Karma Yem Üretiminde Pelet Kalitesine Etki Eden Etkenler

Hayvansal Üretim 45(1): 23-30 (2004)DerlemeKarma Yem Üretiminde Pelet Kalitesine Etki Eden EtkenlerHatice BasmacıoğluEge Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, 35100, Bornova-İzmire-posta: basmacioglu@ziraat.ege.edu.tr; Tel.: +90 (232) 388 40 00 / 2938 / 22ÖzetKarma yem endüstrisinde peletleme işlemi, pelet yemin gerek fiziksel (taşıma kolaylığı, azalan dehomojenizasyon ve artanyoğunluk) ve gerekse bu yemi tüketen hayvanların performansları üzerindeki olumlu etkilerinden dolayı gittikçe artışgöstermektedir. Pelet yemin olumlu etkileri büyük ölçüde peletin fiziksel kalitesine bağlıdır. Pelet yem üretiminde, üretimdenhayvanın yemliğine kadar ki sürede formun korunması amaçlanmalıdır. Yeme (fiziksel ve kimyasal özellikler, formülasyon) veuygulanan teknolojiye ait özellikler (su buharı, tavlama, yağ ilavesi, matris özellikleri ve soğutma) pelet kalitesini etkileyenetkenlerdir. İstenen kalitede pelet yem üretimi söz konusu etkenlerin dikkate alınması ile mümkündür.Anahtar kelimeler:Karma yem, partikül büyüklüğü, peletleme, matris, soğutucu.The factors affecting pellet quality in mixed feed productionAbstractPelleting process has been consistently increased in the feed industry because of both the physical benefits (ease ofhandling, reduced ingredient segregation and increased bulk density), and positive effects on animal performance.The positive effects of pelleted feed are proportionally dependent on it’s physical quality. The protection of physicalstructure should be aimed at time consisted from manufacturing to front of animal in pellet feed manufacturing. Thecharacteristics belonging to feed (physical and chemical properties) and technology applicated (steam, conditioning,fat application, die specifications and cooler) are factors affecting the pellet quality. The pellet feed manufacturingin desired quality is possible with considering the mentioned factors.Key words: Mixed feed, particle size, pelleting, die, cooler.GirişToz yemin sıkıştırılarak hayvan türüne göre değişikboyutlarda pelet haline getirilmesi ve bu şekildekikullanımının tarihçesi çok eski yıllara dayanmaktadır.Bu bakımdan ilk uygulamalar Fransa’da 1860’lıyıllarda, Amerika Birleşik Devletlerinde 1920’li yıllarınsonunda başlamıştır. Başta Amerika Birleşik Devletleriolmak üzere bir çok ülkede pelet yem üretimi hızlı birartış göstermiştir. Nitekim toplam kanatlı yemüretiminin % 80’ini pelet form oluşturmuştur (Fairfield,2003b). Pelet yemin fiziksel açıdan olumlu etkileri ilebu yemi tüketen hayvanlardan daha iyi verim alınmasıkullanımının yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır(Dozier, 2001). Peletlemenin fiziksel etkileri; yemindaha kolay taşınabilmesi ve depolanabilmesi,dehomojenizasyonun (homojenliğin bozulması)engellenmesi, yem kaybının azalması, yemyoğunluğunun artması ve buna bağlı olarak taşımamasraflarının azalması şeklindedir. Pelet yemin bu yemitüketen hayvanlar üzerindeki olumlu etkisini yemseçiminin ve hammadde ayrışımının azalması, hayvanınbirim hacimde daha fazla enerji tüketmesi ve böyleceyem tüketimi için daha az enerjinin harcanması, üretimsırasında oluşan sıcaklığın etkisi ile patojenmikroorganizmaların sayısının azalması, nişasta veproteinin daha iyi sindirilebilmesi ve yeminlezzetliliğinin artmasına dayandırmak mümkündür.Pelet yemin toz yeme göre yukarıda sıralanan olumluetkileri günümüzde açık bir şekilde ortaya konmuş veartık bunlar bilimsel gerçekler durumuna gelmiştir.Ancak yapılan bir çok çalışmanın sonucuna ve işletmebazındaki genel kontrollere göre pelet yem kullanımıylahayvanlardan beklenen performansın tam olarakalınamadığını ve bunun da daha çok kullanılan peletyemin kalitesinin iyi olmadığından kaynaklandığınısöylemek mümkündür. Pelet yem yapımında daha çoküretim randımanı ve peletleme etkinliği dikkatealınırken çoğu zaman yemin kalitesi göz ardıedilmektedir. Halbuki pelet yem üretiminde kaliteninkorunarak üretimin ekonomik bir şekilde yapılmasıamaçlanmalıdır.Pelet kalitesi üzerinde çok sayıda etken etkilidir. Genelolarak bu etkenleri yeme (yemin fiziksel ve kimyasalözellikleri, formülasyon) ve uygulanan teknolojiye (subuharı uygulaması, tavlama, yağ ilavesi, matris23

