You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2313<br />
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1310<br />
TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK<br />
EDEB‹YATI-I<br />
Yazarlar<br />
Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ (Ünite 1-5)<br />
Yrd.Doç.Dr. Cafer GAR‹PER (Ünite 1-5)<br />
Editörler<br />
Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ<br />
Doç.Dr. Zeliha GÜNEfi<br />
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.<br />
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.<br />
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t<br />
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.<br />
Copyright © 2011 by Anadolu University<br />
All rights reserved<br />
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted<br />
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without<br />
permission in writing from the University.<br />
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹<br />
Genel Koordinatör<br />
Prof.Dr. Levend K›l›ç<br />
Genel Koordinatör Yard›mc›s›<br />
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya<br />
Ö¤retim Tasar›mc›s›<br />
Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe<br />
Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende<br />
Grafik Tasar›m Yönetmenleri<br />
Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z<br />
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur<br />
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu<br />
Ö¤r.Gör. Ayfer Çolak<br />
Kitap Koordinasyon Birimi<br />
Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur<br />
Uzm. Nermin Özgür<br />
Kapak Düzeni<br />
Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />
Dizgi<br />
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
ISBN<br />
978-975-06-0987-9<br />
1. Bask›<br />
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 19.200 adet bas›lm›flt›r.<br />
ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2011
‹çindekiler<br />
Önsöz ............................................................................................................ v<br />
Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›.............. ........... 1<br />
DÜNYADAK‹ AYDINLANMACI SÜREÇ VE 19. YÜZYIL ............................ 3<br />
OSMANLI’NIN GENEL DURUMU VE SURDAK‹ GED‹K,<br />
GÜVEN SENDROMU..................................................................................... 5<br />
DE⁄‹fiEN DÜNYANIN OSMANLI’YA ÇARPMASI VE<br />
BOZGUNUN fiOK DALGALARI.................................................................... 7<br />
Özet................................................................................................................ 10<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 11<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 13<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 13<br />
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 13<br />
Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma ......................................... 14<br />
HAZIRLIK DÖNEM‹ VE ‹LK DENEMELER ................................................. 15<br />
OKULLAR, ÇEV‹R‹LER, GAZETELER............................................................ 16<br />
Okullar ........................................................................................................... 16<br />
Çeviriler.......................................................................................................... 16<br />
Gazeteler........................................................................................................ 18<br />
TANZ‹MAT FERMANI.................................................................................... 19<br />
MODERNL‹⁄‹N ÖNCÜLER‹ ......................................................................... 21<br />
Özet................................................................................................................ 30<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 31<br />
Okuma Parças› .............................................................................................. 32<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 33<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 33<br />
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 33<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak) .......34<br />
EDEB‹YATIN DE⁄‹fiMEYE BAfiLAMASI ...................................................... 35<br />
Eski ileYeni Aras›nda: Âkif Pafla .................................................................. 38<br />
Klasik fiiirin Son Buluflmas›: Encümen-i fiu’arâ........................................... 40<br />
YEN‹L‹⁄‹N BAfiLAMASI VE ÖNCÜLER........................................................ 40<br />
Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi................................................................. 41<br />
Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Nam›k Kemal......................................... 42<br />
Eskiyle Yeni Aras›nda Tereddüt: Ziya Pafla................................................. 44<br />
Pozitivizmin ve Bilimin Yüceltilmesi: Sadullah Pafla .................................. 47<br />
D‹L‹N, fiEKL‹N VE ÜSLUBUN DE⁄‹fiMES‹ .................................................. 48<br />
Özet ............................................................................................................... 52<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 53<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 54<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55<br />
‹çindekiler iii<br />
1. ÜN‹TE<br />
2. ÜN‹TE<br />
3. ÜN‹TE
iv<br />
4. ÜN‹TE<br />
5. ÜN‹TE<br />
‹çindekiler<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2 ....................... 56<br />
‹K‹NC‹ KUfiA⁄IN fi‹‹R‹N‹N DAYANDI⁄I ‹LKELER VE GENEL<br />
N‹TEL‹KLER‹ ................................................................................................. 57<br />
YEN‹LEfiMEN‹N ‹K‹NC‹ KUfiA⁄I VE TEMS‹LC‹LER‹................................... 58<br />
Öncü ve Kuramc›: Recaizade Mahmut Ekrem ............................................ 59<br />
fiiirde Büyük Ürperifl: Abdülhak Hâmit Tarhan .......................................... 62<br />
Neo-Klasik: Muallim Nâci ............................................................................. 64<br />
Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda fiekil De¤iflmeleri...................................... 66<br />
YEN‹LEfiMEN‹N ÜÇÜNCÜ KUfiA⁄I: ARA NES‹L......................................... 66<br />
Klasik Edebiyat› Sürdürmek ‹steyenler ....................................................... 67<br />
Eski ile Yeni Aras›nda Yer Alanlar............................................................... 68<br />
Yenilikçiler ................................................................................................... 69<br />
Tablo Alt› fiiir ............................................................................................... 70<br />
Düzyaz› fiiir (Mensur fiiir)............................................................................. 71<br />
Özet................................................................................................................ 73<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 74<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 75<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 75<br />
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 75<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1(1. Kuflak). 76<br />
TÜRK ROMANININ DO⁄UfiU VE ‹LK ÜRÜNLER‹ .................................... 77<br />
BATILI YOLDA ‹LK ROMAN DENEMES‹: TAAfifiUK-I TALAT VE F‹TNAT 78<br />
GELENEKLE YEN‹L‹K ARASINDA: AHMET M‹THAT EFEND‹ VE<br />
ROMANLARI ................................................................................................. 81<br />
EDEBÎ ROMANIN YOL AÇICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI ......... 88<br />
Özet ............................................................................................................... 92<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 93<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 94<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 94<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 94
Önsöz<br />
Osmanl›-Türk modernleflmesinin zorunlu bir bafllang›c› olan Tanzimat, 1839’daki<br />
ilan›ndan yaklafl›k 20 y›l sonra edebî alanda ilk ürünlerini verir ve daha çok da<br />
edebî alanda kendini hissettiren bir kavram olur.<br />
Ça¤dafllaflma perspektifli bir de¤iflim ve dönüflüm hamlesinin ad› olan Tanzimat,<br />
büyük teknolojik at›l›mlar› yapm›fl Bat› dünyas›na karfl› var olma mücadelesi<br />
veren Osmanl› için son flanst›. Ancak dönem ayd›n ve yazarlar›n›n, matbaay›<br />
yaklafl›k 300 y›l sonra alm›fl Osmanl› toplumunu büyük bir ça¤dafllaflma hamlesine<br />
haz›rlamada; yurttafll›k ve demokrasi bilinci oluflturma, birey olarak hak ve sorumluluklar›n›<br />
ö¤retme/içsellefltirme gibi büyük sorumluluklar› da vard›. Bu nedenle<br />
Tanzimat’›n I. dönem sanatç›lar›, edebiyat›n sosyal fayda ilkesini ön plana<br />
ç›kard›lar ve edebî eserleri bir tür modernleflme/ayd›nlanma arac› olarak kulland›lar.<br />
Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›, yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönemidir. Yak›n<br />
zamana dek dönemin flair ve yazarlar› kendi içerisinde bafll›ca iki kuflak halinde<br />
de¤erlendirilirdi. Fakat sonralar› Tanzimat’tan –sonraki dönem olan- Servet-i Fünun’a<br />
geçifli haz›rlayanlar anlam›nda bir “ara kuflak”tan söz edilmeye baflland›.<br />
Böylece Tanzimat Dönemi Türk edebiyat› kendi içinde üç dönem olarak ele al›n›r<br />
oldu. Biz de fliir ve romanla ilgili ünitelerimizde bu ara kufla¤› ikinci kufla¤›n<br />
devam› olarak ele ald›k.<br />
Ünitelerde kufla¤›n›n önde gelen edebî kiflilikleri önemli eserleriyle birlikte ele<br />
al›nd›. Yazarlar ve eserleriyle ilgili temel bilgiler k›saca verildi. ‹lgilenenler, elbette<br />
daha genifl bilgiye ulaflmak isteyebilir. Onlara her ünitenin sonundaki kaynaklar<br />
bölümüne bakmalar›n› öneririz. ‹steyen o kaynaklardan çok daha genifl bilgiye<br />
ulaflabilir.<br />
De¤erli ö¤rencilerimize baflar›lar diler; yazarlar›m›z ve kitab›n ç›kmas›nda eme-<br />
¤i geçen bütün ilgililere teflekkür ederiz.<br />
Editörler<br />
Prof.Dr. Ramazan Korkmaz<br />
Doç.Dr. Zeliha Günefl<br />
Önsöz v
1TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I<br />
Amaçlar›m›z<br />
�<br />
�<br />
�<br />
�<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Dünyadaki ayd›nlanma sürecinin bafllang›c› say›lan 19. yüzy›l›n genel karakteristi¤ini<br />
ay›rt edebilecek,<br />
Ayd›nlanma Dönemi ve Sanayi Devrimi’nin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel<br />
alanlarda dünyay› nas›l biçimlendirdi¤i hakk›nda bir yarg›ya varabilecek,<br />
Ayd›nlanma süreci ile birlikte de¤iflen ve geliflen dünyan›n, gerileme ve fetret<br />
devri yaflayan Osmanl›daki yans›malar›n› tart›flabilecek,<br />
19. yüzy›lda Osmanl›’n›n sosyo-ekonomik ve kültürel durumu hakk›nda karfl›laflt›rmal›<br />
ve elefltirel çözümlemeler yapabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Matbaan›n icad›<br />
• Ayd›nlanma Dönemi<br />
• Sanayi Devrimi<br />
‹çerik Haritas›<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›-I<br />
Tanzimat<br />
Döneminin Kültürel<br />
Arka-Plan›<br />
• 19. yüzy›l<br />
• Rasyonelleflme ve pozitivizm<br />
• Tercüme odalar›<br />
• DÜNYADAK‹ AYDINLANMA<br />
SÜREÇ VE 19. YÜZYIL<br />
• OSMANLI’NIN GENEL DURUMU VE<br />
SURDAK‹ GED‹K, GÜVEN<br />
SENDROMU<br />
• DE⁄‹fiEN DÜNYANIN<br />
OSMANLI’YA ÇARPMASI VE<br />
BOZGUNUN fiOK DALGALARI
Tanzimat Edebiyat›n›n<br />
Kültürel Arka-Plan›<br />
DÜNYADAK‹ AYDINLANMACI SÜREÇ VE 19. YÜZYIL<br />
19. yüzy›l parçalanmalar, paylafl›mlar ve yeni oluflumlar ça¤›d›r. 19. yüzy›la gelinceye<br />
kadar dünya hiç bu kadar huzursuz olmad›. T›pk› gelecek olaylara kaynak<br />
sa¤layarak “neden’leflecek bu dönem, elbette geçmifl yüzy›llar›n ç›kar›m› olan bir<br />
sonuçtu ve bu sonucun ana karakteri, ikilemli (düalist) çat›flmalarla örülmüfltü. Bu<br />
ça¤› anlayabilmek için, onu haz›rlayan temel nedenler dizgesini iyi kavramak gerekir.<br />
Avrupa’daki Rönesans hareketleri de Osmanl›’n›n yenileflme hareketleri gibi biraz<br />
zorunlu nedenlerden bafllam›flt›; ‹stanbul’un fethi, deniz ve kara ticaret yollar›n›n<br />
Türklerin eline geçmesi, kilisenin akl› ve insan iradesini yok sayan dogmatik<br />
bask›lar› vb. gibi nedenler, Bat›’n›n kendini radikal bir biçimde yeniden sorgulamas›n›<br />
sa¤lam›flt›. Ancak yenileflme olgusunu pragmatik bir al›fllar silsilesi biçiminde<br />
gören Osmanl›n›n aksine bu hareket, Antik Ça¤’›n hümanist düflünceleri üzerinde<br />
sistemli olarak geliflti¤inden köklü ve kal›c› de¤iflimleri do¤urmufl ve tüm<br />
dünyay› etkilemifltir.<br />
1440’l› y›llardan itibaren Roma ve Floransa Akademileri’nde toplanan ayd›nlar,<br />
sanatkârlar ve düflünürler; daha rasyonel bir dünya alg›s› yaratmak için Antik Ça¤<br />
bilginlerinin eserlerini Latinceye çevirmifl ve bu eserler üzerine genifl yorumbilimsel<br />
tart›flmalar yapm›fllard›r. ‹stanbul’un fethediliflinden üç y›l sonra (1456) Gutenberg<br />
matbaada ilk kitab›n› basar. 1519’da Martin Luther, ‹ncil’i Almanca’ya çevirerek<br />
Roma Kilisesine karfl› savafl açar. Matbaan›n da katk›s›yla 16. yüzy›l, Avrupa<br />
için âdeta bir ders çal›flma, s›nava haz›rl›k dönemidir. Daha 15. yüzy›lda bas›lan<br />
eserlerin say›s› dikkate al›n›rsa matbaan›n büyük bir ayd›nlanma hamlesi yarataca-<br />
¤› kolayca anlafl›lacakt›r. Kaynaklar, 1500 y›l› itibar›yla 60’›n üzerinde Alman flehrinde<br />
matbaan›n oldu¤unu söyler. Ayr›ca 15. yüzy›lda Avrupa’da 1700 matbaa kuruldu¤u<br />
ve 15-20 milyon kitab›n bas›ld›¤› san›lmaktad›r.<br />
Bat›’n›n Rönesans ile edindi¤i düflünsel birikim, 17. yüzy›lda ‹ngiltere’de bafllay›p<br />
18. yüzy›lda Fransa ve Almanya’da geliflecek olan ve bugünkü dünyan›n flekillenmesinde<br />
büyük katk›lar› bulunan Ayd›nlanma Dönemini do¤uracakt›r. Ayd›nlanma<br />
Dönemi’nin en önemli temsilcilerinden Francis Bacon, Thomas Hobbes<br />
Voltaire, Montesquieu ve Kant gibi düflünürler, “ön yarg›lar”, “dogmalar” ve<br />
“bat›l inançlar” yerine insanlar› akl›n ayd›nl›¤›nda düflünmeye, deneyle gerçekleri<br />
kavramaya, bilinenlerden flüphe etmeye ve insan› bir bak›ma dünyal›k kaderini<br />
yazmaya davet ederler. Rasyonel bir dünya kurma iddias›ndaki bu bireyler için<br />
‹stanbul’un fethi, deniz ve<br />
kara ticaret yollar›n›n<br />
Türklerin eline geçmesi,<br />
kilisenin akl› ve insan<br />
iradesini yok sayan<br />
dogmatik bask›lar› vb. gibi<br />
nedenler, Bat›’n›n kendini<br />
radikal bir biçimde yeniden<br />
sorgulamas›n› sa¤lam›flt›.<br />
Bat›’n›n Rönesans ile<br />
edindi¤i düflünsel birikim,<br />
17. yüzy›lda ‹ngiltere’de<br />
bafllay›p 18. yüzy›lda Fransa<br />
ve Almanya’da geliflecek<br />
olan ve bugünkü dünyan›n<br />
flekillenmesinde büyük<br />
katk›lar› bulunan<br />
Ayd›nlanma Dönemini<br />
do¤urmufltur.
4<br />
Akl›n büyük bir de¤er olarak<br />
öne ç›kar›lmas› ve pozitif<br />
bilimlerle ifllenmesi,<br />
Avrupa’da 1750’den<br />
bafllayarak h›zl› bir biçimde<br />
dünyan›n gidiflat›n›<br />
de¤ifltiren Sanayi Devrimi’ni<br />
do¤urur.<br />
19. yüzy›l, sistematik bir<br />
biçimde geliflerek yay›lan<br />
bireyci, ulusçu, ak›lc›<br />
ak›mlar›n yaratt›¤› somut<br />
de¤iflimlerin yan› s›ra,<br />
sanayileflen uluslar›n<br />
ekonomik pazar edinme<br />
çabalar› ve yeni dünya<br />
düzeniyle iyice artan<br />
sömürgecilik faaliyetlerinin<br />
de meyvelerini verdi¤i bir<br />
paylafl›m ça¤› olmufltur.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
dünya, Orta Ça¤ kilisesinin belirtti¤i gibi bir ›st›rap dura¤›; insan da, do¤ufltan günaha<br />
batm›fl bir obje veya kurtar›lmay› bekleyen kuzu’lar de¤ildir art›k.<br />
Akl›n büyük bir de¤er olarak öne ç›kar›lmas› ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupa’da<br />
1750’de bafllayan ve h›zl› bir biçimde dünyan›n gidiflat›n› de¤ifltiren Sanayi<br />
Devrimi’ni do¤urur. Sanayi Devrimi ile birlikte buhar›n gücü, insan›n gücüne<br />
kat›lm›fl ve küçülen dünyada insan›n kendine güveni daha da artm›flt›r. Buharl› gemilerin<br />
icad›yla ticaret yollar› -mant›¤› ile beraber- de¤iflmifl, dünyaya bak›fl daha<br />
pragmatik bir hale dönüflmüfltür. Dünya, ifllenebilecek bir hammadde y›¤›n›, topluluklar/<br />
uluslar ise, iflgücü ve pazar kaynaklar›d›r. En az›ndan araçlar› ellerinde<br />
bulunduran uluslar, di¤er toplum ve uluslar› böyle görmektedirler.<br />
Nesnelerin gizil güçlerinin, akl›n ayd›nl›¤›nda keflfedilerek insan›n gücüne kat›lmas›,<br />
yeni pazar ve hammadde aray›fllar›, matbaa ve makineleflmenin biçimlendirici<br />
etkinlikleri; dünyada sosyal, ekonomik ve askeri olmak üzere büyük bir sirkülasyon<br />
meydana getirdi. Bu durum, bireyleri ve toplumlar›, tarihin hiçbir döneminde<br />
olmad›¤› kadar kendilik sorgulamalar›na yöneltti.<br />
Orta Ça¤›n skolastik mant›¤›na karfl› geliflen hümanizm, akl› ve bireyi temel eksen<br />
alan bir söyleme sahipti. Ayd›nlanma ça¤›, bireyin akl› ile dünya üzerinde yaratt›¤›<br />
harikalar› delil göstererek, aflk›n (göksel) nitelikli bütün de¤erleri geçersiz<br />
say›yordu. Rasyonelleflmeye yönelik geliflmelerin etraf›nda döndü¤ü pozitivizm,<br />
bir din gibi dünya üzerinde h›zla yay›l›yor ve akl›, yücelik alg›lamalar›n›n en üst<br />
noktas›na koyuyordu. 1789 Frans›z Devrimi ise bütün bu ayd›nlanma dönemindeki<br />
kimlik ve ifllev farkl›laflmalar›n›, ulus ve ço¤ulcu kat›l›m ölçütü ile tan›ml›yor ve<br />
onlara bilimsel ve siyasal meflrulu¤u olan tutarl› aç›klamalar getiriyordu.<br />
Avrupa’n›n mutlakiyetçi yönetimlerini ürküten 1789 Frans›z Devrimi’nin ulus ve<br />
ço¤ulcu kat›l›m söylemi, dünyadaki geliflmelerin hayli d›fl›nda kalm›fl Osmanl›’n›n<br />
“fiark Meselesi” diye bilinen durumunu, yani, “Türkleri Avrupa’dan atma” fikrini<br />
ciddi anlamda engellese de uluslar ve dinler devletine dönüflen Osmanl›’y› parçalayacak<br />
süreç, yine bu büyük devrimden sonra bafllayacakt›.<br />
Avrupal› devletler, özellikle Fransa ve ‹ngiltere, sanayileflmenin kendilerine<br />
sa¤lad›¤› büyük güçle dünya siyasetinin temel belirleyicisi konumunda idiler. Osmanl›’n›n<br />
1740’ta Fransa’ya daha sonra da ‹ngiltere ve di¤er uluslara tan›d›¤› kapitülasyon<br />
haklar›, Osmanl›’daki idari zafiyet ve sanayideki gerilik nedeniyle ekonomik<br />
ayr›cal›¤› aflm›fl ve 19. yüzy›lda ‹mparatorlu¤u siyasi vesayet alt›na sokabilecek<br />
bir tehdide dönüflmüfltü. Öyle ki, kapitülasyonlardan yararlanmak için, Avrupa tabiyetine<br />
geçme iste¤inde bulunan Osmanl› tebaas› H›ristiyanlar›n say›s›, Devletin<br />
egemenli¤ini tart›flmaya açacak kadar çoktu. Özellikle Katolikleri Frans›zlar, Protestanlar›<br />
‹ngilizler ve Ortadokslar› Ruslar himaye ediyor ve onlarla ilgili her sorun<br />
büyük bask›larla Osmanl› yönetimini zora sokuyordu.<br />
Avrupa’daki sanayileflme sürecini kendi bünyesine çok iyi adapte ederek savafl<br />
sanayini ve ordu düzenini k›sa zamanda gelifltiren Rusya da Osmanl› Devleti için<br />
yüzy›l›n amans›z bir tehdidini oluflturmakta idi. Nitekim 19. yüzy›l süresince Osmanl›-Rus<br />
Savafllar›n›n ard› arkas› kesilmeyecek ve bu durum 1917 Ekim Devrimi’ne<br />
kadar devam edecekti. Ancak, Osmanl›’n›n en büyük düflman›; a¤›r ve ifllevsiz<br />
hale gelmifl kurumlar›, cahil devlet adamlar› ve silah kullanmas›n› bilmeyen zavall›<br />
bir esnaf kalabal›¤›na dönüflmüfl ordusu ile kendi içinde idi ve varl›¤›n› koruyabilmesi<br />
için farkl› görüntü düzeylerinde ortaya ç›kan bu iç düflmanlar›n› yenmek<br />
zorunda idi.<br />
Oysa dünyadaki düflünsel, duyusal ve vicdani de¤iflimi durdurmak mümkün<br />
de¤ildi ve onu yönlendirmesini bilemeyenler, bu süratli de¤iflimin haz›rlad›¤› or-
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›<br />
tamda asla yaflama olana¤› bulamazlard›. ‹flte 19. yüzy›l, sistematik bir biçimde geliflerek<br />
yay›lan bireyci, ulusçu, ak›lc› ak›mlar›n yaratt›¤› somut de¤iflimlerin yan› s›ra;<br />
sanayileflen uluslar›n ekonomik pazar edinme çabalar› ve yeni dünya düzeniyle<br />
iyice artan sömürgecilik faaliyetlerinin de as›l meyvelerini verdi¤i bir paylafl›m<br />
ça¤›n›n ad› oldu.<br />
OSMANLI’NIN GENEL DURUMU VE SURDAK‹ GED‹K,<br />
GÜVEN SENDROMU<br />
1299 y›l›nda küçük bir beylik olarak ortaya ç›kan Osmanl› Devleti, dinamik bir yaflam<br />
alg›lamas›na sahipti. Geleneksel de¤er ve kurumlar›n›n özüne zarar vermeden,<br />
karfl›laflt›¤› toplum ve devletlerin kurumsal deneyimlerinden istifadeye her zaman<br />
aç›kt›.<br />
Orta Asya’dan akan göç dalgalar› ile beslenen, yenilenen bu genç at›l›m hamlesinin,<br />
geçmiflte Roma ve Bizans gibi büyük devletlerin kurumsallaflm›fl idari ve siyasi<br />
birikimlerine önem vermesi ve bu deneyimlerden özünü kaybetmeden rasyonel<br />
bir biçimde yararlanmas›; ona, do¤udan gelen Mo¤ol ve Timur ordular› gibi iki<br />
büyük y›k›m kas›rgas›na ra¤men üç k›tada adil ve hâkim bir devlet yap›s› kurarak<br />
‹mparatorluk düzeyine ulaflma imtiyaz› kazand›racakt›.<br />
16. yüzy›l›n sonlar›na kadar birçok yönüyle Avrupa’dan üstün bir yönetim ve<br />
kurumlar düzene¤ine sahip olan Osmanl› Devleti, Bat›’daki geliflme ve de¤iflmeleri;<br />
diplomatlar, seyyahlar, tacirler, muhtediler, mülteciler (s›¤›nmac›lar) arac›l›¤›yla<br />
sistematik bir tutarl›l›kla de¤il ama seçici bir dikkatle yakinen ve zaman›nda takip<br />
etmekte idi. Bernard Lewis’nin ifadesiyle; 14. yüzy›lda ateflli silahlarla tan›flm›fl ve<br />
15. yüzy›lda sahra toplar›n›n baflar›lar›na özellikle II. Kosova Savafllar›nda (1448)<br />
tan›k olmufl Türkler, askerî yenilikler ve harp teknolojisi baflta olmak üzere; haritac›l›k,<br />
maden iflletmecili¤i, eczac›l›k ve t›p gibi konularda bilgi edinmek için sürekli<br />
gayret gösteriyor ve edindi¤i bilgileri çok verimli bir biçimde kullanabiliyordu.<br />
Fatih Sultan Mehmet’in ‹talyan ressam Gentile Bellini’yi ‹stanbul’a davet<br />
ederek portresini yapt›rmas›, Venedik’ten bronz döküm ve k›l›ç k›n› ustalar›n›n getirtilmesi;<br />
onu takip eden sultanlar›n ayn› flekilde S›rbistan, Macaristan ve Polonya,<br />
geç dönemde de ‹talya, Almanya ve Fransa’dan top döküm ustalar›, topçu subaylar<br />
ve mühendislerin getirtilerek onlardan yararlan›lmas›, Osmanl›’n›n k›smi de olsa<br />
Bat›’ya aç›k yönlerini vurgular. 17. yüzy›ldan itibaren uzun bir süre kesintiye u¤rayan<br />
bilgiye ulaflmadaki bu seçici ve ifllevsel tav›r, yenileflme çabalar›n›n görüldü-<br />
¤ü 19. yüzy›lda, bir aray›fl olarak yeniden gündeme gelecek ve bu ihtiyaç biraz olsun<br />
göçmenler ve mülteciler taraf›ndan karfl›lanacakt›. Özellikle 1849’da ülkemize<br />
s›¤›nan Polonya-Macar mültecileri, yaln›zca Osmanl› ordusuna de¤il, sivil bürokrasisine<br />
ve kültür hayat›na da çok yararl› hizmetlerde bulunacaklard›.<br />
Ancak yaflam, t›pk› Osmanl›’n›n kurulufl ruhundaki gibi dinamik bir süreçti ve<br />
bu süreç köklü, ciddi, sürekli de¤iflim ve geliflim diyalekti¤i üzerinde ifllemekte idi.<br />
Osmanl›’n›n as›l ç›kmaz›, 16. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren askeri, ilmi ve iktisadi<br />
sahalarda bozulan kurumlar›na yeni bir dinamizm kazand›racak yenilik hamlesini<br />
bir türlü yapamay›fl›nda, daha da kötüsü, böyle bir hamlenin gereksizli¤ine inan›r<br />
hale gelmesinde yatmaktayd›. Özellikle Osmanl› ayd›n ve idarecilerinin böylesine<br />
bir problem yitimine u¤ramalar› ve dünyaya bak›fllar›ndaki daralman›n elbette birçok<br />
nedenleri vard›. Bunlar›n en bafl›nda gelen ve flüphesiz en ac›mas›z olan›; yaklafl›k<br />
dört yüz y›ll›k mutlak bir dünya hâkimiyetinin oluflturdu¤u afl›r› kendine güven<br />
duygusu idi. Bu afl›r› güven duygusu, onu kayg›dan uzaklaflt›rarak savunma ve<br />
güvenlik reflekslerinin zay›flamas›na ve bir süre sonra da felç olmas›na neden olacakt›.<br />
Oysa kayg›, ontolojik anlamda insan› kuran bir itkidir; bireyin ve toplumlar›n<br />
gelece¤ini biçimlendirir. Kayg›lar›n› yitiren birey ve toplumlar, gelecek tasar›mlar›n›<br />
da yitirirler.<br />
5<br />
Fatih Sultan Mehmet<br />
Kaynak: Bellini 25 Kas›m<br />
1480 http: tr. wikipedia. org/<br />
wiki Gentile-Bellini
6<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Söz gelimi Viyana Kuflatmas›n›n kald›r›lmas›ndan sonra Avusturya’da görüflmelere<br />
kat›lan Elçi Zülfikar Ali Pafla, Viyana Sefaretnamesi’nde “Cenkçilerin efrad›na<br />
bak›lsa hiç yi¤itlik memul olunmaz, tertibe ziyade riayet ederler” gibi alayl› bir<br />
üslup kullan›r. Yine Elçi Mustafa Efendi, Ist›lah-› Nemçe (1730) adl› eserinde;<br />
“nemçe taifesi”nin, Osmanl› için geçmiflte oldu¤u gibi gelecekte de asla rakip olamayaca¤›n›<br />
büyük bir övünme ile anlatt›ktan sonra, son k›rk elli y›ll›k ilgisizli¤in,<br />
dünyadan kopman›n, durumu kötülefltirdi¤ini de endifleyle belirtir. Ayn› yüzy›l›n<br />
sonlar›na do¤ru III. Selim’e, 1789 Frans›z Devrimi ile ilgili Muvazene-i Politike (siyasal<br />
denge) adl› bir rapor sunan devrin d›fliflleri bakan› At›f Efendi, “Ruso ve<br />
Volter misüllü meflhur z›nduklar›n eserleriyle husule gelmifl bir f›sk u fücur cümbüflü”<br />
fleklindeki ifadeleriyle dünyay› sarsan devrimin ruhunu pek anlamad›¤›n› ve<br />
ayn› güven perspektifinden olaylar› de¤erlendirdi¤ini gösterir. Avrupa’daki geliflmelerin<br />
temelindeki düflünce birikimini (Volter - Rousseau misüllü z›nd›klar/›n düflünceleri<br />
olarak) yakalamas› bak›m›ndan isabetli olan bu dikkat, ne yaz›k ki, üst<br />
düzey bir perspektife ulaflamadan daha çok iflin “f›sk u fücur” taraf›na as›l› kal›r.<br />
Oradaki geliflmelerin kayna¤›n› kuran insanlar›n “z›nd›k” olarak nitelendirilmesi,<br />
zaten kendili¤inden bir kapanmay› da gündeme getirecektir. F›sk u fücur tan›mlamas›<br />
ise bu kapanma ve kayg›s›zl›¤›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤layan içi boflalt›lm›fl<br />
gerekçelerdir.<br />
Osmanl›’n›n kayg›s›zl›¤›n› besleyen bu s›¤›nma gerekçeleri, bir süre sonra onun<br />
dünyaya karfl› tavr›n› da de¤ifltirmiflti; devletin kuruluflundaki geliflme ve de¤iflmeye<br />
aç›k dinamik karakter; borçlanmalarla infla edilmifl mutantan saraylar›n içinde<br />
dünyaya s›rt›n› dönen bir miskinli¤e çevrilmiflti. Liyakat ve baflar›lar yerine; kullu-<br />
¤u, riya ve entrikalardaki manevralar› referans alan y›k›m›n ruhu; bir elma kurdu<br />
gibi imparatorlu¤un en güçlü dönemlerinde saray›n merkezine yerleflmiflti ve onun<br />
gelece¤ini kemirmekte idi. Bu duruma bir örnek vermek gerekirse; güçlü öngörüsü,<br />
yüksek askerî dehas› ile dedesi Yavuz’a benzedi¤i için onun gelecekteki heybetinden<br />
ürken güçler, ürettikleri komplo teorilerine Kanuni gibi bir “Cihan Sultan›”n›<br />
da inand›rarak fiehzade Mustafa’n›n katledilmesine yol açm›fllard›. Bir zaman<br />
bütün ihtiflam›yla dünya siyasetine yön veren Saray; liyakatsiz, öngörüsüz ve<br />
ç›karc› yöneticilerin elinde evlatlar›n› yiyen bir deve dönüflmek üzere idi. Osmanl›’n›n<br />
yükselen günefli bu katliam ile art›k zevale do¤ru bir ivme kazanacakt›. Kanuni,<br />
daha sonra yapt›¤› hatay› anlayacak ama tarih de Osmanl›’n›n muhteflem düflüflünün<br />
durdurulamazl›¤›na tan›kl›k edecekti.<br />
Bu afl›r› güvenin, savunma gibi temel bir yaflam refleksini körlefltirmesi, Osmanl›’n›n<br />
daha birçok alanda y›k›m›n› haz›rlayacak gediklerin aç›lmas›n› sa¤layacakt›.<br />
Yine Kanuni zaman›nda yabanc› devletlere tan›nan kapitülasyonlar, ileride<br />
büyüyüp geniflleyerek “ticari bir imtiyaz“ olmaktan ç›kacak; devletin siyasi gelece-<br />
¤ini vesayet alt›na alan bir tahakküm unsuruna dönüflecekti. Yabanc› ülkelerin<br />
krallar›yla sadrazam düzeyinde görüflen Osmanl› Sultan›, itibar›n›n kesinli¤ini bütün<br />
zamanlara matuf bir de¤er olarak görme yan›lg›s›na da düflmüfl ve devletin d›fl<br />
iliflkilerini yürütebilecek yabanc› dil bilen elemanlar bile yetifltirememiflti.<br />
Bab-› Ali d›fl iliflkilerinde, gayr-i müslimlerden ve bilhassa Fenerli aristokrat<br />
Rum ailelerin Roma’da e¤itim görmüfl, Bat› dillerini iyi bilen bireylerinden istifade<br />
etmekte idi. Osmanl›’n›n güçlü dönemlerinde, bunlar›n çok büyük yararlar› da olmufltu.<br />
Ancak Frans›z Devrimi’yle birlikte dünyada geliflen ulusculuk ak›mlar›,<br />
matbaay› Türklerden daha erken kullanan gayr-› müslim teba ve özellikle Rumlar<br />
aras›nda yay›ld›kça, bu irtibatland›rma havalesi de tersine ifllemeye bafllayacakt›.<br />
Nitekim, yenileflme dönemindeki ilk kriz, bu tür dil bilen memurlar›n yetifltirilme-
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›<br />
si için al›nacak tedbirlerde ortaya ç›km›flt›r. 1821-1825 y›llar› aras› Mora’da ç›kan<br />
Rum isyanlar› Rumlar›n Bab-› Ali’deki güvenilirliklerini tamamen sarst›¤›ndan, ortaya<br />
ç›kan tercüman ihtiyac›n› karfl›lamak üzere Tercüme Odas› diye yeni bir kurum<br />
ihdas ediliyor (1821) ve burada, teba-y› sad›ka olarak bilinen Ermenilerle birlikte<br />
Türk hariciye memurlar› da yetifltirilmeye çal›fl›yordu. Tanzimat ayd›nlar›n›n<br />
Bat›’ya aç›lmas›nda ve yetiflmesinde bu Tercüme Odas›n›n çok büyük haz›rlay›c›<br />
ve yönlendirici rolü olacakt›r.<br />
Osmanl›’daki çöküflün di¤er önemli nedenlerinden birisi de e¤itim kurumlar›n›n<br />
bafllang›çtaki dünyaya aç›k yönünü yitirerek, tamamen içine kapanmas› ve pozitif<br />
bilimlere ait mant›ktan uzaklaflmas›d›r. Bat›’dan gerekti¤inde savafl teknolojisini<br />
ihraç eden Osmanl›, yaln›zca savafl meydanlar›ndaki üstünlü¤ünü sa¤layacak<br />
araçlara sahip olmay› amaçl›yordu; ama bu araçlar›n teknolojisini üretmeyi veya<br />
teknolojiyi üretecek bilgiyi oluflturmay› pek düflünmüyordu. Zaten Osmanl› e¤itim<br />
kurumlar›n›n, mevcut haliyle bu dönüflümü gerçeklefltirmesi de pek olanakl› de¤ildi.<br />
Zira, Osmanl› medreselerinde, akli ve nakli ilimleri oldu¤u gibi tekrarlayan bir<br />
e¤itim anlay›fl› hâkimdi. Ulema akl›ndan çok belle¤ini kullan›r; yeni ve flahsi bir<br />
fley ileri sürmeyi “bid’at” kabul ederlerdi. Bid’at, dünyasal gelene¤e ayk›r› her iflin<br />
dinsel aç›dan “nehy”i (itilmesi, yasaklanmas›) anlam›na al›n›nca, bu sefer yeni olan<br />
her fley, “bid’at” olarak görülmeye ve bir tepkiler karmaflas›n›n do¤mas›na neden<br />
oldu.<br />
Medreselerdeki ilmi yöntemin; ezberlenerek elde edilecek bilgilerin yine ayn›<br />
yolla aktar›m› esas›na dayanmas› ve yeniliklerin önünün bid’atla kesilmesi dolay›s›yla<br />
elefltirel bir yönle bilginin de¤erlendirilmesi ve yeniden üretilmesi yap›lamad›.<br />
Fakat yaflam daima “terakki” fikri üzerine kaimdi ve dünya bu alg› körlü¤ünün<br />
fark edemedi¤i uzun bir sürede köklü de¤iflmelere u¤ram›flt›. Matbaay› bile kuruluflundan<br />
290 y›l sonra alan bir zihniyetin dünyaya intibak edebilmesi, dünyadaki<br />
yerini koruyabilmesi bir yana, yaflayabilmesi dahi mucize idi. Zaten Avrupa ülkelerinde<br />
yap›lan bir toplant›da, Osmanl›’n›n durumu, “Avrupa’n›n hasta adam›” olarak<br />
nitelendiriliyor ve miras›n›n geliflmifl ülkelerce “masada paylafl›lmas›” öneriliyordu.<br />
Medreselerin bozulma nedenleri ve biçimleri hakk›nda baflka kaynaklardan SIRA S‹ZDE da bilgi edinmeye<br />
çal›fl›n.<br />
Osmanl› Devleti’nin d›fl›nda biçimlenen ama modernleflme DÜfiÜNEL‹M ve sanayileflme ol-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
gular›yla yakinen ba¤lant›l› bulunan tüm bu olufllar dizgesi, her hâlükârda Osmanl›’n›n<br />
aleyhine iflleyen bir süreçti ve ‹mparatorlu¤un paylafl›lmas›na SORU kadar gidecek<br />
SORU<br />
tehlikeli geliflmeleri içinde bar›nd›rmakta idi. Ama zaman› durdurmak da mümkün<br />
de¤ildi; geliflen ve de¤iflen yeni dünya, muazzam bir co¤rafyaya yay›lm›fl köhne<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Osmanl› düzenine siyasi, ekonomik ve askerî aç›lardan çarp›yor ve ‹mparatorluk<br />
bünyesinde büyük gediklerin aç›lmas›na neden oluyordu.<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
DE⁄‹fiEN DÜNYANIN OSMANLI’YA ÇARPMASI VE<br />
BOZGUNUN fiOK DALGALARI<br />
De¤iflen dünyan›n Osmanl›’ya ilk çarp›fl› ve onu ilk defa kendisi hakk›nda flüpheye<br />
düflüren flok dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar. Viyana bozgunu;<br />
AMAÇLARIMIZ ��<br />
geliflmelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yaln›zca K ‹ asker T A Psay›s›ndaki<br />
üstünlükle savafllar› kazanamayaca¤›n› kan›tlar. Bozgun ayr›ca Osmanl› komutanlar›<br />
aras›ndaki çekememezlikleri ortaya ç›kard›¤› gibi, merkez- çevre iliflkilerindeki<br />
eski ahengin, güvenin kalmad›¤›n› da gösterir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
E¤itim kurumlar›n›n,<br />
bafllang›çtaki dünyaya aç›k<br />
yönünü yitirerek, tamamen<br />
içine kapanmas› ve pozitif<br />
bilimlere ait mant›ktan<br />
uzaklaflmas›, Osmanl›’daki<br />
çöküflün önemli<br />
nedenlerinden birisidir.<br />
1<br />
7<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET
8<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
II. Viyana kuflatmas›ndan ma¤lup ayr›lan Osmanl›, 16 y›l “Kutsal ‹ttifak” (Venedik,<br />
Avusturya, Lehistan, Rusya)’a karfl› yürüttü¤ü savafl dolay›s›yla iyice yorulmufl,<br />
y›pranm›fl ve Karlofça Antlaflmas›’n› (1699) imzalamaya mecbur kalm›flt›. Antlaflma’ya<br />
göre Macaristan bütünüyle Avusturya’ya; Ukrayna ve Podolya, Lehistan’a;<br />
Azak Kalesi, Rusya’ya; Mora Yar›madas› ve Dalmaçya sahilleri Venedik’e verilecekti.<br />
Ayr›ca bu devletlerin Osmanl›’ya ödedikleri vergiler de art›k al›nmayacakt›. Osmanl›<br />
‹mparatorlu¤u, ilk defa toprak kaybediyor ve küçülüyordu.<br />
Karlofça Antlaflmas›’yla kaybedilen topraklardan çok, parçalanman›n resmen<br />
onanarak zihinlerdeki “üstün (ali)”, “güçlü” ve “yenilmez” Osmanl› imaj›n›n zedelenmesi,<br />
hatta y›k›lmas› daha büyük yank›lar uyand›rm›flt›r. Nitekim bu antlaflmadan<br />
sonra, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, iki yüz y›l› aflk›n bir süre k›smi baflar›lar›n ötesinde<br />
bir varl›k gösteremeyecek ve Türkleri Anadolu’dan ç›karmaya kadar varan<br />
meflhur “fiark Meselesi” konusunun ortaya at›lmas›na engel olamayacakt›.<br />
Baflka önemli bir flok dalgas›, gümrüklerin afla¤› çekilerek hiçbir önlem al›nmadan<br />
yerli sanayinin geliflmifl Avrupa özellikle ‹ngiliz kapitalizminin tahakkümüne<br />
haks›z bir biçimde teslim edilmesi ile bafllar. Genellikle pamuklu dokuma imalat›<br />
üzerine kurulu Osmanl› sanayisi, 1825 y›l›ndan itibaren Avrupa’daki makineleflmifl<br />
sistemin ve seri fabrikasyon üretim mekanizmas›n›n piyasay› yönlendiren etkilerine<br />
izans›z ve insafs›zca aç›lmas› sonucu yok olma noktas›na gelmifltir. 1828 y›l›nda<br />
‹ngiltere’den Türkiye’ye pamuklu dokuma ihracat›n›n toplam› 10.834 ‹ngiliz liras›<br />
iken, üç y›l sonra (1831) bu oran yaklafl›k on kat artarak 105.615 ‹ngiliz liras›na<br />
ulaflm›flt›r.<br />
Özellikle Manchester’daki fabrikalar›n Osmanl› piyasalar›na bask›s›, ekonominin<br />
belkemi¤i say›lan dokumac›l›¤›n, toplumsal yap›y› altüst edebilecek derecede<br />
gerilemesine neden olur. Söz gelimi 1812’de ‹flkodra’da 600 olan dokuma tezgâh›<br />
1821’de 40’a; 1812’de T›rnova’da 2000 olan tezgâh say›s› da yine 1821’de 200’e;<br />
1840’ta Bursa’da 1000 olan tezgâh say›s› ise 1847’de 75’e düflmüfl ve binlerce kifli<br />
iflsiz kalm›flt›r. Osmanl› sanayini çöküflten kurtarmak için Abdülaziz zaman›nda iki<br />
kez Sanayi Islah Komisyonu I-II (1864-1866) kurulmufl ve korumac› yönteme geçilerek;<br />
d›flar›dan gelen mallara uygulanan gümrük vergileri yüzde 5’den, yüzde 8’e<br />
ç›kar›lm›flt›r. Bu ba¤lamda Osman Nuri, Mecelle-i Umur-› Belediyye adl› eserinde;<br />
1867-1874 y›llar› aras›nda hay›r sahipleri, hazine yard›m› ve birleflen küçük sermayelerle<br />
kurulan 7 flirketin, 12 y›ll›k vergi ve gümrük muafiyeti ile koruma alt›na<br />
al›nmas›na ra¤men uzmanlaflma ve iflbölümünün olmay›fl›, pazarlama anlay›fl›n›n<br />
gerili¤i, altyap› sorunlar› ve nihayet Avrupa sanayinin ezici bask›s› karfl›s›nda fazla<br />
dayanamayan bu flirketlerin k›sa sürede batt›¤›n› söyler. Ekonomiyi döndüren<br />
çarklar›n böylesine basiretsizce durdurulmas›, imha edilmesi; Osmanl›’n›n kendini<br />
bir daha toparlayamamas›nda ve d›fla ba¤›ml› hale gelmesinde en önemli faktörlerden<br />
birini oluflturacakt›r. Osmanl› yönetimi, iflleyen bir ekonomiyi böylesine yok<br />
ettikten sonra, bütün ümidini d›flar›dan ald›¤› borçlara ba¤lam›fl ve zamanla egemenli¤inin<br />
vesayet alt›na al›nmas›na davetiye ç›karm›flt›r.<br />
Di¤er önemli bir flok dalga ise disiplinini kaybetmifl, d›flta u¤rad›¤› hezimetleri<br />
umursamadan içte zorbal›¤a varan bir tahakküm örgütü haline gelmifl donan›ms›z,<br />
disiplinsiz yeniçeri ordusunun; Avrupa’n›n disiplinli, iyi donat›lm›fl, atefl gücü yüksek<br />
ordular› karfl›s›nda alm›fl oldu¤u yenilgilerle geliflir. Yeniçeriler son zamanlar›na<br />
yak›n, de¤il d›fltan gelebilecek bir sald›r›y›, içteki baz› isyanlar› dahi bast›rmakta<br />
aciz kalm›flt›r.<br />
Osmanl› ordusunun belkemi¤ini oluflturan ve onun tarihteki baflar›lar›n› haz›rlayan<br />
yeniçeri ordusu, maalesef di¤er Osmanl› kurumlar› gibi bozulmufl, içte ve
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›<br />
d›flta güvenli¤i zaafa u¤ratan asi bir tehdit örgütü halini alm›flt›. Yeniçerilerin askerlik<br />
d›fl› ifllerle u¤raflmalar›, ekonomik ve siyasi amaçlarla askerlikle iliflkisi olmayanlar›n<br />
yeniçeri yaz›lmalar›, kurumun yozlaflmas›ndaki en önemli nedenlerdir.<br />
Tahsin Ünal bu konuda flu bilgileri verir; “Yeniçerilerin defterdeki kay›tlar›, hakiki<br />
mevcutlar›na nazaran pek fazla idi. Maafl, defterdeki kayda göre ç›kard›. (...)<br />
Maafl senetleri, piyasada al›n›p sat›lan tahviller gibi k›ymetli bir ticaret emtias› olmufltu.<br />
Ricalden, ulemadan, halktan baz›lar› yeniçeri maafl senetlerini al›p satarak<br />
varidat temin ederlerdi.”<br />
Ordunun yan› s›ra “rical” ve “ulema”n›n da bu kirlenme içine girmifl olmas›, Osmanl›<br />
toplumundaki yozlaflman›n ne kadar derin boyutlara ulaflt›¤›n› gösterir. Asker<br />
olmayanlar ‘yeniçeri beratlar›’n› al›p sat›yor ve para kazan›yorlard›. Harp zaman›<br />
istenen asker ise “yolda yaz›l›r” diye, pek ciddiye al›nm›yor ve savafl görmemifl<br />
acemiler veya savaflamayacak düzeyde yafll› ve gençler bir bak›ma zorla cepheye<br />
sürülüyordu. Bu bak›mdan askere al›nan o¤ullar›na öldü nazar›yla bakan pek çok<br />
ailenin isyana varan flikayetleri tarihlere geçmifltir. Velhas›l Osmanl› ordusu, 1821<br />
y›l›nda Mora’da bafllayan Rum isyan›n› 4 y›lda bast›ramad›¤› gibi, daha sonra Mehmet<br />
Ali Pafla ‹syan› karfl›s›nda da aciz kalm›fl ve isyanc›lar Kütahya’ya kadar ilerlemiflti.<br />
Ordunun bu teknik aç›dan zay›fl›¤› ve disiplinden kopuk olmas›, özellikle<br />
Ruslar›n küçük birlikleri karfl›s›nda büyük kay›plar vermesine ve a¤›r yenilgiler almas›na<br />
neden oluyordu. Yeni düzenleme ve yöneliflleri büyük isyanlarla söndüren<br />
bu ocak, yenilikçi hakan III. Selim’i meflhur Kabakç› ‹syan› (1807) ile katletti¤i<br />
gibi, o zamana kadar yap›lm›fl pek çok olumlu geliflmeyi de ortadan kald›rm›flt›.<br />
Dolay›s›yla, III. Selim’in yenilikçi ba¤lamda devam› olan II. Mahmut’un yapt›¤›<br />
en önemli ifllerden birisi, “fesat yuvas›” haline gelmifl bulunan bu kurumu ve<br />
silah kullanmas›n› bilmeyen fakir bir esnaf kalabal›¤›ndan baflka bir fley olmayan<br />
yeniçerileri tamamen ortadan kald›rmak (1826) ve onun yerine 17 Haziran 1826 y›l›nda<br />
Avrupai usullere göre düzenlenmifl Asakir-i Mansure-i Muhammediyye<br />
ad›yla yeni bir ordu kurmak oldu. Kenan Akyüz, bu konuda flunlar› belirtir:<br />
“Bütün bunlar, eskiden düflünülmesi bile imkâns›z olan fleylerdi. Fakat bafll›ca<br />
fesat oca¤› ve ça¤dafllaflma engeli olan yeniçeri ordusunun ortadan kald›r›lmas›,<br />
çal›flmalara büyük ferahl›k getirmiflti. Ancak halk, cahil ve müteass›p oldu¤u için,<br />
ça¤dafllaflma yolundaki her hareketi hristiyan dünyas›na mal ediyor ve bu konuda<br />
bafl› çekene de Gâvur Padiflah ad›n› tak›yordu.”<br />
Bu yeni ordu, reformlara karfl› yap›lan isyanlara net bir yan›t olmak kadar, Bat›l›laflma<br />
yolunda süren 100 y›ll›k bir karars›zl›¤a da son verildi¤inin kurumsal bir<br />
göstergesi idi. Zira yeni ordu, 1789 devriminden sonra geliflen iki farkl› kutuptaki<br />
düflünceyi birlefltiren A. Comte’un “düzen” (ordre) ini sa¤layan güvence olacak ve<br />
“ilerleme” (progres) bu düzenden sonra gelecekti. Güvenlik kanad› sa¤lama al›nan<br />
Bat›l›laflma hareketi; bundan sonra alt yap› eksikli¤i, e¤itim durumunun düflüklü-<br />
¤ü, ulafl›m ve kurumlar düzene¤inin bozuklu¤undan kaynaklanan sorunlar d›fl›nda<br />
çok büyük engellerle karfl›lafl›lmadan ve geliflip büyüyerek yoluna devam edecektir.<br />
9<br />
II. Mahmut’un yapt›¤› en<br />
önemli ifllerden birisi, “fesat<br />
yuvas›” haline gelmifl<br />
bulunan Yeniçeri Oca¤›n›<br />
tamamen ortadan kald›rmak<br />
(1826) ve onun yerine 17<br />
Haziran 1826 y›l›nda<br />
Avrupai usullere göre<br />
düzenlenmifl Asakir-i<br />
Mansure-i Muhammediyye<br />
ad›yla yeni bir ordu<br />
kurmakt›r.
10<br />
Özet<br />
�A MAÇ<br />
1<br />
�A MAÇ<br />
2<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›<br />
Dünyadaki ayd›nlanma sürecinin bafllang›c› say›lan<br />
19. yüzy›l›n genel karakteristi¤ini ay›rt etmek.<br />
19. yüzy›l, sistematik bir biçimde geliflerek yay›lan<br />
bireyci, ulusçu, ak›lc› ak›mlar›n yaratt›¤› somut<br />
de¤iflimlerin yan› s›ra; sanayileflen uluslar›n<br />
ekonomik pazar edinme çabalar› ve yeni dünya<br />
düzeniyle iyice artan sömürgecilik faaliyetlerinin<br />
de as›l meyvelerini verdi¤i bir paylafl›m ça¤›n›n<br />
ad› oldu.<br />
Ayd›nlanma Dönemi ve Sanayi Devrimi’nin siyasi,<br />
iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda<br />
dünyay› nas›l biçimlendirdi¤i hakk›nda bir yarg›ya<br />
varmak.<br />
Bat›’n›n Rönesans ile edindi¤i düflünsel birikim,<br />
17. yüzy›lda ‹ngiltere’de bafllay›p 18. yüzy›lda<br />
Fransa ve Almanya’da geliflecek olan ve bugünkü<br />
modern dünyan›n flekillenmesinde büyük katk›lar›<br />
bulunan Ayd›nlanma Dönemini do¤uracakt›r.<br />
Akl›n büyük bir de¤er olarak öne ç›kar›lmas›<br />
ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupa’da<br />
1750’den itibaren bafllayan ve h›zl› bir biçimde<br />
dünyan›n gidiflat›n› de¤ifltiren Sanayi Devrimi’ni<br />
do¤urur. Sanayi Devrimi ile birlikte buhar›n gücü,<br />
insan›n gücüne kat›lm›fl ve küçülen dünyada<br />
insan›n kendine güveni daha da artm›flt›r. Buharl›<br />
gemilerin icad›yla ticaret yollar› -mant›¤› ile beraber-<br />
de¤iflmifl, dünyaya bak›fl daha yararc›<br />
(pragmatik) bir hâle dönüflmüfltür.<br />
�A MAÇ<br />
3<br />
�A MAÇ<br />
4<br />
Ayd›nlanma süreci ile birlikte de¤iflen ve geliflen<br />
dünyan›n, gerileme ve fetret devri yaflayan Osmanl›daki<br />
yans›malar›n› tart›flmak.<br />
De¤iflen dünyan›n Osmanl›’ya ilk çarp›fl› ve onu<br />
ilk defa kendisi hakk›nda flüpheye düflüren flok<br />
dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar.<br />
Viyana bozgunu; dünyadaki ça¤dafl geliflmelerden<br />
kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yaln›zca<br />
asker say›s›ndaki üstünlükle savafllar› kazanamayaca¤›n›<br />
kan›tlar. Bozgun ayr›ca, Osmanl›<br />
komutanlar›/devlet adamlar› aras›ndaki çekememezlikleri<br />
ortaya ç›kard›¤› gibi, merkez- çevre<br />
iliflkilerindeki eski ahengin, güvenin kalmad›-<br />
¤›n› da gösterir.<br />
19. yüzy›lda Osmanl›’n›n sosyo-ekonomik ve kültürel<br />
durumu hakk›nda karfl›laflt›rmal› ve elefltirel<br />
çözümlemeler yapmak.<br />
Genellikle pamuklu dokuma imalat› üzerine kurulu<br />
Osmanl› sanayi, 1825 y›l›ndan itibaren Avrupa’daki<br />
makineleflmifl sistemin ve seri fabrikasyon<br />
üretim mekanizmas›n›n piyasay› yönlendiren<br />
etkilerine izans›z ve insafs›zca aç›lmas› sonucu<br />
yok olma noktas›na gelmifltir.<br />
Ekonomiyi döndüren çarklar›n böylesine basiretsizce<br />
durdurulmas›, imha edilmesi; Osmanl›’n›n<br />
kendini bir daha toparlayamamas›nda ve d›fla ba-<br />
¤›ml› hale gelmesinde en önemli faktörlerden birini<br />
oluflturacakt›r. Osmanl› yönetimi, iflleyen bir<br />
ekonomiyi böylesine yok ettikten sonra, bütün<br />
ümidini d›flar›dan ald›¤› borçlara ba¤lam›fl ve zamanla<br />
egemenli¤inin vesayet alt›na al›nmas›na<br />
davetiye ç›karm›flt›r.
