi) degişli salgyt gullugynda hasabadurmalydyr we salgydy tölemek boýunça borçlary özbaşdak ýerine ýetirmelidir.3. Salgyt salynýan amallar boýunça goşulan baha üçin salgydyň hususytelekeçi ýa-da düzümine edara görnüşli taraplaryň girýän şereketi tarapyndanTürkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişli pul möçberi salgyt gullugytarapyndan, berlen salgyt beýannamalarynda olar tarapyndan görkezilenmaglumatlaryň esasynda hasaplanýar.4. Salgyt salynýan amallar boýunça goşulan baha üçin salgydyňTürkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişli pul möçberi salgyt döwründegeçirilen ähli salgyt salynýan amallar boýunça salgydyň, şu Bitewi kanunyň110-njy maddasyna laýyklykda şol döwürde hasaplaşyga degişli möçberineazaldylan pul möçberi hökmünde kesgitlenýär.Birmeňzeş salgyt möçberleri boýunça salgyt salynýan amallar boýunçasalgydyň pul möçberi şu Bitewi kanunyň 100-nji maddasynyň 5-nji bölümine we101-nji maddasyna laýyklykda hasaplanýan, şonuň ýaly salgyt salynýan amallarboýunça salgyt özeniniň, şu Bitewi kanunyň 103-nji maddasynda bellenen degişlisalgyt möçberiniň jemi hökmünde kesgitlenýär.Salgyt salynýan amallary degişli salgyt döwrüne degişli etmek şu Bitewikanunyň 109-njy maddasyna laýyklykda, onuň geçirilen pursadyna baglylykdageçirilýär.Şu Bitewi kanunyň 11-nji maddasynyň 3-nji bölüminde bellenen halatlarda,goşulan baha üçin salgydyň Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişlipul möçberi salgydyň deslapky tölegleriniň hasaplanan we tölemäge degişli pulmöçberine azaldylýar.5. Goşulan baha üçin salgydyň Türkmenistanyň Döwlet býujetinetölenmäge degişli we şu maddanyň 2-nji bölüminde görkezilen daşary ýurtly edaragörnüşli taraplardan we hususy telekeçilerden tutulyp alynýan pul möçberiTürkmenistanyň çäklerinde geçirilen her bir salgyt salynýan amallar boýunça, şuBitewi kanunyň 106-njy maddasynda bellenen ýeňillikleri hasaba almak bilen, şuBitewi kanunyň 100-nji we 101-nji maddalaryna laýyklykda kesgitlenýän salgytözeniniň, şu Bitewi kanunyň 103-nji maddasyna laýyklykda bellenen degişli salgytmöçberiniň jemi hökmünde hasaplanýar.6. Goşulan baha üçin salgydyň hasaplaşyga degişli pul möçberi haýsydyrbir salgyt döwründe şu madda laýyklykda şol döwür üçin hasaplanan goşulan bahaüçin salgydyň pul möçberinden artyk gelen halatynda, şunuň ýaly artyk gelen pulmöçberi yzyna gaýtarylmaga ýa-da şu Bitewi kanunyň 49-njy maddasynalaýyklykda, töleýjilerden alynmagy degişli beýleki Türkmenistanyň Döwletbýujetine tölegleriň hasabyna geçirilmäge degişlidir.109-njy madda. Salgyt salynýan amallaryň geçirildi diýlip hasap edilýändöwri65

661. Şu maddada başga ýagdaý bellenmedik bolsa, harytlaryň iberilen (berlen),işleriň ýerine ýetirilen we buýruja tabşyrylan (şol sanda tapgyrlaýyn tabşyrylanda)we hyzmatlaryň tamamlanan hasabat (salgyt) döwründe salgyt salynýan amallargeçirildi hasap edilýärSalgyt töleýji geleşikden we ylalaşykdan gelip çykýan ähli borçlary ýerineýetirende we degişli pul möçberi gürrüňsiz tölenmäge (öwezi dolunmaga) degişlibolsa, bu hukugyň kanagatlandyrylmagy soňa süýşürilen ýa-da tölegler bölekleýinamala aşyrylan halatynda hem, harytlary ibermek (bermek) geçirildi, işler ýerineýetirildi, hyzmatlar bolsa edildi hasap edilýär.Işleri ýerine ýetirmek, hyzmatlary etmek barada uzak möhletli salgyt salynýanamallar her bir hasabat döwrüniň soňky gününde hakyky ýerine ýetirilenmöçberlere laýyklykda, her bir hasabat (salgyt) döwründe geçirildi hasap edilýär.Şu maddanyň maksatlary üçin uzak möhletleýin şertnamalar diýlip üç aýyňiçinde tamamlanmaýan islendik şertnamalara düşünilýär.2. Şu Bitewi kanunyň 97-nji maddasynyň 7-nji bölümine laýyklykda harytlaryýerlemek diýlip ykrar edilýän, tebigy ýitginiň ölçeglerinden artyk harytýetmezçiligi ýüze çykarylan halatynda, salgyt salynýan amal onuň ýüze çykarylanhasabat (salgyt) döwründe geçirildi hasap edilýär.3. Öz hajatlary üçin gurluşyk-gurnama işlerini ýerine ýetirmek boýunçasalgyt salynýan amallar, olaryň tamamlanan ýa-da binalaryň ulanylmaga başlananhasabat (salgyt) döwründe geçirildi hasap edilýär.4. Harytlaryň ogurlanmagy we zaýalanmagy bilen baglanyşykly ýetirilenzyýanyň öwezi günäkär taraplar tarapyndan dolunanda, ätiýaçlandyryş öwezinidolmalar alnanda salgyt salynýan amallar şol öwezini dolmalaryň alnan hasabat(salgyt) döwründe geçirildi diýlip hasap edilýär.5. Özüniň sarp etmegi üçin harytlar (işler, hyzmatlar) ýerlenende salgytsalynýan amallar harytlaryň peýdalanmaga (sarp etmäge) berlen, işleriň ýa-dahyzmatlaryň tamamlanan hasabat (salgyt) döwründe geçirildi hasap edilýär.110-njy madda. Hasaplaşylýan salgydyň möçberini hasaplap çykarmak1.Şu maddada başga ýagdaýlar göz öňünde tutulmadyk bolsa, degişli salgytdöwründe salgyt töleýji tarapyndan harytlary (işleri, hyzmatlary) iberijilere tölenensalgydyň pul möçberi, hasaplanýan goşulan baha üçin salgydyň pul möçberi bolupdurýar. Şunda goşulan baha üçin salgydy hasap etmek, hatda olar peýda (girdeji)salgydyny hasaplamak üçin kabul edilýän aýyrmalara goşulmaýan bolmasa-da, şuBitewi kanunyň 96-njy we 97-nji maddalarynda görkezilen salgyt salynýanamallaryň geçirilmegi üçin niýetlenen, satyn alnan harytlar (esasy serişdeleri,tamamlanmadyk gurluşyklary we maddy däl aktiwleri goşmak bilen), işler wehyzmatlar boýunça geçirilýär.Öz hajatlary üçin gurluşyk-gurnama işleri ýerine ýetirilende, şunuň ýalyişleriň geçirilen binalary soňundan ýerlenende salgyt töleýji tarapyndan hasaplanangoşulan baha üçin salgydyň pul möçberi hasap edilmäge degişlidir.2.Harytlary (işleri, hyzmatlary) iberijilere tölenen, goşulan baha üçin

salgydyň pul möçberini hasap etmek üçin, şu Bitewi Kanunyň 107-nji maddasyndabellenen tertipde ýazylyp berilýän hasap-faktura we iberiji (potratçy) bilen tölegiň(hasaplaşyklaryň) geçirilendigini tassyklaýan resminamalar esas bolup durýar.Goşulan baha üçin salgydyň 0 (nol) möçberi ulanylanda, şeýle hem beýlekizerur ýagdaýlarda Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan goşulanbaha üçin salgydy hasap etmäge hukugy tassyklamak üçin goşmaça talaplarbellenýär.3.Esasy serişdeler, tamamlanmadyk gurluşyk binalary we maddy däl aktiwlerboýunça goşulan baha üçin salgydyň pul möçberi olaryň satyn alnan pursadyndanbaşlap aşakdakylar ýaly hasap edilýär:olaryň satyn alnan nyrhy (goşulan baha üçin salgytsyz) 50 million manatdangeçmeýän bolsa, birwagtlaýyn;olaryň satyn alnan nyrhy (goşulan baha üçin salgytsyz) 50 million manatdangeçmeýän bolsa, soňky iki ýylyň dowamynda deň böleklere bölmek bilen, heraýda;düýpli gurluşyk binalary (jaýlar, desgalar, ýollar, esasy geçiriji enjamlar),deňiz we howa gämileri, demir ýol ulaglary boýunça 7 ýylyň dowamynda deňböleklere bölmek bilen, her aýda.Býujet serişdeleriniň we Türkmenistanyň Hökümetiniň daşary ýurt pulundakyätiýaçlyk serişdeleriniň hasabyna satyn alnan esasy serişdeler, tamamlanmadykgurluşyk binalary we maddy däl aktiwler boýunça goşulan baha üçin salgydyňmöçberi hasap edilmäge degişli däldir.4.Salgyt töleýji salgyt salynýan amallary, şol sanda şu Bitewi kanunyň 106-njy maddasynda görkezilen, goşulan baha üçin salgytdan boşadylan amallary hem,geçiren halatynda, şu maddada başga ýagdaý görkezilmedik bolsa, hasap edilýänsalgydyň pul möçberi, diňe salgytdan boşadylmadyk salgyt salynýan amallarboýunça kesgitlenýär.Goşulan baha üçin salgydyň we şeýle hasap etmäge rugsat edilmeýänsalgydyň pul möçberleriniň hasaba alnyşyny aýry-aýrylykda alyp barmak mümkinbolmasa, hasap edilýän salgydyň pul möçberi hasabat (salgyt) döwründe satynalnan harytlar (işler, hyzmatlar) üçin iberijilere (üpjün edijilere) tölenen, goşulanbaha üçin salgydyň bir bölegi hökmünde, salgyt özeniniň goşulan baha üçin salgytsalmak binýady hökmünde ykrar edilýän, şeýle hem ykrar edilmeýän ähliamallaryň umumy möçberine barabarlykda kesgitlenýär. Goşulan baha üçinsalgyda hasaplanýan pul möçberini has takyk kesgitlemek üçin, Bitaraplyk aýyndadüzedişleri görkezmek bilen, tutuş ýyl üçin şunuň ýaly hasaplamalaryňdüzülmegine ýol berilýär.5.Görkezilen harytlar (işler, hyzmatlar) aşakdaky işleri amala aşyrmak üçinpeýdalanylan halatynda, satyn alynýan harytlar, işler we hyzmatlar boýunçagoşulan baha üçin salgydyň pul möçberi hasap edilmäge degişli däldir:şu bitewi Kanunyň 106-njy maddasynda görkezilen, goşulan baha üçinsalgytdan boşadylan, salgyt salynýan amallar;şu bitewi Kanunyň 96-njy maddasyna laýyklykda, salgyt almak binýadybolup durmaýan amallar.Döwlet we alyjylar jemgyýetiniň lomaý we bölek söwda kärhanalarynda soň67

68ýerlemek üçin niýetlenen harytlar boýunça haryt iberijilere tölenen goşulan bahaüçin salgydyň pul möçberi hasap edilmäge degişli däldir.Şunda goşulan baha üçin salgydyň görkezilen pul möçberleri degişlilikdeedara görnüşli taraplaryň peýdasyna (girdejisine) salgydy hasaplamak üçin kabuledilýän aýyrmalara (şahsy taraplardan girdeji salgydy hasaplananda hususytelekeçileriň aýyrmalaryna) şeýle harytlaryň, işleriň we hyzmatlaryň gymmatybilen bilelikde goşulýar ýa-da salgytlar tölenenden soň salgyt töleýjiniňygtyýarynda galýan peýdanyň (girdejiniň) hasabyna ýa-da maliýeleşdirmegiňdegişli çeşmeleriniň hasabyna üsti dolunýar.6.Öň ulanyşda bolan esasy serişdeler ýerlenende, olar satyn alnanda tölenengoşulan baha üçin salgyt şu maddanyň 3-nji bölümine laýyklykda, satylanpursadynda hasap edilmedik ýa-da ulanylyp könelmäniň (amortizasiýa) üsti bilenhasapdan öçürilmedik bolsa, goşulan baha üçin salgydyň pul möçberiniňçäklerinde hasaplaşyk üçin kabul edilýär.7.Goşulan baha üçin salgydy hasaplamak, tutup almak we tölemek salgytýumuşçysynyň üstüne ýüklenen halatlarynda, şu madda laýyklykda goşulan bahaüçin salgydyň pul möçberini hasap etmek ýa-da yzyna gaýtarmak, salgyt töleýjätölenýän töleglerden tutulyp alnan salgyt salgyt ýumuşçysy tarapyndanTürkmenistanyň Döwlet býujetine tölenenden soň amala aşyrylýar.Hasap etmek ýa-da yzyna gaýtarmak salgyt töleýjiniň salgydy tutup alansalgyt ýumuşçysynyň hasaba duran ýerindäki salgyt gullugyna beren arzasynyňesasynda, şu Bitewi kanunyň 49-njy maddasynda bellenen tertipde amalaaşyrylýar. Arza bilen bilelikde şu maddanyň 2-nji bölüminde görkezilenresminamalar hem berilýär.8.Hasap etmek üçin kabul edilýän salgydyň pul möçberine düzediş girizmekşu Bitewi kanunyň 35-nji maddasynda bellenen ýagdaýlarda we tertipde amalaaşyrylýar.111-nji madda. Salgyt beýannamasyny bermek we goşulan baha üçinsalgydy tölemek1.Şu maddanyň 2-nji bölüminde görkezilenlerden başga salgyt töleýjiler herbir hasabat döwrü üçin goşulan baha üçin salgyt boýunça beýannama bermägeborçludyrlar.Goşulan baha üçin salgyt boýunça beýannamasy geçen salgyt döwri üçin,salgyt döwründen soňky aýyň 20-sinden gijä galman berilýär.2.Goşulan baha üçin salgyt boýunça salgyt beýannamasy goşulan baha üçinsalgydy tutup almak we Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölemek salgytýumuşçysy tarapyndan amala aşyrylýan halatlarynda daşary ýurtly edara görnüşlitaraplar we daşary ýurtly şahsy taraplar – hususy telekeçiler tarapyndan goşulanbaha üçin salgyt beýannamasy berilmeýär.Salgyt ýumuşçysy hökmünde çykyş edýän tarap, özüniň hasapda duran ýeriboýunça salgyt gullugynyň edarasyna goşulan baha üçin salgydyň hasaplanan,tutulyp alnan we Türkmenistanyň Döwlet býujetine geçirilen möçberi baradatölegleriň amala aşyrylan we salgydyň tutulyp alynmaly aýyndan soňky aýyň 20-

sinden gijä galman hasabat bermelidir. Hasabatyň görnüşi Türkmenistanyň Başdöwlet salgyt gullugy tarapyndan, Türkmenistanyň Ykdysadyýet we maliýeministrligi bilen ylalaşylyp bellenýär.3.Şu maddanyň birinji bölüminde görkezilen taraplar (şu maddanyň 5-njibölüminde görkezilen taraplardan başga) berlen salgyt beýannamalarynalaýyklykda hasaplanan, goşulan baha üçin salgydy hasabat döwründen soňky aýyň25-inden gijä galman Türkmenistanyň Döwlet býujetine töleýärler.Görkezilen taraplar hasabat döwrüniň dowamynda goşulan baha üçinsalgydy tölemegi deslapky tölegler görnüşinde hem geçirýärler. Deslapkytölegleriň möçberi geçen hasabat döwri üçin hasaplanan goşulan baha üçinsalgydyň üçden bir bölegine deňdir.Salgyt töleýjiler tarapyndan goşulan baha üçin salgydy deslapky töleggörnüşinde tölemek hasabat aýynyň 13, 23-i aralygyndaky möhletlerde we hasabatdöwründen soňky aýyň 3-i güni geçirilýär.Görkezilen tertipde hasaplanan deslapky tölegleriň goşulan baha üçinsalgydyň çak edilýän (göz öňünde tutulýan) salgyt özeninden ugur alnypkesgitlenen möçberi bilen ep-esli tapawudy bolan halatynda, TürkmenistanyňDöwlet býujetine tölenmäge degişli deslapky tölegler salgyt gullugy tarapyndançak edilýän görkezijilerden ugur almak bilen bellenip bilner.Şeýle ýagdaýda salgyt töleýji hasabat döwri başlanmazdan öň, salgythasabyna duran ýeri boýunça salgyt gullugyna geljekki hasabat döwri üçin çakedilýän salgyt özeniniň pul möçberi barada maglumat berýär.4.Salgyt ýumuşçysy hökmünde çykyş edýän taraplar goşulan baha üçinsalgydyň tutulyp alnan pul möçberini tölemegi şu Bitewi kanunyň 108-njimaddasynyň 2-nji bölümine laýyklykda salgydy tutup almak üçin bellenen gündensoňky bäş günüň (tölegler daşary ýurtlarda geçirilende bolsa on bäş gün)dowamynda geçirýärler.5.Hususy telekeçiler we oňa edara görnüşli tarap girmeýän şereketlere girýäntaraplar goşulan baha üçin salgydy Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölemegiTürkmenbaşy aýynyň 1-inden Oguz aýynyň 30-yna çenli aralykdaky hasabat döwriüçin – şol ýylyň Ruhnama aýynyň 1-inden gijä galman we Gorkut aýynyň 1-indenBitaraplyk aýynyň 31-ine çenli aralykdaky hasabat döwri üçin - indiki ýylyňNowruz aýynyň 1-inden gijä galman amala aşyrýarlar.Salgydy tölemek salgyt edarasy tarapyndan iberilýän salgyt habarnamasynyňesasynda, Türkmenbaşy aýynyň 1-inden Oguz aýynyň 30-yna çenli aralykdakyhasabat döwri üçin - şol ýylyň Ruhnama aýynyň 1-inden gijä galman we Gorkutaýynyň 1-inden Bitaraplyk aýynyň 31-ine çenli hasabat döwri üçin - indiki ýylyňBaýdak aýynyň 1-inden gijä galman geçirilýär.6.Salgyt töleýjileriň aýry-aýry toparlary üçin Türkmenistanyň Baş döwletsalgyt gullugy tarapyndan salgyt beýannamasyny bermek üçin başga bir möhletlerwe goşulan baha üçin salgydy tölemek üçin başga bir möhletler bellenip bilner,emma ol şu maddanyň 1-nji, 3-nji, 4-nji we 5-nji bölümlerinde bellenenmöhletlerden otuz günden giç bolmaly däldir.112-nji madda. Bilelikdäki işler amala aşyrylanda goşulan baha üçin69

70salgydy hasaplamagyň we tölemegiň aýratynlyklary1.Bilelikdäki işleri amala aşyrýan salgyt töleýjiler (şereketler) tarapyndangoşulan baha üçin salgydy hasaplamak borjy, öz işini Türkmenistanyň çäklerindeamala aşyrýan şerekete gatnaşyjylaryň biriniň üstüne ýüklenýär.Şunuň ýaly çözgüdiň kabul edilendigi barada şerekete girýän salgyt töleýjilerşu Bitewi kanunyň 23-nji maddasynyň 2-nji bölüminde bellenen möhletlerdeözleriniň salgyt hasabynda durýan salgyt gulluklaryna hat üsti bilen habarberýärler.2. Şereketiň işi boýunça Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişligoşulan baha üçin salgyt hasaplananda, bilelikdäki işi amala aşyrmak maksadybilen, ylalaşyga gatnaşyjylaryň haýsy hem bolsa biri tarapyndan çig mal,materiallar, işler, hyzmatlar we beýlekiler boýunça tölenen goşulan baha üçinsalgyt hasap etmek üçin kabul edilýär. Şerekete gatnaşyjylaryň ählisiniň geçirençykdajylary baradaky maglumat (ilkinji hasapçylyk hasaba alşynyňresminamalarynyň nusgasy ýa-da asyl nusgasy) şunuň ýaly hasap etmegi geçirmeküçin esas bolup durýar.Goşulan baha üçin salgydy hasap etmäge kabul edilýän pul möçberi şeýlehalatlarda salgyt töleýjileriň şereketiň düzümindäki işe degişli bolmadyk işleribabatynda Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişli goşulan baha üçinsalgyt kesgitlenende gaýtadan hasap etmek üçin kabul edilmeli däldir.3. Türkmenistanyň Döwlet býujetine goşulan baha üçin salgydy tölemekboýunça borçlaryny ýerine ýetirmek şerekete gatnaşyjylaryň biri tarapyndansalgydyň ähli möçberi boýunça ýa-da olaryň her biri tarapyndan salgydyň umumymöçberinden degişli paýy boýunça amala aşyrylyp bilner.Iki ýagdaýda hem, goşulan baha üçin salgydy hasaplamak üstüne ýüklenenşerekete gatnaşyjy, tutuş bilelikdäki iş boýunça goşulan baha üçin salgytbeýannamasyny salgyt hasabyna duran ýerindäki salgyt gullugyna bellenenmöhletlerde bermäge borçludyr.Beýannama aşakdakylary görkezmek bilen maglumatlar goşulmalydyr:olaryň ýerleşýän ýerini ýa-da ýaşaýan ýerini görkezmek bilen, şereketegatnaşyjylaryň ählisini, olaryň hususy salgyt belgilerini görkezmek bilen;salgydyň şerekete gatnaşyjylaryň biri tarapyndan tölenjekdigi ýa-da herbiriniň öz paýyny tölejekdigi baradaky çözgüdiň nusgasy.Salgyt gullugy beýannama berlenden soňky bäş günüň dowamynda beýlekişerekete gatnaşyjylaryň salgyt hasabynda durýan ýerlerindäki salgyt gulluklaryna:goşulan baha üçin salgydyň gatnaşyjylaryň biri tarapyndan tölenýändigi habarbermek üçin, ýa-da şerekete beýleki gatnaşyjylar tarapyndan goşulan baha üçinsalgydyň özlerine degişli paýlarynyň doly we öz wagtynda tölenilişine gözegçilikçärelerini bellemek üçin degişli görkezmeleri ibermelidir.113-nji madda. Ýörite düzgünler1.Goşulan baha üçin salgydy tölemekden boşadylýan ýa-da ýeňillikler gözöňünde tutulýan ýa-da salgydyň nol möçberiniň ulanylýan halatlarynda salgyt

töleýji salgydyň pul möçberini hasap-faktura ýa-da başga bir resminama ýalňyşypgoşan bolsa, görkezilen pul möçberi bellenen tertipde Türkmenistanyň Döwletbýujetine tölenmäge, öz wagtynda tölenmedik bolsa puşman tölegini tölemek bilengeçirilmäge degişlidir. Şunda satyn alyjydan (buýrujydan) tölenen salgydy hasapetmäge rugsat berilýär.Şu Bitewi kanunyň 89-njy maddasynda bellenen maliýe çäreleri şu ýagdaýdaulanylmaýar.2.Salgyt töleýjiniň goşulan baha üçin salgydyň pul möçberini ýalňyşlyk bilen,harytlary, (işleri, hyzmatlary) satyn alyja (buýruja) berilýän hasap-fakturagoşmadyk we Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölemedik halatlarynda, salgytgullugynyň salgydyň görkezilen pul möçberini şol satyn alyjydan (buýrujydan)almaga haky bardyr.2-nji Bap. Goşmaça töleg114-nji madda. Goşmaça tölegi töleýjiler1.Şu Bitewi kanunyň 116-njy maddasynda görkezilen salgyt amallarynygeçiren, şeýle hem Türkmenistanyň gümrük çäklerine goşmaça töleg tölenmägedegişli harytlary getiren halatlarynda edara görnüşli we şahsy taraplar goşmaçatölegi töleýjiler bolup durýarlar.Buýrujy tarapyndan iberilýän çig maldan (materiallardan) Türkmenistanyňçäklerinde öndüriliýän goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar üçin haryt öndürijigoşmaça tölegi töleýji bolup durýar.2.Býujetdäki guramalar;Türkmenistanyň “Uglewodorod serişdeleri hakynda” Kanunyna laýyklykdapotratçylar we kömekçi potratçylar bolup durýan taraplar goşmaça tölegi töleýjibolup durmaýarlar. Şu taraplar tarapyndan nebit işlerine degişli däl salgyt salynýanamallar geçirilende, olar tarapyndan Türkmenistanyň gümrük çäklerine nebit işleriüçin niýetlenilmedik goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar getirilende, olara şumaddanyň 1-nji bölüminiň güýji degişlidir.115-nji madda. Goşmaça tölege degişli harytlarGeljekde olaryň haýsy maksat bilen ulanyljakdygyna garamazdan, şu Bitewikanunyň 119-njy maddasyna laýyklykda goşmaça tölegiň möçberi bellenenharytlar we önümler goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar diýlip ykrar edilýär.116-njy madda. Goşmaça töleg salynýan binýat1.Salgyt salynýan amallar we Türkmenistanyň gümrük çägine getirilýängoşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar goşmaça töleg salynýan binýat bolupdurýar.2. Şu maddanyň 3-nji bölüminiň düzgünlerini hasaba almak bilen, şuaşakdakylar salgyt salynýan amallar bolup durýar:71

72özüniň öndüren goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryny ýerlemek;goşmaça töleg salynýan harytlary öndürmekden başga, özüniň sarp etmegiüçin öndürilen goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlary peýdalanmak;buýrujynyň çig malyndan (materialyndan) goşmaça töleg tölenmäge degişliharytlary öndürmek (taýýarlamak, guýmak) boýunça hyzmatlary etmek.3. Şu maddanyň 2-nji bölüminde sanalyp geçilen amallar, goşmaça tölegtölenmäge degişli harytlar ýa-da olary öndürmek (taýýarlamak, guýmak) üçinhyzmatlar Türkmenistanyň çäklerinde öndürilen bolsa, salgyt salynýan binýatdiýlip ykrar edilýärler.4. Goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlary ýerlemegi kesgitlemek üçin şuBitewi kanunyň 97-nji maddasy ulanylýar.5. Goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar mejbury almagyň, eldenalmagyň netijesinde aýrybaşgalamak boýunça amallar, şeýle hem şunuň ýalyharytlaryň Türkmenistanyň çäklerine getirilmegi goşmaça töleg salmak binýadybolup durmaýar.117-nji madda. Salgyt özeni1.Salgyt salynýan amallar geçirilende salgyt töleýjiniň islendik tarapdan alýanýa-da almaga hukugy bolan harydynyň goşmaça tölegi öz içine alýan bahasyndan(goşulan baha üçin salgydy goşmazdan) ugur alnyp kesgitlenýän baha salgyt özenibolup durýar.Salgyt salynýan amallar geçirilende goşmaça töleg tölenmäge degişli,öndürilen harytlar ogurlananda ýa-da zaýalananda ýetirilen zyýanyň öweziniňgünäkär taraplardan alnan pul möçberleri, şeýle hem şunuň ýaly harytlar üçinätiýaçlandyryş öwezini dolmalar hem salgyt özenine goşulýar.2.Buýrujy tarapyndan berilýän çig maldan (materiallardan) öndürilýän,goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar ýerlenende (berlende), salgyt özeni harytöndürijiniň goşmaça töleg tölenmäge degişli öndürilen harytlar berlen pursadyndaözüniň öndüren şonuň ýaly harytlaryna goşmaça tölegi hasaba alyp ulanýan iňýokary satuw bahalaryndan ugur alnyp, olaryň ýok wagtynda bolsa, şu Bitewikanunyň 36-njy maddasynyň düzgünlerine laýyklykda ulanylýan, şonuň ýalyharytlaryň hakyky bazar bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.3.Goşmaça töleg tölenmäge degişli öndürilen harytlar muzdsuz berlendesalgyt özeni, salgyt töleýji tarapyndan şeýle harytlaryň adaty, hak almak bilenýerlenende ulanýan bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.4.Geleşigiň taraplary tarapyndan goşmaça töleg tölenmäge degişli çalşylýanharytlaryň bahasy kesgitlenmedik halatynda, salgyt özeni salgyt töleýji tarapyndanşunuň ýaly goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar ýerlenende ulanylýan adatybahalardan ugur alnyp kesgitlenýär.Çalşyk deň derejede bolmadyk ýagdaýynda çalşylýan, goşmaça tölegtölenmäge degişli harytlaryň bahasyna goşmaça bahanyň islendik möçberi salgytsalynýan dolanyşyga goşulýar.5. Özüniň sarp etmegi üçin öndürilen, goşmaça töleg tölenmäge degişliharytlar peýdalanylanda, olar boýunça degişli harajatlar peýda (girdeji) salgydyny

hasaplamak üçin kabul edilýän aýyrmalara goşulmaýan halatynda hem, salgytözeni şolar ýaly harytlaryň, salgyt töleýji tarapyndan adaty, hak almak bilenýerlenende ulanylýan bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.6. Tebigy ýitgileriň ölçeglerinden artyk harytlaryň ýetmezçiligi bolanhalatynda, bu harytlaryň ogurlanandygyny ýa-da zaýalanandygyny tassyklaýanresminamalar bolmadyk ýagdaýynda, salgyt özeni şu maddanyň 3-nji bölümindebellenen tertipde kesgitlenýär.7. Ýeňillikli baha bellenen goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryýerlemek boýunça salgyt binýady şunuň ýaly ýeňillikleri hasaba almak bilenbellenýär. Görkezilenler Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda ilata mugtberilýän harytlara we edilýän hyzmatlara hem degişlidir.8. Alyjy tarapyndan goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryň yzynagaýtarylmaga degişli gaplaryň bahasy salgyt özenine goşulmaýar.9. Türkmenistanyň gümrük çägine haryt getirilende harydyň tölenmägedegişli gümrük paçlaryny we ýygymlaryny hasaba almak bilen we goşmaça tölegiňpul möçberini öz içine almaýan bahasy salgyt özeni bolup durýar.10. Daşary ýurt pulundaky – salgyt salynýan amallaryň bahasy, salgytözenini artdyrýan pul serişdeleriniň möçberi, harytlaryň gümrük bahasyTürkmenistanyň Merkezi bankynyň hümmeti boýunça aşakdakylara degişlilikdemanatda hasaplanýar:salgyt salynýan amallaryň geçirilen senesindäki hümmet boýunça;Türkmenistanyň gümrük çägine goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlargetirilende goşmaça tölegiň tölenen senesindäki hümmet boýunça.11. Salgyt salynýan amallar geçirilende we Türkmenistanyň gümrük çägineharytlar getirilende salgyt özeni goşmaça töleg tölenmäge degişli aýry-aýryharytlar üçin haryt görnüşinde hem kesgitlenip biler.12. Şu madda laýyklykda hasaplanýan salgyt özeni Türkmenistanyň daşaryýurt pulundaky ätiýaçlygyna gönükdirilen pul serişdeleriniň möçberine göräazaldylýar.118-nji madda. Salgyt salynýan amallar üçin salgyt özenine düzedişgirizmekSalgyt salynýan amallar geçirilende we Türkmenistanyň gümrük çägineharytlar getirilende salgyt özeni şu Bitewi kanunyň 35-nji maddasynda bellenenýagdaýlarda düzediş girizilmäge degişlidir.119-njy madda. Goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryň sanawy wegoşmaça tölegiň möçberiGoşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryň sanawy we goşmaça tölegiňmöçberleri:73DYI harytsanawy boýunçaGoşmaça töleg tölenmägedegişli harytlaryň atlaryGoşmaçatölegleriň möçberleri