24Basmacıoğluözellikleri ve soğutma) ait etkenler olarakgruplandırmak mümkündür. Karma yem teknolojisi vehayvan besleme açısından söz konusu etkenlerin ayrıayrı ele alınarak kalite üzerindeki ağırlıklarının ortayakonması konusu oldukça önem taşımaktadır. Bumakalede; genel olarak pelet kalitesine etki edenetkenler son gelişmeler ve yaklaşımlarla ele alınacaktır.Pelet Kalite KriterleriPelet kalitesi bir çok kriterin kombinasyonu ile ortayakonur. Bunların bazıları objektif bazıları ise subjektifdeğerlendirmelerdir (Çizelge 1). Subjektifdeğerlendirmelerde kişisel tercih önemli rol oynarkenobjektif değerlendirmeler tamamen kabul edilen alet veyöntemlerle ortaya konur (Anonim, 1996). Peletdayanıklılığında, peletlerin çevresel baskıya ve taşımayakarşı fiziksel yapılarını olduğu gibi korumaları istenir vekarıştırıcı kutu (ASAE) ve Holmen Pelet test aleti ilesaptanır. Sertlik diğer bir kalite kriteri olup yaylı-sertlikaletikullanılarak belirlenir. Yemin üretimindenhayvanın tüketimine sunuluncaya kadar ki süredepeletlerin bozulmadan fiziksel yapılarını korumalarıyanında bu süre içerisinde taşıma ile oluşabilecekbaskılarla peletlerin yeteri düzeyde sert olması daistenen ayrı bir kriterdir. Diğer bir kalite kriteri olanpelet uzunluğu preslerin ayarlanması ile oluşur vegenelde çapın 2.0 katı şeklinde olması en uygun oranolarak önerilir. Çoğu zaman belirlenen uzunluktan dahakısa peletlerin üretilmesi dayanıklılığı olumsuz yöndeetkiler.Çizelge 1. Pelet kalite kriterleri ve değerlendirmeKriterDeğerlendirmeDayanıklılıkObjektifSertlikObjektifUzunlukObjektifTozluluk düzeyiObjektifRenkSubjektifDış yüzey görünümüSubjektifLezzetSubjektifPelet Kalitesine Etki Eden EtkenlerPelet kalitesi üzerinde bir çok etken etkili olup herbirinin kalite üzerindeki etki düzeyi farklıdır. Reimer(1992) formülasyonun pelet kalitesi üzerine % 40,partikül büyüklüğünün % 20, tavlamanın % 20, matrisözelliklerinin % 15, soğutmanın ise % 5 düzeyindeetkili olduğunu bildirmektedir (Şekil 1). Bu makalede,söz konusu etkenler yeme ve uygulanan teknolojiye aitolarak ele alınarak incelenecektir.Yeme ait etkenlerKarma yemin fiziksel özellikleriPeletlenecek toz yemin partikül büyüklüğü, sarsılma vedökülme yoğunluğu, yığılma açısı ve spesifik yüzeygenişliği pelet kalitesi üzerinde etkili olan yeminfiziksel özellikleridir. Artan sarsılma ve dökülmeyoğunluğu, yığılma açısı ve spesifik yüzey genişliğipelet kalitesini olumlu yönde etkiler (Ergül, 1994).Yemin partikül büyüklüğüYemin fiziksel özellikleri içerisinde partikül büyüklüğüpelet kalitesi üzerinde en önemli etkiye sahiptir. Küçükpartiküllü karma yemlerin peletlenmesi ile daha kalitelipeletler üretmek mümkündür. Bu durumu artan partikülyüzey genişliği ile peletleme sırasında kullanılan subuharının daha geniş yüzeye etki etmesine dayandırmakmümkündür. Ancak gereğinden küçük boyutlardaöğütülmüş yemlerden elde edilen peletlerin daha sertolacağı ve preslerde artan sürtünmeye bağlı olarakkullanılan enerji miktarını da artıracağı göz ardıedilmemelidir. Peletlemenin yaygınlaşmaya başladığıilk yıllarda toz formdaki yemlerin peletlenmesi ile dahaiyi sonuçlar alınmıştır. Başlangıçta çok küçük partiküllüyemlerin peletlenmesi söz konusu iken daha sonralarıdaha iri partiküllü yemlerin peletlenmesi ile beklenenetkide önemli düzeyde azalma olmuştur. Çizelge 2’depelet kalitesi açısından önerilen % partikül büyüklükdağılımları verilmiştir (Payne,1997). Mısır-soyaküspesine dayalı karma yemlerde pelet dayanıklılığıaçısından optimum partikül büyüklüğünün 650-700 µarasında olması gerektiği bildirilmektedir (Dozier,2001). Yapılan bir çalışmada ise (McEllhiney, 1992)partikül büyüklüğünün 700 µ’ dan 500 µ ‘a kadardüşürülmesinin pelet kalitesini iyileştirdiği ancaköğütme için kullanılan enerji sarfiyatının ise iki katınaçıktığı görülmüştür. Bu arada partikül büyüklüğününpelet kalitesi üzerinde etkili olmadığını ortaya koyanbildirişlerle de karşılaşmak mümkündür (Reece ve ark.,1986; Stevens,1987).Çizelge 2. Pelet kalitesi açısından toz yemin önerilenpartikül büyüklük dağılımıPartikül büyüklüğü, mm Dağılım, %3.0 12.0 51.0 200.5 300.25 24