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Ayd›nlanma Döneminin en önemli temsilcilerinden<br />
Francis Bacon, Thomas Hobbes Voltaire, Montesquieu<br />
ve Kant gibi düflünürler, insan›, kendi kaderini kendilerinin<br />
yazmas› gerekti¤i fikrine davet eder.<br />
Verilen bilgiden hareketle afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma<br />
Dönemi düflünürlerinin amac› de¤ildir?<br />
a. “Ön yarg›lar”, “dogmalar” ve “bat›l inançlar” yerine<br />
insanlar› akl›n ayd›nl›¤›nda düflünmeye davet<br />
etmek.<br />
b. ‹nsanlar› deneyle gerçekleri kavramaya davet<br />
etmek.<br />
c. ‹nsanlar› ütopik bir dünya düzeni kurmaya davet<br />
etmek.<br />
d. ‹nsanlar› bilinenlerden flüphe etmeye davet etmek.<br />
e. ‹nsanlar› bir bak›ma dünyal›k kaderini yazmaya<br />
davet etmek.<br />
2. Rasyonel bir dünya kurma iddias›ndaki Ayd›nlanma<br />
Dönemi düflünürlerine göre insan tipi afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. Dünya, Orta Ça¤ kilisesinin belirtti¤i gibi “bir ›st›rap<br />
dura¤›d›r. ‹nsan da bu dura¤›n yolcusudur”.<br />
b. Dünyadaki insan, do¤ufltan günaha batm›fl bir<br />
objedir.<br />
c. Dünyadaki insan, kendi yazg›s›n› de¤ifltiremez.<br />
d. Dünyadaki insan, otoriteye boyun e¤endir.<br />
e. Dünyadaki insan, azmi, iradesi ve yapt›klar›ya<br />
yazg›s›n› yönlendiren bir varl›kt›r.<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonuçlar›ndan<br />
biri de¤ildir?<br />
a. Akl›n ayd›nl›¤›nda düflünülmeye bafllanm›flt›r.<br />
b. Buharl› makineler icat edilmifltir.<br />
c. Yeni pazar ve hammadde aray›fllar› bafllam›flt›r.<br />
d. Dünyaya bak›fl pragmatik olmaktan uzaklaflm›flt›r.<br />
e. Ticaret yollar› de¤iflmifltir.<br />
4. Afla¤›dakilerden hangisi 19. yüzy›l Osmanl›s›n›n içinde<br />
bulundu¤u iç tehditlerden biri de¤ildir?<br />
a. A¤›r ve ifllevsiz hale gelmifl kurumlar›<br />
b. Cahil devlet adamlar›<br />
c. Silah kullanmas›n› bilmeyen ve bir esnaf kalabal›¤›<br />
haline dönüflmüfl yeniçeri ordusu<br />
d. Fransa, ‹ngiltere ve di¤er uluslara tan›nan kapitülasyon<br />
haklar›<br />
e. Avrupa tabiyetine geçme iste¤inde bulunan Osmanl›<br />
tebaas›<br />
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›<br />
11<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi 19. yüzy›la ait bir özellik<br />
de¤ildir?<br />
a. Bir paylafl›m ça¤› olan bu yüzy›lda Osmanl›n›n da<br />
di¤er Avrupa ülkeleri gibi ekonomik anlamda<br />
geliflerek büyümesi.<br />
b. Somut de¤iflimlerin ulusal ve uluslararas› ekonomiyi<br />
etkilemesi.<br />
c. Sanayileflen uluslar›n, k›yas›ya ekonomik pazar<br />
edinme yar›fl›.<br />
d. Yeni dünya düzeniyle sömürgecilik faaliyetlerinin<br />
iyice artmas› ve bu yüzy›l›n bir paylafl›m ça-<br />
¤›n›n ad› olmas›.<br />
e. Sistematik bir biçimde geliflerek yay›lan bireyci,<br />
ulusçu ve ak›lc› ak›mlar›n ortaya ç›k›fl›.<br />
6. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›n›n, geliflen ve de-<br />
¤iflen dünyaya uyum sa¤layamamas›n›n nedenlerinden<br />
biri de¤ildir?<br />
a. Viyana bozgunu ile savafllar›n sadece asker say›s›ndaki<br />
üstünlükle kazan›lamayaca¤› gerçe¤i<br />
b. Rical ve uleman›n tüm yozlaflm›fll›klara ra¤men<br />
ülkeyi kalk›nd›rmak için direnmeleri<br />
c. Yerli sanayinin seri üretim yapan Avrupal› ülkelere<br />
teslim edilir hale gelmesi<br />
d. Disiplinini kaybetmifl, donan›mdan uzak yeniçeri<br />
ordusunun yenilgilerle tan›flmas›<br />
e. Özellikle Karlofça Antlaflmas› ile ilk defa toprak<br />
kayb›na u¤ramas› ve resmi olarak küçülerek parçalanma<br />
ile yüzleflilmesi<br />
7. Afla¤›dakilerden hangisi 19. yüzy›la gelinceye kadar<br />
Avrupa’daki de¤iflim ve yenileflme hareketlerine örnek<br />
de¤ildir?<br />
a. 1440’l› y›llardan itibaren Roma ve Floransa Akademileri’nde<br />
toplanan ayd›nlar, sanatkârlar ve<br />
düflünürler, daha rasyonel bir dünya alg›s› yaratmak<br />
için Antik Ça¤ bilginlerinin eserlerini Latince’ye<br />
çevirmesi.<br />
b. J. Gutenberg’in 1456’da ilk matbaay› kurmas› ve<br />
ilk kitab›n bas›lmas›.<br />
c. 1519’da Martin Luther’in ‹ncil’i Almanca’ya çevirerek<br />
Roma Kilisesine savafl açmas›.<br />
d. 17. yüzy›lda ‹ngiltere’de bafllay›p 18. yüzy›lda<br />
Fransa ve Almanya’da geliflen Ayd›nlanma Döneminin<br />
do¤mas›.<br />
e. Avrupa’daki Rönesans hareketlerinin Osmanl›’daki<br />
yenileflme hareketleri gibi kendili¤inden<br />
ortaya ç›kmas›.
12<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi Karlofça Antlaflmas›n›n en<br />
önemli etkilerinden biridir?<br />
a. ‹mtiyazl› ortakl›klar›n do¤mas›na zemin haz›rlamas›<br />
b. Seyyahlar›n ülkeler aras›ndaki geçifllerini kolaylaflmas›<br />
c. Osmanl› Devleti’nin “yenilmez”, “ali”, “büyük”<br />
imaj›n›n zedelenmesi<br />
d. S›¤›nmac›lar›n topluca bir sorun haline gelmesi<br />
e. Frans›z ve ‹ngiliz tacirlerin Osmanl›y› ekonomik<br />
anlamda kuflatmalar›n› sa¤lamas›<br />
9.<br />
I. ‹htiflaml› günlerin vermifl oldu¤u afl›r› güven duygusu.<br />
II. Ezberci e¤itim sistemi<br />
III. Tercüme Odas›n›n kurulmas›<br />
IV. Saray’›n ç›karc› ve öngörüsüz yöneticileri d›fllamas›.<br />
Yukar›dakilerden hangisi Avrupa ülkeleri yeniliklerle<br />
geliflip de¤iflirken, Osmanl›n›n bu yeniliklere kapal› kalmas›n›n<br />
nedenlerindendir?<br />
a. Yaln›z I<br />
b. Yaln›z IV<br />
c. I ve II<br />
d. I ve III<br />
e. II ve III<br />
10. Tanzimat ayd›nlar›n›n Bat›’ya aç›lmas›nda ve yetiflmesinde<br />
etkili olan kurum 1821’de kurulur. Bu kurumda<br />
döneminde “teba-y› sad›ka” olarak da an›lan Ermenilerle<br />
birlikte Türk hariciye memurlar› da yetiflir.<br />
Yukar›da bahsedilen kurum afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Asakir-i Mansure-i Muhammediye<br />
b. Mühendishane-i Bahr-› Hümayun<br />
c. Tercüme Odas›<br />
d. Mekteb-i Riyaziye<br />
e. Hendese Odas›
1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac›<br />
Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z.<br />
2. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac›<br />
Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z.<br />
3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac›<br />
Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z.<br />
4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac›<br />
Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z.<br />
5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac›<br />
Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z.<br />
6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “De¤iflen Dünyan›n Osmanl›’ya<br />
Çarpmas› ve Bozgunun fiok Dalgalar›”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac›<br />
Süreç ve 19. Yüzy›l” bölümüne bak›n›z.<br />
8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl›’n›n Genel Durumu<br />
ve Geliflen Dünyan›n Osmanl›ya Çarpmas›”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl›’n›n Genel Durumu<br />
ve Surdaki Gedik; Güven Sendromu” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl›’n›n Genel Durumu<br />
ve Surdaki Gedik; Güven Sendromu” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Bu konuda pek çok kaynak bulabilirsiniz. Biz iyi bir örnek<br />
olarak Prof. Dr. Yahya Akyüz’ün afla¤›ya küçük<br />
bir bölümünü ald›¤›m›z Türk E¤itim Tarihi adl› kitab›n›<br />
sal›k verece¤iz:<br />
Medreselerin bozulma nedenlerinin bafll›calar›, devletin<br />
çeflitli kurumlar›n›n da bozulmaya bafllamas›, rüflvet<br />
ve hat›r gönülün ifle kar›flmas›, adamsendecilik,<br />
medreselerin yöntemleri nedeniyle kendi içlerinde geliflmeyi<br />
önleyici, bozulmay› bafllat›c› unsunlar tafl›mas›,<br />
duraklama ve gerileme dönemlerinde Rumeli’de yenilgiler<br />
yüzünden Türk kitlelerinin gerilere göç etmesi ve<br />
böylece bir çok kentte sa¤l›ks›z, düzensiz bir nüfus yo-<br />
¤unlu¤u oluflmas› ve bu kiflilerin medreselerde de bar›nd›r›lmas›<br />
yüzünden bunlar›n hay›r kurumlar› haline<br />
dönüflmesi gibi nedenlerdir.<br />
Yararlan›lan Kaynaklar<br />
Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana<br />
Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul.<br />
Akyüz, Yahya (1982), Türk E¤itim Tarihi, A. Ü. E¤itim<br />
Bilimleri Fak. Yay›nlar›, Ankara.<br />
Lewis, Bernard (1984), Modern Türkiye’nin Do¤uflu,<br />
Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.<br />
Osman Nuri (1992), Mecelle-i Umur-› Belediyye, C. I, ‹stanbul.<br />
Ünal, Tahsin (1978), Türk Siyasi Tarihi (1700-1958),<br />
Ankara.<br />
Tanp›nar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu As›r Türk Edebiyat›<br />
Tarihi, 5. Bask›, Ça¤layan Kitabevi, ‹stanbul.<br />
13
2TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I<br />
Amaçlar›m›z<br />
�<br />
�<br />
�<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Bat›l› anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin Türk edebiyat›ndaki yeri ve<br />
önemini anlatabilecek,<br />
Tanzimat Dönemini elefltirel bir gözle de¤erlendirebilecek,<br />
Tanzimat Dönemi öncü yazarlar›n› ve eserlerinden örnekleri s›ralayabilecek<br />
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Ça¤dafllaflma<br />
• Okullar<br />
• Çeviriler<br />
• Gazeteler<br />
• Tanzimat Ferman›<br />
• fiinasi<br />
‹çerik Haritas›<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›-I<br />
Osmanl› Devletinde<br />
Ça¤dafllaflma<br />
• Akif Pafla<br />
• Nam›k Kemal<br />
• Ziya Pafla<br />
• Sadullah Pafla<br />
• Beflir Fuat<br />
• HAZIRLIK DÖNEM‹ VE ‹LK<br />
DENEMELER<br />
• OKULLAR, ÇEV‹R‹LER, GAZETELER<br />
• TANZ‹MAT FERMANI<br />
• MODERNL‹⁄‹N ÖNCÜLER‹
Osmanl› Devletinde<br />
Ça¤dafllaflma<br />
HAZIRLIK DÖNEM‹ VE ‹LK DENEMELER<br />
Dünyadaki geliflme ve de¤iflmelerin yaratt›¤› flok dalgalar›n ‹mparatorlu¤un varl›-<br />
¤›n› sarsan etkileri, gün geçtikçe daha çok duyulmakta ve daha vahim boyutlara<br />
ulaflmakta idi. Bu durumdan kurtulmak isteyen Osmanl› ayd›nlar› ve yönetim birimleri,<br />
önceleri pek umursamad›klar› Bat›’n›n fikrî birikiminden ve teknolojik tecrübelerinden<br />
yararlanmak için çal›flmalara bafllad›lar. Öncelikle kesin ve net bir flekilde<br />
Bat›’n›n üstünlü¤ünü kan›tlad›¤› askerî alanlarda iflbirli¤i yapma iste¤i geliflti.<br />
Ancak Osmanl›’n›n Avrupal›laflma yönelimi, kendili¤inden ve istekle geliflen<br />
normal bir oluflumla de¤il, zorunluluklar›n cebrî olarak itti¤i ve zaman zaman iç isyanlarla<br />
kesintilere u¤rayan, daha çok pragmatik yönelimli, sanc›l› bir süreçti. Bu<br />
yüzden, bazen amaçlanan›n tam aksi sonuçlar da vermifl olan Bat›l›laflma hareketinin<br />
sa¤l›kl› bir dönüflüm evresi geçirdi¤i söylenemez.<br />
Osmanl› Devleti’nin Bat›’ya yönelifli ile ça¤dafllaflmas› (modernleflmesi) hemen<br />
hemen ayn› zamanlara ve ayn› amaçlara karfl›l›k gelir: 1699 Karlofça ve 1718 Pasarofça<br />
Antlaflmalar› ile Avrupa’ya kapt›rd›klar› üstünlüklerine yeniden kavuflmak.<br />
Büyük Petro’nun bilinçli bir Avrupal›laflma ve modernleflme program› ile Rusya’y›<br />
dünya devletleri aras›nda önemli bir konuma getirmifl olmas›, ayr›ca M›s›r’daki<br />
Mehmet Ali Pafla deneyimi ve baflar›s›, Osmanl› yöneticilerini cesaretlendiriyordu.<br />
Bu yöndeki ilk giriflimin, Damat ‹brahim Pafla döneminde Avrupa ülkelerine<br />
gönderilen elçilerle yap›ld›¤›n› görüyoruz; 1719’da Viyana’ya bir elçilik heyeti ve<br />
1721’de Paris’e yine elçi olarak Yirmisekiz Mehmet Sait Efendi gönderilir. Türk<br />
ve Bat› kültürlerinin ilk ciddi temas› bu elçiler arac›l›¤› ile olur. Bu temasla, Avrupal›lar›n<br />
bir masal atmosferi içinde düflledikleri Müslüman Türk’ün yaflay›fl›na duydu¤u<br />
özlem, Türk elçili¤inin uyand›rd›¤› ilgiyle de birleflerek 1721’de Paris’te yaklafl›k<br />
40 y›l kadar süren meflhur “turqia” modas›n›n do¤mas›na neden olur. Türk<br />
usulü yaflam biçimine özenen pek çok Paris seçkini, egzotik bir merakla evlerinde<br />
birer “fiark odas›” ihdas eder ve fiark’›n bu büyülü sand›klar› penceresinden dünyaya<br />
bakmay› denerler. Ne var ki sürekli yenilgiler, toprak kay›plar› ve bafl edilemez<br />
boyuttaki iç isyanlarla büyük bir itibar erozyonuna u¤rayan Osmanl› imaj›,<br />
söz konusu ilgiyi daha ileri bir boyuta tafl›yamaz.<br />
‹ki kültürün bu karfl›laflmas› ‹stanbul’da da özellikle III. Ahmet zaman›nda gemi<br />
yap›m›n› esas alan usuller, itfaiye teflkilat›n›n düzenlenmesi gibi teknik konular<br />
yan›nda Paris’teki etkinin daha c›l›z bir yans›mas› olarak bahçe düzenlemesi, saray<br />
dekorasyonu ve tezyinat› gibi sosyal alanlarda da kendini gösterir. Ancak “Lale
16<br />
‹brahim Müteferrika’n›n dinî<br />
eserlerin bas›lmamas›<br />
koflulu ile de olsa Türkiye’ye<br />
getirdi¤i (1727) matbaada<br />
ilk olarak Van Kul› Lügati<br />
(1729) bas›l›r.<br />
Halil Hamit Pafla’n›n<br />
gayretiyle pozitif bilimlerle<br />
ilgili olarak Mekteb-i<br />
Riyaziye (1773), Hendese<br />
Odas› (1776),<br />
Mühendishane-i Bahr-›<br />
Hümayun (1783) gibi e¤itim<br />
kurumlar› ilk kez aç›ld›.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Devri” olarak bilinen bu hareketin ‹stanbul cephesi, 1730’da ‹ran hükümdar› Nadir<br />
fiah karfl›s›nda Osmanl› ordular›n›n yenilgisi ile galeyana gelen halk›n “frenk<br />
tarz›”na duydu¤u nefreti iyi kullanan Patrona Halil ‹syan› sonucu kaybedilir. Bu<br />
karfl›laflman›n en önemli kazanc›, Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin de bizzat destek<br />
oldu¤u ‹brahim Müteferrika’n›n matbaay›, “dinî eserlerin bas›lmamas› flart›”<br />
ile de olsa Türkiye’ye getirmifl (1727) olmas›d›r. Matbaada ilk olarak Arapçadan<br />
Türkçeye Van Kul› Lügati (1729) bas›l›r. Kâtip Çelebi’nin harita, resim ve flekillerle<br />
desteklenmifl co¤rafi bilgileri içeren ve devri için önemli yank›lar uyand›ran Cihannüma’s›<br />
(1732), Naima Tarihi (1734), Raflit Tarihi (1741) ve Farsça’dan Türkçeye<br />
Ferheng-i fiuuri (1742) adl› sözlük; toplam 14 kitapl›k bu ilk serinin en önemli<br />
eserleridir.<br />
OKULLAR, ÇEV‹R‹LER, GAZETELER<br />
Okullar<br />
Matbaan›n yan› s›ra, de¤iflen dünyaya uymak gere¤i, ilk olarak pozitif bilimlerle ilgili<br />
okullar›n aç›lmas› ile kendini gösterdi. Halil Hamit Pafla’n›n gayretiyle 1773’te<br />
Mekteb-i Riyaziye, 1776’da Hendese Odas› ad›yla mühendislik okulu, 1783’te<br />
Mühendishane-i Bahr-i Hümayun aç›ld›.<br />
Bat›’n›n bilgi ve deneyiminden yararlanma konusu gün geçtikçe daha istekli ve<br />
kaç›n›lmaz bir hal al›yordu. Zira, M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n daha önce bu<br />
yönde atm›fl oldu¤u ad›mlar ve bunlardan al›nan olumlu sonuçlar; ekonomik ve<br />
askerî aç›dan M›s›r’da büyük bir kalk›nma hamlesi yaratm›flt›. M›s›r’›n bu baflar›s›,<br />
yenilikçi sultan II. Mahmut’u iyice cesaretlendirdi ve dönüfllerinde modernleflmemize<br />
rasyonel katk›lar› olacak çok say›da kara ve deniz harp okulu ö¤rencisinin<br />
Avrupa baflkentlerine gönderilmesini sa¤lad›. Bu ö¤renciler, sembolik de olsa, Avrupal›laflma<br />
yolundaki hamlenin daha sistematik bir kararl›l›kla yürütülece¤ini gösteriyordu.<br />
Osmanl›, yavafl yavafl Avrupai okullara yöneliyordu; 1827’de sivil ve askerî<br />
doktor yetifltirmek üzere Mekteb-i T›bbiye, 1831’de M›z›ka-y› Hümayun Mektebi,<br />
1834’te Mekteb-i Ulum-› Harbiye aç›ld›. Mekteb-i T›bbiye’nin yeni binas›n›<br />
açarken Sultan II. Mahmut’un yapt›¤› konuflma, onun büyük bir öngörüyle Bat›’dan<br />
ö¤rendiklerimizi nas›l içsellefltirmemiz gere¤ini ortaya koyar:<br />
“Burada Frans›zca olarak fenn-i t›bb› tahsil edeceksiniz... Sizlere Frans›zca<br />
okutmaktan benim murad›m Frans›zca lisan› tahsil ettirmek de¤ildir. Ancak fenni<br />
t›bb› ö¤retip refte refte kendi lisan›m›za almakt›r. (...) Hocalar›n›zdan ilm-i tebabeti<br />
tahsile çal›fl›n ve tedricen Türkçeye al›p lisan›m›z üzre tedavülüne say eyleyin.”<br />
Ne var ki, yeterli say›da ve gerçek anlamda seçici, flüpheci, yarat›c› bir ayd›n<br />
potansiyeline sahip olmayan Osmanl› Devleti, Sultan’›n istedi¤i bu “kendilik dönüflümü”nü<br />
sa¤layacak at›l›m› bir türlü gerçeklefltiremez.<br />
Çeviriler<br />
Tam bu noktada çevirilerin (tercümelerin) “oluflturucu”, “yap›c›” etkisinin devreye<br />
girdi¤ini söyleyebiliriz. ‹nsanl›k tarihi boyunca farkl› zaman ve mekân boyutlu uygarl›klar›<br />
(Çin, Hint, Yunan, ‹slâm vb.) birbirine açan, ba¤layan ve ortak insanl›k<br />
miras›n›n devam›n› sa¤layan çeviriler; çözülüfl döneminde uzun süre kendini dünyadaki<br />
geliflmelere kapam›fl olan Osmanl›/ Türk ayd›n›n›n kap›s›n› da çalacakt›.<br />
Nitekim 1660’l› y›llar›n bafl›nda Tezkereci Köse ‹brahim Efendi, Frans›z astronomlar›ndan<br />
Noel Duret’nin 1651’de Paris’te bas›lm›fl eserini Secencel el Eflak fi
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
Gayet el-‹drak ad›yla önce Arapçaya sonra da Türkçeye çevirir. Bu eser üzerine yap›lan<br />
tart›flmalardan anl›yoruz ki, Orta Ça¤ boyunca Müslüman astronomlar›n çal›flmalar›ndan<br />
haberdar olan dönemin ayd›nlar›, Bat› karfl›s›nda daha güvenli duruyor<br />
ve daha seçici davran›yorlard›. ‹brahim Müteferrika, Kâtip Çelebi’nin Cihannüma’s›n›<br />
1732’de; Aristo, Tcho, Brahe ve Kopernik’ten genifl al›nt›larla<br />
destekleyerek bas›yordu. Yine Müteferrika, dönemin sultan›nca istenen Andreas<br />
Cellarius’un Atlas Celestis adl› eserini Türkçeye çeviriyordu. fianizade Ataullah<br />
Efendi, 1812 y›l›nda Baron von Storck’un devrin en gözde eseri say›lan çal›flmas›n›,<br />
Miyar’ül-etibba ad›yla; Hekimbafl› Behçet Efendi ‹talyan Antonio’dan Çiçekafl›s›<br />
ve Kolera Risaleleri ile Ruhiyyat Risalelerini çevirir.<br />
Tanzimat’›n edebî ve felsefi yönü, Tanzimat’›n siyasi ve idari bafllang›c›ndan<br />
yaklafl›k 20 y›l sonra görülmeye bafllar. Bu bak›mdan 1859 y›l›, Türk edebiyat›ndaki<br />
yeniden yap›lanman›n milad› say›lmal›d›r. Zira bu tarihten itibaren, yenili¤in as›l<br />
zeminini oluflturacak sanat ve düflünce alanlar›ndaki temaslar›n ürünleri ortaya ç›kar;<br />
Münif Pafla’n›n Volter, Fenelon ve Fontenel’den seçilmifl felsefi diyaloglar›<br />
içeren Muheverat-› Hikemiyye (1859) adl› çevirisi ve Yusuf Kamil Pafla’n›n Fenelon’un<br />
Telemaque (1859) adl› eserini dilimize kazand›rmas›; yenileflme hareketlerinin<br />
sigortas› say›lan düflünsel zeminleri oluflturacakt›.<br />
Yaln›z bu iki öncünün de bir hayli itiyatl› davrand›klar› ve özellikle yanl›fl anlafl›lmaktan<br />
korktuklar›n› görmekteyiz. Gerek toplumsal tepkileri ötelemek ve gerekse<br />
halk›n ilgisini daha çok çekebilmek için; (Telemak)’a sunu yazan devrin e¤itim<br />
bakan› Kemal Efendi<br />
“Sureta nakli hikayet görünür<br />
Lakin erbab›na hikmet görünür”<br />
diye bir not düflme gere¤i duyar. Kemal Efendi, Telemaque’›n Frenk yaflam›yla ilgili<br />
bir anlat› de¤il, ‹slami literatürden tan›d›¤›m›z “hikmet” a¤›rl›kl› bir eser oldu-<br />
¤unun alt›n› özellikle çizerek okuyucuyu esere karfl› daha dikkatli olmaya davet<br />
eder. Zira, At›f Efendi’nin III. Selim’e sundu¤u raporda Avrupa’daki geliflmeleri<br />
“Volter ve Ruso misüllü meflhur z›nd›klar›n eserleriyle husule gelmifl bir f›sk u fücur<br />
cümbüflü” diye niteleyen görüflü, genel olarak Osmanl› toplumunun kolektif<br />
bilinçalt›n› yans›tan bir ifadedir. Üsluba dikkat edilirse kendine afl›r› güvenin verdi¤i<br />
o “yüksekten görme”, “umursamay›fl” ve “afla¤›lay›c› tavr›” kolayl›kla görebiliriz.<br />
Telemak’›n sunusu için konan “Lakin erbab›na hikmet görünür” dizesi, okuyucuyu,<br />
al›fl›lm›fl önyarg›l› tav›rlar›n d›fl›nda bir okuma denemesine davet etmektedir.<br />
Telemak çevirisinin k›sa zamanda on bask› yapm›fl olmas›, Osmanl› toplumunun,<br />
Bat›’dan gelebilecek afl›lay›c› düflünce de¤erlerine ne kadar ihtiyac› oldu¤unu da<br />
ayr›ca göstermektedir.<br />
Telemak çevirisi ile ayn› y›l Ceride-i Havadis’te Victor Hugo’nun Sefiller’i Hikâye-i<br />
Ma¤durin ad›yla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel Defoe’un Robenson<br />
Cruzoe (1864) adl› eserini; Teodor Kasap, Türk edebiyat›nda ilk büyük<br />
tercüme romanlardan Monte Cristo’yu (1871, 1873), Lesage’dan Topal fieytan’›<br />
(1872) dilimize kazand›r›r. Ziya Pafla’n›n Jean Jack Rousseau’nun e¤itime yönelik<br />
düflünsel birikimlerini vülgarize bir anlat›ya dönüfltürdü¤ü Emil (1870) ve Moliere’den<br />
Riyan›n Encam› (1881) adl› çevirilerini de; düflünce tozlaflmas›n›, afl›lanmas›n›<br />
sa¤layan bu ilk çeviriler aras›nda sayabiliriz.<br />
Bu eserleri bir seri tercüme eser daha izler; Ahmet Vefik Pafla’n›n Tartuffe, ‹nfial-i<br />
Aflk, Don Juan, Adamc›l gibi meflhur Moliere çevirileri ve Zor Nikah, Zoraki<br />
Tabip, Tabib-i Aflk, Dekbazl›k gibi yine Moliere uyarlamalar› ile Recaizade Mahmut<br />
Ekrem’in Chtaubriand’›n Atala (1873) ve Bernardin de Saint Piere’in Pol<br />
Münif Pafla’n›n Volter,<br />
Fenelon ve Fontenel’den<br />
seçilmifl felsefi diyaloglar›<br />
içeren Muheverat-›<br />
Hikemiyye (1859) adl›<br />
çevirisi ve Yusuf Kamil<br />
Pafla’n›n Fenelon’un<br />
Telemaque (1859) adl›<br />
eserini dilimize<br />
kazand›rmas›; yenileflme<br />
hareketlerinin sigortas›<br />
say›lan düflünsel zeminleri<br />
oluflturacakt›.<br />
17<br />
Ahmet Vefik Pafla’n›n<br />
Tartuffe, ‹nfial-i Aflk, Don<br />
Juan, Adamc›l gibi meflhur<br />
Moliere çevirileri ve Zor<br />
Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i<br />
Aflk, Dekbazl›k gibi yine<br />
Moliere uyarlamalar› ile<br />
Recaizade Mahmut<br />
Ekrem’in Chtaubriand’›n<br />
Atala (1873) ve Bernardin<br />
de Saint Piere’in Pol ve<br />
Virjini çevirileri, Bat›’daki<br />
yaz›nsal birikim ve<br />
deneyimin, kültür<br />
ufuklar›m›za tafl›nmas›nda<br />
önemli katk›lar sa¤lam›flt›r.
18<br />
Dede Korkut anlat›lar›,<br />
öyküleme tekni¤i<br />
bak›m›ndan dünya<br />
edebiyat›na örnek teflkil<br />
edecek, mükemmel anlat›m<br />
birimleri olarak karfl›m›zda<br />
durmaktad›r.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
ve Virjini çevirileri, Bat›’daki yaz›nsal birikim ve deneyimin, kültür ufuklar›m›za tafl›nmas›nda<br />
önemli katk›lar sa¤lam›flt›r.<br />
Hilmi Ziya Ülken “Y›k›lan medeniyetler bütün tesirlere kap›lar›n› kapayan<br />
medeniyetlerdir” derken ne kadar hakl›d›r. Nitekim, Osmanl›/ Türk modernleflmesindeki<br />
“medeni aç›l›fl” ve “uyan›fl devirleri”nin s›k›nt›lar›; bu tercümelerin yaratt›-<br />
¤› düflünce tozlaflmas› ile afl›lanacak ve özellikle düzyaz› ba¤lam›nda yeni bir oluflun<br />
müjdesine dönüflecekti; Ahmet Mithat Efendi’nin K›ssadan Hisse ve Letaif-i<br />
Rivayet (1870) serisi ile Emin Nihat’›n Müsameret-name’sinin (1873) Bat›l› eserleri<br />
referans göstererek ç›km›fl olmalar›, Türk edebiyat›n›n belki bundan sonra yüzy›llar<br />
sürecek yeni yap›lanmas›n›n göstergesi olacakt›.<br />
Bu çevirilerle gelen anlat› eserlerine yönelik yenileflme, asl›nda Türk edebiyat›n›n<br />
kökeninde var olan güçlü anlat› gelene¤ini yeniden an›msamas›na da yard›mc›<br />
oluyordu. Zira Orhun Yaz›tlar›, Yarat›l›fl, Türeyifl ve Göç Destanlar›, Dede Korkut<br />
Öyküleri ve realist mensur halk anlat›lar› gibi erken dönem deneyimlerinde görülece¤i<br />
gibi, Türklerin çok köklü ve sa¤lam bir anlat› gelenekleri vard›. Bu anlat›lar,<br />
sa¤lam bir biçimsel kurguya ve özgün birer içeri¤e sahiptiler. Eserlerdeki tip/<br />
karakter zenginli¤i ve olay çeflitlili¤i anlat›lar›n yarat›c› dinamizmini yans›tan önemli<br />
unsurlard›. Anlat›lar›n dili ise gür ve duru bir kaynak suyu gibiydi. Bugün bile<br />
Dede Korkut anlat›lar›, öyküleme tekni¤i bak›m›ndan dünya edebiyat›na örnek<br />
teflkil edecek, mükemmel anlat›m birimleri olarak karfl›m›zda durmaktad›r. Ne yaz›k<br />
ki, Arap ve Fars öykülerinin, ulusal bir senteze varmadan, hatta adapte bile edilemeden<br />
blok ödünçleme yoluyla, olay ve kifli merkezli bir düzlemde yüzy›llarca<br />
tekrar edilmifl olmas›; Türk anlat› gelene¤ine ait özgün yarat›c›l›¤›n zay›flamas›na,<br />
zamanla da yaz›l› edebiyatta ortadan kalkmas›na neden olmufltu. Türkçe, bünyesine<br />
uygun olmayan ses materyali ›slah edilmeden al›nan Arap alfabesi ile metinlerden;<br />
medreselerde bilim dilinin Arapça olmas› nedeniyle bilim ve düflünce alanlar›ndan;<br />
edebiyat dilinin Farsça eksenli olmas› itibar›yla de yaz›l› metinlerden âdeta<br />
kovulmufltu. Bu durum, Türkçenin geliflmesini engelledi¤i kadar, Türk düflün ve<br />
edebiyat›n› da olumsuz yönde etkilemekte idi. Zira, baflkas›n› sürekli tekrardan özgün<br />
bireflimlere ulaflmayan birey ve toplumlar›n yarat›c›l›k yeteneklerinin köreldi-<br />
¤i, tarihin de¤iflmez yarg›s› idi.<br />
Bat›l›laflma ba¤lam›nda bizi bekleyen bir yeni tehlike ise Arap ve Fars’›n öyküleriyle<br />
kemikleflmifl olan ve hiçbir yarat›c› özgünlük tafl›mayan bu model tekrarlamac›l›¤›n›n<br />
bu sefer Avrupa anlat›lar›na yönelmesiydi. Avrupa’dan yap›lan çeviriler,<br />
Türk edebiyat›n› yeni bir yol ayr›m›na getiriyordu; ya kendisi olmak için kendi<br />
olay, izlek ve insan kaynaklar›na dönme ya da uyarlama kolayl›¤›na s›¤›narak<br />
kötü bir öteki kopyas› olmakt›. Öncelikle uyarlamalarla (adaptasyonlarla) afl›lmaya<br />
çal›fl›lan bu tehlike, Millî Edebiyat Dönemine kadar sorun olmaya devam edecek,<br />
Cumhuriyet Döneminde ise büyük oranda ortadan kalkacakt›.<br />
Gazeteler<br />
II. Mahmut döneminde, modernleflmenin önemli bir arac› olacak ilk gazete de ç›kar:<br />
Takvim-i Vekayi (1831). Baflyazar Esat Efendi, gazetecili¤i “geleneksel vak’a<br />
yazarl›¤›n›n modern flekli” diye tan›mlar. Genellikle resmî haberleri yay›mlayan gazetede,<br />
kiflisel düflünce ve görüfller fazla önemsenmedi¤inden Sultan’›n ziyaretleri,<br />
niflan törenleri, Asakir-i Mansure-i Muhammedi’deki ilerlemeler, askerlik e¤itimi,<br />
iç isyanlar›n bast›r›lmas› ve Avrupa’daki bilimsel geliflmelerle ilgili haberlere<br />
daha öncelikli yer verilmektedir. Bu gazete, önemli bir zihniyet de¤ifliminin bir<br />
göstergesi olacak ve daha sonraki gazeteleri müjdeleyecektir. Ancak ne var ki, Ah-
met Hamdi Tanp›nar’›n söyledi¤i tarzda, “bu ilk y›llarda iktidar mevkiinde bulunanlar›n<br />
hiçbiri memleket içinde matbuat›n kuvvetinden istifadeyi ciddi surette düflünmemifl”<br />
olmas› dolay›s› ile ilk özel gazeteyi ‹ngiliz misyonundan William<br />
Churchill Ceride-i Havadis (1840) ad›yla ç›kar›r. Bilimsel, ahlaki ve edebî içeri-<br />
¤iyle her ne kadar zaman›n “üdeba”s›n› bafl›na toplasa da gazetenin as›l ç›k›fl amac›;<br />
‹ngilizlerin ekonomik ve siyasi ç›karlar›na yönelik bir kamuoyu oluflturmak idi.<br />
Zira 1830-1837 y›llar› aras›nda ‹stanbul’da ‹ngiliz elçili¤i yapm›fl olan David Urguhard,<br />
yapt›¤› araflt›rmalar sonucu; zengin hammadde kaynaklar› ve genifl bir pazara<br />
sahip Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹ngiliz ç›karlar› için yararl› olaca¤›n› Kraliyet<br />
ailesine rapor etmiflti. Churchill, Ceride-i Havadis’te kulland›¤› Ermeni iktisat<br />
yazarlarla ‹ngiliz ç›karlar›n› örtülü bir flekilde Osmanl› kamuoyuna benimsetmeye<br />
çal›fl›r. Nitekim, bu y›llar› takiben ‹ngiliz sanayisinin hammadde ihtiyac›, Osmanl›<br />
‹mparatorlu¤u’ndan karfl›lanacak ve ‹ngiliz mallar›n›n sürümü, -Osmanl› sanayinin<br />
iflas› pahas›na- artacakt›. Niyazi Berkes, Osmanl› ekonomisi üzerinde elde ettikleri<br />
bu mutlak hâkimiyetten dolay› birbirini kutlayan ‹ngiliz devlet adamlar›n›n; ülkelerini<br />
sömürge ideolojisine fütursuzca açan Osmanl› devlet adamlar›n›n safl›klar›<br />
ile alay ettiklerini ve ahmakl›¤›n bu derecesine flaflt›klar›n› söyler. Zira bu tür teslimiyetçi<br />
ekonomik ba¤lant›lar, Osmanl› Devleti’nin idam ferman›n› imzalamakla<br />
efl anlaml› idi. Bu misyonu d›fl›nda Ceride-i Havadis’in; Türk okuyucusunun ilgisini<br />
dünya haberlerine açmas›, Jön Türk hareketinin ilk muhalefet denemesiyle<br />
mayalanmas›, yeni düflüncelerin sade bir Türkçe ile kamuoyuna aktar›lmas› gibi<br />
olumlu katk›lar›n› da ayr›ca belirtmemiz gerekir.<br />
Türk gazetecili¤inin özel alandaki ilk baflar›s› Tercüman-› Ahval’dir. 1860’da<br />
Agâh Efendi’nin ç›kard›¤› ama büyük oranda fiinasi’nin yönetti¤i gazetede, ilk tiyatro<br />
eserimiz fiair Evlenmesi de tefrika edilmifltir. Ancak Agâh Efendi ile aralar›ndaki<br />
anlaflmazl›k yüzünden fiinasi, kendi özel gazetesi olan Tasvir-i Efkâr’› ç›kar›r<br />
(1862). Ayd›n-halk buluflmas›n› sade bir Türkçe etraf›nda toparlamaya çal›flarak<br />
Türk sanat ve düflünce yaflam›n›n geliflmesinde, Türkçenin itibar›n›n artmas›nda<br />
öncü bir rol üstlenen Tasvir-i Efkar’› 1865’ten itibaren iki y›l da Nam›k Kemal ç›karm›flt›r.<br />
Ali Suavi’nin ‹stanbul’da ç›kard›¤› ama Londra’ya gittikten sonra oraya<br />
tafl›d›¤› Muhbir (1867); Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n Londra’da kurduklar›<br />
Hürriyet (1868); Nam›k Kemal’in ‹stanbul’da ç›kard›¤› ve düflünce yaz›lar›n› yay›mlad›¤›<br />
‹bret (1871); Ahmet Mithat’›n Devir (1872), Bedir (1872) ve pek çok<br />
roman›n› tefrika olarak yay›mlad›¤› Tercüman-› Hakikat (1878) adl› gazetelerini;<br />
bilgiyi toplumsallaflt›rmak, halk›n düflüncelerini yans›tmak, halka yararl› bilgiler<br />
vermek ve onlar› ülke sorunlar›na karfl› daha duyarl› k›labilmek için üstlendikleri<br />
rolle Osmanl›/Türk modernleflmesinin önemli araçlar› saymal›y›z.<br />
Edebiyat›n halka ulaflmas›nda gazetenin rolü konusunda yaz›lm›fl yaz› SIRA ve S‹ZDE kitaplar olup olmad›¤›n›<br />
araflt›r›n›z.<br />
TANZ‹MAT FERMANI<br />
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Tanzimat Ferman›, “nizam-› cedit” ad›yla bilinen ve kendinden yaklafl›k 100 y›l önce<br />
bafllam›fl olan Bat›l›laflma projesinin resmî devlet görüflüne SORU dönüfltürüldü¤ünü<br />
SORU<br />
ilan eden bir beyannamedir. Reflit Pafla taraf›ndan haz›rlanan ve 3 Kas›m 1839 tarihinde<br />
bizzat okunan bu fermana, okundu¤u yerin ad›na atfen “Gülhane Hatt-›<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Hümayunu” da denir. Halil ‹nalc›k, Tanzimat’› ifllevsel aç›dan de¤erlendirerek<br />
“Temel müesseseleri bozulmufl olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yepyeni bir medeniyetle<br />
yükselen ve taarruza geçen Avrupa’n›n ezici üstünlü¤ü SIRA karfl›s›nda S‹ZDE yeniden<br />
SIRA S‹ZDE<br />
teflkilatlanma teflebbüsünün kati bir safhas›d›r” diye tan›mlar.<br />
AMAÇLARIMIZ ��<br />
19<br />
1860’ta Agâh Efendi’nin<br />
ç›kard›¤› ama büyük oranda<br />
fiinasi’nin yönetti¤i<br />
Tercüman-› Ahval, Türk<br />
gazetecili¤inin özel alandaki<br />
ilk baflar›s›d›r.<br />
1<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P K ‹ T A P
20<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Türkçe karfl›l›¤› “düzenlemeler, s›raya/yoluna koymalar, fliir ve nesir olarak<br />
yazmalar” olan “tanzimat”, sözcük anlam›yla Arapça “nazm” kökünden gelir ve<br />
tanzim’in ço¤uludur. Terim olarak Tanzimat, 3 Kas›m 1839 tarihinden bafllay›p II.<br />
Meflrutiyet’in ilan›na kadar (1908) devam eden bir yenileflme sürecinin ad›d›r.<br />
Tanzimat Ferman›’nda Osmanl› Sultan›, yabanc› erkân ve kendi halk› önünde;<br />
ç›kar›lan yeni kanunlarla (kavanin-i cedide) ülkesinde yaflayan herkesin “emniyyet-i<br />
can ve mahfuziyyeti-i ›rz ve namus ve mal” gibi yaflamsal haklar›n›n güvencesini<br />
veriyor ve ayr›ca sosyal hayat›n önemli bir yaras› olan “tayin-i vergi ve asakir-i<br />
mukteziyyenin suret-i celb ve müddet-i istihdam›” konular›na yeni düzenlemeler<br />
getiriyordu. Osmanl› Sultan›, keyfilikleri önleyecek olan “kavanin-i cedide”<br />
ile yeni ve aleni mahkemelerde yarg›lanmadan kimsenin -sultan veya vezir taraf›ndan<br />
da olsa- cezaland›r›lamayaca¤›n›; bu ba¤lamda din, dil, ›rk ayr›m› gözetmeksizin<br />
bütün tebaan›n can, mal, ›rz ve namuslar›n›n korunaca¤›n›; askerlik ve vergi<br />
kanunlar›n›n yeniden düzenlenece¤ini, ülkedeki yabanc› elçilerin (Dersaadet’imizde<br />
mukim bilcümle süfera) önünde söz veriyordu. Tanzimat’›n bu eflitlikçi söylemi<br />
‹mparatorluk içinde özellikle ‹slami kesim “küffar ile Müslüman eflit olur mu?”<br />
itiraz› ile Rum Patrikhanesi ise kendisine tan›nan ticari ve siyasi ayr›cal›¤›n di¤er<br />
unsurlarla ayn› seviyeye indirilmesinden dolay› karfl› ç›k›yorlard›.<br />
Tanzimat Ferman›’n›n ilan edilmesiyle yeniçerili¤in kapat›lmas›ndan dolay› ordusuz<br />
ve Kaptan-› Derya Paflas›’nca M›s›r’a kaç›r›ld›¤›ndan donanmas›z kalan Osmanl›<br />
hükümeti, ‹stanbul’u tehdit eder hale gelmifl isyanc› vali Mehmet Ali Pafla’ya<br />
ve K›r›m Savafl›’nda da Rusya’ya karfl› Avrupa’n›n yard›m›n› elde ediyordu.<br />
Osmanl› hükümeti bu fermanla, içifllerinde daha ça¤dafl düzenlemelere gidiyor;<br />
“Mecelle” ile “Medeni Kanun”u; “medrese” ile “yeni mektep”leri bir arada deneyimlemeye<br />
çal›fl›yordu.<br />
Ne var ki, hareketin lideri Reflit Pafla da dahil, o dönemdeki hemen bütün Osmanl›<br />
ayd›nlar›n›n; bu yenileflme program›n›n temel ifllevi, içeri¤i, amaçlar› ve s›n›rlar›<br />
hakk›nda net bir bilgileri yoktu. Daha çok “devletleraras› denge”yi hesaba<br />
katarak haz›rlanan ve “Tanzimat” ad›yla sunulan bu iyi niyetli programlar dizisi;<br />
yeterli ayd›n ve düflünce altyap›s›n›n olmay›fl›, Osmanl› Devleti’nin ekonomik, siyasi<br />
ve askerî zaafiyetler içinde bulundu¤u bir dönemde gündeme gelmesi gibi nedenlerle,<br />
ço¤u zaman amaçlanan›n tersine sonuçlar da verecek ve özellikle az›nl›klara<br />
tan›d›¤› s›n›rs›z toleransla Hristiyan milletlerin anayasal geliflmeleri ve ulusal<br />
ba¤›ms›zl›k isteklerinin bir manifestosuna dönüflen Islahat Ferman› (1856) ile<br />
‹mparatorlu¤un çözülüflünü daha da h›zland›racakt›. Ayr›ca, Osmanl› devlet adamlar›<br />
aras›ndaki rekabetin, bilgisizlikleri ve h›rslar› dolay›s›yla siyaseten yak›n olduklar›<br />
yabanc› devletlerin politikalar›na verdikleri tavizlerle yar›fl›r hale gelmesi; “Eskiden<br />
nüfuzlu paflalar›n himayesine girerek kariyer yap›l›rken, Reflit Pafla, yabanc›<br />
devlete dayanarak kariyer yapma 盤r›n› açm›flt›r.” diyen Do¤an Avc›o¤lu’nu<br />
hakl› ç›kar›r nitelikte bir siyasal yozlaflmaya da neden olmufltur.<br />
Bütün olumsuz etkilerine ra¤men Tanzimat’la bafllayan ve Osmanl› toplumu<br />
için yaflamsal öneme sahip yeniliklerin yap›lmas› kaç›n›lmazd›. Tanzimat hareketi,<br />
her fleyden önce, yüzy›llard›r süregelen düzensizli¤in, karmaflan›n (kaosun) etkisiyle<br />
yenilmifl, y›pranm›fl, yaflama yönelik güvenini ve giriflim gücünü yitirmifl bir<br />
topluma yeni ve zinde bir yaflam hamlesi kazand›rmay› amaçl›yordu. Kronikleflerek<br />
devletin varl›¤›n› tehdit eden düzensizlik yeni bir düzenle son bulacakt›. Elbette<br />
toplumsal de¤iflme ve geliflme at›l›mlar›n›n sonuçlar›n›, laboratuvarlardaki deney<br />
sonuçlar› gibi k›sa sürede ve s›n›rland›r›lm›fl, belirli çerçevelerde de almak olanaks›zd›.<br />
Tanzimat’la birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimat’›n neden
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
oldu¤u sorunlar de¤il; yüzy›llar›n birikimiyle oluflan ama de¤iflen dünyan›n gündeme<br />
getirdi¤i kaç›n›lmaz sonuçlar ve vak›alar dizgesi idi.<br />
Her fleye ra¤men Türk siyasal tarihinin önemli bir aflamas› olan Tanzimat süreci,<br />
yafland› ve k›sa vadede rahatlama; orta vadede büyük ve telafisi imkâns›z kay›plara<br />
neden oldu ise de uzun vadede Cumhuriyet düflüncesinin do¤up geliflmesini<br />
haz›rlad›, besledi ve büyüttü. Baz› tarihçiler bu sürecin, siyasal yönünü öne<br />
alarak ilk Meclis-i Mebusan’›n topland›¤› 1876 tarihine kadar devam etti¤ini ve bitti¤ini<br />
söylerler. Ancak Tanzimat, yaln›zca siyasi ve askerî bir yenileflme süreci olarak<br />
alg›land›¤›nda belki bu görüfl do¤ru say›labilir. Oysa Tanzimat’›n sosyal, ekonomik<br />
ve bilhassa edebî bir boyutu da vard› ve bu boyut; II. Meflrutiyet’in ilan›na,<br />
hatta Cumhuriyet’e kadar farkl› görüntü düzeylerinde ama ayn› perspektifte devam<br />
edecekti. Tanzimat kavram›n›n siyasi anlam›ndan çok edebî anlam›yla an›lmas›n›n,<br />
tan›nmas›n›n nedeni de budur. Zira Tanzimat’›n ikinci kufla¤› olarak bilinen Hamit/<br />
Ekrem/ Sezai mektebinin bir devam› niteli¤indeki Servet-i Fünun Dönemi,<br />
Ara Nesil ve Fecr-i Ati toplulu¤u gibi edebî hareketler; Tanzimat’la bafllayan yenileflme<br />
ilgisinin, hâlâ mecras›n› bulamam›fl aray›fllar› say›lmal›d›r.<br />
Düflünsel ve edebî anlamdaki Tanzimat; bir aray›fllar, sorgulay›fllar ve hep yeniden<br />
olufllar dönemini içine alan bir süreçtir, ki fiinasi’nin yenilik yolundaki ilk<br />
denemelerini yapt›¤› 1859 - bir görüfle göre de 1860- y›l›nda bafllar ve kendilik de-<br />
¤erlerini esas alarak dünya ile bütünleflmeyi amaçlayan Millî Edebiyat’a kadar; hatta<br />
uzun y›llar süren bu siyasal/toplumsal ve edebî aray›fllar›n, kavramsal bir arketip<br />
olarak somutlaflt›¤› genç Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar devam eder.<br />
MODERNL‹⁄‹N ÖNCÜLER‹<br />
Modernleflme (ça¤dafllaflma), kavram olarak aklilefltirme ve dünyevilefltirme<br />
ile do¤rudan ba¤lant›l› toplumsal bir dönüflüm sürecine gönderme yapar. Akl›n flekillendirdi¤i<br />
bir dünyadan; aflk›n, göksel ve ilahi güçlere ait söylemi d›fllayan modernizm,<br />
geleneksel kültürlerin, inançlar›n, aidiyetin ve ileri aflamada özgürlü¤ün<br />
yitimine yol açan özelli¤iyle s›k s›k elefltirilen bir kavram olarak da karfl›m›za ç›kar.<br />
Ancak modernizmin ileri aflamalar›ndaki “büyü bozumu” diye nitelendirilen<br />
özellikleri için yap›lan bu elefltiriler, 19. yüzy›lda, bilimsel, teknolojik ve idari aç›dan<br />
tipik bir Orta Ça¤ görünümü arz eden Osmanl› toplumu için pek de geçerli say›lmazd›.<br />
Böyle bir durumda modernleflme; Osmanl›’ya ait ülkü de¤erlerin, kavramsal<br />
düzeydeki birincil ad› idi. Osmanl›, yaflamak için kendini saran bu Orta Ça¤<br />
karanl›¤›ndan, de¤erler karmaflas›ndan; yönetim, e¤itim ve adalet sistemlerindeki<br />
ikilem ve çürümeden acilen kurtulmak durumunda idi.<br />
Ak›l, hukuk, elefltiri, demokrasi, evrim, özgürlük ve devrim gibi kavramlarla<br />
kendini ifade eden modernizmin bu tan›m›, 19. yüzy›ldaki Osmanl› ayd›nlar›n›n<br />
beklentileriyle büyük ölçüde örtüflür. Zira, Lale Devrinden beri devam eden yenileflme<br />
hareketlerinin özü ve esas yönelim amac›; yüzü dünyaya dönük ak›lc›, iradeli,<br />
bireyler yetifltirmek; bilimsel, teknolojik ve idari etkinliklere daha rasyonel bir<br />
ifllerlik kazand›rmakt›. Düflünsel/kültürel olarak yeterli bir zemini ve kendisine ifllerlik<br />
kazand›racak donan›ml› bir ayd›n kadroya sahip olmayan bu amaç, uzun y›llar<br />
kesintili, sanc›l› oluflum ve geliflim evreleri geçirdikten sonra, edebî ve düflünsel<br />
anlamda ilk gerçek temsilcisini fiinasi’de bulur. fiinasi’ye kadar geçen sürede;<br />
Tanzimat ayd›nlar›n›n yeniliklerin amac›, içeri¤i ve s›n›rlar› konusunda tam bir bilgiye<br />
sahip olduklar› söylenemez.<br />
Osmanl› ayd›nlar› aras›nda fiinasi, ak›lc› bir kavray›fl›; dünya ve Tanr› iliflkilerine<br />
kadar tafl›mak isteyen modernist bir öncüdür. fiinasi’nin dünyaya, topluma ve<br />
Düflünsel ve edebî<br />
anlamdaki Tanzimat; bir<br />
aray›fllar, sorgulay›fllar ve<br />
hep yeniden olufllar<br />
dönemini içine alan bir<br />
süreçtir.<br />
Modernleflme<br />
(ça¤dafllaflma), kavram<br />
olarak aklilefltirme ve<br />
dünyevilefltirme ile<br />
do¤rudan ba¤lant›l›<br />
toplumsal bir dönüflüm<br />
sürecinin ad›d›r.<br />
Osmanl› ayd›nlar› aras›nda<br />
fiinasi, ak›lc› bir kavray›fl›;<br />
dünya ve Tanr› iliflkilerine<br />
kadar tafl›mak isteyen<br />
modernist bir öncüdür.<br />
21
22<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
olaylara bak›fl›, geç kalm›fl bir Türk rönesans›n›n ilk aç›l›mlar›ndan izler tafl›r. Reflit<br />
Pafla için yazd›¤› Kaside(ler) ve Münacat’›; yenilik düflüncelerinin çiçeklendi¤i<br />
bahar müjdecisi birer dal gibidir;<br />
“Dilin iradesini baflta akl eder tedbir<br />
Ki terceman-› lisand›r an› eden takrir<br />
(...)<br />
Ziya-y› akl ile tefrik-i hüsn ü kubh olunur<br />
(...)<br />
Kavi zaifi eder kahr u cebr ile teshir<br />
Bu cebr-i men’ için akl-› befler kodu kanun<br />
Ki ettiler ana hükmünce adl u hak ta’bir<br />
(...)<br />
Bu adl u hakk›n adus› yine beflerdendür<br />
Olur muhaf›z› amma ki hame vü flemflir<br />
(...)<br />
Acep midir medeniyyet resulu dense sana<br />
Vücud-› mu’cizin eyler taassubu tahzir<br />
(...)<br />
Eya ahali-i fazl›n reis-i cumhuru”<br />
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 333-334)<br />
Akl›n, pozitivist düflüncedeki gibi bir kült haline dönüfltürülmeye çal›fl›ld›¤› Kaside;<br />
adaletli, kat›l›mc›, özgürlükçü bir hukuk ve toplum düzeni kurma tasar›m›n›<br />
içermesi ve bu düflüncelerin ifade buldu¤u “medeniyet resulü”, “reis-i cumhur” gibi<br />
kavramlara da bünyesinde ilk defa yer veriyor olmas› itibar›yla, düflün ve edebiyat<br />
dünyam›zdaki yenileflme çabalar›n›n bir beyannamesi say›labilir.<br />
Kaside’nin daha ilk dizesinde “akl” sözcü¤ü, “eder” yükleminin öznesi haline<br />
dönüfl(türül)müfltür: “Dilin iradesini baflta akl eder tedbir”. Kendisine tan›nan bu<br />
yap›c› eylem imtiyaz›, ça¤›n gözde kavram› akl›, “dil” sözcü¤ü ile ifade edilen insana<br />
ait de¤erler dizgesinin baflat/birincil etkin eyleyeni durumuna getirmifltir.<br />
Devrin Osmanl› toplumu için oldukça radikal ve iddial› say›labilecek bu söylem;<br />
toplumsal beklenti ufkuna ait özlemlerin, uzun ve s›k›nt›l› bir suskunluk sürecinden<br />
sonra âdeta bir patlamayla ortaya ç›kt›¤› izlenimini verir.<br />
Osmanl› toplumunun beklenti ufkundaki en önemli öge, karmafladan kurtulufltur.<br />
Zira, devlete ait kurumlar yozlaflm›fl ve kurumlar aras› eflgüdüm kaybolmufltur.<br />
Ayr›ca de¤erler sistemi, çöküfl süreci toplumlar›na ait tipik paranoyalarla altüst olmufltur.<br />
Bu kaotik durumdan ve de¤erler kargaflas›ndan ancak akl›n ayd›nl›¤›nda<br />
kurtulmak mümkündür: “Ziya-y› akl ile tefrik-i hüsn ü kubh olunur”. Ak›l, karmafladan<br />
kozmosa geçiflte en büyük k›lavuzdur.<br />
De¤erler hiyerarflisinde en tepe noktay› iflgal eden ak›l; dünyay›, insan› ve toplumu<br />
dönüfltüren, yöneten ve yönlendiren bir güce sahiptir. ‹nsan, akl›n ayd›nl›-<br />
¤›nda (ziya-y› akl); güzel ve çirkin, iyi ve kötü (hüsn ü kubh) aras›ndaki farklar›<br />
ö¤renir, ay›rt eder. Ak›l; ayr›flt›r›c›, belirleyici ve fark ettirici nitelikleri olan etkin bir<br />
de¤erdir ve dikkat edilirse bu de¤er, ›fl›k (ziya) imgesi ile desteklenmifltir. Demek<br />
ki ak›l, karanl›¤a ve ba¤nazl›¤a (taassup) karfl› kurtar›c›/ ayd›nlat›c› bir misyon da<br />
yüklenmifltir. Üstelik buradaki ak›l, yaln›zca do¤rular› gösteren, karanl›klar› ayd›nlatan<br />
ve bundan sonra at›l kalan bir fenomen de¤il; ayn› zamanda toplumsal düzenin<br />
kurucusu ve koruyucusudur da; toplumsal yaflamda, güçsüzler(zaif)in güçlüler(kavi)in<br />
elinde kal›p ezilmemesi için, -akl-› befler- yasalar da yapar ve bunu<br />
hak ve adalet diye adland›r›r. Yasalara uymayanlar› ise kalem ve k›l›ç (hame ve<br />
flemflir) birlikte yola getirecektir.