74harytlaryň kodlaryÖndürilýän harytlar boýunça220300 Piwo Bahasynyň 10%2204, 2205,2208-den271000250271000260271000270271000290271000320271000340271000360271000590271000610Tebigy üzüm çakyry, güýçlispirtli içgiler, likýorlar wedüzüminde aşakdaky ýalyalkogoly bolan gaýry alkogollyiçgiler:20 göterime çenli20-den 30 göterimeçenli30 göterimden ýokaryBahasynyň 15%Bahasynyň 30%Bahasynyň 40%Benzin Bahasynyň 40%Dizel ýangyçlary Bahasynyň 40%271000690Türkmenistanyň gümrük çäklerine getirilýän harytlar boýunça220300 Piwo Gümrükbahasynyň 10%,emma 1 litri üçinazyndan ABŞ- nyň0,5 dollary2204, 2205,2208 -denDüzüminde aşakdakymöçberde alkagoly bolan üzümçakyrlary we alkogolly içgiler20%- çenli20 göterimden ýokary2207, 2208-den Spirtli içgilertaýýarlanylanda ulanylýan spirt(saglygy goraýyş maksady bilengetirilýänlerinden beýlekileri)Gümrükbahasynyň 15%,emma 1 litri üçinazyndan ABŞ-nyň1,5 dollaryGümrükbahasynyň 20%,emma 1 litri üçinazyndan ABŞ-nyň 3dollary1 litri üçin ABŞnyň4 dollary2402 Temmäki önümleri Gümrük

752403 Beýleki senagat taýdanöndürilen temmäki we onuňsenagat çalşyryjylary8703-den Ýeňil awtoulaglar (tizkömek awtoulaglaryndan wemaýyplar üçin ýöriteenjamlaşdyrylan ýöriteulaglardan başga)bahasynyň 30%,emma 1 gutusy üçinazyndan ABŞ-nyň0,5 dollary1 kg üçin ABŞnyň10 dollaryHereketlendirijiniň 1 kub sm-i üçinABŞ-nyň 0,3 dollaryGoşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryň sanawy daşary ykdysady işiňharyt sanawynyň kodlaryna laýyklykda toparlara bölünýär. Kodlaryň soňunda "-den" goşulmasy görkezilen bolsa, diňe atlary sanawda görkezilen harytlar goşmaçatöleg tölenmäge degişli bolup durýarlar.120-nji madda. Goşmaça töleg nyşanlaryTürkmenistanda öndürilýän, şeýle hem Türkmenistana getirilýän, goşmaçatöleg tölenmäge degişli aýry-aýry harytlar Türkmenistanyň Ministrler Kabinetitarapyndan bellenen tertipde goşmaça töleg nyşanlary bilen nyşanlanmagadegişlidir.121-nji madda. Salgyt we hasabat döwriSalgyt salynýan amallar geçirilende goşmaça tölegler üçin salgyt we hasabatdöwürleri senenama aýyna deň bellenýär.122-nji madda. Goşmaça tölegler boýunça ýeňillikler1.Türkmenistanyň gümrük çäklerine getirilýän, goşmaça tölegler tölenmägedegişli harytlar goşmaça tölegi tölemekden şu ýagdaýlarda boşadylýarlar:a) Türkmenistana ynsanperwer kömek hökmünde, şeýle hem hökümetaraylalaşyklaryna laýyklykda, daşary ýurtlar tarapyndan muzdsuz berilýän tehnikikömegiň çäklerinde getirilýän harytlar;b) daşary ýurt diplomatik we olara deňleşdirilen wekilhanalaryň, halkaraguramalarynyň resmi taýdan peýdalanmaklary üçin ýa-da bile ýaşaýan maşgalaagzalaryny goşmak bilen, şu wekilhanalaryň we halkara guramalarynyň diplomatikýa-da edara ediş-tehniki işgärleriň şahsy peýdalanmaklary üçin niýetlenen harytlar.Görkezilenler diňe şuňa meňzeş ýagdaýlar Türkmenistanyň daşary ýurtlardakydiplomatik we olara deňleşdirilen wekilhanalarynyň ýa-da bile ýaşaýan maşgalaagzalaryny goşmak bilen, şol wekilhanalaryň diplomatik we edara ediş-tehnikiişgärleriniň şahsy peýdalanmaklary üçin bellenende ulanylýar;

76ç) şahsy tarapyň özüniň sarp etmegi üçin 5 litr alkogolly içgiler we piwo, 10guty çilim.Salgyt töleýjiniň Türkmenistanyň aýry-aýry kanunçylyk namalaryna salgytýeňillikleriniň bar bolan ýa-da salgytdan boşadylan halatynda, eger bu şonuň ýalynamalarda göni görkezilmedik bolsa, görkezilenler goşmaça tölegleriňalynmagyna degişli däldir.2. Eýeçilik hukugy esasynda daşary ýurtly edara görnüşli taraplara degişlibolan, berilýän çig maldan (çig nebitden) benzini we dizel ýangyjyny öndürmek(taýýarlamak) boýunça hyzmatlar, şu önümleri soňundan Türkmenistanyňçäklerinden çykarmak şerti bilen, goşmaça töleg tölemekden boşadylýar.goşmaça123-nji madda. Türkmenistanyň gümrük serhediniň üsti bilentöleg tölenmäge degişli harytlar geçirilende salgytsalmagyň aýratynlyklary1. Saýlanyp alnan gümrük düzgünine baglylykda, Türkmenistanyň gümrükçäklerine goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar getirilende, goşmaça tölegsalmak şu tertipde geçirilýär:a) goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar erkin dolanyşyk üçin çykarylýangümrük düzgüninde ýerleşdirilende goşmaça töleg doly möçberde tölenýär;b) goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar reimport, tranzit, gümrükammary, paçsyz söwda dukany, gümrük gözegçiligi astynda gaýtadan işlemek,gümrük çäklerinde gaýtadan işlemek, erkin gümrük zolagy, erkin ammar, ýoketmek, döwletiň peýdasyna harytdan ýüz öwürmek gümrük düzgünindeýerleşdirilende goşmaça töleg tölenmeýär;ç) goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar reeksport gümrük düzgünindeýerleşdirilende goşmaça töleg erkin dolanyşyk üçin çykarmak düzgüninelaýyklykda tölenýär we şunuň ýaly harytlar Türkmenistanyň çäklerindençykarylanda yzyna gaýtarylmaga degişlidir;d) harytlar wagtlaýyn getirmek gümrük düzgüninde ýerleşdirilende (daşaryýurtly şahsy taraplara degişli bolan, ýaşaýan ýerinden hasapdan çykarylmadykşahsy ulag serişdelerinden başga), goşmaça töleg erkin dolanyşyk üçin çykarmakdüzgünine laýyklykda tölenýär. Goşmaça töleg tölenmäge degişli wagtlaýyngetirilen harytlar Türkmenistanyň çäklerinden çykarylanda, olaryň getirilenwagtyndan bäri Türkmenistanyň çäklerinde bolan wagtlary bir ýyldan geçmedikşertlerinde, öň tölenen goşmaça tölegiň pul möçberi yzyna gaýtarylmaga degişlidir;e) öň wagtlaýyn getirilen gümrük düzgüninde ýerleşdirilen goşmaça tölegtölenmäge degişli harytlar getirilende, olaryň Türkmenistanyň çäklerindençykarylan pursadyndan bäri bir ýyldan köp wagt geçmedik bolsa, goşmaça tölegalynmaýar;ä) Türkmenistanyň gümrük çäklerinden daşarda gaýtadan işlemek gümrükdüzgüninde ýerleşdirilen harytlaryň gaýtadan işlenen önümleri getirilende goşmaçatöleg erkin dolanyşyk üçin çykarmak düzgünine laýyklykda tölenýär.2. Gümrük düzgüni üýtgände goşmaça tölegi tölemek borjy täze gümrükdüzgünine laýyklykda kesgitlenýär.

Salgyt töleýji tarapyndan Türkmenistanyň çäklerinde saýlanyp alnan gümrükdüzgüniniň berjaý edilmedik halatynda, ondan erkin dolanyşyk üçin goşmaça tölegtölenmäge degişli harytlary çykarmak gümrük düzgünine laýyklykda goşmaçatöleg, şeýle hem harydyň getirilen wagtyndan goşmaça tölegiň tölenen gününeçenli aralykdaky döwür üçin hasaplanyp ýazylýan puşmana tölegi alynýar.124-nji madda. Goşmaça tölegleri hasaplamak1. Goşmaça tölegiň pul möçberi şeýle hasaplanýar:salgyt salynýan amallar geçirilende – salgyt töleýji tarapyndan özbaşdak;Türkmenistanyň gümrük çäklerine harytlar getirilende – gümrük edaralarytarapyndan.2. Salgyt salynýan amallar geçirilende Türkmenistanyň döwlet býujetinetölenmäge degişli goşmaça tölegiň pul möçberi şu Bitewi kanunyň 126-njymaddasyna laýyklykda, şol salgyt döwründe hasap etmäge kabul edilýän goşmaçatölegiň pul möçberine azaldylan, degişli salgyt döwründe ähli salgyt salynýanamallar boýunça goşmaça tölegiň pul möçberi hökmünde hasaplanýar.Goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryň her bir görnüşi boýunça, salgytsalynýan amallar boýunça goşmaça tölegiň pul möçberi şu Bitewi kanunyň 117-njiwe 122-nji maddalaryna laýyklykda hasaplanýan, şu Bitewi kanunyň 119-njymaddasynda bellenen salgyt möçberine azaldylan salgyt salynýan amallar boýunçasalgyt özeniniň jemi hökmünde kesgitlenýär.Salgyt salynýan amallary degişli salgyt döwrüne degişli etmek, olaryň amalaaşyrylan pursadyna baglylykda, şu Bitewi kanunyň 125-nji maddasynyňdüzgünlerine laýyklykda geçirilýär.3. Türkmenistanyň gümrük çäklerine harytlar getirilende, goşmaça tölegiň pulmöçberi goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryň her bir görnüşi boýunça, şuBitewi kanunyň 117-nji we 122-nji maddalaryna laýyklykda hasaplanýan, şuBitewi kanunyň 119-njy maddasynda bellenen salgyt möçberine azaldylan salgytsalynýan amallar boýunça salgyt özeniniň jemi hökmünde kesgitlenýär.4. Haýsy hem bolsa bir salgyt döwründe hasaplaşmaga degişli goşmaçatölegiň pul möçberi, şu madda laýyklykda hasaplanan goşmaça tölegiňmöçberinden artyk gelen halatynda, artyk gelýän pul möçberi yzyna gaýtarylmagadegişlidir ýa-da şu Bitewi kanunyň 49-njy maddasyna laýyklykda, salgyttöleýjiden alynmaga degişli beýleki tölegleriň hasabyna Türkmenistanyň Döwletbýujetine geçirildi hasap edilmelidir.5. Türkmenistanyň “Uglewodorod serişdeleri hakynda” Kanunyna laýyklykdapotratçy ýa-da kömekçi potratçy bolup durýan edara görnüşli taraplarTürkmenistanyň gümrük çäklerine getirilen, goşmaça töleg tölenmäge degişliharytlary nebit işlerini amala aşyrmak üçin peýdalanmaýan halatlarynda goşmaçatöleg bellenen tertipde tölenýär.125-nji madda. Salgyt salynýan amallaryň geçirilen döwriSalgyt salmak amallary geçirilýän hasabat (salgyt) döwri şu Bitewi kanunyň77

78111-nji maddasyna laýyklykda, goşulan baha üçin kesgitlenilişi ýaly kesgitlenýär.126-njy madda. Goşmaça tölegi hasaplaşmak1. Goşmaça töleg töleýjileriň goşmaça töleg tölenmäge degişli ýerlenenharytlaryň goşmaça töleg nyşanynyň bahasynyň möçberinde goşmaça tölegihasaplaşmaga hukuklary bardyr.2. Çig mallar (materiallar) görnüşinde satyn alynýan goşmaça töleg tölenmägedegişli harytlar peýdalanylanda, şeýle hem şunuň ýaly harytlar beýleki goşmaçatöleg tölenmäge degişli harytlary öndürmek üçin buýrujy tarapyndan (bermekesasynda) berlen halatynda, salgyt töleýji çig mal (materiallar) görnüşindegoşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar satyn alnanda ýa-da getirilende tölenengoşmaça tölegi hasaplaşmaga hukugy bardyr. Şunda goşmaça tölegi görkezilenmaksat üçin şu hasabat (salgyt) döwründe peýdalanylan çig mal babatyndahasaplaşmaga rugsat berilýär.3. Goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlary iberijilere tölenen goşmaçatölegi hasaplaşmak üçin, şu Bitewi kanunyň 127-nji maddasynda bellenen tertipdeýazylyp berilýän hasap-faktura we ýük iberijiler bilen tölegiň (hasaplaşygyň)geçirilendigini tassyklaýan resminamalar esas bolup durýar.Goşmaça töleg tölenmäge degişli getirilen harytlar gümrük taýdanresmileşdirilende tölenýän goşmaça tölegi hasaplaşmak üçin, aşakdakyresminamalar esas bolup durýar:goşmaça tölegi tölemek boýunça serişdeleriň hakyky geçirilendiginitassyklaýan töleg resminamalary we bankyň göçürmesi;ýük gümrük beýannamasy ýa-da onuň erkin dolanyşyga çykarmak gümrükdüzgüninde harytlaryň çykarylmagyny amala aşyran gümrük edarasynyň belligibolan nusgasy.4. Çig mal (materiallar) görnüşinde satyn alynýan, goşmaça töleg tölenmägedegişli harytlary goşmaça töleg tölenmäge degişli däl harytlary öndürmek ýa-dabaşga bir maksatlar üçin peýdalanylanda, olar boýunça goşmaça tölegiň pulmöçberi şonuň ýaly çig malyň (materialyň) bahasy bilen bilelikde peýda (girdeji)salgydyny hasaplamak üçin kabul edilýän aýyrmalara goşulmaýar ýa-da salgyttölenenden soň salgyt töleýjiniň eýeçiliginde galýan peýdasynyň hasabyna degişliedilýär.127-nji madda. Satyjy tarapyndan alyja bildirilýän goşmaça tölegiňmöçberi1. Özüniň öndürýän, goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryny ýerleýänýa-da buýrujynyň çig malyndan (materialyndan) goşmaça töleg tölenmäge degişliharytlary öndürmek (taýýarlamak, guýmak) boýunça hyzmatlary edýän, şeýle hemözüniň getiren goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryny ýerleýän salgyt töleýjisatyn alyja we çig maly (materiallary) beren hususyýetçä goşmaça tölegiň degişlipul möçberini tölemek talabyny bildirmäge borçludyr. Şunda goşmaça tölegiň pulmöçberi hasaplaşyk resminamalarynda aýratyn setirde görkezilýär.

Ilata bölek satuw bahalary ýa-da nyrhlar boýunça goşmaça töleg tölenmägedegişli harytlar ýerlenende satyjylar tarapyndan berilýän harytlaryň ýarlyklaryndawe bahanamalarda goşmaça tölegiň degişli pul möçberi aýratyn görkezilmeýär.2. Özüniň öndürýän, goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryny ýerleýänýa-da buýrujynyň çig malyndan (materialyndan) goşmaça töleg tölenmäge degişliharytlary öndürmek (taýýarlamak, guýmak) boýunça hyzmatlary edýän, şeýle hemözüniň getiren goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlaryny ýerleýän salgyt töleýjiharytlary alyjylara bellenen görnüşdäki hasap-fakturany ýazyp bermäge borçludyr.Hasap-faktura 2 nusgalykda ýazylýar, olaryň birinjisi satyn alyja (buýruja)berilýär, ikinjisi ony ýazan tarapda galýar.Hasap-faktura goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlar iberilen senesindengijä galman berilýär.Hasap-fakturanyň görnüşi Türkmenistanyň Ykdysadyýet we maliýeministrligi tarapyndan bellenýär.128-nji madda. Salgyt beýannamasyny bermek we goşmaça tölegitölemek1. Salgyt töleýji salgyt salynýan amallary geçirmek boýunça her bir hasabatdöwri üçin goşmaça töleg baradaky beýannamany bermäge borçludyr.2. Geçen hasabat döwri üçin goşmaça töleg boýunça beýannama hasabatdöwründen soňky aýyň 20-sinden gijä galman berilýär.3. Salgyt salynýan amallar geçirilende goşmaça tölegi tölemek salgyttöleýjiler tarapyndan hasabat döwründen soňky aýyň 25-inden gijä galmangeçirilýär.Goşmaça tölegi tölemek şu Bitewi kanunyň 124-nji maddasynyň 5-njibölüminde bellenen ýagdaýlarda görkezilen möhletde we ýagdaýlarda geçirilýär.4. Türkmenistanyň gümrük çäklerine getirilýän goşmaça töleg tölenmägedegişli harytlar boýunça goşmaça tölegi tölemek gümrük taýdan resmileşdirilenpursadynda ýa-da ondan öň geçirilýär.5. Bilelikdäki işler (şereket) amala aşyrylanda goşmaça tölegi hasaplamak,beýannama bermek we olary Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölemek şu Bitewikanunyň 112-nji maddasynda bellenen aýratynlyklary hasaba almak bilen, goşulanbaha üçin salgydyň tölenilişi ýaly geçirilýär.3-nji bap. Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgyt129-njy madda. Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydytöleýjiler1. Türkmenistanyň çäklerinde gazylyp alynýan peýdaly zatlary çykarmagyamala aşyrýan, himiki elementleri we birleşmeleri (mundan beýläk-peýdalymagdanlar) almak üçin ýerasty (ýerüsti) suwlary çykarýan we peýdalanýan edaragörnüşli we şahsy taraplar ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydytöleýjiler bolup durýarlar.79

802. "Uglewodorod serişdeleri hakynda" Türkmenistanyň Kanunyna laýyklykdapotratçylar we kömekçi potratçylar bolup durýan edara görnüşli we şahsy taraplarýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgytlary töleýjiler hasap edilmeýärler.Şu taraplar tarapyndan "Uglewodorod serişdeleri hakynda" TürkmenistanyňKanunyna laýyklykda geçirilýän nebit işlerine degişli bolmadyk iş amala aşyrylanhalatynda, olara şu maddanyň 1-nji bölüminiň güýji degişlidir.130-njy madda. Salgyt salynýan binýatlar1. Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydy töleýjiler diýlip, salgyttöleýji tarapyndan Türkmenistanyň çäklerinde amala aşyrylýan salgyt salynýanamallar ykrar edilýär.Salgyt salynýan amallaryň geçirilen ýeri diýlip peýdaly magdanlaryň gazylypalynýan ýeri hasap edilýär.2. Salgyt salynýan amallar diýlip:salgyt töleýji tarapyndan gazylyp alynýan peýdaly magdanyň ýerlenmegi;salgyt töleýji tarapyndan gazylyp alynýan peýdaly magdanlary özüniň sarpetmegi üçin peýdalanylmagy, şol sanda gaýtadan işlenmegi;gazylyp alynýan peýdaly magdanlar ogurlananda ýa-da zaýalananda ýetirilenzyýanyň günäkär taraplar tarapyndan öweziniň dolunmagy, şeýle ätiýaçlandyrmaöwezini dolmalaryň alynmagy ykrar edilýär.3. Gazylyp alynýan peýdaly magdanlaryň ýerlemek düşünjesini kesgitlemeküçin şu Bitewi kanunyň 97-nji maddasy ulanylýar.4. Mejbury almagyň, elden almagyň netijesinde gazylyp alynýan peýdalymagdanlaryň kesekiniň haýryna alynmagy ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçinsalgyt salmak binýady bolup durmaýar.131-nji madda. Salgyt özeni1. Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydy hasaplamak üçin salgytözeni şu aşakdakylar bolup durýar:uglewodorod serişdeleri (çig nebit, tebigy we ugurdaş gaz) boýunça – öz içinegoşulan baha üçin salgydy almaýan, salgyt töleýjiniň islendik beýleki tarapdanalýan ýa-da almaga hukugy bolan uglewodorod serişdeleriniň bahasyndan uguralnyp kesgitlenýän baha;beýleki gazylyp alynýan peýdaly zatlar boýunça - olaryň ýerleşdirilmegindenalnan peýda.Salgyt salynýan amallar geçirilende gazylyp alynýan peýdaly magdanlarogurlananda ýa-da zaýalananda ýetirilen zyýanyň günäkär taraplar tarapyndanöweziniň dolunmagynyň, şeýle hem ätiýaçlandyrma öwezini dolmalaryň pulmöçberleri hem salgyt özenine goşulýar.2. Muzdsuz berlende gazylyp alynýan peýdaly zatlaryň salgyt özeni salgyttöleýjiniň olary adaty, hak almak bilen ýerleýän bahasyndan ugur alnypkesgitlenýär.

3. Geleşikleriň taraplary tarapyndan çalşylýan gazylyp alynýan peýdalyzatlaryň bahasy kesgitlenmedik halatynda salgyt özeni salgyt töleýjiniň olaryadaty, hak almak bilen ýerleýän bahasyndan ugur alnyp kesgitlenýär.Deň derejede bolmadyk çalşykda çalşylýan harytlaryň bahasynyň üstünegoşulýan islendik pul möçberi salgyt özenine goşulýar.4. Gazylyp alynýan peýdaly zatlar özüniň sarp etmegi üçin peýdalanylanda,olar boýunça degişli harajatlar peýda (girdeji) salgydyny hasaplamak üçin kabuledilýän aýyrmalara goşulmaýan halatynda hem, salgyt özeni salgyt töleýjitarapyndan şunuň ýaly harytlar adaty, hak almak bilen, ýerlenendäki bahasyndanugur alnyp kesgitlenýär, olar bolmadyk ýagdaýynda bolsa, şu Bitewi kanunyň 36-njy maddasynyň düzgünlerine laýyklykda ulanylýan, şonuň ýaly harytlaryň hakykybazar bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.5. Gazylyp alynýan peýdaly zatlaryň tebigy ýitgilerden artyk ýetmezçiligiýüze çykarylanda, bu harytlaryň ogurlanandygyny ýa-da zaýalanandygynytassyklaýan resminamalaryň bolmadyk ýagdaýynda, salgyt özeni şu maddanyň 2-nji bölüminde bellenen tertipde kesgitlenýär.6. Ýeňillikli baha bellenen gazylyp alynýan peýdaly zatlary ýerlemekboýunça salgyt özeni, şeýle ýeňillikler hasaba alnyp kesgitlenýär. GörkezilenlerTürkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda ilata mugt berilýän harytlara weedilýän hyzmatlara hem degişlidir.7. Peýdaly zatlaryň birnäçe görnüşi gazylyp alnan halatynda salgyt özeniolaryň her bir görnüşi boýunça kesgitlenýär.8. Gazylyp alynýan peýdaly zatlaryň daşary ýurt pulundaky bahasy olaryňýerlenen pursadynda Türkmenistanyň Merkezi bankynyň hümmeti boýunçamanatda hasaplanýar.9. Degişli salgyt döwründe gazylyp alynýan peýdaly zatlaryň her bir görnüşiboýunça salgyt özeni, degişli salgyt döwründe geçirilen ähli salgyt salynýanamallaryň salgyt özenleriniň jemi hökmünde kesgitlenýär.10. Şu madda laýyklykda hasaplanýan salgyt özeni TürkmenistanyňHökümetiniň daşary ýurt pulundaky ätiýaçlygyna geçirilýän serişdeleriniňmöçberine laýyk azaldylýar.132-nji madda. Salgyt salynýan amallar üçin salgyt özenine düzedişgirizmekSalgyt salynýan amallar geçirilende salgyt özeni şu Bitewi kanunyň 35-njimaddasynda bellenen ýagdaýlarda düzediş girizmäge degişlidir.133-nji madda. Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydyňmöçberleriÝerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydyň möçberleri aşakdakyölçeglerde bellenýär:81

82a) uglewodorod serişdeleri bilen baglanyşykly salgyt salynýan amallarboýunça:tebigy we ugurdaş gaz üçin - 22 % ;çig nebit üçin – 10%;b) düşewüntliligiň derejesine baglylykda beýleki gazylyp alynýan peýdalyzatlar bilen baglanyşykly salgyt salynýan amallar boýunça:Düşewüntlilik göterimlerdeSalgydyň möçberleriGöterimlerde15-e çenli 015-den ýokary,17-ä çenli 3017-den 19-a çenli 3219-dan 21-e çenli 3521-den 23-e çenli 4023-den 25-ä çenli 4525-den ýokary 50Salgyt salynýan amallar boýunça (uglewodorod serişdelerinden beýlekiamallar) ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydyň bellenen möçberleriýataklaryň tejribe-senagat taýdan ulanylýan döwründe, emma 3 ýyl möhletden köpbolmaly däl, 50 % aşakladylýar.Şu ýagdaýda düşewüntlilik önümi ýerlemekden alnan peýdanyň onyöndürmek üçin çykarylan, şu Bitewi kanunyň 154-nji maddasynyň 2-nji bölüminiň"a" we "d" bentlerinde bellenen aýyrmalaryň jemi hökmünde kesgitlenýän weşonuň ýaly önüme degişli bolan harajatlaryň göterimi hökmünde hasaplanýar.Önümi ýerlemekden alnan peýda harytlary (önümi) ýerlemekden alnan, şuBitewi kanunyň 149-njy we 150-nji maddalaryna laýyklykda hasaplanýan, şuBitewi kanunyň 154-nji maddasynyň 2-nji bölüminiň "a" we "d" bentlerindebellenen aýyrmalaryň möçberine azaldylan we şunuň ýaly önüme degişli bolanjemi girdeji hökmünde kesgitlenýär.134-nji madda. Salgyt we hasabat döwürleriÝerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgyda salgyt we hasabat döwürlerisenenama çärýege deň laýyklykda bellenilýärler.135-nji madda. Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydyhasaplamak1. Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydyň möçberi gazylyp alynýanpeýdaly zatlaryň her bir görnüşi boýunça salgyt töleýji tarapyndan özbaşdakhasaplanýar.2. Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişli ýerasty baýlyklardanpeýdalanmak üçin salgydyň möçberi, salgyt döwründe geçirilen salgyt salynýan

amallaryň ählisi boýunça salgydyň jemi hökmünde hasaplanýar.Hasabat (salgyt) döwründe geçirilen salgyt salynýan amallar boýunçasalgydyň möçberi şu Bitewi kanunyň 131-nji maddasyna laýyklykda hasaplanýansalgyt salynýan amallar boýunça, şu Bitewi kanunyň 133-nji maddasynda bellenendegişli salgyt möçberine (möçberlerine) laýyk gelýän salgyt özeniniň jemihökmünde kesgitlenýär.Salgyt salynýan amaly degişli salgyt döwrüne degişli etmek, onuň geçirilenpursadyna baglylykda, şu Bitewi kanunyň 136-njy maddasyna laýyklykdageçirilýär.Şu Bitewi kanunyň 137-nji maddasynyň 3-nji bölüminde bellenenýagdaýlarda, býujete tölenmäge degişli ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçinsalgydyň pul möçberi, hasaplanan we salgydyň deslapky tölegini TürkmenistanyňDöwlet býujetine tölemäge degişli möçberine azaldylýar.3. Haýsy hem bolsa bir salgyt döwründe tölenen, ýerasty baýlyklardanpeýdalanmak üçin salgydyň möçberi şu döwür üçin, şu madda laýyklykdahasaplanyp çykarylan salgydyň pul möçberinden artyk gelýän bolsa, onda şol artykgelýän pul möçberi yzyna gaýtarylmaga degişlidir ýa-da şu Bitewi kanunyň 49-njymaddasyna laýyklykda salgyt töleýjiden Türkmenistanyň Döwlet býujetinealynmaly beýleki tölegleriň hasabyna geçirildi diýlip hasaba alynýar.136-njy madda. Salgyt salynýan amallaryň geçirilen döwriSalgyt salynýan amallar, şu Bitewi kanunyň 111-nji maddasyna laýyklykda,goşulan baha üçin salgyt ýaly geçirildi hasap edilýär.137-nji madda. Salgyt beýannamasyny bermek we ýerasty baýlyklardanpeýdalanmak üçin salgydy tölemek1. Salgyt töleýji her bir hasabat döwründe ýerasty baýlyklardan peýdalanmaküçin salgyt boýunça salgyt beýannamasyny bermäge borçludyr.Ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgyt boýunça beýannama geçenhasabat döwri üçin hasabat döwründen soňky aýyň 20-nden gijä galman berilýär.2. Şu maddanyň 4-nji bölüminde görkezilenlerden başga salgyt töleýjilertarapyndan ýerasty baýlyklardan peýdalanmak üçin salgydy tölemek hasabatdöwründen soňky aýyň 25-nden gijä galman geçirilýär.3. Salgyt töleýjiler hasabat döwrüniň dowamynda uglewodorod serişdeleribilen salgyt salynýan amallary geçirenlerinde deslapky töleg görnüşinde ýerastybaýlyklardan peýdalanmak üçin salgyt töleýärler.Deslapky töleg görnüşinde tölenmäge degişli ýerasty baýlyklardanpeýdalanmak üçin salgydyň möçberi geçen salgyt döwri üçin hasaplanan, ýerastybaýlyklardan peýdalanmak üçin salgydyň möçberiniň üçden bir bölegini düzýär.Salgyt töleýjiler tarapyndan deslapky töleg görnüşinde ýerasty baýlyklardanpeýdalanmak üçin salgyt her aýyň 25-nde tölenýär.4. Salgyt töleýjileriň aýry-aýry toparlary üçin Türkmenistanyň Baş döwletsalgyt gullugy tarapyndan beýannama bermegiň we ýerasty baýlyklardan83