Karma Yem Üretiminde Pelet Kalitesine Etki Eden Etkenler2515%5%40%FormülasyonPartikül büyüklüğü20%Peletleme Tavlama işlemi20%Matris özellikleriSoğutmaŞekil 1. Pelet kalitesi üzerine etki eden etkenlerin dağılımı.Karma yemin içeriği ve formülasyonKarma yemin yağ, nişasta, sellüloz ve protein içeriğipelet kalitesi açısından oldukça önem taşır. Yemin artanprotein içeriği pelet kalitesini olumlu, sellüloz içeriği iseolumsuz yönde etkiler. Briggs ve ark. (1999) kanatlıkarma yem protein içeriğinin % 16.3’den % 21’eartırılması durumunda pelet dayanıklılığını sırasıyla %75.8’den % 88.8’e yükseldiğini saptamışlardır.Hammaddelerin doğal olarak içerdikleri yağınpreslemede ve matris kanalındaki sürtünme üzerindeönemli bir etkisi görülmezken karmaya dışarıdan ilaveedilen yağın bu bakımdan pelet kalitesini bozacakyönde etkilediği bilinmektedir. Nitekim mısır-soyaküspesi temeline dayalı karmalara karıştırıcıda % 2’denfazla yağ ilave edildiğinde pelet dayanıklılığınındüştüğü ve aşırı bir ufalanmanın oluştuğu görülmüştür(Richardson ve Day, 1976). Bunu, yağ ilavesi ilematrislerdeki sürtünmenin azalması ve karma yeminmatris deliklerinden yeterli düzeyde sıkıştırılamadançıkması şeklinde açıklamak mümkündür. Ergül (1994)hammaddelerin doğal içeriği olan yağın dışarıdan ilaveedilen yağa göre pelet yemde daha düşük birufalanmaya neden olmasını öğütme ile yemdeki hücreiçi yağın tam olarak açığa çıkarılamaması ileaçıklamaktadır. Son yıllarda yağ içeriği yüksek mısır veekspeller soya küspesi kullanımı ile yeme dışarıdanilave edilen yağ düzeyini aşağıya çekme çabaları dikkatiçekmektedir. Oysa bu şekildeki uygulamada da peletkalitesi kullanılan söz konusu hammaddelerin yüksekyağ içeriğinden olumsuz yönde etkilenebilmektedir(Briggs ve ark., 1999). Peletlenecek toz yemin proteinve yağ içeriğine karşılık mineral madde içeriğinin aynıdüzeyde pelet dayanıklılığı için daha fazla bir presenerjisi gerektirdiği bildirilmektedir (Ergül, 1994). Yanikarmadaki mineral maddeler matris kanallarındakisürtünmenin daha belirgin olmasına nedenolmaktadırlar.Buğday, arpa ve kolza (kanola) küspesinin doğalyapısında yem partiküllerini birbirine bağlayanmaddeler bulunur ve bunlar daha yüksek pelet kalitesineneden olur. Buğday ve kolza temeline dayalı rasyonlarınkullanıldığı Avrupa ve Avustralya dışındaki ülkelerdekanatlı yemleri yaygın olarak mısır ve soya küspesinedayalıdır ve söz konusu bu hammaddeler yapılarındadüşük düzeyde bağlayıcı madde içerirler. Yapılan birçalışmada rasyonun buğday içeriği % 0’dan % 60’akadar çıkarıldığında pelet kalite indeksi (PDI) 32’den73’e kadar artmıştır (Winowiski, 1988). Mısır yerineaynı oranda buğday ilavesinin yapıldığı bir diğerçalışmada pelet kalitesi buğday kullanımında mısırkullanımına göre 7 puan daha yüksek saptanmıştır(Stevens, 1987). Bu şekildeki bir sonuç buğdayın mısıragöre daha yüksek sellüloz ve protein içermesinedayandırılmıştır.Isısal işlemle nişastanın jelatinizasyonu, proteinin dedenaturasyonu pelet kalitesi üzerinde etkili olmaktadır.Wood (1987) trafından denature olmamış proteinin,denature olmuş proteine, jelatinizasyona uğramışnişastanın, jelatinizasyona uğramamış nişastaya göre,pelet kalitesini artırdığı saptanmıştır. Bununla birlikte,Hayvansal Üretim 45(1), 2004

