guney_mimarlik_sayi17

Günümüzde eğitimdeki mimarlık stüdyolarındasıkça rastlanan bir durum ise “digital tasarım”“parametrik tasarım” gibi kavramlarda karşılığınıbulan, yoğunlukla form denemelerine dönüşen,bilgisayar programlarının yönlendirdiğitasarım yaklaşımları. Pek çok eleştirmen debenzer bir gelişmeyi gözlemleyip uyarılarda bulunuyor8 . Her ne kadar bu yaklaşımları benimseyenleri“immoral” yani etik değerlere karşı olarakdeğerlendirmek doğru değilse de “amoral” yanietik değerler çerçevesi önermeyen, buna duyarsızolarak değerlendirmek mümkün. Teknikolarak yapılabilir olmayı, yapılmalı mı? sorusundanöncelikli gören bu tutumlar çok ilginç veetkileyici mimarlık biçemleri ortaya koyabiliyor.Daha fazla projeye daha hızlı ulaşmayı sağlayan“internet” de projelerin öncelikle görsel değerleriniön plana çıkarak, arka planlarının incelenmesineve eleştirel bir yaklaşımın gelişmesinede engel olabiliyor.3. Kuramsal DerslerŞimdiye kadar bahsettiğim bu ders grupları dışındaetik alanında “meta-ethics” denilebilecekteorik bir çerçeveyi getiren bir ders olarak ODTÜMimarlık Fakültesi’nde 1998 yılında vermiş olduğumuz“Morality and Ethics in Architecture”dersine de değinmek isteriz. Bu seçmeli olarakaçılan “teorik” bir dersti ve alanında öncü sayılabilir.Bu dersi hazırladığımız dönemde mimarlıkve etik konusunda neredeyse hiç yayın yoktu,dersin çerçevesini ve içeriğini hazırlarkeno sıralarda mevcut olan “mühendislik ve etik”konulu yayınları taramış ve faydalanmayaçalışmıştık. Bu anlamda bu ders deneyselbir çalışma oldu. Bugün bu alanda oldukçafazla yayın bulunmakta. 9 Ancak bu yayınlarabaktığımızda hâlâ ülkemize ait sorunlarınodaklanan yayınların yeterince bulunmadığınıgörüyoruz. Mimarlığın coğrafya, zaman vekültürle olan sıkı bağlarını dikkate aldığımızdabunun önemli bir eksiklik olduğunun altınıçizmek gerekir. Bizim dersimizde öncelik,felsefenin bir alt alanı olan etik üzerine temelyaklaşımları öğrencilere aktarmaktı. Ardındanbu “faydacı ahlak”, “erdem ahlakı” ve “görevahlakı” gibi düşünce yöntemlerinin mimarlıktakiyansımalarını, bazı örneklerde detaylıtartışmak hedeflenmişti. Her durumun özgün,yani tek defalık olduğu bütün boyutlarıylave aktörler/toplumsal bileşenleriyle elealmak gerektiğinin altı çizilmişti. Ders, teorikbir çerçevenin aktarılması ve çoklukla uluslararasıörnek durumlar üzerinden kavramlarıntartışılması şeklinde kurgulanmıştı. Bugün budersi verecek olsak, daha etkin bir yöntemolarak, ders oturumlarının büyük bölümünüülkemizde sayısız örneği bulunan etik sorunlarıngündeme getirilmesini öncelerdik.SonuçEtik konusunun mimarlık gündemine giderekdaha yoğun ve sıklıkla gelmesinin nedenisadece mimarlığın kendi iç sorunlarının tartışılmasınayönelik akademik bir moda değil 10 .Dersimizi kurguladığımız yıllarda mimarlık gündeminibelirleyen en çarpıcı etkinliklerde bile“etik” ön planda yer almaya başlamıştı, örneğin1993’deki Türkiye Mimarlığı Sempozyumununbaşlığı “Kimlik, Meşruiyet, Etik” idi, 2000 yılındaki7. Venedik Bienali “Daha çok Etik, Daha azEstetik” başlığıyla kurgulanmıştı.