Romancı Yönüyle Attila İlhan

•YENI•••TURK EDEBIYATIARAŞTIRMALARI

YENi TORK EDEBIYATI ARAŞTIRMALARIda var: Bu yazı, kitabın ilk baskısındayer almamaktadır.İdeolojinin sanatta nasıl bir yıkımayol açtığına da değinen İsmailÇetişli, bir yerde Lenin'in görüşlerineyer verir: ''Edebiyat, parti edebiyatıolmalıdır. Kahrolsun partizan olmayanyazarlar! Kahrolsun edebiyatın üstünadamı! Edebiyat proleteryanın geneldavranışının bir parçası olmalzdır.IT Sanateserinin ideolojiye hizmet etmesigerektiğine inanan zihnin apaçık birfotoğrafıdır bu söz. Kitapta, sadecebu bölümde değil pek çok yerde ideolojininedebf eserden kovulmasınınneden zorunlu olduğuna dair ifadelerbulunmaktadır. Çetişii'ye göreideolojiler sanatçının düşünme melekesinielinden alır. Ayrıca sanat eserinişematik hale getirir."Küreselleşme Ortamında EdebiyattaSürekiilik" başlıklı bölümdeise, küreselleşme sürecinde Türkedebiyatının karşılaştığı sıkıntılarele alınıyor. Söz gelimi, Bahlılaşmaserüveni Çetişii'nin nazarında Türkedebiyatını inkıtaya uğratan bir durumdur.Burada edebi gelenek veTürk edebiyatina bir bütün olarakbakmanın önemi üzerinde duruluyor.Avrupa Birliği'ne girme planlarınınyapıldığı bu dönemde, bunuyapmanın çok daha gereldi olduğunaişaret ediliyor.Kitabın üçüncü ve son bölümünede kısaca değinebiliriz. Çetişli,buradan sonra edebiyatı bir bilimolarak ele alacak, ona modem dönemlerdenasıl ve hangi yöntemlerleyakiaşıldığıru arılatacaktır. İlk kısımdaedebiyat biliminin ne olduğuüzerinde d uruluyor. Edebiyatı sanatve bilim başlıklarına ayıran unsurlarınneler olduğunu hatırlatıyor. Ardındanedebiyat biliminin alt dallanolan edebiyat teorisi, tenkidi, tarihiuzun uzadıya tarhşılıyor. Sonbaşlıklar ise, edebiyat sosyolojisi,karşılaştırmalı edebiyat ve edebiyateğitimine ayrılıyor.Yakup Öztürk'Attila İlhan Romancılığı Üzerine Kapsanılı Bir Çalışma:Romancı Yönüyle Attila İlhan**es-omancı Yönüyle Attila İlhan adlıR çalışma Akçağ Yayırı!arı'ndançıkınıştır. Çalışmanın sahibi Dr. SemaÖzher, 631 sayfalık bu geniş vekapsamlı çalışmasında Attila İlhangibi çok geniş bir yelpazede eser verensanatçının, aynı oranda büyükbir birikimi barındıran romanlarıruincelemekte ve bu bağlamda Attilaİlhan'ın romancı kimliğine dair bizlere,önemli tespitler sunmaktadır.Romancı Yönüyle Attila İlluın adlı bukapsanılı çalışmada ele alman romanlargenel bağlamda sekiz alt başlıktadeğerlendirilmektedir. Bu başlıklar;Romanın Kimliği, İsimden İçeriğe,* Fatih Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yüksek Lisans Öğrencisi.**Dr. Sema Özher, Romancı Yönüyle Attila İllıan, Akçağ Yayınlan, Ankara, 2009, 631 s.319

KiTAP TANITIMIOlay Örgüsü, Zaman, Mekan, KişilerDünyası, Bakış Açısı ve Anlatıcı, TemalikKurgu şeklinde bir sıra izlemektedir.Başlıklarmda imleyeceğiüzere, eserde romanların daha çok'biçim (forme)' ve 'içerik (theme)'lerineyoğunlaşılmakta ve çalışmanın sırurlanbu ana iki temel üzerine oturtıılmaktadır.Roman içerisinde temalik yapıyadolaylı yoldan katkılan alınakla birliktegenel bağlamda kurgusal/biçimselyapıya hizmet eden ögelerin, incelenentüm romanlarda aynı sıralamayatabi olduğu ve değişınediği görülmektedir.Eserde ele alınan ve yukandaanılan sekiz başlık kapsammda değerlendirilensöz konusu romanlann,"Tematik Kurgu" başlıklı son bölümlerdeiçeriksel bütünlüğe paralel olarakdeğiştiği görülmektedir.