26Basmacıoğludenature olmamış soya proteini ve jelatinleşmiştapiyoka nişastası kullanımı ile maksimum; denatureolmuş soya proteini ve jelatinleşmemiş tapiyokanişastası kullanımı ile de minumum pelet dayanıklılığına ulaşıldığı bildirilmektedir (Wood, 1987). Yapılançalışmalar sonucunda proteinin, nişastaya göre, peletkalitesi üzerinde daha belirleyici etkiye sahip olduğubelirtilmektedir (Wood, 1987; Briggs ve ark., 1999).Karma yemin nem içeriği pelet kalitesini ve üretimrandımanını büyük ölçüde etkiler. Yemdeki nem; yemhammaddelerin doğal yapısında bağlı halde bulunan vesu/su buharı ilavesi ile sağlanan nemdir. Yapılançalışmalarda peletleme öncesi toz yemin nem içeriği ilepelet dayanıklılığı arasında yüksek bir korrelasyonolduğu saptanmıştır (Greer ve Fairchild, 1999). Gelişenteknoloji ile birlikte yemin nem içeriğini karıştırıcıdaizlemek ve kontrol altına almak mümkündür. Yeminnem içeriğini su ilavesi ile % 14 civarında tutmanınpresleme işlemini kolaylaştırdığı ve pelet dayanıklılığınıartırdığı görülmüştür. Nitekim bu teknolojinin kullanımıile üretilen pelet yemlerin dayanıklılığının % 61.7’den% 87.3’e artış gösterdiği bildirilmektedir (Beyer ve ark.,2000). Söz konusu uygulama nem içeriği düşüktahılların karma yemde ağırlıklı olarak kullanılmasıdurumunda önem taşımaktadır. Ancak hayvanlarüzerinde yapılan çalışmalarda nem ilavesi ile azalanbesin madde yoğunluğuna bağlı olarak yemdenyararlanmanın kötüleştiği ortaya konmuştur. Dolayısıylayeni olan bir tekniğin sektöre adapte edilmesinden önceçok sayıda saha çalışmalarının yapılmasına gereksinimvardır.Rasyon hazırlamada hayvanların besin maddesigereksinimlerinin düşük maliyetli formülasyonlasağlanması amaçlanır ve çoğu zaman beslemecilertarafından hazırlanan formülasyonun yemin işlenmesi,ve özellikle peletlenmesi üzerindeki etkileri göz ardıedilir. Yani rasyon oluşumunda karmaya giren her birhammaddenin peletlenebilirliği dikkate alınmaz.Nitekim buğday, arpa, ve kanola gibi hammaddelerkolay peletlenebilirken, mısır gibi hammaddeler dahagüç peletlenebilir. Formülasyonda kullanılan yemhammaddelerinin peletlenebilir değerlerine göre eldeedilen karışımın peletlenebilirliğini tahminlemekmümkündür. Ancak karışıma giren hammaddelerarasında sinerjik bir etki olabileceği düşünülürse sadecehammaddelerin bu özelliğine bağlı olarak peletkalitesini tahminleme yanıltıcı olacaktır. Oluşturulanformülasyonda yemin pelet kalite faktörü 4.7’in altındaise peletleme sırasında kalite üzerinde etkili olabilecektüm faktörler üzerinde önemle durulması gerekmektedir.Standart koşullarda pelet yem üreten fabrikalar için 4.7ve 5 tolerans sınır değerlerini oluştururken, ekspandertekniğinin uygulandığı fabrikalarda ise bu sınır 5 veüzeridir.Teknolojiye bağlı etkenlerBuhar uygulamasıBuhar uygulamasının pelet dayanıklılığını,üretimrandımanını,ufalanma oranını ve enerji kullanımınıazalttığı ortaya konmuştur. Uygulanan buhar, yeminkayganlığını artırarak sürtünmeyi azaltır ve bazıhammaddelerin doğal olarak içermiş olduğu bağlayıcımaddelerin açığa çıkmasına neden olur. Nitekim mısırsoyaküspesi temeline dayalı rasyonlarda mısırın nişastayapısı bozulur ve kimyasal bağları zayıflar. Bununsonucunda amiloz ve amilopektin molekülleri serbestkalır. Bu olay nişasta jelatinizasyonu şeklindetanımlanır ve doğal bir bağlayıcı işlem olarak peletkalitesini olumlu yönde etkiler (Dozier, 2001). Ancakyapılan çalışmalarda nişasta jelatinizasyonu düzeyininbu olayın oluştuğu yer kadar önemli olmadığını ortayakoymaktadır. Yem partiküllerinin dış yüzeyinde oluşanjelatinizasyon dayanıklı peletler için gerekli olanpartikül içi bağların oluşumunu olumsuz yöndeetkilerken partikül iç yüzeyindeki nişasta proteinlebirlikte yoğrularak protein molekülleri ve nişastagranülleri arasında polimer difüzyona ve partiküllerarasında adhezyona neden olur. Stevens (1987)tamamen mısırdan oluşan karışımın kuru veya buharlıpeletlenmesinin nişasta jelatinizasyonuna etkisiniaraştırdığı bir çalışmada peletin dış yüzeyinde