“Etik” temalı tartışmalarınönemli bir nedeni meslek kuruluşlarının,pek çok meslek sahibinin ve sıradan insanlarınçevrelerinde olup bitenlerden duyduklarıhoşnutsuzlukların, özellikle de Türkiye’de, “mimarların”yetersizlikleri ya da zaaflarından kaynaklandığınıdüşünmeleri. Toplumsal faydanıngeri plana itilmesi, doğanın yok edilmesi, “kenthakkı” (katılımcılık, şeffaflık, vb.) kavramının gözardı edilmesi gibi pek çok rahatsızlıkların bir çözümününde eğitimden itibaren “etik duyarlılık”aktarılması olduğu örtük olarak ima edilmekte.Hatta bunun için mesleğe başlarken hekimlikgibi mesleklerde rastlandığı gibi “yemin” edilmesigibi öneriler de bulunuyor. Aslında Türkiye’demezun olunca mesleki uygulama yetkisi alındığıiçin bazı okullarda uygulanan “mesleki yemin”bu yaklaşımın şu anda gerçekleşmekte olan biruygulaması 11 . Ancak yapılı çevrenin oluşumundakiaktörler arasında en başrolde gibi görünüpbelki de en etkisizi olan “mimar özne” odaklı buçözüm fazlasıyla naif duruyor. Siyasi ve ekonomikfaktörlerin bütünselliğinin yapılı ve doğalçevreyi dönüştürdüğünün gözden kaçmasınaneden oluyor. Ancak yine aynı öznenin söz konusufaktörlere ilişkin toplumsal eleştiride başıçektiği, en etkili farkındalık yaratma ve direnmenoktalarını oluşturduğu da göz ardı edilmemeli.Bu sivil toplumsal duyarlılığın da eğitim sırasındaöğrenciye aktarılan etik bilincin bir öğesi olduğugöz önüne alınarak mimarlık alanında etikeğitimi yapılandırılmalı.NOTLAR1. Etik konusundaki duyarlılığın sadece teorik birtakım bilgilerin yada yönetmeliklerin aktarılmasıyla kazandırılamayacağı açıktır. “Doğrudavranış” gerçek durumlardaki çelişen değerlerin hangisinin önplanda olduğu ve korunması gerektiği sorunuyla karşılaşıldığındabireyin etik uslamlaması sonucunda yaptığı seçimlerle ortaya çıkar.2. 1971 Mimarlar Odası Mimarlık Mesleğini Uygulama, MimarlarArası Dayanışma, Mimarlık Şeref ve Haysiyetini korumaYönetmeliği’nde de bahsedilen, 2011 yılında yeniden yazılan“TMMOB Mesleki Davranış Kuralları Yönetmeliğine” göre: 5c) Mimar,eser sahibi mimarın izni olmadan projesini kullanamaz, değişiklik yada ilaveler yapamaz. Mimar, kendi eserleri üzerindeki telif haklarınıkötüye kullanamaz.6b) Mimar, iş sahibine verdiği mimarlık hizmetine ilişkin veya işlebağlantılı sırlarını iş sahibinin iznini almadan, ya da yasal gereklilikdışında açıklayamaz, kişisel çıkarları için kullanamaz.7c) Mimar, proje ve uygulamaları için gerçeğe aykırı olarak kendisininkaliteli ve ucuz bina yaptığını ya da zamandan tasarruf sağladığını,ucuz ve süratli hizmet yaptığını ya da buna benzer bir hususu ilerisürerek ilan vermez. Hiçbir şekilde reklam yapamaz.3. Bu tartışmalar özellikle de “yıldız mimarlar” ve onların tasarımlarıylailgili olduğunda daha dikkat çekici olabilir. Örneğin DanielLibeskind’in Çin’de proje yapmamasının gerekçesi olarak (biraz daZaha Hadid’in Azerbeycan’daki Kültür Merkezi’ne de nazire yaparak)işaret ettiği, “insan hakları karnesi zayıf, totaliter ülkelerde, onlarımeşrulaştıran projeler yapılmamalıdır” ifadesi ilginçtir. Hadid’inKatar’da inşa edilmekte olan stadyum’da yüzlerce Hintli ve Nepal’ligöçmen işçinin öldüğü kazalarla ilgili olarak üzgün olduğunu ama“mimar olarak sorumluluğu olmadığını” söylemesi de bir yapınıntasarım aşamasından, kullanıcı değerlendirmelerine kadar farklı etiktartışmalara öğrencinin dikkatini çekebilir. (Bu konuyu hatırlattığıiçin Bülend Tuna’ya teşekkürler)4. Profesyonel hayattaki “çalışma etiği” sorunları, ücretler, sosyal haklargibi