84peýdalanmak üçin salgydy tölemegiň başga möhletleri hem bellenip bilner, emmaol şu maddanyň 1-nji we 2-nji bölümlerinde bellenen möhletlerden otuz gündengiç bolmaly däldir.4-nji bap. Emläk üçin salgyt138-nji madda. Emläk üçin salgydy töleýjiler1. Şu maddada başgaça bellenilmedik bolsa, şu Bitewi kanunyň 139-njymaddasyna laýyklykda salgyt salynýan binýat bolup duran, Türkmenistanyňkanunçylygyna laýyklykda eýeçilik, doly hojalygy alyp barmak ýa-da gündelik(ynamdar) dolandyrmak hukugy esasynda emlägi bolan edara görnüşli taraplaremläk üçin salgydy töleýjiler bolup durýar.2. Emläk lizinge ýa-da konsessiýa berlende degişlilikde lizinge alyjy ýa-dakonsessioner emläk üçin salgydy töleýji diýlip ykrar edilýär.Emläk kärendä (kireýine) berlende kärendä (kireýine) beriji (döwleteýeçiligindäki edara görnüşli tarapdan başga) emläk üçin salgydy töleýji diýlipykrar edilýär. Döwlet ýa-da ýerli emläk kärendä berlende balansda saklaýjy salgyttöleýji bolup durýar.Işe girizilmedik ýa-da esasy serişde hökmünde hasaba alynmadyk gurluşykbinasy ulanylan halatynda, salgyt salmagyň şu binýady babatynda salgydy tölemekborjy buýrujyda ýüze çykýar. Şu ýagdaýda potratçy şu bina boýunça salgydytölemekden boşadylýar.Salgyt salynýan binýat birnäçe tarapyň umumy paýçylyk eýeçiliginde bolanhalatynda, şol taraplaryň her biri salgyt töleýji diýlip ykrar edilýär.Umumy eýeçilikde durýan salgyt salynýan binýatlar boýunça, olaryňarasyndaky ylalaşyk boýunça, şu salgyt salynýan binýatlaryň hususyýetçileriniňbiri salgyt töleýji bolup biler.3. Aşakdaky edara görnüşli taraplar emläk üçin salgydy töleýjiler bolupdurmaýarlar:Türkmenistanyň “Uglewodorod serişdeleri hakynda” kanunyna laýyklykdapotratçy we kömekçi potratçy bolup durýan edara görnüşli taraplar. Şu taraplartarapyndan nebit işleri üçin ulanylýan emläk babatynda şol işlere degişli bolmadyksalgyt salynýan amallar geçirilen halatynda olara şu maddanyň 1-nji bölüminiňgüýji degişlidir;býujet guramalary;Saparmyrat Türkmenbaşy Halkara gaznasy;Türkmenistanyň Milli gymmatlyklar muzeýi.139-njy madda. Salgyt salynýan binýat1. Şu maddanyň 2-nji bölüminde görkezilen emläklerden başga emläklersalgyt salynýan binýatlar bolup durýar:a) Türkmenistanyň rezidentleri bolup durmaýan edara görnüşli taraplar üçin,önümçilik maksatly esasy serişdeler, şeýle hem önümçilik işinde peýdalanylýan

maddy dolanyşyk serişdeleri;b) Türkmenistanyň çäklerindäki şahamçasynyň, wekilhanasynyň ýa-dahemişelik wekilhanasynyň üsti bilen iş alyp barýan daşary ýurtly edara görnüşlitaraplar - Türkmenistanyň nerezidentleri üçin - Türkmenistanyň çäklerindeýerleşýän we şahamçanyň, wekilhananyň ýa-da hemişelik wekilhananyň emläginiňbir bölegi bolup durýan, şu maddanyň 1-nji bölüminiň “a” bendinde görkezilenemläk.ç) Türkmenistanyň çäklerindäki işi şahamçanyň, wekilhananyň ýa-dahemişelik wekilhananyň üstünden amala aşyrylmaýan Türkmenistanyň rezidentibolup durmaýan daşary ýurtly edara görnüşli taraplar üçin - önümçilik maksatly weTürkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän gozgalmaýan emläk.2. Türkmenistanyň rezidentleri bolup durýan, edara görnüşli taraplar üçinTürkmenistanyň çäklerinde, şeýle hem onuň daşynda ýerleşýän emläk salgytsalynýan binýat bolup durýar.3. Aşakdakylar salgyt salynýan binýatlar bolup durmaýar:ýer;döwlet ätiýaçlygy emlägi, şeýle hem Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniňçözgüdi bilen goralyp saklanýan (konserwasiýa) emläk.140-njy madda. Emläk üçin salgydyň salgyt özeni1. Aşakdakylar emläk üçin salgydyň salgyt özeni bolup durýar:esasy serişdeler boýunça - olaryň ortaça ýyllyk galyndy bahasy;maddy dolanyşyk serişdeleri boýunça- olaryň ýyllyk bahasy.Maddy dolanyşyk serişdeleriniň ortaça ýyllyk bahasy bellenen halatlarda şuBitewi kanunyň 29-njy maddasynda görkezilen usullaryň esasynda kesgitlenýär.Ulanyş taýdan könelişip möwriti öten ýa-da özüniň başdaky hilini bölekleýinýitiren harytlaryň we beýleki maddy gymmatlyklaryň gymmaty olary ýerläpbolaýjak bahadan ugur alnyp kesgitlenýär.Emläge gaýtadan nyrh kesilende, salgyt özenini hasaplamak maksady bilen,emlägiň bahasy gaýtadan kesilen nyrhy hasaba almak bilen kesgitlenýär.2. Salgyt özeni şu Bitewi kanunyň 143-nji maddasynda görkezilen emläkdenbaşga, şu Bitewi kanunyň 139-njy maddasynyň 1-nji bölüminde görkezilen salgytsalynýan binýadyň her biri boýunça aýratynlykda, her bir degişli hasabat döwriüçin görkezilen salgyt salynýan binýatlaryň ortaça bahasy hökmünde kesgitlenýär.Birinji çärýek, birinji ýarym ýyl, dokuz aý we salgyt ýyly üçin salgyt özenidegişlilikde hasabat döwrüniň her aýynyň birine we hasabat döwründen soňkyaýyň birine salgyt salynýan binýatlaryň bahalaryny (galyndy bahalaryny) goşmakbilen alynýan jeminiň degişlilikde dörtden biri, ýediden biri, ondan biri we onüçden biri hökmünde kesgitlenýär.Şu Bitewi kanunyň 35-nji maddasynda görkezilen halatlarda salgyt özenidüzedilmäge degişlidir.141-nji madda. Salgyt möçberleri85

86Emläk üçin salgydyň möçberi salgyt döwrüniň salgyt özeniniň 1 göterimimöçberinde bellenýär.Emläk üçin salgydyň hasaplaşyk möçberi degişli hasabat döwri üçinaşakdaky möçberlerde kesgitlenýär:birinji çärýek üçin salgyt özeniniň 0, 25 göterimi;birinji ýarym ýyl üçin salgyt özeniniň 0,5 göterimi;9 aý üçin salgyt özeniniň 0,75 göterimi;bir ýyl üçin salgyt özeniniň 1 göterimi.142-nji madda. Salgyt we hasabat döwürleriEmläk üçin salgydyň salgyt döwri salgyt ýyly, emma hasabat döwri bolupbirinji çärýek, birinji ýarym ýyl, dokuz aý we salgyt ýyly durýar.143-nji madda. Ýeňillikler1. Şu aşakdakylar emläk üçin salgytdan boşadylýarlar:maýa goýum pensiýa gaznalary;maýyplaryň jemgyýetçilik birleşikleriniň kärhanalary;jemgyýetçilik birleşikleri;dini guramalar;bilim edaralary;oba hojalyk kärhanalary.2. Şu aşakdakylara emläk üçin salgyt salynmaýar:gaz geçirijiler (esasy gaz geçirijilerden başga), demir ýollaryň esasy ugurlary,demir ýollaryň giriş ýollary, umumy ulanylýan awtomobil ýollary, aragatnaşyk weelektrik geçiriji ulgamlar, suw-suwlulandyryş we suw geçiriji desgalar, köprülerwe olary ulanmak üçin niýetlenen inženerçilik we beýleki desgalar;tokaý we oba hojalyk önümlerini öndürmek we saklamak üçin peýdalanylýanemläk, şeýle hem olaryň öz öndüren önümleri;ýaşaýyş jaý-jemagat hojalyklarynyň emläkleri;diňe ylym, bilim, maýyplary dikeltmek, daşky gurşawy goramak, ýangynhowpsuzlygy we raýat goranyşy babatynda ulanylýan emläkler;umumy ulanylýan şäher ýolagçylar awtoulagy (taksiden başga).144-nji madda. Salgydyň pul möçberini kesgitlemek1. Emläk üçin salgydyň pul möçberi salgyt töleýjiler tarapyndan özbaşdakhasaplanýar.Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişli emläk üçin salgydyň pulmöçberi geçen hasabat döwründe hasaplanyp çykarylan emläk üçin salgydyň pulmöçberini aýyrmak bilen, degişli hasaplaşyk möçberiniň salgydyň degişli hasabatdöwründe salgyt özeni hökmünde kesgitlenýär.2. Türkmenistanyň çäklerinde şahamçanyň, wekilhananyň ýa-da hemişelikwekilhananyň üsti bilen iş alyp barmaýan we Türkmenistanyň çäklerinde

gozgalmaýan emlägi bolan Türkmenistanyň rezidenti bolmadyk daşary ýurtlyedara görnüşli tarap degişli salgyt gullugynda salgyt hasabyna durmaga wegozgalmaýan emläk üçin salgyt tölemek borjuny ýerine ýetirmäge borçludyr.145-nji madda. Salgyt beýannamasy we emläk üçin salgydy tölemegiňmöhletleri1. Emläk üçin salgyt boýunça salgyt beýannamasy salgyt töleýjiler tarapyndanher bir hasabat döwri tamamlanandan soň salgyt hasabynda durýan ýerindäkisalgyt gullugyna hasabat döwründen soňky aýyň 20-nden gijä galman berilmelidir.2. Salgyt töleýjiler tarapyndan emläk üçin salgydy tölemek hasabatdöwründen soňky aýyň 25-nden gijä galman geçirilýär.3. Salgyt töleýjileriň aýry-aýry toparlary üçin Türkmenistanyň Baş döwletsalgyt gullugy tarapyndan beýannamany bermegiň we emläk üçin salgydytölemegiň başga möhletleri bellenip bilner, emma ol şu maddanyň 1-nji we 2-njibölümlerinde görkezilen möhletlerden otuz günden giç bolmaly däldir.146-njy madda. Türkmenistanyň çäklerinden daşarda ýerleşýän emläküçin salgydy hasaplaşmak1. Beýleki döwletleriň kanunçylygyna laýyklykda, Türkmenistanyňçäklerinden daşardaky emläk üçin salgydyň tölenen pul möçberi, Türkmenistanyňçäklerindäki emläk üçin salgyt tölenende edara görnüşli tarap bolup durýanTürkmenistanyň rezidenti tarapyndan hasaplaşylýar.Şunda hasaplaşylan salgydyň pul möçberi şu Bitewi kanuna laýyklykdahasaplanyp çykarylan salgydyň möçberinden köp bolup bilmez.Daşary ýurtlaryň salgyt ýa-da beýleki ygtyýarlandyrylan edarasy tarapyndanberlen, Türkmenistanyň çäklerinden daşarda salgydyň tölenendigine şaýatlykedýän resminamalar hasaplaşmak üçin esas bolup durýar.2. Şu Bitewi kanunyň 139-njy maddasynyň 3-nji bölümine laýyklykda salgytsalmak binýady bolup durmaýan, şeýle hem şu Bitewi kanunyň 143-nji maddasynalaýyklykda ýeňillik berlen emläk boýunça daşary ýurtlaryň salgyt kanunçylygynalaýyklykda hasaplanan we tölenen salgyt hasaplaşylmaga degişli däldir.3. Emläk üçin salgydy tölemekden boşatmak ýa-da beýleki salgytýeňilliklerini almak üçin Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan salgyt töleýjidegişli salgyt döwründe (ýa-da onuň bir böleginde) hereket edýän, Ikitaraplaýynsalgyt salmagy aradan aýyrmak barada Türkmenistan bilen ylalaşyk baglaşandöwletiň rezidenti bolup durýandygy barada resmi tassyknama bermelidir.Tassyknama emläk üçin salgyt tölenmezden öň hem, salgyt töleýjiniňsalgytdan boşamaga we ýeňillik almaga dalaş edýän salgyt döwri tamamlanandansoňky üç ýylyň dowamynda hem berlip bilner.5-nji bap. Edara görnüşli tarapyň peýdasyndan(girdejisinden) alynýan salgyt87

88147-nji madda. Peýdadan (girdejiden) alynýan salgydy töleýjiler1. Şu aşakdakylar peýdadan (girdejiden) alynýan salgydy töleýjiler bolupdurýarlar:Türkmenistanyň rezidentleri - edara görnüşli taraplar;Türkmenistanyň çäklerinde hemişelik wekilhanalarynyň üsti bilen iş alypbarýan ýa-da Türkmenistanyň çäklerindäki çeşmelerden girdeji alýanTürkmenistanyň rezidentleri däl - edara görnüşli taraplar;2. Saparmyrat Türkmenbaşy Halkara gaznasy peýdadan (girdejiden) alynýansalgydy töleýji bolup durmaýar.148-nji madda. Salgyt salynýan binýat1. Hasabat (salgyt) döwründe salgyt töleýjiniň alan peýdasy, şeýle hemgirdejileriniň aýry-aýry görnüşleri salgyt salynýan binýat bolup durýar.Edara görnüşli taraplaryň peýdasy salgyt töleýjiniň şu Bitewi kanunda gözöňünde tutulan we şeýle girdejä degişli bolan, aýrylmaly pul möçberine azaldylanähli girdejisiniň jemi hökmünde kesgitlenýär.2. Türkmenistanyň rezidentlerine Türkmenistanyň çäklerinde we onuňdaşynda alnan peýda (girdeji) boýunça salgyt salynýar.Türkmenistanyň rezidenti dällere Türkmenistanyň çäklerinde hemişelikwekilhanalaryň üsti bilen alnyp barylýan işlerden we Türkmenistanyň çäklerindäkiçeşmelerden alnan peýda (girdeji) boýunça salgyt salynýar.1-nji paragraf. Türkmenistanyň rezidentlerine salgyt salmak149-njy madda. Jemi girdeji1. Salgyt töleýjiniň jemi girdejisine ýerlenen önümlerden, ýerine ýetirilenişlerden, edilen hyzmatlardan alnan girdejiler, şeýle hem ýerlenmekden daşarkyamallardan alynýan girdejiler goşulýar.2. Şu maddada başgaça bellenmedik bolsa, ýerlemekden daşarky girdejilereaşakdakylar degişlidir:a) islendik görnüşdäki bergi borçnamalary boýunça göterimler;b) beýleki edara görnüşli taraplara we şereketlere paýçy bolup gatnaşmakdanalnan düşewüntler we beýleki serişdeler;ç) ätiýaçlandyryş we gaýtadan ätiýaçlandyryş ylalaşyklar boýunça ätiýaçlyköwezini doluş puly;d) ylalaşyk borçnamalarynyň bozulandygy üçin jerimeler we beýleki çärelergörnüşinde alnan serişdeler, şeýle hem ýitginiň we zyýanyň öweziniňdolunmagyndan alnan pullar;e) öň hasapdan öçürilen bergileri üzmek üçin gelip gowşan pullar;ä) Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanunyndakesgitlenen, awtorlyk hukugyndan peýdalanylandygy ýa-da şu hukugypeýdalanmaga berlendigi üçin hak, şahadatnama, söwda nyşany, haryt nyşany ýa-

da hyzmat nyşany, çyzgy ýa-da model, görnüş, gizlin formula we (ýa-da) iş nyşanyýa-da senagata, täjirçilik ýa-da ylmy tejribä degişli maglumatlar üçin hak;f) ätiýaçlygyň hasabyna gümanly algylaryň hasabyna öň hasapdan öçürilenbergidarlardan alnan serişdeler;g) şu Bitewi kanunyň 57-nji maddasyna laýyklykda salgytlar (puşmanatölegleri, jerimeler) boýunça umytsyz bergileriň hasapdan öçürilen möçberindenözge bergileriň hasapdan öçürilmegi ýa-da azaldylmagy bilen alnan pullar;h) daşary ýurt pulundaky amallar boýunça, şeýle hem pul gymmatlyklarynyňwe talapnamalaryň bahasy artdyrylanda ýa-da daşary ýurt pulundaky borçlararzanladylanda oňyn hümmet tapawutlary;i) hasabat ýylynda ýüze çykarylan geçen ýyllaryň girdejileri;j) şu Bitewi kanuna laýyklykda hasapdan aýyrma düzüminde göz öňündetutulan, salgyt döwrüniň ahyryna çenli peýdalanylmadyk ätiýaçlyk serişdeleri;ž) ulanmakdan aýrylýan esasy serişdeler sökülende we böleklere bölünendealnan materiallaryň we beýleki emläkleriň bahasy;k) haýyr-yhsan maksatly alnan, bellenen maksada laýyk peýdalanylmadykserişdeleriň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasy;l) tükellemegiň netijesinde ýüze çykarylan haryt-maddy gymmatlyklaryňartygynyň bahasy;m) beýleki ýerlemekden daşary girdejiler.3. Şu aşakdakylar jemi girdejä goşulmaýar:gatnaşyjylaryň (paýdarlaryň, paýçylaryň, agzalaryň) esaslyk maýagatançlary, paýnamalary (paýlary) ýerleşdirmegiň bahasyndan olaryň nominalbahasyndan (ilkibaşky möçberinden) artyk gelmegi görnüşindäki girdejini hemgoşmak bilen;gatnaşyjylaryň düzüminden çykanda ýa-da ýatyrylýan edara görnüşli tarapyňemlägi oňa gatnaşyjylaryň arasynda paýlananda, gatnaşyjy (paýdar, paýçy)tarapyndan edara görnüşli tarapyň esaslyk maýasyna ilkibaşky gatanjynyňçäklerinde alnan serişdeler;şereketden çykylanda ýa-da ýatyrylýan şereketiň emläginiň oňagatnaşyjylaryň arasynda paýlananda, bilelikde işlemek (şereket) barada ylalaşygagatnaşyjy tarapyndan ilkibaşky gatanjynyň çäklerinde alnan serişdeler;gymmatly kagyzlaryň bahasy üýtgände alnan oňyn tapawut;döwlet häkimiýeti we dolandyryş edaralarynyň, ýerli ýerine ýetiriji häkimiýetwe öz-özüňi dolandyryş edaralarynyň çözgüdi bilen býujet guramalarynyň alýanemlägi;býujet serişdeleriniň, döwlet gaznalarynyň serişdeleriniň, mugt pullaryň(grantlaryň) we beýleki çeşmeleriň hasabyna, maksatlaýyn maliýeleşdirmegiňçäklerinde salgyt töleýji tarapyndan alnan serişdeler we beýleki emläk;komissioner tarapyndan komissiýa ylalaşygy boýunça, şeýle hem baglaşylanylalaşygyň şertlerine laýyklykda şunuň ýaly harajatlar komissioneriňçykdajylarynyň düzümine goşulmaga degişli bolmasa, komitent üçin komissionertarapyndan geçirilen çykdajylaryň öwezini dolmagyň hasabyna alnan emläk.Görkezilenler tabşyryk ylalaşygyna ýa-da şoňa meňzeş beýleki ylalaşyklara hemdegişlidir;89

90edara görnüşli taraplaryň pensiýa üpjünçiligi hakyndaky kanunçylygalaýyklykda alan we şahsy pensiýa hasaplaryna gönükdirilen maýa goýumgirdejileri;karzlar görnüşinde alnan serişdeler we beýleki emläk, şeýle hem olaryüzmegiň hasabyna alnan serişdeler we beýleki emläk;şu Bitewi kanunyň 49-njy maddasynyň 4-nji bölüminiň talaplarynalaýyklykda alnan göterimler;pul serişdelerini we gymmatly kagyzlary goşmak bilen, peşgeş bermek(muzdsuz kömek) ylalaşygy boýunça alnan emläk;täjirçilik däl guramalary saklamak we olaryň tertipnamalaýyn işlerini alypbarmak üçin maksatly gelip gowşan serişdeler, şol sanda agzalyk we haýyr-yhsangatançlary, pul peşgeşleri, miras alynýan emläk;girew ýa-da borçnamalary üpjün etmek hökmünde tölegiň ujundan geçirmegörnüşinde alnan emläk;dörediji ýa-da ygtyýarly edara tarapyndan edara görnüşli tarapa berlenserişdeler we beýleki emläk;edara görnüşli tarap üýtgedilip gurlanda onuň mirasdüşeriniň alýan emläk.4. Şol bir girdejiler şu maddanyň 2-nji bölüminiň birnäçe bentlerinde gözöňünde tutulan bolsa, onda salgyt salynýan girdeji hasaplananda görkezilengirdejiler diňe bir gezek hasaba alynýar.5. Salgydyň dürli möçberleri boýunça salgyt salynýan girdeji alýan ýa-da şuBitewi kanunyň 170-nji maddasyna laýyklykda salgytdan boşadylýan salgyttöleýjiler şeýle girdejileriň hasabyny aýratynlykda ýöretmäge borçludyrlar.150-nji madda. Harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemekden alynýanjemi girdejini kesgitlemegiň aýratynlygy1. Harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemekden alynýan jemi girdejinikesgitlemek maksady bilen, şu Bitewi kanunyň 97-nji maddasy ulanylýar.Şunda aşakdakylaryň muzdsuz berilmegine ýerlemek hökmündeseredilmeýär:edara görnüşli tarap üýtgedilip gurlanda onuň hukuk mirasdüşerine(mirasdüşerlerine) berilýän emlägi;döwlet häkimiýeti we dolandyryş, ýerli ýerine ýetiriji häkimiýet we ýerli özözüňidolandyryş edaralarynyň çözgüdi boýunça önümçilik, ýaşaýyş jaý weönümçilik hem-de durmuş-medeni maksatly binalara eýeçilik hukugy.Şu emläkleri döwlet haýryna almak (kesekä bermek) hem harytlary ýerlemekbolup durmaýar:döwlet häkimiýeti we dolandyryş, ýerli ýerine ýetiriji häkimiýet we ýerli özözüňidolandyryş edaralarynyň çözgütleri boýunça döwlet ýa-da jemgyýetçilikhajatlary üçin ýa-da ýeriň, medeni gymmatlyklaryň degerli derejedeulanylmandygy üçin alynmaly ýer mellegindäki ýerleşýän emläk;miras galan emlägi mejbury almak, elinden almak ýa-da eýeçilik hukugynybermek netijesinde, şeýle hem eýesiz galan emlägiň, ýa-da gymmatlyklaryň döwlettarapyndan alynmagy;

2. Harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemekden alnan girdejini kesgitlemekmaksady bilen, harydyň, işleriň, hyzmatlaryň bahasy şu Bitewi kanunyň 36-njymaddasyna laýyklykda kabul edilýär.3. Harytlar (işler, hyzmatlar) muzdsuz berlende girdeji salgyt töleýjitarapyndan şeýle harytlar (işler, hyzmatlar) adaty, hak almak bilen ýerlenendeulanylýan bahalardan ugur alnyp kesgitlenýär.Öň ulanyşda bolan esasy serişdeler we maddy däl aktiwler muzdsuz berlendegirdeji olaryň galyndy bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.4. Geleşigiň taraplary tarapyndan çalşylýan harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň)bahalary kesgitlenmedik halatynda, girdeji şolar ýaly harytlar (işler, hyzmatlar)salgyt töleýji tarapyndan adaty, hak almak bilen ýerlenende ulanylýan bahalardanugur alnyp kesgitlenýär.Deň däl derejede çalşylanda jemi girdejä çalşylýan harytlaryň (işleriň,hyzmatlaryň) bahalaryna goşmaça tölegleriň islendik möçberi goşulýar.5. Özüniň sarp etmegi, şeýle hem öz işgärleri üçin harytlar (işler, hyzmatlar)ýerlenende olar boýunça degişli harajatlar peýda (girdeji) salgydyny hasaplamaküçin kabul edilýän aýyrmalara goşulmaýan (şol sanda könelme geçirmelerine)degişli edilmese, girdeji şolar ýaly harytlar (işler, hyzmatlar) salgyt töleýjitarapyndan adaty, hak almak bilen ýerlenende ulanylýan bahalardan ugur alnypkesgitlenýär.6. Ýatyrylýan edara görnüşli tarapyň (daşary ýurtly edara görnüşli tarapyňşahamçasynyň, wekilhanasynyň) girdeji şu harytlar ýerlenende salgyt töleýjitarapyndan ulanylan hakyky bahalaryň esasynda, emma:esasy serişdeler we maddy däl aktiwler boýunça - galyndy bahalaryndan;beýleki harytlar boýunça - satyn alnan bahalaryndan pes bolmadyk derejedekesgitlenýär.7. Ýeňillikli bahalar (tarif, kesilen nyrh) bellenen harytlar (işler, hyzmatlar)ýerlenende girdeji şeýle ýeňillikleri hasaba almak bilen kesgitlenýär. GörkezilenlerTürkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda ilata mugt goýberilýän harytlara wehyzmatlara hem degişlidir.Býujetden sarp edijiler üçin ýerlenýän harytlar (işler, hyzmatlar) hyzmatlarboýunça girdeji ýerlemegiň hakyky bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.151-nji madda. Bankyň jemi girdejisini kesgitlemegiň aýratynlygy1. Bankyň jemi girdejisi bank amallaryndan gelen girdejileriň we şu Bitewikanunyň 149-njy we 150-nji maddalarynda göz öňünde tutulan girdejileriň jemihökmünde kesgitlenýär.2. Bank amallaryndan alynýan girdejilere, hususan-da, şu girdejiler girýär:bank tarapyndan çekilen pul serişdeleriniň hasabyna öz adyndan we özhasabyna ýerleşdirmekden, karz bermekden gelen göterimler;müşderilere, şol sanda korrespondent banklara hasaplary açmakdan we olaryalyp barmakdan we olaryň tabşyryklary boýunça hasaplaşyklary amalaaşyrmakdan gelen girdejiler;pul serişdelerini, wekselleri, töleg we hasaplaşyk resminamalaryny91

92inkassasiýa etmekden we müşderilere kassa hyzmatyny etmekden gelen girdejiler;nagt we nagt däl görnüşlerinde daşary ýurt puly we daşary ýurt pulgymmatlyklary bilen edilýän amallardan gelen girdejiler;gymmat bahaly metallar we gymmat bahaly daşlar boýunça amallarygeçirmekden alnan girdejiler;pul görnüşinde ýerine ýetirilmegini göz öňünde tutýan bankkepillendirmelerini, borçnamalaryny, awallaryny we üçünji tarap üçin kepilgeçmek boýunça amallardan alnan girdejiler;pul görnüşinde borçnamalaryň ýerine ýetirilmegine talap hukugyny satynalmakdan gelen girdejiler;depozitar hyzmat etmegi goşmak bilen, müşderiler bilen ylalaşyk boýunça pulserişdelerini we beýleki emläkleri ynamdar dolandyrmadan gelen girdejiler;resminamalary we gymmatlyklary saklamak üçin ýörite enjamlaşdyrylanjaýlary we seýfleri kärendä bermekden gelen girdejiler;aragatnaşyk hyzmatlarynyň öwezini dolmagyň hasabyna müşderilerden alnanserişde görnüşindäki girdejiler;bankyň zyýanyna öň hasapdan öçürilenden ýa-da olar döretmek üçin öň salgytözeni azaldylan ätiýaçlygyň, geçirmeleriň hasabyna hasapdan öçürilen, yzynagaýtarylýan karzlar boýunça bank tarapyndan alnan pul möçberi görnüşinde gelengirdejiler;forfeýting, faktoring amallarynyň geçirilmeginden gelen girdejiler;gymmat bahaly metallara we gymmat bahaly daşlara gaýtadan nyrh kesilendeoňyn görnüşindäki aratapawut;beýleki bank amallaryndan we hyzmatlardan gelen girdejiler.152-nji madda. Ätiýaçlandyryş işlerini amala aşyrýan edara görnüşlitaraplaryň jemi girdejisini kesgitlemegiň aýratynlygy1. Ätiýaçlandyryş işlerini amala aşyrýan edara görnüşli taraplaryň jemigirdejileri, ätiýaçlandyryş işinden alnan girdejileriň we şu Bitewi kanunyň 149-njywe 150-nji maddalarynda göz öňünde tutulan girdejileriň jemi hökmündekesgitlenýär.2. Ätiýaçlandyryş işinden alnan girdejilere, hususan-da, şu girdejiler girýär:ätiýaçlandyryş, gaýtadan ätiýaçlandyryş, durmuş ätiýaçlandyrmasyylalaşyklary boýunça ätiýaçlandyryş haky (gatanjy). Şunda durmuşätiýaçlandyrmasy ylalaşygy boýunça ätiýaçlandyryş haky (gatançlary)ätiýaçlandyryjynyň (durmuş ätiýaçlandyryjysynyň) diňe ätiýaçlandyryş hakynyňpaýy möçberinde onuň girdejisiniň düzümine goşulýar;ätiýaçlandyryş gorunda ätiýaçlandyrylýanlaryň paýynyň üýtgemegi gözöňünde tutulyp, geçen hasabat döwürlerinde döredilen ätiýaçlyk gorlarynyň azalan(yzyna gaýtarylan) pul möçberi;gaýtadan ätiýaçlandyryş şertnamasy boýunça berilýän haklar we tantýemler;durmuş ätiýaçlandyrmasy ylalaşygy boýunça ätiýaçlandyryjynyň haky;gaýtadan ätiýaçlandyrmaga berlen töwekgellik boýunça ätiýaçlandyryştölegleriniň paýynyň öweziniň gaýtadan ätiýaçlandyrýanlar tarapyndan dolunan

pul möçberleri;ätiýaçlandyryjy dellalyň, ýumuşçynyň, sýurweýeriniň we heläkçiliklerboýunça wekiliň hyzmatlary üçin haklar;gaýtadan ätiýaçlandyrmaga kabul edilen töwekgelçilik boýunça baýraklaryňhasaplanyp ýazylan göterimi;Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňünde tutulan ýagdaýlarda ýetirilenzyýan üçin jogapkär tarapa, ätiýaçlandyryş ylalaşygy boýunça, ätiýaçlandyryjynyňtalap hukugyny ýerlemek tertibinde alynýan pul möçberleri;ätiýaçlandyryş ylalaşygynyň şertleriniň ýerine ýetirilmändigi üçin jerimeleriňpul möçberi;gaýtadan ätiýaçlandyryş ylalaşygy möhletinden öň ýatyrylan halatynda,ätiýaçlandyrma ylalaşyklary boýunça ätiýaçlandyryş baýraklarynyň(gatançlarynyň) yzyna gaýtarylan pul möçberi;ätiýaçlandyryş işleri amala aşyrylanda alynýan beýleki girdejiler.153-nji madda. Özara garaşly edara görnüşli taraplaryň girdejisinihasaba almagyň aýratynlygyÖzara garaşly edara görnüşli taraplaryň özara gatnaşyklarynda şunuň ýalygeleşiklerdäki adaty şertlerden tapawutlanýan şertler emele gelýän ýa-da bellenýänbolsa, olaryň biri tarapyndan alnyp boljak, ýöne şeýle şertler sebäpli alynmadykislendik girdeji şu babyň düzgünlerine laýyklykda, onuň salgyt salynýangirdejisine goşulýar.154-nji madda. Salgyt salynýan peýdany kesgitlemek üçin kabul edilýänaýyrmalar1. Salgyt salynýan peýdany kesgitlemek üçin hasaba alynýan aýyrmalara şumaddanyň 2-nji bölüminde görkezilen girdejiler, şeýle hem telekeçilik we peýda(girdeji) almak üçin gönükdirilen beýleki iş bilen baglanyşykly çykdajylar weýitgiler goşulýar.2. Salgyt salynýan peýdany kesgitlemek üçin göz öňünde tutulýan aýyrmalarhökmünde şular kabul edilýär:a) harytlar ýerlenende, işler ýerine ýetirilende, hyzmatlar edilende goşulanbaha üçin salgydyň hasaplanan pul möçberi, goşmaça töleg tölenmäge degişliharytlaryň ýerlenýän bahasyna olary öndürijiler tarapyndan goşulýan goşmaçatölegiň pul möçberi;b) Türkmenistandaky töleg çeşmelerinde öň salgyt salnan, edara görnüşlitaraplara paýçy bolup gatnaşmakdan alynýan düşewüntler we beýleki girdejiler;ç) oýun işlerinden (humarly oýunlar we pully oýunlar bilen baglanyşykly iş)girdejiler;d) harytlary (işleri, hyzmatlary) öndürmek we ýerlemek bilen baglanyşyklyçykdajylar (harajatlar), aşakdakylary goşmak bilen:maddy çykdajylar;zähmete hak tölemek üçin çykdajylar;93