oluşanjelatinizasyonun kuru uygulamada % 58, buharuygulamasında ise % 25.9 oranında gerçekleştiğinisaptamıştır.Buhar uygulaması ile yemin nem içeriği ile birliktesıcaklığı da artar. Ancak yemin nem içeriğinde % 6’danfazla artış olmaz. Yemin nem içeriğindeki her birimartış sıcaklığın yaklaşık 13 o C artmasına neden olur. Buartışın düzeyi buhar kalitesi ve yem hammaddelerininadheziyon yeteneği ile ilişkilidir. Winowiski (1988),sıcaklığın 83 o C’den 89 o C’e artırılmasının pelet yemdeufalanma oranını yaklaşık % 19 oranında azalttığınısaptamıştır. Genelde yüksek nişasta içeren (% 50-80)yemlere peletleme sırasında istenen 80-88 o C sıcaklığınoluşabilmesi için daha fazla miktarda buhar uygulamasıgerekmektedir. Sıcaklığın düşük düzeyde olmasıdurumunda nişasta tahribatının peletin dış yüzeyinde içekıyasla daha fazla olduğu görülmüştür.Peletlenecek olan toz yemin buharlama ünitesinde(tavlayıcılar) kalış süresi kalite üzerinde etkili olan birHayvansal Üretim 45(1), 2004

Karma Yem Üretiminde Pelet Kalitesine Etki Eden Etkenler27diğer kriterdir. Yemin tavlayıcılarda kalış süresininartışına bağlı olarak pelet kalitesinde daha belirgin biriyileşme olmaktadır (Briggs ve ark., 1999).Buhar kalitesiPelet yem üretiminde buhar uygulamasıyla sağlananbaşarı önemli düzeyde buharın kalitesine bağlıdır.Buhar kalitesi, serbest su ve buharlaşmış su toplamınınbuharlaşmış su miktarına bölümü ile ifade edilir.Kullanılan buharın tamamen buharlaşmış halde suiçermesi doymuş buhar özelliğinde; buharlaşmış suyun% 100’den az olması ise yaş buhar olma özelliğindeolduğunu ifade eder. Buharlaşmış haldeki suyun gittikçeazalması pelet kalitesini olumsuz yönde etkiler.Turner (1995) tarafından, pelet yem üretiminde doymuşbuhar kullanımı ile karma yemin nem içeriğindeki her% 1’lik artış için sıcaklığında yaklaşık 16 o C’lik artış;buhar kalitesinin % 80 olması yani yaş buharkullanılması durumunda ise her % 1’lik nem artışı içinsıcaklıkta 13.5 o C’lik artış olabileceği bildirilmektedir.Buna göre düşük kaliteli buhar kullanımında, düzeyebağlı olarak, sistemde 6-11 o C sıcaklık azalması olacakdemektir. İstenen pelet kalitesi açısından 88 o C’liksıcaklığın sağlanabilmesi için buhar kalitesinin en az %97 olması gerekmektedir. Ancak yapılan bazıçalışmalarda % 70 ve 80 buhar kalitesinin peletdayanıklılığını optimize edebileceği bildirilmektedir(Fairfield, 2003a).Buhar basıncıYapılan çalışmalarda (Stevens, 1987; Briggs ve ark.,1999) yüksek veya düşük buhar basıncının aynıtermodinamik özelliklere sahip olmasına bağlı olarakpelet kalitesi üzerinde farklılığa neden olmadığısaptanmıştır. Ancak çok düşük basınçlı (138 kPa=1.38bar) buhar kullanımında borularda yoğunlaşmameydana geldiğinden yemin nem içeriği artmaktadır.Artan nem içeriğiyle birlikte yemin akışkanlığınınazalmasına ve yemin preslerde sıkıştırılmasınınzorlaşmasına bağlı olarak matrislerde tıkanmalarmeydana gelir. Düşük buhar basıncında böyle birgörüntü ile karşılaşılırken yüksek buhar basıncında ise(552 kPa=5.52 bar) aşırı bir enerji sarfiyatınınolabileceği de göz ardı edilmemelidir (Briggs ve ark.,1999).YöntemStandart koşullarda veya ekspand edilmiş+peletlenmişolmak üzere iki farklı şekilde üretilmiş etlik piliç peletyeminin pelet dayanıklılığının karşılaştırıldığı birçalışmada (Smith ve ark., 1995) ikinci yöntemin dahaetkili olduğu ortaya konmuştur. Sıcaklığın 120 o C’yekadar çıktığı ekspander tekniğinde nişasta daha yüksekdüzeyde jelatinize olur ve dolayısıyla daha dayanıklıpeletler elde edilir. Ayrıca bu şekildeki bir uygulamaylapeletleme işlemi daha kolay gerçekleşir ve bununsonucunda da peletleme etkinliği önemli düzeyde artar.Son yıllarda yaygın bir kullanım alanı bulan çiftpeletleme yöntemi ile daha dayanıklı peletler üretilerekufalanma problemi önemli ölçüde azaltılır. Buyöntemde aynı veya farklı verimde iki pres kullanılır.