Çalışma kendi içerisinde üç anabölüme ayrılmaktadır. Birinci bölümdeAttila İlhan'ın hayatına, edebikişiliğine ve eserlerine; ikinci bölümderomanlannın yapı ve temasına;üçüncü bölümde ise romanlarındadil ve üslfıp konularına değinilmektedir.1. Hayatı, Edebi Kişiliği, EserleriEserin bu bölümünde; "Aile Çevresi","Çocukluğu ve Öğrenim Yıllan",11 Paris Yılları ve Sonrası" şeklindeaçılan başlıklarla Attila İlhan'ınbiyografisine yer verilınektedir. Yukarıdaarulan başlıklar altında verilenbiyografisinin, İlhan'ın özelliklesanat hayatına ve estetiğine bakanyönleri, sanat anlayışına etki eden taraflarıvurgulanmaktadır.Ayrıca, "Oluşum Dönemi" ve"Gelişim ve Olgunluk Dönemi" şeklindeaçılan iki başlıkla, Attila İlhan'ınromancı yönü ve bu yönününgelişmesi ile ilgili olarak önemli bilgilereyer verilmektedir. Attila İlhan'ınroman yazmaya başlaması vebu yeteneğini geliştirmesi ile ilgilison derece önemli bilgi ve tespitierinyer aldığı bu bölümlerde, romanyazma olgusuna bakışı ile ilgili deçeşitli tespitler bulunmaktadır.Bunların yaru sıra bu bölüm içerisindeson olarak Attila İlhan'ın eserlerineait bilgiler yer almaktadır. ilhan'ıneserleri; "Şiir Kitap lan", "Romanlan","Deneme-Anı", "Aıular veAcılar", uAttila İlhan'ın Defteri","Cumhuriyet Söyleşileri", "öyküu,"Çeviriler" başlıklan altında, yayımtarihleri ile birlikte verilınektedir.Ayrıca son olarak Attila İlhan'ın filmve dizi senaryoları ile yaptığı televizyonprogramlannın adları belirtilmektedir.Bunlar; Yalnızlar Rıhtınu(sinema senaryosu); Sekiz SütunaManşet, Kartallar Yüksek Uçar, YarınArtık Bugündür, Yıldızlar Gece Büyür,Tele Flaş, Baykuş (dizi senaryolan);Çalar Saat, Attila İlhan'la Zamanınİçine Yolculuk (televizyonprogramları) biçiminde bir sıra ileokuyucuya sunulınaktadır.2. Attila İlhan'ın RomanlarındaYapı ve Tema"Attila İlhan'ın Romanlannda Yapıve Tema" başlıklı ikinci bölüm;Topluma Yabancılaşnuş Aydın: TarihselBir Tekrar (Sokaktaki Adam,Zenciler Birbirine Benzemez), ToplumunYarubaşındaDuran Aydın(Kurtlar Sofrası), Türk Toplum Hayatırunİçindeki Aydın: "Aynanın İçindekiler"(Bıçağın Ucu, Sırtlan Payı,Yaraya Tuz Basmak, Fena Halde Leman,Dersaadet'te Sabah Ezanları, O KaranlıktaBiz, Allah'ın Siingiileri-Reis Paşa,Allah'ın Süngüleri-Gazi Paşa), İnsarunÜçüncü Cinsiyeti ve Toplum (Fena330

HNI TÜRK EDEBIYATI ARAŞTIRMAlARIHalde Leman, Haco Hanım Vay ), RomanlardaOrtak Yapı adlı alt başlıklardanoluşmaktadır ve yukanda belirtilenromanlar incelenmektedir."Topluma YabancılaşnuşAydın:Tarihsel Bir Tekrar" alt başlıklı ilk bölümdeSokaktaki Adam ve Zenciler BirbirineBenzemez adlı romanlar incelemekonusudur. Ana başlıktan da anlaşılacağıüzere İlhan'ın bu iki romanmdakendine, topluma yabancılaşnuşbireylerin, 'pasif isyan'ları anlahlır.Daha çok modernist akımın izleriningörüldüğü bu iki eseri tek birpotada değerlendirmek son dereceisabetli bir tutumdur."Topluma YabancılaşmışAydın:Tarihsel Bir Tekrar" adlı bölümde incelemekonusu yapılan ilk roman;Batılı olınaya çalışmanın çeşitli bunalımlarıruyaşayan, Cumhuriyetkuşağı içinde yetişen, kendine, toplumave toplumun değerlerine yabancılaşanbedbin aydın tipi olanKamarot Hasan'ın illegal bir olayakarışmasının ve bunun sonucundabir kavgada öldürülınesinin arılahldığıSokaktaki Adam' dır. Aşk, sevgi,ölüm temalan üzerine yoğıınlaşılanromanın inceleme anlamındaki anaeksenini 'yabancılaşma (alienation)'oluşturmaktadır.Arnlan bölümde inceleme konusuyapılan ikinci roman; içinde yetiştiğitoplumu ve değerlerini sorgulayan,yönsüzlük duygusu içerisinde hocalayanMehmet Ali'nin Paris'te geçengünlerini ele alan Zenciler BirbirineBenzemez adlı romandır. SokaktakiAdam romanmda olduğu gibi bu romandada çeşitli şekillerde ortaya çıkanyabancılaşma kavranu, başkişi(protagonist) Mehmet Ali aracılığıylaortaya konulınaktadır."Toplumun YarubaşındaDuranAydın" alt başlığına sahip ikinci bölümegelindiğinde özellikle KarlMarx'ı okuduktan sonra Marx'ıntoplumu, tarihsel sürecin bütünlüğüiçinde diyalektik bir yöntemle kavramayaçalışananlayışından Attilaİlhan'ın etkilendiğini düşünen Dr.Sema Özher, Türkiye'de elli yıllıkbir süreci verdiğini belirttiği KurtlarSofrası adlı romarn incelemektedir.Romanın tematik bütünlüğü; sömürüdüzeni, tarih ve ben bilinci, sevgive yalnızlık gibi ögelerden oluşmaktadır."Türk Toplum Hayahnm İçindekiAydın: Aynanın İçindekiler" alt başlığınasahip üçüncü bölümde incelemekonusu yapılan ilk roman; 27Mayıs ihtilali öncesi sosyal ve siyasfolaylara yer verilmesinin yanı sıra,kişilerin toplumsal ve bireysel yönlerininyarısıtıldığı Bıçağın Ucu adlı romandır.Bununla birlikte 'kısmi geriyedönüş (flashback)'Ierle Milli Mücadeleve Mütareke yıllanın okuyucuyasunan seferberlik kuşağı temsilcisiMiralay Ferit'in kıılp krizi sonucuölmesinin anlatıldığı ikinci roman iseSırtlan Payı' dır. Romanın incelenmesi,biçim-içerik yönünden değerlendirilerekbitirilmektedir.Bu serinin ikinci romanı olanSırtlan Payı'mn devamı niteliğinde-331

KITAP TAliiliMIki Yaraya Tılz Basmak adlı roman da,aynı değerlendirme metotları ile incelenmektedir."Aynanın İçindekiler''. serisi içerisindeinceleme konusu yapılan, bu serinindördüncü sırasında yer alan ve1908 öncesi tüccar bir Müslüman ailesinikonu edinen roman DersaadetteSabah Ezanları' dır. Anılan bu romanda, seriye ait diğer romanlarda olduğugibi, taşıdığı kimi özellikler bağlamındadeğerlendirilrnektedir.Son olarak bu bölümde incelenendiğer romanlar; ll. Dünya Savaşı'nındışında kalmak isteyen Türkiye'ninharcadığı çabayı anlatan O KaranlıktaBiz; TBMM'nin açılmasıyla birliktedüzenli ordunun kurulmasını veKurtuluş Savaşı mücadelesini elealan Allah'ın Süııgüleri: Reis Paşa;Başkomutanlık Meydan Savaşı ileKurtuluş Savaşı'nın başanya ulaşanyönünü ele alan ve Attila !lhan'ınson romanı olan Allah'ın Süngüleri:Gazi Paşa' dır."İnsanın Üçüncü Cil').siyeti veToplum" alt başlıklı dördüncü bölümdeFena Halde Leman ve Haco HanımVay adlı romanlar incelenmektedir.Attila İlhan'ın döneminde çokçaeleştirilmesine rağmen, toplum içindekarşılaşılması muhtemel olan 'eşcinsellik'olgusuna eğilrnesi, bu bölümderomanlar ekseninde değerlendirilmektedir.Dr. Sema Özher, bu seriye ait olarak İclal adlı üçüncü birromandan da bahsetrnektedir.Dr. Sema Özher, "İnsanın ÜçüncüCinsiyeti ve Toplum" başlıkiı bu bölümdeele alıp incelerne konusu yaptığıFeııa Halde Leman ve Haco HanımVay adlı romanlar ile bu seriye ait olmasıdüşünülen; ancak Attila İlhan'ınyazamadığı İclal adlı romaniçin; "Sanatçı, Aynanın İçindekiler dizisiyleuğraştığı bir dönemde İzmir ya-şantısı üzerine kurguladığı bu serininbirinci kitabında 1960'lara ulaşan çerçevedeİzmir, geriye dönüşlerle de Paris'tekiişgal sonrası; ikincisinde BirinciDünya Savaşı, Şam ve işgal İzmir'i;üçüncüsünde ise 1930'lu yılların