pek çok alanda detaylandırılabilir. Öğrenciler de bu konudantamamen uzak sayılmazlar, stajlar part-time çalışan öğrencilerin mimarlıkbürolarındaki çalışma koşulları da bu çerçevede incelenebilir.5. Lawrence Kohlberg bu alandaki en bilinen isim pre-conventional,conventional and post-conventional diye tanımladığı üç etabı daikişer aşamada inceleyerek altı gelişme seviyesini tarifler.6. Bu alanda da yayınlar giderek artmakta örneğin Sustainable Design:Towards a New Ethic in Architecture and Town Planning (2009,M.H. Contal-Chavannes)7. Bu duyarlığın mimarlıktaki “yıldız sisteminin” önemli bir üyesindengelmesi ilginç. Günümüzde “sürdürülebilirlik” paradigmasınınönemli figürlerinden biri olan William McDonough 1970’lerdenfarklı bir anektodu aktarıyor.”1975 yılında Yale üniversitesi’ndeyken,hocalarımdan biri olan Richard Meier çizimlerime baktı ve, ‘gençadam güneş enerjisinin Mimarlıkla ilişkisi yoktur’ dedi. Tracking Sustainabilityin Architecture http://www.dwell.com/post/article/trackingsustainability-architecture(Meier Bodrum’da yaptığı villalarda buyaklaşımı 2010’larda da sürdürdüğünü gösteriyor). Bu büyük harfli“imza mimarlık” anlayışı öğrenciler arasında ön planda olmaya devamediyor.8. Alberto Perez-Gomez özellikle Amerikan mimarlık eğitimindemimarın problem çözücü bir “teknolojist” olarak görüldüğünü, oysamimarlığın teknolojik veya estetik alana indirgenemeyecek bir boyutuolduğunun altını çizer. “Günümüzdeki bilgisayar üretimi olanboş formalizmin” herkesi daha şüpheci yapması gerektiğine işareteder. “Ethics and Poetics in Architectural Education” (der. G. Caicco)Architecture, Ethics and the Personhood of Place içinde 2007) p.124.9. İngilizce basılan birkaç yayını zikretmek gerekirse: Ethics and thePractice of Architecture (2000), Ethics and the Built Environment (2000),Ethics and Globalization, (2009) Ethics for Architects-50 dilemmas ofProfessional Practice (2010), Prospects for an Ethics of Architecture(2011), Ethics, Design &Planning of the Built Environment (2013)10. Mimarlıkta Postmodernizm tartışmalarıyla ilişkili olan bu türteorik metinlere örnek olarak da 1977’deki ilk baskısından yıllarcasonra yeniden basılan Morality and Architecture revisited (DavidWatkin, 2001) ve The Ethical Function of Architecture (Karsten Harries,1997) verilebilir. Architecture, Ethics and the Personhood of Place (der.G. Caicco, 2007) benzer şekilde modernizm, otantikliğin kaybı ve“yer” kavramlarını etik kavramına bağlar. Bu alandaki teorik çerçeveyiinceleyen Türkçe basılan en önemli yayınlardan biri 2002 yılındadüzenlenen, Türkiye’deki felsefeciler, mimarlar, mimarlık tarihçilerisosyal bilimcilerin bir araya geldiği “Etik - Estetik” başlıklı Mimarlık veFelsefe II Sempozyumunda sunulan bildirilerden oluşturulan kitaptır.11. Bazı üniversitelerde örneğin İstanbul Teknik Üniversitesi ve GaziÜniversitesi’nde (her ne kadar bütün bölümler için hazırlanmış genelçerçevede, iyi vatandaşlığın sorumluluk ve görevlerini tanımlayankısa bir metin de olsa) “yemin” uygulaması var. Meslekteki bazıdernekler de etik standartlar koymak ve üyelerinin bu standartlarauymasını talep etmektedir örneğin Serbest Mimarlar Derneği bir“Mesleki Davranış ve Ahlak İlkeleri” metni hazırlamıştır.GÜNEYMİMARLIK | ARALIK2014 | SAYI 17 | 33