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
Düzenleyici akl›n k›ld›¤› “tedbir (denetleyici seçicilik, etkin yönlendirme) ile<br />
“dilin iradesi” (gönlün istekleri, yöneliflleri)ndeki rastlant›sall›¤› ortadan kald›rmas›,<br />
“akla uygunluk” gibi yeni ve modernizmin bir ölçütünü de gündeme getirecektir.<br />
fiinasi’yi takip eden Tanzimat ayd›nlar›, bu tarihlerden itibaren gerçe¤in benimsenmesinde<br />
“akla uygunluk ilkesi”ni bir düstur olarak kabul edeceklerdir. Bütün<br />
bu düflüncelerde, Auguste Comte’ün pozitivist dünya görüflü ile flekillendirdi-<br />
¤i ‹nsanl›k Dini (Religion de l’humanite)’ne ait tasar›lardan izdüflümler görmek<br />
mümkündür. Comte, rasyonel bir toplum düzeni kurmak için; “toplumlar›n ilerleme<br />
ülküsü” ile “geleneksel otorite” gibi iki ayr› kutuptaki düflünceyi uzlaflt›rmak,<br />
birlefltirmek çabas›nda idi. Pozitif bilimler, bu “yap›c›” birleflimde temel araç olacakt›.<br />
Zira Comte’a göre, “bunal›ml› toplumlar, düzeni (ordre) sa¤layamadan ilerleme<br />
(progres) kaydedemezlerdi.” Do¤rusu Osmanl› toplumu için düzeni sa¤lamak<br />
da, ilerlemek de yaflamsal öneme sahip temel iki sorundu. Ama ne yaz›k ki<br />
fiinasi ve di¤er modernist öncüler, bu sorunlara iflaret edecek; fakat derin ve köklü<br />
çözüm önerileri sunamayacaklard›. Bunun için sosyo-kültürel zeminin haz›rlanmas›<br />
kadar, radikal dönüflümleri kitle deste¤i ile yapabilecek büyük devrimciler de<br />
gerekliydi.<br />
fiinasi’nin modernist ba¤lamdaki öncü kiflili¤ini tamamlayan en önemli görüfllerinden<br />
birisi de varoluflçu düflünürlerin “insan kendi kendini seçer” ifadesine çok<br />
yak›n bir biçimde söyledi¤i<br />
“Kader dedikleri halk›n murad-› hakt›r kim<br />
Ezelde etti bizi her umurda tahyir”<br />
beytinde yatar. “Tahyir” sözcü¤ü, bizi fiinasi’nin kasidesindeki düflünsel özgünlü-<br />
¤e tafl›yan açar sözcüktür. Ferit Devellio¤lu lügati tahyir’i; “birini, iki fleyden birini<br />
seçmek durumunda b›rakma, istedi¤ini seçmeyi teklif etme” fleklinde tan›mlar.<br />
Yani “kader” denilen fley, insan›n seçiflleri, tercihleri ve gayretleridir. Tanr›, seçimlerimizde<br />
bizi ezelden beri serbest b›rakm›flt›r. Seçimleriyle bafl bafla kalan insan,<br />
kendini, nas›l yapmak istiyorsa öyle olur. ‹leriye yönelik tasar›mlar› ve seçiflleri ile<br />
gelece¤ini biçimlendiren insan, dolay›s›yla “kader”ini de bir bak›ma kendi belirler.<br />
Bu durum, insan› sorumluluklar›n› üstlenmeye ve kendisi ile olgular dünyas›n› daha<br />
analitik bir düzeyde de¤erlendirmeye yöneltir. ‹nsan, seçtiklerinden sorumludur.<br />
fiinasi’nin teslimiyetçi ve külli bir “kader” anlay›fl› yerine; daha ak›lc› bir anlay›fla<br />
yönelmesi, bireyin seçiflleriyle gelece¤ini ve kendini kurdu¤unu söylemesi, oldukça<br />
düflündürücüdür. Zira devrinde kainat› sorgulayan, araflt›ran gözlerle seyretmek<br />
yerine “hayretle seyretmek” ve bulunan her fleyi, peflinen Tanr›’n›n bir delili<br />
sayma düflüncesi hâkimdir. Oysa fiinasi, Tanr›’n›n bile ak›lla kavranmas› gereken<br />
bir de¤er oldu¤una inan›r:<br />
“Vahdet-i zat›na akl›mca flehadet laz›m<br />
Can u gönlümle münacat ü ibadet laz›m”<br />
fiinasi’nin Münacat’› incelendi¤inde; bütün bir fliirin bu iki dizeyi söylemek için<br />
kuruldu¤unu görürüz. fiinasi burada, peflin kabullerin ötesinde soran, elefltiren ve<br />
ikna edilmeyi bekleyen bir zihin olarak karfl›m›za ç›kar. Tanr›, e¤er yüksek bir içtenlik<br />
de¤eri ise insan›n onu akl›yla da kavramas›, aklen de inanm›fl olmas› kadar<br />
do¤al ne olabilir. Fakat fiinasi, Tanr›’n›n sorgusuz kabul edilmesine pek ikna olmad›¤›n›<br />
gösteren bu düflüncesini bir kötülük esintisi gibi sayar ve içine düfltü¤ü günah<br />
psikozuyla, bütün bir fliir boyunca özür dilemeye çal›fl›r:<br />
“Ne dedim tövbeler olsun bu da fi’l-i flerdir<br />
Benim özrüm günehimden iki kat bed-terdir.<br />
(...)<br />
23<br />
Comte’a göre, “bunal›ml›<br />
toplumlar, düzeni (ordre)<br />
sa¤layamadan ilerleme<br />
(progres) kaydedemezlerdi.”<br />
fiinasi’yi takip eden<br />
Tanzimat ayd›nlar›, gerçe¤in<br />
benimsenmesinde “akla<br />
uygunluk ilkesi”ni bir düstur<br />
olarak kabul edeceklerdir.
24<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Tanr›’n›n ma¤firetinden de büyük mü günehim<br />
(...)<br />
Beni affetme¤e fazl-› ilahisi yeter<br />
Sanma hafla kerem-i na mütenahisi biter”<br />
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 331).<br />
Geleneksel münacaat formlar›nda bu tür af dilemeler, Tanr›’n›n ma¤firetine s›-<br />
¤›nmalar normal say›labilir. Ama fiinasi, “akl”› bir flehadet unsuru olarak görmeye<br />
bafllad›ktan sonra tamamen bu düflüncesinin etkilerini tahfife yönelik fleyler söylemeye<br />
bafllar: “Tanr›’n›n ma¤firetinden de büyük mü günehim”, “Beni affetme¤e<br />
fazl-› ilahisi yeter”, “Neyleyim yüz bulamam ye’s ile afv›m talebe” vb. Dikkat edilirse<br />
bu söyleyifller, geleneksel söyleyifllerden kul psikolojisi ile yap›lm›fl blok<br />
ödünçlemelerdir. Yani burada fiinasi de¤il, gelenek arka-planl› “kul” konuflmaktad›r.<br />
As›l fiinasi, Tanr›’n›n varl›¤›na çok net bir flekilde ak›lla da delil aramaya kalk›flan<br />
söyleyifltedir. 17. yüzy›ldan itibaren pozitif bilimlerdeki ilerlemeler, akl› bir kült<br />
haline getirmiflti ve 19. yüzy›l Avrupa’s›nda bile yasaklanm›fl birçok bilginin (Bühner<br />
gibi) eserleri, Osmanl›’n›n merkezden uzak noktalar›nda (Suriye, M›s›r, Selanik<br />
vb.) gizlice okunmakta idi. 19. yüzy›l düflünce konsepti ve Avrupa’daki örnekler<br />
de genel olarak dikkate al›nd›¤›nda pozitivist mant›¤›n kültlefltirdi¤i akl›n Tanr›<br />
konusunda verece¤i cevap bellidir. fiinasi de as›l, akl›n, dönemindeki bu göksel<br />
de¤erleri d›fllay›c› anlam›n›n uyand›raca¤› etkilerden ürkmekte ve aff›n› dilemektedir.<br />
fiinasi’nin bu tavr›, dönemin Osmanl›/Türk ayd›n›n›n -hatta flimdi de- içine<br />
düfltü¤ü ikilemin belki de en aç›k örne¤idir.<br />
Ayn› Münaacat’ta “Göremez zat›n› mahlukunun adi nazar›” diyen fiinasi ile<br />
“Vahdet-i zat›na akl›mca flehadet laz›m” diyen fiinasi aras›nda karfl›laflt›r›lamayacak<br />
kadar büyük farklar vard›r. Birinde insan, “adi nazar”lar› olan günahkâr bir kuldur,<br />
aciz ve zavall›d›r. ‹kincisinde, gereklilik kipiyle konuflan ve bireyleflme temayülündeki<br />
flüpheci “ben” konuflmaktad›r. Kan›mca bu iki dizeyi, Münacaat’›n di¤er bütünü<br />
karfl›s›na koyabiliriz. Yani bir tarafta, geleneksel söylemin al›fl›lm›fl kal›p ifadeleri<br />
ile konuflan kul; di¤er tarafta, bireyleflme çabalar›n›n öne sürdü¤ü huzuru<br />
kaçm›fl, tereddütlü bir insan var. ‹çine düfltü¤ü ikilemi bir yara gibi zihninde tafl›yan<br />
bu insan, söylediklerinin büyük bir “gühah” say›labilece¤ini düflünerek -inanc›<br />
gere¤i- sürekli “ma¤firet” dilemekte; ama Tanr›’ya akli deliller aramaktan da geri<br />
durmamaktad›r. Münacat’taki bu beyitte, biraz da -kendi beklenti ufkuyla k›smen<br />
birlefltirdi¤i- ça¤›n›n rasyonel nitelikli din ve dünya görüflü ad›na konuflan fiinasi,<br />
Fransa’da ö¤rencilik y›llar›nda, bu ba¤lamda ö¤rendi¤i “akla uygunluk” ilkesini,<br />
samimi bir flekilde kendi iklimindeki din ve dünya görüflü anlay›fl›na -biraz<br />
gelenek kal›pl› da olsa- tafl›mak ister.<br />
Fakat ne olursa olsun “Vahdet-i zat›na akl›mca flehadet laz›m” dizesindeki cesur<br />
söyleyifl, elma kurdu gibi Osmanl› ayd›n›n›n inanç dünyas›na düflen ve sürekli<br />
geliflecek olan derin bir flüphenin göstergesidir. Bu flüphe göstergesinin etkileri,<br />
Sadullah Pafla, Beflir Fuat ve Tevfik Fikret’te daha da aç›mlanarak görünecek ve<br />
Osmanl› toplumunun kaotik yap›s› ile modernizmin geçer de¤eri “akla uygunluk”<br />
ilkesi aras›ndaki karfl›tl›k, uygun bir ç›k›fl yolu bulamayan bu öncüleri boflluk vehmine<br />
düflürecek ve ciddi buhranlar yaflamalar›na neden olacakt›.<br />
Büyük bir de¤erler çat›flmas›yla beslenen bu boflluk vehmi, her ne kadar daha<br />
önce Akif Pafla (1789-1848)’n›n Adem Kasidesi’nde kendini gösterse de oradaki<br />
yokluk (adem) düflüncesinin derin ve boyutlu bir aç›l›ma sahip oldu¤unu söylemek<br />
güçtür. Zira Akif Pafla, muhteris mizac›n›n ve biraz da kötü talihin öne sürdü¤ü sürgün<br />
ve azillerle epey ac› çekmifl, kendi deyimiyle “bizar-› vücud”, “dil-teng-i hesti
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
ile rencur” ve “bimar-› gam”a duçar olmufl “bedbaht” bir devlet adam›d›r. Nitekim<br />
Mülkiye Naz›rl›¤› s›ras›nda, vuku bulan Churchill vakas›, onun devlete ve hayata<br />
olan inanc›n› sarsar. ‹ngiliz misyonundan Churchill, Kad›köy taraflar›nda avlan›rken<br />
miyoplu¤u nedeniyle bir Türk çocu¤unu hedef yap›p vurur ve tutuklan›r. Bu<br />
tutuklanma olay›n› ticari imtiyazlar elde etmek üzere büyütüp Osmanl› üzerinde<br />
bask› kurmak isteyen ‹ngiliz devlet adamlar›, Churchill’in tutukluluk halini sona erdirmekle<br />
kalmazlar; Akif Pafla’n›n görevine son verdirdikleri gibi genifl ticari imtiyazlar<br />
da elde ederler.<br />
Haks›z oldu¤u halde Churchil’e tan›nan imtiyaz, Akif Pafla’n›n hiç yoktan cezaland›r›lmas›,<br />
asl›nda ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti üzerindeki karfl› konulamaz<br />
nüfuzu ve bask›s›n›n bir göstergesi idi. Bu durum, Osmanl›’ya büyük bir prestij<br />
kaybettirdi¤i kadar, Akif Pafla’n›n da yaflama küsmesine neden olur. ‹flte böylesine<br />
d›fl bask›lar›n refakatinde geliflen Akif Pafla’n›n yokluk vehmi, düflünsel bir fark<br />
ediflin ifade edilmesinden çok; u¤rad›¤› haks›zl›klar ve bedensel rahats›zl›klar›n<br />
dünyadan kopard›¤› ve fazlaca kötümser yapt›¤› bir mizac›n; divan fliirinin söz<br />
oyunlar›ndan da yararlanarak yaflam›, dünyay› hiçlik’le tehdit eden s›zlanmalar›ndan<br />
ibarettir. Yoklukla burun buruna gelen bu s›zlanmalar›, “dahili tekamül”ümüzün<br />
çok az yank› bulan zay›f bir at›l›m› olarak görebiliriz. Bu tedirgin fark edifl düzeyi<br />
as›l yank›s›n›, Sadullah Pafla ve Beflir Fuat’ta bulacak ve Bat›’n›n pozitif bilimlerdeki<br />
baflar›s›na yakinen tan›kl›k eden bu iki insanda derin ruhsal k›r›lmalara<br />
neden olacakt›.<br />
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, kuvvetler ayr›m›n› “meclis-i meflveret” kavram› ile<br />
gündeme getirip iktidar paylafl›m›n› kurumsallaflt›rmak isteyen Yeni Osmanl›lar’›n<br />
Osmanl›/Türk modernleflmesinde önemli katk›lar› oldu¤unu belirtmek gerekir.<br />
Özellikle Nam›k Kemal’in iradi bir insan tipolojisi yaratmaya yönelik tutumu, kat›l›mc›<br />
bir yönetim sisteminden yana tav›r ve çal›flmalar›, onu da modernli¤imizin<br />
öncülerinden saymam›z› gerektirmektedir. fiinasi’nin özellikle halka ulaflma konusunda<br />
bir araç olarak gördü¤ü ve “lisan-› avam üzre” diye niteledi¤i dil egzersizleri,<br />
Nam›k Kemal’de ancak sistemli, bilinçli bir hal al›r.<br />
Nam›k Kemal’in Tasvir-i Efkâr’da (1866) yay›mlanan “Lisan-› Osmaninin<br />
Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülahazat› fiamildir” adl› makalesi, Millî Edebiyat ve<br />
daha sonra Cumhuriyet’in dil politikalar›n› belirleyecek düzeyde öngörülü bir içerik<br />
tafl›makta idi. Türkçenin yaz› dili olarak Arap ve Fars dillerinin bask›s› alt›ndan<br />
kurtulup öne ç›kmas›, yaln›zca edebiyat›n de¤il bütün toplumun bilinç yap›s›nda<br />
önemli de¤iflmelerin bafllang›c› olaca¤›n› biliyor ve savunuyordu. Zira Nam›k Kemal’e<br />
göre, üç dilin gramer kurallar› ile iflleyen Osmanl›ca ile bir mektup yazabilmek<br />
için bile en az 6-7 y›ll›k bir süre kiflinin kendini bu ifle vermesi gerekmektedir:<br />
“Türkçede, de¤il fünun, hâlâ edebiyat dahi lay›kiyle tedvin olunmad›¤› için<br />
Arap ve Acem ve onlara ilaveten ehl-i kalem lisanlar›n› ö¤renmek yolunda zaman-<br />
› tahsilin bir ço¤unu ifna’ etmedikçe tahriren dürüstçe ifade-i meram kabil de¤ildir.<br />
(..) Bizde ise bir adam Arabi ve Farisi mukeddamat›na alt› yedi sene vakf-› vücud<br />
etmelidir ki, imla ve manas› yerinde bir mektup yazabilsin.”<br />
Bu ba¤lamda Nam›k Kemal’in, halk›n geliflmesi ve bilinçlenmesi için Türkçenin<br />
esas al›nmas›n› istedi¤i kadar, halk dershanelerinin aç›larak milletin yetifltirilmesi<br />
ve kad›nlar›n okutulmas›n› da ›srarla savundu¤unu görmekteyiz. Ayr›ca Frans›z<br />
Devrimi’nden mülhem “hürriyet”, “vatan”, “milliyet” vb. kavramlar ve imgeler de<br />
yine Nam›k Kemal’in, fliirleriyle birlikte edebiyat›m›za girmifltir.<br />
Onun eserlerinde, vatan ve toplum için var olan ve daima hak ve görevleriyle<br />
birlikte an›lan iradi insan; savafllar›n ve var olufl mücadelelerinin bitti¤i anda birey-<br />
Nam›k Kemal, halk›n<br />
geliflmesi ve bilinçlenmesi<br />
için Türkçenin esas<br />
al›nmas›n› istedi¤i kadar,<br />
halk dershanelerinin<br />
aç›larak milletin<br />
yetifltirilmesi ve kad›nlar›n<br />
okutulmas›n› da ›srarla<br />
savunmufltur.<br />
25<br />
Frans›z Devrimi’nden<br />
mülhem “hürriyet”, “vatan”,<br />
“milliyet” vb. kavramlar ve<br />
imgeler Nam›k Kemal’in<br />
fliirleriyle birlikte<br />
edebiyat›m›za girmifltir.
26<br />
Toplum hareketlendiricisi:<br />
Bilinçsiz bir kalabal›k<br />
halinde bulunan ve çok<br />
yüksek potansiyel de¤erleri<br />
olan toplumu uyufluk,<br />
bilinçsiz, ümitsiz bekleyiflten<br />
kurtaran ve onu yeni<br />
misyonlarla donatan,<br />
kendilik de¤erleri ile<br />
bilinçlendiren ve gelece¤e<br />
yönelten kifli.<br />
Nam›k Kemal, topluma ve<br />
millete zarar verecek olan<br />
sen-ben çekiflmesini b›rak›p<br />
insan›n var olufl flart› olan<br />
hürriyet’i, vatan ve millet<br />
için öncelemek gerekti¤ini<br />
savunur. Bu yönüyle Nam›k<br />
Kemal, uyuyan bilinci<br />
uyand›ran bir toplum<br />
hareketlendiricisi kimli¤i<br />
tafl›r.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
leflecek bir iç donan›ma da sahiptir. Modernleflme konusunda toplumsal seferberli¤in<br />
h›z›ndan memnun olmayan ve bunu daha öncelemek için yaz›lar›yla çaba sarf<br />
eden vatan flairi Nam›k Kemal’i, sosyolojik anlamda tam bir “toplum hareketlendiricisi”<br />
olarak de¤erlendirebiliriz:<br />
Murabbâ<br />
S›dk ile terk edelim her emeli her hevesi<br />
K›ral›m hâil ise azmimize ten kafesi<br />
‹nledikçe eleminden vatan›n her nefesi<br />
Gelin imdâda diyor bak budur Allah sesi<br />
Bize gayret yak›fl›r merhamet Allah’›nd›r<br />
Hükm-i âti ne fakîrin ne flehinflâh›nd›r<br />
Dinle feryâd›n› kim terceme-yi âh›nd›r.<br />
‹nledikçe ne diyor bak vatan›n her nefesi<br />
Mahv eder kendini bülbül bile hürriyet için<br />
Çekilir mi bu belâ âlem-i pür-mihnet için<br />
Dîn için devlet için can çekiflen millet için<br />
Azme hâil mi olurmufl bu çürük ten kafesi<br />
Memleket bitti yine bitmedi hâlâ sen ben<br />
Bize bu hâl ile bizden büyük olmaz düflmen<br />
Dest-i a’dâday›z Allah için ey ehl-i vatan<br />
Yetiflir terk edelim gayri hevâ vü hevesi<br />
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 380).<br />
Nam›k Kemal, Osmanl›-Rus Savafl› dolay›s›yla yazd›¤›, biçim aç›s›ndan eski,<br />
içerik aç›s›ndan yeni olan Murabbâ’da, klasik fliirimizde kullan›lmayan “hürriyet”,<br />
“vatan”, “devlet” ve “millet” kavramlar›n› ifller. Hürriyet ve vatan için ölmenin yüce<br />
bir erdem oluflundan bahseden flair, daha ilk bölümde vatan sevgisini, özverili<br />
ve ç›kars›z birlikteliklerdeki yans›malarda arar. Dizelerde, toplumun dinamizmini<br />
oluflturan ülkülere ulaflmak için sen-ben çekiflmesinden uzak, biz’e dönüflen bir<br />
yüksek de¤erler manzumesi yarat›r. “Din için devlet için can çekiflen millet için”<br />
gösterilen her çaba ben’den biz’e dönüflümün bir göstergesi olmakla birlikte, “Azme<br />
hâil mi olurmufl bu çürük ten kafesi” bile bu azim ve kararl›l›kta biz’e engel olmamal›d›r,<br />
bilincini afl›lar. Dolay›s›yla topluma ve millete zarar verecek olan senben<br />
çekiflmesini b›rak›p insan›n var olufl flart› olan hürriyet’i, vatan ve millet için<br />
öncelemek gerekti¤ini savunur. Bu yönüyle Nam›k Kemal, uyuyan bilinci uyand›ran<br />
bir toplum hareketlendiricisi kimli¤i tafl›r.<br />
Ziya Pafla da modernleflme konusunda özelikle “fiiir ve ‹nfla” makalesi ile önemli<br />
katk›larda bulunmakla birlikte, karars›z kiflili¤i ve hasis mizac›, daha sonra onun<br />
bu yoldan dönmesine ve Nam›k Kemal’le yollar›n›n ayr›lmas›na neden olacakt›r.<br />
Sadullah Pafla (1838-1890) ise flair olmaktan çok, 19. yüzy›l Bat› dünyas›n›n<br />
yapt›¤› teknolojik hamleler karfl›s›nda hayretini gizleyemeyen ve bütün bu geliflmelerin<br />
öznesi olarak gördü¤ü pozitivist düflünceyi tazim eden ayd›n bir Osmanl›<br />
bürokrat› kimli¤i ile karfl›m›za ç›kar. Onun 19. As›r adl› manzumesi, ça¤›n ruhunu<br />
çok iyi kavrad›¤›n› göstermektedir;<br />
“Eriflti evc-i kemalata nur-› idrakat<br />
Yetiflti rütbe-i imkana k›sm-› mümteinat<br />
Besait oldu mürekkeb, mürekkeb oldu basit<br />
Bedahat oldu tecarible hayli mechulat
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
(...)<br />
Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz<br />
(...)<br />
Heva vü berk ü ziya vü buhar u m›knat›s<br />
Yed-i tasarruf-› insanda unsur-› harekat<br />
(...)<br />
Ne kald› çeflme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab<br />
Ne kald› nüsha-› efsun, ne hükm-i t›ls›m›yyat<br />
(...)<br />
Ne kald› remil ü kehanet, ne kald› cifriyyat<br />
(...)<br />
De¤il ukule Ekanim k›ble-i hacat<br />
(...)<br />
Hudud-› hakku vezaif muayyen ü sabit<br />
Ne kald› cebr ü tegallüb, ne kald› keyfiyyat<br />
Hukuk-› flahsu tasarruf masun taaruzdan<br />
Zaman zaman-› terakki, cihan cihan-› ulum<br />
Olur mu cehl ile kabil beka-y› cemiyyat”<br />
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 365).<br />
19. As›r manzumesi, de¤iflen dünyan›n, bizim düflünsel yan›m›za çarpmas›yla<br />
ortaya ç›kan hayretli fark edifller dizgesini içeren bir belge niteli¤i tafl›r. 25 beyitten<br />
kurulu manzume; öncelikle, insan ve fleyler aras›ndaki iliflkinin yeni bir milad›n›<br />
oluflturan düflünce kazan›mlar›n› sayg›yla yücetir, tazim eder. Sonra bu kazan›mlar›n<br />
dünyada neleri de¤ifltirdi¤ini ve neleri yok etti¤ini s›ralar. Buna göre, topyekûn<br />
bir de¤erler de¤ifliminden söz etmek mümkündür. Zira “basit” zannedilen fleylerin<br />
karmafl›k (mürekkep), karmafl›k zannedilen fleylerin de basit, yal›n ve tek yönlü oldu¤u<br />
anlafl›lm›flt›r. Buna ilaveten mecazlar hakikate, hakikatler mecaza çevrilmifltir.<br />
Kimya bilimindeki geliflme; havan›n, suyun, topra¤›n ve ›fl›¤›n içindeki gizil gücü<br />
a盤a ç›karm›fl ve insanl›¤›n kullan›m›na (yed-i tasarruf-› insan), emrine sunmufltur.<br />
Böylece akl›n› kullanarak dünyan›n en güçlü varl›¤› haline gelen insan<br />
için, zaman ve mekân boyutlar› da de¤iflmifl ve k›salm›flt›r: “Tefahür eylemesin mi<br />
bu asr a’sara/ K›saltt› bu’d-i mekân ü zaman› muhtereat.” Mesafeleri aflan yeni icat<br />
ve aletleri bünyesinde tafl›yan ve bunlarla hurafeleri, bat›l inançlar› yok eden 19.<br />
as›r, kazan›mlar›yla övünmelidir.<br />
‹nsan, akl›n› kullanarak do¤adan kendine yeni bir dünya kurmufltur. Bu yeni<br />
dünyan›n efendisi, Orta Ça¤ anlay›fl›n›n do¤ufltan suçlu kabul etti¤i, günahkâr gördü¤ü<br />
ve daima affedilmeyi, güdülmeyi bekleyen “‹sa’n›n kuzular›” de¤il; ak›lla<br />
dünyay› yeniden flekillendiren, Tanr›sal cenneti yeryüzünde kurmaya niyetli, kuflkucu<br />
ve biraz isyankâr ama çözümü hep kendi gerçek dünyas›nda arayan bir insan<br />
tipiydi. Eski insan tipi, kendisinden büyük güçlerin nesnesi; yeni insan tipi ise<br />
dünyan›n ve kendi eylemlerinin öznesi olma iddias›nda idi. Bu yeni insan tipi, Avrupa’da<br />
Rönesans’tan sonra ortaya ç›km›fl ve dünyan›n gidiflat›n› de¤ifltiren büyük<br />
at›l›mlar› gerçeklefltirmifl; havan›n, suyun, tafl›n/kömürün gücü, bu yeni insan›n<br />
gücünün yan›nda yer alm›flt›. Ifl›¤›n, sesin ve topra¤›n sakl› güçleri de daha sonra<br />
bu yeni insan›n gücüne kat›lacak ve dünya, bu iradi insan taraf›ndan yeniden yorumlanmay›,<br />
biçimlenmeyi bekleyecekti. ‹flte bu yeniden yorum, eski kanaatleri<br />
kökten geçersiz kabul ediyordu; yeni insan daha realist bir gözle dünyaya bakmaktad›r.<br />
Gözlem ve deneyimleri (tecarib) ile yeni bir bilgi konsepti oluflturan bu<br />
27<br />
19. As›r manzumesi, de¤iflen<br />
dünyan›n, bizim düflünsel<br />
yan›m›za çarpmas›yla ortaya<br />
ç›kan hayretli fark edifller<br />
dizgesini içeren bir belge<br />
niteli¤i tafl›r.
28<br />
Sadullah Pafla’ya göre,<br />
cehalet, toplumun<br />
gelece¤ini tehdit eden en<br />
büyük tehlikedir.<br />
Beflir Fuat, Türkiye’de ilk<br />
defa realizmi “hakikuyyun”<br />
diye tan›mlayan ve hakk›nda<br />
makaleler yazan kiflidir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
yeni insan için; H›z›r’› ölümsüzlü¤e ulaflt›rd›¤› söylenen hayat suyunun çeflmesi<br />
(çeflme-i heyvan), ölümcül hastalar› iyilefltiren mucizevi ilaç (daru-y› Suhrab), remil,<br />
kehanet ve cifriyyat gibi bilinmezli¤in eski inançlar› geçersiz kalm›flt›r. Art›k<br />
kötülük fley’lerin kendisinde de¤il, ona karfl› bizim nas›l tav›r ald›¤›m›za ba¤l›d›r;<br />
yani Hüma kuflu saadet, baykufl u¤ursuzluk getirmez.<br />
Bizim Tanzimat’la beraber yöneldi¤imiz dünya iflte böylesine do¤an›n güçlerini<br />
ak›lla yan›na alm›fl bir dünya idi. Oysa son dönem Osmanl› medreselerinde pozitif<br />
bilimlere ait derslerin say›s› yok denecek kadar azd› ve olanlar›n ço¤u da hükümsüz<br />
hale gelmifl eski bilgi nakillerinden ibaret idi. De¤iflen dünya, hâlâ bilginin<br />
ne denli önemli oldu¤unu kavrayamam›fl çözülüfl dönemi Osmanl› ayd›n›nda<br />
iflte böylesi bir flaflk›nl›k ve panik hali yaratacakt›.<br />
Sadullah Pafla, pozitif bilimlerdeki bu ilerlemelerin hukuksal yan›na da de¤inir.<br />
Zira bu yeni insan tipi; kiflisel hak ve görevlerin yasal düzenlemelerle belirlendi¤i,<br />
cebrin, zorbal›¤›n/ tagallüb ve keyfili¤in ortadan kald›r›ld›¤› modern bir toplum<br />
yap›s›n›n da temelini atm›flt›r:<br />
“Hudud-› hakk u vezaif muayyen ü sabit<br />
Ne kald› cebr ü tegallüb, ne kald› keyfiyyat<br />
Hukuk-› flahs u tasarruf masun taaruzdan”.<br />
Modern toplumda bireyin kendisi ve kiflilik haklar› tecavüzkâr taarruzlardan,<br />
akl›n koydu¤u yöntemlerle, yani, hukuk ve adalet sistemleri ile korunmufltur. Yasalar<br />
herkese eflit davrand›¤›ndan “Ne Amr Zeyd’in esiri ne Zeyd Amr’a veli”dir;<br />
herkes birey olarak hukukun güvencesi alt›ndad›r. 19. yüzy›l için bütün bu görüfller,<br />
Auguste Comte’un bir toplum dini yaratma çabalar›n›n zeminini oluflturacak<br />
nitelikte iken, Sadullah Pafla yine gelenek ba¤lant›l› bir iliflkiyle düflüncelerini toplar;<br />
dünyadaki bilimsel ve hukuksal geliflmeler; Yarat›c› (Bari)’n›n birli¤ini onamak<br />
üzere bir araya topland›, der:<br />
“Esas-› hikmet-i asr oldu vahdet-i Bari”<br />
19. As›r manzumesinde, yeni irfan uyan›fl›n›n do¤um yeri (metali-i irfan); eskiden<br />
oldu¤u gibi Herat, M›s›r, Rum de¤il Bat› (Megarip)’d›r. Art›k zaman; geliflme<br />
(terakki) zaman›, dünya ilim dünyas›d›r. Cehalet, cemiyetin gelece¤ini tehdit eden<br />
en büyük tehlikedir: “Zaman zaman-› terakki, cihan cihan-› ulum / Olur mu cehl<br />
ile kabil beka-y› cemiyyat”. Sadullah Pafla’ya göre, yaflamak, var olmak ve ilerlemek<br />
için; zaman›n gereklerini çok iyi kavramak ve bu irfanla gelece¤i kurmak zorunday›z.<br />
Bu tav›r; ayn› zamanda, çevreye tutuklu kalmaktan kurtularak ondan bir<br />
dünya yaratmak iddias›ndaki varl›¤›m›z›n insanlaflma çabas›d›r. Ne yaz›k ki, Bat›’n›n<br />
bu teknik üstünlü¤ü karfl›s›nda gözleri kamaflan ve kendi de¤erlerinden flüpheye<br />
düflen ayd›n›m›z; temas etti¤i dünyalardan gerekli özümsemeleri yaparak bir<br />
kendilik at›l›m› gerçeklefltirebilecek bir donan›ma sahip de¤ildir. Onlar yaln›zca birer<br />
naif ç›ra niteli¤inde öncülerdir ve birçoklar› ayd›nlatmak istedikleri yolun ortas›nda,<br />
Bat›’dan gelen fliddetli ak›mlara dayanamay›p kendi kendilerini söndürmüfllerdir;<br />
Sadullah Pafla Viyana’da görevli iken, bu de¤er çat›flmalar›yla girdi¤i bunal›m<br />
sonucu intihar etmifltir (1890).<br />
Beflir Fuat (1852-1887) da yine modernleflme yolunda önemli hizmetleri olmufl<br />
ve ne yaz›k ki, yolun yar›s›nda kendini söndürmüfl ayd›nlardan birisidir. Büchner,<br />
Jean Masse ve Claude Bernard’dan yapt›¤› çevirilerle Türkiye’de ilk defa realizmi<br />
“hakikuyyun” diye tan›mlayan ve hakk›nda makaleler yazan Beflir Fuat, bu düflünceler<br />
do¤rultusunda, fizik ve kimya bilimlerindeki mekanizman›n ayn›s›n›n hayat<br />
ilminde de mevcut oldu¤unu savunur ve dolay›s› ile aflk›n ve metafizik görüfl-
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
leri reddeder. Bat›daki pozitivist düflünce kazan›mlar›n›n ülke gündemine akmas›n›<br />
sa¤layan Beflir Fuat’›n mevrus hastal›¤› ve yaflad›¤› iç çat›flmalar nedeniyle intihar<br />
etmesi, modernleflme çabalar› için büyük bir kay›p olmufltur. Bu ba¤lamda,<br />
Beflir Fuat’›n b›rakt›¤› yerden çal›flmalar›n› daha düzenli bir flekilde yürüten Ahmet<br />
fiuayp’›, biraz daha öncesinden uzun öyküleriyle bir Türk ansiklopedisti gibi<br />
çal›flan Ahmet Mithat’›, yenileflme çabalar›n› romanlar›nda sosyal bir fon olarak<br />
kullanan Mizanc› Murat ve Samipaflazade Sezai’yi, Osmanl› toplumundaki de-<br />
¤iflme ve dönüflme çabalar›n› etkisinde kald›¤› Auguste Comte’un düflünceleri do¤rultusunda<br />
sistematize etmeye çal›flan Jön-Türk hareketinin liderlerinden Ahmet<br />
R›za’y› ve özellikle fliirlerinde kulland›¤› radikal imgeler arac›l›¤› ile toplumsal bilinçalt›n›<br />
uyarmaya çal›flan Tevfik Fikret’i modernleflme çabalar›m›z›n öncüleri<br />
aras›nda sayabiliriz.<br />
Ayr›ca, Avusturya ve Rusya’n›n bask›lar› sonucu Osmanl›’ya s›¤›nma durumunda<br />
kalm›fl 1849 Polonya-Macar mültecilerini de burada, Türk modernleflmesine<br />
yapt›klar› olumlu katk›lardan dolay› sayg›yla anmak gerekir. Bat›’daki düflünsel geliflmelerden<br />
yakinen haberdar olan bu seçkin göçmen toplulu¤u, Osmanl›’n›n sivil<br />
ve askerî bürokrasisinde önemli hizmetler ifa etmifllerdir. Oldukça zay›f bir döneminde<br />
olmas›na ra¤men Osmanl›’n›n, Avusturya ve Rusya’n›n büyük bask›lar›na<br />
karfl› kendilerine “hayat ve fleref garantisi” verdi¤i bu insanlar (General Bem/ Murat<br />
Pafla, Czaikovsky/ Sad›k Pafla, Vimety/ ‹smail, Zanitsky/ Osman, Borzecky/<br />
Mustafa Celaleddin Pafla) Müslüman olmufllar ve büyük bir ba¤l›l›kla ülkenin<br />
kalk›nmas› için çal›flm›fllard›r. 19. yüzy›lda Osmanl› dünyas›na haritac›l›k,<br />
matematik e¤itimi, ressaml›k vb. birçok yenilik bu göçmen vatandafllarca girmifltir.<br />
Hatta ‹lber Ortayl›, do¤ru bir tespitle “ulusalc› bir Bat›l›laflman›n da bu çevrede<br />
bafllad›¤›n›” söyler.<br />
Ancak bütün bu olumlu geliflmelere ra¤men, modernleflme çabalar›n›n, ya hudutsuz<br />
bir kendine güven açmaz›nda ya da afl›r› bir güvensizli¤in yaratt›¤› yine hudutsuz<br />
bir hayranl›k duygusu veya afla¤›l›k kompleksi ile sa¤l›ks›z bir zeminde ve<br />
kesintili süreçlerde geliflti¤ini söylemeliyiz.<br />
Oldukça uzun ve sanc›l› bir sürece gönderme yapan bizdeki modernleflme kavram›,<br />
Bat›’daki serüveni ile ço¤u kez uyuflmayan temel farkl›l›klar da gösterir. Sorunun<br />
as›l kayna¤›na inildi¤inde görülür ki, Avrupa’daki modernleflme, düflünsel<br />
bir arka-plan kültürüne sahip oldu¤u gibi, pozitif bilimlerdeki sürekli ve kararl›<br />
ilerlemelerin sonucu olarak geliflen do¤al bir sürece çevrilmiflti. Matbaan›n icad›yla<br />
bilgi toplumsallaflm›fl, kitleler ayd›nlanm›flt›. Mutlak›yetçi yönetim biçimleri ve<br />
kilisenin bask›c› kimli¤i, bireyleflme sürecinin öne ç›kt›¤› bir dönemde eski itibar›n›<br />
yitirmifl idi. Yönetimde kral da olsa, ayd›nlanm›fl bir kamuoyuna ait sa¤duyu, yaflamsal<br />
reflekse dönüflen yönlendirici bir ifllev kazanm›fl; yasama ve yürütme organlar›<br />
üzerinde yabana at›lmayacak bir nüfuza sahip olmufltu.<br />
K›saca, Avrupa’daki ça¤dafllaflma (modernleflme), uzun mücadeleler sonucu<br />
kazan›lm›fl baflar›lar›n do¤al bir yaflam anlay›fl›na dönüfltürülmüfl biçimiydi ve kendili¤inden<br />
iflleyen, otomatik denetleme düzenekleri gelifltiren bir sistem karakteri<br />
kazanm›flt›. Dahas› bu oluflum, sahiplerine refah, maddi güç ve özellikle bütün Avrupa’y›<br />
birlefltiren bir bilinçalt› fobisine yani Osmanl›lara/ Türklere karfl› cephelerde<br />
zaferler de kazand›rarak kendini kan›tlam›flt›; onun için vazgeçilmezdi. Oysa<br />
Türk modernleflmesi, bafllang›çta “de¤iflen ve geliflen dünyay› yakalama” gibi, biraz<br />
da korkunun refakat etti¤i pratik bir yarar amac› tafl›makta idi ve kurumsal bir<br />
nitelik kazanabilmesi için; kolektif bilinç düzeyinin hasletleri ve özlemlerini arketip<br />
düzeyinde temsil edecek olan gerçek anlamda “zaman kurucu” (time-binder)<br />
kifliliklere ihtiyaç duymakta idi.<br />
29<br />
Zaman kurucu (time<br />
binder): Ayd›nl›k bir bilinçle<br />
geçmifl ve gelece¤i flimdide<br />
bütünlefltiren; yal›t›k ve<br />
sökük zamanlar›<br />
bütünlefltirerek yeni bir<br />
tarihsellik kuran insan.<br />
Zaman kurucu için tarih,<br />
s›ral› bir olaylar silsilesi<br />
de¤il, içinde flekillendi¤imiz<br />
ve gelece¤i<br />
biçimlendirdi¤imiz sürekli<br />
olufllar dizgesidir.
30<br />
Özet<br />
�A MAÇ<br />
1<br />
�A MAÇ<br />
2<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Bat›l› anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin<br />
Türk edebiyat›ndaki yeri ve önemini anlatmak.<br />
Tanzimat’›n edebî ve felsefi yönü, Tanzimat’›n siyasi<br />
ve idari bafllang›c›ndan yaklafl›k 20 y›l sonra<br />
görülmeye bafllar. Bu bak›mdan 1859 y›l›, Türk<br />
edebiyat›ndaki yeniden yap›lanman›n milad› say›lmal›d›r.<br />
Zira bu tarihten itibaren, yenili¤in as›l<br />
zeminini oluflturacak sanat ve düflünce alanlar›ndaki<br />
temaslar›n ürünleri ortaya ç›kar; Münif Pafla’n›n<br />
Volter, Fenelon ve Fontenel’den seçilmifl<br />
felsefi diyaloglar› içeren Muheverat-› Hikemiyye<br />
(1859) adl› çevirisi ve Yusuf Kamil Pafla’n›n Fenelon’un<br />
Telemaque (1859) adl› eserini dilimize<br />
kazand›rmas›; yenileflme hareketlerinin sigortas›<br />
say›lan düflünsel zeminleri oluflturacakt›. Telemaque<br />
çevirisi ile ayn› y›l Ceride-i Havadis’te<br />
Victor Hugo’nun Sefiller’i Hikaye-i Ma¤durin<br />
ad›yla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel<br />
Defoe’un Robenson Cruzoe (1864) adl› eserini;<br />
Teodor Kasap, Türk edebiyat›nda ilk büyük tercüme<br />
romanlardan Monte Cristo’yu (1871, 1873),<br />
Lesage’dan Topal fieytan’› (1872) dilimize kazand›r›r.<br />
Ziya Pafla’n›n Jean Jack Rousseau’nun e¤itime<br />
yönelik düflünsel birikimlerini vülgarize bir<br />
anlat›ya dönüfltürdü¤ü Emil (1870) ve Moliere’den<br />
Riyan›n Encam› (1881) adl› çevirilerini<br />
de; düflünce tozlaflmas›n›, afl›lanmas›n› sa¤layan<br />
bu ilk çeviriler aras›nda sayabiliriz.<br />
Tanzimat Dönemini elefltirel bir gözle de¤erlendirmek.<br />
Tanzimat hareketi, her fleyden önce, yüzy›llard›r<br />
süregelen düzensizli¤in, karmaflan›n etkisiyle yenilmifl,<br />
y›pranm›fl, yaflama yönelik güvenini ve<br />
giriflim gücünü yitirmifl bir topluma yeni ve zinde<br />
bir yaflam hamlesi kazand›rmay› amaçl›yordu;<br />
kronikleflerek devletin varl›¤›n› tehdit eden düzensizlik<br />
yeni bir düzenle son bulacakt›. Elbette<br />
toplumsal de¤iflme ve geliflme at›l›mlar›n›n sonuçlar›n›,<br />
laboratuarlardaki deney sonuçlar› gibi<br />
k›sa sürede ve s›n›rland›r›lm›fl, belirli çerçevelerde<br />
de almak olanaks›zd›. Tanzimat’la birlikte daha<br />
belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimat’›n neden<br />
oldu¤u sorunlar de¤il; yüzy›llar›n birikimiyle<br />
oluflan ama de¤iflen dünyan›n gündeme getirdi¤i<br />
kaç›n›lmaz sonuçlar ve vak›alar dizgesi idi.<br />
�A MAÇ<br />
3<br />
Tanzimat Dönemi öncü yazarlar›n› ve eserlerinden<br />
örnekleri s›ralamak.<br />
Osmanl› ayd›nlar› aras›nda fiinasi, ak›lc› bir kavray›fl›;<br />
dünya ve Tanr› iliflkilerine kadar tafl›mak<br />
isteyen modernist bir öncüdür.<br />
Akif Pafla, muhteris mizac›n›n ve biraz da kötü<br />
talihin öne sürdü¤ü; sürgün ve azillerle epey ac›<br />
çekmifl, kendi deyimiyle “bizar-› vücud”, “dilteng-i<br />
hesti ile rencur” ve “bimar-› gam”a duçar<br />
olmufl “bedbaht” bir devlet adam›d›r.<br />
Nam›k Kemal’in iradi bir insan tipolojisi yaratmaya<br />
yönelik tutumu, kat›l›mc› bir yönetim sisteminden<br />
yana tav›r ve çal›flmalar›, onu da modernli¤imizin<br />
öncülerinden saymam›z› gerektirmektedir.<br />
Ziya Pafla da modernleflme konusunda özelikle<br />
“fiiir ve ‹nfla” makalesi ile önemli katk›larda bulunmakla<br />
birlikte, karars›z kiflili¤i ve hasis mizac›,<br />
daha sonra onun bu yoldan dönmesine ve<br />
Nam›k Kemal’le yollar›n›n ayr›lmas›na neden olacakt›r.<br />
Sadullah Pafla ise flair olmaktan çok, 19. yüzy›l<br />
Bat› dünyas›n›n yapt›¤› teknolojik hamleler karfl›s›nda<br />
hayretini gizleyemeyen ve bütün bu geliflmelerin<br />
öznesi olarak gördü¤ü pozitivist düflünceyi<br />
tazim eden ayd›n bir Osmanl› bürokrat›<br />
kimli¤i ile karfl›m›za ç›kar. Onun 19. As›r adl›<br />
manzumesi, ça¤›n ruhunu çok iyi kavrad›¤›n›<br />
göstermektedir.