94şu Bitewi kanunyň 156-njy maddasynyň 1-nji bölüminde görkezilentölegleriň pul möçberinden döwlet durmuş ätiýaçlandyrmasyna geçirmeler;könelmäniň hasaplanyp ýazylan möçberi;beýleki çykdajylar we ýitgiler;e) ýerlemekden daşary çykdajylar (zyýanlar);ä) emläk üçin salgyt, ýerasty baýlyklary peýdalanmak üçin salgyt.Türkmenistanyň Hökümetiniň Daşary ýurt pulundaky ätiýaçlygynagönükdirilýän serişdeler jemi girdejiden aýrylýar.3. Ätiýaçlandyryş işini amala aşyrýan banklaryň we edara görnüşli taraplaryňçykdajylary şu Bitewi kanunyň 164-nji we 165-nji maddalarynda bellenenaýratynlyklary hasaba almak bilen kesgitlenýär.4. Şol bir harajatlar birnäçe çykdajy maddalarynda göz öňünde tutulan bolsa,onda salgyt salynýan girdeji hasaplananda görkezilen harajatlar diňe bir gezekaýrylýar.5. Salgydyň dürli möçberleri boýunça salgyt salynýan girdejilere degişli ýa-daşu Bitewi kanunyň 170-nji maddasyna laýyklykda salgytdan boşadylýan girdejileredegişli çykdajylar (harajatlar) aýratynlykda hasaba alynýar. Çykdajylary aýratynhasaba almak mümkin bolmadyk halatynda, olar salgyt töleýjiniň ähli girdejilerijemi möçberindäki degişli girdejisiniň paýyna barabarlykda paýlanylýar.6. Şu maddada görkezilen aýyrmalar diňe olar resminamalar esasyndatassyklanan halatynda kabul edilýär.7. Şu aşakdakylar aýyrmalara goşulmaýar:şu Bitewi kanunyň 150-nji maddasynyň 1-nji bölümine laýyklykda ýerlemekbolup durmaýan amallara degişli çykdajylar (harajatlar);telekeçilik we peýda (girdeji) almak üçin gönükdirilen beýleki iş bilenbaglanyşykly bolmadyk çykdajylar (harajatlar);esasy serişdeleri satyn almak, olary oturtmak (gurnamak) boýunça çykdajylar(harajatlar) we düýpli häsiýetdäki beýleki çykdajylar, şeýle hem maddy dälaktiwler;berilýän ýa-da yzyna gaýtarylýan ssudalar we beýleki karzlar;düşewüntleri ýa-da başga şuňa meňzeş, şol sanda bilelikdäki işe gatnaşyjylaratölenýän serişdeler;salgyt töleýjiniň başga edara görnüşli tarapyň ýa-da şereketiň esaslykmaýasyna goýumlary;salgyt töleýji tarapyndan döredilen gaznalaryň we ätiýaçlyklaryň hasabynaöwezi dolunýan çykdajylar (harajatlar);şu Bitewi kanunyň 149-njy maddasynyň 3-nji bölüminde görkezilen, ýöritemaksatly serişdeleriň we maksatly gelip gowuşmalaryň hasabyna amala aşyrylýançykdajylar (harajatlar);toparyň ylalaşygy boýunça, şeýle hem komissioner tarapyndan komitentiňeden çykdajylarynyň öwezini dolmagyň hasabyna, eger şeýle harajatlar baglaşylanylalaşygyň şertlerine laýyklykda komissioneriň çykdajylarynyň düzüminegirmeýän bolsa, komissioner tarapyndan berlen emlägiň bahasy. Görkezilenlertabşyryk ylalaşyklaryna we şoňa meňzeş ylalaşyklara hem degişlidir;muzdsuz berlen emlägiň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasy, şeýle hem şunuň ýaly

ermek bilen baglanyşykly çykdajylar;muzdsuz alnan harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasy;kömekçi hojalygy, ýaşaýyş jaý-jemagat hojalygynyň, durmuş-medeniulgamyň binalaryny, okuw merkezlerini saklamak bilen baglanyşykly ýitgiler;salgyt töleýji tarapyndan maksatly maliýeleşdirmegiň çäklerinde, şeýle hemgrandlar görnüşinde berlen pul serişdeleri we beýleki emlägiň bahasy;gatnaşyjylaryň düzüminden çykanlarynda gatnaşyjylara (paýdarlara,paýçylara, agzalara) ýa-da ýatyrylýan edara görnüşli tarapyň emlägi oňagatnaşyjylaryň arasynda paýlanylanda berilýän pul serişdeleri;bilelikdäki iş hakyndaky şertnama (şerekete) gatnaşyjylar şeýle şereketdençykanlarynda ýa-da ýatyrylýan şereketiň emlägi oňa gatnaşyjylaryň arasyndapaýlanylanda olara berilýän pul serişdeleri;esaslyk maýa köpelen halatynda, paýdarlaryň arasynda paýlanýan, salgyttöleýji - emitent tarapyndan berilýän paýnamalaryň bahasy;girew hökmünde we tölegiň ujundan geçirmek hökmünde berlen emlägiňbahasy;işgärleriň Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan bellenençykdajylaryň ölçeglerinden artyk çykdajylarynyň öwezini dolmak;gymmatly kagyzlaryň bahasy üýtgände alnan ýaramaz tapawut;oýun işinden girdejiler almak bilen baglanyşykly çykdajylar (harajatlar).155-nji madda. Maddy çykdajylar1. Maddy çykdajylara salgyt töleýjiniň şu aşakdakylar üçin edýän harajatlarydegişlidir:soňra ýerlemek üçin niýetlenen harytlary satyn almak;önüm öndürmekde, işleri ýerine ýetirmekde, hyzmatlary etmekdepeýdalanylýan çig maly we materiallary satyn almak;öndürilen ýa-da ýerlenilýän harytlary gaplamak we başga hili taýýarlamaküçin, şeýle hem başga önümçilik we hojalyk hajatlary üçin peýdalanylýanmateriallary satyn almak;gurallary, enjamlary, esbaplary, abzallary, ýörite geýimi we beýleki könelmädegişli bolmadyk emlägi satyn almak;gurnamaga degişli toplaýjy önümleri satyn almak;goşmaça işlenmäge degişli ýarymtaýýar önümleri satyn almak;tehnologik maksatlar, energiýany işläp çykarmak, jaýlary ýylatmak üçinharçlanylýan ýangyjy, suwy we energiýany satyn almak, şeýle hem energiýanyözgertmek we geçirmek üçin çykdajylar;keseki edara görnüşli taraplar we hususy telekeçiler tarapyndan ýerineýetirilýän önümçilik häsiýetli işleri we hyzmatlary satyn almak. Önümçilikhäsiýetli işlere we hyzmatlara önümi taýýarlamak, çig maly we materiallary işläptaýýarlamak boýunça aýry-aýry amallary ýerine ýetirmek, sarp edilýän çig malyňwe materiallaryň hilini kesgitlemek üçin synaglary geçirmek, bellenilentehnologiýa degişli işleriň berjaý edilişine gözegçilik etmek, esasy önümçilikserişdelerini abatlamak we başgalar degişlidir. Keseki guramalaryň ulag95

96hyzmatlary hem önümçilik häsiýetli hyzmatlara degişlidir;tebigaty goramak maksatly esasy serişdeleri we gaýry emlägi saklamak wepeýdalanmak, hapalaýjy jisimleriň tebigy gurşawa ýol berilýän taşlandylar(zyňyndylar) üçin tölegler we ýerleriň rekultiwasiýasy üçin çykdajylary goşmakbilen beýleki şunuň ýaly çykdajylar;peýda (girdeji) almaga gönükdirilen telekeçilik işi bilen baglanyşykly beýlekimaddy çykdajylar.2. Maddy çykdajylara goşulýan haryt maddy gymmatlyklaryň bahasy (şuBitewi kanunyň 110-njy we 126-njy maddalaryna laýyklykda beýleki salgytlaryňhasabyna bergileri ýapmaga degişli goşulan baha üçin salgydyň we goşmaçatölegleriň pul möçberlerini hasaba almazdan) dellalçylyk guramalaryna tölenilýänkomission haky, birža ýygymlaryny, gümrük paçlaryny we ýygymlaryny, daşamaküçin çykdajylary we haryt maddy gymmatlyklaryny satyn almak bilenbaglanyşykly beýleki harajatlary goşmak bilen olaryň satyn alnan bahalaryndanugur alnyp kesgitlenilýär.Maddy çykdajylaryň bahasyndan yzyna gaýtarylýan galyndylaryň bahasyaýrylýar.3. Eger önüm iberijiden haryt maddy gymmatlyklary bilen bile kabul edilenyzyna gaýtarylýan gabyň bahasy şu gymmatlyklaryň bahasyna goşulan bolsa, olarysatyn almak üçin çykdajylaryň umumy möçberinden onuň mümkin bolanpeýdalanmak we ýerlemek bahasy boýunça yzyna gaýtarylýan gabyň bahasyaýrylýar. Haryt maddy gymmatlyklar bilen önüm iberijiden alnan, yzynagaýtarylmaýan gabyň bahasy olary almak üçin çykdajylaryň pul möçberinegoşulýar.4. Maddy çykdajylara goşulýan harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasygörkezilen harytlar (işler, hyzmatlar) şu Bitewi kanunyň 106-njy maddasyndagörkezilen goşulan baha üçin salgytdan boşadylan, salgyt salynýan amallary, şeýlehem şu Bitewi kanunyň 96-njy maddasyna laýyklykda goşulan baha üçin salgytsalmagyň binýady bolup durmaýan amallary amala aşyrmak üçin peýdalanylanhalatynda, satyn alnan harytlar (işler, hyzmatlar) boýunça tölenen goşulan bahaüçin salgyt bilen bilelikde aýrylmalara goşulýar.Maddy çykdajylara goşulýan harytlaryň bahasyna Türkmenistanda öndürilýänýa-da Türkmenistanyň çäklerine getirilýän goşmaça töleg tölenmäge degişliharytlar boýunça tölenen, şu Bitewi kanunyň 126-njy maddasyna laýyklykdagoşmaça töleg tölenmäge degişli bolmadyk harytlary öndürmek üçin çig maly(materiallar) görnüşinde ýa-da beýleki maksatlar üçin peýdalanylanda goşmaçatölegler hem goşulýar.5. Salgyt salmak maksady bilen, şu aşakdakylar hem maddy harajatlaradegişlidir:şu Bitewi kanunda başgaça bellenmedik bolsa, ýerleri rekultiwasiýa etmek webeýleki tebigaty goraýyş çäreleri üçin çykdajylar;Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan bellenen tertipde tassyklanan,tebigy ýitginiň ölçegleriniň çäklerinde haryt maddy gymmatlyklaryňýetmezçiliginden we (ýa-da) zaýalanmagyndan çekilen zyýan;öndürilende we (ýa-da) daşalanda tehnologik ýitgiler;

gazylyp alynýan peýdaly magdanlar alnanda taýýarlyk işleri üçin çykdajylar.156-njy madda. Zähmete hak tölemek üçin çykdajylar1. Pul we haryt görnüşinde zähmete hak tölemek üçin çykdajylara şulardegişlidir:kärhanada kabul edilen zähmete hak tölemek ulgamyna we görnüşlerinelaýyklykda bellenilen bahalardan, tarif möçberlerinden we wezipe aýlykhaklaryndan ugur alnyp hasaplanylan, hakyky ýerine ýetirilen iş üçin iş haky;önümçilik netijeleri üçin baýraklar, tarif möçberlerine we wezipe aýlykhaklaryna goşmaça haklar;gijesine işlenendigi, köp çalşykly işde işlenendigi, hünärleriňutgaşdyrylandygy, hyzmat ediş zolagynyň giňelendigi üçin, zähmetiň agyr,zyýanly, aýratyn zyýanly şertlerinde işlenendigi üçin, iş wagtyndan artyk iş wedynç we baýramçylyk günlerinde iş üçin, Türkmenistanyň kanunçylygynalaýyklykda, berilýän öwez puly häsiýetdäki tölegler;Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda işgärlere mugt berilýän jemagathyzmatlary, iýmit, önümler, ýaşaýyş jaý boýunça çykdajylar;şunuň ýaly çykdajylar zähmet şertnamasynda we (ýa-da) toparlaýynşertnamada göz öňünde tutulan, şol sanda naharlanmak başga adamlar tarapyndanguralan halatlarynda hem, işgärleriň naharlanmagy üçin çykdajylar;Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda işgärlere berilýän, olaryň şahsypeýdalanmagynda hemişelik galýan mugt berilýän zatlaryň (görnüşli lybasy, eginbaşlarygoşmak bilen) bahasy (olaryň aşaklandyrylan baha boýunça satylmagybilen baglanyşykly ýeňillikleriň pul möçberi);işgärleriň döwlet we (ýa-da) jemgyýetçilik borçlaryny ýerine ýetirenwagtynda we Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňünde tutulan başgahalatlarda saklanyp galýan, olara hasaplanyp ýazylan iş hakynyň pul möçberi;Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda nobatdaky (her ýylky) wegoşmaça rugsatlary (peýdalanylmadyk rugsatlar üçin öwezini dolmalar),ýetginjekleriň ýeňillikli sagatlary, çagany naharlamak üçin eneleriň işdäkiarakesmeleri, şeýle hem saglygy goraýyş gözegçiliklerini geçmek, döwlet wejemgyýetçilik borçlaryny ýerine ýetirmek bilen baglanyşykly wagt üçin tölenýänhak;edara görnüşli tarapy (şahamçany, wekilhanany) üýtgedip guramak ýa-daýatyrmak bilen, işgärleriň sanyny ýa-da işgär düzümini kemeltmek bilenbaglanyşykly işden boşadylýan işgäre töleg tölemek;işden çykylanda berilýän hemaýat pullaryny tölemek;Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda köp ýyllap işländigi üçinbirwagtlaýyn tölenýän hak;Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda, işgärleriň okuw wagtynda (hünärtaýdan taýýarlyk, gaýtadan taýýarlamak we ş.m.) saklanyp galýan iş haky;mejbury işsiz gezen wagty üçin ýa-da Türkmenistanyň kanunçylygynda gözöňünde tutulan halatlarda pes hak tölenýän işiň ýerine ýetirilen wagty üçin iş haky;Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenilen, zähmete ukyplylygyň wagtlaýyn97

98ýitirilen mahalynda hakyky iş hakynyň derejesine çenli goşmaça töleg;hökmany ätiýaçlandyryş şertnamasy boýunça iş berijileriň tölegleri(gatançlary), şeýle hem ätiýaçlandyryş guramalary bilen işgärleriň peýdasynabaglaşylan meýletin ätiýaçlandyryş şertnamalary boýunça iş berijileriň tölegleri(gatançlary);Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda, işler wahta usuly bilen ýerineýetirilende goşmaça tölegleriň pul möçberi;barlag geçirilýän, gan tabşyrylýan we her gezek gan tabşyrylandan soňberilýän dynç günlerinde donor-işgärlere iş hakyny tölemek üçin çykdajylar;raýat hukuk häsiýetli şertnamalar boýunça işgärleriň ýerine ýetiren işleri(hyzmatlary) üçin, edara görnüşli tarapyň işgär düzüminde durmaýan işgärleriň işhaky, muňa hususy telekeçiler bolup durýan adamlara tölenýän tölegler degişlidäldir. Şunda iş hakynyň pul möçberine işleri (hyzmatlary) ýerine ýetirmek bilenbaglanyşykly maddy harajatlaryň bahasy goşulmaýar;geljekde işgärleriň zähmet rugsatlaryny tölemek üçin ätiýaçlyga we (ýa-da)köp ýyl işländigi üçin her ýyl tölenýän haky tölemek üçin ätiýaçlyga serişdegeçirmeler görnüşindäki çykdajylar;zähmet ylalaşygynda (şertnamasynda) we (ýa-da) toparlaýyn ylalaşykda,şeýle hem Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňünde tutulan, işgäriň peýdasynaedilen çykdajylaryň beýleki görnüşleri.2. Aýyrmalar hökmünde kabul edilýän, zähmete hak tölemek üçinçykdajylarda şu aşakdakylar göz öňünde tutulmaýar:maddy kömek;umumy peýdalanylýan ulag, ýörite ugurlar, edara ulagy bilen iş ýerine gitmektölegi;edara görnüşli tarapyň işgärlerine berilýän ýa-da edara görnüşli tarapyňjemgyýetçilik iýmiti üçin kömekçi hojalyklar tarapyndan goýberilýän önüm (işler,hyzmatlar) boýunça baha tapawutlary;bejeriş ýa-da dynç alyş, gezelençler ýa-da syýahatlar üçin ýollamanamalaryň,sport seksiýalaryndaky, gurnaklaryndaky ýa-da klublaryndaky okuwlar, medenitomaşa ýa-da bedenterbiýe (sport) çärelerine barmak üçin, kadalaşdyryjy tehnikiwe önümçilik maksatlary üçin peýdalanylýan edebiýat üçin ýazylmaga degişlibolmadyk ýazylyşyk üçin tölegiň we işgärleriň şahsy sarp etmegi üçin harytlaryňtöleginiň çykdajylary, şeýle hem işgärleriň peýdasyna edilen beýleki şunuň ýalyçykdajylar.157-nji madda. Ulanyş tölegleri1. Salgyt töleýji tarapyndan girdeji almak üçin peýdalanylýan esasy serişdelerwe maddy däl aktiwler boýunça ulanyş tölegleri salgyt töleýjiniň çykdajylaryna(harajatlaryna goşulýar).Düýpli häsiýetli harajatlar salgyt töleýjiniň çykdajylaryna ulanyş tölegleriňüsti bilen goşulýar2. Şu peýdadan (girdeji) alynýan salgytlary hasaplamak üçin mugt alnan esasyserişdeler, şeýle hem telekeçilik däl edara görnüşli taraplaryň, býujetdäki

guramalaryň we jemgyýetçilik guramalarynyň emlägi, hatda şol emläk olartarapyndan girdeji almak üçin peýdalanýalýan hem bolsa, ulanylýan emläginiňdüzüminden çykarylýar.3. Kärendesine (kireýine) berlen emläk boýunça ulanyş tölegleri kärendä(kireýine) beriji tarapyndan amala aşyrylýar. Lizinge berlen emläk boýunça ulanyştöleglerini lizinge alyjy töleýär.4. Ulanyş töleglerini hasaplamak üçin Türkmenistanyň kanunçylygynda we şumaddada bellenen tertip we ölçegler ulanylýar.158-nji madda. Harytlary (işleri, hyzmatlary) öndürmek we ýerlemekbilen baglanyşykly beýleki çykdajylar we ýitgiler1. Harytlary (işleri, hyzmatlary) öndürmek we ýerlemek bilen baglanyşyklybeýleki çykdajylar we ýitgiler şu aşakdakylary öz içine alýar:ýer üçin töleg;oýlap tapyşlar we rasionalizatorçylyk teklipler üçin tölenýän hak;islendik görnüşdäki bergi borçnamalary boýunça göterimler görnüşindäkiçykdajylar;täze iş ýerine geçende işgärlere berilýän hemaýat puly;şu Bitewi kanunyň 166-njy maddasyny göz öňünde tutmak bilen, kärendetölegi we lizing tölegleri;Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan tassyklanan ölçegleriňçäklerinde deňiz, derýa we howa gämileriniň ekipažlarynyň azyk rasiony üçinçykdajylar;keseki edara görnüşli taraplar tarpyndan işgärler bermek boýunça hyzmatlarüçin çykdajylar;hyzmatdaşlygy ýola goýmak we saklamak maksady bilen, beýleki edaragörnüşli taraplaryň gepleşiklere gatnaşýan wekillerini resmi taýdan kabul etmekwe hyzmat etmek bilen baglanyşykly wekilçilik çykdajylary, emma ol jemigirdejiniň 1 göteriminden ýokary bolmaly däldir;aragatnaşyk hyzmatlarynyň tölegi;auditorlyk, hukuk, maslahat beriş, maglumat we beýleki dolandyryşhyzmatlary üçin çykdajylar;keseki edara görnüşli taraplar we hususy telekeçiler tarapyndan ýerineýetirilen işler (hyzmatlary etmek) üçin komission ýygymlaryň we beýleki şunuňýaly çykdajylaryň pul möçberleri;hat ýazuw harytlary üçin çykdajylar;öndürilen (satyn alnan) we (ýa-da) ýerlenilýän harytlary (işleri, hyzmatlary),sergilere we ýarmarkalara gatnaşmagy goşmak bilen salgyt töleýjiniň işini, harytnyşanyny we hyzmat nyşanyny mahabatlandyrmak üçin çykdajylar;öz işgärlerini taýýarlamak we gaýtadan taýýarlamak üçin çykdajylar;işgärleriň guramaçylykly toplanmagy üçin harajatlar;gorag we howpsuzlyk üçin, zähmetiň kadaly şertlerini üpjün etmek üçinçykdajylar (emlägi goramak boýunça hyzmatlar, ýangyna garşy çäreler, zähmetiňhowpsuzlygy we gönüden göni edara görnüşli tarapyň çäklerinde ýerleşýän99

100saglygy goraýyş otagyny we esbaplaryny saklamak bilen baglanyşykly beýlekişunuň ýaly çykdajylar);tebigy ýitginiň ölçegleriniň çäklerinde gelip gowşan maddy serişdeleriňýetmezçiligi sebäpli ýitgiler;zaýa önüm çykarylmakdan çekilen ýitgiler;içerki önümçilik sebäpleri boýunça boş durmalardan çekilen ýitgiler;emlägi ätiýaçlandyrmak we şu Bitewi kanunyň 154-nji maddasynyň 1-njibölüminde we 156-njy maddasynyň 1-nji bölüminde görkezilen çykdajylardanbaşga, ätiýaçlandyryşyň beýleki görnüşleri boýunça çykdajylar;abatlaýyş goruna, ykdysadyýetiň möwsümleýin pudaklaryndaky taýýarlykişleri boýunça önümçilik harajatlarynyň ätiýaçlygyna, şeýle hem beýleki ulanylýanzatlary geljekde abatlamak üçin harajatlary ätiýaçlyga geçirmeler;täze önümçilikleri, sehleri we enjamlary taýýarlamak we özleşdirmek üçinçykdajylar;tehnologiýany kämilleşdirmek, önümçiligi guramak we dolandyrmak bilenbaglanyşykly düýpli bolmadyk häsiýetdäki çykdajylar;kepillendirilen abatlama işleri we hyzmatlar üçin harajatlar;işler wahtalaýyn usul bilen amala aşyrýan kärhanalaryň, ýaşaýyş jaý-jemagatwe durmuş binalaryny goşmak bilen wahta we wagtlaýyn şäherçeleri saklamaküçin çykdajylar;ylmy barlag we tejribe konstruktorçylyk işleri üçin çykdajylar;tebigy serişdeleri özleşdirmek üçin çykdajylar;Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan bellenen ölçegleriňçäklerinde işsapar çykdajylary. Görkezilen çykdajylar işgäriň işsapar ýerine wehemişelik iş ýerine baryp-gelmegi, ýaşaýyş jaýynyň kireýi, ygtyýarnamalary,pasportlary, çakylyklary we beýleki şunuň ýaly resminamalary resmileşdirmek,konsullyk, aeroport ýygymlary, girmek hukugy üçin ýygymlar we beýleki şunuňýaly tölegleri we ýygymlar üçin çykdajylary öz içine alýar;çagyrylýan işgärler üçin ýaşaýyş jaýyny kireýine almak boýunça çykdajylar;önümçilikle şikes alynmagy zerarly zähmete ukyplylygyň ýitirilmegi bilenbaglanyşykly, Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda tölenýän hemaýatpullary;port we aerodrom ýygymlarynyň pul möçberleri, losmanyň hyzmatlary üçinçykdajylar we beýleki şunuň ýaly çykdajylar;deňiz frahty, girmek we üstaşyr geçmek üçin ýygymlar we beýleki şunuň ýalytölegler;işiň aýry-aýry görnüşlerini amala aşyrmak hukugy üçin ýygymlar we tölegler(edara görnüşli taraplaryň bellige alnandygy üçin töleg, ygtyýarlandyryş webeýleki tölegler);önümiň güwänamasy boýunça çykdajylar;bank hyzmatlary boýunça tölegler;harytlary (işleri, hyzmatlary) öndürmek we ýerlemek bilen baglanyşykly,ýöne harajatlaryň ýokarda görkezilen harajatlara degişli bolmadyk beýlekiharajatlar.

101159-njy madda. Ýerlemekden daşary çykdajylar (ýitgiler)1. Ýerlemekden daşary çykdajylaryň (ýitgileriň) düzümine öndürmek we (ýada)ýerlemek bilen göni baglanyşykly bolmadyk işi amala aşyrmak üçin harajatlargoşulýar. Şeýle çykdajylara şu aşakdakylar degişlidir:kärende (lizing) şertnamasy boýunça berlen emlägi saklamak üçin çykdajylar(bu emlägiň ulanyş töleglerini goşmak bilen), bu iş olar üçin yzygiderli häsiýeteeýe bolmadyk edara görnüşli taraplar üçin;gymmatly kagyzlaryň satylan bahasy bilen we satyn alnan bahasynyňarasyndaky ýaramaz tapawut;öz gymmatly kagyzlarynyň çykarylmagyny guramak üçin satyn alnangymmaty kagyzlara hyzmat etmek üçin çykdajylar;daşary ýurt puly bilen amallar boýunça, şeýle hem daşary ýurt pulundakygymmatlyklar we talaplar arzanladylanda ýa-da daşary ýurt pulundakyborçnamalaryň bahasy ýokarlandyrylanda ýüze çykýan ýaramaz hümmettapawudy;şübheli bergiler boýunça ätiýaçlygy döretmek üçin geçirmeler;hasaplanyp ýazylmadyk ulanyş tölegleri pul möçberini goşmak bilen,ulanmakdan çykarylan esasy serişdeleri ýok etmek üçin çykdajylar, şeýle hemtamamlanmadyk gurluşygyň desgalaryny we gurnamak işleri tamamlanmadykbeýleki emläkleri sökmek, ýerasty baýlyklary goramak we beýleki şunuň ýaly işlerüçin çykdajylar;önümçilik kuwwatlyklaryny we binalaryny konserwasiýa we raskonserwasiýaetmek bilen baglanyşykly çykdajylar, şol sanda konserwirlenen önümçilikkuwwatlyklaryny we binalary saklamak üçin harajatlar;işlere kazyýetde garamak bilen baglanyşykly çykdajylar;önümçilik tabşyryklaryny ýatyrmak üçin harajatlar, şeýle hem önümbermedik önümçilik üçin harajatlar;gap bilen baglanyşykly amallar boýunça çekilen zyýan;Türkmenistanyň Döwlet býujetine ýa-da başga döwletiň býujetinetölenilýänden başga jerimeler, puşmana tölegleri, jerime pullary we maliýeçäreleriniň beýleki görnüşleri, şeýle hem ýetirilen zyýanlaryň öwezini dolmakboýunça çykdajylar;iberilen haryt maddy gymmatlyklara, işlere, hyzmatlara degişli goşulan bahaüçin salgydyň pul möçberi, şeýle önüm ibermek boýunça karz bergi (karzdarlaryňöňündäki borçnama) şu Bitewi kanunyň 149-njy maddasynyň 2-nji bölüminiň “z”bendine laýyklykda hasabat döwründe hasapdan öçürilen bolsa;paýdarlaryň her ýylky ýygnagyny geçirmek üçin çykdajylar;möhlet müddeti geçendigi bilen baglanyşykly ýa-da başga bir esaslar boýunçahasapdan öçürilen berginiň pul möçberi;öň hasapdan öçürilen bergileri üzmek üçin tölenen pul möçberleri;şol ýylyň hasabat (salgyt) döwründe ýüze çykarylan öňki salgyt döwürleriniňçykdajylary (zyýanlary);içerki önümçilik sebäpleri boýunça boş durmalardan çekilen ýitgiler, şeýlehem daşarky sebäpler boýunça boş durmalardan günäkärler tarapyndan öwezi

102dolunmaýan ýitgiler;tebigy betbagtçylyklaryň ýa-da adatdan daşary ýagdaýlaryň netijeleriniňöňüni almak ýa-da ýok etmek bilen baglanyşykly harajatlary goşmak bilen, tebigybetbagtçylyklardan, ýangynlardan, heläkçiliklerden we beýleki adatdan daşaryýagdaýlardan çekilýän ýitgiler. Şol sebäpler boýunça esasy serişdeleriňçykmagyndan ýeten ýitgiler şu Bitewi kanunyň 173-nji maddasyna laýyklykdakesgitlenýär;haryt maddy gymmatlyklaryň tebigy ýitginiň ölçeglerinden artykýetmezçilikleri we (ýa-da) zaýalanmaklary sebäpli ýitgiler, şeýle hem günäkäradamlar bolmadyk (ýüze çykarylmadyk) halatlarynda ogurlyk sebäpli ýitgiler;talap etmek hukugyny bermek geleşigi boýunça ýitgiler;Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda, döwlet emlägi kärendä berlendeTürkmenistanyň Döwlet býujetine geçirilýän kärende göteriminiň bir böleginiňbalansda saklaýjy tarapyndan geçirilýän pul möçberi;şereketiň işiniň netijeleri boýunça şerekete gatnaşyjy tarapyndan çekilýänzyýanlar;harytlary (işleri, hyzmatlary) öndürmek we (ýa-da) ýerlemek bilen gönibaglanyşykly bolmadyk beýleki çykdajylar.160-njy madda. Esasy serişdeler we maddy däl aktiwler ýerlenendekabul edilen aýyrmalar1. Esasy serişdeler we maddy däl aktiwler (olaryň muzdsuz berilmeginigoşmak bilen) ýerlenende, jemi girdejiden bu emlägiň ilkibaşky (balans) bahasybilen, olaryň peýdalanylan döwründe hasaplanan ulanyş tölegleriniň pulmöçberiniň arasyndaky tapawut aýrylmaga degişlidir.2. Şu maddanyň 1-nji bölüminde görkezilen tertip çykyp giden esasyserişdeler we olaryň ogurlanmagy ýa-da zaýalanmagy bilen baglanyşykly ýetirilenzyýanyň günäkär taraplardan öwezi dolunan, şeýle ätiýaçlandyryş öwezinidolmalary alnan maddy däl aktiwleri babatynda hem ulanylýar.161-nji madda. Esasy serişdeleri abatlamak üçin çykdajylar1. Esasy serişdeleri abatlamak üçin çykdajylar ätiýaçlyk şaýlarynyň weabatlamak üçin peýdalanylýan sarp edilýän materiallarynyň bahasyny, abatlamagyamala aşyrýan işgärleriň iş haky çykdajylaryny we görkezilen abatlamagy özgüýçleri bilen alyp barmak bilen baglanyşykly beýleki çykdajylary, şeýle hemkeseki güýçler tarapyndan ýerine ýetirilen işleriň tölegi üçin harajatlary öz içinealýar.2. Kärendeçi bilen kärendesine berijiniň arasyndaky şertnamada (ylalaşykda)kärendesine beriji tarapyndan görkezilen çykdajylaryň öwezini dolmak göz öňündetutulmadyk bolsa, kärendeçiniň könelýän esasy serişdelere çykdajylary babatdahem şu maddanyň düzgünleri ulanylýar.3. Esasy serişdeleri geljekde abatlamak üçin ätiýaçlyklary döretmäge salgyttöleýjiniň haky bardyr.

