Alkan DEMİR - Tarımsal Ekonomik Araştırma Enstitüsü

TARIMSAL EKONOMĠ VE POLĠTĠKA GELĠġTĠRME ENSTĠTÜSÜTEPGE BAKIġAralık 2011 / ISSN: 1303–8346 / Nüsha: 3ABD, AB VE TÜRKĠYE’DE MALĠYET HESAPLAMA YÖNTEMLERĠDeniz DÖNMEZTEPGEEda AYGÖRENTEPGE1. GiriĢGenel tanımı ile maliyet, elde edilen ürünün, meydanagelmesi ve pazarlanabilmesi için kullanılan ara mallarve unsurlar için yapılan harcamalar toplamının parasalifadesidir.Ekonomik faaliyette bulunmakta olan herhangi biriĢletmenin amacı gerçekleĢtirdiği bu faaliyetten enfazla karı elde etmektir [1]. ĠĢletmeler bunuyapabilmek için elde ettikleri ürünün maliyetiniçıkartarak, bu faaliyet sonucu elde ettikleri fayda vegelirleri tespit ederler.Türkiye’de ise tarımsal faaliyette bulunan iĢletmelerinbüyük bir çoğunluğu yaptıkları faaliyetin herhangi birmuhasebe kaydını tutmamaktadır. Bu nedenleiĢletmelerin ne kadar gelir elde ettiklerinin tespiti vebunun sonucunda da üretim faaliyetinin planlanmasıoldukça güç olmaktadır. Ayrıca tarımsal üretimdekarĢılaĢılan mevcut sorunların çözümü ve verimliliğiartırmaya yönelik önlemlerin sağlıklı bir Ģekildealınabilmesi için; tarım iĢletmelerinin mevcutyapılarının bilinmesi, üretim sürecindeki tümayrıntıların ortaya konulmuĢ olması ve kaynakların neölçüde etkin kullanıldığının belirlenmesi gereklidir[2].Üretim maliyetleri ve gelir araĢtırmaları iĢletmelerinekonomik etkinliklerinin değerlendirilmesinin yanısıra, iĢletme muhasebesi, üretici refahı analizleri,tarımsal gelir hesapları, bölgesel, ulusal ve uluslararasırekabet gücü analizleri, ekonomik rant hesaplamaları,tarım politikası aracı veya analizleri (fiyat destekleme(girdi-çıktı), gelir desteği, tarımsal kredi, üretimplanlaması, tarımsal projeksiyonlar vb.) gibi çok farklıamaçlarla da kullanılabilir [3].Türkiye'de tarım ürünlerinin maliyetlerininhesaplanmasında değiĢik kiĢi ve kurumlarca farklıyollar izlenmektedir. Uygulanan yöntemler genelliklebirbirine benzer görünse de, küçük de olsa aradakifarklılıklar maliyetler üzerinde önemli değiĢikliklereyol açmaktadır. Örneğin yapılan masrafın değerinintespiti için sorulan soru tekniği, kullanılan faizoranlarının farklılıklar arz etmesi, yapılan masraflarındeğerinin saptanması, (sabit) masrafların üretimfaaliyetlerine dağıtılması gibi konularda önemliyaklaĢım farklılıklarının olduğu dikkat çekmektedir[3].Tarım ürünlerinin maliyet hesapları;Maliyetin hangi amaçla hesaplandığına, yanimüdahale fiyatı ya da destekleme fiyatınınbelirlenmesi, yapılan iĢ ve iĢ gücü miktarınıntespiti ya da toplam üretim maliyetininbulunması, Ürün çeĢidine, cinsine,Ürün yetiĢtirilirken kullanılan tarım tekniğine,Kullanılan maliyet hesaplama yöntemine,Hesaplamayı yapan kiĢi veya kurumlarınamaçlarına,Maliyet hesaplaması anket yoluyla yapılıyorsaanketörün bilgi ve becerisine bağlı olarakdeğiĢmektedir.1