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›dakilerden hangisinde Tanzimat sanatç›lar› bir<br />
arada verilmifltir?<br />
a) Nam›k Kemal - fiinasi - Sadullah Pafla<br />
b) R. Mahmut Ekrem - A. Tahran - T. Fikret<br />
c) Ahmet Mithat - Nam›k Kemal - Mehmet Rauf<br />
d) Ahmet Haflim - fiinasi - Ziya Gökalp<br />
e) Ali Bey - A.Vefik Pafla - Cenap fiehabettin<br />
2. “Vatan flairi ve toplum hareketlendiricisi” olarak da<br />
bilinen sanatç›, Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›n›n<br />
önde gelen isimlerindendir. 1863’te Tercüme Odas›’na<br />
giren yazar, orada fiinasi ile tan›fl›r. fiinasi’nin etkisiyle<br />
Bat› edebiyat›na yönelir. fiinasi Paris’e gidince Tasvir-i<br />
Efkâr gazetesinin yönetimini üstlenir.<br />
Yukar›da tan›t›lan Tanzimat Dönemi sanatç›s› afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a) Abdülhak Hamit Tarhan<br />
b) Ziya Pafla<br />
c) Nam›k Kemal<br />
d) Ahmet Mithat Efendi<br />
e) Ali Bey<br />
3. Klasik edebiyat al›flkanl›¤›na hak, hukuk, adalet,<br />
hürriyet vb. siyasal ve sosyal düflünce kavramlar›n› getirerek<br />
yeni bir öz yaratmak istemifltir. Modernleflme<br />
konusunda özellikle “fiiir ve ‹nfla” makalesiyle katk›<br />
sa¤layarak halk dili ve fliirini savunmufltur.<br />
Yukar›da tan›t›lan Tanzimat Dönemi sanatç›s› afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a) Nam›k Kemal<br />
b) Abdülhak Hamit Tarhan<br />
c) Ziya Pafla<br />
d) Ahmet Mithat Efendi<br />
e) Sadullah Pafla<br />
4. ‹lk çeviri roman›m›z afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a) Telemak<br />
b) Cezmi<br />
c) fiair Evlenmesi<br />
d) Karabibik<br />
e) Zehra<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Dönemi sanatç›lar›ndan<br />
biri de¤ildir?<br />
a) Ziya Gökalp<br />
b) fiinasi<br />
c) Nam›k Kemal<br />
d) Ziya Pafla<br />
e) Ahmet Mithat Efendi<br />
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
6. Tarihimizde yay›mlanan ilk gazete afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a) Takvim- i Vekayi<br />
b) Tercüman- › Ahval<br />
c) Ceride- i Havadis<br />
d) Mecmua- i Mualiim<br />
e) Tasvir- i Efkâr<br />
31<br />
7. fiinasi ilk gazete tecrübesi olan Tercüman-i Ahval’den<br />
sonra 1862’de bir gazete daha ç›kard›. Ancak<br />
1864’te Avrupa’ya kaçarken gazetenin idaresini Nam›k<br />
Kemal’e b›rakt›. Yukar›da ad› geçen gazete afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a) Tercüman- › Hakikat<br />
b) Mizan<br />
c) Basiret<br />
d) Tasvir- i Efkâr<br />
e) Muhbir<br />
8. Düflünsel ve edebî anlamdaki Tanzimat, bir aray›fllar,<br />
sorgulay›fllar ve hep yeniden olufllar dönemini içine<br />
alan bir süreçtir ki, fiinasi’nin yenilik yolundaki ilk denemelerini<br />
yapt›¤› tarihte bafllar. fiinasi’nin yenilik<br />
yolundaki ilk denemeleri hangi tarihte bafllam›flt›r?<br />
a) 1859<br />
b) 1860<br />
c) 1861<br />
d) 1862<br />
e) 1863<br />
9. Tanzimat Döneminde devlet düzeninin iflleyifliyle ilgili<br />
bozukluklar› gören ve<br />
“Görüp ahkâm› asr› münharif s›dk u selametten<br />
Çekildik izzet ü ikbal ile bab-› hükümetten”<br />
diyerek görevinden çekilip millete dönen flair afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a) Ömer Seyfettin<br />
b) Nam›k Kemal<br />
c) fiinasi<br />
d) Yahya Kemal<br />
e) Ziya Gökalp<br />
10. Afla¤›da verilen yazar-eser efllefltirmelerinden hangisi<br />
yanl›flt›r?<br />
a) Ziya Pafla - Zafername<br />
b) Nam›k Kemal - fiiir ve ‹nfla<br />
c) Ahmet Mithat - Hasan Mellah<br />
d) fiinasi - Müntahabat-i Efl’ar<br />
e) Recaizade Ekrem - Araba Sevdas›
32<br />
Okuma Parças›<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
‹brahim fiinasî<br />
Mukaddeme<br />
Tercümân-› Ahvâl, no. 9 Teflrîn-i Evvel 1277 (22 Ekim<br />
1860)<br />
Mâdam ki bir hey’et-i ictimâiyyede yaflayan halk bunca<br />
vezâif-i kanuniyye ile mükelleftir, elbette kâlen ve<br />
kalemen kendi vatan›n›n menâfiine dair beyân-› efkâr<br />
etme¤i cümle-i hukûk-› müktesebesinden addeyler.<br />
E¤er flu müddeâya bir sened-i müsbit aran›lacak olsa,<br />
maarif kuvvetiyle zihni aç›lm›fl olan milel-i mütemeddinenin<br />
yaln›z politika gazetelerini göstermek kifâyet<br />
edebilir.<br />
Bu mebhas, Devlet-i Aliyyece dahi nev’amâ müeyyeddir<br />
ki, Meclis-i Âlî-i Tanzimat’›n teflekkülü s›ras›nda<br />
kavânîn ve nizâmâta müteallik levâyihin tahriren arz<br />
olunmas› için umûma me’zûniyet-i resmiyye verilmiflti.<br />
Hattâ hükûmet-i seniyyenin müsâadesi ile, dâhil-i memâlik-i<br />
Osmâniye’de teb’aa-i gayr-i müslimenin kendi<br />
lisânlar› üzre hâlâ ç›kard›klar› jurnaller bile, belki hukûklar›ndan<br />
ziyadece serbesttir; fakat as›l Osmanl› gazetelerinin<br />
bahsine gelince, gayr-i resmî bir varakan›n<br />
devâm üzre ç›kar›lmas›nda her nas›lsa flimdiye kadar<br />
millet-i hâkimeden hiçbir kimse ihtiyâr-› zahmet etmemifltir.<br />
Hele flükürler olsun, sâye-i adâlet-i seniyyede telâfî-i<br />
mâfât müyesser oldu. fiöyle ki: Bu yolda Türkçe<br />
bir gazetenin neflri istid’âs›na dair geçenlerde takdîm<br />
olunan müzekkirenin meâlini musaddak Meclis-i Maarif-i<br />
Umûmiyye’den verilen mazbata üzerine, Meclis-i<br />
Hâss-› vükelâ-yi fihâmdan dahi keyfiyet istihsân ve ol<br />
bâbta müsaade-i seniyye-i cenab-› mülûkane flâyân<br />
buyrulmufltur. Ve bundan baflka her def’a ç›kar›ld›kça<br />
bir nüshas›, lây›k olmad›¤› hâlde huzur-i hümayuna<br />
takdim olunmak husûsuna irâde-i mahsûsa-i flâhâne<br />
teâkuben fleref-efzâ-y› sudur olmufltur. Bu vecihle sâb›k<br />
ve lâh›k ve lâh›k› sâb›k›na fâik olarak zuhûra gelen teflvikat-i<br />
celîlenin îfâ-y› teflekküründe lisân-i hâlimizden<br />
müstebân olan aczimizi, âcizâne umûma dahi ilân<br />
ederiz.<br />
‹mdi, iflbu gazete ahval-i dâhiliyye ve hâriciyyeden<br />
müntehap bâz› havadisi ve maarif-i mütenavvia ile sair<br />
mevâdd-i nâfiaya dair mebahisi neflr-ü beyana vas›ta<br />
olaca¤›ndan nâflî Tercüman-› Ahval unvân› ile tesmiye<br />
olunmak münasip görüldü. Ta’rife hâcet olmad›-<br />
¤› üzre kelam, ifade-i meram etme¤e mahsus bir mevhibe-i<br />
Kudret oldu¤u misillû, en güzel îcâd-i akl-› insânî<br />
olan kitâbet dahi kalemle tasvir-i kelâm eylemek fenninden<br />
ibarettir; bu itibâr-i hakîkate mebnî, giderek<br />
umûm halk›n kolayl›kla anlayabilece¤i mertebede iflbu<br />
gazeteyi kaleme almak mültezem oldu¤u dahi makam<br />
münasebeti ile flimdiden ihtar olunur.<br />
De¤il mi Tanr›’n›n ihsân› akl ü kalb ü lisân<br />
Bu lütfu etmelidir fikr ü flükr ü zikr insân<br />
(Büyük Türk Klâsikleri, C. 9, s. 26)
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
2. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Çeviriler” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gazeteler” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
7. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gazeteler” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Tanzimat Ferman›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
9. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Bu konuda yaz›lm›fl birçok yaz› bulunmaktad›r. Millî<br />
E¤itim Bakanl›¤› yay›nlar› aras›nda bulunan bir e-dergi<br />
olan Bilim ve Akl›n Ayd›nl›¤›nda E¤itim Dergisinde ç›kan<br />
yaz› iyi bir örnektir.<br />
Kas›m 2004, Y›l 5, S. 57<br />
Ahmet Cüneyt ISSI’ n›n Türk edebiyat›n›n popülerleflmesi<br />
sürecinde tanzimat dönemi gazetelerinin ifllevine<br />
dair bafll›kl› yaz›s›ndan k›sa bir bölümü:<br />
“Bat›l› Türk edebiyat›n›n kurulufl zemini olan Tanzimat<br />
edebiyat›m do¤ru biçimde temellendirmek isteyen bir<br />
araflt›rmac›, bunun için gazete kavram›n›n ona sunaca¤›<br />
perspektifi kullanmak zorunda kalacakt›r. Ahmet<br />
Hamdi Tanp›nar’›n Tanzimat edebiyat›n›n ilk dönemi<br />
için çerçeve teklif ederken sarf etti¤i “Bu devirde gazete<br />
hemen tüm yenili¤i idare eder” cümlesini de gazetenin<br />
yeni edebiyat›n temelinde çok önemli bir ifllevi yerine getirdi¤i<br />
fleklinde okumak gerekir. O halde, gazetelerin temelde<br />
sosyal ya da siyasal bak›mlardan efkâr-› amme<br />
oluflturmak maksad›yla kurulmufl yay›n organlar› olduklar›<br />
hat›rlan›r ve efkâr-› amme oluflturma çal›flmas›n›n<br />
ise esasen bir çeflit kanon çal›flmas› demek oldu¤u<br />
fark edilirse bu edebiyat› tahlil ederken gazetenin nas›l<br />
anlaml› bir aral›k/vizyon temin etti¤i daha iyi anlafl›l›r.<br />
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma<br />
33<br />
Louis Althusser’e göre yeni bir kanon oluflturmak isteyen<br />
en genifl iktidar kurumu olan devletten iktidar olmak isteyen<br />
en küçük boyuttaki gruplara kadar, red ve tekliflerini<br />
yan yana koymak suretiyle yeniyi halka benimsetmeye<br />
çal›flan her teflebbüs, kendisini kabul ettirebilmek,<br />
benimsetebilmek için öncelikle ‘ö¤retimsel ideolojik ayg›t’tan<br />
istifade etmelidir. Çünkü, bir sistem için verimli<br />
bir kurulufl dönemi geçirmek ve uzun ömürlü, kal›c› bir<br />
olarak devam edebilmek, ancak toplum belle¤i üzerinde<br />
denetim kurmakla mümkün olabilir. Bu nedenle, zihinleri<br />
henüz eskiye çok fazla bulaflmam›fl olan genç nesillerin<br />
istenildi¤i gibi yetifltirilebilmesinde, onlar›n her birini<br />
iman etmifller olarak sisteme eklemleyebilecek kültürel<br />
ve moral de¤erlerin afl›lanabilmesinde özellikle okula,<br />
yani e¤itime önem verilmesi gerekir.<br />
‹lk özel gazete olan Tercüman-› Ahvâl’in 1860 tarihinde<br />
ç›kt›¤› ve bu y›llarda halk›n kültür ve e¤itim düzeyi,<br />
okur yazarl›k oran› hat›rland›¤›nda ilk gazetelerin<br />
halk› e¤itmek gibi bir misyon üzerinde anlaflt›klar›<br />
fark edilir. Bu, okulun henüz tam anlam›yla ifllevselli-<br />
¤ini çok da ortaya koyamad›¤› devrede onun yerine gazetenin<br />
kanon oluflturma görevini üzerine almas› anlam›na<br />
gelir.”<br />
Yararlan›lan Kaynaklar<br />
Avc›o¤lu, Do¤an (1969), Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yar›n),<br />
C. I, Bilgi Yay›nevi, Ankara.<br />
Berkes, Niyazi (2002), Türkiye’de Ça¤dafllaflma (Yay›na<br />
haz›rlayan: Ahmet Kuyafl), Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Büyük Türk Klasikleri (1988), C. 8, Ötüken Yay›nlar›,<br />
Sö¤üt, ‹stanbul.<br />
Büyük Türk Klâsikleri (1989), C. 9, Ötüken Yay›nlar›,<br />
Sö¤üt, ‹stanbul.<br />
‹nalc›k, Halil (1943), Tanzimat ve Bulgar Meselesi,<br />
Ankara.<br />
Ortayl›, ‹lber (1986), “Tanzimat Adam› ve Tanzimat Toplumu”,<br />
Türk Siyasal Hayat›n›n Geliflimi (Haz. E. Kalayc›o¤lu,<br />
A.Y. Sar›bay), Beta Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Ülken, Hilmi Ziya (1997), Uyan›fl Devirlerinde Tercümenin<br />
Rolü, Ülken Yay›nlar›, ‹stanbul.
3TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I<br />
Amaçlar›m›z<br />
�<br />
�<br />
�<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
19. yüzy›lda bafllayan de¤iflime ba¤l› olarak klasik fliir anlay›fl›ndan Bat›l› ve<br />
yeni fliir anlay›fl›na geçifl sürecini anlatabilecek,<br />
fiiirin biçim ve içerik yönüyle geçirdi¤i de¤iflimi tan›yabilecek,<br />
Yeni fliirin öncülerini ve fliirlerinin özelliklerini kaydedebilecek bilgi ve<br />
beceriler kazanabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• 19. yüzy›l<br />
• Âkif Pafla<br />
• ‹brahim fiinasi<br />
• Nam›k Kemal<br />
• Ziya Pafla<br />
‹çerik Haritas›<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›-I<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›nda<br />
fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
• Sadullah Pafla<br />
• fiekil de¤iflmeleri<br />
• ‹çeri¤in de¤iflmesi<br />
• Dil ve üslubun de¤iflmesi<br />
• EDEB‹YATIN DE⁄‹fiMEYE<br />
BAfiLAMASI<br />
• YEN‹L‹⁄‹N BAfiLAMASI VE<br />
ÖNCÜLER<br />
• D‹L‹N, fiEKL‹N VE ÜSLUBUN<br />
DE⁄‹fiMES‹
Tanzimat Dönemi Türk<br />
Edebiyat›nda fiiir: 1<br />
(1. Kuflak)<br />
EDEB‹YATIN DE⁄‹fiMEYE BAfiLAMASI<br />
Tanzimat’tan sonra Türk edebiyat› 1859-1860’tan itibaren Bat› etkisinde içerikten<br />
(muhteva) bafllayarak önce s›n›rl›, sonra da geniflleyen bir çerçevede de¤iflir. ‹lk<br />
örneklerde, ‹brahim fiinasi, Ziya Pafla ve Nam›k Kemal’in temsil etti¤i birinci<br />
nesilde flekil ve teknik ögeler eskinin önemli ölçüde devam› olarak varl›¤›n› sürdürür.<br />
Klasik Türk edebiyat›nda oldu¤u gibi gazeller, kasideler, murabbalar, k›t’alar,<br />
muhammesler, terci ve terkib-i bentler; tevhitler, münacatlar, na’tlar, mersiyeler yaz›l›r.<br />
Bununla birlikte, 1839’da ilân edilen Tanzimat Ferman›’yla Bat›’ya resmen<br />
yönelen ‹mparatorlukta pek çok alanda oldu¤u gibi, edebiyat sahas›nda da yeni<br />
Bat›l› fikirler ve bu fikirlere ba¤l› teklifler çerçevesinde muhtevadan bafllayarak üslup,<br />
flekil ve teknikte zamanla önemli de¤iflmeler olur.<br />
Bu yeni dönemin ilk örneklerinde, eski naz›m flekilleriyle teknik özellikler bir<br />
süre aynen devam eder. Bunu, flairlerin klasik edebiyat e¤itimiyle yetiflmifl olmalar›na<br />
ba¤lamak do¤ru olur. Dönem içinde yenileflme cereyan›n›n yan›nda, klasik fliir<br />
gelene¤inin belirli ölçüde sürdü¤ünü de hesaba katmak gerekir. Klasik anlay›fl<br />
dairesinde eser verenler aras›nda Osman fiems Efendi, Kâz›m Pafla, Leskofçal›<br />
Galip, Hersekli Ârif Hikmet gibi devrin dikkate de¤er adlar› bulunmaktad›r. Klasik<br />
fliir anlay›fl›n›n eski kudretiyle olmasa da hâlâ hükmünü sürdürmesi ve dönem<br />
içerisinde bir süre daha genç kuflak üzerinde etkisini göstermesi edebiyat›n iki kol<br />
hâlinde yürümesine zemin haz›rlar.<br />
‹çerikte bafllayan yenilik sonucunda klasik fliirin hayal dünyas›, tasavvufî unsurlarla<br />
örülü mazmun sistemi, mistik aflk anlay›fl›, muhayyel zaman ve mekân tasavvuru<br />
çözülerek yerini yavafl yavafl daha gerçekçi ve ak›lc› yani realist (gerçekçi) ve<br />
rasyonalist (ak›lc›) bir anlay›fl içerisinde flekillenen hayata, topluma, insana ve nihayet<br />
onun siyasi, kültürel, sosyal alandaki meselelerine b›rakmaya bafllar. fiiirin<br />
dünyas›na yeni kavram, imge (imaj) ve hayaller girer. Esasen, klasik edebiyat›n yaflan›lan<br />
sosyal hayat›n ve onun meselelerinin tamamen d›fl›nda kald›¤›n› söylemek<br />
pek mümkün de¤ildir. Klasik Türk edebiyat›nda da günlük hayat› ve sosyal meseleleri<br />
konu edinen eserler kaleme al›nm›flt›r. Fakat, toplumun ve ona ait sorunlar›n<br />
edebiyatta ön plana ç›kmas›, düflüncenin duyguya galip gelecek tarzda edebî eserin<br />
bünyesine girmesi, k›sacas› toplumun çeflitli sosyal, kültürel, siyasi ve benzeri<br />
meselelerinin genifl bir flekilde konu olarak ele al›nmas›, Tanzimat sonras›nda Bat›<br />
etkisinde geliflen Türk edebiyat›yla gerçekleflir.
36<br />
fiinasi’nin amac›, konuflulan<br />
Türkçeyi yaz› dili yapmak ve<br />
bu dille edebî eser ortaya<br />
koymakt›r.<br />
Halk dilinin edebiyat<br />
eserinde fiinasi’den sonraki<br />
as›l temsilcisi Ahmet Mithat<br />
Efendi’dir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Kenan Akyüz’e göre “Edebiyat›n sosyal hizmete girmesi, çevresindeki her fleyle<br />
do¤rudan do¤ruya ilgilenmesi prensibi ile Türk edebiyat›, as›rlardan beri ilk defa<br />
olarak, hayatla yüz yüze” gelir, “olaylar› ve insanlar› olduklar› gibi görüp göstermeye”<br />
bafllar. “Bu durum, eski edebiyat›n her alandaki soyutlu¤undan kurtuluflun,<br />
somuta ba¤lan›fl›n ifadesidir.” Klasik edebiyat›n kay›tlar ve klifleler dünyas›ndan<br />
kurtulup hayat›n karfl›s›na arac›s›z, eli kolu ba¤l› olmadan ç›kmaya bafllayan<br />
sanatkâr, “her fleyden evvel, hürriyetini duyar ve tek bafl›na bir ‘flahsiyet’ oldu¤unu<br />
anlar. Bu anlay›fl› yeni bir tabiat görüflü, yeni bir estetik, do¤rudan do¤ruya hayattan<br />
al›nan yeni konular takip ederler. Tanzimat’›n ‘ferdin hürriyeti’ prensibi ile<br />
tam bir uygunluk halinde bulunan ‘sanatç›n›n hürriyeti’ prensibi, ona tamam›yle<br />
‘flahsî sentezler’in yani yarat›c›l›¤›n kap›lar›n›” açar.<br />
Klasik edebiyat›n klifleler ve mazmunlar dünyas›ndan uzaklaflmaya bafllayan<br />
edebiyat dilde de yenili¤e gider. ‹slam medeniyeti (uygarl›¤›) dairesinde flekillenen<br />
klasik Türk edebiyat›, kendine model ald›¤› edebiyatlar›n dilleri olan Arapçan›n ve<br />
Farsçan›n etki alan›na girmifl, bu iki dilden çokça kelime ve terkip alman›n yan›nda<br />
dilbilgisi kurallar›ndan da etkilenmifltir. Ayd›n kesimin yüzy›llar içerisinde kurdu¤u<br />
yaz› dili bütünüyle de¤ilse bile bir taraf›yla külfetli hâl alm›fl; bu da halk ile<br />
ayd›n kesimin aras›nda belirli bir dil mesafesinin oluflmas›na yol açm›flt›r. Denebilir<br />
ki, yenileflme hareketi edebiyatta yapaca¤› yenili¤e dilde vücuda getirmeye bafllad›¤›<br />
de¤iflmeyle birlikte girer.<br />
Yeni dönemde dilin de¤iflmesi gerekti¤ine inanan ‹brahim fiinasi, halk›n anlayaca¤›<br />
“safi Türkçe”ye dayanan bir yaz› dili kurmak ve bu dille edebî eser ortaya<br />
koymak ister. Frans›z ‹htilali’yle ortaya ç›kan meflruti idare sisteminin uygulama alan›na<br />
kondu¤u, halkç› anlay›fllar›n ve gazetecili¤in geliflti¤i bir devirde Paris’te yüksek<br />
ö¤renim gören fiinasi’nin bu fikirlerden etkilenmesi gayet tabiîdir. Nitekim,<br />
1859’da yazd›¤› fiair Evlenmesi’ne “bi’l-iltizam lisan-› âvâm üzre kaleme al›nm›flt›r”<br />
notunu düfler. Bu da bafllang›çtan itibaren fiinasi’nin konuflulan Türkçeyi yaz› dili<br />
yapmak istedi¤ini gösterir. Hatta Müntehabat-› Efl’âr’›nda yer alan fliirlerin baz› m›sralar›na<br />
da benzer dipnotu düflüp “safi Türkçeyle yaz›lm›flt›r” demesi, halk dilini,<br />
konuflulan Türkçeyi yüksek edebî dil hâline getirme iste¤ini gösterir mahiyettedir.<br />
fiinasi’nin dilde yapmak istedi¤i ay›klama ve gitmek istedi¤i halk söyleyiflini sanatkârane<br />
üslubuna ra¤men Nam›k Kemal devam ettirme arzusunda görünür. Bu<br />
endifle k›smen Ziya Pafla’da da kendini gösterir. Halk dilinin edebiyat eserinde fiinasi’den<br />
sonraki as›l temsilcisi Ahmet Mithat Efendi olur. Onun say›s› büyük yekun<br />
tutan hikâye ve romanlar› halk söyleyiflinin yan›nda onun hayat›n› da genifl<br />
flekilde yans›tan yap›da karfl›m›za ç›kar.<br />
A. H. Tanp›nar’›n ifadesiyle saray istiaresi etraf›nda dönen ve önemli bir taraf›yla<br />
saray edebiyat› olan klasik edebiyat›n dili de seçkin tabakaya hitap eden bir dildi.<br />
Tanzimat sonras›nda geliflen Bat› etkisindeki Türk edebiyat›nda de¤iflmenin yafland›-<br />
¤› sahalardan biri de dil olur. Saraydan ç›karak yal›lar›, köflkleri, mesire ve e¤lence<br />
yerlerini, soka¤› konu almaya bafllayan edebiyat›n muhtevas›nda kendini gösteren bu<br />
de¤iflme dilde sürer. Buna, as›l gayesi hadiselerden ve geliflmelerden halk› haberdar<br />
etmek olan gazete de eklenince yaz› dilinde belirli bir sadeleflme ve halka yönelme<br />
görülür. Art›k yaz› yazan, edebî eser ortaya koyan sanatkâr›n hitap etti¤i kesim yüksek<br />
zümre olmaktan ç›karak genifl halk kitlelerine dönüflür. Gazetenin bu yönlendirici<br />
etkisiyle halk› esas alan, sanat ve gösteriflten uzak bir düz yaz› dili kurulmaya bafllan›r.<br />
Bir taraftan da fliir dili fiinasi’yle “safi Türkçe” aray›fl›na girer. ‹lk özel Türkçe gazete<br />
olan Âgâh Efendi ile birlikte ç›kard›¤› 22 Ekim 1860 tarihli Tercüman-› Ahvâl’in<br />
birinci say›s›nda fiinasi, dil hakk›ndaki görüfllerini flöyle ifade eder:
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
“Tarife hâcet olmad›¤› üzere kelâm, ifâde-i meram etme¤e mahsus bir mevhibei<br />
kudret oldu¤u misillû, en güzel icâd-› akl-› insânî olan hitabet dahi tasvir-i kelâm<br />
eylemek fenninden ibarettir; bu itibar-› hakikate mebnî, giderek, umûm halk›n<br />
kolayl›kla anlayabilece¤i mertebede iflbu gazeteyi kaleme almak mültezem oldu¤u<br />
dahi makam münasebetiyle flimdiden ihtar olunur.”<br />
Orhan Okay’a göre, fiinasi’nin makalesinde belirtti¤i “umûm halk›n kolayl›kla<br />
anlayabilece¤i” dil, Yenileflme Dönemi (Tanzimat Dönemi) Türk yazarlar›n›n ve flairlerinin<br />
dili olmaya bafllar. Baflar› nispeti ise yazara ve eserine göre de¤iflerek hikâye,<br />
fliir, roman, tiyatro ve makalelerde kendini gösterir. Kam›ran Birand’a göre dil<br />
konusundaki bu geliflmede, fiinasi’nin Fransa’dayken tan›flm›fl oldu¤u dilcilerin ve<br />
girmifl bulundu¤u kültürel, edebî mahfillerin etkisi oldu¤u kadar, gerek kendisi üzerinde<br />
ve gerek di¤er yenileflme dönemi yazarlar› üzerinde ayd›nlanma felsefesinin<br />
de katk›s› büyüktür. Hemen her konuda cahil b›rak›ld›¤› düflünülen bir toplumu ayd›nlatma<br />
gayesi tafl›yan ayd›nlanma filozoflar›n›n bu tavr›n›n Türk edebiyat›nda karfl›l›¤›n›<br />
bulabilmesi için öncelikle halka ulaflmay› sa¤layacak gazete gibi bir vas›taya<br />
ve bu halk›n anlayabilece¤i sade bir dile ihtiyaç duyulur. fiinasi’de daha çok fikrî boyutta<br />
kalan ayd›nlanma meselesi, A. Mithat Efendi’de ileri seviyelerde karfl›m›za ç›kar.<br />
Mithat Efendi’nin roman veya hikâyelerinin kurgular›n› bir tarafa b›rakarak, hemen<br />
her konuda ansiklopedik bilgiler vermeye kalk›flmas›, bu etkinin belirtisidir.<br />
Dönem içerisinde Türk tarihi yan›nda Türk dili üzerinde bilimsel araflt›rmalar<br />
ve baz› teklifler de olur. fiinasi’nin Türk ata sözlerini Durub-› Emsâl-i Osmaniye<br />
(1863) ad›yla derlemesi bunlardan biridir. Yine onun üzerinde uzun y›llar çal›flt›¤›<br />
hâlde ölümü sebebiyle tamamlayamad›¤› ve bugüne kadar elimize geçmemifl olan<br />
bir de Türkçe sözlü¤ü bulunmaktad›r. Tanzimat sonras›nda bilimsel disiplinle<br />
Türklük araflt›rmalar›na yönelen ilk yazarlardan biri fiemsettin Sâmi (1850-<br />
1904)’dir. fiemsettin Sâmi, 1881’de yay›mlanan Lisan-› Türkî “Osmanî” bafll›kl› makalesinde<br />
Türk dili konusuna bilimsel bir dikkatle e¤ilir. Osmanl› diye bir milletin<br />
olmad›¤›n›, bu sebeple “Osmanl›ca” diye bir dilin olamayaca¤›n›, bu dilin ad›n›n<br />
Türkçe oldu¤unu bildirir. Türkçenin sadeleflmesini ve gerçek kimli¤ini kazanmas›n›<br />
isteyen yazar, bu görüflleriyle Ömer Seyfettin’in II. Meflrutiyet y›llar›nda bafllataca¤›<br />
Yeni Lisan hareketine de kaynakl›k eder. Yenilenme Dönemi içerisinde<br />
Türkçe üzerinde duran kiflilerden biri de Ahmet Vefik Pafla (1823-1891)’d›r. A.<br />
Vefik Pafla, Türkçenin sadeleflmesi ve geliflmesi yolunda sa¤lad›¤› katk›lar›n yan›nda<br />
do¤u lehçelerinden (Ça¤atayca) sözcük almak gibi Türkçeyi hiç de iyi noktaya<br />
götürmeyecek olan bir teklifte bulunur.<br />
Bütün bu çal›flmalar ve uygulamalar yeni bir edebiyatla birlikte yeni bir dilin<br />
oluflmas›n› sa¤lamak içindir. Edebiyat›n yenileflmesi gibi Türkçenin sadeleflmesi ve<br />
yaz› dili hâline gelmesi de k›sa sürede gerçekleflemez. Dilde sadeleflme fiinasi’nin<br />
açt›¤› yolda, baz› kesintilere u¤rayarak, II. Meflrutiyet Döneminde millî edebiyat<br />
cereyan›na kadar gelecek ve as›l temsilcilerini yetifltirecektir.<br />
Burada yenileflmenin bafllang›ç döneminde edebî ak›mlar›n yerine de temas<br />
etmek gerekecektir. Yenileflmenin öncülerinin eserleri, Bat›’da ortaya ç›kan edebiyat<br />
ak›mlar›yla y›kmak için çaba harcad›klar› klasik Türk edebiyat› gelene¤inin<br />
etkisi alt›nda flekillenir. Bu kuflak üzerinde klasisizmden natüralizme kadar çeflitli<br />
Bat›l› sanat anlay›fllar›n›n izlerine rastlan›r. Yenileflmenin öncüsü fiinasi’nin<br />
eserlerinde klasisizmin etkisinden söz etmek mümkündür. Nam›k Kemal’de ise<br />
romantik anlay›fl öne ç›kar. Ahmet Mithat Efendi’nin uzun kalem faaliyeti içinde<br />
romantizmden realizme ve natüralizme do¤ru geniflleyen ve geliflen bir çizgisinin<br />
oldu¤u görülür.<br />
37
38<br />
fiiir merkezli bir edebiyat<br />
olan klasik Türk edebiyat›,<br />
Türklerin ‹slâm inanç<br />
sitemine girmeye<br />
bafllamalar›ndan yaklafl›k<br />
dört yüz y›l kadar sonra Arap<br />
ve Fars edebiyatlar›n›n etkisi<br />
alt›nda ortak uygarl›k<br />
dairesinin son büyük<br />
hamlesi olarak flekillenir.<br />
Bir siyaset adam›, yazar ve<br />
flair olan Âkif Pafla,<br />
metafizik karakterli Kaside-i<br />
Adem’de varl›¤a karfl›<br />
yoklu¤u yüceltmesiyle<br />
fliirimize yeni bir tema<br />
getirir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Kenan Akyüz’e göre “1875 y›l›na kadar prensip olarak ‘sosyal fayda’ formülüne<br />
ba¤lanan” modern edebiyat, “bu tarihten sonra, üslup ve konu bak›m›ndan<br />
kendisini yavafl yavafl Frans›z romantizmine” kapt›r›r. “Türk edebiyat›n›n as›rlarca<br />
süren al›flkanl›klar›na da uygun düflen bu kapt›r›fl, önce üslupta bafllar. Nesrinin<br />
esas›n› fiinasi’den almakla beraber, sanatkârane üslup kayg›s› ile ondan ayr›lan<br />
Nam›k Kemal’in, romanlar›ndaki tabîat ve insan tasvîrlerini daha canl› ve çekici<br />
hale getirebilmek için romantik üslubun ihtiflam›ndan faydalanma¤a kalk›flmas›<br />
ile bafllayan bu etki, zamanla, karakterlere, vakalar›n kurulufluna ve temalara<br />
kadar yay›ld›. 1880’den sonraki Türk roman›nda görülen bâz› realizm ve natüralizm<br />
denemelerine ra¤men, Kemal’i takip eden Recâî-zâde Ekrem ve Abdülhak<br />
Hâmit’in de a¤›r basan flahsiyetleri ile” bu yeni edebiyat genifl ölçüde romantizme<br />
ba¤l› kal›r. Böylece Türk edebiyat› yüzy›llarca ba¤l› kald›¤› klasik edebiyat›n dura-<br />
¤an dünyas›ndan ç›karak Bat›l›laflmaya bafllam›fl, çeflitli sanat anlay›fllar›n› ve modalar›n›<br />
izleyerek hareketli ve canl› bir alana ç›km›fl olur.<br />
Eski ile Yeni Aras›nda: Âkif Pafla<br />
Klasik Türk edebiyat›, Türklerin ‹slam inanç sitemine girmeye bafllamalar›ndan<br />
yaklafl›k dört yüz y›l kadar sonra Arap ve Fars edebiyatlar›n›n etkisi alt›nda ortak<br />
uygarl›k dairesinin son büyük hamlesi olarak flekillenir. fiiir merkezli bu edebiyat,<br />
Orta Asya sahas›nda 15. yüzy›lda Ali fiîr Nevâî, Osmanl› sahas›nda 13.-14. yüzy›lda<br />
Yunus Emre, 16. yüzy›lda Fuzulî ve Bâkî, 17. yüzy›lda Nef’î ve Nâbî, 18. yüzy›lda<br />
Nedim ve fieyh Galip gibi büyük temsilcilerini yetifltirir. Eski edebiyat kendi<br />
dairesinde uzun yüzy›llar kalm›fl, her klasik edebiyat gibi, estetik dünyas›n› ve<br />
kurallar sistemini oluflturmufltu. 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar yaklafl›k befl yüz y›l<br />
içerisinde ayn› zevkin ve hayal sisteminin aruz vezniyle kal›ba döküldü¤ü yeni bir<br />
dil gelifltirmiflti. Bu dil ve zevk daha çok baflkent ‹stanbul etraf›nda flekillenir. Ancak,<br />
dilden bafllayarak bütün bir hayal dünyas› bir iki yeni aray›fl›n d›fl›nda tekrarlana<br />
tekrarlana 19. yüzy›la kadar gelir. Önceki yüzy›l›n bafl›nda Nedim’in mahallî<br />
unsurlara ve d›fl mekâna aç›lan fliiri, sonunda fieyh Galip ile sebk-i hindî üslubunun<br />
incelmifl örneklerinin verilifli ile baflar›l› bir çizgi yakalar.<br />
On dokuzuncu yüzy›l, klasik edebiyat›n kendini yenileyemedi¤i ve güçlü temsilciler<br />
yetifltiremedi¤i bir zaman dilimi olur. Yüzy›l›n bafllar›nda Enderunlu Vâs›f<br />
ve Enderunlu Faz›l, Nedim’in yolunu takip ederek mahallî hayat› incelmifl ‹stanbul<br />
a¤z›yla, yer yer karfl›l›kl› diyaloglara giriflerek yans›t›rlar. Keçecizâde ‹zzet<br />
Molla’n›n sanat› yine önceki yüzy›l›n gölgesinde geçer. Ancak, Mihnet Keflan’›nda<br />
parça parça da olsa yaflanan hayat›n gerçekli¤inden baz› unsurlar ayr›nt›da kalan<br />
yenilikler olarak de¤erlendirilmelidir. Bafllang›c›ndan itibaren ba¤land›¤› medeniyet<br />
dairesi içine kapanan klasik edebiyat bütünüyle de¤iflime ve yenileflmeye kapal›<br />
de¤ildi. S›n›rl› da olsa, yine ayn› dairede kalmak flart›yla, edebî eserin dünyas›na<br />
baz› yenilikler girebiliyordu.<br />
Klasik edebiyat vadisinde eser kaleme alan Âkif Pafla (1787-1845), Tanzimat<br />
senelerinde daha çok Tabs›ra adl› düz yaz› kitab›yla ün kazanm›fl bir siyaset adam›,<br />
yazar ve flair olarak belirir. ‹htirasl› yarat›l›fl›n›n besledi¤i kötümser ruh hali<br />
eserlerine de yans›r. Metafizik karakterli Kaside-i Adem’de varl›¤a karfl› yoklu¤u<br />
yüceltmesiyle fliirimize yeni bir tema getirir. Kötümser ruh hali, buna ba¤l› olarak<br />
metafizik buhran› sonraki nesli, baflta Ziya Pafla ile Abdülhak Hâmit olmak üzere,<br />
Tevfik Fikret ve Mehmet Âkif’te aksini bulacakt›r. Bu fliiriyle o, daha sonra<br />
çokça örne¤ine rastlayaca¤›m›z ›st›rap çeken insan›n habercisi gibidir:
Cân verir âdeme endîfle-i sahbâ-y› adem<br />
Cevher-i cân m› aceb cevher-i mînâ-y› adem<br />
Çeflm-i im’ân ile bakd›kça vücûd-› ademe<br />
Sahn-› cennet görünür âdeme sahrâ-y› adem<br />
Galat ettim ne revâ cennete teflbîh etmek<br />
Baflkad›r ni’met-i âsâyifl-i mevâ-y› adem<br />
Tutal›m anda da olmufl ni’am-› gûnâgûn<br />
Öyle muhtâc-› tenâvül müdür âlâ-y› adem<br />
Kimse incinmedi vaz’›ndan zerre kadar<br />
Besledi bunca zamân âlemi bâbâ-y› adem<br />
Var ise andad›r ancak yo¤ise yoktur yok<br />
Râhat istersen e¤er eyle temennâ-y› adem<br />
Ne gam u gussa ne renc ü elem ü bîm ü ümîd<br />
Olsa flâyeste cihân cân ile cûyâ-y› adem<br />
Yok dedikçe var olur yok mu garâbet bunda<br />
Nâm-› hestî mi nedir hall-i mu’ammâ-y› adem<br />
Etse bir kere telâtum hep eder kevneyni<br />
Garka-i mevc-i fenâ cûflifl-i deryâ-y› adem<br />
M(der-i dehr mev(l(di ki durmaz do¤urur<br />
Der-ken(r etmek içindir an› b(b(-y› adem<br />
Çarh›n evlâd›n› bafltan ç›kar›r dâye-i dehr<br />
Etmese terbiye s›k s›k an› lâlâ-y› adem<br />
(Âkif Pafla Divançesi, s. 147)<br />
Sade dil ve samimi söyleyifl içinde hece vezniyle torunu hakk›nda yazd›¤› koflma<br />
tarz›ndaki mersiye ise klasik mersiyeden ve halk fliirinin a¤›d›ndan farkl› olufluyla<br />
dikkat çeker. Yenileflme döneminde bilhassa Recaizade Mahmut Ekrem ile<br />
Abdülhak Hâmit’te bu mersiyenin etkileri kendini gösterecektir. fiair, klasik anlay›fl›n<br />
ölüm sonras›n› pek sorgulamayan tavr›n›n d›fl›na ç›karak, küçük yaflta torununun<br />
ölümünün ruhunda yaratt›¤› derin ›st›rab›n etkisiyle ölümü ve ölüm sonras›n›<br />
sorgulamaya giriflir. Yer yer mezarl›k âleminin içine e¤ilerek, daha önce birkaç<br />
örne¤ine Yunus Emre’de rastlad›¤›m›z realist bir bak›flla orada gördüklerini fliirin<br />
dünyas›na tafl›r.<br />
T›fl-› nâzenînim unutmam seni<br />
Aylar günler de¤il geçse de y›llar<br />
Telh-kâm eyledi firâk›n beni<br />
Ç›kar m› hât›rdan o tatl› diller<br />
K›y›lamaz iken öpme¤e tenin<br />
fiimdi ne hâldedir nâzik bedenin<br />
And›kça gülflende gonca-dehenin<br />
Yans›n âh›m ile kül olsun güller<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
39
40<br />
Âkif Pafla, küçük yafltaki<br />
torununun ölümü üzerine<br />
yazd›¤› mersiye ile<br />
edebiyat›m›za, sonradan<br />
Recaizâde Ekrem taraf›ndan<br />
ifllenecek olan, çocuk<br />
konusunu getirmifltir.<br />
Encümen-i fiu’arâ, on<br />
dokuzuncu yüzy›l›n ikinci<br />
yar›s›nda, hemen<br />
yenileflmenin bafl›nda,<br />
klasik zevki sürdüren<br />
flairlerin oluflturdu¤u bir<br />
topluluktur.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Tagayyürler gelip cism-i semîne<br />
Döküldü mü siyâh ebrû cebîne<br />
S›rma saçlar yay›ld› m› zemîne<br />
Da¤›ld› m› koklad›¤›m sünbüller<br />
Fele¤in kînesi yerin buldu mu<br />
Gül yana¤›n reng-i rûyun soldu mu<br />
Acaba çürüdü toprak oldu mu<br />
Öpüp ohflad›¤›m o pamuk eller<br />
(Âkif Pafla Divançesi, s. 178)<br />
Devrinin klasik sanatkârlar› üzerinde aç›k tesiri belirmeyen bu manzumelerin<br />
fiinasi’den sonra gelen kuflaklar üzerinde etkisi oldu¤u gözden kaç›r›lmamal›d›r.<br />
Ayr›ca mersiyesiyle Âkif Pafla, edebiyat›m›za, sonradan Recaizâde Ekrem taraf›ndan<br />
ifllenecek olan, çocuk konusunu da getirir.<br />
Klasik fiiirin Son Buluflmas›: Encümen-i fiu’arâ<br />
On dokuzuncu yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, hemen yenileflmenin bafl›nda, klasik zevki<br />
sürdüren flairler, Encümen-i fiu’arâ (1861) ad›yla an›lan bir meclis olufltururlar.<br />
Hersekli Ârif Hikmet Bey’in Aksaray’daki evinde her sal› günü toplanan Encümenin<br />
amac› fliir yazmak isteyen gençlere yard›mc› olmakt›r. Klasik fliir zevkinin<br />
hâkim oldu¤u meclise eski fliir gelene¤i içindeki devrin öne ç›kan sanatkârlar›n›n<br />
yan› s›ra fliir sanat›n›n bafl›nda olan genç flairler de kat›l›r. Bu kadro içinde<br />
Leskofçal› Galip, Osman fiems, Hersekli Ârif Hikmet Bey, Kâz›m Pafla, Nevres,<br />
‹brahim Halet Bey, Üsküdarl› Hakk› Bey, Recaizade Celâl, Salih Faik<br />
Bey, ‹rfan Pafla, Salih Nâili, Ziya Bey (Pafla) ve Nam›k Kemal bulunmaktayd›.<br />
Bu dost meclisinde flairler kendi fliirlerini okur, bu fliirler üzerine konuflulur. Genç<br />
flairlerin fliirleri genellikle encümenin en genç flairi Nam›k Kemal taraf›ndan yüksek<br />
sesle okunur. Usta flairler bu fliirler hakk›nda takdir ve tenkitlerini ortaya koyarlar.<br />
fiiir zevki bak›m›ndan sebk-i hindî ekolünü takip etmeye çal›flan encümenin<br />
faaliyeti Salih Nâilî’nin kaleme ald›¤› bir hicviye üzerine topluluktan ç›kar›lmas›,<br />
Ziya Bey (Pafla)’in mutasarr›fl›k için K›br›s’a gönderilmesi, Leskofçal› Galip’in<br />
Trabzon’da görevlendirilmesi, Üsküdarl› Hakk› Bey’in cinnet geçirmesi,<br />
Nam›k Kemal’in bir süre sonra fiinasi ile tan›flarak yeni anlay›fla yönelmesi üzerine<br />
k›sa bir faaliyetten sonra durur.<br />
Klasik anlay›fl›n içinde sebk-i hindî ekolü çerçevesinde kalan ve yeni bir tarz<br />
ortaya koyamayan Encümen-i fiuarâ mensuplar›, fliirlerine bafll›k koymalar›, nazirecili¤e<br />
önem vermeleri, ortak fliirler kaleme almalar›, yeni tema aray›fl›na giriflmeleri<br />
ve içlerinden bir k›sm›n›n sade Türkçe söyleyiflin pefline düflmüfl olmas› ile<br />
dikkat çeker.<br />
YEN‹L‹⁄‹N BAfiLAMASI VE ÖNCÜLER<br />
Yenileflme Dönemi Türk edebiyat›, klasik edebiyat›n yüzy›llar boyunca oluflturdu-<br />
¤u estetik prensiplerden hareketle, zaman zaman onun kuvvetli tesiri alt›nda, zaman<br />
zaman da bu etki alan›ndan uzaklaflma gayreti içinde Bat› edebiyat› do¤rultusunda<br />
flekillenmeye bafllar. Kendine model ald›¤› Frans›z fliirinden hareketle yeni<br />
içerik, konu, dil, üslup ve flekil aray›fllar›n›n sonucu olarak ortaya ç›kar. Asl›nda<br />
bu, hayat›n de¤iflik cephelerinde yavafl yavafl geliflen yeni uygarl›k anlay›fl›n›n ürünüdür.<br />
Klasik fliirin varl›¤›n› sürdürdü¤ü bir dönemde ortaya ç›kmaya bafllayan ye-
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
ni anlay›fl, bir süre eskiyle iç içe yürüyecek ve zamanla yeni kimli¤ine kavuflacakt›r.<br />
fiüphesiz yeni anlay›fl eskiyi k›sa sürede tasfiye ederek yerine geçmeyecek, bir<br />
müddet eskiyle yeni yan yana gidecektir.<br />
Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi<br />
fiiirde ilk de¤iflme içerikte bafllar. Bunu flekil, dil ve üsluptaki de¤iflmeler takip<br />
eder. Bir taraftan yeni tema ve konular ele al›n›rken, bir taraftan da git gide halk›n<br />
anlayabilece¤i bir dilin yolu aç›l›r. fiiirin içeri¤inde ilk de¤ifliklikler ‹brahim fiinasi’nin<br />
(1826-1871) eserlerinde belirmeye bafllar. Maliye ö¤renimi görmek için yirmi<br />
üç yafl›nda gitti¤i Fransa’da kald›¤› s›ralarda (1849-1854) çeflitli müsteflriklerle<br />
ve Lamartine gibi sanatkârlarla dostluk kuran fiinasi, fliire yeni ve de¤iflik kelimeleri,<br />
kavramlar› ve temalar› sokar. Onun fliirlerinde “ak›l”, “kanun”, “hak”, “adalet”,<br />
“millet”, “devlet”, “medeniyet”, “reis-i cumhur” gibi o güne kadar fliirde pek<br />
rastlanmayan kelime ve kavramlar yer etmeye bafllar. Nam›k Kemal’in eserleriyle<br />
birlikte bu kelime ve kavramlar daha da genifller. “Vatan”, “hürriyet”, “istiklâl” gibi<br />
temler ve kavramlar fliirin bafll›ca konusu olur. Ziya Pafla ise bu yeni muhtevaya<br />
metafizik konularla modern kâinat anlay›fl›n›, mütevekkil do¤ulu insan›n yan›na<br />
Bat›l› buhran felsefesini ve huzursuzlu¤u getirir.<br />
Ömer Faruk Akün, “fiinasi’nin fliirlerinin en mühim cephesi devrine yeni görüfller<br />
afl›lamak istedi¤i 1855-1857 y›llar› aras›nda Reflid Pafla için yazd›¤› kasideler<br />
ile dini manzumelerinde ortaya koydu¤u fikrî muhtevad›r” der. fiair, bu kasidelerinde<br />
siyasi, hukuki, sosyal ve felsefî fikirlerini ortaya koyar. Bu kasideler birçok<br />
beyitte klasik edebiyattan, flahsa yer vermeyiflleri, fikri öne ç›karan âdeta küçük<br />
bir makale özelli¤i tafl›malar›yla ayr›l›r. Mehmet Kaplan, yeni anlay›fl›n ilk örneklerinden<br />
biri olan fiinasi’nin Münacat’›n› ele ald›¤› yaz›lar›nda klasik tevhitlerle<br />
yeniler aras›ndaki farklar üzerinde genifl bir flekilde durur. Ona göre klasik flairler<br />
“Tanr›’n›n kudretini göstermek için teferruata inerler, hemen bütün mahluklar›<br />
sayarlard›: Öküz, vaflak, y›lan, örümcek, ipekböce¤i, kufllar, bitkiler, bu¤day,<br />
a¤açlar ve çiçekler, çimen; k›ymetli tafllar; inci, misk, fleker ve bal... Sonra peygamberlerin<br />
mucize ve hayatlar›ndan: ‹sa, Musa, ‹brahim, ‹smail, Süleyman, Zekeriya!<br />
Bu varl›klardan her biri eski flairler için bir ‘mazmûn’ yapma vesilesi idi” Böyle<br />
olunca da Tanr› fikri teferruat›n aras›nda bo¤ulup gidiyordu. fiinasi’ye gelince o,<br />
“her fleyden önce, eski münacatlar› dolduran malzeme y›¤›n›n› ay›kl›yor. Tanr›<br />
fikrini yer yüzüne ait teferruatla de¤il, kâinat›n bütünlü¤ü içinde ortaya koyuyor.<br />
Gayesi, sanat göstermekten ziyade Tanr› ile kâinat aras›ndaki münasebeti anlatmakt›r.<br />
Bundan dolay› fikri örten ve da¤›tan kelime oyunlar›n› da b›rak›yor. Minyatüre<br />
çok benzeyen eski münacatlar›n karfl›s›nda fiinasi’nin ‘Münacat’› sade çizgilerle<br />
yap›lm›fl bir desene benzer.”<br />
fiinasi’nin fliire getirdi¤i önemli kavramlardan biri ak›ld›r. fiair, Frans›z klasiklerinden<br />
ve yaflad›¤› dönem Fransa’s›nda yayg›n olan pozitivist felsefeden hareketle<br />
akla ve ak›lc›l›¤a önem vermifl; onu hayat› de¤erlendirmede birinci s›raya alm›fl,<br />
bütün hayat›, hatta Tanr›’y› ak›l yoluyla anlamak ve de¤erlendirmek isteyen bir anlay›fla<br />
ulaflm›flt›r. Kaplan, fiinasi’nin tutumunu flöyle yorumluyor: “Eskiler için Tanr›’n›n<br />
varl›¤› bedihî bir hakikattir; bunu ispata kalkmak hem abes, hem de günaht›r.<br />
Fakat fiînâsî, birdenbire, XVIII. yüzy›l›n ak›lc› filozoflar›n› hat›rlatan flöyle bir<br />
m›sra yaz›yor: ‘Vahdet-i zât›na akl›mca flehâdet lâz›m’<br />
Ak›l eskiler taraf›ndan daima afla¤› görülmüfl bir melekedir. Onun Tanr›’y› anlamas›na<br />
imkân yoktur. fiinasi ise Tanr›’n›n birli¤ine inanmas› için akl›n›n flehâdetine<br />
lüzûm oldu¤unu ileri sürüyor.” Böylece onun fliirleriyle klasik anlay›fltan<br />
farkl›, yeni bir kâinat ve Tanr› anlay›fl› ortaya ç›kmaya bafllar.<br />
fiinasi’nin fliire getirdi¤i<br />
önemli kavramlardan biri<br />
ak›ld›r.<br />
41
42<br />
Nam›k Kemal, fiinasi ile<br />
tan›flt›ktan bir süre sonra<br />
sanat›nda de¤iflikli¤e<br />
giderek, içinden geldi¤i<br />
klasik edebiyata dava adam›<br />
kimli¤i ile fliddetle karfl›<br />
ç›kar. fiinasi’nin açt›¤› yolda<br />
Bat› tarz› bir edebiyat›n<br />
geliflmesi ve yerleflmesi için<br />
çaba harcar.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Onun fliirin ifade alan› içerisine sokmaya çal›flt›¤› uygarl›k (medeniyet) ve meflrutiyet<br />
düflüncesi, di¤er düflünceleri gibi kayna¤›n› döneminin Avrupa hayat›nda<br />
bulur. Nitekim, Mustafa Reflit Pafla’y› “medeniyet resulü” ve faziletli insanlar›n<br />
“reis-i cumhuru” fleklinde de¤erlendirmesi ve “Eyâ ehali-i fazl›n reîs-i cumhurû /<br />
Revâ m› kim kalay›m ehl-i cehl elinde esîr” söyleyifli gelece¤e dönük birtak›m sosyal<br />
ve siyasi beklentilerin sezgisini verir. Bu toplum düzeninin örne¤i Bat›’da meflruti<br />
sistem olarak mevcuttur.<br />
fiiiri, Bat›l› sosyal ve siyasi fikirlere açan fiinasi’nin üzerinde durdu¤u yeni kavramlar<br />
aras›nda kanun, hak ve adalet de önemli bir yer tutar. fiiirlerinde bu kavramlar›<br />
yücelterek öngördü¤ü ileri toplum modelinin âdeta program›n› yapar. Birincisi<br />
çeviri (tercüme) olmak üzere Terceme-i Manzume (1859) ve Müntehabât-›<br />
Efl’âr (1862) adl› iki küçük kitapta toplanan fliir tecrübeleri sanat yönüyle de¤ilse<br />
de yaratt›¤› etkiyle yenileflme yolunda önemli birer ad›m olur.<br />
Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Nam›k Kemal<br />
Klasik fliir tecrübesinden sonra ‹brahim fiinasi’nin açt›¤› yolda yürüyen Nam›k Kemal<br />
(1840-1888), yenileflmenin önemli temsilcileri aras›nda yer al›r. Akün, klasik<br />
fliir zevkiyle yetiflen, Encümen-i fiu’arâ toplant›lar›na kat›lan, hatta bir divançe<br />
oluflturacak kadar eski tarz fliir yazan Nam›k Kemal’in sanat› ve edebî kiflili¤i üzerinde<br />
klasik fliirin 19. yüzy›ldaki önemli temsilcilerinden Leskofçal› Galip’in derin<br />
etkisinden söz eder. Encümeni fiuârâ mensubu Nam›k Kemal, 1862’de fiinasi ile<br />
tan›flt›ktan sonra sanat›nda de¤iflikli¤e gider. ‹çinden geldi¤i klasik edebiyata bir<br />
süre sonra dava adam› kimli¤i ile fliddetle karfl› ç›karak fiinasi’nin açt›¤› yolda Bat›<br />
tarz› bir edebiyat›n geliflmesi ve yerleflmesi için çaba harcar. Ancak, onda klasik<br />
edebiyat›n, özellikle Leskofçal› Galip kanad›ndan gelen tasavvufî hayal dünyas› ve<br />
estetik yap›s› uzun y›llar etkisini sürdürecek, hatta hayat›n›n sonuna kadar peflini<br />
b›rakmayacak, yeninin içinde gizli varl›¤›n› devam ettirecektir. fiinasi ile tan›flmas›ndan<br />
bir süre sonra Yeni Osmanl›lar Cemiyetine de giren Nam›k Kemal, böylece<br />
siyaset alan›na da geçmifl olur. Art›k onun yaflam› edebî aray›fllarla siyasi mücadeleler<br />
aras›nda geçecektir. Bu yaflam›n bir taraf›n› da gazetecilik mesle¤i ve sanat›ndan<br />
hiç ayr›lmayan aksiyoner fikir adaml›¤› kimli¤i oluflturacakt›r.<br />
Nam›k Kemal, yenileflme dönemi Türk fliirine vatan, millet, halk, hak, hürriyet,<br />
istiklâl, eflitlik gibi kavramlar› getiren ve bu konular etraf›nda heyecanl› bir<br />
hatip edas›yla yüksek sesle hayk›ran devrin gür sesi olur. ‹mparatorlu¤un içinde<br />
bulundu¤u zor flartlar, savafllar›n getirdi¤i büyük y›k›mlar ve toprak kay›plar›,<br />
yüksek vatan sevgisinin yaratt›¤› heyecan içinde kurtulufl çareleri arayan flairin bir<br />
taraftan politik meselelere yönelmesine, sanat›n› sosyal ve siyasi konulara açmas›na,<br />
di¤er yandan vatan sevgisini ve kahramanl›k duygular›n› hayk›rmas›na zemin<br />
haz›rlar. Bu tür fliirleri içerisinde ilk bak›flta Hürriyet Kasidesi, Vatan fiark›s›,<br />
Vatan Türküsü, Murabba, Vâveylâ ile yine ayn› temalar etraf›nda flekillenen birkaç<br />