Esasy serişdeleri abatlamak üçin geljekki çykdajylar salgyt döwrüniň içindeätiýaçlyga serişde geçirmeler degişli hasabat (salgyt) döwrüniň soňky gününde deňpaýlar bilen hasapdan öçürilýär.Salgyt töleýji esasy serişdeleri abatlamak üçin geljekki çykdajylaryňätiýaçlygyny döreden halatynda, abatlamagy geçirmek üçin hakyky amala aşyrylanharajatlaryň pul möçberi görkezilen ätiýaçlyk serişdeleriniň hasabyna hasapdanöçürilýär.Esasy serişdeleri abatlamak üçin hakyky amala aşyrylan harajatlaryň möçberisalgyt döwründe esasy serişdeleri abatlamak üçin geljekki çykdajylaryň döredilenätiýaçlygynyň möçberinden ýokary bolan halatynda, salgyt salmak maksatlary üçinharajatlaryň galyndysy salgyt döwrüniň tamamlanan senesinde salgyt töleýjiniňbeýleki çykdajylaryň düzümine goşulýar.162-nji madda. Tebigy serişdeleri özleşdirmek üçin çykdajylar1. Salgyt töleýjiniň ýerasty baýlyklary geologik taýdan öwrenmek, gazylypalynýan peýdaly baýlyklary gözlemek, taýýarlyk häsiýetdäki işleri geçirmek üçinçykdajylary tebigy serişdeleri özleşdirmek üçin çykdajylar diýlip ykrar edilýär.2. Maliýeleşdirmegiň çeşmesi Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň serişdeleriwe (ýa-da) döwletiň pudaklaýyn gaznalarynyň serişdeleri bolmadyk halatynda,tebigy serişdeleri (şol sanda oňyn netije bermedikleri hem) özleşdirmek üçinçykdajylar beýleki çykdajylaryň düzümine goşulmaga degişlidir.Tebigy serişdeleri özleşdirmek üçin çykdajylar şeýle işleriň amala aşyrylansalgyt (hasabat) döwrüne degişlidir.163-nji madda. Ylmy-barlag, taslama, tejribe-konstruktorçylyk işleriüçin çykdajylarJemi girdejiden ylmy-barlag, taslama işläp taýýarlamalary we tejribekonstruktorçylykişleri (şol sanda oňyn netije bermedikleri hem) üçin çykdajylaraýrylmaga degişlidir, esasy serişdeleri satyn almak, olary oturtmak we düýplihäsiýetdäki beýleki harajatlar muňa degişli däldir.164-nji madda. Bank hyzmatlaryny etmek boýunça çykdajylarŞu Bitewi kanunyň 154-163-nji maddalarynda görkezilenden başga, banklartarapyndan hyzmat etmek boýunça çykdajylara şu aşakdakylar goşulýar:1) şular boýunça hasaplanyp ýazylan göterimler:a) bank goýumy (depozit) ylalaşyklary boýunça we hasaplarda duran pulserişdelerinden peýdalanylandygy üçin;b) öz bergi borçnamalary (obligasiýalary, depozit ýa-da süýşürintgilergüwanamalary, wekseller ýa-da başga borçnamalar) boýunça, şol sanda diskontgörnüşinde;ç) bankara karzlary, bank bilen onuň şahamçalarynyň arasynda, şeýle hem birbankyň şahamçalarynyň arasynda gaýtadan paýlanylan karz serişdeleri boýunça;103

104d) Türkmenistanyň Merkezi banky tarapyndan bellenen tertipde bäsleşikesasda satyn alnanlary goşmak bilen satyn alnan gaýtadan maliýeleşdirme karzlaryboýunça;e) bellenen tertipde tölenmeli möhleti gaýra goýlan (möhleti uzaldylan)bankara karzlary, şeýle hem Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň çözgüdiboýunça möhleti gaýra goýlan karzlar boýunça;2) müşderilere hasaplaşyk-kassa hyzmaty, olara hasaplar açmak, hasaplaşykkassahyzmaty üçin beýleki banklara töleg boýunça çykdajylary we beýleki şunuňýaly çykdajylary goşmak bilen, hyzmatlar we korrespondent gatnaşyklary üçintölenen komission ýygymlar;3) daşary ýurt pulunyň satyn alnandygy (satylandygy) üçin komissionýygymlary (tölegi) goşmak bilen daşary ýurt puly amallaryny geçirmek boýunçaçykdajylar we daşary ýurt pulundaky töwekgelçilikden goramak we dolandyrmakboýunça çykdajylar;4) gymmat bahaly metallar we gymmat bahaly daşlar bilen amallary geçirmekboýunça çykdajylar;5) salgyt döwri babatda geçen ýyllar üçin hasaplaşyklar boýunça tölenen ýadayzyna gaýtarylan göterimler ýa-da komission ýygymlar;6) tölemek boýunça çykdajylar:a) esasy serişdeleriň kärendesi, bank işini amala aşyrmak üçin peýdalanylýanesasy serişdeleriniň aýry-aýry böleklerini goşmak bilen, şol sanda düşen serişdäniinkassasiýa etmek üçin awtomobil ulagynyň we bank resminamalaryny wegymmatlyklaryny, şeýle hem brokerlik orunlaryny goşmak bilen maddy dälemläkleri daşamak üçin ýörite awtomobil ulagynyň ulanylmagy;b) faksimil we hemra aragatnaşygyny goşmak bilen bank amallary wemüşderilere hyzmat etmek boýunça aragatnaşyk hyzmatlary;ç) hasaplaşyk-kassa we hasaplaýjy merkezleriň hyzmatlary;7) forfeýting, faktoring amallaryny we şahsy adamlar ýa-da kärhanalar(guramalar) bilen şertnama boýunça pul serişdelerini we gaýry emlägi ynamdardolandyrmak boýunça çykdajylar;8) pensiýalary we kömek pullaryny geçirmek boýunça çykdajylar;9) aşakdakylar boýunça çykdajylar;a) blanklary, bank habaryny magnit we beýleki geçirijilerini, şeýle hem berkhasabatlylyk blanklaryny, çek, kwitansiýa, goýum we beýleki kitapçalaryny,banknotlar we şaýlyklar üçin gaplaýyş materiallaryny taýýarlamak, satyn almak we(ýa-da) ibermek;b) töleg-hasaplaşyk serişdelerini taýýarlamak we ornaşdyrmak (plastikkartoçkalary, ýol çekleri we beýleki töleg-hasaplaşyk serişdeleri);10) banknotlary, şaýlyklary, çekleri we beýleki hasaplaşyk-tölegresminamalarynyň inkassasiýasy üçin çykdajylar, şeýle hem banka ýa-da onuňmüşderilerine degişli gymmatlyklary gaplamak (nagt pullaryň toplamagy goşmakbilen), daşamak, ibermek we (ýa-da) eltip bermek boýunça çykdajylar;11) gymmatlyklary daşamak we saklamak üçin inkassator bukjalaryny wehaltalaryny abatlamak we (ýa-da) düzetmek boýunça, şeýle hem olary satyn almakýa-da ulanyp bolmajaklaryny çalyşmak boýunça çykdajylar.

105165-nji madda. Ätiýaçlandyryş hyzmatlaryny etmek boýunçaçykdajylarŞu Bitewi kanunyň 154-163-njy maddalarynda görkezilenlerden başga, edaragörnüşli taraplaryň ätiýaçlandyryş hyzmatlary etmek boýunça harajatlarynagoşulýan çykdajylara şu aşakdakylar hem goşulýar:gaýtadan ätiýaçlandyryşa berlen, şertnamalar boýunça ätiýaçlandyryşgatançlary;ätiýaçlandyryş şertnamalary boýunça ätiýaçlandyryş pul möçberleriniň weätiýaçlandyryş öwezini dolmalaryň tölegleri; gaýtadan ätiýaçlandyryşa kabuledilen şertnamalar boýunça ätiýaçlandyryş tölegleriniň paýlarynyň öwezinidolmak;komission hak we gaýtadan ätiýaçlandyryş amallary boýunça tölenentantýemler;ätiýaçlandyryş ätiýaçlyklaryny ýerleşdirmek bilen baglanyşykly harajatlar;ätiýaçlandyryş işi bilen baglanyşykly özlerine edilen hyzmatlar üçinätiýaçlandyryş brokerlerine, ýumuşçylaryna, sýurweýerlerine we awariýakomissarlaryna we beýleki edara görnüşli taraplara hem-de şahsy taraplara tölenenkomission haklar;ätiýaçlandyryş işini üpjün etmek üçin zerur bolan ätiýaçlandyryşşahadatnamalaryny-polislerini, berk hasabatlylyk blanklaryny, kwitansiýalary webeýleki resminamalary taýýarlamak, çykarmak, kabul etmek, saklamak, ibermekwe ornaşdyrmak bilen baglanyşykly çykdajylar;ätiýaçlandyryş gatançlarynyň 15 göterimine çenli çäklerde ätiýaçlandyryşhalatlarynyň öňüni almak boýunça çäreleri maliýeleşdirmek üçin harajatlar;ätiýaçlandyryş, gaýtadan ätiýaçlandyryş, bilelikde ätiýaçlandyryşşertnamalary boýunça Türkmenistanyň Ykdysadyýet we maliýe ministrligitarapyndan bellenilen möçberiniň çäklerinde ätiýaçlandyryş ätiýaçlyklaryna serişdegeçirmeler.166-njy madda. Lizingde peýdany kesgitlemegiň aýratynlyklary1. Emläk lizinge berlende lizinge berijiniň jemi girdejisine, lizing tölegleriniňlizinge berlen emlägiň satyn alnan bahasyndan ýa-da olary gurmak, öndürmek üçinharajatlardan artyk gelýän bölegi goşulýar.Lizinge berijiniň aýyrmalaryna 154-158-nji maddalarda görkezilen, lizingeberlen emlägiň satyn alnan bahasyndan ýa-da olary gurmak, öndürmek üçinharajatlardan başga çykdajylar girýär.2. Lizinge alyjynyň jemi girdejisinden lizing tölegleriniň lizinge berlenemlägiň satyn alnan bahasyndan ýa-da olary gurmak, öndürmek üçin harajatlardanartyk gelýän bölegi aýrylýar.Şunda lizinge alyjynyň jemi girdejisinden lizinge alnan esasy serişdeler(emläk) boýunça ulanyş tölegleri aýrylýar.

106167-nji madda. Salgyt töleýjiniň işinden gelýän zyýanlarSalgyt töleýjiniň işinden gelýän zyýan diýlip şu Bitewi kanunyň 154-166-njymaddalarynda bellenen aýyrmalaryň şu Bitewi kanunyň 149-153-nji, 166-njymaddalaryna laýyklykda hasaplanan jemi girdejilerden artyk gelýän möçberinedüşünilýär.Ýitgiler soňky (hasabat) döwürlerine, ýöne üç ýyldan köp bolmadyk wagtageçirilýär we ol soňky döwrüň jemi girdejisinden tutulyp alynmaga degişlidir.168-nji madda. Girdejileri hasabat (salgyt) döwrüne degişli etmegiňtertibi1. Harytlary ýerlemekden, işleri ýerine ýetirmekden, hyzmatlar etmekdengirdejiler tölegiň pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk (işler, hyzmatlar) görnüşindehakyky gelip gowşuşyna garamazdan, harytlaryň ýüklenen (iberilen), işleriň ýerineýetirilen, hyzmatlaryň edilen hasabat (salgyt) döwründe alnan diýlip hasap edilýär.2. Şu aşakdaky ýagdaýlarda harytlar iberildi, işler ýerine ýetirildi, hyzmatlaredildi diýlip hasap edilýär:a) salgyt töleýji geleşikden ýa-da ylalaşykdan gelip çykýan ähli borçnamalaryýerine ýetiren halatynda we degişli pul möçberi salgyt töleýjä gürrüňsiz tölenmäge(öwezini dolmaga) degişli bolsa, hatda bu hukugy kanagatlandyrmak pursadygaýra goýlan ýa-da tölegler bölekleýin amala aşyrylýan bolsa-da;b) salgyt töleýji tarapyndan hyzmat edilende şertnamadan gelip çykýanhyzmatlary etmegiň tamamlanan pursadyndan (şol sanda tapgyrlaýyn).3. Uzak möhletleýin şertnamalar boýunça girdejiler her bir salgyt (hasabat)döwri boýunça olaryň hakyky ýerine ýetirilen möçberlerine laýyklykdagörkezilýär. Üç aýyň dowamynda tamamlanmadyk islendik şertnama uzakmöhletli şertnamalar diýlip düşünilýär.4. Salgyt töleýji - komitent tarapyndan toparyň ylalaşygy we şunuň ýalybeýleki ylalaşyklar boýunça harytlar ýerlenende komitente degişli emlägiň sarpedijä iberilen (berlen), komissioneriň ýerlemek baradaky habarnamasynda we (ýada)komissioneriň hasabatynda görkezilen sene ýerlemekden girdeji alnan senehasap edilýär.5. Ýerlemekden daşary girdejiler üçin girdejiniň alnan güni diýlip aşakdakygünler hasap edilýär:Salgyt töleýji tarapyndan tölegiň alnan, şeýle hem salgyt töleýjä berginiňbaşga usul bilen - şu Bitewi kanunyň 149-njy maddasynyň 2-nji bölüminiň "a"-"f"bentlerinde görkezilen girdejiler boýunça üzülen güni. Bu pul möçberleri tölegisalgyt töleýjiniň ýa-da onuň görkezmesi üçünji tarapyň alandygyna garamazdanjemi girdejä goşulýar.Şu Bitewi kanunyň 149-njy maddasynyň 2-nji bölüminiň “g” bendindegörkezilen girdejiler boýunça talap etmek hukugynyň tamamlanan güni;Şu Bitewi kanunyň 149-njy maddasynyň 2-nji bölüminiň “h” bendindegörkezilen girdejiler boýunça daşary ýurt puly bilen hasaplaşyk geçirilen güni ýadadaşary ýurt pulunyň hümmetiniň üýtgän güni;

Şu Bitewi kanunyň 149-njy maddasynyň 2-nji bölüminiň “i” - “l” bentlerindegörkezilen girdejiler boýunça girdejiniň emele gelmegine getiren ýagdaýyň bolupgeçen hasabat (salgyt) döwrüniň soňky güni.6. Daşary ýurt pulundaky girdejiler, salgyt salmak maksady üçin degişligirdejiniň alnan senesinde Türkmenistanyň Merkezi bankynyň bellän hümmetinelaýyklykda manatda hasaplanýar.169-njy madda. Aýyrmalary hasabat (salgyt) döwrüne degişli etmek1. Şu maddada başgaça bellenmedik bolsa, pul serişdeleriniň we (ýa-da)tölegiň beýleki görnüşleriniň haçan tölenendigine garamazdan, aýyrmalara olaryňdegişli bolan hasabat (salgyt) döwründe rugsat berilýär.Aýyrmalar geleşikleriň şertlerinden (ýerine ýetirilmegi anyk möhletler bilenbaglanyşykly geleşikler boýunça) hem-de girdejileriň we çykdajylaryň birmeňzeşhem-de deňölçegli (uzak möhletleýin şertnamalar boýunça) emele gelmekýörelgesinden ugur almak bilen çykdajylaryň ýüze çykýan hasabat (salgyt)döwrüne degişlidir.2. Salgytlaryň pul möçberi, şeýle hem döwlet durmuş ätiýaçlandyrmasynageçirmeler, olaryň hasaplanyp ýazylan hasabat (salgyt) döwründe aýyrmalarhökmünde kabul edilýär.3. Türkmenistandaky töleg çeşmelerinde öň salgyt salnan, beýleki edaragörnüşli taraplara paýçy bolup gatnaşmakdan alynýan düşewüntler we girdejiler,olaryň alnan hasabat (salgyt) döwründe aýyrmalar hökmünde kabul edilýär.4. Oýun işinden alnan girdejiler olaryň alnan hasabat (salgyt) döwründeaýyrmalar hökmünde kabul edilýär.5. Maddy çykdajylar aýyrmalar hökmünde:satyn alnan, soňundan ýerlemek üçin niýetlenen, satyn alyjylara (söwda işi)iberilen (berlen) harytlaryň we hasap-fakturalaryň ýa-da hasaplaşyk üçin esasbolup durýan beýleki resminamalaryň berlen;haryt maddy gymmatlyklaryň önümçilige berlen;salgyt töleýji tarapyndan kabul etmek-bermek ykrarhatyna ýa-da işleriň ýerineýetirilendigini, hyzmatlaryň edilendigini tassyklaýan başga bir resminama golçekilen hasabat (salgyt) döwri kabul edilýär.Daş-töweregi hapalaýan jisimleriň ýol berilýän möçberdäki zyňyndylar(galyndylar) üçin tölegler, olaryň amala aşyrylan salgyt (hasabat) döwrünedegişlidir.6. Zähmete hak tölemek üçin çykdajylar hasaplap ýazmalaryň geçirilenhasabat (salgyt) döwründe aýyrmalar hökmünde ykrar edilýär.7. Ulanyş tölegleri olaryň hasaplanyp ýazylan salgyt (hasabat) döwründeaýyrmalar hökmünde kabul edilýär.8. Beýleki çykdajylar we ýitgiler, şeýle hem ýerlemekden daşary çykdajylarwe ýitgiler şu aşakdakylaryň geçirilen hasabat (salgyt) döwründe aýyrmalaragoşulýar:şol döwür belli bolsa, hasaplanyp ýazylan (degişli bolan) döwründe;olaryň hasaplanyp ýazylan döwrüni kesgitlemek mümkin bolmadyk107

108halatynda, töleg boýunça borçnamalaryň ýüze çykan döwründe. Töleg boýunçaborçnamalar harytlaryň alnan, işleri ýerine ýetirmegiň we hyzmat etmegiňtamamlanan (şol sanda tapgyrlaýyn) we hasaplaşyk geçirmek üçin esas bolupdurýan resminamalaryň berlen pursadynda ýüze çykýar.Ýetmezçilik, zaýa önüm çykarmak, boş durmalar, tebigy betbagtçylyklar,ýangyn, heläkçilikler baglynyşykly çekilen zyýanlar, şeýle hem gaplar bilenamallar boýunça ýitgiler aýyrmalara olaryň ýüze çykan döwründe goşulýar.Esasy serişdeleri abatlamak üçin çykdajylar şu Bitewi kanunyň 161-njimaddasynda göz öňünde tutulan aýratynlyklary göz öňünde tutmak bilen,abatlaýyş işleriniň geçirilen salgyt (hasabat) döwrüne degişli edilýär.Gymmatly kagyzlaryň satylan we satyn alnan bahasynyň arasyndakyýaramaz tapawut onuň ýüze çykan hasabat (salgyt) döwrüne degişli edilýär.Daşary ýurt pulunyň hümmetiniň üýtgemegi bilen baglanyşykly ýitgilerdaşary ýurt pulunyň hümmetiniň üýtgemeginiň bolup geçen hasabat (salgyt)döwrüne degişli edilýär.Karzdaryň hasapdan öçürilen haryt maddy gymmatlyklary, işleri, hyzmatlaryboýunça goşulan baha üçin salgydyň pul möçberi olaryň hasapdan öçürilen hasabat(salgyt) döwrüne degişli edilýär.Hasapdan öçürilen algynyň pul möçberi olaryň hasapdan öçürilen hasabat(salgyt) döwrüne degişli edilýär.Öň hasapdan öçürilen bergileri üzmek üçin tölenen pul möçberleri olaryňtölenen hasabat (salgyt) döwründe aýyrmalara goşulýar.Şu hasabat (salgyt) döwründe ýüze çykarylan, geçen salgyt döwürleriniňçykdajylary (ýitgileri) şu hasabat (salgyt) döwürleriniň aýyrmalaryna goşulýar.Şereketiň işiniň netijesinde şerekete gatnaşyjynyň çekýän zyýany, olaryňgatnaşyjylaryň arasynda paýlanan hasabat (salgyt) döwründe aýyrmalar hökmündekabul edilýär.170-nji madda. Peýdadan alynýan salgyt boýunça ýeňillikler1. Peýdadan alynýan salgytdan şu aşakdakylar boşadylýar:maýa goýum pensiýa gaznalary;maýyplary dikeltmegi amala aşyrýan guramalar;bilim edaralary;maýyplaryň jemgyýetçilik birleşikleriniň kärhanalary;dini guramalar;oba hojalyk kärhanalary;halkara, hökümetara, döwletara guramalar we býujet edaralary, muňa olaryňtelekeçilik (täjirçilik) işinden alýan girdejileri girmeýär.Şu salgytdan boşatma goşmaça töleg tölenmäge degişli harytlary ýerlemekdenalnan peýda, şeýle hem girdejileriň şu Bitewi kanunyň 172-nji maddasynyň 2-njiwe 3-nji bölümlerinde görkezilen aýry-aýry görnüşlerine degişli däldir.2. Salgyt salynýan peýda (girdeji) şu möçberlere kemeldilýär:bilim babatyndaky işden alnan peýdanyň möçberine;oba hojalyk önümlerini öndürýän edara görnüşli tarapyň şol önümleri

ýerlemekden alýan peýdasynyň möçberine, ýöne ol önümler senagat taýdangaýtadan işlenen bolmaly däldir;protez-ortopediýa önümlerini we maýyplar üçin ýörite ulag serişdeleriniöndürmekden alnan peýdanyň möçberine.3. Salgyt töleýjiler peýdadan alynýan salgydy tölemekden boşadylan peýdanyhasaba almagy aýratyn alyp barmalydyrlar. Şunuň ýaly peýdany hasaplap ýazmaküçin aýyrmalaryň aýry-aýry böleklerini kesgitlemek mümkin bolmadyk halatynda,olar ýeňillikleriň hasaplamak üçin kabul edilýän, harytlary (işleri, hyzmatlary)ýerlemekden alnan girdejiniň harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemekden alnan jemigirdejiniň umumy möçberine gatnaşygyny ulanmak bilen kesgitlenip bilner.171-nji madda. Salgyt binýady1. Peýdadan alynýan salgyt üçin salgyt binýady salgyt (hasabat) döwründealnan, şu Bitewi kanunyň 170-nji maddasynda göz öňünde tutulan ýeňillikleriňmöçberine azaldylan salgyt salynmaga degişli peýda bolup durýar.Peýdadan alynýan salgyt üçin salgyt binýady her bir hasabat döwrüniň jemleriboýunça, salgyt döwrüniň başyndan artýan jemler bilen kesgitlenilýär.Salgyt töleýji salgyt (hasabat) döwründe zyýan çeken bolsa, onda şu salgyt(hasabat) döwründe salgyt binýady nola deň diýlip ykrar edilýär.2. Şereketiň işine gatnaşmakdan alnan girdeji boýunça salgyt binýady şuaýratynlyklary hasaba almak bilen kesgitlenilýär.Salgyt salynýan peýdany kesgitlemek üçin şereketiň girdejilerini weçykdajylaryny hasaba almagy alyp barmak, Türkmenistanyň rezidenti bolupdurýan şerekete gatnaşyjynyň biriniň üstüne ýüklenip bilner.Salgyt salynýan girdejini kesgitlemek üçin hasaba alynýan, aýyrmalaryňdüzüminde salgyt binýady kesgitlenende, şereket ylalaşygynda peýdany (ýitgileri)paýlamak göz öňünde tutulýan bolsa, onda şerekete gatnaşyjynyň bilelikdäki işiňmaksatlary üçin çykaran çykdajylary hasaba alynmaýar.3. Girdejileriň dürli möçberler boýunça salgyt salynýan aýry-aýry görnüşleriboýunça salgyt binýady aýratynlykda hasaba alynýar we şu madda laýyklykdakesgitlenilýär.Önüm görnüşinde alynýan girdejiler şu Bitewi kanunyň 36-njy we 150-njimaddalaryna laýyklykda geleşigiň bahasyndan ugur alyp hasaba alynýar.4. Düşewüntler we beýleki edara görnüşli tarapa paýçy bolup gatnaşmakdanalynýan beýleki serişdeler görnüşindäki girdejiler boýunça, çeşmesi Türkmenistanbolup duran şunuň ýaly serişdeleriň hasaplanyp ýazylan pul möçberi, olaryaýyrmalaryň möçberine azaltmazdan, salgyt binýady bolup durýar.5. Oýun işinden alynýan girdejiler boýunça girdeji salgydy, şu Bitewikanunyň 172-nji maddasyna laýyklykda, şu iş üçin peýdalanylýan jaýlaryňmeýdanyna ýa-da oturylýan orunlarynyň sanyna, oýun awtomatlarynyň (oýunstollarynyň) sanyna baglylykda hasaplanýan kesgitli ululyk görnüşde bellenilýär.6. Şu Bitewi kanunyň 35-nji maddasynda bellenilen halatlarda salgytbinýadyna düzediş girizilmäge degişlidir.109

110172-nji madda. Salgyt möçberleri1. Peýdadan alynýan salgydyň möçberleri:döwlet eýeçiliginde bolmadyk, Türkmenistanyň rezidenti bolup durýan edaragörnüşli tarap üçin - 8 göterim;beýleki edara görnüşli taraplar üçin - 20 göterim ölçegde bellenýär.2. Düşewüntler we beýleki edara görnüşli taraplara paýçy bolupgatnaşmakdan alynýan beýleki serişdeler görnüşindäki girdejiler üçin salgydyňmöçberi 15 göterim ölçegde bellenýär.3. Oýun işinden alynýan girdejiler boýunça şu möçberler bellenýär:her bir oýun awtomaty üçin - günde 400 müň manat;her bir oýun stoly üçin - günde 5000 müň manat;her bir oturylýan ýer üçin - günde 100 müň manat ýa-dabu iş üçin peýdalanylýan jaýyň her bir inedördül metri üçin - günde 40 müňmanat ýa-datölegleri kabul edýän her bir kassa üçin - günde 500 müň manat.Oýun işiniň bir görnüşi amala aşyrylanda dürli salgyt möçberleri ulanylypbilinýän halatynda, salgydyň has ýokary pul möçberine getirýän salgyt möçberiulanylýar.173-nji madda. Salgyt we hasabat döwürleriPeýdadan alynýan salgyt üçin salgyt döwri salgyt ýylyna deň bellenýär,emma hasabat döwri üçin birinji çärýek, birinji ýarym ýyl, dokuz aý we salgyt ýylybellenilýär.Oýun işinden alynýan girdeji salgydynyň salgyt we hasabat döwürlerisenenama aýyna deň bellenilýär.174-nji madda. Salgydyň pul möçberini kesgitlemek1. Salgyt töleýji tarapyndan peýdadan alynýan salgyt, şeýle hem oýun işindenalynýan girdeji boýunça salgyt özbaşdak hasaplanýar.Düşewünt we beýleki edara görnüşli taraplara paýçy bolup gatnaşmakdanalynýan beýleki serişdeler görnüşindäki girdeji boýunça salgyt salgyt ýumuşçysytarapyndan her bir tölegde hasaplanýar we tutulyp alynýar. Islendik görnüşdetalaplaryň bes edilmegi töleg diýlip ykrar edilýär.Şu girdejiler babatynda salgyt ýumuşçysy diýlip şunuň ýaly girdejileritölemek borjy peýda bolýan, Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşlitarap ykrar edilýär.2. Peýdadan alynýan salgydyň möçberi, şu Bitewi kanunyň 171-njimaddasynyň 1-nji bölümine laýyklykda kesgitlenýän salgyt binýadynyň, şu Bitewikanunyň 172-nji maddasynyň 1-nji bölüminde bellenýän, birinji çärýek, birinjiýarym ýyl, dokuz aý we salgyt ýyly üçin salgyt möçberiniň jemi hökmündehasaplanýar.Hasabat döwrüniň dowamynda salgyt hakujy görnüşinde tölenmäge

degişlidir, ol şeýle kesgitlenýär:hasabat döwrüniň birinji aýy üçin - geçen hasabat döwrüniň soňky aýy üçinhasaplanan hakujy tölegleriň möçberinde;ikinji we üçünji aýlar üçin - geçen hasabat döwri üçin hasaplanan salgydyňhakyky pul möçberiniň 6/1-ne deň möçberde.Geçen hasabat döwrüniň soňky aýy üçin hasaplanan öňünden tölenýäntölegleriň möçberinde hasabat döwrüniň öňünden tölenýän tölegleri hem şeýleýagdaýlarda, ýagny olaryň tölenmeli möhletiniň pursadyna çenli geçen hasabatdöwri üçin salgyt beýannamasynyň tabşyrylmaly möhleti dolmadyk bolsa ýa-daşeýle salgyt beýannamasy salgyt töleýji tarapyndan düzülmedik we salgytgullugyna berilmedik bolsa, tölenilýär.Ýokarda görkezilen tertipde hasaplanan deslapky tölegleriň çak edilýän (gözöňünde tutulýan) salgyt binýadyndan ugur alnyp kesgitlenen, peýdadan alynýansalgydyň ölçeginden ep-esli tapawudy bar bolsa, onda Türkmenistanyň Döwletbýujetine tölenmäge degişli deslapky tölegler salgyt gullugy tarapyndan çakedilýän görkezijilerden ugur almak bilen bellenip bilner.Şeýle ýagdaýda salgyt töleýji, hasabat döwri başlanmazdan öň, salgythasabyna duran ýerindäki salgyt gullugyna geljekki hasabat döwri üçin salgytbinýadynyň çak edilýän möçberi baradaky maglumatlary berýär.Türkmenistanyň Döwlet býujetine birinji çärýek üçin tölenmäge degişlipeýdadan alynýan salgydyň pul möçberi şu döwür üçin hasaplanan deslapkytölegleri hasaba almak bilen, ýarym ýyl, dokuz aý we salgyt ýyly üçin bolsa, geçendöwür üçin hasaplanan (bellenilen) deslapky tölegleri we salgydy hasaba almakbilen kesgitlenýär.3. Düşewünt görnüşindäki we beýleki edara görnüşli taraplarda paýçy bolupgatnaşmakdan alynýan beýleki serişdeler görnüşindäki girdejiler üçin salgytmöçberi, salgyt ýumuşçysy tarapyndan, şu Bitewi kanunyň 171-nji maddasynyň 4-nji bölümine laýyklykda kesgitlenilýän salgyt binýadynyň, şu Bitewi kanunyň 172-nji maddasynyň 2-nji bölüminde bellenen salgyt möçberiniň jemi hökmündehasaplanýar.4. Oýun işinden alynýan girdeji salgydynyň pul möçberi her aýda, şu Bitewikanunyň 172-nji maddasynyň 3-nji bölüminde bellenen salgyt möçberleriniň, oňalaýyk görkezijileriň hakyky ululygynyň we hasabat döwründe işlenilen günleriňsanynyň jemi hökmünde hasaplanýar.Şu görnüşdäki girdejilerden salgyt hasaplananda salgyt ýeňilliklerine ýa-dasalgytdan boşatmalara üns berilmeýär.175-nji madda. Peýdadan (girdeji) alynýan salgydy tölemegiňmöhletleri1. Şu Bitewi kanunyň 174-nji maddasynyň 2-nji bölüminde bellenen tertipdehasaplanýan peýdadan alynýan salgyt, aşakdaky ýaly tölenýär:deslapky töleg görnüşinde - salgyt ýylynyň her aýynyň 13-nde we 28-nde;birinji çärýegiň, birinji ýarym ýylyň, dokuz aýyň we salgyt ýylynyň jemiboýunça - görkezilen döwürlerde peýdadan alynýan salgyt üçin salgyt111

112beýannamasynyň berilmeli gününden soňky bäş gün möhletde.2. Şu Bitewi kanunyň 174-nji maddasynyň 4-nji bölüminde bellenilen tertipdehasaplanýan girdeji salgydy hasabat döwründen soňky aýyň 20-nden gijä galmantölenýär.3. Salgyt ýumuşçylary hökmünde çykyş edýän taraplar salgydy tutmak üçinbellenen günden başlap bäş gün (daşary ýurtlarda geçirilýän töleglerde bolsa onbäş gün) möhletde salgydyň tutulyp alnan pul möçberlerini töleýärler.176-njy madda. Salgyt beýannamasyny bermek1. Peýdadan alynýan salgyt üçin salgyt beýannamasy maliýe hasabatynytabşyrmak üçin göz öňünde tutulan möhletlerde berilýär.Oýun işinden alynýan girdejiler üçin salgyt babatynda salgyt beýannamasyhasabat döwründen soňky aýyň 20-ne çenli möhletde, salgyt hasabyna duranýerindäki salgyt gullugyna berilýär.2. Salgyt ýumuşçylary girdeji tölenen aýyndan soňky aýyň 20-ne çenlimöhletde özüniň salgyt hasabyna duran ýerindäki salgyt gullugyna düşewünt wepaýçy bolup gatnaşmakdan alnan beýleki serişdeler görnüşindäki girdeji salgydynytöleýän edara görnüşli taraplar, Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugynyňbellän görnüşi boýunça hasaplanan, tutulyp alnan we Türkmenistanyň Döwletbýujetine geçirilen girdeji salgydynyň pul möçberleri barada maglumatlarybermäge borçludyrlar.177-nji madda. Aýry-aýry edara görnüşli taraplar tarapyndan salgydyhasaplamagyň we tölemegiň aýratynlyklary1. Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan aýry-aýry edara görnüşlitaraplar üçin salgyt beýannamasyny bermek we salgydy merkezleşdirilen tertipdetölemek bellenip bilner.2. Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan tebigy we ugurdaş gazy,nebiti, nebit önümlerini we elektrik energiýasyny ýerlemekden girdeji alýan,Türkmenistanyň rezidenleri bolup durýan, edara görnüşli taraplar üçin peýdadan(girdeji) alynýan salgydy hasaplamagyň, salgyt beýannamasyny bermegiň wesalgydy tölemegiň aýratyn tertibi kesgitlenilip bilner.3. Öz işini “Uglewodorod serişdeleri hakynda” Türkmenistanyň kanunynalaýyklykda amala aşyrýan edara görnüşli taraplaryň peýdadan alynýan salgydynyhasaplamak, salgyt beýannamasyny bermek we salgydy tölemek şu Kanunyňdüzgünlerine laýyklykda geçirilýär.“Uglewodorod serişdeleri hakynda” Türkmenistanyň kanunyna laýyklykdapotratçy we kömekçi potratçy bolup durýan taraplar tarapyndan salgytýumuşçysynyň borçlarynyň ýerine ýetirilmegi şu Bitewi kanunda bellenen tertipdeamala aşyrylýar.Öz işini "Uglewodorod serişdeleri hakynda" Türkmenistanyň kanunynalaýyklykda amala aşyrýan daşary ýurt edara görnüşli taraplar peýdadan(girdejiden) alynýan salgydy ýörgünli pulda, şol sanda salgyt ýumuşçysynyň