ABD, AB ve Türkiye’de Maliyet Hesaplama Yöntemleri2. Materyal Ve YöntemDünyada ve ülkemizde iĢletmeye ya da ürüne aitbilgilere daha çok anket yöntemiyle ulaĢılmayaçalıĢılmaktadır. Maliyetlerde hangi amaçla bubilgilerin toplandığına, anket yöntemi ile yapılıyor iseanketin yöntemine, anketörün bilgi ve becerisine bağlıolarak farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Maliyetlerintespitinde dünyada ne kadar da benzer yöntemlerkullanılsa da bu tarz farklılar maliyetler üzerindeönemli değiĢikliklere yol açmaktadır.TEPGEÜlkemizde çoğu tarımsal ürünün, dünyaortalamalarından daha düĢük verim ve daha yüksekmaliyetlere sahip olduğu bilinmektedir. Bu durumüreticilerin yurtiçi ve yurtdıĢı pazarlarda rekabetolanaklarını sınırlamaktadır.Bu çalıĢmada karĢılaĢtırması yapılan ABD ve ABülkelerinde, iĢletmeler maliyetlerini çıkarmakta ve busonuçlara dayanarak kendi üretim maliyetlerinidüĢürmekte, her yıl biraz daha teknolojiye yatırımyaparak verimliliklerini arttırmaktadırlar.3. Avrupa Birliğinde Tarım ĠĢletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama MetodolojisiBugün AB'ne üye tüm ülkeler kendi tarımsalyapılarına uygun veri sistemlerine sahip olmaklabirlikte, topluluğun ortak tarım politikasınınyönlendirilmesi ve üye ülkelerin iĢletmelerininkarĢılaĢtırılması için aynı baza sahip verilerinoluĢturulması gereği ortaya çıkmıĢtır. Bu amaçlauygulanmaya baĢlayan Tarımsal Muhasebe Veri Ağıilk kez 1965 tarihinde gündeme gelmiĢtir [4].FADN (Tarımsal Muhasebe Veri Ağı)’ın kaynağını,topluluktaki belli bir büyüklüğü aĢan ve örneklemeyegöre seçilmiĢ iĢletmelerden toplanan mikro ekonomikveriler oluĢturmaktadır. Seçilen örnek iĢletmelere aitveriler muhasebe kayıtlarından alınmakta ve verilerintoplanmasında gönüllülük esasına göreçalıĢılmaktadır. FADN sistemi içinde tarımiĢletmelerinin sınıflandırılması ise, iĢletme tiplerine veekonomik büyüklüğe göre yapılmaktadır [4].AB’de kurulan FADN sistemi ile AB kapsamındakitarımsal iĢletmelerin gelirleri ve performansları ileilgili muhasebe verilerinin toplanmasıhedeflenmektedir. FADN kapsamında elde edilenveriler mikro düzeyde ve rastgele olarak seçilentarımsal iĢletmelerden elde edilmektedir. Bu kapsamaalınan iĢletmeler ticari nitelikteki tarımsaliĢletmelerdir ve sahip olması gerekli minimumekonomik büyüklüğe göre belirlenmiĢtir. Rastgeleseçilen örnek iĢletmeler coğrafi bölgelerine, iĢletmebüyüklüğüne ve tiplerine göre tabakalandırılmıĢtır. Busistemde, ülkelerde faaliyet gösteren muhasebeofislerinin oluĢturduğu bir ağ vardır ve muhasebeofislerinin faaliyet sınırları ülkeden ülkeyedeğiĢebilmektedir. Bazı ülkelerde mevcut ticarimuhasebe ofisleri vergilendirme ve destek amaçlıfaaliyet gösterirken, bazı ülkelerde veriler araĢtırmaenstitüleri, üniversiteler ve tarımsal ticari birlikler gibikurumlar tarafından yalnızca FADN için eldeedilmektedir. Elde edilen bu veriler muhasebeofislerine ve ulusal irtibat bürolarına iletilmekte,irtibat büroları bu verileri, doğruluğunun denetlenmesive çeĢitli testlere tabi tutulması amacıyla komisyonailetmekte ve veri tabanında muhafaza etmektedir.FADN sistemine dahil olan tarımsal iĢletmelerdegönüllülük esas alınmakta ve elde edilen veriler hiçbirĢekilde paylaĢılmamakta ve vergilendirme amaçlıkullanılamamakta, gizli tutulmaktadır. ĠĢletmelerdenbireysel olarak elde edilen veriler açıklanmaz, ancaktoplu olarak sonuçlar ilan edilebilmektedir. FADNverileri elde edilirken bu muhasebe kayıtları dıĢındaanketler, faturalar gibi çeĢitli kaynaklardanyararlanılmaktadır [5].FADN sisteminde özet olarak; iĢletme ile ilgili genelbilgiler, iĢletme faaliyetinin türü, iĢgücü, canlıhayvan sayısı ve değeri, canlı hayvan alım ve satımı,maliyetler, binalar, arsalar, makineler ve iĢletmesermayesi, borçlar, katma değer vergisi, yardımlar vesübvansiyonlar, üretim (bitkisel ve hayvansal üretim,canlı hayvanlar hariç), kotalar, bitkisel ürünler vehayvanlar için yapılan doğrudan ödemelere iliĢkinveriler toplanmaktadır [5].2