gazeli dikkat çeker.<br />
Yenileflme Dönemi SIRA S‹ZDE Türk fliirine vatan, millet, halk, hak, hürriyet, istiklâl, eflitlik gibi kavramlar›<br />
getiren ve bu konularda yazd›¤› eserleriyle halk› etkileyen Nam›k Kemal’in söz konusu<br />
fliirlerini araflt›r›n›z, en az birini bulup okuyunuz.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Aksiyoner bir dava adam› kimli¤i ile karfl›m›za ç›kan flairin bu fliirleri, Vatan yahut<br />
Silistre piyesiyle SORU devri içinde ve sonraki bunal›ml› dönemlerde genifl halk kitlesi<br />
üzerinde derin etkiler yapar. Daha önce Mehmet Halis Efendi, Süleyman<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
1<br />
AMAÇLARIMIZ
fiâdî ve Osman Nevres gibi birkaç flairin kaleminde beliren vatan temi, onun fliirleriyle<br />
gerçek temsilcisine kavuflur.<br />
Onda vatan fikrinin kazand›¤› de¤erin mücerretten müflahhasa (soyuttan somuta)<br />
döndü¤ü Vâveylâ fliirinde vatan fikri insan imaj›yla birleflmesiyle dikkat çeker.<br />
Haritada görülmüfl vatan co¤rafyas›n›n getirdi¤i hayalle birleflen yüksek heyecan<br />
ve lirizm, ittihat-› ‹slam fikrine ba¤l› bu vatan misti¤inin elinde fliiri daha da ilgi çekici<br />
k›lar:<br />
N e f h a I<br />
Feminin rengi aksedip tenine<br />
Yeni açm›fl güle misâl olmufl<br />
‹n’itâf›yla bak! ne âl olmufl ! ..<br />
Serv-i sîmin safâl› gerdenine .<br />
O litâfetle ol nihâl-i revân<br />
Giriyor göz yumunca rü’yâma<br />
Benziyor, ayn›, kendi hülyâma.<br />
Bu tasavvur dokundu sevdâma<br />
Âh böyle gezer mi hiç cânân ?<br />
Gül de¤il arkas›nda kanl› kefen ...<br />
Sen misin sen misin garîb vatan ? ..<br />
N e f h a II<br />
Bu güzellikte hiç bu ça¤›nda<br />
Yak›fl›r m›yd› boynuna o kefen?<br />
Cisminin her mesâm› yâre iken<br />
Tuttun evlâd›n› kuca¤›nda.<br />
Sen gidersen bizi kal›r sanma!<br />
fiühedân oldu mevt ile handân<br />
Sa¤ kalanlar durur mu hiç giryân?<br />
Tende ya_tan ziyâdedir al kan.<br />
Söyleyen söylesin sen aldanma!<br />
Sen gidersen bütün helâk oluruz<br />
Koynuna can atar da hâk oluruz...<br />
N e f h a III<br />
Git, vatan ! Kâ’be’de siyâha bürün<br />
Bir kolun Ravza-i Nebî’ye uzat !<br />
Birini Kerbelâ’da Meflhed’e at !<br />
Kâinata o hey’etinle görün.<br />
O temâflâya Hak da âfl›k olur.<br />
Göze bir âlem eyliyor izhâr<br />
Ki cihandan büyük letâfeti var.<br />
O letâfet olunsa ger inkâr<br />
Mezhebimce demek muvâf›k olur:<br />
Aç, vatan ! Gö¤sünü ‹lâh’›na aç !<br />
fiühedân› ç›kar da ortaya saç ! ..<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
43
44<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
N e f h a IV<br />
De ki: “Yâ Rab! Bu Hüseyn’indir !<br />
“fiu mübârek Habîb-i Zîflân’›n .<br />
“fiu kefensiz yatan flehîdân›n<br />
Kimi Bedr’in kimi Huneyn’indir .<br />
“Tâzelensin mi kanl› yâreleri ?<br />
Mey dökülsün mü kabr-i Ashâba ?<br />
Yak›fl›r m› sanem bu mihrâba ?<br />
Haç m› konsun bedel flu mîzâba ?<br />
Dîninin kalmas›n m› bir eseri ?<br />
Âdem evlâd› birtak›m cânî ...<br />
Senden als›n m› sâr-› fleytânî?”<br />
(Nam›k Kemal’in fiairli¤i ve Bütün fiiirleri, s. 401-403)<br />
diyen flair, mersiye atmosferi içinden inanç sistemine ve Tanr› fikrine ç›kar. Oldukça<br />
bunal›ml› bir dönemde yaz›ld›¤› anlafl›lan fliir, kurtuluflu Tanr›’da arayan yöneliflle<br />
tamamlan›r,<br />
Nam›k Kemal’in fliirinde birbiriyle ba¤lant›l› olan ve hatta bir taraf›yla vatan temas›na<br />
da ba¤layaca¤›m›z hürriyet, eflitlik, meflruti yönetim, hak, adalet, hamiyet,<br />
millet ve halk kavramlar› genifl yer tutar. Bu kavramlar bir taraftan politik zeminde<br />
devrin yönetim modeliyle, di¤er yandan vatan temi ve insan›n kiflilik ve varl›k<br />
problem alanlar›yla birleflir. Hürriyet Kasidesi’nde “Görüp ahkâm-› asr› münharif<br />
s›dk u selâmetten/ Çekildik izzet ü ikbâl ile bâb-› hükümetten” diyen flair, politik<br />
tercihinin yan›nda yeni insan tipinin davran›fl tarz›n› sergiler. fiiirde insan›n yüksek<br />
yarat›l›fl özellikleri ile vatan, millet, hamiyet ve halk kavram› üstün de¤erler çizgisinde<br />
birleflir. Bunu hürriyet fikri ile adalet ve hak düflüncesi tamamlar. Benzeri<br />
eserlerinde ço¤u kez ortak bilinci temsil yetene¤i olan “biz” ad›na konuflan Nam›k<br />
Kemal, vatan kavram› etraf›nda kitleleri arkas›ndan sürükleyecek üstün de¤erler<br />
bütünü kurman›n ve bunlar›n etraf›nda heyecan yaratman›n peflindedir. Dönemi<br />
içinde klasik zevkin dairesinden tamamen kurtulamam›fl olmas›n›n; gazel, kaside,<br />
k›t’a ve di¤er klasik naz›m flekilleriyle fliirler yazmas›n›n yan›nda as›l Nam›k Kemal’i<br />
yapan, ona edebî kimli¤ini kazand›ran bu fliirleridir.<br />
fiairin en ünlü SIRA fliirlerinden S‹ZDE olan Hürriyet Kasidesi’ni bulup tümünü okuyunuz.<br />
Eskiyle Yeni Aras›nda Tereddüt: Ziya Pafla<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
fiinasi ile Nam›k Kemal’in yan›nda klasik edebiyat zevkini önemli ölçüde sürdüren<br />
Ziya Pafla, klasik ‹slam ve eski ile yeni aras›nda gidip gelen zevkiyle Ziya Pafla (1825-1880), fliirinin tek-<br />
felsefesiyle SORUmodern<br />
Bat›<br />
bilimlerini, özellikle<br />
astronomiyi baflar›l› bir<br />
nik flartlar› bak›m›ndan SORU eskiye genifl ölçüde ba¤l› kal›rken, muhtevada yeni fikirlere<br />
ve temalara sanat›n› açar. Duygular›yla klasik zevkin dairesinde yer alan, akl›y-<br />
flekilde birlefltirdi¤i fliiri<br />
“Terci-i D‹KKAT Bent” ile edebî<br />
ününü kazanm›flt›r.<br />
la Bat›l› fikirlere gitme çabas› içinde görünen flair, Yenileflme Dönemi Türk edebi-<br />
D‹KKAT<br />
yat›nda gönlüyle akl› aras›ndaki tezad› derinli¤ine yaflayanlardand›r. Onun iç dünyas›nda<br />
ortaya ç›kan bu tezat ve çat›flma sanat›nda da genifl olarak yans›ma alan›<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
bulacak, eserinin ikili flekilde yürümesine yol açacakt›r. Bu yönüyle denebilir ki Ziya<br />
Pafla, Yenileflme Döneminin düalitesini genifl olarak yans›tan bir sanatkârd›r.<br />
AMAÇLARIMIZ Encümen-i AMAÇLARIMIZ fiuarâ’n›n önemli flairlerinden olan Ziya Pafla, dönemi içinde çok<br />
�� say›da fliiriyle klasik edebiyat›n dikkatleri üzerinde toplayan bir temsilcisi olarak<br />
belirir. fiiirlerinin bir k›sm›nda flair, fiinasi’nin bafllatt›¤› çizgide yeni muhtevan›n<br />
K ‹ T A P<br />
kap›s›n› aralar. K ‹ TAs›l A Pedebî<br />
kiflili¤ini yapan eserlerinde, Âkif Pafla’n›n kasidesinde<br />
TELEV‹ZYON<br />
2<br />
TELEV‹ZYON
karfl›laflt›¤›m›z huzursuz, memnun olamayan, tereddütler içinde k›vranan, ›st›rap<br />
çeken dramatik insan›n mistik ve metafizik karakterli endiflelerini dile getirir. Sadullah<br />
Pafla’da da karfl›m›za ç›kan bu insan tipi, flüphesiz bir taraf›yla yeni ve Bat›l›<br />
bir kimli¤e sahiptir. Zira, klasik fliirde soyut (mücerret) sevgilinin yüz vermemesi<br />
nedeniyle ›st›rap çeken insan›n yerini etiyle, kan›yla, kalbiyle ve ruhuyla ›st›rap<br />
çeken insan al›r. Nam›k Kemal’deki d›fla yönelen aksiyoner dava adam› böylece<br />
onda içe, iç insana, insan›n psikolojik sorunlar›na döner.<br />
Ziya Pafla, edebî flöhretini yapan Terci-i Bent’i 1859’da yazm›flt›r. Klasik ‹slam<br />
felsefesiyle modern Bat› bilimlerini, özellikle astronomiyi baflar›l› bir flekilde birlefltirdi¤i<br />
fliirine o,<br />
“Bu kârgâh-› sun’ aceb dershânedir<br />
Her nakfl bir kitâb-› ledünden niflânedir”<br />
fleklinde varl›¤a genifl bir aç›dan bakan dikkatle girer. fiair, Terci-i Bent’te kâinata<br />
ve hayata karfl› zihnî bir tav›r tak›narak birçok soru sorar. Fakat bunlara akl›yla hiçbir<br />
cevap bulamaz. Her fley ona abes gibi görünür. Fakat o abesi kabul etmektense<br />
akl›n anlama kuvvetinden flüphe eder. Anlama kuvvetinin iflâs› hayret halini do-<br />
¤urur. Sonuçta, Ziya Pafla, hayret merhalesinden imana eriflir gibi görünürse de<br />
manzumenin bütünü onun bu merhalede as›l› kald›¤›n› gösterir. Kaplan, hayata<br />
bedbin bir gözle bakan Ziya Pafla’y› ilgilendiren as›l meselenin kâinat›n ak›llara<br />
flaflk›nl›k veren düzeninden çok, “insanlar›n durumu, hayat›n mant›k d›fl›, tezatl›,<br />
›st›rap verici ve kötü oluflu meselesi” oldu¤unu belirtir. Kötünün daima galip gelmesi,<br />
iyinin ezilmesi Ziya Pafla’y› kuflkuya düflürür:<br />
Gerdûn bir âsiyâb-› felâket-medârd›r<br />
Gûyâ içinde âdem-i âvâre dânedir<br />
Mânend-i dîv beççelerin iltikâm eyler<br />
Köhne ribât-› dehr aceb âfliyânedir<br />
Tahkîk olunsa nakfl-› temâsîl-i kâinât<br />
Ya hâb ü ya hayâl yahut bir fesânedir<br />
Müncer olur umûr-› cihân bir nihâyete<br />
Sayf›n flitâya meyli bahâr›n hazânedir<br />
Kesb-i yakîne âdem için yoktur ihtimâl<br />
Her itikâd akla göre gâibânedir<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
Yâ Rab nedir bu keflmekefl-i derd-i ihtiyâç<br />
‹nsan›n ihtiyâc› ki bir lokma nânedir<br />
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 355-356)<br />
Ziya Pafla, âdeta isyan›n efli¤inde konuflarak akl›n kâinat ve hayat karfl›s›nda aczinden<br />
do¤an -imanla inkâr aras›ndaki- bofllukta bir süre kal›r. Onun kâinat ve hayat<br />
karfl›s›ndaki duygu ve düflüncelerini flüphe ve hayret sürükler. Hayata ve kâinata<br />
karfl› zihnî bir tav›r tak›nan flair, hayat› ve bütün varl›klar› akl›n süzgecinden<br />
geçirir. Astronomik varl›klar› ve olaylar› Copernic ve Newton’dan gelen pozitif<br />
bilimlerin aç›s›ndan görür.<br />
45
46<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Ziya Pafla, Terci-i Bent’inde kâinat ve insan karfl›s›nda duydu¤u flaflk›nl›¤›n›, Allah’›n<br />
eserleri karfl›s›nda akl›n idrakteki yetersizli¤ini dile getirir ve tezatlarla örülü<br />
bir muamma olarak gördü¤ü hayat karfl›s›nda hayret içerisinde kal›r. fiair, her bendin<br />
sonunda tekrarlanan vas›ta beytinde görüldü¤ü gibi, Tanr›’n›n eserleri karfl›s›nda<br />
akl›n âciz kald›¤›n› ifade eder ve Tanr›’ya s›¤›nmaktan baflka yol bulamaz. Bu<br />
eser, bir taraf›yla modern Bat› bilimine gitmesi, di¤er yandan klasik Türk edebiyat›nda<br />
daha önce karfl›laflmad›¤›m›z bir kompozisyon bütünlü¤ü içinde hayat› ve<br />
kâinat› sorgulamas›yla yenidir.<br />
Terci-i Bent’te isyan›n efli¤inde konuflan, fakat onu aflmaya cesaret edemeyip<br />
kurtuluflu Tanr›’ya s›¤›nmada bulan Ziya Pafla, 1870’te ‹sviçre’deyken Ba¤datl› Rûhî’nin,<br />
“Sanman bizi kim flîre-i engûr ile mestiz<br />
Biz ehl-i harâbatdanuz mest-i elestiz”<br />
matlal› “Terkib-i Bent”ine nazîre olarak kaleme ald›¤› Terkib-i Bent’te huzura ermifl<br />
ve durulmufl görünür. Göçgün, Terci-i Bent’teki “fikirler teknik ve estetik itibariyle<br />
biraz daha geliflmifl ve genifllemifl olarak, burada da kendini hissettirir.”<br />
der. Tanp›nar’›n temelde “adalet” kavram› üzerine kurulan fliirde Ba¤datl› Rûhî’den<br />
gelen harâbât neflvesini sürdürdü¤ünü söyledi¤i flairin gösterdi¤i baflar›<br />
Nam›k Kemal ve Muallim Nâci gibi sanatkârlar taraf›ndan takdirle karfl›lanm›fl<br />
ve onun ününü pekifltirmifltir. Bu fliirinde o, bir taraf›yla insan›n yazg›s›n› felsefî<br />
planda dikkatlere sunar:<br />
“Bir katre içen çeflme-i pür-fenâdan<br />
Bafl›n alamaz bir dahi bârân-› belâdan<br />
Âsûde olam dersen e¤er gelme cihâna<br />
Meydâna düflen kurtulamaz seng-i kazâdan<br />
Sâbit-kadem ol merkez-i me’mûn-› r›zâda<br />
Vâreste olup dâire-i havf u recâdan<br />
Dursun kef-i hükmünde terâzû-y› adâlet<br />
Havf›n var ise mahkeme-i rûz-› cezâdan<br />
Her kim ki arar bûy-› vefâ tab’-› beflerde<br />
Benzer ana kim devlet umar z›ll-› hümâdan<br />
Bî-baht olan›n ba¤›na bir katresi düflmez<br />
Bârân yerine dürr-i Güher ya¤sa semâdan<br />
Erbâb-› kemâli çekemez nâk›s olanlar<br />
Rencîde olur dîde-i huffâfl ziyâdan”<br />
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 359)<br />
Ziya Pafla’n›n devri içinde Do¤u-Bat› tezad›n› iyi bir flekilde veren,<br />
“Diyâr-› küfrü gezdim beldeler kâflâneler gördüm<br />
Dolaflt›m mülk-i ‹slâm› bütün vîrâneler gördüm”
eytiyle bafllayan gazeli, asl›nda Bat›’yla karfl›laflan Türk ayd›n›n›n bu yeni dünya<br />
karfl›s›ndaki açmazlar›n› dile getirir:<br />
“Diyâr-› küfrü gezdim beldeler kâflâneler gördüm<br />
Dolaflt›m mülk-i ‹slâm› bütün vîrâneler gördüm<br />
Bulundum ben dahi dârüflflifâ-y› Bâb-› âlî’de<br />
Felâtun’u be¤enmez anda çok dîvâneler gördüm<br />
Huzûr-› kûfle-i meyhâneyi ben görmedim gitti<br />
Ne meclisler ne sahbâlar ne iflret-hâneler gördüm<br />
Cihân nâm›ndaki bir maktel-i âma yolum düfltü<br />
Hükûmet derler anda bir nice sal-hâneler gördüm<br />
Ziyâ, de¤mez humâr› keyfine meyhâne-i dehrin<br />
Bu iflret-gehte ben çok durmad›m amma neler gördüm”<br />
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 351)<br />
Medeniyet fikri etraf›nda geliflen gazel, Do¤u’nun y›k›lm›fll›¤›, köhnemiflli¤i karfl›s›nda<br />
Bat›’n›n ihtiflam›n› sergilemesi bak›m›ndan yaflanan ezilmifllik psikolojisini<br />
ve yönelmenin gerekli oldu¤u yeni dünyay› sezdirir. Fakat, gazelin do¤u gelene¤ine<br />
yaslanan rindâne bir söyleyiflle dünyan›n üstüne yükselen bir eda ile bitirilifli,<br />
di¤er yandan gelene¤i arayan yan› tezatl› flairin Do¤u-Bat› aras›nda iç dünyas›n›n<br />
parçalanm›fll›¤›n› gösterir.<br />
Harâbât Mukaddimesi’nde çocuk yaflta halk fliiriyle karfl›laflt›¤› bilgisini veren,<br />
hatta “fiiir ve ‹nflâ” makalesiyle halk edebiyat›n› bizim as›l edebiyat›m›z olarak gösteren<br />
Ziya Pafla, bu alanda bir Türkü kaleme almaktan öteye gitmeyecektir.<br />
Pozitivizmin ve Bilimin Yüceltilmesi: Sadullah Pafla<br />
Yenileflme çabalar› içerisinde Sadullah Pafla’n›n da gayretleri unutulmamal›d›r.<br />
Eserlerinin ço¤u bugün elimizde bulunmayan Sadullah Pafla (1838-1891), Tanzimat<br />
Döneminin yenilikçi fikirlerine aç›k, Bat›’n›n müspet bilimlerine inanm›fl bir<br />
devlet adam›d›r. Edebiyat alan›nda yapt›klar›ndan çok zihniyet de¤ifliminin temsilcilerinden<br />
biri olarak devri içinde ifllev üstlenir. Edebiyatla da yak›ndan ilgilenen<br />
Sadullah Pafla, On Dokuzuncu As›r manzumesiyle dikkatleri üzerine toplam›fl,<br />
âdeta devrinin ayd›nlar›n›n yöneldi¤i Bat› dünyas›n›n temel de¤erlerini ortaya<br />
koymufltur:<br />
“Eriflti evc-i kemalata nur-› idrakat<br />
Yetiflti rütbe-i imkana k›sm-› mümteinat<br />
(...)<br />
Ne kald› çeflme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab<br />
Ne kald› nüsha-› efsun, ne hükm-i t›ls›m›yyat<br />
(...)<br />
Ne kald› remil ü kehanet, ne kald› cifriyyat<br />
(...)<br />
Megarib oldu dirîga metâli’-i irfân<br />
Ne kald› flöhret-i Rûm u Arab, ne M›sr-› Herât<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
47
48<br />
Sadullah Pafla, pozitivist<br />
zihniyetin de önemli<br />
temsilcilerinden biridir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Zaman zaman-› terakki, cihan cihan-› ulûm<br />
Olur mu cehl ile kabil beka-y› cem’iyyât”<br />
(Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, s. 78-79)<br />
‹smail Parlat›r, bu fliirle ilgili olarak flu bilgiyi verir:<br />
“Orta Ça¤ zihniyeti ve inan›fllar› ile Yeni Ça¤’›n geliflmelerinin karfl›laflt›r›ld›-<br />
¤› bu manzumede flair, insan akl›n›n kudreti üzerinde durmakta, bat›n›n müsbet<br />
bilimlerde kaydetti¤i geliflme karfl›s›nda do¤u dünyas›n›n durumunu etrafl›ca<br />
gözler önüne sermektedir. Sosyal hayatta hürriyet, eflitlik, kanun hakimiyeti ve insan<br />
haklar›n›n gözetilmesi, bilimsel geliflmeye ve ilerlemeye yol açm›flt›r. Bu itibarla<br />
Türk toplumunun da bu geliflme ve de¤iflmeye ayak uydurmas› gerekir.”<br />
fiinasi’nin görüflleriyle yak›nl›k gösteren bu düflünceleriyle Sadullah Pafla, pozitivist<br />
zihniyetin de önemli temsilcilerinden biridir. Ayr›ca onun baflta Lamartine’den<br />
aktard›¤› Göl olmak üzere Bat›’dan yapt›¤› fliir çevirileri de mevcuttur.<br />
D‹L‹N, fiEKL‹N VE ÜSLUBUN DE⁄‹fiMES‹<br />
‹çerikle birlikte fliirde dilin, fleklin ve üslubun de¤iflmesi de fiinasi ile bafllar. Onun<br />
birer deneme olarak de¤erlendirebilece¤imiz yeni anlay›fltaki fliir tecrübeleri sanat<br />
eseri olarak pek baflar›l› gözükmezse de kendisinden sonra gelenler üzerinde b›rakt›¤›<br />
etkiyle önemli bir ifllev üstlenir. Klasik fliir gelene¤ini devam ettirmek maksad›yla<br />
kurulan Encümen-i fiu’arâ flairleri içerisinde yer alan Nam›k Kemal’in,<br />
onun Münacat’›yla karfl›laflt›ktan sonra sanat anlay›fl›nda de¤iflmelere gitmesi, bu<br />
etkinin s›n›rlar›n›n ne derecede oldu¤unu gösterir. Eski naz›m flekilleri üzerinde<br />
baz› tasarruflar yap›l›rken Bat› edebiyatlar›ndan yeni flekiller al›nmaya bafllan›r. Bir<br />
taraftan da sosyal konular ve politik fikirler fliirin dünyas›na girer.<br />
Klasik Türk fliirinde naz›m flekilleri, s›n›rlar› belirlenmifl, de¤iflmez çizgilerle çizilmifl<br />
birer çerçevedir. fiairler s›n›rlar› önceden çizilmifl bu çerçevenin içerisine, s›n›rlar›<br />
aflmadan fliirlerini yerlefltirmek durumundayd›lar. Eski edebiyat›m›z içerikte<br />
oldu¤u gibi naz›m flekilleri bak›m›ndan da s›n›rl›yd›. Bu s›n›rl› flekiller yüzy›llar boyu<br />
flairlerimizin duygu ve düflünce dünyas›n› ifade etmesinde arac› olmufltur. Fakat,<br />
XIX. yüzy›l›n ortalar›na gelindi¤inde yeni geliflmeye bafllayan medeniyet, sosyal<br />
hayat ve hayat anlay›fl› yeni flekil aray›fllar›n› gerekli k›lm›flt›r. Türk fliiri yavafl<br />
yavafl bir de¤iflikli¤in içerisine girmeye bafllar. Böylece klasik fliirden belirli ölçüde<br />
uzaklaflman›n ve kopman›n yafland›¤› görülür. As›l itibariyle klasik edebiyatta çözülme<br />
daha XVIII. yüzy›ldan itibaren bafllam›flt›. Kendi dairesi içerisinde s›k›fl›p kalan<br />
klasik fliir, son büyük temsilcisi fieyh Galip’ten sonra büyük ve orijinal sanat<br />
eseri ortaya koyamam›fl; estetik anlay›flta, dilde ve zevkte çözülmeye bafllam›flt›.<br />
XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda kendini belirli bir flekilde gösteren bu çözülme ve de¤iflme,<br />
yüzy›l›n ikinci yar›s›nda flekilde de görülür. Fatih And› bu konuda flunlar›<br />
söyler: “fiekiller ve flekillerin gerektirdi¤i kafiye örgüleri üzerinde birtak›m aksamalar<br />
veya fluurlu tasarruflar kendisini gösterir. Beyit veya bendlerin say› bak›m›ndan<br />
artt›¤›na veya eksildi¤ine, baz› flekillerde fazladan, farkl› yap›da m›sra veya<br />
beyitler eklendi¤ine, flekillere tahsis edilen konular bak›m›ndan bir genifllemeye,<br />
kafiye flemalar›nda gerçekleflen birtak›m de¤iflikliklere flahit oluruz.”<br />
Klasik Türk fliirine ait flekillerde gerçekleflen de¤iflmenin yan›nda Bat› edebiyatlar›ndan<br />
“ottova-rima” gibi yeni flekiller de girmeye bafllar. Yeni flekillerin girmesinde<br />
de öncülü¤ünü gördü¤ümüz fiinasi, bunlar› daha çok Bat›’dan yapm›fl oldu-<br />
¤u çevirilerinde kullan›r. Onun Lamartine’in Meditations’undan Türkçeye tercü-
me etti¤i “K›t’a”lar yan›nda “‹lâhî”, “Münacat”, “Eflek ile Tilki Hikâyesi”, “Arz-› Muhabbet”<br />
adl› manzumelerinde yeni flekil denemelerine giriflti¤ini görüyoruz. Bu<br />
konuda devri içinde fiinasi yaln›z kalmaz. Ayn› y›llarda Ethem Pertev Pafla’n›n<br />
Victor Hugo’dan yapt›¤› “T›fl-› Naim” çevirisi Bat›’dan gelen naz›m flekillerinden<br />
“ottova-rima”n›n ilk örne¤ini oluflturur.<br />
fiinasi, klasik fliirin kaside fleklinde baz› de¤iflikliklere gitmifl; kasidelerinin<br />
üçünde nesib k›sm›n› kald›rarak do¤rudan do¤ruya medihte (övgüde) bulunmufl,<br />
birinde de mesnevi naz›m fleklini kullanm›flt›r. Medih s›ras›nda kulland›¤› s›fatlar›n<br />
klasik edebiyatta oldu¤u gibi herkes için kullan›labilir olmalar› anlay›fl›ndan<br />
ayr›larak, medihte bulundu¤u kiflinin özelliklerine göre s›fatlar kullanm›flt›r. Eski<br />
mazmunlar›n yan›nda yeni mazmunlara yer vermifl, yeni bir ifade tarz› getirmeye<br />
çal›flm›flt›r.<br />
Mehmet Kaplan, fiinasi’nin Türk fliirinde yapt›¤› yenili¤i flu maddeler alt›nda<br />
gösterir:<br />
• fiinasi kendinden önceki Türk fliirinden ayr› bir fliir vücuda getirmifltir.<br />
• Bu fliir, muhteva bak›m›ndan eskilerden ayr›d›r. fiinasi münâcaat ve kasidenin<br />
“madde”lerinde bir tasfiye yapm›fl, yeni fikir temleri kullanm›flt›r.<br />
• fiinasi’nin ön plâna ald›¤› fikirler ve di¤er “madde”ler, içinde yaflad›¤› devrin<br />
ileri hâkim fikirleridir: Modern kâinat görüflü, demokrasi, ak›lc›l›k gibi.<br />
• fiinasi’nin fliirleri üslup bak›m›ndan da yenidir:<br />
a) fiinasi Divan mazmunlar›n› büyük çapta terk etmifltir.<br />
b) Ç›plak bir ifade tarz› yaratma¤a çal›flm›flt›r.<br />
c) Yeni imajlar bulma yolunu açm›flt›r.<br />
d) Arapça, Farsça tamlamalar› çözme¤e gayret etmifl, bilhassa halk›n kulland›¤›<br />
kelime ve ifade tarzlar›na k›ymet vermifltir.<br />
e) Canl›, hareketli, konuflma sentaks›na yak›n bir m›sra yap›s› kurmay› denemifltir.<br />
Klasik fliirin de¤iflmesi yolunda fiinasi’nin gazel tarz›nda kaleme ald›¤› Arz-› Muhabbet<br />
adl› küçük manzumesi onun yapmak istedi¤i yenili¤i gösteren iyi bir örnektir:<br />
ARZ -I MUHABBET<br />
Efli yok bir güzeli sevdi be¤endi gönlüm<br />
K›skan›r kendi gözümden yine kendi gönlüm<br />
G(hi hasret iken ol s(neye s(nem kavuflur<br />
Sanma gönlümde olan derd-i muhabbet savuflur<br />
Y(seminden bile n(ziktir o boy bos anda<br />
Sarmafl›k-v(ri sar›lsam e¤ilir ol anda<br />
Candan ülfet edeli öyle civan dilber ile<br />
‹stemem gayrisini h(r u melek olsa bile<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
Mest olup nefl’e-i flehvetle o gözler bay›l›r<br />
Serpilince yüzüne gözyafl›m amm( ay›l›r<br />
(fiinasi, Bütün Eserleri, s. 24)<br />
fiair, gazel naz›m fleklinden fliirine bafll›k koymakla daha bafltan ayr›l›r. Sade<br />
bir söyleyiflin içinden dile getirdi¤i aflk temas› çevresinde eski fliirin klifleleflmifl<br />
de¤iflmez unsurlar›n› ay›klar, mazmunlar› çözer, kad›na mazmunlar›n d›fl›nda bir<br />
varl›k kazand›r›r.<br />
Ethem Pertev Pafla’n›n<br />
Victor Hugo’dan yapt›¤›<br />
“T›fl-› Naim” çevirisi<br />
Bat›’dan gelen naz›m<br />
flekillerinden “ottovarima”n›n<br />
ilk örne¤ini<br />
oluflturur.<br />
49
50<br />
Ziya Pafla, fliirin dil, flekil ve<br />
üslubundan çok içeri¤ini<br />
yenileyen bir sanatkârd›r.<br />
Hayalleri ve mazmunlar›yla<br />
daha çok klasik edebiyat›n<br />
dairesinde kal›r.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
fiiirinin muhtevas›nda yenili¤e giden Nam›k Kemal, flekil ve üslupta fazla de-<br />
¤ifliklik yapmam›fl, klasik edebiyattan gelen flekillere ba¤l› kalm›fl görünür. Ancak,<br />
yine de bu flekiller üzerinde s›n›rl› de¤iflikliklere gitmifl, baz› fliirlerinde ise Bat›l›<br />
yeni flekilleri denemifltir. Onun Vaveylâ, Hilâl-i Osmanî, Ukab-nâme gibi fliirleri<br />
bunlar aras›nda say›labilir. Say›s› onu bulan kalem tecrübesinde heceyi denemesi<br />
de dikkat çeker. Her ne kadar bu vezinle yazd›¤› manzumelerde pek baflar› gösterememifl<br />
ise de sade söyleyifli aray›fl›yla ve yeni fliirin gidece¤i yollardan birini iflaret<br />
etmesiyle dikkate de¤er. Bu tür manzumelerinde klasik fliirin üslubundan uzaklaflarak<br />
üslup yönünden de de¤iflikliklere gider. Dilde ise konuflma diline yaklafl›r.<br />
Bunun yan›nda görülen özelliklerini Göçgün flöyle anlat›r: “fiinasi’nin üslubunda<br />
görülen kuruluk, adeta iskeleti and›ran tak›rt›l› durum da giderilerek; dil fonksiyonel,<br />
dinamik, canl› bir özellik kazan›r.<br />
Nam›k Kemal’in yeni dönem dil anlay›fl›, üslubu; hitabeti esas alan ve hiçbir<br />
fleyden çekinmeyen gür bir erkek sesidir. Düflüncelerinde samimi oldu¤u için, fiinasi’de<br />
görülen koyu didaktizm; ö¤reticilik, burada yerini vatan ve millet yolunda<br />
heyecanla bütünleflen engin bir lirizm’e b›rak›r. Bunlar›n yan› s›ra, Frans›z edebiyat›ndan<br />
ve özellikle fliirinden yeni duygular, imajlar, hayaller de Kemâl bey vas›tas›yla<br />
art›k fliirimize girer.”<br />
Ziya Pafla da Nam›k Kemal gibi fliirin dil, flekil ve üslubundan çok muhtevas›n›<br />
yenileyen sanatkârd›r. Hayalleri ve mazmunlar›yla daha çok klasik edebiyat›n<br />
dairesinde kal›r. Onun kelime kadrosu da genifl olarak klasik edebiyattan gelir. Bu<br />
alanda fiinasi’nin “safi Türkçe” yolunda gösterdi¤i titizli¤i Ziya Pafla’da, hatta<br />
Nam›k Kemal’de göremeyiz. Nitekim afla¤›ya fiinasi’den aktaraca¤›m›z “Eflek ile Tilki”<br />
manzumesi dönemi içinde onun dilde yapmak istedi¤i yenili¤i göstermesi bak›m›ndan<br />
dikkate de¤er:<br />
EfiEK ‹LE T‹LK‹<br />
Ç›kt› bir ba¤›n içinden yola bir yafll› h›mâr<br />
Nakl için beldeye yüklenmifl idi rûy-i nigâr<br />
Derken aç karn›na bir tilki görünce geldi<br />
Böyle bir tâze üzüm hasreti ba¤r›n deldi<br />
Öteki çifteyi att› bu yanaflt›kça biraz<br />
Sonra lâkin aradan kalkt› bütün nâz ü niyâz<br />
Tilki<br />
“Gelsem olmaz m› huzûra a benim aslan›m?<br />
Tâ yak›ndan bakay›m hüsnünüze hayran›m<br />
Dâim olsun beyimin sâye-i lutf u keremi<br />
Gül biter bast›¤› yerlerde mübârek kademi<br />
Benzer ol hofl kokulu kuyru¤u a’lâ miske<br />
Koklar›m efendim burnuma urmazsa fiske<br />
Eyler irfân›n› îmâ o suhan-gû gözler<br />
Yak›fl›r a¤z›na mevzûn u mukaffâ sözler!”<br />
Eflek ifrât-› neflât›ndan an›rd› der iken.<br />
Sanki karpuz kabu¤u gördü yahut tâze diken
Tilki<br />
“Cân›ma iflledi gitti bu ferah-nâk hava<br />
Siz sükût etseniz ammâ yine var baflka sefâ<br />
Çünkü bülbül iflitip na¤menizi sirkat eder<br />
Ça¤›r›r belki gelir dinleyene hüzn ü keder!”<br />
Tilki böyle nice diller dökerek zevk etti<br />
Efle¤i bir kuyunun bafl›na kadar sevk etti<br />
Tilki<br />
“Burada bir güzel ahur ile yemlik vard›r<br />
Neyleyim yükle girilmez kap›s› pek dard›r<br />
Uyuyup yatma gibi zevk u sefâ çok anda<br />
Anda sakin diflilerde o letâfet baflka<br />
Hele bir kere bak›n düflmeyin ammâ aflka”<br />
Yaklafl›nca eflek âyine-i âba bakt›<br />
Yüzün aksin sezerek a¤z› suyu pek akt›<br />
Eflek<br />
“Vâk›â görmedeyim dilber ü nâzik bir bafl”<br />
Tilki<br />
“Ça¤›r›n tez an› gelsin size olsun oynafl”<br />
“Buraya gel” diye feryâd ederek taflt› h›mâr<br />
Kuyudan aks-i sedâs›n iflitip flaflt› h›mâr<br />
Tilki<br />
“Gördünüz mü sizi flimdi ediyorlar da’vet<br />
Bu ziyafette aceb yok mu bana bir hizmet<br />
Bunda kals›n yükünüz tek ininiz siz afla¤›<br />
Arkan›zdan gelirim olma¤a tavla ufla¤›”<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
Eflek att› yükünü yerlere kendin kuyuya<br />
Tilki mîrâs yedi tâ ana rahmet okuya<br />
(Bütün Eserleri, s. 44-46)<br />
Bu manzumede ‹brahim fiinasi’nin klasik edebiyat›n halktan kopuk dil anlay›fl›n›<br />
de¤ifltirerek edebî sanatlardan olabildi¤ince ar›nd›r›lm›fl sade bir söyleyifle gitmek<br />
arzusunu buluruz. Onun dil ve üslupta açt›¤› yol, kimi zaman k›smen, kimi<br />
zaman da ileri düzeyde izlenerek Türkçenin kelime servetinin öne ç›kt›¤›, sade<br />
söyleyifli esas alan bir fliir dili kurulmaya bafllanacakt›r.<br />
51
52<br />
Özet<br />
�A MAÇ<br />
1<br />
�A MAÇ<br />
2<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
19. yüzy›lda bafllayan de¤iflime ba¤l› olarak klasik<br />
fliir anlay›fl›ndan Bat›l› ve yeni fliir anlay›fl›na<br />
geçifl sürecini anlatmak.<br />
Edebiyat alan›ndaki de¤iflime öncelikle medeniyet<br />
hayat›m›zdaki de¤iflimin devam› olarak bakmak<br />
gerekir. Medeniyet alan›nda bafllayan de¤iflim,<br />
edebiyat› da içine al›r. Tanzimat’tan sonra<br />
Türk edebiyat› 1859-1860’tan itibaren Bat› edebiyat›n›<br />
model alarak de¤iflim içerisine girer. Böylece<br />
Do¤u gelene¤i içerisinde oluflturdu¤u klasik<br />
edebiyat anlay›fl›ndan ç›karak farkl› bir estetik<br />
anlay›fla yönelir. Do¤u gelene¤inin yaflanan hayata<br />
uzak, soyutlay›c›, mazmunlarla örülü dünya<br />
alg›s› çözülmeye bafllar. Onun yerine yaflanan<br />
hayat›, günlük geliflmeleri de içine alan yeni ve<br />
modern bir anlay›fl yerleflmeye bafllar. Buna ba¤l›<br />
olarak insan, evren ve hayat anlay›fl› de¤iflim<br />
içerisine girer. Fakat, de¤iflim ve bu de¤iflime<br />
ba¤l› olarak modern fliir anlay›fl›na geçmek kolay<br />
olmaz. Çünkü bu bir süreç ister. Önce insan›n<br />
hayat alg›s›, estetik anlay›fl›, varl›¤› de¤erlendirifl<br />
bak›m›ndan de¤iflmesi gerekir. Yenileflmenin birinci<br />
kufla¤› bunu bafllatm›flt›r.<br />
fiiirin biçim ve içerik yönüyle geçirdi¤i de¤iflimi<br />
tan›mak.<br />
Türk fliiri ‹brahim fiinasi’nin öncülü¤ünde Bat› fliirini<br />
örnek alarak yenileflme yoluna girdikten<br />
sonra modernleflme fliirin içeri¤inden bafllayarak<br />
naz›m flekillerini, dilini, hayal dünyas›n› ve dünya<br />
alg›s›n› içine al›r. Bu de¤iflimde çevirilerin de<br />
rolü olur. Türk fliiri yeni bir hayal dünyas›na kavuflurken,<br />
fliire vatan, hürriyet, adalet gibi yeni<br />
temalar girer. Soyut dünya alg›s›n›n yerini yaflanan<br />
hayat almaya bafllar. Klasik fliirin dilinden ve<br />
mazmun sisteminden uzaklafl›larak yaflanana hayat›<br />
ifade edebilecek daha sade söyleyifle ulafl›lmaya<br />
çal›fl›l›r. Bat› edebiyatlar›ndan gelen yeni<br />
naz›m flekilleri denenir. Yenileflmeyi bafllatan ve<br />
yürüten birinci kufla¤›n kaleminde fliir, ça¤dafl<br />
görünüm kazanmaya bafllar. Böylece Türk fliiri<br />
yüzy›llard›r içinde kald›¤› Do¤u uygarl›¤› dairesinden<br />
ç›karak Bat› uygarl›¤› dairesine geçiflte ilk<br />
ad›m› atm›fl olur.<br />
�A MAÇ<br />
3<br />
Yeni fliirin öncülerini ve fliirlerinin özelliklerini<br />
kaydetmek.<br />
Yenileflmenin bafllat›c›s› ve yürütücüsü ‹brahim<br />
fiinasi’dir. Bir süre sonra ‹brahim fiinasi’nin bafllatt›¤›<br />
yenili¤e Nam›k Kemal ve Ziya Pafla da kat›l›r.<br />
Türk edebiyat›n›n Do¤u medeniyeti dairesinden<br />
ç›karak ça¤dafl bir görünüm kazanmas›n›<br />
isteyen fiinasi, yaflanan hayat› ifade edebilecek<br />
bir edebiyat kurman›n peflindedir. Bunun için<br />
de o, fliirin önce mazmun sistemini, hayal dünyas›n›<br />
çözmek istedi. Dili sade söylefle yaklaflt›rma<br />
çabas›nda oldu. fiiiri yaflanan hayata ve hatta<br />
düflünceye, politik fikirlere açt›. “Ak›l”, “kanun”,<br />
“hak”, “adalet”, “millet”, “devlet”, “medeniyet”,<br />
“reis-i cumhur” gibi ça¤dafl kavramlar› fliire<br />
soktu. Yeni içerik ve flekil denemelerine giriflti.<br />
Onu izleyen Nam›k Kemal, sanatkârane<br />
yüksek söyleyifli b›rakmadan hürriyet, vatan ve<br />
millet sevgisini halka do¤ru yaymada fliire görev<br />
yükledi. O da fiinasi gibi flekil ve içerikte yeni<br />
uygulamalara giriflti. Klasik edebiyatla ba¤›n› sürdüren<br />
Ziya Pafla ise Do¤u-Bat› aras›nda ›l›ml› bir<br />
yol tutturdu. fiiire felsefî düflünceyi ve metafizik<br />
konular› tafl›d›.
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Yeni Türk fliirindeki de¤iflimler ilk olarak fliirin hangi<br />
alan›nda bafllam›flt›r?<br />
a. fiiirin dilinde<br />
b. fiairin üslubunda<br />
c. fiiir türleri ve flekillerinde<br />
d. fiiirin temas›nda<br />
e. fiiirin vezninde<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi Encümen-i fiu’arâ’n›n özelliklerinden<br />
biri de¤ildir?<br />
a. fiiirlerine bafll›k koyarlar.<br />
b. Klasik anlay›fl›n içinde sebk-i hindî ekolü çerçevesinde<br />
kal›rlar.<br />
c. Ortak fliirler kaleme al›rlar.<br />
d. Klasik edebiyat›n yüzy›llar boyunca oluflturdu¤u<br />
estetik prensiplerden hareket ederler.<br />
e. Kendilerine Frans›z fliirinin tema ve flekillerini<br />
model al›rlar.<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi Encümen-i fiu’arâ flairlerinden<br />
de¤ildir?<br />
a. Nam›k Kemal<br />
b. Ziya Pafla<br />
c. Leskofçal› Galip<br />
d. fiinasi<br />
e. Hersekli Ârif Hikmet Bey<br />
4. Afla¤›daki sanatkârlardan hangisi iflledi¤i metafizik<br />
temalarla eski ile yeni aras›nda kabul edilen flairimizdir?<br />
a. Ziya Pafla<br />
b. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
c. Muallim Naci<br />
d. Âkif Pafla<br />
e. Nam›k Kemal<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi fiinasi’in fliirinin bir özelli-<br />
¤idir?<br />
a. fiiirlerinde sosyal konulara yer vermemesi<br />
b. fiiirlerinde s›k s›k gönlüyle akl› aras›ndaki çat›flmay›<br />
ve ›st›rab› dile getirmesi<br />
c. fiiire “ak›l”, “kanun”, “adalet”, “medeniyet” gibi<br />
yeni kavramlar› ve temalar› getirmesi<br />
d. fiiirlerinde Bat› edebiyat›n›n naz›m flekillerine<br />
yer vermesi<br />
e. fiiirlerinde klasik fliirimizin mazmunlar›n› savunmas›<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
6. Türk fliirine Bat› edebiyat›n›n flekillerinin girmesinin<br />
öncülü¤ünü yapan ilk hangi flairimizdir?<br />
a. Nam›k Kemal<br />
b. fiinasi<br />
c. Ziya Pafla<br />
d. Muallim Nâci<br />
e. Recaizâde Mahmut Ekrem<br />
7. Eski mazmunlar› terk ederek yeni imajlar›n yolunu<br />
açan flairimiz hangisidir?<br />
a. Ahmet Hâflim<br />
b. Nam›k Kemal<br />
c. fiinasi<br />
d. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
e. Ziya Pafla<br />
53<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi Nam›k Kemal’in fliirinin<br />
özelliklerinden biri de¤ildir?<br />
a. fiiirinde klasik fliirden yararlanmas›<br />
b. Bat› tarz› bir edebiyat›n geliflmesi ve yerleflmesi<br />
için çaba harcamas›<br />
c. Türk fliirine vatan, millet, halk, hak, hürriyet, istiklâl,<br />
eflitlik gibi kavramlar› getirmesi<br />
d. Sanat›n› sosyal ve siyasi konulara açmas›<br />
e. fiiirinin muhtevas›nda yenili¤e gitmifl, ancak flekil<br />
ve üslupta Bat›l› yeni flekilleri denememifl<br />
olmas›<br />
9. fiinasi’nin görüflleriyle yak›nl›k gösteren ayn› zamanda<br />
pozitivist zihniyetin de önemli temsilcilerinden biri<br />
olan Yenileflme Dönemi flairi afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Âkif Pafla<br />
b. Ziya Pafla<br />
c. Sadullah Pafla<br />
d. Hersekli Ârif Hikmet Bey<br />
e. Beflir Fuat<br />
10.Dilin ve üslubun de¤iflmesinde hangi flair yol aç›c›<br />
olmufltur?<br />
a. Âkif Pafla<br />
b. Nam›k Kemal<br />
c. Ziya Pafla<br />
d. ‹brahim fiinasi<br />
e. Sadullah Pafla
54<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dilin fieklin ve Üslubun<br />
De¤iflmesi” bölümüne bak›n›z.<br />
2. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Klasik fiiirin Son Buluflmas›:<br />
Encümen-i fiu’arâ” bölümüne bak›n›z.<br />
3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Klasik fiiirin Son Buluflmas›:<br />
Encümen-i fiu’arâ” bölümüne bak›n›z.<br />
4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Eskiyle Yeni Aras›nda<br />
Tereddüt: Ziya Pafla” bölümüne bak›n›z.<br />
5. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenili¤in Bafllamas› ve<br />
Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenili¤in Bafllamas› ve<br />
Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
7. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dilin, fieklin ve Üslubun<br />
De¤iflmesi” bölümüne bak›n›z.<br />
8. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Coflkun ve Romantik<br />
Vatan fiairi: Nam›k Kemal” bölümüne bak›n›z.<br />
9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Pozitivizmin ve Bilimin<br />
Yüceltilmesi: Sadullah Pafla” bölümüne bak›n›z.<br />
10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenili¤in Bafllamas› ve<br />
Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
S›ra Sizde 1<br />
N. Kemal’in pek çok fliiri var bu konuda örnek gösterilebilir.<br />
‹flte size bir tanesi:<br />
Murabba<br />
S›dk ile terk edelim her emeli her hevesi<br />
K›ral›m hâil ise azmimize ten kafesi<br />
‹nledikçe eleminden vatan›n her nefesi<br />
Gelin imdâda diyor bak budur Allah sesi<br />
Bize gayret yak›fl›r merhamet Allah’›nd›r<br />
Hükm-i âtî ne fakîrin ne flehinflâh›nd›r<br />
Dinle feryâd›n› kim terceme-i âh›nd›r<br />
‹nledikçe ne diyor bak vatan›n her nefesi<br />
Mahveder kendini bülbül bile hürriyet için<br />
Çekilir mi bu belâ âlem-i pür-mihnet için<br />
Dîn için devlet için can çekiflen millet için<br />
Azme hâil mi olur mu bu çürük ten kafesi<br />
Memleket bitti yine bitmedi hâlâ sen ben<br />
Bize bu hâl ile bizden büyük olmaz düflmen<br />
Dest-i a’dâd›y›z Allah için ey ehl-i vatan<br />
Yetiflir terk edelim gayri hevâ vü hevesi<br />
(Göçgün, Nam›k Kemal’in fiairli¤i ve Bütün fiiirleri, s. 335)<br />
S›ra Sizde 2<br />
Hürriyet Kasidesi çok uzun bir fliirdir. Kitapta yerimiz<br />
s›n›rl› oldu¤u için buraya koyam›yoruz. Ama siz Önder<br />
Göçgün’ün kaynakçada künyesini verdi¤imiz kitab›ndan<br />
ya da ulaflabildi¤iniz baflka bir kaynaktan fliirin tümünü<br />
bulup okuyabilirsiniz.
Yararlan›lan Kaynaklar<br />
Âkif Pafla (1997), Âkif Pafla Divançesi, (Haz. M. A. Yekta<br />
Saraç-M. Fatih And›), ‹lmî Araflt›rmalar, nr. 4,<br />
‹stanbul.<br />
Akün, Ömer Faruk (1960), “Nam›k Kemal”, ‹slâm Ansiklopedisi,<br />
cüz. 90, ‹stanbul.<br />
_______ (1979), “fiinasi”, ‹slâm Ansiklopedisi, C. 11,<br />
‹stanbul.<br />
Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana<br />
Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul.<br />
_______ ( 1970), Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, ‹nk›lâp<br />
Kitabevi, ‹stanbul.<br />
Birand, Kam›ran (1998), “Ayd›nlanma Devri Devlet Felsefesinin<br />
Tanzimatta Tesirleri”, Kam›ran Birand<br />
Külliyat›, Ankara.<br />
Büyük Türk Klasikleri (1988), C. 8, Ötüken-Sö¤üt,<br />
‹stanbul.<br />
Gariper, Cafer (2005), “Akif Pafla ve Torunu ‹çin Yazd›-<br />
¤› Mersiye Üzerinde Bir De¤erlendirme”, HÜ Türkiyat<br />
Araflt›rmalar›, Say›:3, Güz 2005, s. 51-70.<br />
Göçgün, Önder (1999), Nam›k Kemal’in fiairli¤i ve Bütün<br />
fiiirleri, Ata<strong>türk</strong> kültür Merkezi Baflkanl›¤› Yay›nlar›,<br />
Ankara.<br />
Kaplan, Mehmet (1976), Türk Edebiyat› Üzerinde Araflt›rmalar<br />
I, Dergâh Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
_______ 1978), fiiir Tahlilleri I, Dergâh Yay›nlar›,<br />
‹stanbul.<br />
Okay, Orhan (1988), “Edebiyat›m›z›n Bat›l›laflmas› yâhut<br />
Yenileflmesi”, Büyük Türk Klasikleri, C. 8, ‹stanbul.<br />
fiinasi (2005), Bütün Eserleri, (Haz. ‹smail Parlat›r-Nurullah<br />
Çetin), Erkin Kitabevi, Ankara.<br />
Tanp›nar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu As›r Türk Edebiyat›<br />
Tarihi, 5. Bask›, Ça¤layan Kitabevi, ‹stanbul.<br />
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)<br />
55
4TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I<br />
Amaçlar›m›z<br />
�<br />
�<br />
�<br />
�<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
‹kinci kufla¤›n fliir anlay›fl›nda yapt›¤› de¤iflimi anlatabilecek,<br />
Türk fliirinin Tanzimat sonras› ikinci kufla¤›ndan Servet-i Fünun Dönemine<br />
kadar geçirmifl oldu¤u de¤iflimi aç›klayabilecek,<br />
Bu dönemlerde yetiflmifl olan flairler ve fliir sanatlar›n› tan›yabilecek,<br />
Tablo alt› fliir ve düzyaz› fliiri tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Tanzimat’›n ikinci kufla¤› ve fliir<br />
sanat›<br />
• Tanzimat’›n üçüncü kufla¤› ve<br />
fliir sanat›<br />
• Recaizade Mahmut Ekrem<br />
‹çerik Haritas›<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›-I<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›nda<br />
fiiir: 2<br />
• Muallim Nâci<br />
• Abdülhak Hâmit<br />
• Menemenlizade Mehmet Tahir<br />
• Mehmet Celal<br />
• Recep Vahyi<br />
• ‹K‹NC‹ KUfiA⁄IN fi‹‹R‹N‹N<br />
DAYANDI⁄I ‹LKELER VE GENEL<br />
N‹TEL‹KLER‹<br />
• YEN‹LEfiMEN‹N ‹K‹NC‹ KUfiA⁄I VE<br />
TEMS‹LC‹LER‹<br />
• YEN‹LEfiMEN‹N ÜÇÜNCÜ KUfiA⁄I:<br />
ARA NES‹L
Tanzimat Dönemi Türk<br />
Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
‹K‹NC‹ KUfiA⁄IN fi‹‹R‹N‹N DAYANDI⁄I ‹LKELER VE<br />
GENEL N‹TEL‹KLER‹<br />
Tanzimat (Yenileflme) Döneminin ikinci kufla¤›, yenili¤in bafllat›c›s› ve ayn› zamanda<br />
birinci kufla¤› durumundaki flairlerin ortaya koydu¤u yenili¤i hem daha ileriye<br />
götürür hem de baz› yönleriyle onlardan ayr›l›r. ‹kinci kuflak, birinci kufla¤›n<br />
akla dayal›, toplumsal içerikli sanat anlay›fl› yerine insan›n iç dünyas›ndaki duygulanmalar›n›n<br />
a¤›rl›k kazand›¤› bireysel konular› öne ç›karan, fliirde güzelli¤i esas<br />
alan bir sanat anlay›fl› gelifltirir. Birinci kufla¤›n, sanat› halk için görmelerine karfl›l›k,<br />
onlar, sanat› sanat için görürler. Sanat anlay›fllar›n›n merkezine güzelli¤i yerlefltirmifl<br />
olmalar› böyle bir anlay›fla yönelmelerine zemin haz›rlar. Bunda kiflisel tercihlerinin<br />
yan›nda ba¤land›klar› romantizmle II. Abdülhamit döneminin bask›c›<br />
uygulamalar› ve yönetim anlay›fl› rol oynar. Bu kufla¤›n temsilcileri aras›nda Recaizade<br />
Mahmut Ekrem (1847-1914), Abdülhak Hâmit (1852-1937) ve Muallim<br />
Nâci (1849-1893) yer al›r. ‹kinci kufla¤›n arkas›ndan, onlardan devrald›¤› yenili¤i<br />
geniflleterek yayg›nlaflt›ran Ara Nesil fleklinde adland›r›lan çok say›da genç flairden<br />
oluflan üçüncü kuflak gelir. Onlar da ikinci kuflaktan ald›klar› yenili¤i, daha<br />
genifl alana yayarak Servet-i Fünun Dönemine kadar getirirler.<br />
Tanzimat sonras›n›n birinci kufla¤› dilde sadeleflmeye gitme çabas›n›n yan›nda<br />
fliirin biçiminden çok içeri¤inde yenilik yapm›fl, fliiri sosyal ve siyasi konulara, ideolojilere,<br />
çeflitli düflüncelere arac› k›lm›flt›. fiiirin içeri¤iyle birlikte fleklinde ve üslup<br />
özelliklerinde önemli de¤ifliklik yapan ikinci kuflak, sosyal konular›n, ideolojilerin,<br />
düflünce ak›mlar›n›n yerine bireysel konulara ve temalara yer vermeyi seçer.<br />
Bu da edebiyat›n içe kapanmas›na, afl›r› duygusal yap›ya bürünmesine yol<br />
açar. Birinci kufla¤›n fliirinde yayg›n flekilde karfl›m›za ç›kan uygarl›k, insanl›k,<br />
ilerleme, vatan, millet, hürriyet kavramlar›n›n yerini ikinci kufla¤›n fliirinde aflk,<br />
ölüm, tabiat temalar›, metafizik ve mistik aray›fllar al›r. Hayat›n içerisinde ayr›nt›da<br />
kalan küçük olaylar ve olgular, nesneler daha çok güzellik ve hayranl›k duygusu<br />
çerçevesinde fliirlefltirilir. Klasik edebiyat›n soyut düzlemde geliflen insan ve<br />
nesne alg›s›ndan s›yr›larak tabiat varl›klar›n› ve evreni keflfeden flair, onun hayranl›k<br />
uyand›ran zenginli¤i karfl›nda flaflk›nl›¤a kap›l›r. Art›k, “zerrelerden günefle<br />
kadar her güzel fley fliirdir” ilkesine ba¤lanan flair için sosyal ve siyasi davalar, yerini<br />
güzellik duygusuna ve düflüncesine b›rak›r. Bu dönemde fliirin ne oldu¤u, nas›l<br />
olmas› gerekti¤i ve dayand›¤› ilkeler üzerinde düflünceler üretilir, tart›flmalar<br />
yap›l›r.