113üstünden hem töläp bilerler.178-nji madda. Türkmenistanyň çäklerinden daşarda tölenen peýdadan(girdeji) alynýan salgydy hasaplaşmakTürkmenistanyň çäklerinden daşarda, beýleki döwletleriň salgytkanunçylygyna laýyklykda, Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşlitarapyň tölän, peýdadan (girdeji) alynýan salgydyň pul möçberi Türkmenistandapeýdadan (girdeji) alynýan salgyt tölenende hasaplaşylýar.Salgydyň hasaplaşylýan möçberi şu Bitewi kanuna laýyklykdaTürkmenistanyň çäklerinden daşarda alnan peýda (girdeji) babatynda hasaplananpeýdadan (girdeji) alynýan salgydyň möçberinden artyk bolup bilmez.Hasaplaşmak üçin daşary ýurt döwletleriniň salgyt ýa-da beýleki ygtyýarlyedarasynyň Türkmenistanyň çäklerinden daşarda salgydyň hakykatdan hemtölenendigini tassyklaýan resminamalary esas bolup durýar.2-nji paragraf. Türkmenistanyň rezidentleri bolup durmaýan edaragörnüşli taraplara salgyt salmak179-njy madda. Türkmenistanyň çäklerinde işlerini hemişelikwekilhananyň üstünden amala aşyrýan,Türkmenistanyň rezidentleri bolup durmaýan edaragörnüşli taraplara salgyt salmagyň aýratynlyklary1. Türkmenistanyň çäklerinde işlerini hemişelik wekilhananyň üstündenamala aşyrýan, Türkmenistanyň rezidentleri bolup durmaýan edara görnüşlitaraplar şu Bitewi kanunyň 149-177-nji maddalarynda bellenen tertipde peýdadan(girdeji) alynýan salgydy hasaplaýarlar, salgyt beýannamasyny berýärler we salgyttöleýärler.2. Türkmenistanyň çäklerinde işlerini hemişelik wekilhananyň üstündenamala aşyrýan, Türkmenistanyň rezidentleri bolup durmaýan edara görnüşlitarapyň salgyt salynýan peýdasy (girdejisi) kesgitlenilende şu aýratynlyklar gözöňünde tutulýar:jemi girdejä girdejiniň diňe Türkmenistanyň çäklerindäki iş bilenbaglanyşykly alnan we şunuň ýaly hemişelik wekilhana degişli edilip bilinjekbölegi goşulýar;hemişelik wekilhananyň üstünden amala aşyrylmadyk, daşary ykdysadyamallar boýunça alnan girdeji jemi girdejä goşulmaýar;Türkmenistanda amala aşyrylýan iş bilen baglanyşykly çekilen çykdajylar, buçykdajylaryň Türkmenistanda ýa-da onuň çäklerinden daşynda çekilendiginegaramazdan, jemi girdejiden aýrylýar;şunuň ýaly hemişelik wekilhana degişli bolan peýda, şonuň ýaly şertlerdeşoňa meňzeş iş bilen meşgullanýan başga bir garaşsyz edara görnüşli tarapyň alypbiljek peýdasyna laýyk gelmelidir.3. Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edara görnüşli tarapyň öz işini

114Türkmenistanda, şeýle hem onuň çäklerinden daşarda amala aşyrýan we şundagirdejileri we (ýa-da) çykdajylary, şeýle hem onuň hemişelik wekilhananyňüstünden amala aşyrylýan işden alynýan peýdany kesgitlemäge mümkinçilikberýän, aýry-aýry bölekleriniň aýratyn hasaba alynmagyny alyp barmaýanhalatynda, peýdanyň möçberi salgyt töleýjiniň, onuň salgyt töleýji hökmündehasaba duran ýerindäki salgyt gullugy bilen ylalaşan hasaplamalarynyň esasyndakesgitlenip bilner.180-nji madda. Türkmenistandaky çeşmelerden girdeji alýan,Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edaragörnüşli taraplara salgyt salmagyň aýratynlyklary1. Türkmenistanyň çäklerinde hemişelik wekilhananyň döredilmegine weTürkmenistandaky çeşmelerden başga girdejileriň alynmagyna getirmeýän işiamala aşyrmakdan Türkmenistandaky töleg çeşmesinden girdeji alnanda, girdejisalgydy salgyt ýumuşçysy tarapyndan salgyt töleýjiniň jemi girdejisindenaýyrmalary geçirmezden tutulyp alynýar, muňa goşulan baha üçin salgyt girmeýär.Şunda girdeji salgydynyň möçberi şunuň ýaly edara görnüşli tarapa tölenmägedegişli serişdelerden, her gezekki töleglerde, şol sanda şunuň ýaly töleglerTürkmenistanyň daşynda geçirilýän hem bolsa, tutulyp alynýar. Islendik görnüşdetalaplaryň bes edilmegi töleg diýlip ykrar edilýär.Şu girdejiler babatynda salgyt ýumuşçylary diýlip, şunuň ýaly girdejileritölemek borçlary ýüze çykýan edara görnüşli taraplar ykrar edilýär:Türkmenistanyň rezidenti bolup durýan edara görnüşli taraplar;işini Türkmenistanyň çäklerindäki hemişelik wekilhananyň, şahamçanyň ýadawekilhananyň üstünden amala aşyrýan, Türkmenistanyň rezidentleri bolupdurmaýan edara görnüşli taraplar;hususy telekeçiler.Salgyt ýumuşçysy tarapyndan salgydy tutup almak mümkin bolmasa, şeýlehem girdeji hususy telekeçi bolup durmaýan şahsy tarap tarapyndan tölenýänbolsa, salgyt töleýji degişli salgyt gullugynda salgyt hasabyna durmaga we girdejisalgydyny tölemek boýunça borçlaryny özbaşdak ýerine ýetirmäge borçludyr. BuTürkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän gozgalmaýan emlägiň ýerlenmegine, şeýlehem geleşigiň taraplary Türkmenistanyň rezidentleri bolup durmaýan we satynalmagyň Türkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän hemişelik wekilhananyň,şahamçanyň ýa-da wekilhananyň üstünden amala aşyrylan halatynda paýnamalarawe beýleki gymmatly kagyzlara hem degişlidirTürkmenistanyň “Uglewodorod serişdeleri hakynda” kanunyna laýyklykdapotratçy we kömekçi potratçy bolup durýan taraplar salgyt ýumuşçylaryhökmündäki borçlaryny şu Bitewi kanunda bellenen tertipde ýerine ýetirýärler.2. Türkmenistandaky çeşmelerden alynýan, peýda (girdeji) salgydynysalmaga degişli çeşmeler şu aşakdakylar bolup durýarlar:a) düşewüntler we Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşlitaraplara paýçy bolup gatnaşmakdan alnan beýleki serişdeler;b) Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşli taraplar we hususy

telekeçiler, şeýle hem Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edara görnüşlitaraplar tarapyndan tölenýän, islendik görnüşdäki bergi borçnamalary boýunçagöterimler, eger bergi borjy Türkmenistanyň çäklerindäki hemişelik wekilhananyňüstünden geçirilýän iş bilen baglanyşykly ýüze çykan bolsa;ç) ätiýaçlandyryş we töwekgelçiligi gaýtadan ätiýaçlandyryş şertnamalaryboýunça, Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşli taraplardan wehususy telekeçilerden, şeýle hem Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edaragörnüşli taraplardan gelýän ätiýaçlandyryş tölegleri, eger ätiýaçlandyryş tölegleriTürkmenistanyň çäklerindäki hemişelik wekilhananyň üstünden geçirilýän iş bilenbaglanyşykly tölenýän bolsa;d) Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşli taraplar we hususytelekeçiler ýa-da Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edara görnüşli taraplartarapyndan tölenýän, Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewikanunynda kesgitlenen awtorlyk hukuklarynyň peýdalanylandygy wepeýdalanmak hukugynyň berlendigi üçin hak, şeýle hem şahadatnama, söwdanyşany, haryt nyşany ýa-da hyzmat nyşany, çyzgy ýa-da model, görnüş, gizlinformula we (ýa-da) iş ýa-da senagat, täjirçilik ýa-da ylmy tejribe babatdakymaglumat üçin hak, eger şunuň ýaly hukuklar Türkmenistanyň çäklerindäkihemişelik wekilhananyň üstünden geçirilýän iş bilen baglanyşykly peýdalanylýanbolsa;e) Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşli taraplar we hususytelekeçiler ýa-da Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edara görnüşli taraplartarapyndan kärendä (kireýine) alynýan, Türkmenistanyň çäklerinde ýerleşýängozgalmaýan emlägiň, gozgalýan emlägiň (şol sanda deňiz we howa gämileriniň)kärendä (kireý) tölegleri, eger kärendä alnan emläk Türkmenistanyň çäklerindäkihemişelik wekilhananyň maksatlary üçin peýdalanylýan bolsa. Görkezilenlerlizinge berlen emlägiň bahasynyň öwezini dolmak möçberinden artyk gelýänbölegi babatynda, lizing tölegleri üçin hem ulanylýar.ä) Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşli taraplar we hususytelekeçiler ýa-da Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edara görnüşli taraplartarapyndan tölenýän, Türkmenistanyň çäklerinde ýerine ýetirilen işler, edilenhyzmatlar üçin girdejiler, eger şunuň ýaly işler we hyzmatlar Türkmenistanyňçäklerindäki hemişelik wekilhana üçin peýdalanylýan bolsa. Işleriň ýerineýetirilýän we hyzmatlaryň edilýän ýeri şu Bitewi kanunyň 99-njy maddasynalaýyklykda kesgitlenýär.f) Türkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän gozgalmaýan emlägi, şeýle hemTürkmenistanyň rezidentleri bolup duran edara görnüşli taraplaryň paýnamalarynywe gymmatly kagyzlaryny ýerlemekden alnan girdejiler. Şunda salgyt salynýangirdeji şu Bitewi kanunyň 160-njy maddasyna laýyklykda kesgitlenýär. Salgytýumuşçysy tarapyndan salgyt salynýan binýady kesgitlemek mümkin bolmadykhalatynda, ol salgydy jemi girdejiniň doly möçberinden tutup alýar. Salgydygaýtadan hasaplamak, salgyt töleýji tarapyndan degişli resminamalar salgytgullugyna berlen halatynda geçirilýär;g) Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşli taraplar we hususytelekeçiler tarapyndan tölenýän, şertnama borçnamalarynyň bozulandygy üçin115

116jerimeler we puşmana tölegi;h) halkara ýolagçy gatnatmakdan we ýük daşamakdan alynýan girdejiler.Deňiz, derýa we howa gämileri, awtoulag serişdeleri ýa-da demirýol ulaglarybilen ýükleri daşamak, ýolagçylary gatnatmak Türkmenistanyň çäklerindendaşarda ýerleşýän ýerler (nokatlar) arasynda geçirilmeýän halatlaryndan başgahalatlarda, Türkmenistanyň rezidenti bolup durýan edara görnüşli we hususytelekeçiler üçin ýa-da Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edara görnüşlitaraplar üçin, eger bu gatnatmalar, daşamalar Türkmenistanyň çäklerinde ýerleşýänhemişelik wekilhanalaryň maksatlary üçin amala aşyrylýan bolsa;i) hemişelik wekilhananyň üstünden amala aşyrylýan iş bilen bagly bolmadyk,Türkmenistandaky çeşmelerden alynýan beýleki şonuň ýaly girdejiler.3. Şu maddanyň 2-nji bölüminde görkezilen girdeji salgydyny hasaplamaksalgyt ýumuşçylary tarapyndan 15 göterim möçber boýunça geçirilýär, muňa deňizwe howa gämilerini kärendä bermekden alnan girdejiler girmeýär.Deňiz we howa gämilerini kärendä bermekden alnan girdejiler üçin salgydyňmöçberi 6 göterime deňdir.4. Salgyt ýumuşçylary girdeji salgyt tutulyp alnan pursadyndan soňky bäş günmöhletde girdeji salgydyny Türkmenistanyň Döwlet býujetine geçirýärler.5. Salgyt ýumuşçylary girdejiniň tölenen aýyndan soňky aýyň 20-ne çenlimöhletde, özüniň salgyt hasabynda durýan salgyt gullugyna tutulyp alnan weTürkmenistanyň Döwlet býujetine geçirilen girdeji salgydy, girdeji tölenýän edaragörnüşli taraplar baradaky maglumaty Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugytarapyndan bellenilýän görnüşde bermäge borçludyrlar.181-nji madda. Iki gezek salgyt salynmagyny aradan aýyrmak1. Salgyt edaralary Türkmenistanyň rezidenti bolup duran edara görnüşlitaraplaryň talap etmekleri boýunça, olaryň peýdadan (girdeji) alynýan salgydyTürkmenistanda töländiklerini tassyklaýan resminamany bermäge borçludyrlar. Şuresiminamanyň görnüşi Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndanbellenilýär.2. Salgydy tölemekden boşatmak ýa-da beýleki salgyt ýeňilliklerindenpeýdalanmak üçin, salgyt töleýji Türkmenistanyň salgyt gullugy edarasyna özüniňTürkmenistanyň degişli salgyt döwrüniň dowamynda (ýa-da onuň bir böleginde)hereket edýän, ikitaraplaýyn salgyt salmagy ýatyrmak hakyndaky ylalaşykbaglaşan döwletiniň rezidenti bolup durýandygyny resmi taýdan tassyknamanybermelidir.Tassyknama salgyt ýa-da salgyt tölegi boýunça deslapky töleg tölenmezdenöň hem, salgyt töleýjiniň salgydy tölemekden boşadylmaga ýa-da artykmaçlykalmaga dalaş edýän salgyt döwri tamamlanandan soňky bir ýylyň dowamynda hemberlip bilner.6-njy bap. Şahsy adamlardan alynýan girdeji salgydy

117182-nji madda. Salgyt töleýjiler1. Şahsy adamlardan alynýan girdeji salgydyny töleýjiler (mundan beýläk -salgyt töleýjiler) diýlip, şu Bitewi kanunyň 183-nji maddasynda görkezilengirdejileri alýan şahsy adamlar ykrar edilýär.183-nji madda. Salgyt salynýan binýatSalgyt töleýji tarapyndan alnan şu aşakdaky girdejiler salgyt salynmagadegişlidir:1) Türkmenistanyň rezidenti bolup durýan şahsy adamlar üçinTürkmenistanyň çäklerindäki we onuň daşyndaky çeşmelerden;2) Türkmenistanyň rezidenti bolmadyk şahsy adamlar üçin Türkmenistanyňçäklerindäki çeşmelerden.184-nji madda. Salgyt töleýjiniň Türkmenistandaky çeşmelerdengelýän girdejileri1. Şahsy adamlardan alynýan girdeji salgydy salynýan, Türkmenistandakyçeşmelerden gelýän girdejilere şular degişlidir:a) Türkmenistanyň rezidenti bolup durýan edara görnüşli tarapdan,Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýan edara görnüşli tarapdan onuňTürkmenistanyň çäklerinde ýerleşýän şahamçasynyň, wekilhanasynyň ýa-dahemişelik wekilhanasynyň üstünden, şeýle hem Türkmenistanyň kanunçylygynalaýyklykda bellige alnan şahsy tarapdan - hususy telekeçiden alnan girdejiler;zähmet ylalaşygy (şertnamasy) we raýat-hukuk häsiýetli ylalaşyklar boýunçaýerine ýetirilen işler üçin alnan hak, şeýle hem direktorlaryň galamhaklary weedara görnüşli tarapyň direktorlar geňeşiniň agzasy hökmünde alynýan beýlekişoňa meňzeş haklar;edara görnüşindäki taraplara we şereketlere gatnaşmakdan alynýandüşewüntler we beýleki serişdeler;islendik görnüşdäki bergi borçnamalary boýunça göterimler;Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanunyndakesgitlenen, awtorlyk hukugyny peýdalanmakdan we hukugy peýdalanmagabermekden, şeýle hem şahadatnamalary, söwda nyşany, haryt nyşany ýa-da hyzmatnyşany, çyzgy ýa-da model, görnüş, gizlin formula we (ýa-da) iş nyşany ýa-dasenagat, täjirçilik ýa-da ylmy tejribä degişli maglumatlary bermekden alnan hak;ätiýaçlandyryş ýagdaýy dörändäki ätiýaçlandyryş tölegleri;pensiýalar, hemaýat pullary, talyp haklary we şuňa meňzeş tölegler;Türkmenistanyň çäklerindäki emlägi kärendesine bermekden we olary beýlekibir görnüşde ulanmakdan alnan girdejiler;sungat işgäri, teatryň, kinonyň, radionyň, telewideniýäniň artisti ýa-dasazandasy, şeýle hem sportsmen hökmünde Türkmenistanyň çäklerinde işläpgazanan girdejileri, hatda bu girdejiler başga birine hasaplanyp ýazylan hem bolsa;pul we haryt görnüşindäki utuşlar;

118b) Türkmenistanyň çäklerindäki hemişelik iş ýeriniň üstünden telekeçilikişini we hünär hyzmatlaryny amala aşyrmak bilen baglanyşykly girdejiler.Hemişelik iş ýeri diýlip, hususy telekeçiniň öz işini doly ýa-da bölekleýin amalaaşyrýan hemişelik ýerine düşünilýär. Hemişelik iş ýeri kesgitlenende şu Bitewikanunyň 18-nji maddasynyň düzgünleri ulanylyp bilner. Hünärmenlik hyzmatygaraşsyz ylmy, edebi, artistlik, bilim ýa-da mugallymçylyk işlerini, şeýle hemlukmanlaryň (tebipleriň), hukukçylaryň, inženerleriň, binagärleriň, auditorlaryň wehasapçylaryň garaşsyz işlerini öz içine alýar.2. Türkmenistandaky çeşmelerden alynýan, şahsy adamlardan alynýan girdejisalgytlary salynýan girdejilere şahsy adamynyň, Türkmenistandaky hemişelik işýeriniň üstünden amala aşyrylmaýan, diňe şahsy adamyň adyndan we onuň bähbidiüçin amala aşyrylýan daşary söwda amallaryndan (haryt çalşygyny hem goşmakbilen) alýan girdejileri degişli däldir.Türkmenistandaky çeşmelerden gelýän girdejilere Türkmenistanyň rezidentibolup duran edara görnüşli taraplaryň Türkmenistanyň çäklerinden daşardakyşahamçasynyň, wekilhanasynyň ýa-da hemişelik wekilhanasynyň üstündengeçirilen tölegler degişli däldir.185-nji madda. Salgyt özeni1. Salgyt özeni kesgitlenende salgyt töleýjiniň hasabat (salgyt) döwründäkipul we haryt görnüşinde, şol sanda haryt (iş, hyzmat), şeýle hem maddy peýda ýadadurmuş eşretleri görnüşinde alan ähli girdejileri göz öňünde tutulýar.Maddy peýda diýlip, harytlary (işleri, hyzmatlary), beýleki emlägi ýeňilliklibahalar (tarifler) boýunça almaga, pes göterim möçberi boýuça karz almaga wesalgyt töleýji tarapyndan alynýan, pul görnüşinde kesgitlenip biljek beýlekipeýdalara düşünilýär.Salgyt özenine şu Bitewi kanunyň 187-nji maddasynda görkezilen girdejilergoşulmaýar.2. Salgyt özeni, salgydyň dürli möçberleri bellenen girdejileriň her bir görnüşiboýunça aýratynlykda hasaba alynýar.3. Şu Bitewi kanunyň 192-nji maddasynyň 1-nji bölüminde bellenen salgytmöçberleri göz öňünde tutulan girdejiler üçin salgyt özeni, şu girdejileriň, şuBitewi kanunyň 188-nji we 189-njy maddalarynda göz öňünde tutulan salgytaýyrmalarynyň pul möçberine azaldylan puldaky aňlatmasy hökmündekesgitlenýär.Salgyt (hasabat) döwründe şu Bitewi kanunyň 188-nji we 189-njimaddalarynda göz öňünde tutulan salgyt aýyrmalarynyň pul möçberi salgytsalynmaga degişli girdejileriň pul möçberinden köp bolsa, şu hasabat (salgyt)döwründäki salgyt özeni nola deň hasaplanýar.4. Ätiýaçlandyryş ýagdaýy gelendäki ätiýaçlandyryş tölegleri boýunça salgytözeni meýletin ätiýaçlandyryş ylalaşyklary boýunça ätiýaçlandyryş tölegleriniňşahsy adamlaryň ätiýaçlyk gatançlary görnüşindäki töleglerinden köp bolan pulmöçberi bolup durýar. Şunda ätiýaçlandyryş tölegleri boýunça salgyt özeniaýratyn, şeýle hem şu Bitewi kanunyň 187-nji maddasyna laýyklykda hasaba

alynýar.5. Salgyt töleýji - hususy telekeçi tarapyndan şerekete gatnaşmakdan alnangirdejiler boýunça salgyt özeni şu aýratynlyklary hasaba almak bilen kesgitlenýär:salgyt salynýan girdejileri kesgitlemek üçin hasaba alynýan aýyrmalaryňdüzüminde salgyt özeni kesgitlenende, şerekete gatnaşyjy tarapyndan bilelikdäkiişiň maksatlary üçin çekilen çykdajylar göz öňünde tutulmaýar, şereketylalaşygynda oňa degişli pul möçberine azaldylan girdejileri paýlaşmak gözöňünde tutulan bolsa;şerekete gatnaşyjy Türkmenistanyň rezidenti, şeýle hem rezidenti däl bolupdurýan bolsa, şunuň ýaly şereketiň girdejilerini we çykdajylaryny salgyt salmakmaksady üçin hasaba almagy alyp barmak, ylalaşyga laýyklykda şereketiň işinialyp barmagyň kimiň üstüne ýüklenendigine garamazdan, Türkmenistanyňrezidenti bolup durýan şerekete gatnaşyjynyň üstüne ýüklenýär.6. Oýun işinden alynýan girdejiler boýunça girdeji salgydy kesgitlenen ululykgörnüşinde bellenýär we şu Bitewi kanunyň 172-nji we 174-nji maddalarynalaýyklykda hasaplanýar.186-njy madda. Salgyt özenini kesgitlemegiň aýratynlyklary1. Salgyt töleýjiniň salgyt özenini kesgitlemek üçin kabul edilýän girdejisi, şumaddada başga ýagdaý bellenmedik bolsa, harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) bahasyhökmünde hasaplanýar:a) salgyt töleýji tarapyndan edara görnüşli taraplardan we hususytelekeçilerden önüm görnüşinde, ýagny harytlar (işler, hyzmatlar) we beýlekiemläkler görnüşinde girdeji alnanda;b) salgyt töleýji tarapyndan telekeçilik işini ýa-da girdeji almaga gönükdirilenbaşga bir işi amala aşyrmagyň çäklerinde harytlar (işler, hyzmatlar), beýlekiemläkler ýerlenende.Görkezilen girdejiler şu Bitewi kanunyň 36-njy maddasyna laýyklykda,geleşigiň bahalaryndan ugur alnyp hasaba alynýar.2. Haryt düşünjesi şu Bitewi kanunyň 96-njy maddasynyň 4-nji bölüminelaýyklykda kesgitlenýär.Harydy ýerlemek, işleri ýerine ýetirmek, hyzmat etmek düşünjelerinikesgitlemek üçin şu Bitewi kanunyň 97-nji maddasy ulanylýar.Emlägi kesekä bermek (döwletiň haýryna almak) harydy ýerlemek bolupdurmaýar:döwlet häkimiýeti we dolandyryş edaralarynyň, ýerli ýerine ýetiriji we ýerliöz-özüňi dolandyryş edaralarynyň çözgütleri boýunça döwletiň hajatlary üçin ýadaýerden, medeni gymmatlyklardan bolmalysy ýaly peýdalanylmaýandygy üçinalynmaga degişli ýerdäki emläk;mejbury almak, elinden almak ýa-da miras alynýan emläge eýeçilik hukugynybermek, şeýle hem döwlet tarapyndan eýesiz galan emlägi ýa-da gymmatlyklarykabul etmek netijesinde;şahsy tarapyň emlägini onuň mirasdüşerine (mirasdüşerlerine) bermeknetijesinde.119

1203. Muzdsuz harytlar berlende, işler ýerine ýetirilende, hyzmat edilende girdejisalgyt töleýjiniň harydy (işi, hyzmaty) adaty, hak almak bilen ýerländäkibahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.Öň ulanylan esasy serişdeler we maddy däl aktiwler muzdsuz berlende girdejiolaryň galyndy bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.4. Geleşik taraplary tarapyndan çalşylýan harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň)bahalary kesgitlenmedik halatynda, girdeji salgyt töleýji tarapyndan şol harytlaryň(işleriň, hyzmatlaryň) adaty ýerlenýän bahalaryndan ugur alnyp kesgitlenýär.Deň bolmadyk çalşykda jemi girdejä çalşylýan harytlaryň, işleriň,hyzmatlaryň bahalaryna islendik goşmaça bahanyň pul möçberleri goşulýar.5. Işini bes edýän hususy telekeçiniň harytlary ýerlenende girdeji salgyttöleýji tarapyndan ulanylan, şu harytlaryň ýerlenen hakyky bahasy esasyndakesgitlenýär, emma aşakdakylardan pes bolmaly däldir:esasy serişdeler we maddy däl aktiwler boýunça - galyndy bahalardan;beýleki harytlar boýunça - satyn alnan bahalardan.Býujetdäki guramalar üçin ýerlenýän harytlar, ýerine ýetirilýän işler weedilýän hyzmatlar boýunça girdejiler hakyky ýerlenýän bahalardan ugur alnypkesgitlenýär.187-nji madda. Salgyt binýadyna goşulmaýan girdejiler1. Şahsy adamlaryň girdejileriniň şu görnüşleri salgyt binýadyna goşulmaýar:a) Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda bellenýän hemaýat puly, muňaişe wagtlaýyn ukypsyzlygy sebäpli hemaýat puly girmeýär;b) Türkmenistanyň we beýleki döwletleriň pensiýa kanunçylygynda bellenentertipde bellenen pensiýalar, şeýle hem döwletiňki däl pensiýa ätiýaçlandyrmasyşertlerinde alynýan pensiýalar, şahsy pensiýa toplanmalaryna hasaplanyp ýazylýangöterimler, geçirilen ätiýaçlandyryş pensiýa gatançlarynyň pul möçberleriniň,bellenen iň az möçberden ugur alnyp hasaplanan ätiýaçlandyryş gatançlarynyň pulmöçberlerinden artyk gelýän pul serişdeleriniň alnan möçberleri;ç) hökmany ätiýaçlandyryş, ömri meýletin ätiýaçlandyryş ylalaşyklary,meýletin emlägi ätiýaçlandyryş boýunça ätiýaçlandyryş tölegleriniň möçberleri weätiýaçlandyryş ýagdaýynyň gelendigi, adamyň ömrüne we saglygyna ýetirilenzyýanyň öwezini dolmalar, ätiýaçlandyryjylaryň we ätiýaçlandyrylan adamlaryňsaglygy goraýyş çykdajylary. Galan halatlarda meýletin ätiýaçlandyrmaylalaşyklary boýunça ätiýaçlandyryş tölegleriniň, şahsy adamlar tarapyndanätiýaçlandyryş gatançlary görnüşinde tölän möçberinden artyk gelýän möçberisalgyt salynmaga degişlidir;d) şahsy taraplardan miras we peşgeş almak tertibinde pul we harytgörnüşindäki alynýan girdejiler, muňa ylmy, edebi, sungat eserleriniňawtorlarynyň, şeýle hem açyşlaryň, oýlap tapyşlaryň we senagat nusgalarynyňmirasdarlaryna (hukuk mirasdüşerlerine) tölenýän hak girmeýär;e) salgyt döwründe Türkmenistanda bellenen iň az iş hakynyň on essesindenýokary bolmadyk, edara görnüşli taraplardan alynýan sowgatlaryň bahasy;ä) Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenen tertipde alynýan, aşakdakylar

ilen baglanyşykly öwezini doluş tölegleri:adamyň ömrüne we saglygyna ýetirilen zyýanyň öwezini dolmak;zähmet borçlaryny ýerine ýetirmek, işsapar çykdajylarynyň öwezini dolmak,ýörite geýimleri, meýdan haklaryny bermek we ş.m;başga ýere işe geçmek;mugt ýaşaýyş jaýlaryny bermek we jemagat hyzmatlaryny etmek;haryt görnüşinde berilmäge degişli pul üpjünçiliginiň tölegi we onuň ýerinetölenýän pul möçberleri;işgärleriň işden çykmagy;beýleki çykdajylaryň öwezini dolmak.f) ýokary okuw mekdeplerinde, ýörite orta hünärmentçilik mekdeplerindeokaýan talyplara, dini okuw mekdepleriniň diňleýjilerine bu okuw jaýlarytarapyndan bellenilýän, Türkmenistanyň Prezidenti, tertipnama laýyk işleriniňçäklerinde jemgyýetçilik birleşikleri we gaznalar, daşary ýurt döwletleri, halkarawe döwletara (hökümetara) guramalary tarapyndan döredilýän we tölenýän talyphaklary;g) aliment görnüşinde gelýän serişdeler;h) şikes almagy ýa-da saglygyna başga hili zeper ýetmegi sebäpli zähmeteukyplylygyny ýitirmegi netijesinde, şeýle hem ekleýjisini ýitirmegi bilenbaglanyşykly tölenýän birwagtlaýyn hemaýat pullary;i) gan tabşyrýandygy (donor kömegi) üçin tölenýän hak;j) telekeçilik işi netijesinde emläkleri ýerlemekden gelen serişdelerden başga,eýeçilik hukugy boýunça raýatlara (şahsy adamlara) degişli emläkleriňýerlenilmeginden alnan serişdeler;ž) edara görnüşli taraplaryň raýatlara edýän maddy kömekleriniň pul möçberi:onuň möçberine garamazdan, tebigy betbagtçylyk ýa-da beýleki adatdandaşary ýagdaýlar bilen baglanyşykly alynýan serişdeler;başga ýagdaýlarda - salgyt döwrüniň dowamynda Türkmenistanyňkanunçylygynda bellenilen iň pes iş hakynyň 10 essesinden ýokary bolmadykmöçberde;k) Türkmenistanyň Ýaragly Güýçlerinde, beýleki goşunlarda, millihowpsuzlyk edaralarynda we harby birikmelerde çagyryş boýunça harby gullugygeçýän harby gullukçylaryň alýan pul üpjünçiliginiň möçberleri, pul sylaglary webeýleki tölegler;l) aşakdakylary ýerlemekden alynýan girdejiler:mellek ýerlerinde we şahsy kömekçi hojalyklarda ösdürilip ýetişdirilen obahojalyk önümleri (şol sanda gülçülik we bal arysyny saklamak) haryt we olaryňgaýtadan işlenen görnüşinde. Şunda mellek ýerleriniň we şahsy kömekçihojalyklarynyň bardygyny tassyklaýan resminamalaryň görkezilmegi hökmandyr;haryt we gaýtadan işlenen görnüşde ýabany ösýän miweleri, hozlary webeýleki miweleri, kömelekleri, tohumlary, derman ösümliklerini, aw önümlerini,ösdürip ýetişdirilýän we tutulýan balyklary ýerlemek;m) mallary, tut ýüpek gurçuklaryny we ş.m. ösdürip ýetişdirmek we bagabakmak boýunça hyzmatlary etmekden gelen girdejiler;n) kärendeçiler tarapyndan:121