İzmir'iniyazmayı planladığını belirtmiştir.Bu roman dizisinde yine sosyal konularıele aldığını ancak bunu 'cinsel diyalektiği'de gündeme getirerek yazdığınısöyleyen Attila İlhan üçüncü romanınıyazamamıştır." şeklinde bir tespittebulunmaktadır.Bu bölümde incelenen iki romandanilki Fena Halde Leman' dır. Olayörgüsü, romana adını veren Leman'ın ekseninde şekillenrnektedir.27 Mayıs 1960 sonrası dönerndeyurtta, özellikle İzrnir'i temel düzlernolarak belirleyen İlhan, yurtdışındada Paris'i ve Lernan'ın oradayaşanuş olduğu eşcinsel hayatı elealmaktadır.Serinin ikincisi ise Haco HanımVay adlı rornandır. Bu romanda birOsrnaniı aydıru olan Feridun Hakkı'nınbastırılnuş kişiliği ve Şam defterdannıneşi konumunda karşımızaçıkan Haco'nun gizemli hayatı elealınmaktadır.Yukarıda anılan iki roman da, diğerromanların incelenmesinde kullamlanyöntem ve tekniklerle irdelenmiştir.Özellikle cinsellik eksenindeyapılan kimi değerlendirmeler,romanların bilinen kapsamlarınınçok daha genişlemesine imkansağlamaktadır ve romanlara farklıbir bakış açısı getirrnernize yardırncıolmaktadır."Rornanlarda Ortak Yapı" alt başlığınasahip bu son bölümünde Attilaİlhan'ın roman yazmaya başlamaserüveni ve roman yazmasındaki temeletkenler üzerinde kısaca durulrnaktadır.Attila İlhan'ın roman anla-331

YENI TÜRK EDEBIYATI ARAŞTIRMALARIyışının tarihi olaylar düzlemindeilerlediğini ve romanlarda klasik vakadüzeninin hakim olduğunu belirtenÖzher, sanatçının romanlanndakiyapı, tema ve üslCıba ait ortaközellikleri sıralama yolunu seçmektedir.Bu ortak özellikler; sanatçuundaha çok hakim bakış açısını ve yazaranlahcıyı kullanması, romanlardaen geniş biçimde İstanbul' un mekanolarak seçilmesi, insanlar arasındakieytişimsel ilişkinin çok başarılıbir biçimde verilmesi, romanlardavaka zamanuun kısa tutulması,anlatılan olaylan yansıtınak amacıylabazen kurgusal bazen de tarihfgerçek kişilere yer verilmesi, kadınkarakteriere özellikle eğilmesi ve onlarıçeşitli yönleriyle vurgulaması,sanatçuun anlatılan tarihf dönemekoşul bir dil kullanınuna gitınesi,anlatım tekniği bağlammda kullamlanortak yöntemlerden birinin demontaj olması gibi çok geniş bir kapsamdaverilmektedir.3. Attila İlhan'ın RomanlarındaDil ve Üs!UpÇalışmamn bu bölümü, Attila İlhan'ınroman yazmaya başlamasındakitemel etmenierin sınıflandmldığı"Hazırlık Dönemi" ile başlamaktadır.Bu bölümde, İlhan'ın romanyazma serüveni çeşitli etmenler ışığındadeğerlendirilmekle ve bu etmenieringenel bağlamda yazann romanlannane düzeyde etki ettiği incelenmektedir."Romanlarda Aniabm Teknikleri"adlı ikinci bölümde Attila İlhan'ınsanata, dolayısıyla roman sanabnabakışı belirtildikten sonra, romanlanndakullanmış olduğu kimi romantekniklerine yer verilmektedir. Buteknikler genel olarak iç monolog,diyalog (genellikle okuyucuyu met-ne dahil eden), montaj, edebi alıntı,leitınotiv, bireyin iç dünyasmda yaşamışolduğu karmaşayı vurgulamakve bu karmaşayı açığa çıkarmakiçin kullamlan bilinç akımı tekniğişeklinde toplanabilir. Bu teknikierinAttila İlhan romancılığına katkısınıve sanatçının bu teknikleri kullanmasındakitemel amaçlar, romanlardanalıntılanan dayanak niteliğindekiçeşitli pasajlada belirtilmektedir."Romanlarda Arılatım Biçinıleri"başlıklı bölüme gelindiğinde yazarınkullammş olduğu kimi anlatım biçinılerivurgulanmaktadır. Attila İlhan'ınromanlannda, kurguya dahageniş