58<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
1<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
‹kinci kuflak, dil ve üslup üzerinde de durur. Her kelimenin fliire giremeyece¤ini<br />
düflünen flair, her fliirin kendine özgü söyleyifl tarz›n›n ve kelime da¤arc›¤›n›n,<br />
hatta ses düzeninin oldu¤u görüflüne ba¤lan›r. ‹kinci kuflak flairlerinin kelime seçiminde<br />
ve üslupta bu kadar titizlenmesine karfl›l›k, dilin sadeleflmesinde ileri ad›m<br />
att›klar›n› söylemek güçtür. Henüz Türkçe kelime da¤arc›¤›n›n öne ç›kmad›¤›, sade<br />
söyleyiflin yerleflmedi¤i dönem içerisinde a¤dal› dille sanatl›, yüksek söyleyifller<br />
belirir. Kimi zaman sade, Türkçe kelimelerden kurulu söyleyifllerle de karfl›lafl›l›r.<br />
Fakat, Arapça ve Farsça kelimelerle tamlamalar›n varl›¤›n› sürdürdü¤ü bu dönemde<br />
Frans›zcan›n etkisi de bunlara eklenince dilde fiinasi’nin açt›¤› yolda gerekli<br />
ilerleme kesintiye u¤rar. fiiirin geliflim ve de¤iflim süreci aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu<br />
durum, ikinci kufla¤›n, özellikle de Abdülhak Hâmit’in fliiri için olumlu görünüm<br />
sergilemez. Bununla birlikte klasik edebiyat›n dil zevki, Muallim Nâci’yi d›fl›nda<br />
tutmak kayd›yla, bu dönemde çözülmeye, hatta y›k›lmaya bafllar.<br />
Dil ve üslubun yan›nda Türk fliirinin klasik edebiyat›n klifleleflmifl mazmun/hayal<br />
sisteminden ç›k›p yeni bir hayal dünyas› ve imgelem kurmas›nda ikinci kufla-<br />
¤›n çabas› önemli rol oynar. Nam›k Kemal’in sert bir dille elefltirdi¤i klasik edebiyat›n<br />
hayal dünyas› ve mazmunlar› önemli ölçüde terk edilmeye, yerine flairin<br />
gördü¤ü evreni ve yaflad›¤› hayat› alg›lay›fl›n› yans›tmaya yarayan imge (imaj) sistemi<br />
kurulmaya bafllan›r. Bu imgelemde bireysel alg›lay›fl, olaylar› ve olgular› zihin<br />
dünyas›nda kendi bak›fl›yla de¤erlendirifl belirginleflir. Muallim Nâci, bir taraf›yla<br />
yine eski hayal dünyas›na ba¤l› fliirler yazar. Fakat, Recaizade Mahmut Ekrem ve<br />
özellikle Abdülhak Hâmit, da¤›n›k ilham›yla imgelerini daha çok yaflanan hayattan<br />
ve tabiattan al›r. Böylece fliirin Arap ve Fars edebiyat›ndan gelen, gelene¤in<br />
içerisinde yüzy›llard›r süren hayal dünyas› de¤iflim içerisine girer. Göz önünde<br />
canland›r›lamayan soyut hayaller, yerini göz önünde canland›r›labilen imgelere,<br />
somut varl›klara b›rakmaya bafllar. Sevgili, âfl›k olunan soyut varl›k olmaktan ç›kmaya,<br />
yaflanan hayatta karfl›l›¤› bulunan varl›¤a dönüflmeye bafllar. Bu da fliirin hayal<br />
dünyas›n›n gerçeklikle ve tabiat varl›klar›yla ba¤›n› kuvvetlendirir.<br />
‹kinci kuflak, birinci kufla¤›n fliiri gerçekli¤e ve yaflanan hayata yaklaflt›rma giriflimini<br />
de daha ileriye götürür. Klasik flair, bu dünyada sürdürülen hayat› küçümsemifl,<br />
soyut düzlemde bir hayat anlay›fl› gelifltirmiflti. Yenileflmenin birinci kufla-<br />
¤›yla fliir, bu dünyay› ve yaflanan hayat› sanat›n merkezine almaya bafllam›flt›. ‹kinci<br />
kuflak yaflanan olaylar›, tabiat varl›klar›n› ve insan› fliirin dünyas›nda genifl olarak<br />
ifadeye yönelmesiyle birinci kufla¤›n açt›¤› yolu geniflletir. fiairin sevinçleri,<br />
üzüntüleri, tabiat varl›klar› karfl›s›nda hayranl›¤›, bir yak›n›n›n ölümü, yaln›zl›¤›, aflk›<br />
daha çok romantik duyufl ve düflünüfl çerçevesinde ifade edilmeye çal›fl›l›r.<br />
Birinci kufla¤›n fliirin flekli üzerinde yapt›¤› de¤ifliklikler ikinci kuflak taraf›ndan<br />
sürdürülür. Özelikle Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit, Bat› edebiyatlar›ndan<br />
gelen etkiyle, yeni flekil denemelerine giriflir. Kimi fliirlerde farkl› kafiye<br />
düzenini denerler.<br />
Yenileflmenin SIRA ikinci S‹ZDE kufla¤›ndaki flairleri yeni flekil denemelerine giriflmeye yönlendiren<br />
en önemli etken ne olabilir?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
YEN‹LEfiMEN‹N ‹K‹NC‹ KUfiA⁄I VE TEMS‹LC‹LER‹<br />
fiiirde yenileflmenin ikinci kufla¤›n› Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit<br />
ve Muallim SORU Nâci temsil eder. Bu üç flairden Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak<br />
Hâmit yenili¤in temsil edilmesi ve Bat› tarz› bir edebiyat›n kurulmas› yolunda<br />
Muallim Nâci’den daha önce gelirler ve ileri anlay›fl› temsil etmeleriyle dik-<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ ��<br />
AMAÇLARIMIZ
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
kat çekerler. Bunda söz konusu iki flairin küçük yafltan itibaren Bat› tarz› e¤itim<br />
alarak yetiflmeleri, Bat› dillerini çocukluk y›llar›nda ö¤renmeleri ve Bat› tarz› modern<br />
bir edebiyat›n kurulmas› gerekti¤i düflüncesine ba¤lanmalar› rol oynar. Eski<br />
sisteme ba¤l› ö¤renim görerek yetiflen, fliir zevki klasik anlay›fl çevresinde flekillenen<br />
Muallim Nâci ise ileri yaflta Bat› dili ö¤renmifl ve bu sebeple Bat› fliir anlay›fl›yla<br />
geç karfl›laflm›flt›r. Bu da onun yenili¤i temsil etmekte ileri bir hamle olmas›na<br />
engel olmufl; s›n›rl› yenilikten yana, klasik edebiyat zevkiyle yeni anlay›fl› birlefltirmeye<br />
çal›flan ›l›ml› bir yol tutmas›na zemin haz›rlam›flt›r.<br />
Öncü ve Kuramc›: Recaizade Mahmut Ekrem<br />
Bu üç flairden ikinci kufla¤›n öncüsü Recaizade Mahmut Ekrem’dir. O, Tanzimat<br />
sonras› Türk edebiyat›n›n ikinci kufla¤› içerisinde Abdülhak Hâmit’le beraber yenileflmeyi<br />
yürüten bafll›ca sanatkârlardan biridir. fiiirle birlikte öykü, roman ve elefltiri<br />
yazarl›¤›n›n yan›nda edebiyat kuram› (teori) alan›nda da çal›flmalar yapm›flt›r.<br />
‹lkö¤reniminden sonra askerî okula verilmifl; sa¤l›¤›n›n bozulmas› ve hassas bir<br />
mizaca sahip olmas› sebebiyle bu okuldaki ö¤renimini tamamlamadan ayr›lm›flt›r.<br />
Hariciye Nezaretine memur olarak giren R. Mahmut Ekrem, burada Nam›k Kemal’i<br />
tan›m›fl, onunla yak›n dostluk kurmufl, Tasvir-i Efkâr’da yaz›lar›n› yay›mlamaya<br />
bafllam›flt›r. Nâm›k Kemal’in 1867’de Avrupa’ya kaçmas› üzerine gazetenin<br />
idaresi ona kalm›flt›r. Devlet görevlerinde bulunan, fiurâ-y› Devlet üyeli¤ine kadar<br />
yükselen R. Mahmut Ekrem, Mekteb-i Mülkiye-i fiâhâne ve Mekteb-i Sultanî (Galatasaray<br />
Lisesi)de edebiyat hocal›¤› yapm›fl; yeni yetiflmekte olan gençler üzerinde<br />
eserleriyle oldu¤u kadar e¤itimci yönüyle de etkili olmufltur.<br />
Recaizade Mahmut Ekrem’in Türk edebiyat›n›n Bat›l› kimlik kazanmas›ndaki<br />
as›l rolünü fliir hakk›ndaki düflüncelerinde ve yeni yetiflmekte olan genç sanatkârlar<br />
üzerindeki etkisinde aramak gerekir. O, Ara Nesil sanatkârlar› ile Servet-i<br />
Fünun’u oluflturacak olan gençler üzerinde sürekli ve belirleyici bir etki gücüne sahiptir.<br />
Nitekim ö¤rencisi Ahmet ‹hsan’›n ç›karmakta oldu¤u Servet-i Fünun dergisinin<br />
bafl›na Galatasaray Lisesinden ö¤rencisi olan Tevfik Fikret’i getirerek Türk<br />
edebiyat›n›n Bat›l› kimlik kazanmas›nda ileri hamleyi temsil eden Servet-i Fünun<br />
toplulu¤unun oluflmas›n› sa¤lamas› da bunu gösterir.<br />
Recaizade Mahmut Ekrem, Talim-i Edebiyat kitab› ve çeflitli yaz›lar›yla yeni bir<br />
edebiyat, fliir anlay›fl›n›n yerleflerek kökleflmesine çal›flm›flt›r. Onun edebiyat, fliir<br />
üzerine düflünceleri klasik edebiyattan uzaklaflarak Bat›l› ve yeni bir anlay›fl›n<br />
gençler aras›nda yayg›nlaflmas›nda etkili olur. Di¤er yandan yenileflmenin birinci<br />
kufla¤›ndan da ayr›lan anlay›fl gelifltirir.<br />
Recaizade Mahmut Ekrem, fliiri faydaya ve ahlak kurallar›na ba¤lamaktan yana<br />
de¤ildir. O, sanat eserinde güzelli¤i esas al›r. Bu yönüyle o, edebiyat›n ö¤retici,<br />
faydac› yönünü öne ç›karan yenileflmenin birinci kufla¤›ndan önemli ölçüde ayr›l›r.<br />
Güzel olan her fleyin fliirin konusu oldu¤unu söyleyerek fliirin alan›n› geniflletir.<br />
Tabiattaki güzellikle sanat eserinin güzelli¤i aras›nda mahiyet bak›m›ndan fark<br />
görmez. O, edebî eserde, bu arada fliirde üç tür güzellik bulur. Bunlar:<br />
• Düflünce güzelli¤i,<br />
• Hayal güzelli¤i,<br />
• Duygu güzelli¤idir.<br />
Bunlardan duygu güzelli¤ini ruhu etkileyici oldu¤u için di¤erlerinden üstün tutar.<br />
Duyguyla düflüncenin kaynaflt›¤› fliirlerin bir derece daha güzel olacaklar› görüflündedir.<br />
Duyguyla hayalin iyi birleflti¤i fliirlerin ise güzelli¤inin bir kat daha artaca¤›n›<br />
kanaatindedir. Dile getirilen duyguya göre üslubun de¤iflece¤i düflünce-<br />
‹kinci kufla¤›n öncüsü<br />
Recaizade Mahmut<br />
Ekrem’dir.<br />
59<br />
Recaizade Mahmut Ekrem,<br />
fliirle birlikte öykü, roman ve<br />
elefltiri yazarl›¤›n›n yan›nda<br />
edebiyat kuram› alan›nda da<br />
çal›flmalar yapm›flt›r.<br />
R. M. Ekrem, sanat eserinde<br />
güzelli¤i esas al›r. Bu<br />
yönüyle o, edebiyat›n<br />
ö¤retici, faydac› yönünü öne<br />
ç›karan yenileflmenin birinci<br />
kufla¤›ndan önemli ölçüde<br />
ayr›l›r.
60<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
sindedir. Ona göre her fliirin ölçülü ve kafiyeli olmas› gerekmez. Her ölçülü ve kafiyeli<br />
söz de fliir de¤ildir. Böylece düzyaz› fliir (mensûr fliir)in varl›¤› kabul edilmifl<br />
ve fliirle naz›m birbirinden ayr›lm›fl olur. Bu da Ara Nesil ve Servet-i Fünun’u<br />
kuramsal ve pratik alanda etkileyen bir görüfltür. fiiirin konuflma dilinden farkl› bir<br />
dile sahip olmas› gerekti¤i görüflünde olan flair, bu düflüncesiyle fliirin gittikçe konuflma<br />
dilinden uzaklaflmas›na zemin haz›rlar.<br />
Recaizade M. Ekrem, döneminin birçok flairi gibi fliir sanat›na klasik tarzda yazd›¤›<br />
gazellerle bafllar. Önceleri,<br />
“An›ls›n yâr ile bir yerde mey nûfl etti¤im demler<br />
Hem ân› hem beni sermest-i bîhûfl etti¤im demler<br />
Ne gündü pây›na hasretle rû-mâl oldu¤um günler<br />
Ne demdi cism-i nâzân› der-âguufl etti¤im demler”<br />
fleklinde eski tarzda fliirler yazar. Sanat hayat›n›n bafllar›nda klasik edebiyat çerçevesinde<br />
eser ortaya koymas› dönemiyle ilgili bir özelliktir. O dönemde yeni<br />
yetiflen kuflaklar klasik edebiyat ürünlerini okuyor, o yolda fliirler yaz›yordu.<br />
Recaizade M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit gibi genç sanatkârlar bir süre sonra<br />
fiinasi’nin öncülü¤ünde yeni geliflmekte olan edebiyat anlay›fl›n›n dairesine<br />
girerler. Bunda çocukluk ve ilk gençlik yafllar›ndan itibaren Frans›zcay› ö¤renerek<br />
yetiflmifl olmalar› da rol oynar. O, ilk fliir denemelerinden sonra klasik edebiyat›n<br />
estetik anlay›fl›ndan yavafl yavafl ç›karak yenili¤in kap›s›n› aralar. fiiirin<br />
gayesi güzelliktir, diyen flair, bu güzelli¤i gere¤ince gerçeklefltirebilmek için içerikle<br />
üslup aras›nda uyum sa¤lamaya çal›fl›r. Bu da Bir fii’r-i Muhzin-i Diger<br />
bafll›kl› fliiri, sanat anlay›fl›n› yans›tman›n yan›nda flairin varl›¤a nas›l bakt›¤›n›<br />
gösterir:<br />
Ey taleb-kâr-› enfes-i efl’âr<br />
Eyle dikkatle fevk u zîre nazar<br />
fii’rdir hep o gördü¤ün âsâr<br />
fii’rdir hep o duydu¤un sesler<br />
Ruh-perver.. latîf... hüzn-âver<br />
Yerde bir k›z.. semâda bir ahter<br />
Her biri bir bedîa-i di¤er!<br />
(...)<br />
Nâ-gehân simsiyâh olur eflâk<br />
Hayretinden düfler sükûna cihân!<br />
Berklerle sehâler sad-çâk...<br />
Girih-âvâz-› ra’d ile lerzân!<br />
Arkas›ndan azîm bir tûfân!<br />
Mustarib halk, nâle-ger s›byân!<br />
Bu da bir fli’r-i müdhifl-i di¤er!<br />
Arz eder her dakîka levh-i flafak<br />
Sar› mor pembe... bî-add renk!<br />
Hande-ver mu’cizât-› Rabb-i falâk<br />
Merg-zâr› k›lar bülendâhenk!<br />
Her bulut bir nümûne-i Ertenk!
Bu temâflâ da baflka bir ferhenk!<br />
Bu da bir fli’r-i ulvî-i di¤er!<br />
(Recaizade M. Ekrem, Bütün Eserleri II, s. 309-312)<br />
fiiirden de anlafl›laca¤› üzere flair, yerde k›z çocu¤undan gökte y›ld›zlara kadar<br />
varl›klar›n her birinde poetik (fliirsel) yan› görür. Onun bak›fl›yla denizde kay›k gezintisi,<br />
mezarl›k ziyareti, avc›lar›n tuza¤›na düflmüfl bir geyi¤in inleyiflleri, güneflin<br />
do¤uflu hep fliirdir. Böylece flair, fliirin alan›n› hayata ve tabiat varl›klar›na do¤ru<br />
açarak geniflletir.<br />
Klasik anlay›fla ba¤l› gazel ve kasideler yazd›ktan sonra olgunluk dönemi fliirlerinde<br />
iflledi¤i temalar›n bafl›nda aflk, Tanr›, tabiat, ölüm ve mezarl›k gelir. Bunlar›n<br />
yan›nda ikinci dereceden baflka temalar da onun fliirindeki yerini al›r.<br />
Akyüz’e göre, daha çok Alfret de Musset ve Lamartine etkisinde fliirler yazan<br />
Recaizade M. Ekrem, küçük duygulanmalar› da dile getirir. Ayr›nt›da kalan inceliklerin<br />
melankolik atmosfer içerisinde terennümüne yönelir. Tabiat manzaralar›,<br />
açan bir çiçek, uçan kelebek, duvarda yer alan tablo, üzüntü verici manzara, bir<br />
yak›n›n›n kayb› duygulanmas› için yeterlidir. Bunun yan›nda insan hayat›n›n önemli<br />
sorunlar› da onun fliirinde ifadesini bulur. Çocuklar›n›n ölümü, onu ölüm ve Tanr›<br />
fikriyle karfl› karfl›ya getirir. Fakat, onun fliiri büyük metafizik ürperifle ve lirizme<br />
aç›lmadan kal›r. O¤lu Nijad’›n genç yaflta ölümü üzerine yazd›¤› Âh Nijad bafll›kl›<br />
fliiri ölüm karfl›s›nda insan›n çaresizli¤ini dile getirir:<br />
Hasret beni cay›r cay›r yakarken<br />
Bedenimde buzdan bir el yürüyor<br />
Hayalin ç›lg›n ç›lg›n bakarken<br />
Kapanas› gözümü kan bürüyor<br />
(...)<br />
Bu ayr›l›k bana yaman geldi pek,<br />
Ruhum hasta, k›r›k kolum kanad›m.<br />
Ya gel bana, ya oraya beni çek<br />
Gözüm nûru o¤ulcu¤um, Nijâd’›m!<br />
(Recaizade M. Ekrem, Bütün Eserleri II, s. 405-406)<br />
R. Mahmut Ekrem’in, o¤lu Nijad’› yitirdikten sonra yazd›¤› bu fliirde SIRA dikkatinizi S‹ZDE en çok çeken<br />
fley nedir?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Yeni anlay›fl çerçevesinde yaz›lan bu fliir, yaflanm›fl bir durumu dile getirifl, samimi<br />
duygular›n ifade edilifliyle dikkat çeker. Art›k flair, klasik edebiyat›n mazmun<br />
dünyas›ndan ç›km›fl, klifle (kal›plaflm›fl) ifadelerinden uzaklaflm›flt›r. SORUBuna<br />
benzer<br />
flekilde Çoban fliirinde de bütün basitli¤i içinde yaflanan hayat› buluruz:<br />
Ovalarda ne hofl gezer sürüler!<br />
Sanki onlarla can bulur ovalar.<br />
Bir çocuk bir kuzu bulur kovalar,<br />
Anas› hayk›r›r kuzuysa meler,<br />
Arzu ettirir çobanl›¤›n›.<br />
(...)<br />
Sürüyü toplay›p gurûba karîb<br />
Yine mev’âs›na iâde eder.<br />
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
61<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ ��<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
2<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON
62<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
Bu zamandan da istifâde eder;<br />
Giderek geh firâz ü gâh niflîb<br />
Âsmâna, zemîne nazra-künân<br />
Böyle demler geçer çoban bilmez<br />
Hafta, ay, y›l, esâmi-i eyyâm.<br />
Azal›p bitse de hayât› müdâm<br />
Nefl’esi, zevki artar eksilmez.<br />
Kâm al›r muttas›l tabiattan<br />
(Recaizade M. Ekrem, Bütün Eserleri II, s. 172-174)<br />
Onun sanat›n›n ilerleyen döneminde dilinin sade söyleyifle yönelmeye, yeni flekiller<br />
denemeye, kafiye örgüsünde de¤iflikli¤e gitmeye bafllad›¤› görülür. Bu de¤ifliklikleri<br />
Bat› edebiyat› etkisinde yapar.<br />
fiiirleri Na¤me-i Seher (1871), Yâdigâr-› fiebâb (1873), Zemzeme I (1883), Zemzeme<br />
II (1884), Zemzeme III (1885), Tefekkür (fliir-nesir kar›fl›k olan bu eser Nijâd<br />
Ekrem’in sonuna eklenmifltir, 1888), Pejmürde (fliir-nesir kar›fl›k, 1895), Nijâd Ekrem<br />
(Genç yaflta ölen o¤lu için yazd›klar›, 1910), Nefrîn (1916) adl› kitaplar›nda<br />
toplanm›flt›r.<br />
fiiirde Büyük Ürperifl: Abdülhak Hâmit Tarhan<br />
fiiirinin gücünden çok, fliir hakk›ndaki görüflleriyle yeni kuflaklar üzerinde etkili<br />
olan Recaizade M. Ekrem’in hemen yan›nda fliir sanat›ndaki gücüyle kendini gösteren<br />
ve Türk edebiyat›n›n yenileflerek Bat›l› görünüm kazanmas›nda etkili olan<br />
sanatkâr Abdülhak Hâmit (1852-1937)’tir. Abdülhak Hâmit, coflkun romantizmine<br />
ba¤l› olarak da¤›n›k ilham›, dil kurallar›n› ihlali, üslup endiflesi tafl›may›fl›, klasik<br />
edebiyat›n esteti¤inden önemli ölçüde ayr›l›fl›, metafizik endifleleri, farkl› eflya<br />
ve insan alg›s› getirmesi ve yeni imgelere aç›lan hayal dünyas›yla klasik edebiyat›<br />
gerileten, yenili¤e zemin haz›rlayan flair olur. fiinasi’den itibaren gelen yenilik, fliir<br />
alan›nda, klasik zevkin karfl›s›nda ilk büyük baflar›s›n› onun kaleminde kazan›r.<br />
Bunda Bat›’da gördü¤ü hemen her fleyi seçmeden al›fl›yla, ikili tavr›yla, kural tan›may›fl›yla<br />
yüzy›llard›r yerleflmifl olan yap›y› bozmas› rol oynar. Onun sanat› yeni<br />
bir estetik kurmaktan çok yüzy›llard›r ba¤l› oldu¤umuz klasik edebiyat›n esteti¤ini<br />
y›kmas›yla belirginleflir. Bu da yeni anlay›fla yer açmak konusunda etkili olur. Fazla<br />
titizlenmeden, kendisini s›k› bir disiplin alt›na almadan fliirde yenili¤i uygulamas›<br />
onun sanatkâr taraf›n›n yan›nda yetiflme tarz› ve mizac›yla ilgilidir.<br />
Devrinin di¤er flairleri gibi klasik anlay›flla yetiflen, ilk kalem ürünlerini bu yolda<br />
veren Abdülhak Hâmit’in yeni anlay›fla geçmesi güç olmam›flt›r. Abdülhak Hâmit,<br />
Recaizade Mahmut Ekrem gibi köklü ve kültürlü bir aileden gelir. ‹çinde yetiflti¤i<br />
geleneksel kültürü edinmenin yan›nda özel dersler almas›, çocuk yaflta Fransa’ya<br />
gitmesi, ilk gençlik y›llar›ndan itibaren elçilik görevlisi olarak Bat›’da bulunmas›<br />
onun ufkunun genifllemesinde etkili olur. Bunda Bat›ya aç›k aile çevresinden<br />
gelmesi etkili olur. Frans›zcay› çocuk yaflta ö¤renen flair, yenili¤in öncülerinden<br />
Nam›k Kemal’i ve Recaizade M. Ekrem’i okuduktan sonra yenili¤e yönelmeye<br />
bafllar. Bu iki flairle kurdu¤u dostluk çevresinde yeni anlay›fla ba¤l› kalem denemelerine<br />
giriflir. Sanat›n› genifl ölçüde ilhama ve buna ba¤l› olarak ça¤r›fl›mlara b›rakan<br />
Abdülhak Hâmit, tabiat, aflk, ölüm ve metafizik konular çevresinde fliirini<br />
kurar. Özellikle ölüm ve metafizik etraf›nda onun fliiri büyük ürperifl olarak belirginlik<br />
kazan›r.
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
Onun k›r ve köy hayat›n› anlatt›¤›, Frans›z romantiklerinin etkisinde yaz›lan,<br />
ilk fliir kitab› Sahra (1879)’da toplanan kalem ürünleri Türk fliirine genifl olarak tabiat›<br />
sokmas› bak›m›ndan Bat›l› yolda yeniliktir. Klasik edebiyatta tabiat›n soyut<br />
düzlemde süsleyici öge olmaktan pek öteye geçmedi¤i düflünülürse bu tav›r, tabiat<br />
anlay›fl›n›n de¤iflmeye, d›fl dünyan›n gerçekçi bir bak›flla alg›lanmaya bafllad›¤›n›<br />
gösterir.<br />
Abdülhak Hâmit’in fliir dünyas›nda gençlik y›llar›ndan itibaren ölüm temi önemli<br />
bir yer tutmaya bafllar. Efli Fat›ma Han›m’›n ölümü üzerine yazd›¤› Makber<br />
(1885), ölüm fikri ve metafizik konular etraf›nda derinleflmesini getirir. Bu uzun<br />
metin, eflini kaybetmenin ›st›rab› yan›nda, ölümü kendi gerçekli¤inde görmesi bak›m›ndan<br />
Âkif Pafla’n›n torunu için yazd›¤› Mersiye ve Recaizade M. Ekrem’in<br />
ölüm temi etraf›nda dönen fliirleriyle birlikte düflülmeye müsaittir. Fakat, onlardan<br />
daha ileri bir hamledir. Bu tema çerçevesinde Makber’e Ölü ve Hacle de kat›l›r.<br />
Uzun bir fliir olan Makber’de flair, flu k›sa al›nt›da görüldi¤ü gibi bütün metni ölüm<br />
fikri etraf›nda kurar:<br />
“Eyvâh! Ne yer, ne yâr kald›,<br />
Gönlüm dolu âh u zâr kald›<br />
fiimdi buradayd› gitti elden,<br />
Gitti ebede gelip ezelden.<br />
Ben gittim, o hâksâr kald›,<br />
Bir gûflede târmâr kald›;<br />
Bâkî o enîs-i dilden, eyvâh!<br />
Beyrut’ta bir mezar kald›.”<br />
(Abdülhak Hâmit Tarhan, Bütün fiiirleri II, s. 45-46)<br />
Klasik edebiyat›n kafiye düzeninden farkl› flekilde düzenlenen bentlerden kurulu<br />
bu fliir, flairin kar›s›n›n ölümü üzerine yaz›lm›flt›r. Ölüm ve mezar fikri üzerinde<br />
yo¤unlaflan flair, eserinde mersiyeden farkl›, yeni bir duyufl ve düflünüflle dikkati<br />
çeker. Farkl› flekil uygulamalar›n›n yan›nda Makber’in klasik mersiyeden ayr›lan<br />
yan› ölümü kendi gerçekli¤inde dile getirmesidir. Ölen efl, paylafl›lan zamana<br />
ait ça¤r›fl›mlar›, ad›, hastal›¤›, hastal›¤a ba¤l› de¤iflmeleri ve nihayet ölümüyle fliire<br />
girer. Ölüm fikri fliire de ad›n› veren mezar üzerinde toplan›r.<br />
Abdülhak Hâmit’in fliirde yapt›¤› yeniliklerin yan›nda önemli taraflar›ndan biri,<br />
Türk edebiyat›na genifl flekilde felsefî fliiri getirmifl olmas›d›r. Felsefi fliir, hayat›<br />
ve olaylar› evrenle birlikte yorumlayan; varl›k ve yokluk, bafllang›ç ve son,<br />
hayat ve ölüm gibi problemleri insan›n etraf›nda derinlik psikolojisi içerisinde ele<br />
alan fliirdir. Bu tarz› daha önce Ziya Pafla Tercî-i Bent’inde terennüm etmifl; ancak<br />
A. Hâmit’in fliirinde ulaflm›fl oldu¤u derinli¤e ulaflamam›flt›r. Ziya Pafla’n›n<br />
Tercî-i Bent’inde insan kâinat›n sonsuzlu¤u ve ‹lâhî kudretin yarat›c›l›¤› karfl›s›nda<br />
âciz bir varl›k olarak ele al›nm›fl, “kâinat felâket mihveri etraf›nda dönen bir<br />
de¤irmen, insan ise bu de¤irmenin tafllar› alt›nda yuvarlanan, ezilen avâre bir<br />
dâne” olarak de¤erlendirilmifltir. Ziya Pafla insan akl›n›n kâinat›n muammas›n› çözemeyece¤i,<br />
bu yükü tafl›yamayaca¤› kanaatindedir. O, evrenin karfl›s›nda flaflk›n<br />
ve hayrand›r. A. Hâmit’e gelince durum de¤iflir. O, insan akl›n›n düflünce alan›nda<br />
ne kadar yükseklere ulaflabilece¤ini, ne kadar derinliklere inebilece¤ini eserleriyle<br />
ortaya koyar. Bu bak›mdan A. Hâmit, Türk fliirinin flekil ve içerikçe yenileflmesinde,<br />
Bat›l›laflmas›nda, metafizik ve felsefi alanda alabildi¤ine zenginleflmesi<br />
yolunda büyük at›l›md›r.<br />
63<br />
Farkl› flekil uygulamalar›n›n<br />
yan›nda Makber’in klasik<br />
mersiyeden ayr›lan yan›<br />
ölümün kendi gerçekli¤inde<br />
dile getirilmesidir.<br />
Abdülhak Hâmit, Türk<br />
fliirinin flekil ve içerikçe<br />
yenileflmesinde,<br />
Bat›l›laflmas›nda, metafizik<br />
ve felsefi alanda<br />
alabildi¤ine zenginleflmesi<br />
yolunda büyük bir at›l›md›r.
64<br />
Tanzimat sonras› Türk<br />
edebiyat›n›n ikinci kufla¤›<br />
içerisinde yer alan Muallim<br />
Nâci, yetiflme tarz› ve zevk<br />
bak›m›ndan klasik edebiyat<br />
anlay›fl› dairesinde yer al›r.<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
Onun fliirinin dikkat çeken yanlar›ndan biri içinde karfl›tl›klar› ve çeliflkileri bar›nd›rmas›d›r.<br />
‹ki duygu ve düflünce aras›nda bölünmüfl zihnin yaratt›¤› karfl›tl›klar<br />
ve çeliflkiler, döneminin ayd›nlar›n›n Do¤u-Bat› aras›nda yaflad›¤› ikilik kadar flairin<br />
mizac›yla ilgilidir. fiiirlerinin di¤er bir özelli¤i genellikle güç anlafl›l›r olmas›d›r.<br />
Bu da onun fliirinin hayal dünyas›, dili, karfl›tl›klara dayanan söyleyifliyle ilgili bir<br />
güçlük olarak belirmektedir.<br />
fiiirleri Sahra (1879), Divaneliklerim yahut Belde (1885), Bunlar Odur (1885),<br />
Makber (1885), Ölü (1885), Hacle (1885), Kahpe yahut Bir Sefilenin Hasbihâli<br />
(1886) Bâlâdan Bir Ses (1912), Vâlidem (1913), ‹lhâm-› Vatan (1916), Garam<br />
(1923), Hep yahut Hiç (Kitaplar›na girmemifl fliirleri, 1982) adl› kitaplar›nda toplanm›flt›r.<br />
Neo-Klasik: Muallim Nâci<br />
Yenileflme Dönemi Türk edebiyat›n›n içinde Muallim Nâci (1849-1893)’nin dikkate<br />
de¤er bir yeri vard›r. Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n›n ikinci kufla¤› içerisinde<br />
yer alan flair, yetiflme tarz› ve zevk bak›m›ndan klasik edebiyat anlay›fl› dairesinde<br />
yer al›r. Ziya Pafla gibi klasik fliiri iyi bilen, özellikle flekil ve zevk bak›m›ndan<br />
bu edebiyata genifl olarak dayanan Muallim Nâci, tam anlam›yla klasik fliire<br />
ba¤l› kalmaz. O, zevk ve flekil bak›m›ndan her ne kadar klasik fliire ba¤l› görünse<br />
de bu esteti¤i aynen sürdürme çabas› içinde olan bir sanatkâr de¤ildir. Sanat hayat›n›n<br />
ilerleyen döneminde Bat› edebiyat›n› tan›d›kça Bat› tecrübesi ve Bat›l› anlay›fl<br />
çerçevesinde klasik fliiri yenileme çabas› içerisinde görünür. Onun fliirleri dikkatle<br />
incelendi¤inde klasik Türk fliirinden farkl› yanlar›n›n oldu¤u anlafl›l›r. Kap›lar›n›<br />
yenileflmeye s›n›rl› olarak açan flair, klasik edebiyatla ba¤›n› bilinçli flekilde sürdürür.<br />
Bu da onun dönemi içerisinde ›l›ml›, orta bir yol tutturmas›na, neo-klasik bir<br />
sanatkâr kimli¤i kazanmas›na yol açar.<br />
A¤abeyi ile birlikte Sait Pafla’n›n yan›nda ‹mparatorlu¤un çeflitli vilayetlerini dolaflan<br />
Muallim Nâci, medrese ö¤renimi görerek yetiflir. Çocuk denecek yaflta fliir<br />
yazmaya bafllar. ‹lk fliirlerini Varna’da on sekiz yafl›nda yay›mlayan flair, k›sa zaman<br />
içerisinde flöhrete kavuflur. Klasik edebiyat esteti¤iyle yetiflmesi, divan fliiri<br />
yolunda fliirler ortaya koymas›n› sa¤lar. Yetiflti¤i y›llar, henüz klasik fliir zevkinin<br />
ve anlay›fl›n›n tamamen ortadan kalkmad›¤› bir dönemdir. Kitap, gazete ve dergi<br />
yoluyla klasik anlay›fla ba¤l› fliirlerin çokça yay›mland›¤› dönem içerisinde yaflanmaktad›r.<br />
fiinasi ile birlikte yenili¤in bafllad›¤› süreçte klasik anlay›fl hemen ortadan<br />
kalkmam›fl; Servet-i Fünun toplulu¤unun kurulufluna kadar varl›¤›n› güçlü flekilde<br />
sürdürmüfltür. Yenili¤in fiinasi’den sonra önemli temsilcisi olan ve ayn› zamanda<br />
klasik edebiyata karfl› fliddetli savafl açan Nam›k Kemal bile zaman zaman gazeller<br />
yay›mlamaktad›r.<br />
Muallim Nâci, böyle bir sanat ortam›nda klasik edebiyat›n fliir tekni¤ine hâkimiyeti<br />
ve rindane söyleyifliyle belirir. K›t’alar, gazeller, münacâtlar, naatlar yazar.<br />
“Mes’udî” ve “Mes’ud-i Harabatî” mahlaslar›n› kulland›¤› bu tür fliirlerinde dünya<br />
alg›s› daha çok aflk ve flarap etraf›nda kurulur. Hayata yukar›dan bakma, bofl vermifllik,<br />
bir nefleyi sürdürme arzusu ve buna efllik eden melâl duygusu, gereksiz ve<br />
s›k›c› övünmeler bu fliirlerinin ortak özellikleridir. Bununla birlikte zaman zaman<br />
özgün (orijinal) söyleyifllere ulaflan flair, dönemi içinde dikkate de¤er kalem ürünleri<br />
ortaya koyar. Onun afla¤›da yer verdi¤imiz gazeli klasik edebiyat›n hayal dünyas›<br />
ve sanatl› söyleyifliyle olan ba¤›n› gösterdi¤i kadar fliir sanat›ndaki gücünü de<br />
aç›kça ortaya koyar:
Gönlüme sâkîyi mi’mâr eyledim meyhânede<br />
Allah Allah Kâ’be i’mâr eyledim meyhânede<br />
Ol kadar çakt›m ki tersâ-zâdegân›n aflk›na<br />
Berke döndüm neflr-i envâr eyledim meyhânede<br />
Merkez-i feyzimde oldum müstak›r hurflîd-vâr<br />
Encüm-i akdâh› seyyâr eyledim meyhânede<br />
Kâ’be-i kûyun an›p nûfl etti¤im sâgarlar›<br />
Zemzem-i eflkimle ser-flâr eyledim meyhânede<br />
Gel de cûfl-â-cûflunu seyr eyle Mes’ûdî‘lerin<br />
Baflka bir âlem be-dîdâr eyledim meyhânede<br />
(Muallim Nâci’nin fiiirleri, s. 192)<br />
Muallim Nâci’nin klasik anlay›fl› sürdürenlerce be¤enilen bu tür söyleyiflleri, eski<br />
anlay›fl› yaflatt›¤› düflüncesiyle, yenilikçiler taraf›ndan elefltirilir. Yeni anlay›fla<br />
yaklaflan fliirler yazd›¤› dönemde de mizac›na uygun bu rindane söyleyifli bilinçli<br />
flekilde devam ettirir.<br />
Muallim Nâci’nin yeni anlay›flla klasik anlay›fl› birlefltirmeye çal›flan, hatta yeni<br />
anlay›fl›n dairesine giren fliirleri de vard›r. Ancak, o, yeni anlay›flla geç karfl›lafl›r.<br />
Gençlik y›llar›nda ‹stanbul’un d›fl›nda yaflamas› dolay›s›yla ayd›n çevreden uzak<br />
bulunmas› ve Frans›zcay› geç ö¤renmifl olmas› Bat› edebiyat›n› geç tan›mas›na yol<br />
açar. Bu durum onun köklü bir yenili¤e gitmesinin önünde engel oluflturur. Bununla<br />
birlikte flair, Bat› edebiyat›yla klasik zevki birlefltirme çabas› içinde orta yolu<br />
tutturmaya çal›fl›r. Celâl Tarakç›, onun “flark-garp ayr›l›¤›n› de¤il, sentezini arzulayan<br />
bir tav›r” içerisinde oldu¤unu öne sürer. Bat› edebiyat›n› tan›d›ktan sonra<br />
yeni anlay›fla ba¤l› fliirler de yazar. Ayr›ca Frans›z edebiyat›ndan çevirileri de bulunmaktad›r.<br />
Kuzu, Kebûter, Dicle, fiâm-› Garîbân bafll›kl› fliirleri yeni yolda yaz›lm›fl<br />
fliirlerdir. Bu fliirlerinde tema, naz›m flekli ve dünya anlay›fl› bak›m›ndan eskiden<br />
ayr›l›r. Onun altta yer alan Kuzu bafll›kl› fliirinden aktard›¤›m›z dizelerle üstte<br />
yer alan gazeli karfl›laflt›r›ld›¤›nda yeni tarzda yazd›¤› fliirlerdeki de¤ifliklik anlafl›l›r:<br />
“Bilmem flu kuzu neden gam alm›fl<br />
Her nâlesi kalbe dâ¤-zendir<br />
Feryâd ederek koflar nedendir<br />
Sütsüz mü refîksiz mi kalm›fl<br />
Ey süt kuzusu nedir bu nâlifl<br />
Kim oldu sebeb bu infiâle<br />
Mâder vererek sana nevâle<br />
Pehlûsunu etmiyor mu bâlifl”<br />
(Muallim Nâci’nin fiiirleri, s. 76)<br />
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
Muallim Nâci, bu fliiriyle klasik fliirin konular›n›n d›fl›na ç›kar. Aflk ve sevgili yerine<br />
tabiattaki bir varl›¤›, kuzuyu konu edinir. Tabiat varl›klar› ve yaflanan hayat›n<br />
ayr›nt›lar› yenileflmeyle birlikte Türk fliirine girer. Bu tür fliirler Muallim Nâci’den<br />
önce Recaizade Mahmut Ekrem’le Abdülhak Hâmit’te de görülmeye bafllanm›flt›.<br />
O, R. M. Ekrem ve A. Hâmit gibi ›srarla yenilikçi olma çabas›na girmeyecek, onda<br />
yeni anlay›fla ba¤l› fliirlerle eski anlay›fla ba¤l› fliirler iç içe yürüyecektir.<br />
65
66<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
Muallim Nâci’nin yenilikçi fliirleri olmas›na ra¤men döneminde daha çok klasik<br />
fliirin temsilcileri aras›nda kabul edilir. Bunda eski-yeni çat›flmalar›nda klasik edebiyattan<br />
yana olanlar›n onun etraf›nda kümelenmifl olmas›n›n da rolü vard›r.<br />
Recaizade Mahmut Ekrem-Muallim Nâci aras›nda her iki flairin taraftarlar›n›n da kar›flt›¤›<br />
uzun y›llar sürecek kavgalar onu eskinin savunucusu ve temsilcisi konumuna<br />
sürükler. O, Recaizade Mahmut Ekrem’le Abdülhak Hâmit’in yenileflme yolunda<br />
gösterdikleri afl›r› uygulamalar›n karfl›s›nda daha ›l›ml› bir yol tutturur. Bunda<br />
onun klasik edebiyat› içinden yenilemek çabas›nda oluflu da rol oynar. Fakat, daha<br />
belirleyici sebep, içinden geldi¤i, kendisini ifade edebilece¤i genifl bir alan olarak<br />
gördü¤ü mizac›na uygun bu dünya alg›s›n›n modernleflerek yaflayaca¤›na olan<br />
inanc›d›r. Ancak, Türk edebiyat›n›n içine girdi¤i de¤iflim süreci Muallim Nâci’yi<br />
hakl› ç›karmayacakt›r. Yenilik bir süre sonra klasik zevkin ve anlay›fl›n karfl›s›nda<br />
üstünlü¤ünü kuracakt›r.<br />
De¤iflik türlerde çok say›da kitab› yay›mlanan Muallim Nâci’nin fliir kitaplar›<br />
Terkib-bend-i Muallim Nâci (1874), Âtefl-pâre (1883), fierâre (1884), Fürûzân<br />
(1886), Sünbüle (1890), Mir’ât-› Bedâyi (1896) ve Yâdigâr-› Nâci (1897)’dir.<br />
Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda fiekil De¤iflmeleri<br />
Yenileflmenin birinci kufla¤› naz›m fleklinde, kafiye düzeninde ve ölçü de baz› yeni<br />
uygulamalara gitmiflti. Bu yeni uygulamalar ikinci kuflak taraf›ndan da sürdürülerek<br />
daha ileriye götürülür. Hece ölçüsü denenir, Bat› edebiyatlar›ndan al›nan naz›m<br />
flekilleriyle fliirler yaz›l›r ve kafiye düzeninde de¤iflikliklere gidilir.<br />
Birinci kuflaktan Ziya Pafla, heceyle fliir yazm›flt›. Nam›k Kemal ise tiyatro<br />
eserlerinde yer alan manzum k›s›mlarda hece denemelerinde bulunur. Abdülhak<br />
Hâmit’ten de heceyle bir eser yazmas›n› ister. Abdülhak Hâmit’in Nesteren adl› tiyatro<br />
oyunu bunun üzerine yaz›l›r. Nam›k Kemal’den gelen etkiyle Recaizade<br />
Mahmut Ekrem de heceyi dener. Fakat, bu ölçüde pek baflar›l› olamazlar. Bununla<br />
birlikte hece flairlerin yavafl yavafl ilgi duymaya bafllad›¤› ölçü olur. Bu konuda<br />
Orhan Okay flunlar› belirtir:<br />
“Bu arada özellikle Ekrem ve Hâmit’in aruzu kullanma yolundaki tutumlar›ndan<br />
da söz etmek gerekir. Uygulamada aruza hâkim olamayan Ekrem, Takdir-i Elhan’da<br />
ilk kez, konuya göre vezin seçme görüflünü ortaya koyar. Gerçekten de bu<br />
görüfl Servet-i Fünun flairleri taraf›ndan benimsenecek ve baflta Fikret olmak üzere,<br />
ifllenen konunun özüne uygun tef’ilelerle fliir yazma yolu baflar›yla uygulanacakt›r.<br />
Hâmit ise aruzu tam bir serbestî içinde kullanacak, kendince tef’ileler yaratacak,<br />
hatta özellikle manzum tiyatrolar›nda canl›l›¤› ve hareketlili¤i sa¤lamak için<br />
de¤iflik yap›da vezinler deneyecektir. Onun açt›¤› bu yolda gene Servet-i Fünun<br />
flairleri, baflta Cenap olmak üzere yürümeye devam edeceklerdir. Bunlara ek olarak,<br />
Hâmit’in Bâlâdan Bir Ses’te vezin kullan›lmad›¤›n› belirtelim.”.<br />
YEN‹LEfiMEN‹N ÜÇÜNCÜ KUfiA⁄I: ARA NES‹L<br />
Yenileflmenin ikinci kufla¤›ndan sonra onlar› takip eden Ara Nesil ad›n› verdi¤imiz<br />
üçüncü kuflak gelir. Tanzimat sonras› birinci ve ikinci kufla¤›n takipçisi olarak Ara<br />
Nesil mensuplar›, söz konusu bu iki kufla¤›n fliirin flekil, üslup ve içeri¤inde yapt›-<br />
¤› yenili¤i daha da geniflletir ve gelifltirirler. Bu edebî devrede yeni flekil denemeleri<br />
ve yeni temalar da belirir. Bir yandan klasik fliirin flekil ve türleri kullan›l›rken<br />
di¤er yandan Bat› edebiyat›n›n etkisiyle sarma kafiye, çapraz kafiye sone ve serbest<br />
flekiller denenir. Kafiye örgüsüne tamamen ba¤l› kalmak yerine yer yer fliirin<br />
yap›s›na göre yeni uygulamalara giriflildi¤i de olur. Serbest müstezat henüz Servet-
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
i Fünun teflekkül etmeden önce Ara Nesil Dönemi içinde birkaç flairin say›l› fliirinde<br />
deneme alan› bulur. Türk fliirine Tanzimat sonras›n›n ikinci kufla¤›yla giren tabiat,<br />
Ara Nesil flairleri taraf›ndan gelifltirilir ve yayg›nl›k kazand›r›l›r. Enjambementli<br />
m›sra yap›s› kullan›lmaya ve yeni imgeler fliire girmeye bafllar.<br />
Bu dönemde Bat› tarz› okullarda ö¤renim görerek yetiflen çok say›da genç flair<br />
ve yazar, Recizade M. Ekrem, Abdülhak Hâmit, Samipaflazade Sezai ve Muallim<br />
Nâci taraf›ndan gelifltirilerek getirilen yeni edebiyat anlay›fl›na yayg›nl›k kazand›rm›fllard›r.<br />
Birinci kuflakta üç, ikinci kuflakta dört befl isim taraf›ndan temsil<br />
edilen yenilik, bu kufla¤›n elinde k›sa zamanda geniflleyerek genç sanatkârlar›n kaleminde<br />
temsil edilme imkân›na kavuflur. Bunlar›n öne ç›kanlar› aras›nda Menemenlizade<br />
Mehmet Tâhir (1862-1903), Nabizade Nâz›m (1864-1893), Mehmet<br />
Celâl (1867-1912), Nigâr Han›m (1862-1918), Mustafa Reflit (1861-1936), Recep<br />
Vahyî (1867-1923), Fazl› Necip (1863-1932), Müstecâbîzade ‹smet (1868-1917)<br />
gibi isimler yer al›r.<br />
M. Kaplan’a göre, yenileflmeyi yürüten birinci ve ikinci kufla¤›n daha çok gazeteye<br />
dayanan faaliyetine karfl›l›k bu devrede gazetecili¤in yerini dergicilik almaya<br />
bafllar. Say›s› elliyi aflan derginin yar›s›ndan fazlas› edebiyatla ilgilidir. Birçok<br />
edebiyat dergisi bu kuflak taraf›ndan ç›kar›l›r. Bunlar aras›nda Âfâk, Âsâr, Berk,<br />
Gayret, Gülflen, Günefl, Hâver, Hazine-i Fünun, Hizmet, Maarif, Malûmât,<br />
Mekteb, Mir’at-i Âlem, Muhit, Musavver, Nilüfer, Resimli Gazete gibi ço¤unun<br />
yay›n hayat› birkaç y›l› aflmayan dergilerle Mizân, Saadet, Sabah, Tercüman-›<br />
Hakikat gazetelerini sayabiliriz.<br />
Ara Nesil mensuplar›n›n eser verdi¤i y›llar II. Abdülhamit’in bask›c› yönetim<br />
dönemine rastlar. Politik konular ve ülke sorunlar› üzerinde görüfllerini ifade edemeyen<br />
sanatkârlar, insan›n iç dünyas›n›n ifadesine yönelirler. Daha önce Recaizade<br />
M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit ile birlikte bireysel duygular, ince hassasiyetler<br />
öne ç›kmaya bafllam›flt›. Ara Nesil mensuplar›nda bu durum daha da geniflleyerek<br />
sürer ve Servet-i Fünun’a intikal eder. Mehmet Kaplan, üçüncü kuflakla ilgili olarak<br />
“Mehmed Celâl ile Mustafa Reflid, Servet-i Fünun edebiyat›nda yayg›n bir hastal›k<br />
halini alan santimantalizm’in göze batan öncülerindendir.” der.<br />
Söz konusu kuflak, birçok bak›mdan Recaizade M. Ekrem, Abdülhak Hâmit<br />
ve Muallim Nâci ekolünün devamc›s›d›r. ‹kinci kuflak gibi sosyal faydac› de¤il,<br />
sanat merkezli bir bak›fl aç›s› gelifltirmifllerdir. Büyük davalar›n, toplumsal sorunlar›n<br />
yerine günlük, küçük duygulanmalar›n fliirini yazm›fllard›r. Eserlerinde ö¤retici olmak<br />
endiflesinden s›yr›larak estetik kayg›y› öne ç›karm›fllard›r. Çünkü devre hâkim<br />
olan Talim-i Edebiyat yazar›n›n düflünceleriyle Abdülhak Hâmit’in ve Muallim Nâci’nin<br />
fliir sanat›d›r.<br />
Ara Nesil mensuplar›n›n bir edebî toplulukta görülen ölçüde belirli prensipler<br />
etraf›nda hareket etti¤ini düflünmek yanl›fl olur. Bu kufla¤› oluflturan sanatkârlar<br />
aras›nda belirli ortak noktalar var ise de ayr›lan taraflar da mevcuttur. Dönem içerisinde<br />
s›n›rlar›n›n kesin olmad›¤› ve birinden di¤erine geçiflin kolayl›k gösterdi¤i<br />
üç yöneliflten söz etmek mümkündür:<br />
Klasik Edebiyat› Sürdürmek ‹steyenler<br />
fierif Aktafl, bu grupta de¤erlendirece¤imiz flairler için flöyle der: “Muhafazakârlar›n<br />
(eski taraftarlar›n›n) edebî sahadaki faaliyetleri, Divan Edebiyat›’na, daha yerinde<br />
bir ifadeyle ‘Edebiyat-› Kadîme’ye ait zevki devam ettirme gayretinden ibarettir.<br />
Bir bak›ma bunlar›n muhatab›, genifl mânâs›yla Tanzimat’tan evvelki hayat<br />
tarz›n› sürdürmek için gayret sarf edenlerdir. Giyiniflleri, insanî münasebetle-<br />
67
68<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
ri, hattâ kâinata bak›fllar› o zevkin devam›d›r. Ancak hareket ve heyecan kabiliyetini<br />
kaybetmifl olan bu zevki devam ettirmeye çal›flanlarda bariz flekilde bir da¤›n›kl›k,<br />
bir derbederlik görülür. Bunun sebebini içtimaî yap›da meydana gelen de-<br />
¤ifliklikte, zevkte görülen çözülmede aramak gerekir.” Eskiyi sürdürmek isteyenler<br />
aras›nda fieyh Vasfi, Elhac ‹brahim Efendi, Hoca Hayret Efendi, Mehmet Salahî,<br />
Muallim Feyzî ve Ali Ruhî’yi de saymak gerekir.<br />
Yaflama tarz› ve hayat anlay›fl› bak›m›ndan eskinin temsilcisi durumundaki bu<br />
flairler, yenili¤in yerleflmeye bafllad›¤› bir dönemde klasik edebiyattan gelen zevk<br />
ve al›flkanl›klarla yenileflmenin karfl›s›nda yer al›rlar. Klasik kültürün, zihniyetin ve<br />
zevkin birer zay›f temsilcisi durumunda olan bu sanatkârlar, eserlerinden çok girifltikleri<br />
tart›flmalarla ve elefltiri yaz›lar›yla dikkatleri üzerlerinde toplarlar. Eskiyi<br />
reddetmeden, eskiyle yeni aras›nda bir denge kurmaya çal›flan Muallim Nâci’nin<br />
etraf›nda kümelenme yoluna gitmek ve Muallim Nâci’yi eskinin temsilcisi durumuna<br />
sürüklemek isterler. Ortaya koyduklar› sanat eserlerinden ziyade, yeni anlay›fl›n<br />
karfl›s›nda sert tenkitçi tav›rlar›yla yenileflme hareketinin kontrollü ve dikkatli yürütülmesinde<br />
etkili olmufl görünmektedirler.<br />
Klasik zevkin tamamen ortadan kalkmad›¤› bu devrede genç sanatkârlar›n klasik<br />
zevki yans›tan eserler kaleme alarak sanat hayat›na ad›m atarlar. Bu, yaln›zca<br />
Ara Nesil mensuplar›yla s›n›rl› kalmaz. ‹leride Servet-i Fünun toplulu¤unu oluflturacak<br />
olan Cenap fiahabettin, Tevfik Fikret gibi genç sanatkârlar için de böyledir.<br />
Bu yönleriyle hemen hemen Servet-i Fünun toplulu¤u teflekkül edene kadar<br />
söz konusu topluluk mensuplar› birer Ara Nesil sanatkâr› özelli¤i gösterir. Servet-i<br />
Fünun’un öncülerinden biri durumundaki Cenap fiahabettin Hazine-i Fünun ve<br />
Mektep gibi dergilerde fieyh Vasfî’ye ve baflka flairlere nazireler yazar; Tevfik Fikret,<br />
Muallim Nâci-Muallim Feyzî yolunun izleyicisi olarak gazeller, tevhitler kaleme<br />
al›r ve fieyh Vasfî’ye, Mualim Nâci’ye nazireler yazar.<br />
Eski ile Yeni Aras›nda Yer Alanlar<br />
Bu grupta de¤erlendirebileceklerimiz dönem içerisinde yenili¤i ileri seviyede<br />
temsil eden Recaizade M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit’ten gelecek etkiye aç›k olmakla<br />
birlikte daha çok Muallim Nâci dairesinde yer alan veya bu daireye yaklaflan<br />
yazar ve flairlerdir. Klasik zevke, dil ve üslup özelliklerine, hatta flekil ve kal›plara<br />
önemli ölçüde ba¤l› kal›rlar. Bunun yan›nda Bat› edebiyatlar›ndan gelen<br />
tesire de sanatlar›n› aç›k tutarlar. Bir bak›ma sentezci anlay›flla eskinin üzerine yeni<br />
unsurlar› ekleyerek eskiyi kendi içerisinde yenileme çabas› içerisinde görünürler.<br />
Muallim Nâci’nin Do¤u-Bat› ayr›m› yapmadan ve taklide düflmeden baflka<br />
edebiyatlardan faydalanmak gerekti¤i fikri dönem içerisinde etki pay›na sahiptir.<br />
Onun “aheng-i millî” kelime grubuyla ifade etti¤i millî bir söyleyifl ve terkip aray›fl›<br />
içinde oldu¤u sezilir.<br />
Edebiyatta “intihâl”e karfl› ç›kan Ahmet Râsim’de bu hassasiyet daha belirgin<br />
hâl al›r. Bat›l›lar gibi düflünüp Türk gibi yazmay›, sosyal flartlar›m›za, âdet ve geleneklerimize<br />
uygun bir edebiyat kurmay› öngörür. Ahmet Râsim’in devri içerisinde<br />
“mutavassitîn” kelimesiyle karfl›lamaya çal›flt›¤› bu anlay›fl ve tavr› gelifltiren sanatkârlar›<br />
bu grup içerisinde de¤erlendirmek mümkündür. Onlar, yenileflmede afl›r›l›-<br />
¤a düflmeden ›l›ml›, orta bir yol takip etmek isterler. Ziya Pafla-Ahmet Mithat-<br />
Muallim Nâci çizgisi üzerinden gelerek Ahmet Râsim, Ali Kemal, Recep Vahyî<br />
gibi isimleri bu gruba dahil edebiliriz. Bunlar, Avrupaî tarzda yenili¤i ileri seviyede<br />
uygulama alan›na götürmek isteyen sanatkârlar ve gruplar karfl›s›nda daha ›l›ml›<br />
ve millî anlay›fl› temsil etmeleri, elefltiri yaz›lar› yazmalar› ile dikkat çekerler.