122oba hojalygynda içki hojalyk kärende şertnamasy esasynda işlerden;oba hojalygynda içki hojalyk kärende şertnamasy boýunça alnan oba hojalykönümini, şeýle hem onuň gaýtadan işlenen önümini ýerlemekden alnan girdejiler;ň) Türkmenistanyň kanunçylygyna laýyklykda, hususylaşdyrmakdan alynýanhususylaşdyrylan emlägiň bahasy;o) raýatlaryň bank goýumlary, depozit güwänamalary boýunça göterimler;ö) şahsy ýa-da toparlaýyn ýaryşlarda türgenleriň ýaryşyň resmigurnaýjylaryndan alýan baýraklarynyň bahasy;p) bäsleşiklerde we ýaryşlarda alnan baýraklaryň, şeýle hem salgyt döwründeTürkmenistanyň kanunçylygynda bellenilen iň pes iş hakynyň üç essesindenýokary bolmadyk islendik utuşlaryň bahasy;r) Türkmenistanyň Prezidentiniň çözgütleri boýunça berilýän pul we zatbaýraklary, sowgatlary we sylaglary;s) Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň daşary ýurda iberilenişgärleriniň zähmetine tölenýän haklar we olaryň daşary ýurt pulundaky alýanbeýleki serişdeleri;ş) edara görnüşli taraplaryň öz işgärleriniň ýa-da olaryň deregine çagalar weýetginjekler üçin çagalar we beýleki sagaldyş edaralaryna ýollamanamalaryňbahasyny, şeýle hem öz işgärleriniň gündizine ýa-da ýatymlaýyn alýan saglygygoraýyş hyzmatlarynyň bahasyny doly ýa-da bölekleýin öwezini dolmak üçintöleýän serişdeleri; Türkmenistanyň Kärdeşler arkalaşygynyň milli merkeziniňserişdeleriniň hasabyna doly ýa-da bölekleýin tölenýän maddy kömekler,ýollamanamalaryň we sowgatlaryň bahasy;t) Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanunynalaýyklykda maşgala agzalary we (ýa-da) golaý garyndaşlary diýlip ykrar edilenraýatlaryň emläk we emläk däl gatnaşyklary bilen bagly amallardan alangirdejileri. Görkezilen raýatlaryň raýat-hukuk häsiýetli şertnamalary ýa-da zähmetşertnamalary (ylalaşyklary) netijesinde alýan girdejileri oňa girmeýär;u) Türkmenistanyň Prezidentiniň käbir çözgütlerine laýyklykda, raýatlaryňýeňillikli bahalardan ýa-da olaryň bahasy tölenmezden emläkleri (harytlary, işleri,hyzmatlary) ýerlemekden alan maddy girdejileri.2. Şu aşakdakylara girdeji hökmünde seredilmeýär:karz serişdeleriň islendik möçberleri;salgyt töleýjiniň eýeçiligindäki we ygtyýaryndaky nagt we nagt däl daşaryýurt pulunyň hümmetiniň oňyn tapawudy (hususy telekeçileriň kassasynda webank hasaplarynda duran we telekeçilik işini amala aşyrmak üçin ulanýan daşaryýurt pulundan başgasy);edara görnüşli tarap gatnaşyjylaryň düzüminden çykanda, onuň esaslykmaýasyna ilkibaşky gatanjynyň çäklerinde ýa-da ýatyrylýan edara görnüşli tarapyňemlägi oňa gatnaşyjylaryň arasynda paýlananda gatnaşyjynyň (paýdaryň,paýçynyň) alan serişdesi;gymmat bahaly kagyzlaryň gymmaty üýtgän ýagdaýynda emele gelen oňyntapawut;şu Bitewi kanunyň 49-njy maddasynyň 4-nji bölüminiň talaplarynalaýyklykda alnan göterimler;

orçnamalary üpjün etmek üçin girew ýa-da ujundan geçirme hökmündealynýan emläkler;3. Şu aşakdakylara telekeçilik işinden alnan girdeji hökmünde seredilmeýär:şereketden çykanda ýa-da ýapylýan şereketiň emläkleri onuňgatnaşyjylarynyň arasynda paýlananda, bilelikde işlemek barada şertnamanyň(şereketiň) gatnaşyjysynyň ilkibaşdaky gatanjynyň çäginde alan serişdesi;toparyň şertnamasy boýunça komissioner tarapyndan alnan, şeýle hemkomissioneriň komitentiň ýerine eden harajatlarynyň öwezini dolmak üçinbaglaşylan şertnamanyň şertlerine laýyklykda, bu harajatlar komissioneriňçykdajylaryna goşulmaga degişli däl ýagdaýynda, alan emlägi. Bu tabşyrykşertnamalaryna ýa-da şuňa meňzeş beýleki şertnamalara hem degişlidir.4. Daşary ýurtlaryň Türkmenistandaky diplomatik wekilhanalaryndan,konsullyk edaralaryndan we halkara, döwletara (hökümetara) guramalaryndan,daşary ýurt raýatlarynyň, şeýle hem Türkmenistanda hemişelik ýaşamaýanTürkmenistanyň raýatlarynyň alýan girdejileri salgyt salynmaga degişli däldir.Şunuň ýaly wekilçilikleriň (edaralaryň we guramalaryň) işgärleriniň öýhyzmatkärleri, eger olar Türkmenistanyň raýatlary däl bolsalar ýa-daTürkmenistanda hemişelik ýaşamaýan bolsalar, olaryň öý hyzmatkärleri hökmündealýan iş hakylary salgyt salmakdan boşadylýar.5. Şu aşakdakylaryň girdejileri salgyt salynmaga degişli däldir:Türkmenistanyň Gahrymanlary;Türkmenistanyň “Weteranlaryň hukuk derejesi, olaryň durmuş taýdangoraglylygyny kepillendirmek hakynda” kanunyna laýyklykda weteranlarderejesine degişli edilen adamlar;söweş hereketleri netijesinde maýyp bolanlar;çagalykdan maýyplar, 1-nji we 2-nji topar maýyplary."Edermenlik" medaly bilen sylaglanan adamlar üçin hasaplanan salgydyňmöçberi, olaryň alýan ähli girdejileri boýunça 50 göterim azaldylýar.Şeýle boşatmalary (ýeňillikler) ulanmaga hukuklary tassyklamak adamlaryňbellenen tertipde resminamalary (olaryň nusgalaryny) görkezmekleri esasyndaamala aşyrylýar.6. Daşary ýurduň döwlet gullugynda duran raýatyň hakyna tutma işden alangirdejisi, oňa şol döwletde salgyt salynmaga degişli bolsa, salgyt salynmaga degişlidäldir.188-nji madda. Jemi girdejiden aýyrmalar1. Şu Bitewi kanunyň 186-njy maddasynyň 3-nji bölümine laýyklykda salgytbinýadynyň möçberi kesgitlenende salgyt töleýjiniň salgyt döwrüniň her aýyndaaşakdaky salgyt aýyrmalaryna hukugy bardyr:a) islendik şahsy tarap - Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenen iň pes işhakynyň bir essesi möçberinde;b) adatdan daşary hadysalaryň (heläkçilikler, betbagtçylyklar we beýlekitebigy hadysalar) netijesinde, şeýle hem bu hadysalaryň öňüni almaklygagatnaşmagyň netijesinde maýyp bolan şahsy tarap - Türkmenistanyň123

124kanunçylygynda bellenen iň pes iş hakynyň dört essesi möçberinde;ç) şu Bitewi kanunyň 187-nji maddasynyň 5-nji bölüminde we şu maddanyň1-nji bölüminiň "b" bendinde görkezilmedik maýyplar - Türkmenistanyňkanunçylygynda bellenen iň pes iş hakynyň iki essesi möçberinde;d) garamagynda eklenip bilmeýän adamlary saklaýan şahsy tarap -Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenen iň pes iş hakynyň bir essesimöçberinde, her bir eklenip bilmeýän adam üçin. Görkezilen salgyt aýyrmasymaşgalanyň iki agzasyna hem degişlidir.Salgyt töleýji üçin eklençdäki adam diýip, onuň doly eklenjinde bolan ýa-daondan hemaýat alýan, bu kömek onuň ýaşaýşynyň hemişelik we esasy çeşmesibolup durýan maşgala agzasy ykrar edilýär.Eklençdäki adama, hususan-da, şular degişli edilýär:salgyt töleýjiniň olary saklamak üçin aliment töleýän ýa-da aliment alýanşahsy taraplary;döwletiň olary saklamak üçin raýatlara hemaýat puly tölenýän çagalar;çaga doguranlygy bilen baglanyşykly, hak alman zähmet rugsadynda bolýanaýallar;çaga seretmek boýunça döwletiň hemaýat puluny alýan şahsy tarap, egerolarda başga özbaşdak girdeji çeşmesi bolmadyk ýagdaýynda.Eklençdäki adama aşakdakylar degişli edilmeýär:talyp hakyny we pensiýa alýan adamlar, şeýle hem döwletiň eklenjindebolýan beýleki adamlar;çaga doguranlygy bilen baglanyşykly, hak alyp zähmet rugsadynda bolýanaýallar.Eklençdäki adamyň ony saklaýan salgyt töleýji bilen bile ýaşaýandygyna ýadaýaşamaýandygyna garamazdan, salgyt aýyrmalary berilýär;e) Türkmenistany goran mahaly, şeýle hem Beýik Watançylyk urşunda,beýleki döwletleriň çäklerinde söweş hereketlerinde ýa-da harby gullukda, içeriişler we milli howpsuzlyk edaralarynda gulluk döwründe ýaralanana, seňselän ýadamaýyp bolup aradan çykan ýa-da söweş hereketleri bilen baglanyşykly keselläparadan çykan harby gullukçylaryň ene-atasy we adamsy (aýaly) üçin -Türkmenistanyň kanunçylygynda bellenen iň pes iş hakynyň üç essesi möçberinde.Salgyt töleýji şu bölümiň "a"-"d" bentlerinde görkezilenler babatynda birnäçeesas boýunça jemi girdejisinden salgyt aýyrmasyna hukugy bolan ýagdaýynda, iňköp möçberde emele gelýän diňe bir esas boýunça salgyt aýyrmasy ulanylýar.2. Salgyt töleýjileriň meýletin pensiýa we (ýa-da) saglygy goraýyşätiýaçlandyrmasy boýunça geçirmeleriň möçberinde salgyt aýyrmasyna hukugybardyr.3. Salgyt töleýjiler şu maddada göz öňünde tutulan salgyt aýyrmalaryny, buaýyrmalaryň esasy iş ýeri boýunça iş beriji tarapyndan geçirilýän halatyndan başgaýagdaýlarda, özbaşdak amala aşyrýarlar we salgyt beýannamalarynda görkezýärler.4. Şu maddanyň 1-nji bölüminde bellenen salgyt aýyrmalary, tassyklanantertipde berlen, bu salgyt aýyrmasyna hukuk berýän tassyklaýjy resminamalaryň(olaryň nusgalarynyň) esasynda amala aşyrylýar.5. Salgyt möhletiniň dowamynda salgyt töleýjä salgyt aýyrmasy berilmedik

ýa-da şu maddada göz öňünde tutulan möçberden az berlen bolsa, onda salgytmöhletiniň tamamlanmagy bilen salgyt töleýjiniň salgyt beýannamasyna goşulanarzasynyň we şeýle salgyt aýyrmasyna hukuk berýän tassyklaýjy resminamalaresasynda, salgyt gullugy şu maddada göz öňünde tutulan möçberde salgytaýyrmasyny bermek bilen salgyt binýadyny gaýtadan hasaplamagy geçirýär.189-njy madda. Telekeçilik işi, hünär hyzmatlary bilen baglanyşyklysalgyt we beýleki aýyrmalar1. Şu Bitewi kanunyň 185-nji maddasynyň 3-nji bölümine laýyklykda salgytbinýady hasaplananda, salgyt töleýjileriň aşakdaky toparlary görkezilen salgytaýyrmalaryna hukugy bardyr:a) hususy telekeçiler - girdejiden çykarmak bilen baglanyşykly, olartarapyndan hakyky harçlanan we resminamalar bilen delillendirilen çykdajylaryňmöçberinde.Görkezilen çykdajylar şu Bitewi kanunyň 154-169-njy maddalarynalaýyklykda edara görnüşli taraplar üçin bellenen tertipde, eger bu maddalardabaşga tertip bellenmedik bolsa, aýrylmaga kabul edilýär. Şunuň ýaly tertip satuwbilen bagly bolmadyk çykdajylar (ýitgiler) babatynda hem ulanylýar;b) raýat-hukuk häsiýetli (şol sanda hünär hyzmatlary) şertnamalary boýunçaýerine ýetirilen işlerden (edilen hyzmatlardan) girdeji alýan salgyt töleýjiler - şuişleri ýerine ýetirmek (hyzmatlary etmek) bilen gönüden-göni baglanyşykly, olartarapyndan hakyky harçlanan we resminamalar bilen delillendirilen çykdajylaryňmöçberinde;ç) awtorlyk hakyny ýa-da ylym, edebiýat we sungat eserlerini döredendigi,ýerine ýetirendigi ýa-da başga bir görnüşde ulanandygy üçin, açyşlar, oýlaptapyşlar we senagat nusgalary üçin hak alýan salgyt töleýjiler - şu işleri ýerineýetirmek (hyzmatlary etmek) bilen gönüden-göni baglanyşykly, olar tarapyndanhakyky harçlanan we resminamalar bilen delillendirilen çykdajylaryň möçberinde.Bu çykdajylary resminamalar bilen delillendirmek mümkin bolmadykýagdaýynda, salgyt aýyrmalary aşakdaky möçberlerde kabul edilýär:125Edebi eserleri döretmek, şol sanda teatr, kino,estrada we sirk üçinÇeper-grafiki eserleri, çap üçin suratçylyk işleri,binagärlik we dizaýn eserlerini döretmekHeýkeltaraşlyk eserlerini, ýadygärlik-bezegsuratlaryny, monumental-bezeg, bezeg-amalysungatyny, gurluşly suratlary, dürli tehnikalarda ýerineýetirilen teatr we kino sungatyny we şekillendirişidöretmekHarajatlaryňölçegi (girdejägöterimgatnaşygynda)203040

126Sesýazgy (wideo, tele, kinofilm) eserlerinidöretmekSaz eserlerini döretmek :Saz-sahna (opera, balet, sazly komediýa) eserleri,simfoniýa, hor, kamera-saz eserleri, üflenip çalynýanorkestr üçin eserleri, kino, tele we wideofilmler hemdeteatr sahnalary üçin asyl nusgada sazlar;beýleki saz eserleri, şol sanda çap etmekligetaýýarlanan saz eserlerini döretmek25Edebiýat we sungat eserlerini ýerine ýetirmek 20Ylmy işleri we işläp taýýarlamalary döretmek 20Açyşlar, oýlap tapyşlar we senagatnusgalyklaryny döretmek (ilkinji 2 ýylda ulanylmagyüçin alnan girdejä)3040302. Şu maddanyň 1-nji bölüminiň "b" we "w" bentlerinde görkezilen, salgyttöleýjileriň salgyt salynmaga degişli girdejisini kesgitlemek üçin göz öňündetutulýan salgyt aýyrmalary hökmünde, şu Bitewi kanunyň 155-nji maddasyndagörkezilen, goşulan baha üçin salgydy hasaba almak bilen işleri ýerine ýetirmekwe hyzmatlary etmek bilen baglanyşykly maddy çykdajylar hasaba alynýar.3. Salgyt binýady hasaplananda resminamalar bilen delillendirilen çykdajylarşol birwagtda bellenen ölçegiň çägindäki çykdajylar bilen göz öňünde tutulypbilinmez.4. Şu maddanyň 1-nji bölüminde görkezilen salgyt töleýjilere salgytaýyrmalary şu Bitewi kanunyň 197-nji maddasyna laýyklykda berilýän salgytbeýannamasy esasynda berilýär.190-njy madda. Girdejiniň hakyky alnan senesi1. Girdejiniň hakyky alnan senesi şeýle hasaplanýar:nagt pul serişdeleriniň alnan, salgyt töleýjiniň bankdaky hasabyna puluňgeçirilen ýa-da onuň tabşyrygy boýunça üçünji tarap tarapyndan pul serişdeleriniňgeçirilen güni;tölegiň zat görnüşinde alnan, şol sanda haryt (iş, hyzmat) görnüşinde alnangüni;borçnamanyň tamamlanan, şol sanda özara talaplary hasaplaşmak arkalytamamlanan güni;maddy peýdanyň we durmuş eşretleriniň alnan güni (harytlaryň (işleriň,hyzmatlaryň), beýleki emlägiň satyn alnan, göterimleriň tölenen, borçnamanyň weş.m. tamamlanan güni).2. Telekeçilik işini amala aşyrmakdan girdejileriň hakyky alnan senesi şuBitewi kanunyň 168-nji maddasyna laýyklykda kesgitlenýär.

127191-nji madda. Salgyt we hasabat döwriSalgyt döwri diýlip, salgyt ýyly ykrar edilýär.Hasabat döwri girdejileriň aýry-aýry görnüşleri boýunça, salgyt ýylynyňdowamynda beýannama bermek talap edilen halatynda, birinji ýarym ýyl we salgytýyly hökmünde bellenýär.192-nji madda. Salgyt möçberi1. Şu Bitewi kanunda başgaça bellenilmedik bolsa, salgyt möçberi 10göterim derejede bellenýär.2. Şahsy taraplaryň oýun işinden alýan girdejileri şu Bitewi kanunyň 172-njimaddasynyň 3-nji bölümine laýyklykda bellenen möçberler boýunça salgytsalynmaga degişlidir.193-nji madda. Salgydy hasaplamagyň tertibi1. Şu Bitewi kanunyň 185-nji maddasynyň 3-nji bölüminde bellenen salgytbinýady babatynda salgyt özeni şu Bitewi kanunyň 192-nji maddasynyň 1-njibölüminde bellenen salgyt özeniniň we salgyt möçberiniň jemi hökmündehasaplanýar.Şu Bitewi kanunyň 185-nji maddasynyň 6-njy bölüminde bellenilensalgydyň möçberi salgyt binýadyna gatnaşygy boýunça, şu Bitewi kanunyň 174-njimaddasynyň 4-nji bölümine laýyklykda hasaplanýar.2. Salgydyň umumy möçberi şu maddanyň 1-nji bölümine laýyklykdahasaplanyp çykarylan salgydyň möçberiniň goşulmasy netijesinde alnanmöçberdir.3. Salgydyň umumy möçberi hasabat (salgyt) döwrüniň jemleri boýunçasalgyt töleýjileriň ähli girdejilerinden (degişli salgyt (hasabat) döwrüniň içindealnan) hasaplanyp çykarylýar.4. Salgydyň möçberi manatda kesgitlenilýär. Salgydyň 50 teňňeden azmöçberi hasaplanmaýar, 50 teňňe we ondan hem ýokary bolsa doly manada çenliköpeldilýär.194-nji madda. Salgyt töleýjileriň aýry-aýry toparlary tarapyndansalgydyň hasaplanylyşy we tölenilişiÖz işini “Uglewodorod serişdeleri hakynda” Türkmenistanyň kanunynalaýyklykda amala aşyrýan potratçylar ýa-da kömekçi potratçylar hökmündetaraplaryňkyda hakyna işleýän şahsy adamlaryň alýan girdejisine salgydy hasaplapçykarmak we tölemek şu Bitewi kanuna laýyklykda geçirilýär.195-nji madda. Salgyt ýumuşçylary tarapyndan salgydyň hasaplanypçykarylmagy we tölenilmegi

1281. Şu maddanyň 2-nji bölümine laýyklykda salgyt ýumuşçylary diýlip ykraredilen taraplar, şu taraplardan ýa-da olar bilen bolan gatnaşyklar netijesinde girdejialan salgyt töleýji şu maddada göz öňünde tutulan aýratynlyklary hasaba almakbilen şu Bitewi kanunyň 193-nji maddasyna laýyklykda hasaplanyp çykarylansalgydyň möçberini hasaplap çykarmaga, salgyt töleýjiden tutup almaga weTürkmenistanyň Döwlet býujetine tölemäge borçludyr.2. Salgyt ýumuşçysy diýlip şu Bitewi kanunyň 184-nji maddasynyň 1-njibölüminde görkezilen tölegleri göni töleýän taraplar ykrar edilýär:Türkmenistanyň rezidentleri - edara görnüşli taraplar;Türkmenistanyň çäklerinde öz işini hemişelik wekilhanasynyň, şahamçasynyňýa-da wekilhanasynyň üstünden amala aşyrýan, Türkmenistanyň rezidentleri bolupdurmaýan edara görnüşli taraplar;hususy telekeçiler.Aklawjylaryň girdejileriniň salgydy aklawjylaryň geňeşligi (olaryň edarasy)tarapyndan hasaplanyp çykarylýar, tutup alynýar we tölenýär.Şu madda laýyklykda salgydy hasaplap çykarmak we tölemek salgyttöleýjiniň salgyt ýumuşçysy tarapyndan tölenýän ähli girdejilerinden geçirilýär,muňa hususy telekeçi tarapyndan tölenýän girdejiler girmeýär.3. Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişli salgydyň möçberisalgydyň pul möçberini hasaplamak, salgyt ýumuşçylary tarapyndan, salgytdöwründen başlap, her bir aýyň jemi boýunça ösýän jemler bilen, şol girdejileredegişli şu Bitewi kanunyň 192-nji maddasynyň 1-nji bölüminde bellenen salgytmöçberleri ulanylýan, şu salgyt döwrüniň geçen aýlarynda tutulan salgydyň pulmöçberlerini hasap etmek bilen, şu döwürde salgyt ýumuşçysy tarapyndan salgyttöleýjä hasaplanyp ýazylan ähli girdejiler babatynda geçirilýär.Şunda salgyt ýumuşçysy tarapyndan girdejiniň möçberi şu Bitewi kanunyň188-nji we 189-njy maddalarynda göz öňünde tutulan aýyrmalaryň möçberineazaltmazdan salgydyň möçberini hasaplanyp çykarylýar. Görkezilenler esasy işýerinde zähmet ylalaşygy boýunça ýerine ýetiren, şu Bitewi kanunyň 188-njimaddasynda göz öňünde tutulan aýyrmalar berilýän işi üçin tölenilýän haka degişlidäldir.4. Salgyt töleýjiden hasaplanyp çykarylan salgydyň möçberiniň tutulypgalmak salgyt ýumuşçysy tarapyndan, salgyt töleýjä ýa-da onuň tabşyrygyboýunça üçünji tarapa tölenmäge degişli pul serişdeleriniň hasabyna her gezektöleg tölenende geçirilýär.5. Salgyt ýumuşçylary hasaplanyp çykarylan we tutulyp alnan pulmöçberlerini ol nagt pul serişdeleriniň bankdan hakyky alnan gününden gijägalman, girdeji üçin tölemäge geçirmäge borçludyrlar, şeýle hem salgytýumuşçylarynyň bankdaky hasabyndan salgyt töleýjiniň hasabyna şol gün girdejiüçin geçirilmelidir ýa-da salgyt töleýjiniň ýa-da onuň tabşyrygy boýunça üçünjitarapyň hasabyna geçirilmelidir.Salgyt ýumuşçylary beýleki halatlarda hasaplanyp çykarylan we tutulyp alnansalgydyň möçberlerini salgyt töleýjiniň girdejini hakyky alan gününden soňkygünden gijä galman geçirýärler, bu salgyt töleýji girdejini önüm görnüşinde alanda

geçirilýär.6. Salgyt ýumuşçynyň salgyt töleýjiden hasaplap çykarylan we tutulyp alnan,salgydyň jemi möçberi salgyt ýumuşçysynyň hasaba duran ýerindäki salgytgullugynda tölenýär.Edara görnüşli taraplaryň aýrybaşgalanan bölümleriniň öz ýerleşýän ýeriboýunça Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölemäge degişli salgydyň möçberi şubölümleriň işgärlerine hasaplanyp çykarylan we tölenilýän, salgyt salynmagadegişli bolan girdejiniň möçberinden ugur alnyp kesgitlenilýär.7. Salgyt ýumuşçylary salgyt töleýjilere olaryň arzalaryna görä,Türkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugynyň tassyklan görnüşi boýunça olaryňalan girdejileri we tutulyp alnan salgydyň möçberleri barada güwänamalaryberýärler.8. Salgyt töleýjiniň girdejisinden artykmaç tutulyp alnan salgydyň möçberisalgyt töleýjiniň degişli arzasynyň berlen gününden otuz günden gijä galman salgytýumuşçysy tarapyndan yzyna gaýtarylmalydyr.Şeýle adamlardan tutulyp alynmadyk ýa-da salgyt ýumuşçylary tarapyndandoly tutulyp alynmadyk salgydyň möçberi şol adamlardan salgyt boýunça bergisinidoly üzýänçä, şu Bitewi kanunyň 46-njy maddasynda göz öňünde tutulan tertipde,töletdirilýär.9. Salgyt ýumuşçylary hasabat döwründen soňky aýyň 25-nden gijä galman,salgyt hasabyna duran ýerlerindäki salgyt gullugy edaralaryna salgyt töleýjilertarapyndan tölenýän we olardan tutulyp alnan pul möçberleri baradaTürkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan tassyklanan görnüşboýunça maglumat berýärler.196-njy madda. Salgyt töleýjiler tarapyndan salgydyň hasaplanylyşy wetölenelişi1. Salgydy hasaplap çykarmagy we tölemegi aşakdaky salgyt töleýjilerözbaşdak alyp barýarlar:a) hakyna tutma şertnamasy ýa-da islendik emlägi kärendä bermekşertnamasy boýunça girdejileri goşmak bilen raýat-hukuk häsiýetli şertnamalaresasynda, salgyt ýumuşçylary bolmadyk şahsy taraplardan hak alýanlar;b) Türkmenistanyň çäklerinden daşarda ýerleşýän çeşmelerden girdeji alýanTürkmenistanyň rezidentleri.ç) raýat-hukuk ylalaşyklary boýunça girdeji alýan hususy telekeçiler we şahsytaraplar (şol sanda hünär hyzmatlaryndan), şu girdejiler alnanda salgytýumuşçylary tarapyndan salgyt tutulmaly däldir;d) salgyt ýumuşçylary tarapyndan salgyt tutulmadyk girdejileri alýanlar.2. Şu maddanyň 1-nji bölüminde görkezilen salgyt töleýjiler TürkmenistanyňDöwlet býujetine tölenmäge degişli salgydyň pul möçberini şu Bitewi kanunyň193-nji maddasynda bellenen tertipde hasaplaýarlar.Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölenmäge degişli salgydyň umumy pulmöçberi salgyt töleýji tarapyndan, salgyt töleýjä girdeji tölenende salgytýumuşçysy tarapyndan tutulan salgydyň pul möçberini hasaba almak bilen129

130hasaplanýar.3. Salgyt beýannamasy esasynda hasaplanan Türkmenistanyň býujetinetölenmäge degişli salgydyň umumy pul möçberi salgyt töleýjiniň ýaşaýan ýeriboýunça, hasabat döwründen soňky ikinji aýyň 10-ndan gijä galman tölenýär.197-nji madda. Salgyt beýannamasy1. Salgyt beýannamasyny şu Bitewi kanunyň 196-njy maddasynyň 1-njibölüminde görkezilen salgyt töleýjiler tarapyndan, hasabat döwründen soňky aýyň25-nden gijä galman salgyt töleýji hökmünde salgyt gullugynda salgyt hasabynagoýlan ýerine berilýär.Salgyt beýannamasyny bermek borjy ýüklenmedik şahsy taraplar salgytdöwrüniň tamamlanmagy bilen tutuş salgyt döwri üçin salgydyň pul möçberlerinigaýtadan hasaplamak üçin, girdeji salgydy baradaky beýannamany öz ýaşaýynýerindäki salgyt gullugyna bermäge haky bardyr.2. Salgyt ýylynyň dowamynda Türkmenistanyň rezidenti bolup durmaýanşahsy tarap, şu Bitewi kanunyň 196-njy maddasyna laýyklykda ondan alynýangirdejilere salgyt salynmaga degişli işini togtadan we Türkmenistanyň çäklerindendaşary çykyp giden mahalynda, Türkmenistanyň çäginde bolan wagtynda häzirkihasabat (salgyt) döwründe hakykatdan hem alan girdejileri baradaky salgytbeýannamasy Türkmenistanyň çäginden daşary çykyp gitmeginden bir aýdan gijägalman berilmelidir.Salgyt beýannamasy boýunça goşmaça hasaplanyp çykarylan salgydyňtölenilmegi şu bölümde beýannamany bermegiň tertibinde, şeýle beýannamanyňberlen pursadyndan on bäş günden gijä galman berjaý edilýär.3. Salgyt töleýjiler salgyt beýannamalarynda hasabat (salgyt) döwründeözleriniň alan girdejileri, olaryň gelen çeşmeleri, salgyt aýyrmalary, salgytýumuşçylary tarapyndan tutulan salgydyň möçberleri, hasabat (salgyt) döwrüniňdowamynda hakujy hökmünde tölenen tölegleriň hakyky möçberi, hasabat (salgyt)döwri boýunça tölemäge (goşmaça tölemäge) ýa-da yzyna gaýtarylmaga degişlisalgyt möçberlerini görkezýärler.198-nji madda. Iki gezek salgyt salynmagyny aradan aýyrmak1. Beýleki döwletleriň salgyt boýunça kanunçylygyna laýyklykdaTürkmenistanyň çäklerinden daşarda tölenen girdeji salgydynyň möçberi şahsytaraplar Türkmenistanda girdeji salgydyny töleýän wagtynda hasaba alynýar.Hasaplaşylýan salgydyň möçberi Türkmenistanyň çäklerinden daşarda alnangirdeji boýunça şu Bitewi Kanuna laýyklykda hasaplanyp çykarylan girdejisalgydynyň möçberinden köp bolmaly däldir.Hasaplaşylmaga degişli daşary ýurt döwletleriniň salgyt ýa-da gaýryygtyýarly edarasynyň Türkmenistanyň çäklerinden daşarda salgydyň tölenendiginitassyklaýan resminamalary esas bolýar.