İlk olarak ince duvarlı (kısa kanallı) matrislerde önsıkıştırma yapılır ve daha sonra istenilen son ürünözelliklerini sağlayacak ikinci prese yem gelir ve kalınduvarlı matrislerde esas sıkıştırma gerçekleşir. Broileryeminin peletlenmesinde ekspander ve çift peletlemeyöntemi karşılaştırıldığında pelet sertliği bakımındanfarklılık önemli düzeyde değilken pelet dayanıklılığıbakımından ekspander yönteminde üstünlük sözkonusudur (Çizelge 3).Çizelge 3. Çift peletleme ve ekspander yönteminin peletkalitesi üzerine etkisi.Peletsertliği,kgPeletdayanıklılığı,%PeletlemeYöntemiÇift peletleme 1.4 74Ekspander 1.8 95Yağ ilavesiPelet kalitesi üzerinde ilave edilen yağın düzeyi kadarilavenin nerede ve nasıl yapıldığı da önem taşır.Peletleme öncesi yeme yağ ilavesi özellikle partikülyüzeyinde dağılım göstererek presleme etkinliğiüzerinde olumlu etki yaratırken pelet kalitesinindüşmesine neden olur. Dolayısıyla peletleme sonrasındayağ ilavesi önerilir. Matrisler bu açıdan bir seçenekolmakla birlikte peletleme sonrası aşamalarda yemintaşınması zorlaşır. Günümüzde yağın yemesoğutuculardan sonra yükleme anında püskürtme veyakaplama şeklinde uygulanması tercih edilmektedir. Buşekildeki bir uygulamada pelet yemin yağı absorbeedebilmesi için gerekli süre de sağlanmış olur. Bununyanında bu yöntem enzim ve ısıya duyarlı mikrodüzeydeki diğer içerik maddelerin ilavesini olanak tanır.Matrislerde % 2-3’den fazla yağ ilavesi yapılamazkenbu şekildeki bir uygulama ile yağ düzeyi % 6-8’e kadarçıkartılabilir.Matris seçimiMatris pelet yeme formunu veren kalıptır (Şekil 2).Preslemede verimliliği, enerji kullanımını ve peletkalitesini etkileyen etkenler içerisinde en büyük payıHayvansal Üretim 45(1), 2004

28Basmacıoğlualır. Dolayısıyla doğru matris seçimi ile pelet kalitesiniiyileştirmek mümkündür. İstenen matris özelliklerinegöre matris seçiminin doğru olarak yapılabilmesi büyükölçüde matris kısımlarının ve matris deliği içintanımlanan terminolojinin bilinmesi ile mümkündür.Preslemede kullanılan bir matrise ait önemli kısımlar vematris deliği terminolojisi sırasıyla Şekil 3 ve 4’deverilmiştir. Yemin çıktığı matris deliğinin genişlemegöstermesi matrisin parçalanmasını önlemek için gereklitoplam kalınlığı sağlarken, matrisin etkin olduğukalınlığı azaltır ve uygun L/d oranını sağlar. Matrisinetkin olduğu alan artan matris çapı ve genişliğine bağlıolarak artış gösterir. Bu alanın geniş olması yeminmatris deliklerinde kalış süresini uzatır, her ton peletyem üretimi için enerji tüketimini düşürür ve üretimrandımanını artırır (Fairfield, 2003b). Matristeki deliksayısının artışı matris verimini, yemin matrisdeliğindeki kalış süresini ve matrisin kullanım süresiniartırır, spesifik enerji kullanımını azaltır. Maksimumdelik sayısı matrisin etkin olduğu alanı maksimize eder.Ancak toplam delik yüzeyinin gereğinden fazlabüyümesi ve dayanıklı materyalin kullanılmamasıdurumunda aşınmalar, yıpranmalar ve kopmalar artar vematris kısa sürede kullanılamaz duruma gelir. Matrislergenellikle metal alaşımı, krom ve paslanmaz çeliktenyapılır. Metal alaşımdan yapılmış matrisler kırılmayakarşı dayanıklı iken krom ve paslanmaz çeliktenyapılanlar aşınmaya karşı dayanıklılık gösterir. Matrismateryali yanında peletlenecek yemin özelliğine uygunmatris delik çapı ve kalınlığını (delik uzunluğu)belirlemek ve yemin özelliğine göre peletleme sırasındabazı noktalara dikkat etmek gerekmektedir (Çizelge 4ve 5).Şekil 3. Matris ve kısımlarıID:Matrisin iç çapıO:Matrisin tüm genişliğiW:Matrisin etkin olduğu genişlikMatris iç çapıŞekil 2. Peletleme işlemiŞekil 4. Matris deliği terminolojisid:Matris delik çapıL:Matrisin etkin olduğu uzunluk (kalınlık)D:Delik giriş çapıT:Toplam kalınlıkX:Delik çıkış derinliğiA:Delik çıkış çapıØ:Delik giriş açısıB:Delik çıkış açısıHayvansal Üretim 45(1), 2004