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
Bu dönemin özelliklerinden biri eskiyle yenili¤in iç içe yürümesidir. Bir sanatkârda<br />
hem eski, hem de yeni söyleyifl görülebiliyor, bazen bu özellik ayn› eserde<br />
kendini ortaya koyabiliyordu. Yenilikçi sanatkârlar üslup, flekil ve içerikte birtak›m<br />
yeni uygulamalara ›srarla giderken di¤er yandan nazire, tahmis, miraciye gibi klasik<br />
edebiyat tarz›nda eserler kaleme al›yorlard›. Bir yandan flair yaflad›¤› aflk› sevgilinin<br />
ismini de vererek ifade alan›na tafl›rken, di¤er taraftan gazeller kaleme al›n›yor,<br />
bu gazellerde gül-bülbül aflk› soyut flekilde terennüm ediliyordu. Bu dönemde<br />
eski, yeninin peflini hiç b›rakmaz. Edebiyat›m›zda yeninin bafllang›c›ndan<br />
Servet-i Fünun’a kadar eski ile yeni hep iç içe birlikte yürüyecektir. Kaplan, Ara<br />
Nesil flairlerince Türk edebiyat›n›n “gerek duyufl tarz›, gerek üslup sahas›nda, âdeta<br />
edebiyat›m›z›n çehresini de¤ifltirecek faaliyetlerine sahne” oldu¤unu öne sürer.<br />
Yenilikçiler<br />
Dönem içerisinde yenili¤i ileri düzeyde temsil etmek ve daha ileriye götürmek isteyenlere<br />
de rastlan›r. Bu sanatkârlar Recaizade M. Ekrem-Abdülhak Hâmit ekolüne<br />
ba¤lanan genç isimlerdir. Servet-i Fünun’u haz›rlayan grup, bu sanatkârlardan oluflur.<br />
Türk edebiyat›n›n Bat›l› mahiyet kazanmas›nda, flekil ve muhteva özelliklerinin<br />
de¤iflmesinde, yeni bir duyufl tarz›n›n oluflmas›nda yo¤un çaba gösterirler. Ancak,<br />
bu Bat›l›laflma çabas› ne kadar ileri düzeyde yürütülmek istense de klasik kültürün<br />
hayal dünyas›ndan ve zevkinden bütünüyle uzaklafl›ld›¤› ve yepyeni bir edebiyat›n<br />
ortaya kondu¤u söylenemez. Burada dikkat edilecek nokta, genç sanatkârlar›n<br />
Recaizade M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit gibi öncülerden hareketle, Bat› edebiyatlar›n›<br />
model alarak yenili¤in etraf›n› bilinçli flekilde geniflletmeye çal›flmalar›d›r. Yaflad›klar›<br />
ve eser verdikleri dönemin koflullar› da buna oldukça uygundur. Üstat<br />
Recaizade Mahmut Ekrem, fliir hakk›ndaki görüflleri; “dahi-i âzâm” unvan›yla an›lan<br />
Abdülhak Hâmit, Sahrâ (1878), Belde (1885) Makber (1885) ve tiyatro eserleriyle<br />
edebî devre üzerinde hâkimiyetini kurmufltu. Bu dönemde ço¤almaya bafllayan<br />
modern okullarda Bat› dillerini iyi flekilde ve erken yafllarda ö¤renmifl olan genç sanatkârlar›n<br />
yenili¤i geniflletme ve ileriye götürme çabalar› için zemin oluflmufltu.<br />
Ara Nesil mensuplar›n›n faaliyetleri içerisinde çeviri önemli yer tutar. Çeviri faaliyetinin<br />
yo¤un olarak yürütüldü¤ü bu dönemde yaln›zca Bat› dillerinden edebî<br />
eserlerin Türkçeye aktar›lmas›yla yetinilmez. Ayr›ca Arapçadan ve Farsçadan da<br />
çevirilerde bulunulur. 1859’da fiinasi’nin ve Münif Pafla’n›n Frans›zcadan yapt›¤›<br />
çevirilerle bafllayan faaliyet as›l geliflmesini Ara Nesil döneminde idrak eder. Lâtin,<br />
Leh, Flander (Belçika), Danimarka, Amerika ve Rus edebiyatlar›ndan ilk edebî çeviriler<br />
bu y›llarda gerçeklefltirilir. Bat› dillerinden yap›lan çeviriler yeni temalar›n<br />
girmesinde etkili olmas›n›n yan›nda, yeni üslubun oluflmas›n› da haz›rlayan etkenlerdendir.<br />
Çünkü çevirilerde temalara gösterilen önemin yan›nda üslup da titizlikle<br />
ifllenmeye bafllan›r. Çevirilerdeki bu üslup aray›fl› fliirde konuflma sentaks›n›n<br />
geliflmesini sa¤lar.<br />
Tanzimat sonras› birinci ve ikinci kufla¤›n takipçisi olarak Ara Nesil mensuplar›,<br />
söz konusu bu iki kufla¤›n, fliirin flekil, üslup ve muhtevas›nda yapt›¤› yenili¤i daha<br />
da geniflletir ve gelifltirirler. Bu edebî devrede yeni flekil denemeleri ve yeni temalar<br />
belirir. Bir yandan klasik fliirin flekil ve türleri kullan›l›rken di¤er yandan Bat›<br />
edebiyat›n›n tesiriyle sarma kafiye, çapraz kafiye, sone ve serbest flekiller denenir.<br />
Kafiye örgüsüne tamamen ba¤l› kalmak yerine yer yer fliirin yap›s›na göre yeni uygulamalara<br />
giriflildi¤i olur. Necat Birinci, serbest müstezat›n henüz Servet-i Fünun<br />
teflekkül etmeden önce bu dönem içerisinde Tevfik Fikret, ‹smail Safa, Menemenlizade<br />
Mehmet Tâhir gibi birkaç flairin say›l› fliirinde denendi¤ini belirtir.<br />
69<br />
Edebiyat›m›zda eski ile yeni<br />
Servet-i Fünun’a dek<br />
birlikte, iç içe yürüyecektir.
70<br />
Yenilikçilerde romantizmden<br />
gelen afl›r› duygululuk aflk<br />
fliirlerinde kendini gösterir.<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
Bu dönemde flair, bir yandan ince duygular› hissî bir söyleyiflle ifadelendirmeye<br />
çal›fl›rken di¤er yandan hayat›n basit ve yaflanan gerçekli¤ini ifade alan›na tafl›r.<br />
Bu da insan›n iç dünyas›n›n ve tabiat›n öne ç›kmas›n› getirir. fiiirin sentaks› de¤iflmeye,<br />
diyalog ve konuflma üslubu yayg›nlaflmaya bafllar. Bu tür ifadelerde flairane<br />
yüksek söyleyifl ço¤u kez geri plâna düfler, hayat›n gerçekçi taraf› yans›t›lmaya çal›fl›l›r.<br />
Ara Nesil mensuplar›n›n fliirlerinde Servet-i Fünun flairlerince daha sonra<br />
yayg›n hâle getirilecek olan enjambantl› cümlelere de rastlan›r. Bunda Bat› dillerinden<br />
yap›lan çevirilerin rol oynad›¤›n› söyleyebiliriz.<br />
fiinasi’nin, Ethem Pertev Pafla’n›n ve Abdülhak Hâmit’in uygulamalar›ndan sonra<br />
kafiyeyi de klasik fliirin ayr›nt›l› ve s›k› kay›tlar›ndan üçüncü kuflak çözer. Kafiye,<br />
önce s›k aral›klarla tekrarlanan bir unsur olmaktan ç›kar. Baz› dizeleri kafiyesiz b›rak›l›r.<br />
De¤iflik türden kelimeler birbirleriyle kafiyelendirilir. Bu yeniliklerin içinde<br />
önemli bir de¤ifliklik de kafiye seslerinin flekil birli¤inin ihmal edilip fonetik benzerliklerin<br />
üzerine kurulmas›, yani göze göre de¤il de kula¤a göre tanzim edilmesi<br />
olur. Böylece klasik edebiyat›n yüzy›llard›r sürdürdü¤ü kafiye anlay›fl› çözülür.<br />
Ara Nesil sanatkârlar› Yenileflme Dönemi ikinci kufla¤›n›n bir devam› olarak<br />
eserlerinde daha çok bireysel temalar› ifllerler. Abdülhak Hâmit ve Recaizade M.<br />
Ekrem’den geçen bireysel hassasiyet ve santimantalizmi yeni temlerle gelifltirme<br />
yoluna giderler. Bunun yan›nda daha s›n›rl› planda felsefî-hikemî manzumelere,<br />
tarih ve savafl konulu kahramanl›k fliirlerine, sosyal içerikli ürünler de yazarlar. fiiirde<br />
yer tutan temalardan biri de tabiatt›r. Ayr›ca hayat›n içinde yer alan küçük nesneler<br />
ve onlara yönelik dikkatler sanatkârane hassasiyetle birleflerek fliirin dünyas›na<br />
girer. Klasik edebiyattan gelen tevhit, naat ve münacata ba¤l› dinî-tasavvufî<br />
konular azalarak varl›¤›n› sürdürür.<br />
Bireysel temalardan aflk ve ölüm fliirin aslî temalar›d›r. Bunun yan›nda verem,<br />
hüzün, gözyafl›, yaflama sevinci, ev hayat› birer tema veya konu olarak belirir. fiair,<br />
bazen kendi varl›¤›n›, yaflama tarz›n› ve s›k›nt›lar›n› fliirin konusuna dönüfltürür.<br />
Aflk temi, çokça ele al›nan temlerdendir. Ara Nesil flairlerinin fliirin di¤er unsurlar›nda<br />
oldu¤u gibi temada da ikili¤i sürdürdü¤üne; bir taraftan eskiye ba¤l› kal›rken,<br />
di¤er yandan da yeni tarzda manzumeler kaleme al›rlar. Romantizmden gelen<br />
afl›r› duygululuk aflk fliirlerinde kendini gösterir.<br />
Yenileflme Dönemi Türk fliirinde muhtevada bafllayan de¤iflme ölüm görüflünde<br />
de varl›¤›n› sürdürür. De¤iflen insanla birlikte medeniyet ve hayat da de¤iflikli-<br />
¤in içerisine girer. Bir yandan klasik dönemden gelen anlay›fl varl›¤›n› devam ettirmeye<br />
çal›fl›rken di¤er yandan ölüm, divan ve halk fliirinde kazanm›fl oldu¤u anlam›n<br />
d›fl›nda yeni anlay›fl çevresinde flekillenerek farkl› bir mahiyet almaya bafllar.<br />
fiair, ölümün mahiyetini ve esrar›n› sorgulamaya giriflir. Abdülhak Hâmit ve Muallim<br />
Nâci ile mezarl›¤› keflfeden fliirdeki bu duygu hâli, Ara Nesil mensuplar›n›n<br />
eserlerinde de yank›s›n› bulur. Ölen sevgilinin veya annenin, k›z kardeflin varl›¤›n›n<br />
somutlaflt›¤› mezar etraf›nda “Kitâbe-i Seng-i Mezâr” bafll›¤› alt›nda ölüm temini<br />
iflleyen birçok fliir yaz›l›r.<br />
Tablo Alt› fiiir<br />
M. Kayahan Özgül’ün belirtti¤i gibi, ilk örneklerine Mir’ât-i Âlem dergisinde rastlanan,<br />
Recaizade M. Ekrem’in “Kelebek” ve Hüseyin Hâflim’in “Kocakar› ve Kedi”<br />
fliiriyle bafllayan, Muallim Nâci ve M. Faik’in de kat›lmas›yla geniflleyen tablo<br />
için fliir, bir baflka söyleyiflle tablo alt› fliir modas›, Ara Nesil mensuplar›nca ra¤bet<br />
edilen bir yol olur. fiiirin yan›nda küçük öykü ve sanatl› düzyaz›lar›n da yaz›ld›¤›<br />
bu tablolar, daha çok tabiat tasvirleri ve çocuk resimleri olarak belirir. Havada
uçan kelebek, bahçede açm›fl çiçek, a¤aca konan kufl, dikifl diken veya kitap okuyan<br />
genç k›z resmi flairin ilham›n› besler. Bazen gazete ve dergilerde yay›mlanan<br />
edebî eserin konusuna uygun düflen resimler de kondu¤u olur. Dönemin gazete<br />
ve dergilerinin önemli bir k›sm›n›n resim basacak tekni¤e ulaflm›fl olmas› bu modan›n<br />
yayg›nlaflmas›n› h›zland›r›r. Sanatkârlar için karfl›laflt›klar› herhangi bir resim,<br />
hatta daha sonralar› foto¤raf ilham kayna¤› hâline dönüflür. Sanatkâr, ressam›n f›rças›nda<br />
ifadesini bulan tablodaki tasviri kendi iç dünyas›ndan geçirerek fliir fleklinde<br />
ifade etmeye giriflir. Esasen Recaizade M. Ekrem hassasiyetinden gelerek daha<br />
da incelmifl bir duyufla ulaflan Ara Nesil sanatkârlar›n›n ço¤u için bu durum oldukça<br />
uygun düfler. Menemenlizade Tâhir, Mehmet Celâl gibi çok say›da flairde<br />
tablo alt› fliire rastlan›r. Bunlardan Menemenlizâde Mehmet Tâhir’in onun üzerinde,<br />
Mehmet Celâl’in otuzu aflan say›da tablo alt› fliiri kaleme alm›fl oldu¤unu düflünülürse<br />
dönem içerisinde bu modan›n nas›l yayg›nl›k kazand›¤› anlafl›l›r.<br />
Muallim Nâci’nin, küçük bir çocu¤un üzerine hücum eden kümes hayvanlar›ndan<br />
korunmak isterken elinde tuttu¤u tabaktaki sütün dökülmesini ve dökülen sütü<br />
kedinin içmeye çal›flmas›n› gösteren bir resim karfl›s›nda kaleme ald›¤› Levha bafll›kl›,<br />
çocu¤un dilinden söylenmifl olan, fliirden aktaraca¤›m›z flu dizeler fikir verir:<br />
Yürüyüp üstüme harîsâne<br />
Yaramazlar kopard›lar ödümü<br />
Hakl›y›m bafllamakta efgâne<br />
Dökmedim ben ya! Döktüler südümü<br />
Nerdesin anne! Yok mu imdad›n?<br />
Yiyecekler beni bu mel’unlar<br />
Olmuyor hiç nef’i feryâd›n<br />
Umac› olmas›n sak›n bunlar?<br />
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
Yeni flair, hayata ve onun yaflanan gerçekli¤ine oldukça de¤iflik bir yoldan, resim<br />
sanat›ndan hareketle de olsa, gitme çabas› içindedir. Bu örnekten de anlafl›laca¤›<br />
üzere tablo alt› fliir yaln›zca resmin yapt›¤› ifli dil yoluyla ifade etmekle kalmaz.<br />
fiairin veya yazar›n onu hayal gücüyle gelifltirerek tamamlamas›n›; bunu yaparken<br />
de duygusal durumlar› bile realist bir bak›flla ayr›nt›lar›n› kaç›rmadan ifade<br />
etmesini getirir. Bu, edebiyat›m›z›n yüzy›llar boyu ihtiyaç duydu¤u bir bak›fl aç›s›<br />
olarak kalm›flt›. Daha sonraki y›llarda, Servet-i Fünun Döneminde, Ara Nesil sanatkârlar›n›n<br />
gelifltirdi¤i tablo alt› fliir genifl ilgi görecektir.<br />
Düzyaz› fiiir (Mensur fiiir)<br />
Türk edebiyat›na Bat›’dan yap›lan çeviriler yoluyla giren, Recaizade M. Ekrem’in<br />
“nesr-i muhayyel” terkibiyle karfl›lad›¤› düzyaz› fliir (mensur fliir) de Ara Nesil mensuplar›ndan<br />
ilgi görür. Düzyaz› fliir, önceleri “nesr-i muhayyel”, “nesr-i hayâlî”,<br />
“nesrâ-i fliir-âmiz”, “nesr-i flairane”, “mensûre”, “nesr-i nazm-âmiz” gibi kelime<br />
ve terkiplerle karfl›lan›r. Birinci, konuyla ilgili olarak flu bilgileri verir:<br />
“Recaizade Mahmut Ekrem fliirde vezin ve kafiyenin varl›¤›n› hafifletmek isteyenlere<br />
karfl› Takdir-i Elhan’da ‘Bendenizce kafiyesiz fliir yazmaktansa nesr-i muhayyel yolunda<br />
tasvir-i merâm etmek evlâ ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzun de¤il iken,<br />
âdeta tavr-› fli’ri alabiliyor’ fleklinde düflüncelerini ifade etmesi, bu türün yolunu açt›<br />
ve gençlerin bu yola yönelmesini sa¤lad›. Ara Nesilden Mustafa Reflit, Mehmet Ce-<br />
71
72<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
lâl, Ali Nusret, Mustafa Fehmi, Ali Nadir, ‹smail Safa, Halid Ziya ve daha birçok genç<br />
mensur fliir alan›nda kalem denemeleri yapt›lar.”<br />
Envâr-› Zekâ ve fiark dergilerinde Mustafa Reflit’in, Tercümân-› Hakîkat;<br />
fiafak ve Saâdet’te de Mehmet Celâl’in, ‹zmir’de ç›kan Hizmet’te ise Halit Ziya’n›n<br />
mensur fliir denemelerine rastlanmaya bafllan›r. Daha sonra Mustafa Reflit,<br />
düzyaz› fliirlerini Gözyafllar› (1304/1887-8) ad›yla küçük bir kitapta toplar. Düzyaz›<br />
fliirin geliflmesinde önemli rol oynayan Halit Ziya ise Mensûr fiiirler (1307/1891)’i<br />
ve Mezardan Sesler (1307/1891)’i yay›mlar.<br />
Gözyafllar› yazar› Mustafa Reflit, günlük yaflay›fl› içerisinde tesadüfen karfl›laflt›¤›<br />
küçük hayat sahnelerini konu edinir. K›sa cümlelerden kurulu, k›sa zaman dilimlerinin<br />
üzerinde toplanan dikkati, metni genellikle çarp›c› bir sonla bitirir.<br />
Bu dönemin bir baflka düzyaz› fliir yazar› Mehmet Celâl’dir. Onun “Hazân”,<br />
“Gözyafl›”, “Güzel Bir Gece” gibi mensurelerinin yan› s›ra, edebiyata ilk at›ld›¤›<br />
1884’ten itibaren etkisi alt›nda oldu¤u Muallim Nâci’nin bir fliirinin etkisinde kalarak,<br />
ayn› temi ve muhtevay› “‹stifâza” üst bafll›¤›yla düzyaz› fleklinde yeniden yaz›p,<br />
Muallim Nâci’nin Tercüman-› Hakîkat’teki “Edebiyat” sütununa gönderdi¤i ilk<br />
gençlik devresinin sanatl› düzyaz› denemeleri bulunmaktad›r. O, 1895’te yay›mlanan<br />
Elvâh-› fiairane adl› kitab›ndaki düzyaz› fliirlerinde tabiat manzaralar›ndan<br />
renkli tablolar yapar. Bahar manzaralar›n›n üzerinde duran hayal dünyas› güneflin<br />
›fl›¤›yla renklenmifl günün de¤iflik saatlerinin tasvirlerini sergiler. Ayr›ca aflk ve sevgilinin<br />
hayali söz konusu metinlerin iç dünyas›n› kuran unsurlar durumundad›r. Bu<br />
konuda F. And› flunlar› söyler:<br />
“Bu edebî türün kabul görmesinde Recâizâde Ekrem’in, yukar›da ad› geçen<br />
Takdîr-i Elhân’daki ‘Her mevzûn ve mukaffâ lak›rd› fliir olmak lâz›m gelmez, her<br />
fliir mevzûn ve mukaffâ bulunmak iktizâ etmedi¤i gibi.’ cümlesi ve yine Takdîr-i<br />
Elhân’da ‘Bendenizce kafiyesiz fliir yazmakdan ise nesr-i muhayyel yolunda tasvîri<br />
merâm etmek evlâ ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzûn de¤il iken, adeta tavr-<br />
› fli’ri alabiliyor.’ cümlesindeki edebî fetvâs› etkili olmufltur.”<br />
Halit Ziya, 1886’da Hizmet gazetesinde yay›mlanmaya bafllayan, daha sonra<br />
1891’de Mensûr fiiirler ve Mezardan Sesler adl› eserlerinde toplanan yaz›lar›yla bu<br />
türün Türk edebiyat›ndaki ilk baflar›l› ve kal›c› örneklerini kitaplaflt›r›l›r. Böylece Ara<br />
Nesil döneminde dikkate de¤er örneklerin ortaya konmas›ndan sonra Servet-i<br />
Fünun ve Fecr-i Âtî mensuplar›n›n kaleminde mensur fliir âdeta bir moda hâlini al›r.<br />
Böylece Tanzimat sonras›n›n ikinci kufla¤› ile üçüncü kufla¤› ortaya koyduklar›<br />
kalem ürünleriyle Türk fliirini içerik ve flekil yönünden de¤ifltirmifl ve gelifltirmifl,<br />
Servet-i Fünun flairlerinin daha Bat›l› ve yeni bir edebiyat kurabilecekleri zemini<br />
oluflturmufltur.
Özet<br />
�A MAÇ<br />
1<br />
�A MAÇ<br />
2<br />
‹kinci kufla¤›n fliiri anlay›fl›nda yapt›¤› de¤iflimi<br />
anlatmak.<br />
Bu dönem flairleri, Recaizade Mahmut Ekrem baflta<br />
olmak üzere, fliire yeni anlay›fllarla yaklafl›r. fiiiri<br />
sosyal konulardan, yarar düflüncesinden uzaklaflt›rarak<br />
güzellik düflüncesi etraf›nda toplamaya<br />
çal›fl›rlar. Bu flairlerin elinde fliir, art›k düflünceyi<br />
tafl›y›c› olmaktan ç›karak estetik amaçlara yönelir.<br />
Türk fliirinin Tanzimat sonras› ikinci kufla¤›ndan<br />
Servet-i Fünun dönemine kadar geçirmifl oldu¤u<br />
de¤iflimi aç›klamak.<br />
Türk fliirinde Tanzimat sonras› birinci kufla¤›n bafllatt›¤›<br />
yenileflme ikinci kuflakla birlikte daha ileriye<br />
götürülmüfltür. Tanzimat sonras› üçüncü kufla-<br />
¤›n da kat›lmas›yla fliir, içerik ve flekil bak›m›ndan<br />
modern görünüm kazanmaya bafllam›flt›r. Bu yenileflme<br />
Servet-i Fünun fliirinin alt yap›s›n› kuracak<br />
seviyede modernleflme anlam›na gelir.<br />
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
�A MAÇ<br />
3<br />
�A MAÇ<br />
4<br />
73<br />
Bu dönemlerde yetiflmifl olan flairler ve fliir sanatlar›n›<br />
tan›mak.<br />
Yenileflmenin ikinci ve üçüncü kufla¤›n›n fliir alan›nda<br />
ortaya koydu¤u ürünler birinci kufla¤›n fliirini<br />
baz› yönleriyle sürdürürken baz› yönlerden<br />
ayr›l›r. Bu dönemde fliir, yaflanan hayata ve tabiata<br />
genifl yer verir. fiair, biraz da romantizmin<br />
etkisiyle evreni, insan›, hayat› daha duyarl› flekilde<br />
fliirin dünyas›na aktar›r.<br />
Tablo alt› fliir ve düzyaz› fliiri tan›mlamak.<br />
Yenileflmenin ikinci kufla¤›yla Türk edebiyat›na<br />
girmeye bafllayan tablo alt› fliir ve üçüncü kuflakla<br />
uygulama alan›na konan düzyaz› fliirin ortaya<br />
ç›k›fl› edebiyat›m›z için yeniliktir. Tablo alt› fliir ve<br />
düzyaz› fliir, daha sonraki dönemlerde Servet-i<br />
Fünun’u ve sonras›n› etkileyecek yap›da karfl›m›za<br />
ç›kar.
74<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I<br />
1. Tanzimat ikinci kuflak flairlerinden eskiye yak›n<br />
olufluyla di¤er flairlerden ayr›lan sanatkâr›m›z afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
b. Abdülhak Hâmit Tarhan<br />
c. Muallim Nâci<br />
d. Recep Vahyi<br />
e. Ziya Pafla<br />
2. Afla¤›daki temalardan hangisi ikinci kuflak fliirinde<br />
yayg›n flekilde görülmez?<br />
a. Aflk<br />
b. Hürriyet<br />
c. Metafizik<br />
d. Ölüm<br />
e. Tabiat<br />
3. Edebiyat teorisi alan›nda yazm›fl oldu¤u eseriyle yeni<br />
edebiyat anlay›fl›n›n yerleflmesinde büyük çaba göstermifl<br />
olan sanatkâr›m›z afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
b. Abdülhak Hâmit Tarhan<br />
c. Menemenlizade Mehmet Tahir<br />
d. Muallim Nâci<br />
e. fieyh Vasfî<br />
4. Afla¤›dakilerden hangisi Recaizde Mahmut Ekrem’in<br />
fliir anlay›fl›na uygundur?<br />
a. fiiir, vatan ve hürriyet gibi konular› ifllemelidir.<br />
b. Güzel olan her fley fliirin konusu olabilir.<br />
c. fiiir sosyal fayda fikri üzerine kurulmal›d›r.<br />
d. fiiir ahlak kayg›s› tafl›mal›d›r.<br />
e. fiiirin ö¤retici vasf›n›n olmas› gerekir.<br />
5. Afla¤›daki flairlerden hangisi eski ile yeni aras›nda<br />
bir sentez oluflturma çabas› içerisinde olmufltur?<br />
a. Nam›k Kemal<br />
b. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
c. Abdülhak Hâmit<br />
d. fiinasi<br />
e. Muallim Nâci<br />
6. Ara Nesil kufla¤›n›n en önemli özelli¤i afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. fiiir sanat›nda köklü de¤ifliklikler yapm›fllard›r<br />
b. Servet-i Fünun fliirine zemin haz›rlam›fllard›r<br />
c. Tamamen eski fliiri devam ettirme gayreti içerisinde<br />
olmufllard›r<br />
d. fiiir dilinde köklü de¤ifliklik yapm›fllard›r<br />
e. Millî edebiyat ak›m›na öncü olmufllard›r<br />
7. fiiir üzerine getirdi¤i görüfllerle düzyaz› fliirin yolunu<br />
açan sanatkâr afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Muallim Nâci<br />
b. Menemenlizade Mehmet Tahir<br />
c. Nam›k Kemal<br />
d. Mehmet Celâl<br />
e. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
8. Afla¤›daki flairlerden hangisi tablo alt› fliir yazm›flt›r?<br />
a. Abdülhak Hâmit<br />
b. fiinasi<br />
c. Nam›k Kemal<br />
d. Muallim Nâci<br />
e. Ziya Pafla<br />
9. fiiirde konuya göre vezin seçilmesi gerekti¤i görüflünü<br />
afla¤›daki flairlerden hangisi ileri sürmüfltür?<br />
a. Nam›k Kemal<br />
b. Muallim Nâci<br />
c. Ziya Pafla<br />
d. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
e. Abdülhak Hâmit<br />
10. Abdülhak Hâmit’i heceyle fliir yazmaya teflvik eden<br />
flair afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
b. Muallim Nâci<br />
c. Nam›k Kemal<br />
d. Ziya Pafla<br />
e. Âkif Pafla
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar<br />
1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci<br />
Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z.<br />
2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “‹kinci Kufla¤›n fiiirinin<br />
Dayand›¤› ‹lkeler ve Genel Nitelikleri” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
3. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci<br />
Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z.<br />
4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci<br />
Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z.<br />
5. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci<br />
Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z.<br />
6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin Üçüncü<br />
Kufla¤›: Ara Nesil” bölümüne bak›n›z.<br />
7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Düzyaz› fiiir (Mensur<br />
fiiir)” bölümüne bak›n›z.<br />
8. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Tablo alt› fliir” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
9. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda<br />
fiekil De¤iflmeleri” bölümüne bak›n›z.<br />
10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda<br />
fiekil De¤iflmeleri” bölümüne bak›n›z.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Yenileflmenin ikinci kufla¤›ndaki flairler genç yaflta Frans›zca<br />
ö¤renmifl; bu sayede Bat› edebiyatlar›n›, özellikle<br />
Frans›z edebiyat›n› tan›m›fllard›r. Bu da Bat› fliir anlay›fl›n›<br />
tan›malar›n› sa¤lam›flt›r. Bat› edebiyatlar›ndan etkilenerek<br />
yeni flekil denemelerine giriflmifllerdir.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Bu fliirde en çok dikkati çeken fley, içten duygular›n yal›n<br />
bir dille aktar›lmas›d›r. Klasik edebiyatta duygu ve<br />
düflünceler mazmun denen kal›plaflm›fl ifadelerle aktar›l›rken,<br />
R. M. Ekrem’in yaflanm›fll›¤› böylesine içtenlikle<br />
dile getirmesi art›k Türk fliirinde yeni bir anlay›fl›n<br />
kendini gösterdi¤inin güzel bir örne¤idir.<br />
75<br />
Aktafl, fierif (1980), “Edebiyat›m›zda Geçen Asr›n Sonunda<br />
‘Mutavassitîn’ Grubun Edebî Düflüncesi Hakk›nda”,<br />
Birinci Millî Türkoloji Kongresi Bildirileri,<br />
Tebli¤ler, ‹stanbul.<br />
Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana<br />
Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul.<br />
And›, M. Fâtih (1997), “Halid Ziya’n›n Mensur fiiirleri I”,<br />
‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve<br />
Edebiyat› Dergisi, nr. 27, s. 23-45.<br />
Birinci, Necat (1981), Menemenlizâde Mehmed Tahir,<br />
Hayat› ve Eserleri, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi<br />
(Bas›lmam›fl Doktora Tezi), ‹stanbul.<br />
_____,______ (2000), Edebiyat Üzerine ‹ncelemeler, ‹stanbul.<br />
Büyük Türk Klasikleri (1988), C. 8, Ötüken Yay›nevi, ‹stanbul.<br />
Gariper, Cafer (2006), “Türk Edebiyat›nda Mensur fiiir<br />
Literatürü”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi,<br />
Cilt: 4, Say›: 7, ‹stanbul.<br />
Kaplan, Mehmet ( 1971), Tevfîk Fikret, Devir-fiahsiyet-<br />
Eser, ‹stanbul.<br />
Muallim Nâci’nin fiiirleri (1997), (Haz. Abdülkadir Hayber-Hüseyin<br />
Özbay), MEB Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Muallim Nâci, Mir’ât-› Âlem, nr. 15, ‹stanbul 1299.<br />
Okay, Orhan (1988), “Tanzimat fiiiri”, Büyük Türk Klasikleri,<br />
C. 8, ‹stanbul.<br />
Özgül, M. Kayahan (1997), Resmin Gölgesi fiiire Düfltü<br />
Türk Edebiyat›nda Tablo Alt› fiiirleri, ‹stanbul.<br />
Recaizade M. Ekrem (1997), Bütün Eserleri II, (Haz. ‹smail<br />
Parlat›r-Nurullah Çetin-Hakan Sazyek), MEB<br />
Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Tanp›nar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu As›r Türk Edebiyat›<br />
Tarihi, 5. Bask›, Ça¤layan Kitabevi, ‹stanbul.<br />
Tarakç›, Celâl (1994), Muallim Nâci Efendi -Hayat› ve<br />
Eserlerinin Tedkîki-, Samsun.<br />
Tarhan, Abdülhak Hâmit (1982), Bütün fiiirleri 2 Makber/<br />
Ölü/ Hacle/ Bâlâdan Bir Ses, Dergâh Yay›nlar›,<br />
‹stanbul.
5TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I<br />
Amaçlar›m›z<br />
�<br />
�<br />
�<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda roman›n do¤uflu ve geliflimini tan›yabilecek,<br />
Roman yazarlar› ve onlar›n eserlerinin özelliklerini tan›yabilecek,<br />
Romanlar›n hangi konular› ve nas›l iflledi¤ini tart›flabilecek bilgi ve beceriler<br />
kazanabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Roman<br />
• fiemsettin Sami<br />
• Ahmet Mithat Efendi<br />
• Nam›k Kemal<br />
• Taaflfluk-› Talat ve Fitnat<br />
‹çerik Haritas›<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›-I<br />
Tanzimat Dönemi<br />
Türk Edebiyat›nda<br />
Roman:1 (1. Kuflak)<br />
• Bahtiyarl›k<br />
• Felatun Bey ve Râk›m Efendi<br />
• Müflahedât<br />
• ‹ntibah<br />
• Cezmi<br />
• TÜRK ROMANININ DO⁄UfiU VE<br />
‹LKÜRÜNLER‹<br />
• BATILI YOLDA ‹LK ROMAN<br />
DENEMES‹: TAAfifiUK-I TALAT<br />
VE F‹TNAT<br />
• GELENEKLE YEN‹L‹K ARASINDA:<br />
AHMET M‹THAT EFEND‹ VE<br />
ROMANLARI<br />
• EDEBÎ ROMANIN YOL AÇICISI:<br />
NAMIK KEMAL VE ROMANLARI
Tanzimat Dönemi Türk<br />
Edebiyat›nda Roman:1<br />
(1. Kuflak)<br />
TÜRK ROMANININ DO⁄UfiU VE ‹LK ÜRÜNLER‹<br />
Tanzimat (Yenileflme) Dönemi Türk edebiyat›n›n yenileflmeye bafllamas›yla birlikte<br />
edebiyata yeni giren türlerden biri romand›r. Bat› edebiyatlar›nda roman›n 17.<br />
yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren ortaya ç›kt›¤› kabul edilir ve Miguel de Cervantes’in<br />
ünlü Don Kiflot (1605) adl› eseriyle bafllat›l›r. Geçmifl ça¤lar›n insanlar›n›n yaflama<br />
biçiminden do¤an anlatma esas›na ba¤l› destan, efsane, masal, mesnevi ve halk<br />
öykülerinden sonra ortaya ç›kan roman, modern insan›n dünyas›n› konu alan,<br />
onun yaflama koflullar›n› ve sorunlar›n› dikkatlere sunan, ihtiyaçlar›na cevap arayan<br />
bir tür olmufltur. Bu sebeple roman›n, Rönesans’›, ayd›nlanma dönemini ve<br />
makine ça¤›n› yaflayan Bat›’da ortaya ç›kmas› tesadüf de¤ildir. Nitekim, Türk edebiyat›nda<br />
da roman, Bat›’y› model olarak al›p modernleflme sürecine girmemizle<br />
birlikte görülmeye bafllar.<br />
‹nsanl›¤›n, toplumlar›n geliflme düzeyi onlar›n yaflama tarz›n›, ekonomik ve<br />
sosyal yap›s›n›, sanat hayat›n› belirleme gücüne sahiptir. Tanzimat hareketiyle birlikte<br />
de¤iflen siyasi, sosyal, idari yap›ya ba¤l› olarak Türk edebiyat›n›n de¤iflimini<br />
de bu çerçevede de¤erlendirmek gerekir. Maliye sisteminde, toprak düzeninde, askerlik<br />
sisteminde, e¤itimde vb. bafllayan de¤iflim, insan›n da de¤iflim yoluna girmesini<br />
gerektirmifltir. De¤iflen toplum, de¤iflen insan yeni bir edebiyata ihtiyaç<br />
duymaya bafllam›flt›r. Art›k destan›n, halk öyküsünün, mesnevinin ifade alan›n›n<br />
d›fl›nda bir hayat yaflanmaktad›r. Di¤er edebî türlerdeki de¤iflimle birlikte roman›n<br />
hayat›m›za girmesinin anlam›n› burada aramak do¤ru olacakt›r.<br />
Türk edebiyat›na roman›n girmesi ve yerleflmesi belirli bir sürece gerek duymufltur.<br />
Bunda geleneksel öykücülü¤ün rolü yan›nda roman yazarlar›n›n türün<br />
özelliklerini kavray›p sanat eserine dönüfltürmelerinde yaflamalar› gereken süreç<br />
de etkili olmufltur. Ayr›ca toplumun geleneksel anlat›lardan modern anlat›ya geçifl<br />
sürecinde haz›rlanmas›, yeni türe uyum sa¤layabilecek duruma gelmesi de gerekmifltir.<br />
Sonuçta yenileflme zihniyet de¤ifliminin ürünüdür. Öncelikle yüzy›llard›r yak›ndan<br />
tan›ma ihtiyac› duymad›¤›m›z Bat›’y› tan›ma çabas›na girmemiz, buna ba¤l›<br />
olarak zihniyette de¤iflimin bafllanmas› ve yaflanmas› gerekmifltir.<br />
Yenileflme’nin erken döneminde öyküyle roman tür olarak henüz ayr›ma tabi<br />
tutulmam›fl, her iki tür de hikâye kelimesiyle karfl›lanm›flt›r. Bu sebeple öyküyle<br />
roman›n ortak özelliklerini gösteren kalem ürünlerine dönem içerisinde çokça<br />
rastlan›r. Ahmet Mithat Efendi’nin uzun öykülerinde bunu görmek mümkündür.<br />
Ayr›ca roman alan›nda ortaya konan ilk kalem denemelerinde geleneksel anlat›lar-<br />
Türk edebiyat›nda da roman,<br />
Bat›’y› model olarak al›p<br />
modernleflme sürecine<br />
girmemizle birlikte<br />
görülmeye bafllar.<br />
Türk edebiyat›na roman›n<br />
girmesi ve yerleflmesi belirli<br />
bir sürece ihtiyaç<br />
duymufltur. Bunda<br />
geleneksel öykücülü¤ün rolü<br />
yan›nda roman yazarlar›n›n<br />
türün özelliklerini kavray›p<br />
sanat eserine<br />
dönüfltürmelerinde<br />
yaflamalar› gereken süreç de<br />
etkili olmufltur.
78<br />
Türk edebiyat›nda Bat› tarz›<br />
ilk roman›n fiemsettin<br />
Sami’nin Taaflfluk-› Talat ve<br />
Fitnat adl› eseri oldu¤u<br />
kabul edilir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
dan, özellikle halk öykücülü¤ünden gelen kurgu ve teknik özellikler bir süre devam<br />
etmifltir. Bu, roman yazarlar›n›n al›flageldikleri öykü gelene¤inden kopamamalar›<br />
yan›nda henüz okuyucular›n Bat› tarz› roman› okumaya yeterince haz›r olmamalar›yla<br />
ilgilidir. Bunun için önce Bat›’dan yap›lan roman çevirilerinin okuyucuyla<br />
buluflmas› gerekecektir.<br />
Orhan Okay’›n da belirtti¤i gibi Bat› dillerinden yap›lan çevirilerle bafllayan Bat›<br />
edebiyat› örnekleri fliir, öykü, roman, tiyatro ve öteki türlerde ilk nümunelerini vermeye<br />
devam ederken, etkileri de Türk yazarlar›n›n eserlerinde kendini gösterir. Bu<br />
etki bazen taklit, bazen uyarlama, bazen de millî ve mahallî unsurlarla birleflerek yeni<br />
bir birleflim hâlinde Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda önemli rol oynar. Ahmet<br />
Hamdi Tanp›nar, bizde öykü/roman türünün bafllamas›n› çeviriye ba¤lar. Gerçekten<br />
de Türk edebiyat›nda Bat› tarz›nda ilk öykü ve roman, ilk çevirilerden ancak on<br />
y›l kadar sonra görülür. Bunlar, Ahmet Mithat Efendi’nin 1870’te yay›mlanmaya<br />
bafllanan K›ssadan Hisse ile Letâif-i Rivâyat serisinde yer alan romanlar›, fiemsettin<br />
Sami’nin 1872-1873’te ç›kan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’› ile Nam›k Kemal’in 1876’da<br />
yay›mlanan ‹ntibah ve 1880’de bask›s› yap›lan Cezmi romanlar›d›r. Ancak, romanlar›n<br />
ortaya konmas› sürecinde okuyucular›n da haz›rlanmas› gerekir. Türk edebiyat›na<br />
modern roman›n giriflinde iki yol izlenir. Bunu Kenan Akyüz flöyle ifade eder:<br />
“Bat› roman›ndan Tanzimat devrindeki ilk tercümeleri ve ilk Türk romanc›lar›,<br />
karfl›lar›nda böyle çeflit çeflit okuyucular buldular. Bu okuyucular›n ayr› bir teknikteki<br />
bat›l› hikâye ve romana al›flt›r›lmalar› iki ayr› yoldan olmufltur. Birinci yol; ayd›n<br />
olmayan genifl halk toplulu¤unun Avrupaî hikâye ve romana yad›rgamadan<br />
al›flt›r›lmas› için Ahmed Midhat Efendi taraf›ndan aç›lan ve bat›l› hikâye ve romanla<br />
Türk halk hikâyelerini uzlaflt›rmaya çal›flan yoldur. Bu, halk hikâyelerinin bir çeflit<br />
modernlefltirilmesidir ve fiinasi’nin Orta Oyunu ile bat›l› komediyi uzlaflt›rmaya<br />
çal›flmas›n›n yerli unsura daha çok kayan fleklidir.<br />
‹kinci yol ise; bat› kültürü ile de¤iflik ölçülerde temasa geçmifl olan s›n›rl› ayd›nlar<br />
toplulu¤u için Nam›k Kemal taraf›ndan aç›lan ve yerli hikâye ve roman örneklerini<br />
dikkate almadan, do¤rudan do¤ruya bat›l› hikâye ve roman tekni¤ini uygulamaya<br />
çal›flan yoldur.”<br />
Yenileflme’nin birinci kufla¤›n›n romanlar› daha çok toplumsal konular etraf›nda<br />
flekillenir. Bunlar› ana hatlar›yla flu bafll›klar alt›nda toplamak mümkündür:<br />
• Görücü usulüyle evlilik,<br />
• Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›,<br />
• Köy hayat›,<br />
• Kölelik,<br />
• Tarihî dönemlerden seçilmifl olaylar<br />
• Fen bilimlerine ve tekni¤e ba¤l› geliflmelere dayanan konular.<br />
BATILI YOLDA ‹LK ROMAN DENEMES‹: TAAfifiUK-I<br />
TALAT VE F‹TNAT<br />
Türk edebiyat›nda Bat› tarz› ilk roman›n›n fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Talât ve<br />
Fitnat adl› eseri oldu¤u kabul edilir. Ahmet Mithat Efendi’nin öykülerinin ç›kmaya<br />
bafllad›¤› y›llarda fiemsettin Sami’nin 1872 sonuyla 1873 bafl›nda üç cüz olarak yay›mlad›¤›<br />
Taaflfluk-› Talât ve Fitnat’› öyküden romana do¤ru yaklaflan karakteriyle<br />
bir yenilik getirdi¤i söylenebilir. Bat›l› tarzda kaleme al›nan ilk Türk roman› olarak<br />
kabul gören eser, bu türde ilk deneyim oldu¤u için teknik bak›m›ndan baz› acemilikleri<br />
de içinde bar›nd›r›r. Geleneksel öyküden Bat› tarz› romana geçiflte ara metin<br />
özelli¤i tafl›r. Nitekim daha isminden bafllayarak (Taaflfluk-› Talat ve Fitnat, Leylâ ve
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
Mecnun), vaka ve roman›n üslubuna kadar birçok motif eski öyküleri hat›rlatmaktad›r.<br />
Bunun yan›nda insana bak›fl tarz›, genel anlam›yla özgürlük temas› üzerinde<br />
›srar›, ailelerin bask›s› sonucu sevmedikleri insanlarla evlendirilen gençlerin hayat<br />
boyu çektikleri ›st›rab›n anlat›m› roman›n yeni taraflar›d›r.<br />
Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’›n olay örgüsünü k›saca flöyle ifade edebiliriz:<br />
Aksaray’daki mütevaz› evlerinde Saliha Han›m, o¤lu Talat ve Arap dad›s› Ayfle<br />
Kad›n birlikte yaflamaktad›r. Saliha Han›m, o¤lu Talat’›, onun be¤enece¤i bir k›zla<br />
evlendirmeyi düflünür. Çünkü, kendisi de ölen kocas›yla mektepte tan›flarak anlaflm›fl<br />
ve evlenmifltir. Anne flefkatiyle babas›z büyüyen Talat, bir kalemde memur olarak<br />
çal›flmaktad›r. Talat, bir gezinti s›ras›nda, tütün satan Hac› Baba’n›n üvey k›z›n›<br />
evin cumbas›nda görür ve âfl›k olur. Hac› Baba dul bir kad›nla evlenmifl, kad›n ölünce<br />
üvey k›z› Fitnat ve kendi anal›¤› Emine ile birlikte yaflamaya bafllam›flt›r. Olaylar›n<br />
geliflme seyri içinde k›z›n as›l babas›n›n ölmüfl oldu¤unun bilgisi verilir. Hac› Baba,<br />
kapal› toplum modeli içerisinde sürdürdü¤ü hayat anlay›fl›na ba¤l› olarak Fitnat’›<br />
soka¤a ç›karmaz. Evde dikiflle meflgul olan Fitnat, cumbadan Talat’› görmüfl ve ona<br />
gönlünü kapt›rm›flt›r. Talat da Fitnat’› cumbada görüp ona âfl›k olur. K›zla görüflme<br />
arzusuna kap›lan Talat, onunla görüflebilmek için kad›n k›yafeti giyerek Fitnat’a nak›fl<br />
ö¤reten fierife Han›m’›n evine gider. fierife Han›m’›n Fitnat’a okuma yazma ö¤retme<br />
teklifini sevinçle kabul eden Talat, Râg›be ad›yla Hac› Baba’n›n evine gidip<br />
gelmeye bafllar. Böylece kimli¤ini gizleyerek Fitnat’la görüflme ve bir araya gelme f›rsat›n›<br />
bulmufl olur. Talat, bir konuflma s›ras›nda, cumbadan görüp kendisine benzetti¤i<br />
gençten bahseden Fitnat’a bir erkek kardeflinin oldu¤unu söyler.<br />
Olay örgüsünün ikinci halkas›n› teflkil eden k›s›mda, Üsküdar’da büyük ve zengin<br />
bir konakta oturan Ali Bey, daha önce evlenip kendi titizlik ve geçimsizli¤i yüzünden<br />
boflad›¤› kar›s›n› piflman olarak geri ça¤›rmak istemiflse de bulamam›flt›r.<br />
Kar›s›n›n evlendi¤i, bir sene sonra da öldü¤ü haberini alm›fl oldu¤u için hayat›n›<br />
vicdan azab› içerisinde geçirmektedir. fierife Han›m ise ayr›ca Ali Bey’in kona¤›nda<br />
bir cariyeye nak›fl dersi vermektedir. Böylece fierife Han›m, iki vaka halkas›n›<br />
birbirine ba¤layan arac› figür olur.<br />
Bir gün Ali Beyi evlendirmeye niyet eden fierife Han›m, namzet olarak da Fitnat’›<br />
düflünür. Hac› Baba da fierife Han›m’›n teklifini uygun bulur. Fitnat’›n karfl› ç›kmas›na<br />
ra¤men nikâh k›y›l›r. Bu s›rada bir f›rsat›n› bulan Fitnat, Râg›be’ye bütün olanlar›<br />
ve Talat’› sevdi¤ini anlat›r. Râg›be k›l›¤›ndaki Talat da k›yafetini ç›kar›p atarak<br />
durumu aç›klar. Bu arada Hac› Baba, üvey k›z›n›n periflan hâlini fark eder. Onu Ali<br />
Beye vermekten vazgeçmifl görünerek, biraz dinlenmesi için Fitnat’a Üsküdar’daki<br />
bir dostunun evine gitmesini ve bir müddet kalmas›n› teklif eder. Teklifi bir kurtulufl<br />
olarak gören Fitnat, kendini Ali Bey’in kona¤›nda bulur ve bu entrika karfl›s›nda<br />
bir daha y›k›l›r. Durumu bilmeyen Ali Bey ise Fitnat’›n ›st›rab›na bir anlam verememekle<br />
birlikte anlay›fl göstererek ona yaklaflmaz. Ölen kar›s›na benzetti¤i Fitnat’›n<br />
baflka birisini sevdi¤ini düflünür. Bir ara Fitnat’›n boynundaki muskay› ele geçirerek<br />
okur. Bu, ölmüfl annesinin Fitnat’a son nasihatidir. Fitnat’›n annesi, Ali Bey’in<br />
boflad›¤› kar›s›d›r; Fitnat da k›z›. Bu durumda art›k k›z› Fitnat’›n gönül maceras›n› da<br />
ö¤renen Ali Bey, Fitnat’la Talat’› evlendirmeye karar verir. Fakat bu s›rada geliflmelerden<br />
habersiz olan Fitnat, b›çakla intihar etmifltir. K›sa süre sonra baflucuna gelen<br />
Talat da karfl›laflt›¤› felaketlere dayanamayarak ölür. Ali Bey ise ç›ld›rm›flt›r.<br />
fiemsettin Sami, bu tek roman denemesiyle ifle sosyal hayattan, toplumun en<br />
küçük birimi aileden ve görücü usulüyle evlilikten bafllar. O, genç k›zlarla genç erkeklerin<br />
birbirleriyle görüflüp tan›flmad›¤› toplumsal hayat›n içerisinde görücü yoluyla<br />
evlili¤in ne gibi olumsuz sonuçlara yol açabilece¤ini göstermek istemifl gö-<br />
79
80<br />
SIRA S‹ZDE<br />
1<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
rünmektedir. Toplumsal bir yaraya parmak basan roman, bir mesaj yüklenmifltir.<br />
Bu mesaj gençlerin isteklerinin d›fl›nda görücü usulüyle evlendirilmelerinin yanl›fl<br />
oldu¤udur. Romanda olay örgüsünün dramatik bir sonla bitirilmesi mesaj›n gücünü<br />
art›rmaya yöneliktir. Bat›’da oldu¤u gibi yeni yazar, ayd›n sorumlulu¤uyla topluma<br />
öncü olmak, hayat›n içerisinde gördü¤ü aksakl›klara dikkat çekmek ve do¤ru<br />
davran›fl modellerini sergilemek istemektedir.<br />
Görmeden evlenmenin elefltirel bak›flla sergilendi¤i romanda bu sorun Fitnat’›n<br />
nikâhland›r›lmas›yla s›n›rl› kalmaz. Geriye dönüfl tekni¤i ile Talat’›n annesi Saliha<br />
Han›m kendi evleniflindeki güçlükleri hat›rlayarak anlat›r. Görmeden, birbirini tan›madan<br />
evlenmenin sak›ncalar›, evlilikte genç k›zlar›n düflüncesine de¤er verilmemesi<br />
ve evlilikte daha çok erke¤in hatal› oluflu gibi konular roman kiflilerinin<br />
konuflmalar›yla verilir. Bu yolla roman›n yaz›ld›¤› dönemin elefltirisi yap›l›r.<br />
Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta evlilikle birlikte dönemin baflka sorunlar›na de dikkat<br />
çekilir. Kölelik, özgürlük düflüncesi, k›z çocuklar›n›n e¤itim görmesi ve terbiyesi,<br />
aile konusuna kad›n›n›n bak›fl aç›s›ndan yaklafl›lmas› bunlar aras›ndad›r.<br />
Yenileflme Dönemi Türk edebiyat›nda, özellikle tiyatro ve roman›nda çokça<br />
rastlanan kölelik konusu fazla dikkati çekmeyecek flekilde elefltirilir. Arap as›ll›<br />
olan Ayfle Kad›n, memleketinden kaç›r›l›fl›n› bir özlem duygusu içinde hat›rlar. K›z<br />
çocuklar›n›n ö¤renim görmesi ve terbiyesi de yine bu dönem edebiyat›n›n konular›ndan<br />
biri olarak romanda belirir. K›z çocuklar› için özel okul olmay›fl›ndan yak›n›l›r.<br />
Bütün bu gibi konu ve sorunlar roman›n yaz›ld›¤› dönem içerisindeki<br />
toplumsal sorunlara dikkat çekme arzusundan do¤maktad›r.<br />
Tanzimat edebiyat›nda SIRA S‹ZDE kölelik (esaret) konusunun ifllendi¤i baflka eserler olup olmad›¤›n›<br />
araflt›r›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Orhan Okay’›n belirtti¤i gibi, Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta eski öykü gelene¤inden<br />
gelen baz› motiflerle de karfl›lafl›l›r. Bunlar aras›nda k›yafet de¤ifltirme, evlene-<br />
SORU<br />
meyenlerin kendilerini SORU öldürmeleri veya öldürmeye teflebbüs etmeleri (Talat’›n babas›<br />
Rifat ile annesi Saliha’n›n gençliklerindeki teflebbüsleri, bizzat Talat ile Fitnat’›n<br />
intihar giriflimleri; aflk ve afl›r› üzüntü nedeniyle hastalanma, saatlerce a¤la-<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
ma ve bay›lmalar; ola¤anüstü tesadüfler (Fitnat’a nikâh› k›y›lan Ali Bey’in gerçek<br />
babas› ç›kmas›, fierife Han›m’›n hem Fitnat’a, hem Ali Bey’in kona¤›na nak›fl der-<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
sine gitmesi); ayr›ca olay örgüsünün son an›nda kazan›lan veya kaç›r›lan imkânlar,<br />
f›rsatlar roman› gerçekçi yap›dan uzaklaflt›r›r.<br />
Roman, ebcet usulü ile iflaretlenmifl otuz alt› küçük bölümden meydana gelmek-<br />
AMAÇLARIMIZ Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
eski öykü gelene¤inden �� tedir. Her bölümün bafl›na içeri¤ine uygun düflen (Talat Bey, Taaflfluk-› Talat, Hac›<br />
gelen kimi motiflerle de Baban›n Evi gibi) bafll›klar konuldu¤u gibi bazen de (Tesadüfe bak!, Tenha Konufl-<br />
karfl›lafl›l›r.<br />
K ‹ T A P<br />
mak, Beni Sevmiyor) K ‹ T A P gibi daha canl› ve dikkat çekici bafll›klar konmufltur.<br />
Orhan Okay’›n da iflaret etti¤i üzere roman›n kuruluflu düzenli ve simetrik bir<br />
yap› gösterir. Önce Aksaray’daki ev tasvir edilmifl; sonra anne Saliha’n›n hikâyesi<br />
TELEV‹ZYON geçmifle dönülerek TELEV‹ZYON anlat›lm›flt›r. Talat’›n aflk›n›n bafllamas› ve hikâyesi ile bu simetrinin<br />
bir taraf› tamamlanm›flt›r. Daha sonra öbür yüze geçilmifl, bu defa Laleli’deki<br />
Hac› Baba’n›n dükkân› anlat›lm›fl, burada da Fitnat’›n hikâyesi ortaya konmufltur.<br />
Nihayet iki simetrik yap› bir noktada birleflmifl, bu defa Talat ve Fitnat’›n ortak hi-<br />
‹NTERNET kâyelerine ‹NTERNET geçilmifltir. Üçüncü parça Üsküdar’daki kona¤›n tasviriyle bafllar. Burada<br />
da Ali Bey’in geçmifli tan›t›l›r. Bundan sonra fierife Han›m arac›l›¤›yla önceki<br />
maceran›n, yani birinci vaka halkas›n›n Üsküdar’a tafl›nmas›na s›ra gelmifltir. Fitnat<br />
da Üsküdar’a geçer. Böylece olay örgüsünün iki ucu birleflir. Durumu ö¤renen Fit-
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
nat’›n hastalan›p yata¤a düflmesi ile gerilim artm›fl, nihayet Fitnat’›n muskas›n›n Ali<br />
Bey taraf›ndan okunmas›yla çözüm haz›rlanm›flt›r.<br />
Romanda Aksaray, Laleli ve Üsküdar’daki evler aras›nda da simetriden söz edilebilir:<br />
Aksaray’daki ev Laleli’deki ev Üsküdar’daki ev<br />
Dul Saliha Dul Hac› Baba Ali Bey (dul)<br />
(Ölmüfl kocas› Rifat) (Ölmüfl kar›s› Zekiye)<br />
Talat Fitnat<br />
(‹yi yetiflmifl ideal bir tip) (Çok güzel, hassas bir k›z )<br />
Arap Dad› Ayfle Anal›k Çerkez Emine Cariye<br />
Taaflfluk-› Talat ve Fitnat roman›nda kifliler, düz karakterler olarak anlat›lm›fllard›r.<br />
Kendi içlerinde önemli de¤iflim yaflamazlar. Psikolojik dünyalar›n›n fazla yans›ma<br />
alan› bulmad›¤› romanda, baflta olumluluk yüklenen roman kiflisi olay örgüsünün<br />
sonuna kadar olumlu yanlar›yla dikkatlere sunulur. Olumsuzluk yüklenenlerse<br />
olumsuz davran›fllar›yla roman›n kurmaca dünyas›ndaki yerini al›r. Yazar,<br />
olaylar dizisini anlatmaktan karakter sentezleyici bir anlat›ma gidemez. Fitnat ve<br />
Talat masum, hayat tecrübesi olmayan, kendi hayatlar› üzerinde karar hakk›n› ellerinde<br />
bulunduramayan kiflilerdir. Yazar, roman›n yaz›ld›¤› dönemin sosyal hayat›<br />
içinde genç k›z ve erkek tipini sergilemek yoluna gitmifltir. Buna karfl›l›k aile büyükleri<br />
çocuklar› hakk›nda karar verme gücünü ellerinde bulunduran, bununla<br />
onlar›n felaketini haz›rlayan kifliler konumundad›r.<br />
fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Talat ve Fitnat roman›nda, Ahmet Mithat Efendi’nin<br />
eserlerinde oldu¤u gibi, yazar›n varl›¤› ortadad›r. Yazar, kurmaca dünyan›n<br />
içerisinde kendini gizleme ihtiyac› duymaz. Romanda meddah hikâyelerini hat›rlatan<br />
bir anlat›m tekni¤i kullan›lmaya çal›fl›l›r. Olaylar, her fleyi bilen, bütün kahramanlar›n<br />
düflüncelerini okuyan hâkim bak›fl aç›s›ndan aktar›l›r.<br />
Buraya kadar anlatt›klar›m›zdan anlafl›laca¤› üzere fiemsettin Sami, Türk edebiyat›nda<br />
ilk roman denemesi olan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta geleneksel anlat›larla<br />
Bat› tarz› roman›n çeflitli özelliklerinin üst üste çak›flt›¤› bir ürün olarak ortaya<br />
koymufltur. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat, roman sanat› bak›m›ndan pek baflar›l› bir<br />
eser olmasa bile Bat› tarz› romana geçiflte ilk denemelerden biri olmas› bak›m›ndan<br />
önemlidir. Ayr›ca döneminin toplumsal sorunlar›na dikkatleri yöneltmesi bak›m›ndan<br />
da üzerinde durulmaya de¤er.<br />
GELENEKLE YEN‹L‹K ARASINDA: AHMET M‹THAT<br />
EFEND‹ VE ROMANLARI<br />
Letaif-i Rivayat serisinde yay›mlanmaya bafllayan uzun öykülerinin sürdü¤ü s›rada<br />
romana yönelen Ahmet Mithat Efendi, öykülerinin bir devam› olarak roman›n<br />
dikkate de¤er örneklerini verir. Öyküleri ile birlikte düflünüldü¤ünde gelenekle<br />
yenili¤in sentezini yapmaya çal›flan A. Mithat Efendi’nin bütün Yenileflme<br />
Dönemi edebiyat›n›n etraf›nda dönece¤i konu ve sorunlar›n önemli bir k›sm›n›<br />
edebî eser seviyesinde ele al›p iflledi¤ini görürüz. Bat›l›laflma sorunu, görücü<br />
usulüyle evlilik, köy ve flehir yaflay›fl›n›n karfl›laflt›r›lmas›, k›z çocuklar›n›n okutulmas›,<br />
mirasyedi hayat anlay›fl›, çal›flma fikri, kad›n›n toplumsal hayata kar›flmas›,<br />
esaret ve cariyelik, azim ve baflar›, e¤itim, sa¤l›k, levantenlerin yaflama tarz›,<br />
mürebbiyenin aile içine girifli ve yaratt›¤› sorunlar gibi sosyal hayat› ve bireyin<br />
yetiflmesini ilgilendiren çok say›da konu ya ilk defa onun taraf›ndan ele al›nm›fl<br />
ya da ifllenerek gelifltirilmifltir.<br />
81<br />
Taaflfluk-› Talat ve Fitnat,<br />
roman sanat› bak›m›ndan<br />
pek baflar›l› bir eser olmasa<br />
bile Bat› tarz› romana<br />
geçiflte ilk denemelerden biri<br />
olmas› bak›m›ndan de¤er<br />
tafl›r.