Türkmenistanyň çäklerinden daşarda bikanun tölenen girdeji salgydynyňmöçberleri Türkmenistanda tölenilmäge degişli girdeji salgydy hasaplapçykarylanda hasaba alynmaýar.2. Salgyt tölemekden boşatmak ýa-da beýleki salgyt ýeňilliklerini bermeküçin salgyt töleýji Türkmenistan bilen degişli salgyt döwründe (ýa-da onuň birböleginde) hereket edýän, iki gezek salgyt salynmagyny aradan aýyrmak baradaşertnama (ylalaşyk) baglaşylan ýurduň rezidentidigini resmi tassyknamanyTürkmenistanyň salgyt gullugyna bermelidir.Bu tassyknama salgydyň tölenmegine ýa-da salgyt boýunça hakujy tölegihökmünde tölenilmegine çenli hem, şol salgyt döwrüniň jemleri boýunça bu döwürtamamlanandan soň üç ýylyň dowamynda salgyt tölemekden boşatmak ýa-daýeňillikler almak üçin talapkär töleýji tarapyndan berilýär.199-njy madda. Türkmenistanda tölenilen girdeji salgydynyň möçberihakynda tassyknamaSalgyt gullugy Türkmenistanyň rezidentleri bolup durmaýan salgyttöleýjileriň haýyş hatlary boýunça özleriniň Türkmenistanda girdeji salgydynyhakykatdan hem töländiklerini tassyklaýan, Türkmenistanyň Baş döwlet salgytgullugy tarapyndan bellenen görnüşdäki resminamany bermäge borçludyr.200-nji madda. Hususy telekeçileriň girdejilerine salgyt salmagyňýeňillikli ulgamy1. Salgyt salmagyň ýeňillikli ulgamy Türkmenistanyň Ministrler Kabinetitarapyndan bellenýän işleriň sanawy boýunça telekeçilik işiniň aýry-aýrygörnüşlerini amala aşyrmakdan girdeji alýan hususy telekeçilere degişlidir.Salgyt salmagyň şeýle ulgamy salgyt töleýji babatynda, salgyt hasabynagoýmak boýunça salgyt gullugyna onuň telekeçiligi amala aşyrmagy niýet edýändöwrüniň başlanmagyndan on gün öň berilýän arzasy esasynda ulanylýar.2. Salgyt salmagyň ýeňillikli ulgamy girdeji salgydynyň bellenen ululygyny(bellenen patent tölegi), şeýle-de telekeçilik işlerinden umumy girdejiden (goşmaçapatent tölegi) hasaplanyp çykarylýan salgydy, şu Bitewi kanunyň 188-nji we 189-njy maddalarynda bellenen aýyrmalaryň möçberini azaltmazdan göz öňünde tutýar.3. Girdeji salgydynyň bellenen ululygy (bellenen patent tölegi) telekeçilikişleriniň her bir görnüşi boýunça Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndanbellenilýär.Telekeçilik işleriniň birnäçe görnüşleri amala aşyrylanda bellenen patenttöleginiň iň ulusy tölenýär.Bellenen patent tölegi salgyt töleýjiniň telekeçilik işlerini amala aşyrmagyniýet edýän döwri başlanmanka tölenýär. Bu döwür alty aýdan az bolmaly däldir.Salgyt töleýjiniň hasaba duran ýerindäki salgyt gullugy salgyt töleýjäTürkmenistanyň Baş döwlet salgyt gullugy tarapyndan bellenen nusga boýunçabellenen patent tölegini töländigine şaýatlyk edýän resminama (patent) berýär.131

132Patent salgyt töleýjiniň telekeçilik işlerini amala aşyrmagy niýet edýän döwribaşlanmanka berilýär.4. Goşmaça patent tölegi şu maddanyň 1-nji böleginde görkezilen telekeçilikişleriniň görnüşlerinden alynýan harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemegi öz içinealýan umumy girdejiniň jeminden, şeýle-de şu maddanyň 5-nji we 6-njybölümlerinde bellenen daşarky amallardan alnan aýry-aýry girdejileri weçykdajylary (ýitgileri) hem goşmak bilen hasaplanýar.Harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemekden alynýan girdejileri kesgitlemekmaksady üçin şu Bitewi kanunyň 36-njy maddasyna laýyklykda harytlaryň (işleriň,hyzmatlaryň) bahasy kabul edilýär.Goşmaça patent tölegini hasaplamak üçin şu bölüme we şu maddanyň 4-6-njy bölümlerine laýyklykda kesgitlenýän umumy girdeji salgyt binýady bolupdurýar.5. Hasaba alynýan ýerlemekden daşarky girdejilere şular degişlidir:ätiýaçlandyryş ýa-da gaýtadan baglaşylan ätiýaçlandyryş şertnamasy boýunçaätiýaçlyk öwezini dolmalar;jerime we beýleki çäreler görnüşinde ylalaşyk borçlarynyň bozulandygy üçinalnan serişdeler, şeýle-de ýitgileriň ýa-da zyýanyň öwezini dolmakdan alnanmöçberler;ozal hasapdan öçürilen bergileri üzmek üçin gelip gowşan möçberler;talap möhletiniň geçendigi üçin ýa-da başga esaslar boýunça hasapdanöçürilen bergileriň pul möçberleri, şu Bitewi kanunyň 57-nji maddasynalaýyklykda salgytlar (jerimeler we puşmana tölegleri) boýunça tölenjegine umytbolmadyk möçberlerden başgasy;daşary ýurt puly bilen amallar boýunça, şeýle hem daşary ýurt pulundakygymmatlyklaryň we talaplaryň bahasy gymmatladylanda ýa-da daşary ýurt pulundagörkezilen borçlar arzanlandylanda oňyn aratapawut;hasabat ýylynda ýüze çykarylan geçen ýyllaryň girdejileri;ulanmakdan çykarylýan esasy serişdeler ýok edilen halatynda ýa-dasökülende alnan materialyň ýa-da beýleki emläkleriň bahasy;tükelliýiş netijesinde ýüze çykarylan haryt-material gymmatlyklaryňartygynyň bahasy.6. Hasaba alynýan ýerlemekden daşarky çykdajylara şular degişlidir:daşary ýurt puly bilen amallar boýunça, şeýle hem daşary ýurt pulundakygymmatlyklaryň we talaplaryň bahasy gymmatladylanda ýa-da daşary ýurt pulundagörkezilen borçlar arzanladylanda ýaramaz hümmet tapawudy;kazyýetde işlere seredilendigi üçin çykdajylar;jerimeler, puşmana tölegleri we maliýe jerimeleriniň beýleki görnüşleri,Türkmenistanyň Döwlet býujetine ýa-da başga döwletiň býujetine tölenýänden,şeýle-de ýetirilen zyýanyň öwezini dolmak boýunça çykdajylardan başgasy;talap möhletiniň geçendigi üçin ýa-da başga esaslar boýunça hasapdanöçürilen algylaryň jemi;ozal hasapdan öçürilen bergileri üzülişmäge tölenen pul möçberleri;hasabat ýylynda ýüze çykarylan geçen ýyllaryň çykdajylary (ýitgileri);tebigy betbagtçylykdan, ýangyndan, heläkçiliklerden we beýleki adatdan

daşary hadysalardan çekilen ýitgiler, heläkçiliklerden we beýleki adatdan daşaryhadysalardan çekilen ýitgileri aradan aýyrmak ýa-da düzetmek üçin çykdajylaryhem goşmak bilen.7. Salgyt salmagyň ýönekeýleşdirilen ulgamy bellenen telekeçilik işindenalnan girdeji salgydynyň möçberi (goşmaça patent tölegi) umumy girdejiniň 1göterimi möçberinde bellenilýär.8. Hasabat (salgyt) döwri şu Bitewi kanunyň 191-nji maddasyna laýyklykdakesgitlenýär.9. Hasabat (salgyt) döwri üçin goşmaça patent tölegi şu maddanyň 4-njibölümine laýyklykda hasaplanýan salgyt binýady bilen şu maddanyň 7-njibölüminde kesgitlenen salgydyň möçberiniň goşulmagy hökmünde kesgitlenýär.10. Salgyt beýannamasy şu maddanyň 1-nji bölüminde görkezilen salgyttöleýjiler tarapyndan, hasabat döwründen soňky aýyň 25-nden gijä galman salgyttöleýji hökmünde salgyt hasabyna duran ýerindäki salgyt gullugyna berilýär.Salgyt beýannamasy esasynda hasaplanan, Türkmenistanyň Döwlet býujetinetölemäge degişli goşmaça patent tölegi geçen hasabat döwründen soň gelýän ikinjiaýyň 10-ndan gijä galman tölenmelidir.7-nji bap. Ýerli ýygymlar1-nji paragraf. Mahabatlandyrma üçin ýygym201-nji madda. Mahabatlandyrma üçin ýygymy töleýjiler1. Täjirçilik häsiýeti bolan mahabatlandyrmany ýaýradýan şahsy we edaragörnüşli taraplar mahabatlandyrma üçin ýygymy töleýjiler bolup durýarlar.2. Öz işini "Uglewodorod serişdeleri hakynda" Türkmenistanyň Kanunynalaýyklykda amala aşyrýan edara görnüşli taraplar mahabatlandyrma üçin ýygymytöleýjiler bolup durmaýarlar.202-nji madda. Mahabatlandyrma üçin ýygym salynýan binýat we şuýygymy hasaplamagyň özeni1.Töleýji tarapyndan özbaşdak ýa-da köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniňwe mahabatlandyrma gulluklarynyň üstünden ýaýradylýan täjirçilik häsiýeti bolanmahabatlandyrma ýygym salynýan binýat bolup durýar.Şu aşakdakylara mahabatlandyrma üçin ýygymy salmagyň binýadyhökmünde seredilmeýär:a) şahsy we edara görnüşli taraplaryň, şol sanda köpçülikleýin habar berişserişdeleriniň üsti bilen ýaýradylýan, telekeçilik (täjirçilik) işini amala aşyrmakbilen baglanyşykly bolmadyk bildirişleri, habarlary;b) jemgyýetçilik we döwlet bähbitlerine gönükdirilen mahabatlandyrma;ç) jaýa girilýän ýerdäki, jaýyň içindäki ýa-da witrinalardakymahabatlandyrma ýazgylary;133

134d) maýyplar guramalarynyň dikeldiş ýa-da durmuşy çäreleriniňmahabatlandyrmasy;e) haýyr-sahawat çäreleriniň mahabatlandyrmasy.2. Mahabatlandyrma maglumatlaryny taýýarlamak we ýaýratmak bilengönüden-göni baglanyşykly harajatlaryň jemi mahabatlandyrma üçin ýygymyhasaplamagyň özeni bolup durýar.Mahabatlandyrma üçin harajatlara şular degişlidir:köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň üstünden mahabatlandyrma çärelerini(şol sanda metbugatda bildirişleri bermek, radio we telewideniýe boýunçagepleşikleri guramak) geçirmek we telekommunikasiýa ulgamlary üçin çykdajylar;mahabatlandyrma stendlerini we mahabatlandyrma şitlerini taýýarlamagyhem goşmak bilen yşykly we beýleki daşky mahabatlandyrma üçin çykdajylar;sergilere, ýarmarkalara, ekspozisiýalara gatnaşmak, witrinalary, satuwsergilerini, nusgalyk otaglary, görkezilýän zallary bezemek, gurama tarapyndanýerine ýetirilýän işler we edilýän hyzmatlar we (ýa-da) guramanyň özi baradamaglumat berýän mahabatlandyrma kitapçalaryny we kataloglary taýýarlamak,görkezilýän wagtynda özüniň başky hilini doly ýa-da kem-käsleýin ýitirenharytlaryň bahasyny arzanlatmak üçin çykdajylar;köpçülikleýin mahabatlandyrma çäreleri geçirilýän wagtynda ýaryşlaryňýeňijilerine gowşurylýan baýraklary satyn almak (taýýarlamak) üçin çykdajylar,şeýle hem mahabatlandyrmanyň beýleki görnüşleri üçin çykdajylar.Töleýjiler mahabatlandyrma maglumatlaryny taýýarlamak we ýaýratmakbilen gönüden-göni baglanyşykly çykdajylaryň aýratyn hasabyny alypbarmalydyrlar.3. Degişli salgyt (hasabat) döwri üçin ýygym özeni şol salgyt (hasabat)döwründe geçirilen, mahabatlandyrma üçin harajatlaryň jemi hökmündekesgitlenýär.203-nji madda. Mahabatlandyrma üçin ýygymyň möçberleriMahabatlandyrma üçin ýygymyň möçberi aşakdaky derejelerde bellenýär:Aşgabat şäheri üçin - mahabatlandyrma üçin harajatlaryň bahasynyň 5göterimi;welaýat merkezleri bolup durýan şäherler üçin - mahabatlandyrma üçinharajatlaryň 4 göterimi;beýleki ilatly ýerler üçin - mahabatlandyrma üçin harajatlaryň bahasynyň 3göterimi.204-nji madda. Salgyt we hasabat döwriMahabatlandyrma üçin ýygymyň salgyt we hasabat döwri kalendar çärýeginelaýyklykda bellenýär.205-nji madda. Mahabatlandyrma üçin ýygymy hasaplamak

1. Mahabatlandyrma üçin ýygymy hasaplamak töleýjiler tarapyndan özbaşdakamala aşyrylýar.2. Mahabatlandyrma üçin ýygymyň býujete tölenmeli pul möçberi şu BitewiKanunyň 202-nji maddasyna laýyklykda kesgitlenýän özeniň şu Bitewi Kanunyň203-nji maddasynda bellenen ýygym möçberiniň jemi hökmünde kesgitlenýär.206-njy madda. Salgyt beýannamasyny bermek wemahabatlandyrma üçin ýygymy tölemek1. Ýygymy töleýjiniň her biri her bir hasabat döwri üçin mahabatlandyrmaýygymy boýunça beýannamany bermäge borçludyr.Geçen hasabat döwri üçin mahabatlandyrma ýygymy boýunça beýannamahasabat döwründen soňky aýyň 20-nden gijä galman berilýär.2. Mahabatlandyrma üçin ýygymyň tölegi salgyt töleýji tarapyndan hasabatdöwründen soňky aýyň 25-nden gijä galman geçirilýär.2-nji paragraf. Şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäkleriniabadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilen ýygym207-nji madda. Şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäkleriniabadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilenýygymy töleýjiler1. Şu aşakdakylar şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäkleriniabadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilen ýygymy töleýjiler bolupdurýarlar:a) Türkmenistanyň rezidentleri bolan edara görnüşli taraplar, şeýle hemTürkmenistanyň çäklerinde öz işini şahamçanyň, wekilhananyň ýa-da hemişelikwekilhananyň üsti bilen amala aşyrýan daşary ýurtly edara görnüşli taraplar bilenbaglaşylan, zähmet borçlaryny ýerine ýetirmek bilen baglanyşykly, zähmetylalaşygy (şertnama) we raýat-hukuk häsiýetli şertnamalar boýunça işleýän şahsytaraplar. Görkezilen edara görnüşli taraplar we hususy telekeçiler salgytýumuşçylary diýlip ykrar edilýär;b) edara görnüşli taraplar, hususy telekeçiler bilen zähmet gatnaşyklary bilenbagly bolmadyk we raýat-hukuk häsiýetli ylalaşyklar boýunça işleri ýerineýetirmekden (hyzmatlary etmekden) (şol sanda hünär hyzmatlaryny etmekden)girdeji alýan, ylmy, edebiýat we sungat eserlerini döredendigi, ýerine ýetirendigiýa-da başga hili peýdalanandygy üçin awtorlyk hakyny ýa-da hak alýan, açyşlaryň,oýlap tapyşlaryň we senagat nusgalarynyň awtorlaryna berilýän haky alýan, ylmy,döredijilik işi amala aşyrmakdan, beýleki zähmet borçlaryny ýerine ýetirmekdenhak alýan şahsy taraplar, şeýle hem oba hojalyk önümlerini öndürmegi amalaaşyrýan we daýhan birleşikleriniň düzümine girmeýän adamlar. Taraplaryňgörkezilen toparyna daşary ýurtlarda ýa-da daşary ýurtlardan gelip hakyna tutmaişden girdeji alýan şahsy taraplar hem degişlidir;ç) şahsy taraplar - hususy telekeçiler;135

136d) edara görnüşli taraplar, şol sanda Türkmenistanyň çäklerinde öz işinihemişelik wekilhanasynyň üstünden amala aşyrýan daşary ýurtly edara görnüşlitaraplar.2. Öz işini "Uglewodorod serişdeleri hakynda" Türkmenistanyň kanunynalaýyklykda amala aşyrýan edara görnüşli taraplar şäherleriň, şäherçeleriň we obaýerleriniň çäklerini abadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilen ýygymytöleýjiler bolup durmaýarlar.208-nji madda. Şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäkleriniabadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilenýygymyň möçberleriŞäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäklerini abadanlaşdyrmak üçinbelli bir maksada gönükdirilen ýygym şu aşakdakylar babatynda bellenýär:hususy telekeçiler bolup durýan şahsy taraplar üçin - harytlary (işleri,hyzmatlary) ýerlemekden alnan girdejiniň pul möçberiniň 0,3 göterimi, emma aýda10 müň manatdan az bolmaly däl. Harytlary (işleri, hyzmatlary) ýerlemegikesgitlemek üçin şu Bitewi kanunyň 97-nji maddasy ulanylýar;beýleki şahsy taraplar üçin - aýda 10 müň manat;daýhan birleşikleri üçin - şu Bitewi kanunyň II böleginiň 5-nji babynalaýyklykda peýdadan alynýan salgydy hasaplamak üçin kabul edilen peýdanyň pulmöçberiniň 0,5 göterimi;beýleki edara görnüşli taraplar üçin - şu Bitewi kanunyň II böleginiň 5-njibabyna laýyklykda peýdadan alynýan salgydy hasaplamak üçin kabul edilenpeýdanyň pul möçberiniň 1 göterimi.Şu maddanyň maksatlary üçin peýda kesgitlenende oýun işinden alynýangirdejiler hem hasaba alynýar.209-njy madda. Şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäkleriniabadanlaşdyrmak üçin belli bir maksadagönükdirilen ýygymy tölemek1. Şu Bitewi kanunyň 207-nji maddasynyň 1-nji bölüminiň "ç" we "d"bentlerinde görkezilen töleýjiler şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäkleriniabadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilen ýygymy özbaşdakhasaplaýarlar. Ýygymy tölemek töleýjiler tarapyndan salgyt ýylyndan soňky ýylyňTürkmenbaşy aýynyň 25-nden gijä galman geçirilýär.2. Şu Bitewi kanunyň 207-nji maddasynyň 1-nji bölüminiň "a" bendindegörkezilen şahsy taraplardan şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäkleriniabadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilen ýygymy hasaplamak, tutupalmak we Türkmenistanyň Döwlet býujetine tölemek salgyt ýumuşçylarynyňüstüne ýüklenýär, olar ony hasaplaýarlar, tutup alýarlar we şahsy taraplardanalynýan girdeji salgydyny tölemek üçin bellenen möhletlerde töleýärler.3. Şu Bitewi kanunyň 207-nji maddasynyň 1-nji bölüminiň "b" bendindegörkezilen şahsy taraplar şäherleriň, şäherçeleriň we oba ýerleriniň çäklerini

abadanlaşdyrmak üçin belli bir maksada gönükdirilen ýygymy özbaşdakhasaplaýarlar we şahsy taraplardan alynýan girdeji salgydyny tölemek üçinbellenen möhletlerde ýerli býujete töleýärler.3-nji paragraf. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygym210-njy madda. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygymytöleýjilerAwtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygymy töleýjiler diýlip, tölegliawtoduralga hökmünde peýdalanylýan ýer bölekleri berkidilen şahsy taraplar -hususy telekeçiler we edara görnüşli taraplar ykrar edilýär. Munda şunuň ýalytaraplar ýygymy töleýjiler bolup durýarlar we awtoduralga hökmündepeýdalanylýan ýer ülüşiniň ýerleşýän ýeri boýunça salgyt hasabyna durmagaborçludyrlar.211-nji madda. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygym salynýanbinýat we ýygymy hasaplamagyň özeni1. Töleýjä bölünip berlen we tölegli awtoduralga üçin niýetlenen ýer uçastogyýygym salmak binýady bolup durýar.Ýer bölegi awtoduralga hökmünde doly ýa-da bölekleýin peýdalanylyp ugranpursadyndan başlap, ýygym salynýan binýat bolup durýar.2. Şu maddanyň 1-nji bölüminde görkezilen ýer böleginiň umumy meýdanyýygymy hasaplamagyň özeni bolup durýar.Birnäçe gaty bolan awtoduralgalar üçin her gatyň meýdany kabul edilýär.212-nji madda. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýanýygymyň möçberiÝygymyň möçberi awtoduralganyň meýdanynyň bir inedördül metri üçin:Aşgabat şäheri üçin - 150 müň manat derejede;welaýat merkezleri bolup durýan şäherler we Türkmenbaşy, Abadan şäherleriüçin - 120 müň manat derejede;beýleki ilatly ýerler üçin - 100 müň manat derejede bellenýär.213-nji madda. Salgyt we hasabat döwürleriAwtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygym üçin ýygymyň salgyt wehasabat döwürleri senenama çärýegine deň laýyklykda bellenilýär.214-nji madda. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygymyhasaplamak1. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygymy hasaplamak töleýjiler137

138tarapyndan özbaşdak amala aşyrylýar.2. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygymyň pul möçberi şu Bitewikanunyň 211-nji maddasyna laýyklykda kesgitlenýän özeniň şu Bitewi kanunyň212-nji maddasynda bellenen ýygym möçberiniň jemi hökmünde kesgitlenýär.Ýygymy hasaplamak üçin salgyt (hasabat) döwründe töleýjiniňawtoduralgany näçe wagtlap ulanmak boýunça öz işini amala aşyran möhletinegaralmaýar.215-nji madda. Salgyt beýannamasyny bermek we awtoduralgalaryňeýelerinden alynýan ýygymy tölemegiň möhleti1. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygym üçin beýannama töleýjilertarapyndan awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygymy töleýji hökmündehasaba duran ýeri boýunça salgyt gullugyna her bir hasabat döwri tamamlanandansoň, hasabat döwründen soňky aýyň 20-nden gijä galman berilýär.2. Awtoduralgalaryň eýelerinden alynýan ýygymyň tölegi töleýjilertarapyndan hasabat döwründen soňky aýyň 25-nden gijä galman geçirilýär.4-nji paragraf. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygym216-njy madda. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymy töleýjiler1. Türkmenistanyň çäklerinde awtomobilleri ýerlemegi amala aşyrýan edaragörnüşli we şahsy taraplar awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymy töleýjilerbolup durýarlar.2. Öz işini "Uglewodorod serişdeleri hakynda" Türkmenistanyň kanunynalaýyklykda potratçy we kömekçi potratçy bolup durýan edara görnüşli taraplarawtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymy töleýjiler bolup durmaýarlar. Şunuňýaly taraplar tarapyndan nebit işlerine degişli bolmadyk, awtomobilleri ýerlemekboýunça amallar geçirilende, şunuň ýaly amallar babatynda olara şu maddanyň 1-nji bölüminiň hereketi degişlidir.217-nji madda. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygym salynýanbinýat we ýygymy hasaplamagyň özeni1. Ýerlenen awtomobilleriň (awtobuslaryň, pnewmatiki usulda ýöreýän ýükwe ýeňil awtomobilleriň) bahasy ýygym binýady bolup durýar.2. Awtomobilleri ýerlemek düşünjesi kesgitlenende şu Bitewi kanunyň 97-njimaddasy ulanylýar.3. Ýygym salynýan binýada aşakdakylar goşulmaýar:Türkmenistanyň Saparmyrat Türkmenbaşynyň Raýat Bitewi kanunynalaýyklykda, birinji we ikinji nobatdaky mirasdüşerler diýlip ykrar edilýän adamlaraawtomobilleriň berilmegi;awtomobilleriň ene-atasyna, ýanýoldaşyna, doganlaryna, aýal doganlaryna,ogullaryna, gyzlaryna, agtyklaryna, şeýle hem ýanýoldaşynyň ene-atasyna,

doganlaryna, aýal doganlaryna we çagalaryna sowgat berilmegi;awtomobilleriň býujetdäki edaralar tarapyndan ýerlenilmegi;edara görnüşli taraplar gaýtadan guralanda awtomobilleriň berilmegi ýa-daTürkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň çözgütleri boýunça awtomobilleriňberilmegi.218-nji madda. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçinýygymyň möçberiAwtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymyň möçberi 5 göterim derejedebellenýär.219-njy madda. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymy hasaplamakwe tölemek1. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymy hasaplamak töleýjilertarapyndan özbaşdak amala aşyrylýar.2. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymyň pul möçberi şu Bitewikanunyň 217-nji maddasyna laýyklykda kesgitlenýän özeniň şu Bitewi kanunyň218-nji maddasynda bellenen ýygym möçberiniň jemi hökmünde kesgitlenýär.3. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygym awtomobilleri ýerlemek boýunçageleşik resmileşdirilýän pursadyna çenli tölenýär.4. Awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymyň tölenendigi baradakyresminama şu aşakdaky edaralara hökmany suratda berilýär:Türkmenistanyň Adalat ministrliginiň notarial edaralaryna, komissiondükanlara, Türkmenistanyň Döwlet haryt-çig mal biržasyna - awtomobile eýeçilikhukugy bermek baradaky ylalaşyk bellige alnanda, tassyklananda;Türkmenistanyň Goranmak ministrliginiň Döwlet ýol gözegçilik gullugyna -awtomobiller hasapdan çykarylanda ýa-da bellige alnanda.Görkezilen edaralaryň üstüne awtomobilleriň ýerlenilmegi üçin ýygymyňdogry hasaplanandygyna we doly tölenendigine gözegçilik etmek borjy ýüklenýär.5-nji paragraf. Itleriň eýelerinden alynýan ýygym220-nji madda. Itleriň eýelerinden alynýan ýygymy töleýjilerŞäherlerde ýaşaýan it eýeleri - şahsy taraplar itleriň eýelerinden (gullukitlerinden başga) alynýan ýygymy töleýjiler bolup durýarlar.221-nji madda. Itleriň eýelerinden alynýan ýygymyň möçberiItleriň eýelerinden alynýan ýygymyň möçberi Türkmenistan boýunçabellenen iň az iş hakynyň bellenen möçberiniň 0,4 derejesinde, kesgitli ululykgörnüşinde bellenýär.139

140222-nji madda. Itleriň eýelerinden alynýan ýygymy hasaplamak wetölemekÝygymy almak ýaşaýyş jaý-jemagat hojalygy edaralarynyň üstüne ýüklenýär.Itleri bolan raýatlar olary şol edaralarda ýerli ýerine ýetiriji häkimiýet we ýerli özözüňidolandyryş edaralary tarapyndan bellenen tertipde we möhletlerde belligealdyrmaga borçludyrlar.TürkmenistanyňPrezidentiSaparmyratTürkmenbaşy«Salgytlar hakynda»Türkmenistanyň bitewi KanunynagoşundyTürkmenistanyň käbir kanunçylyk namalaryna üýtgetmeleriwe goşmaçalary girizmek hakynda1. Türkmenistanyň Jenaýat bitewi kanunynyň 262-nji we 263-njimaddalaryny şu görnüşde beýan etmeli:«262-nji madda. Şahsy telekeçiniň salgytlarytölemekden boýun gaçyrmagy(1) Şahsy telekeçiniň girdejileri ýa-da beýleki salgyt salynýan zatlarybilkastdan ýaşyrmak ýa-da azaldyp görkezmek arkaly salgytlary tölemekden boýungaçyrmagy, şonuň ýaly-da göz-görtele ýoýlan maglumatlary salgytbeýannamasyna, hasaby ýörediş resminamalara girizmegi uly möçberde salgytlarytölemekden boýun gaçyrmaga getiren bolsa,zähmete hak tölemegiň ortaça aýlyk möçberiniň otuzysyndan ýüzüsine çenlimöçberde jerime salynýar ýa-da iki ýyla çenli düzediş işlerinde işletmek ýa-da birýyl alty aýa çenli azatlykdan mahrum etmek jezasy berilýär.(2) Şonuň ýaly etmiş, eger:a) gaýtadan;b) deslapdan dilleşmek boýunça adamlaryň topary tarapyndan;ç) aýratyn uly möçberde edilen bolsa,üç ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasy berilýär.Bellik:

1. Eger tölenilmedik salgydyň mukdary zähmete hak tölemegiň ortaça aýlykmöçberiniň altmyşysyndan geçýän bolsa, ol şahsy telekeçiniň uly möçberdäkisalgydy tölemekden boýun gaçyrmagy diýlip hasap edilýär.2. Eger tölenilmedik salgydyň mukdary zähmete hak tölemegiň ortaça aýlykmöçberiniň iki ýüzüsinden geçýän bolsa, ol şahsy telekeçiniň aýratyn ulymöçberdäki salgydy tölemekden boýun gaçyrmagy diýlip hasap edilýär.3. Eger şu maddada göz öňünde tutulan jenaýaty ilkinji gezek eden adamjenaýatyň üstüniň açylmagyna ýardam beren bolsa we ýetirilen zeleliň öwezinidolulygyna dolsa, ol azatlykdan mahrum etmek görnüşindäki jezadan boşadylýar.263-nji madda. Guramalardan salgytlary tölemekdenboýun gaçyrylmagy(1) Maliýe resminamalaryna girdejiler ýa-da çykdajylar hakynda göz-görteleýoýlan maglumatlary girizmek ýoly bilen ýa-da maliýe resminamalaryny ýoketmek arkaly we salgyt salynýan beýleki zatlaryň ýaşyrylmagy ýa-da başga usulbilen guramalardan salgytlary uly möçberde tölemekden boýun gaçyrylmagynagetiren bolsa,zähmete hak tölemegiň ortaça aýlyk möçberiniň ellisinden iki ýüzüsine çenlimöçberde jerime salnyp, üç ýyla çenli möhlet bilen belli bir wezipäni eýelemekýa-da belli bir iş bilen meşgullanmak hukugyndan mahrum edilýär ýa-da iki ýylaçenli düzediş işlerinde işletmek, ýa bolmasa üç ýyla çenli azatlykdan mahrumetmek jezasy berilýär.(2) Şonuň ýaly etmiş, eger:a) gaýtadan;b) deslapdan dilleşmek boýunça adamlaryň topary tarapyndan;ç) aýratyn uly möçberde edilen bolsa,emlägini bahasyny tölemän elinden alyp ýa-da alman we üç ýyl möhlete çenlibelli bir wezipäni eýelemek ýa-da belli bir iş bilen meşgullanmak hukugyndanmahrum etmek bilen, üç ýyldan bäş ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasyberilýär.Bellik:1. Eger tölenilmedik salgydyň mukdary zähmete hak tölemegiň ortaça aýlykmöçberiniň bir ýüz ellisinden geçýän bolsa, ol guramalardan uly möçberdäkisalgydy tölemekden boýun gaçyrylmagy diýlip hasap edilýär.2. Eger tölenilmedik salgydyň mukdary zähmete hak tölemegiň ortaça aýlykmöçberiniň bäş ýüzüsinden geçýän bolsa, ol guramalardan aýratyn uly möçberdäkisalgydy tölemekden boýun gaçyrylmagy diýlip hasap edilýär.3. Eger şu maddada göz öňünde tutulan jenaýaty ilkinji gezek eden wezipeliadam jenaýatyň üstüni açmaga ýardam etse we ýetirilen zeleliň öwezinidolulygyna dolsa, ol azatlykdan mahrum etmek görnüşindäki jezadanboşadylýar.».141

142II. Türkmenistanyň Edara ediş hukuk tertibiniň bozulmalary hakyndakybitewi kanunyna şu mazmundaky 167 12 -nji we 167 13 -nji maddalary goşmaly:167 12 -nji madda. Salgyt beýannamasyny bermegiňmöhletleriniň bozulmagyHasapda duran ýeri boýunça döwlet salgyt gullugy edaralaryna salgytbeýannamasyny we hasabatlary bermegiň salgyt hakyndaky kanunçylykdabellenilen möhletleriniň bozulandygy üçin,şahsy telekeçilere zähmete hak tölemegiň ortaça aýlyk möçberiniň ikisineçenli möçberde, wezipeli adamlara - zähmete hak tölemegiň ortaça aýlykmöçberiniň üçüsine çenli möçberde jerime salynmagyna eltýär.167 13 -nji madda. Salgyt gözegçiligini amala aşyrmaküçin zerur maglumatlaryň berilmezligiSalgyt gözegçiligini amala aşyrmak üçin zerur resminamalaryň we başgamaglumatlaryň döwlet salgyt gullugy edaralaryna salgyt hakyndaky kanunçylykdabellenilen möhletlerde berilmändigi, şeýle hem şol maglumatlaryň doly däl weýoýlan görnüşde berlendigi üçin,şahsy telekeçilere zähmete hak tölemegiň ortaça aýlyk möçberiniň birindenüçüsine çenli möçberde, wezipeli adamlara - zähmete hak tölemegiň ortaça aýlykmöçberiniň üçüsinden bäşisine çenli möçberde jerime salynmagyna eltýär.».TürkmenistanyňPrezidentiSaparmyratTürkmenbaşy