Karma Yem Üretiminde Pelet Kalitesine Etki Eden Etkenler29Çizelge 4. Peletlenecek yemin özelliğine göre standartlaştırılmış matris özellikleriYemin özelliği Matris materyali Matris deliklerinin dizilimi L/d oranıYüksek tahıl içerikli Paslanmaz/yüksek krom Sık delik dizilimi 10-12Düşük protein, yüksek sellüloz Paslanmaz/metal alaşım Orta delik dizilimi 12-14içerikliYüksek protein içerikli Paslanmaz Sık/orta delik dizilimi 10-12Düşük protein, ısıya duyarlılık Paslanmaz Orta delik dizilimi 9-11Yüksek protein, üre/yüksek Metal alaşım Seyrek delik dizilimi 8-9mineral maddeÇizelge 5. Peletlenecek yemin yapısına göre belirlenecek matris özellikleri ve dikkat edilecek noktalarYemin yapısıMatris delikçapı (mm)Matriskalınlığı=DelikDikkat edilecek noktalaruzunluğu (mm)Yüksek oranda tahıl ve % 4 40-5025’den fazla protein içeren 5 45-55karma yemler 6 50-60% 5-25 oranında şeker, süt 4 20-35tozu veya peynir suyu 5 25-40içeren 6 30-45% 5-30 düzeyinde melas 4 30-45içeren protein katkıları5 40-506 45-55Yüksek düzeylerde veya %6-30 düzeyinde üre içerenkarma yemler (melaslı veyamelassız)Nişasta jelatinizasyonu için buharuygulaması ile sıcaklık 80 o C veya üzerineçıkmalıdır.60 o C’de karamelizasyon başlar ve budadayanıklılığın artışı ile sonuçlanır.Sıcaklık 60-75 o C olacak şekilde minumumbuhar ilavesi yapılmalıdır.4 20-35 Yüksek düzeyde üre içeren yemlerinpeletlenmesinde minumum düzeyde buharilavesi veya buhar ilavesi yapılmamalıdır.Kanatlı karma yemlerinin önemli bir kısmını tahıllaroluşturur. Yüksek düzeyde nişasta içeren bu türyemlerin peletlenmesinde nişasta jelatinizasyonu yanidayanıklı pelet yem üretimi için yüksek sıcaklık veneme gereksinim duyulur. Yüksek düzeyde sellüloz vedüşük protein içerikli besi ve süt sığırı karma yemlerininpeletlenmesinde ise nem uygulaması çok etkiliolmazken daha yüksek L/d (matrisin etkin olduğuuzunluk/ matris delik çapı) oranı gereklidir. Doğalprotein kaynaklarınca zengin karma yemlerinpeletlenmesinde kaliteli pelet yem üretimi içinpeletleme koşullarında yüksek sıcaklık uygulamasışarttır. Protein içeriği düşük ve ısıya karşı duyarlı şeker,süt tozu ve peynir suyu içeren karma yemlerinpeletlenmesi sırasında yaklaşık 60o C ‘dekaramelizasyon söz konusudur. Dolayısıyla ısıya karşıduyarlı yem hammaddelerini içeren karma yemlerinpeletlenmesi sırasında matrislerdeki sürtünmeye bağlıolarak oluşan ısınmayı azalmak için matrislerde L/d’nindaha düşük olması gerekir. Üre ve mineral maddeiçerikli büyükbaş yemlerinde ise daha düşük L/doranına, hiç veya çok düşük düzeyde buhar ilavesi sözkonusu olabilir.Matris ile merdane arasındaki mesafe pelet dayanıklılığıüzerinde önem taşır. Mesafe arttıkça pelet dayanıklılığıartar ancak pres kapasitesi düşer ve pelet uzunluğufarklılaşır.Yemin matris deliğinde kalış süresi pelet kalitesiüzerinde etkilidir. Matris hızı ve buna dayalı olarakyemin matris deliğinde kalış süresi ayarlanabilir. Kalışsüresinin artışı yemdeki nem ve sıcaklık absorbsiyonunuiyileştirir. Mil hızı azaltılarak ve merdane matris arasıaçı ayarlanarak kalış süresi artırılabilir.SoğutmaPeletleme işleminde su buharı kullanımına vematrislerdeki sürtünmeye bağlı olarak sıcaklık 90 o C’yekadar çıkar. Bu kadar yüksek bir sıcaklıktaki peletlerintaşınması ve ön depolanması sırasında pelet kalitesiolumsuz yönde etkilenir. Dolayısıyla pelet yeminsıcaklığının ortam sıcaklığına yakın bir noktayagetirilmesi bu açıdan oldukça önemli etkiye sahiptir. Subuharı uygulaması ile elde edilmiş peletlerde partiküllerarasında var olan kapillar geçişler ortadan kalkar.Dolayısıyla sıcak peletlerin soğutulmadan daha düşükHayvansal Üretim 45(1), 2004