bir pencereden bakınaya imkansağlayan hakim bakış açısı ve yazaranlatıcı gibi çeşitli anlatım teknikieriniözellikle kullammş olduğu belirtilmektedir.Ayrıca Attila İlhan romanlarmdamekan ile insan arasında kunılanmutlak bir bağdan söz eden Özher,rneklin ile insan arasındaki bağın,daha sonralan ulusal bir boyuta taşmmaklamekan unsurunun kültürel birbellek ögesi olarak kullanmış olmasınadikkatleri çekınektedir."Romanlarda Anialım Yöntemleri"negelindiğinde İlhan romanlarımnanialım yöntemleri bağlamındasahip olduğu en karakteristik özelliğin,Marksizm literatürünün temelkavramlanndan 'diyalektik' i banndırıyorolması belirtilmektedir. Aymzamanda Dr. Sema Özher, Attila İlhan'ın gerçeklik duygusunu artırmakiçin, yaşanan iki farklı olayı içiçe vermiş olduğu tespitine ulaşmaktadır.Bunların yanı sıra insan-eşyaarasındaki ilişkiden, zaman unsurununönemini vurgulamak amacıylaromanlarm çeşitli bölümlerinin ay yada giin adlanyla başlamasından bahsedilerekanlatım yöntemlerine aittespitler kuvvetlendirilmektedir.333

KITAP TANITIMI"Romanlarda Söz Dizimi" adlıson bölümde Dr. Sema Özher'in,Attila İlhan' ın romanlarında belimlerneyeönem verdiği ve bu öneminşair kimliğinden ileri geldiği şeklindek!tespiti, romanların ilk sayfalarındanalınan 100 sözcük üzerindenyapılan çeşitli istatistiksel verilerledesteklenmekte ve bu verilerin dökümüyüzdelik ifadelerle belirtilmektedir.Romancı Yönüyle Attila İlhan başlıklıbu hacimli çalışmada kullamlan"Kaynakça" nın çok geniş bir kapsamıihtiva ettiği görülmektedir. "Kaynakça"da kendi içinde, kullanılankaynakların niteliklerine göre altbaşlıklara ayrılmaktadır. "Kaynakça"yaait bu alt başlıklar; Attila İlhan'ın Kendi Kitapları, Attila İlhan'laİlgili Tezler, Makale ve Söyleşilerve Genel Kaynaklar şeklinde birsıra izlemektedir."Roman Teorisi/ Kuramı" çerçevesinde,bu çalışma için başvurulanteorik eserler "Genel Kaynaklar"başlığı altında verilmektedir. RomancıYönüyle Attila İlhan adlı eserinmuhteva bakınundan ve yapılan tespitierinçapı itibarıyla bu denli hacimlive yetkin olmasında, bu başlıkalhnda referans gösterilen yerli veyabancı teorik 1 kuramsal eserlerinpayı büyüktür. Dr. Sema Özher bubağlarnda roman, roman teorisi vemetin tahlilleri üzerine çalışan ŞerifAktaş, Gürsel Aytaç, Murat Belge,İnci Enginün, Mehmet Kaplan, JaleParla gibi yerli araştırmacıların yaıusıra; Mihail Bakhtin, Roland Barthes,Terry Eagleton, E. M. Forster, MilanKundera, Philip Stevick, Tzvetan Todorov,Michel Foucault, SigmundFreud, Soren Kierkegaard gibi Batılıpsikolog, sosyolog, felsefeci, romansanalı ve roman teorisi üzerine çalışmalaryapan teorisyenlere yer vermiştir."Kaynakça" mn özellikle bukısmı, eserin kuramsal bağlamdaçok güçlü bir yapıya sahip olmasınainıkan sağlayıp boyutlarım ve evreniniçok daha geniş bir kapsamaulaştırmıştır.Sonuç olarak edebiyatırnızın birçokdalında kalem oynatan ve bunuçok yetkin bir biçlınde yapan, modemedebiyatınuzın çok önemli temsilcilerindenolan Attila İihan'ın romancıyönü ile ilgili özenli ve titiz çalışmanınbir ürünü olan bu hacimlieserin; gerek Türk romanı, gereksede Attila İlhan romancılığı üzerinebilimsel çalışmalar yapacak olanaraşhrmacıların başvuracakları temelkaynaklardan biri olma özelliğinitaşıdığı kanaatindeyiz.Emir Ali Çevinne*ı)'*Kocaeli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyalı Bölümü Mezunu.334