ABD, AB ve Türkiye’de Maliyet Hesaplama Yöntemleri4. Amerika BirleĢik Devletleri Tarım ĠĢletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama MetodolojisiTEPGEAmerika BirleĢik Devletlerinde ise resmi istatistikolarak kullanılan maliyet çalıĢmaları Tarım Bakanlığı(USDA) (United State Department of Agriculture)kapsamında ERS (Economic Research Service)tarafından yapılmaktadır. Maliyetler örneklemeyletesadüfi olarak belirlenen iĢletmelerde anket yapmaksuretiyle toplanmaktadır. Bu anketler AgriculturalResource Managemant Survey (ARMS) tarafındanyapılmakta ve her ürün için 4 –8 yıl arasında değiĢen yıllarda tekrarlanan anketçalıĢmalarıyla güncellenmektedir. Güncellenen burakamlarla her yıl fiyat endeksleri ve üretim rakamlarıkullanılarak maliyet tahminleri yapılmakta ve verikaynağı olarak kullanılmaktadır. Bunun dıĢındaüniversiteler ve araĢtırma kuruluĢları da bölgelerindeekonomik öneme sahip ürünlerde maliyetleribelirlemek amaçlı araĢtırmalar yapmaktadırlar [6].5.Türkiye’de Tarım ĠĢletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama MetodolojisiBirçok ülkede çeĢitli amaçlarla tarımsal ürünlerdeüretim masrafları ve birim maliyetlerinin hesaplandığıgörülmektedir. Türkiye’de de tarım ürünleri maliyethesaplanmasında değiĢik kiĢi ve kurumlarca farklıyolların izlendiği bilinmektedir.Türkiye’de farklı kamu ve özel kesim kuruluĢlarıkendi ihtiyaçlarına yönelik olarak genellikle yerelçalıĢmalarla ve daha çok anket gibi yöntemlerleiĢletme veya ürün düzeyinde verilere ulaĢmayaçalıĢmaktadırlar. Bu uygulamalarda çoğu kezyöntemler birbirine benzer görünseler de, aralarındakiküçük farklılıklar bile sonuçlar üzerinde önemlideğiĢikliklere yol açmaktadır. Örneğin; kullanılan faizoranları, yapılan masrafların değerinin saptanması,sabit masrafların üretim faaliyetlerine dağıtılması gibikonularda önemli yaklaĢım farklılıklarının olduğudikkati çekmektedir.Ülkemizde çiftçi muhasebe kaydı 1998 yılındabaĢlamıĢ bu amaçla DĠE tarafından 1999 yılındatarımsal iĢletmelerin ekonomik yapılarını belirlemekiçin Ege Bölgesinde pilot bir çalıĢma yapılmıĢ, 2001yılında da Türkiye’yi kapsayan bir baĢka çalıĢmayapılmıĢtır. Türkiye’de Çiftlik Muhasebe Veri Ağınınresmi kuruluĢu AB destekli olarak Tarım ve KöyiĢleriBakanlığı tarafından 2007 yılında baĢlatılmıĢtır. 9 ildepilot olarak baĢlanan uygulama günümüzde 12 ileçıkarılarak idari ve yasal düzenlemeler yapılmıĢtır veçalıĢmalar 600 anket üzerinden devam etmektedir.Ancak ÇMVA’da tarımsal ürünlerin maliyetlerininözel olarak çıkarılması ve raporlanması henüzyapılamadığından ülkemizde tarım iĢletmelerindemaliyetin hesaplanması anket yöntemi kullanılarakiĢletmede üretilen ürünlerin maliyetlerininhesaplanması ile çıkarılmaktadır. Tarımsal ürünlerdemaliyet çalıĢmaları Tarımsal Ekonomi ve PolitikaGeliĢtirme Enstitüsü