30Basmacıoğlubir ortam sıcaklığına alınması yem içindeki su buharınınçıkışını engeller ve içte oluşan basınç ile pelet yemdeçatlamalar oluşur. Soğutucularda pelet yemin kalışsüresi ve hava miktarı (m 3 /ton/h) pelet kalitesi üzerindeönemlidir. Yemin soğutucularda kalış süresi peletçapına, sıcaklığına, nem düzeyine ve yoğunluğuna bağlıolarak değişir (Ergül, 1994;Fairfield, 2003c). Sınırlıhava akımı ve kalış süresi pelet kalitesininkötüleşmesine neden olur. Üretilen pelet yemin nem vesıcaklığının kontrolu ile soğutma işleminin etkinliğinisaptamak mümkündür. Yüksek nem ve sıcaklık soğutmaişleminin tam olarak gerçekleşmediğini, aşırı bir nemkaybı ise yemin soğutucularda gereğinden fazlakaldığını ve mutlaka yemin soğutucularda kalışsüresinin kısaltılması gerektiğini gösterir. Yatay ve karşıhava akımlı soğutucularda yemin kalış süresi yem yatakderinliğinin azaltılması veya artırılması ile ayarlanabilir.Genellikle soğutucular maksimum pelet yatakderinliğine göre ayarlanmıştır. Yemin soğutuculardakalış süresinin maksimize edilmesinden sonra halakapasite yetersizliği söz konusu olursa bu defa soğutucuhacmi artırılmalıdır. Karşı hava akımlı soğutuculardayüksekliğin artırılması, yatay soğutucularda ise ilaveedilen bir ünite bu sorunu ortadan kaldırır.SonuçToz yemlerin sıkıştırılarak değişik boyutlarda pelethaline getirilmesi ile çiftlik hayvanlarından daha yüksekbir performansa ulaşılır. Ancak böyle bir oluşum yüksekkaliteli (fiziksel kalite=form) pelet yemlerinkullanılması ile gerçekleşir. Pelet kalitesi bir çoketkenin etkisi altında olup kaliteli pelet üretimi buetkenlerin dikkate alınması ile mümkündür. Günümüzdene yazık ki pelet yem üreticileri tarafından üretimmaliyeti üzerinde önemle durulurken pelet kalitesi çoğuzaman göz ardı edilmektedir. Pelet yem üretimindekalitenin korunarak üretimin ekonomik bir şekildegerçekleştirilmesi amaçlanmalıdır.LiteratürAnonim, 1996. Peletleme El Kitabı. Payne, J., Ratting, W.(Çeviri:Kutlu, H.R.). Karma yem sanayi üretimsorumluları için bilgi klavuzu.Beyer, R.S., Greer, D., Fairchild, F. 2000. Ingredient moisturecontrol in mixer improves quality, efficiency broiler mash,and pellet feeds. Feedstuffs, 72, 22:15.Briggs, J.L., Maier, D.E., Watkins, B.A., Behnke, K.C. 1999.Effect of ingredients and processing parameters on pelletquality. Poultry Sci.,78:1464-1471.Dozier, W.A. 2001. Cost-effective pellet quality for meatbirds. Feed Management, 52 (2).Ergül, M. 1994. Karma yemler ve karma yem teknolojisi, DersKitabı, II. Baskı, E.Ü. Basımevi, Bornova-İzmir.Fairfield, D.A. 2003a. Pelleting for profit-part 1. Feed andfeeding digest. National Grain and Feed Association,Vol:54, Number 6.Fairfield, D.A. 2003b. Correct pellet die selection. FeedInternational, June, s:26-31.Fairfield, D.A. 2003c. High volume pellet cooling. FeedManagement, 54 (10).Greer, D., Fairchild, F. 1999. Cold mash moisture controlboosts pellet quality. Feed Management, 50 (6):20-23.McEllhiney, R. 1992. What is the optimum particle size forpelleting?. Feed Management, 46 (9):21.Payne, J.D. 1997. Troubleshooting the pelleting process. ASAAmerican Soybean Association(http://www.asasea.com).(08.04.2004).Reece, F.N., Lott, B.D., Deaton, J.W. 1986. The effect ofhammer mill screen size on ground corn particle size,pellet durability and broiler performance, Poltry Sci., 65(7):1257-1261.Reimer, L. 1992. Proc. Northern crops institute feed millmanagement and feed manufacturing technol. ShortCourse, p.7. Colifornia Pellet Mill Co. Crawfordsville, IN.Richardson, W., Day, E.J. 1976. Effect of varying levels ofadded fat in broiler diets on pellet quality. Feedstuffs, 48(20):24.Smith, P.A., Firman, J.D., Dale, D.M. 1995. Effects of feedprocessed in an annular gap expander on subsequentbroiler performance. Poultry Sci., 74 (Suppl. 1):145.Stevens, C.A. 1987. Starch gelatinization and the influence ofparticle size, steam pressure and die speed on the pelletingprocess. PhD.Dissertation.Kansas State UniversityManhattan, KS.Turner, R. 1995. Achieving optimum pellet quality. FeedManagement, 46 (12):30.Winowiski, T.S. 1988.Wheat and pellet quality. FeedManagement, 39 (9):58-64.Wood, J.F. 1987. The functional properties of feed rawmaterials and their effect on the production and quality offeed pellets. Anim. Feed Sci. and Tech., 18 (1):1-17.Hayvansal Üretim 45(1), 2004