tarafından Bakanlığımız taĢrateĢkilatları olan Ġl ve Ġlçe müdürlükleri tarafındandoldurulan anketlerle, üniversitelerin ZiraatFakülteleri Tarım Ekonomisi Bölümleri ve AraĢtırmaEnstitüleri tarafından yapılan anket çalıĢmalarısonucunda elde edilen verilere dayanmaktadır. Bumaliyet çalıĢmalarında 1 dekara olan üretimmaliyetleri hesaplanmakta ve fiziki üretim girdileri veparasal değerlere de yer verilebilmektedir.Bunun yanında ülkemizde birçok kamu ve özelkurumlar ürün bazında maliyet çalıĢması yapmaktadır.Bunlardan bazıları, Bankalar, Ziraat Odaları, ÜreticiBirlikleri, Ziraat Mühendisleri Odası, ToprakMahsulleri Ofisi (TMO)’dir. Bu kuruluĢlar genellikleüniversite ve araĢtırma enstitülerinden farklı olarakanket yöntemi kullanmadan ortalama rakamlarüzerinden bir maliyet hesabı yapmaktadır.3

ABD, AB ve Türkiye’de Maliyet Hesaplama Yöntemleri4. GENEL DEĞERLENDĠRMETEPGEÜlkemizde yapılan maliyet çalıĢmaları ile ABD’de yapılan çalıĢmalar arasında metodolojik ve değerlemeaçısından çok büyük farklılıklar bulunmamaktadır. ABD ve ülkemizde ürün üzerinden üreticilerle yapılan anketçalıĢmaları ile sonuçlar elde edilmektedir. AB’de yapılan çalıĢmalarda ise “Tarım ĠĢletmeleri Muhasebe VeriAğı” sistemi üzerinden ürün bazlı değil iĢletme dikkate alınarak yapılan organizasyon neticesinde ürünmaliyetleri çıkarılmaktadır. Sonuç olarak Bakanlığımızda müdahale ve destekleme fiyatlarının belirlenmesi içinkullanılan maliyet verileri Tarımsal Ekonomi ve Politika GeliĢtirme Enstitüsü (TEPGE) tarafından ülke çapındaen fazlaüretime sahip bölgelerde, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Tarım Ġl ve Ġlçe Müdürlüğü personelleri tarafındanyapılan ürün maliyet anketleri sonuçlarına dayanmaktadır. ABD verileri Tarım Bakanlığının yapmıĢ olduğu veyıllık olarak yayınladığı raporlara, AB verileri ise FADN yani çiftlik muhasebe veri ağı sisteminden elde edilenve AB tarafından yayınlanan verilere dayanmaktadır. Ülkemizde de ÇMVA çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup, kurulanbu organizasyon ile gelecekte daha sağlıklı verilere ulaĢabilecek ve bu sistem üzerinden de bu bilgilere rahatlıklaulaĢılabilecektir.Kaynaklar[1] ERKUġ, A., BÜLBÜL M., KIRAL T., AÇIL A.F., DEMĠRCĠ R., “Tarım Ekonomisi”, A.Ü.Z.F. yayınları Yayın No:5,1995, Ankara.[2] KORAL A.Ġ., ALTUN A., “Türkiye’de Üretilen Tarım Ürünlerinin Üretim Girdilerinin Rehberi”, K.H.G.M., Ankara.[3] KIRAL T., KASNAKOĞLU H. TATLIDĠL F.F., FĠDAN H., GÜNDOĞMUġ E., “Tarımsal Ürünler Ġçin MaliyetHesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi”, TEAE ,Yayın No:37, Ankara.[4] ÇAKIR S. “Adana Ġlinde Tarımsal KuruluĢların Tarımsal Üretim Maliyetleri Hesaplama YöntemlerininDeğerlendirilmesi” Yüksek Lisans Tezi 2005 Adana.[5] OVALI S. “AB Ortak Tarım Politikası ve Tarım ĠĢletmeleri Muhasebe Veri Ağı Sistemine Türkiye’nin Uyumu”Doktora Tezi Temmuz 2009 Trabzon.[6] http://www.ers.usda.gov/Data/CostsAndReturns/methods.htmTARIMSAL EKONOMĠ VE POLĠTĠKA GELĠġTĠRME ENSTĠTÜSÜ / TEPGEGıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kampüsü1 nolu GiriĢ (Eski APK Binası)EskiĢehir Yolu 9. km.Lodumlu / ANKARATelefon : 0.312. 287 58 33Faks: 0.312. 287 54 58http://www.tepge.gov.tr4