82<br />
Çok say›da öykü ve roman<br />
yazm›fl olmas›na ra¤men<br />
tekrara düfltü¤ü pek<br />
görülmeyen A. Mithat<br />
Efendi’nin eserlerinin<br />
sonunda iyileri mutlulu¤a<br />
kavufltururken kötüleri<br />
cezaland›rmas› sosyal<br />
edebiyat anlay›fl›na<br />
ba¤lanmas›yla aç›klanabilir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Bunlar›n yan›nda köy roman›n›n ve tarihî roman›n ilk denemelerine onun eserleri<br />
aras›nda rastlar›z. Bat›’da geliflen roman sanat›na ba¤l› olarak romantik, realist<br />
ve natüralist ekollere ba¤l› bir k›sm› iddial› romanlar A. Mithat Efendi’nin kaleminden<br />
ç›kar. Devrinde Bat›’da moda olan macera, fantastik (harika), gezi ve fen roman›<br />
Türk edebiyat›nda karfl›l›¤›n› onun kaleminde bulur. Bütün Yenileflme Dönemini<br />
konu, tip ve karakter zenginli¤i, çeflitli edebî ak›mlar› denemesi ve yaflanan<br />
hayata yönelen dikkati ile A. Mithat Efendi’nin 1874’ten bafllayarak say›s› otuzu<br />
aflan roman› doldurur.<br />
Devri içinde “hace-i evvel” s›fat› verilen A. Mithat Efendi, genifl halk kitlesini<br />
gözeterek ö¤retici eserler verme yoluna gitti¤i için halk›n rahatl›kla anlayabilece¤i<br />
“sade dil” kullanmay› esas al›r. Dille birlikte üslubundaki sadelik dikkat çeker. Hatta<br />
bu, özensizli¤e kadar var›r. Yazd›klar›nda ders verme amac› gütmesi sebebiyle<br />
eserlerinin sonunda genellikle bir “k›ssadan hisse” ç›kar›r.<br />
Ahmet Mithat Efendi’nin romanlar›nda olay örgüsü, sadece bir kahraman›n serüveni<br />
üzerine kurulmaz. Birden çok kahraman›n serüveni, birbirinin içine geçecek<br />
flekilde düzenlenir. Birden çok metin halkas›, bazen tek bafl›na bir öykü teflkil<br />
edecek metin halkalar›, çekirdek bir öykü veya olay etraf›nda birleflir. Realist ve<br />
natüralistlerden gelen bir dikkatle kahramanlar›n yetiflti¤i ve bulundu¤u çevre ile<br />
karakterleri aras›nda ilgi kurulur. Önemli bir k›sm› hayattan al›nm›fl tipler durumundaki<br />
kahramanlar›n özellikleri de buna zemin haz›rlar. Bununla birlikte baz›<br />
eserlerinde ola¤anüstü tiplere de rastlan›r.<br />
Çok say›da öykü ve roman yazm›fl olmas›na ra¤men tekrara düfltü¤ü pek görülmeyen<br />
A. Mithat Efendi’nin eserlerinin sonunda iyileri mutlulu¤a kavufltururken kötüleri<br />
cezaland›rmas› toplumcu (sosyal) edebiyat anlay›fl›na ba¤lanmas›yla aç›klanabilir.<br />
Bat› romanlar› aras›nda çok be¤endi¤i romanlar oldu¤unda hemen onlara karfl›<br />
bir benzerini yazma yoluna giden Ahmet Mithat, kendisinden sonra gelen Hüseyin<br />
rahmi Gürp›nar gibi popülist baz› sanatkârlar üzerinde de etkili olmufltur.<br />
Cevdet Kudret’in yapt›¤› de¤erlendirmeden hareketle Ahmet Mithat Efendi’nin<br />
eserlerinin özelliklerini flöyle s›ralayabiliriz:<br />
• Ahmet Mithat Efendi, de¤iflik sanat anlay›fllar›n›n ve sanatkârlar›n etkisinde<br />
kalm›fl, buna ba¤l› olarak da farkl› türde ve edebî ak›mlara ba¤l› tarzlarda<br />
eserler kaleme alm›flt›r:<br />
- Alexandre Dumas Pere tarz›nda macera roman›: Hasan Mellah, Hüseyin<br />
Fellah, Dünyaya ‹kinci Gelifl vb.<br />
- Jules Verne yolunda gezi ve bilimkurgu roman›: Acaib-i Âlem, Ahmet<br />
Metin ve fiirzat.<br />
- Harika roman› (Do¤a üstü güçlerden söz eden romanlar): Çengi<br />
- Köy roman›: Bahtiyarl›k.<br />
- Tarihî roman: Yeniçeriler, Arnavutlar - Solyotlar vb.<br />
- Romantizme ba¤l› roman: Yeryüzünde Bir Melek<br />
- Realist roman: Henüz On Yedi Yafl›nda<br />
- Natüralist roman: Müflahedat, Taaffüf.<br />
• Ahmet Mithat Efendi, romanlar›nda okuyucuyu âdeta bir yolculu¤a ç›kararak<br />
de¤iflik mekânlar›, farkl› durumlar› ve olaylar› göstermek ister.<br />
• Ahmet Mithat Efendi’nin hikâye ve romanlar›nda olay örgüsü, sadece bir<br />
kahraman›n serüveni üzerine kurulmaz. Birden çok kahraman›n serüveni,<br />
birbirinin içine geçecek flekilde düzenlenerek kurulur.<br />
• O, yaln›zca olaylar› anlatmakla, onlar› nakletmekle yetinmez. Kahramanlar›n<br />
psikolojik dünyalar›n›, düflüncelerini, isteklerini de anlat›r.
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
• Ahmet Mithat Efendi’nin hikâye ve romanlar›nda kendi kiflili¤ini gizlemedi-<br />
¤i, zaman zaman yazar kimli¤iyle ortaya ç›kt›¤›, okuyucuya hitap ederek<br />
onunla diyalog kurdu¤u; olay örgüsüne veya kahramanlara müdahale etti¤i<br />
görülür.<br />
a) S›k s›k okuyucuya “Ey kâri!”, “Ey kârie!” diye seslenir. Okuyuculara anlat›lan<br />
mesele hakk›nda bilgi, düflünce ve görüfllerini söyler veya onlar›n fikirlerini sorar.<br />
Bu tarz anlat›m, meddahlar›n baflvurdu¤u bir anlat›m tekni¤idir. Ahmet Mithat<br />
Efendi de meddahlar gibi okuyucunun dikkatini anlat›lan konu üzerinde toplayabilmek<br />
için onlarla diyalog kurma yolunu seçer:<br />
“Bundan otuz befl sene kadar mukaddem bir zamanda fiehzadebafl›’nda Canbert isminde<br />
bir zat var idi. Bilmem bilir misiniz?” (Çengi)<br />
“Ne o? fiaflt›n›z m›? Hey kardeflim hey! ‹çinizde Râk›m hâlinde büyümüfl adam varsa<br />
baks›n, sa’y-i dest olarak ilk kazand›¤› paraya ne kadar sevinmifltir, hat›rlas›n.” (Felatun<br />
Bey ile Râk›m Efendi)<br />
“Karl niçin Müslüman oldu bilir misiniz? Bilmek de¤il ihtimal ki bir mana bile vermezsiniz.<br />
Size biz söyleyelim: Mutlaka Süleymaniye’ye gelmek için. Acaib! Süleymaniye’ye<br />
gelmekten istifadesi?...” (Dünyaya ‹kinci Gelifl)<br />
“Tuhaf fley! fiimdi hat›r›m›za geldi, bari kârilerimize dahi arz edelim.” (Karnaval)<br />
“Ah ey kâri! Hayalen de¤il, hakikaten dahi imkân mutasavver olabilse idi de sizi flu<br />
yaz›hanenin karfl›s›ndaki yald›zl›, nazik iskemlenin üzerine oturtsa idim; Han›m’›n<br />
yaz› yaz›fl›n› oradan temafla etse idiniz.” (Taaffüf)<br />
b) Ahmet Mithat Efendi, hikâye ve romanlar›n›n kimi bölümlerinde zaman zaman<br />
kendine de seslenir:<br />
“Vah muharrir efendi, yaln›z bu kadar m› oldu?” (Felatun Bey ile Râk›m Efendi)<br />
“Aman muharrir efendi, korkar›m kendine k›yacak!” (Karnaval)<br />
c) Yazar / anlat›c›, bazen hikâyesini anlatt›¤› kahramanlara kendisi de k›zar yahut<br />
ac›r; yap›lan hareketi be¤enir veya be¤enmez. Böylece olay örgüsünün ak›fl›na<br />
s›k s›k kar›fl›r:<br />
“Vay habis vay! Ama art›k bizim de k›zaca¤›m›z geldi.<br />
Bîçâre Hasan Mellah! Bîçâre ki bîçâre! Her fleyden maada, o kadar rikkat-i kalbe<br />
mâlik oldu¤u içindir ki bîçâredir. (Hasan Mellah)<br />
“Aferin Peyker! Yine zekâvetli k›z imifl be!” (Taaffüf)<br />
• Ahmet Mithat Efendi, eserlerinde sanat de¤eri yüksek eserler yazmak yoluna<br />
gitmemifl; edebî yönü güçlü eserler kaleme almak yerine ö¤retici eserler<br />
yazmay› tercih etmifltir. Kâmil Yazg›ç’›n belirtti¤ine göre bu konuda o “<br />
Sizin eserleriniz aras›nda edebî olanlar hangileridir?” sorusuna flöyle karfl›l›k<br />
verir:<br />
“Ben ‘edebî’ say›lacak hiçbir eser yazmad›m. Çünkü benim eserlerimin ço¤unu yazd›¤›m<br />
s›ralarda, memlekette edebiyattan anlamayanlar nüfûsumuzun bilâ-mübala-<br />
¤a yüzde doksan dokuzunu teflkil ediyordu. Benim emelim de ekseriyete hitap etmek,<br />
onlar›n dertlerine tercüman olma¤a çal›flmakt›. Zaten ‘edebiyat’ yapma¤a ne vaktim,<br />
ne de kalemim müsait de¤ildi. Edebiyat› Hâmitlere, Ekremlere, yani erbab›na b›rakt›m.<br />
Fakat ne yalan söyleyeyim, e¤er elimde olsayd›, onlar› da, o devirde ‘edebiyat’<br />
yapmaktan men ederdim. Çünkü bence, nüfusun yüzde doksan dokuzu koyu<br />
83
84<br />
Ahmet Mithat Efendi, öykü<br />
ve roman›n yap›, teknik<br />
özellikleri gibi içeri¤i<br />
üzerinde de durmufl, baz›<br />
konular› edebiyat›m›zda ilk<br />
defa ele alan yazar<br />
olmufltur.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
cehaletten tamamiyle kurtulamam›fl olan bir memlekette, henüz en ayd›nl›k ve basit<br />
fikirleri bile sökemeyen kimselere ‘edebî’ eser vermek, karn›n› doyuramam›fl bir kimseye<br />
meyve ikram etmek kadar garip bir hareketti.”<br />
Görüldü¤ü gibi A. Mithat, sanat de¤eri olan eser kaleme almak yerine halk› e¤itecek<br />
ve bilgilendirecek öykü ve romanlar yazmay› tercih etmektedir. Bunda da<br />
bafll›ca sebep henüz halk›n sanat eserini anlayacak düzeyden uzak oldu¤unu düflünmesidir.<br />
Nitekim yazar›n bu tavr›, yani halk› bilgilendirme ve e¤itme yolundaki<br />
çabas› devrinde “Hace-i Evvel” diye an›lmas›na yol açacakt›r.<br />
• Yazd›klar›nda ders verme amac› güttü¤ü için eserlerinin sonunda bir “k›ssadan<br />
hisse” ç›kar›r.<br />
• Eserlerinin sonunda iyileri mutlulu¤a kavuflturur (ço¤u zaman sevgilileri evlendirir).<br />
Kötüleri cezaland›r›r (ço¤u zaman öldürür). Bu da onun ahlâkç›<br />
tavr›n›n sonucudur.<br />
• Çok say›da öykü ve roman yazm›fl olmas›na ra¤men tekrara düfltü¤ü pek<br />
görülmez. Bu da ancak onun, genifl bilgisi, zengin hayal gücü ve hayat tecrübesiyle<br />
aç›klanabilir. O, hemen her eserinde yeni konu, yeni kahramanlar<br />
yaratmakta s›k›nt› çekmemifltir.<br />
• Bat› romanlar› aras›nda çok be¤endi¤i romanlar oldu¤unda hemen onlara<br />
karfl› bir benzerini yazma yoluna gitmifltir (Monte Cristo’ya karfl› Hasan Mellah,<br />
Don Kiflot’a karfl› Çengi, Jules Verne’in romanlar›na karfl› Ahmet Metin<br />
ve fiirzat)<br />
• Kahramanlardan bir bölümü hayattan al›nm›fl tiplerdir (Felatun Bey ile Râk›m<br />
Efendi, Henüz On Yedi Yafl›nda). Bunun yan›nda onun romanlar›nda<br />
baz› tiplerin ola¤anüstü oldu¤u da dikkat çeker. Bu tür kahramanlar insan›n<br />
yapamayaca¤› iflleri yaparlar (Hasan Mellah, Dünyaya ‹kinci Gelifl, Dürdane<br />
Han›m vb.).<br />
• Baz› olaylar günlük hayattan al›nm›fl alelade olaylard›r.<br />
• Baz› eserlerinde olmayacak tesadüflere yer verilmifltir (Hasan Mellah, Hüseyin<br />
Fellah, Esaret vb.)<br />
• Eserlerinde yer yer baflar›yla tasvir edilmifl yerli hayat sahneleri bulunur<br />
(Müflahedat).<br />
• Ahmet Mithat Efendi, devrinde moda olan birçok edebî ak›m›n etkisinde<br />
kalm›flt›r. O, ilk eserlerini romantizmin, daha sonraki kalem faaliyetinde realizmin<br />
(Henüz On Yedi Yafl›nda) ve natüralizmin (Müflahedat, Taaffüf) etkisi<br />
alt›nda yazm›flt›r. Bununla birlikte eserleri bütün olarak de¤erlendirildi-<br />
¤inde hayat›n›n sonuna kadar romantizmin etkisinden s›yr›lamad›¤› görülür.<br />
• Romanlar›nda üslup kayg›s› pek görülmez. Meddah tarz› anlat›m yolunu<br />
seçti¤i için lâubali bir söyleyifl kendini gösterir.<br />
• Halk tabakas›n› gözeterek eser vermifltir. Öykü ve romanlar›nda halka seslenmek<br />
istedi¤i için halk›n rahatl›kla anlayabilece¤i sade dil kullanma yoluna<br />
gitmifltir.<br />
Bu söylediklerimizden sonra A. Mithat Efendi’nin Bahtiyarl›k, Felatun Bey ile<br />
Râk›m Efendi ve Müflahedat (1891) adl› eserlerini k›saca incelemek yararl› olacakt›r.<br />
Ahmet Mithat Efendi, öykü ve roman›n yap›, teknik özellikleri gibi içeri¤i üzerinde<br />
de durmufl, baz› konular› edebiyat›m›zda ilk defa ele alan yazar olmufltur. Bu<br />
yönüyle Ahmet Mithat’›n bir yol aç›c› oldu¤u söylenebilir. Onun edebiyat›m›zda ilk<br />
defa ele ald›¤› konulardan biri de köy hayat›d›r. Bu konuda onun iki eserinden söz<br />
etmek mümkündür. Bunlardan birincisi Bir Gerçek Hikâye (1876), ikincisi ise Bah-
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
tiyarl›k (1885)’t›r. Bir Gerçek Hikâye üzerinde öyküyü konu alan yedinci bölümde<br />
durulmufltur. Burada Bahtiyarl›k hakk›nda bilgi verilecektir.<br />
Yazar, Bahtiyarl›k’ta flehir hayat›na karfl› köy hayat›n› ç›kar›r. Bahtiyarl›k, öyküden<br />
çok roman özelli¤i tafl›r. Roman, plan›n› da veren flu bölüm bafll›klar›n› tafl›r:<br />
Mektepte (s. 1-21), Senai (s. 22-43), fiinasi (s. 44-78), Paris’te Bir Türk (s. 79-<br />
101), Terbiye-i Nisvân (s. 102-141), Köy Dü¤ünü (s. 142-169), Medeniyet-Bedâvet<br />
(s. 170-194).<br />
Bahtiyarl›k, köy hayat›yla flehir hayat›n› karfl›laflt›ran ve köy hayat›n›n flehir hayat›ndan<br />
üstünlü¤ü tezini tutan çift kutuplu bir öyküdür. Eserde dönüflümlü olarak<br />
flehir ve köy hayat›ndan sahneler anlat›l›r, sürdürülen iki farkl› hayat tarz› karfl›laflt›r›l›r.<br />
Sonunda roman›n tuttu¤u tezin belirledi¤i bir sonuca var›l›r.<br />
Çift kutuplu bir yap› üzerine kurulan roman›n olay örgüsü köy-flehir karfl›tl›¤›n›n<br />
haz›rlad›¤› çat›flmaya ba¤l› olarak flekillenir. Mekteb-i Sultani’de Senai<br />
ve fiinasi ad›nda iki genç yat›l› olarak okumaktad›r. Senai, Bozüyük dolaylar›ndan<br />
varl›kl› bir köylü baban›n çocu¤udur. Tematik gücü (baflkifli) temsil eden fiinasi ise<br />
‹stanbullu bir memurun o¤ludur. Senai, flehirde kalmak, fiinasi ise Mekteb-i Sultani’den<br />
mezun olduktan sonra bir köye yerleflip köy hayat› yaflamak istemektedir.<br />
Çünkü o, babas›n›n J. J. Rousseau’nun tabiat görüflünü hat›rlatan “Refah ve saadet,<br />
büyük cemiyetlerden uzak yaflamaktad›r.” türünden telkinleriyle yetiflmifltir.<br />
Senai ve fiinasi Mekteb-i Sultani’yi bitirdikten sonra hayatlar›n› istekleri do¤rultusunda<br />
düzenlemek isterler. fiinasi, Senai’nin köyüne giderek orada bir çiftlik kurar.<br />
Uzun çal›flma ve çaban›n sonunda çiftlikte hayvanlar yetifltirir, modern tar›ma<br />
dayanan bir yaflama alan› kurar. O, köylülere de önayak olarak sulama kanallar›<br />
açar; ortaklafla ifl yapma düflüncesini getirir. Uzun say›lmayacak bir süre içerisinde<br />
fiinasi, modern bir çiftlik kurarak mutluluk içinde yaflayaca¤› ortam› haz›rlar. ‹fllerin<br />
yolunda gitti¤i düflüncesi üzerine kurulan olay örgüsünde fiinasi’nin alt› y›l gibi<br />
k›sa bir sürede geliflmifl bir çiftli¤e kavuflmas› ancak kolayc›l›kla aç›klanabilir.<br />
Köy hayat›n›n içinden gelen Senai ise Mekteb-i Sultani’yi bitirince kendini Beyo¤lu’nun<br />
e¤lence âlemlerine, Flamme gazinosuna atar. Rizette ad›nda Frans›z flark›c›yla<br />
iliflki kurar. E¤lence hayat›n›n içinde babas›n›n köyden gönderdi¤i paralar›<br />
harcamakla meflguldür. Paris’te hukuk tahsil etmeyi ve alafranga bir hayat yaflamay›<br />
hayal etmektedir. Fakat, fiinasi’nin tersine o, isteklerine ulafl›p güzel bir yaflama<br />
alan› kuramaz.<br />
Roman›n kifliler dünyas› genifl kadroya sahiptir. Ancak, olay örgüsü tematik güç<br />
durumundaki fiinasi ile karfl› güç durumundaki Senai etraf›nda varl›k kazan›r. Di-<br />
¤er kahramanlar bu iki karakterin hayat felsefesinin ve davran›fllar›n›n sergilenmesinde<br />
görev yüklenir. Romanda eme¤iyle çal›fl›p hayat›n› düzenleyen karakterlerin<br />
yan›nda alafranga, mirasyedi kiflilere de yer verilmifltir.<br />
fiinasi’nin köydeki u¤rafl› bununla s›n›rl› kalmaz. Çevresindeki insanlar, köylüler<br />
için örnek kifli konumuna gelir. Onlar› çal›flmaya yönlendirir. fiüphesiz bu ifl<br />
pek de kolay olmaz. Zira, köylüler fiinasi’nin ark kazd›rmas›na s›cak bakmam›fllar,<br />
bu zahmetli ifle kalk›flmak istememifllerdir. Fakat, bu hususta fiinasi’nin yard›m›na<br />
Köse Muhtar koflar, köylüyü ikna etme iflinde etkili olur.<br />
fiinasi, hemen hemen tek bafl›na çal›flarak, elleri nas›rlaflarak, sonunda bol ürün<br />
getiren tarla ve otlaklar›yla, büyük ve küçükbafl hayvan sürüleriyle, koca bir çiftli¤in<br />
sahibi olmufltur. Bahtiyarl›k, romantik anlay›fla ba¤l› kal›narak yaz›lm›fl bir romand›r.<br />
Bu sebeple köy hayat› ve tabiat içinde yaflama düflüncesi idealize edilmifltir.<br />
Romanda, bir çiftli¤in kuruluflu d›fl›nda, köy hayat›na pek rastlamay›z. Ahmet<br />
Mithat Efendi’nin köyü tasvir edifli oralar› bir harita üzerinden tarif eder gibidir.<br />
Tematik güç (baflkifli):<br />
Roman›n tuttu¤u ana<br />
düflünceyi temsil eden<br />
roman kiflisi.<br />
85<br />
Karfl› güç: Roman›n tuttu¤u<br />
ana düflüncenin karfl›s›nda<br />
yer alan roman kiflisi.
86<br />
Felatun Bey ile Râk›m<br />
Efendi, Türk edebiyat›nda<br />
Tanzimat’tan sonra<br />
bafllayan Bat›l›laflman›n<br />
yanl›fl anlafl›lmas›n› konu<br />
alan ilk romand›r.<br />
Roman kutupluluk üzerine<br />
kurulmufl, çift zincirli olay<br />
örgüsüne sahiptir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Gerçekçi köy tasvirine, köy evine, mahallî konuflma özelli¤ine pek rastlanmaz. Bununla<br />
birlikte Yamal› Musa A¤a’n›n kiflili¤inde gerçe¤e yaklaflan köy a¤as› tipi çizdi¤ini<br />
belirtmemiz gerekir. Yazar, Yamal› Musa A¤a’n›n kiflili¤inde, o dönemde uygulama<br />
alan›nda olan iltizam usulünü de tenkit etmifltir.<br />
Ahmet Mithat Efendi’nin eserleri içinde Felatun Bey ile Râk›m Efendi (1875) adl›<br />
roman›n›n önemli bir yeri vard›r. Bu roman, Türk edebiyat›nda Tanzimat’tan<br />
sonra bafllayan yanl›fl Bat›l›laflmay› konu alan ilk romand›r. Yazar, birbirinin z›dd›<br />
Râk›m Efendi ile Felatun Bey tipleri etraf›nda son yüzy›l Osmanl› toplum hayat›n›<br />
gerçekçi bir gözle de¤erlendirme yoluna gider.<br />
Roman, kutupluluk üzerine kurulmufl; çift zincirli olay örgüsüne sahiptir. Birinci<br />
kutupta Felatun Bey, ikinci kutupta Râk›m Efendi yer almaktad›r. Yazar, roman›n<br />
birinci bölümünde iki önemli kahramandan biri durumunda olan Felatun Bey’i,<br />
ikinci bölümünde di¤er önemli kahraman› Râk›m Efendi’yi aile çevresi, yetiflme ortam›<br />
ve kiflisel özellikleriyle dikkatlere sunar. Geriye dönüfl tekni¤iyle çocukluk<br />
y›llar›ndan itibaren tan›tt›¤› kiflilerin olay örgüsü içindeki yerlerinin ve ifllevlerinin<br />
belirmesini sa¤lar. Böylece anlat›c› roman dünyas›n›n iki temel kahraman› ve onlar›n<br />
temsil etti¤i hayat anlay›fl›n› karfl›laflt›rma imkân› haz›rlar.<br />
Felatun Bey, alaturkal›ktan alafrangal›¤a aniden geçen ö¤renim düzeyi düflük<br />
bir baban›n çocu¤u olarak iyi bir ö¤renim görmeden yetiflir. Gerçi rüfltiyeye gitmifl,<br />
bir Frans›zca hocas› haftada iki defa eve gelip ders vermifltir. Ama onunla babas›n›n<br />
yak›ndan ilgilenmemesinin sonucunda iyi bir ö¤renim görememifl; babas›n›n<br />
yolunda alafranga hayat anlay›fl› içinde yetiflmifltir. Büyükçe bir kalemde çal›fl›yor<br />
olmas›na ra¤men e¤lenceden, gezmeden kaleme gidecek vakit bulamaz. Ancak<br />
çarflamba günleri u¤rad›¤› kalemde arkadafllar›na saat alt›dan dokuza kadar hafta<br />
içinde ne yapt›¤›n› anlat›r. Birkaç arkadafl›n› alarak eve misafirli¤e getirir. Kendisini<br />
Eflâtun’dan ak›ll› bulan, kibirli, kendini be¤enmifl biridir. Babas›n›n yirmi bin<br />
kuruflluk gelirine güvenmektedir. Kitaplara karfl› özel bir merak› olan Felatun Bey,<br />
ç›kan kitaplar› ald›rt›r ve A. P. (Ahmet Plâtun) harflerini bast›rd›ktan sonra kütüphanesine<br />
koyar. Kitaplar› okuma yoluna gitmez. Asl›nda kitap okuyacak kadar birikimi<br />
de yoktur. O, hayat›n› Bat› tarz› yaflama biçimine özentiyle geçiren, lüks yerlerde<br />
e¤lenmekten ve para harcamaktan baflka bir fley yapmayan biridir. K›z kardefli<br />
Mihriban da kendisi gibi fl›mar›k yetifltirilmifl, sorumsuz biridir.<br />
Roman›n ikinci bölümünde anlat›lan Râk›m ise Felatun Bey’den farkl› yetiflme<br />
tarz›na sahiptir. Kavas olan babas›n› daha bir yafl›ndayken kaybetmifl, annesi ve<br />
Arap dad›s›n›n bak›m›yla yetiflmifltir. Befl yafl›nda Sal›pazar›’nda Tafl Mekteb’e bafllayan<br />
Râk›m, on birinde rüfltiyeye girer. Genç yafl›nda buray› bitirerek Hariciye kalemine<br />
kendisini kabul ettirmeye yol bulmufltur. Delikanl› ça¤›na girdi¤i s›rada annesini<br />
de kaybeden Râk›m, dad›s› ile kalakalm›flt›r. Zengin olan ve bu zenginli¤e<br />
dayanarak hiç bir ifl yapmadan gününü gün eden Felatun Bey’in tam tersine Râk›m<br />
Efendi, Hariciye’den baflka buldu¤u her ifle koflar. Bir yandan da ö¤renimine devam<br />
eder, Ermeni dostunun kütüphanesinde kitap okur. ‹yi ö¤renmifl oldu¤u Frans›zcadan<br />
yüksek para karfl›l›¤›nda kitaplar çevirir, ecnebilerin çocuklar›na Türkçe<br />
dersi verir. Felatun Bey’in tersine kendi kültürüne ba¤l›, afla¤›l›k duygusuna kap›lmayan<br />
birisidir.<br />
Zaman zaman yollar› kesiflen Felatun Bey’le Râk›m Efendi’nin anlat›m› her ikisinin<br />
sürdürdü¤ü yaflama fleklinin görünürlük kazanmas›na yarar. Râk›m Efendi,<br />
Felatun Bey’deki olumsuzluklar›n olumlulu¤a dönüfltü¤ü kiflidir. Bu yönüyle roman›n<br />
tuttu¤u tez ortaya ç›kar. Bu da insan›n çal›flarak kendi eme¤iyle hayat›n›<br />
sürdürmesi, kültürel de¤erlerine ba¤l› kalmas› gerekti¤i düflüncesidir.
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
Ahmet Mithat Efendi’nin Müflahedat (1891) adl› eseri, hem roman›n yaz›l›fl›<br />
hem de as›l olay örgüsünü anlat›fl yönüyle dünya edebiyat›nda ilk olma iddias› tafl›r.<br />
Ondan daha önemlisi yaz›l›fl tarz› ve kurgulan›fl› bak›m›ndan ilgi çekicidir. Roman›n<br />
yaz›l›fl tarihi göz önünde bulunduruldu¤unda kurgulan›fl› yönüyle yaln›z<br />
Türk edebiyat› için de¤il, dünya edebiyat› için de yeni ve farkl› bir teknikle yaz›lm›fl<br />
olma özelli¤ine sahiptir.<br />
Ahmet Mithat Efendi’nin bu roman›, Emile Zola natüralizmine karfl› yaz›lm›fl<br />
natüralist bir roman olma özelli¤i tafl›r. Yazar, Müflahedat’la natüralist bir roman<br />
yazmay› istemifl, fakat Avrupa’da natüralist eserlerde hâkim olan kötümser anlay›fl›n<br />
d›fl›nda bir içerik ortaya koyma düflüncesiyle hareket etmifltir. Böylece natüralist<br />
roman›n önemli temsilcisi Emile Zola’n›n kötümser bir bak›fl aç›s›yla hayat›n<br />
çirkinliklerini, kötülüklerini, ahlâk bozukluklar›n›, insan›n iç dünyas›n›n ar›zalar›n›<br />
aksettiren roman›n›n karfl›s›nda iyilikle fenal›¤›n, güzellikle çirkinli¤in, insan ruhunun<br />
kötü yanlar›yla güzel taraflar›n›n birlikte gösterilmeye çal›fl›ld›¤› bir eser ortaya<br />
ç›km›flt›r. Üstelik Bat›l› natüralistlerin kötümser yönü a¤›r basan romanlar›na<br />
karfl›l›k Müflahedat’ta iyimser taraf öne ç›kar›lm›flt›r.<br />
Yazar›n yeni bir roman tekni¤ini kulland›¤› ustal›k dönemi eseri olan Müflahedat,<br />
“Takip” bafll›¤›n› tafl›yan bir bölümle bafllar. Anlat›c›, Beykoz’daki evinden<br />
‹stanbul’daki matbaas›na gitmek için fiirket-i Hayriye’nin vapuruna biner. Yolculu-<br />
¤un ayr›nt›l› bir flekilde anlat›ld›¤› bu bölümde anlat›c› kimli¤i ile karfl›m›za roman›n<br />
yazar› Ahmet Mithat Efendi ç›kar. A. Mithat Efendi, her gün evinden ifl yerine<br />
gitmek için vapurla yapt›¤› yolculu¤u edebî eserin itibari dünyas›na tafl›m›fl, kendisini<br />
de gerçek kimli¤i ile anlat›c› olarak kurgulam›flt›r. Anlat›c›, yani A. Mithat<br />
Efendi, devaml› yolculuk yapt›¤› vapurda itibarl› bir mevkie sahip flöhretli bir yazar<br />
olarak tan›nmaktad›r. Bir buçuk saatlik yolculuk s›ras›nda vapur görevlilerinin<br />
ona yaz› yazabilmesi için baz› imkânlar haz›rlad›¤›n› ö¤reniriz.<br />
Anlat›c›, vapur yolculu¤u s›ras›nda yanlar›nda yafll› bir kad›n bulunan biri esmer,<br />
di¤eri sar›fl›n iki kad›n›n aralar›nda Frans›zca konuflmalar›na flahit olur. Dinledi¤i<br />
konuflmalardan bu iki kad›n›n merak uyand›racak hikâyelerinin oldu¤unu<br />
anlar. Uzun zamand›r yazmay› planlad›¤› natüralist roman için bu kad›nlar›n hikâyesinin<br />
oldukça uygun olaca¤›n› düflünerek vapurdan indikten sonra kad›nlar› izler.<br />
Onlar›n Beyo¤lu’ndaki evlerinin önüne kadar gelir. K›sa bir tereddütten sonra<br />
kap›y› çalar. Kap›y› açan hizmetçiye kartvizitini vererek han›mlarla görüflmek istedi¤ini<br />
bildirir. Kad›nlardan birinin ismi Avagni, di¤erininki ise Siranufl’tur. Kartviziti<br />
alan Siranufl, daha önce yaz›lar›ndan tan›d›¤› Ahmet Mithat Efendi ile görüflmeyi<br />
kabul eder.<br />
Ahmet Mithat Efendi, yazaca¤› roman için bu han›mdan yard›m ister. Kad›n›n<br />
yard›m› kabul etmesi üzerine önce Avagni’nin öyküsünü dinler. Avagni’nin öyküsünün<br />
içinde s›kça ismi geçen Refet’i bulur ve onun da öyküsünü dinler. Daha<br />
sonra di¤er roman kiflileri Seyit Numan ve Siranufl da buna kat›l›r. Bu yolla Avagni<br />
ve Siranufl’un iliflkiler a¤› çerçevesinde di¤er kifliler de roman›n dünyas›na girer.<br />
Anlat›lan olaylar dizisini yazar kimli¤i ile kurmaca dünyada yer alan Ahmet Mithat<br />
Efendi romanlaflt›r›r. Sonra kahramanlar bir araya gelerek yaz›ya geçirilen metni<br />
düzeltirler. Roman›n yaz›l›fl›na roman kiflileri de kat›l›r. Bu yolla Müflahedat, hem<br />
roman kiflilerinin serüvenlerinin anlat›ld›¤› hem de yaz›l›fl›n›n anlat›ld›¤› romana<br />
dönüflür. Yazar, Berna Moran’›n da iflaret etti¤i gibi, roman› biri “flimdi”yi, di¤eri<br />
“geçmifl”i anlatan iki metnin üst üste çak›flmas› üzerine kurar.<br />
87
88<br />
Klasik Türk edebiyat›na<br />
oldu¤u gibi eski anlat›lara<br />
karfl› sert elefltirilerde<br />
bulunan Nam›k Kemal, Bat›<br />
tarz›nda roman anlay›fl›n›n<br />
yerleflmesi için çaba harcar.<br />
Nam›k Kemal’in çeviri eserlere<br />
bakarak ç›kard›¤› sonuç<br />
fludur: “... romandan maksat,<br />
güzerân etmemiflse bile güzerân›<br />
imkân dâhilinde olan bir<br />
vak’ay›, ahlâk ve âdât ve hissiyât<br />
ve ihtimâlâta müteallik<br />
her türlü tavsilât›yle beraber<br />
tasvir etmektir.”<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
EDEBÎ ROMANIN YOL AÇICISI: NAMIK KEMAL VE<br />
ROMANLARI<br />
Ahmet Mithat Efendi’nin sanat endiflesinden uzak, halk› bilgilendirmek ve e¤itmek<br />
amac›yla geleneksel anlat›lardan beslenerek öykü ve romanlar yay›mlad›¤› dönem<br />
içerisinde sanat yönü öne ç›kan romanlar›yla Nam›k Kemal de bu türde eser ortaya<br />
koyar. Klasik Türk edebiyat›na oldu¤u gibi eski anlat›lara karfl› sert elefltirilerde<br />
bulunan Nam›k Kemal, Bat› tarz›nda roman anlay›fl›n›n yerleflmesi için çaba<br />
harcar.<br />
Çok yönlü ayd›n ve sanat adam› olan Nam›k Kemal, baz› eserlerinin ön sözünde,<br />
makalelerinde ve mektuplar›nda sanat ve edebiyatla ilgili görüfllerini ortaya koymufltur.<br />
O, Mukaddeme-i Celâl’de romandan ne anlad›¤›n› flu cümlelerle aç›klar:<br />
“Roman k›sm›n› da nev-zuhur addetti¤imize taaccüb olunmas›n! Asâr-› kadîmede<br />
‹bret-nümâ gibi, Muhayyelât gibi, Asl› ve Kerem gibi, Ferhat ile fiirin gibi birtak›m<br />
hikâyeler var idi. Fakat kütüphane-i âdâb›m›zda mevcut olan birkaç tercümeden de<br />
anlafl›laca¤› vechile romandan maksat, güzerân etmemiflse bile güzerân› imkân dâhilinde<br />
olan bir vak’ay›, ahlâk ve âdât ve hissiyât ve ihtimâlâta müteallik her türlü<br />
tavsilât›yle beraber tasvir etmektir.<br />
Romanlara nâdiren mevcûdât-› ruhâniyye kar›flt›r›ld›¤› vard›r. Lakin bu türlü hayallere<br />
ne fikir ile müracaat olundu¤u, mes’elenin suret-i tasvirinden bedâheten<br />
meydana ç›kar.”<br />
demektedir. Görülüyor ki, Nam›k Kemal kendi devri içinde Avrupa’da hâkim olan<br />
roman anlay›fl›n› dile getirmektedir. Bu anlay›fl romantik ve realist anlay›fllar› birbirinden<br />
ay›rmaks›z›n, bununla beraber daha çok realist anlay›fl›n tarifine uygun<br />
düflmektedir. Afla¤›da yer alan cümlelerde Bat› romanc›lar› aras›nda adlar›n› sayd›-<br />
¤› roman yazarlar›n›n ço¤unun realist olmas› da bunu gösterir:<br />
“Avrupal›lar roman yolunu o derece ileri götürmüfllerdir ki bugün her mütemeddin<br />
milletin lisan›nda ahlâkça hatta bir dereceye kadar maarifçe istifade olunacak binlerce<br />
hele içlerinde Walter Scott gibi, Charles Dickens gibi gibi, Victor Hügo gibi, Alexandre<br />
Dumas gibi meflâhîrin baz› hikâyeleri flu asr-› medeniyete medâr-› mübahat<br />
olan âsâr-› muhalledden addolunmaktad›r.<br />
fiâyân-› ibrettir ki Victor Hügo’nun Les Misérables (Le-Mizerabl) unvanl› hikâyesi daha<br />
telif olunurken doksan lisana tercüme edilmifl ve Frans›zca birkaç defa, birkaç flekilde<br />
tab’ olunduktan sonra bir de büyücek kitaba resimli bas›larak yaln›z bu<br />
nev’iden yüz elli bin nüsha sat›lm›flt›r. Bizde ise hikâye k›sm› mahsülât-› edebiyyemizin<br />
en nak›s cihetidir. Lisân›m›zda lezzetle okunacak belki üç hikâye bulunmaz. Elsine-i<br />
Garbiyyeden ald›¤›m›z romanlar ekseriyet üzre fena tercüme olunmufl, âsâr-›<br />
milliyeden ma’düd olan hikâyeler ise ne kadar fena yaz›lm›fl ise birkaç kat fena düflünülmüfltür.”<br />
Nam›k Kemal, bizde öykü ve roman yazacaklar için Bat› edebiyat›n› örnek olarak<br />
gösterir. Ayn› yaz›s›nda eski öykülerimizi tabiata ve gerçe¤e uymamas› konusunda<br />
flöyle elefltirir:<br />
“Bizim hikâyeler t›ls›m ile define bulmak, bir yerde denize bat›p sonra müellifin hokkas›ndan<br />
ç›kmak, âh ile yanmak, külünk ile da¤ yarmak gibi bütün bütün tabiat ve<br />
hakikatin haricinde birer mevzua müstenid ve sûret-i tasvir-i ahlâk ve tavsîl-i âdât<br />
ve teflrih-i hissiyât gibi flerâit-i âdâb›n kâffesinden mahrum oldu¤u için, roman de-
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
¤il, kocakar› masal› nev’indendir. Hüsn ü Aflk ve Leyla ile Mecnûn kabilinden olan<br />
manzumeler de gerek mevzular›na gerekse suret-i tahrirlerine nazaran âdeta birer<br />
tasavvuf risalesidir.” (Mukaddeme-i Celâl)<br />
‹ntibah önsözünde ise bu iptidai tarif daha derinleflir:<br />
“Hikâye yazmakta bir vazife daha vard›r; o da muhatab› ›slâh etmek veya e¤lendirmek<br />
için münasebetli münasebetsiz akla ne gelirse söylemek tarz-› kudemâ-pesendânesini<br />
terk ile tabiat-› befleriyenin tahliline çal›flmakt›r. Vicdan-› beflerdeki<br />
serâiri kalbin en gizli köflelerine nazar taalluk etmedikçe bulmak muhaldir. ‹nsan<br />
kalbinin s›rlar› bilinmedikçe, bir adama söylenen sözleri tesir ettirmek ise bütün ihtimal<br />
d›fl›ndad›r. Çünkü fikir, her ne tasavvur ederse, bir kere, zihninde saklad›¤›<br />
fleylere ve gönlündeki duygulara tatbik eder. Benzerse kabul eder, benzemezse kabul<br />
etmez. Bir iki yüzy›ldan beri, bilhassa zaman›m›zda Avrupal›lar kalbin hallerini incelemede<br />
çok üstün bir baflar› göstererek, gerek tiyatro, gerek hikâyeyi edebiyat›n en<br />
büyük k›s›mlar› s›ras›na soktular.”<br />
A. H. Tanp›nar’›n da ifade etti¤i gibi, “bu ‘edebiyat-› sahiha’ taraftar›, edebiyatta<br />
bir esas gibi gördü¤ü e¤lendirmek ve faydaland›rmak gayelerini b›rakmamakla<br />
beraber psikolojik dikkati bu sanat›n esas› olarak al›r.”<br />
Nam›k Kemal, biri ‹ntibah, di¤eri Cezmi olmak üzere iki roman kaleme alm›flt›r.<br />
Konusunu sade tuttu¤unu söyledi¤i ‹ntibah’la roman türünde bir örnek ortaya<br />
koymak istemifltir. Eserin ad› Son Piflmanl›k iken sansür taraf›ndan ‹ntibah’a çevrilerek<br />
1876’da yay›mlanmas›na izin verilmifltir. Bat› roman tekni¤iyle yaz›lmas›,<br />
realist tasvirlere ve mekânlara yer verilmesi, psikolojik çözümlemelere gidilmesi<br />
bak›m›ndan Türk edebiyat›n›n ilk edebî roman› olarak de¤erlendirilen ‹ntibah, konusunu<br />
sosyal hayattan al›r. Romantik ekole ba¤l› kal›narak yaz›lan eserde klasik<br />
edebiyat gelene¤inden gelen unsurlara da rastlan›r. Mehmet Kaplan’›n ifade etti¤i<br />
gibi, “‹ntibah aflk, k›skançl›k, intikam duygular›n› iflleyen psikolojik bir eserdir. Bu<br />
duygular eski edebiyatta da vard›r. Fakat Nam›k Kemal onlar› eskiler gibi hayâller,<br />
semboller ve alegorilerden çok, Bat›l› romanc›lara has bir tarzda, tasvir ve tahlil<br />
metodu ile ortaya koyar.”<br />
Kasidelerin nesip bölümünü hat›rlatan genifl bahar tasvirlerinden sonra girilen<br />
olay örgüsünde yaflanan hayata uzak, özenle yetifltirilmifl bir gencin ilk görüflte uygunsuz<br />
bir kad›na gönlünü kapt›rmas› ve bu gencin cariyesinin gence olan tek tarafl›<br />
aflk› etraf›nda flekillenen dramatik yap› sergilenir. Roman›n baflkiflisi Ali Bey,<br />
uygunsuz hayat sürdüren Mehpeyker’e olan aflk›n›n etkisi alt›nda bütün hayat›n›<br />
mahveder; mal varl›¤›n›n önemli bir k›sm›n› onun u¤runda harcar, annesinin ölümüne<br />
yol açar, sonunda kendisine karfl› düzenlenen suikasttan zor kurtulur. Bu<br />
arada kendisine temiz bir aflk duygusuyla ba¤lanan cariyesi Dilaflup’un Ali Bey’in<br />
yerine kendisini feda etmesiyle karfl›lafl›l›r. Kendisini güçlükle kurtararak durumu<br />
güvenlik güçlerine haber veren Ali Bey, her fleyi anlam›flt›r. Ama son piflmanl›k fayda<br />
etmemifltir. Roman, özenle yetifltirilen, hayat› gere¤ince tan›mayan gençlerin yaflama<br />
alan›nda ne gibi yanl›fllar yapabileceklerini göstermeye yönelik mesaj tafl›r.<br />
‹yi bir ailenin çocu¤u olan ve annesi taraf›ndan babas›z büyütülen Ali Bey, arkadafllar›n›n<br />
›srar› üzerine yeni aç›lan Çaml›ca tepesindeki gezinti yerine e¤lenmeye<br />
gider. Orada Mehpeyker ad›nda uygunsuz hayat sürdüren genç bir kad›nla karfl›lafl›r.<br />
Genç ve tecrübesiz olan Ali Bey, bu kad›na âfl›k olur. Evini ve iflini ihmal<br />
etmeye bafllar. Durumu anlayan annesi eve Dilaflup ad›nda genç ve güzel bir cariye<br />
al›r. O¤lunun Dilaflup’a ba¤lanarak Mehpeyker’den kurtulmas›n› arzu etmekte-<br />
89
90<br />
‹ntibah, dönemin yaflanan<br />
hayat›na uygunlu¤u, roman<br />
kiflilerinin psikolojik<br />
dünyas›n› yans›tmadaki<br />
baflar›s› ve edebî dil<br />
kullanma çabas›yla Türk<br />
edebiyat›n›n ilk edebî<br />
roman› olma özelli¤ini<br />
kazanm›flt›r.<br />
Nam›k Kemal’in ikinci<br />
roman› Cezmi, tarihî roman<br />
alan›nda yaz›lm›fl ilk eser<br />
olarak kabul edilir.<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
dir. Fakat Mehpeyker’e tutulan Ali Bey, genç ve güzel Dilaflup’a yönelmez. Arkadafl›<br />
Ât›f Bey’in amcas› Mesut Efendi Mehpeyker’in nas›l biri oldu¤u konusunda<br />
onu uyar›r. Mehpeyker’in yaflad›¤› hayat tarz›n› ö¤renen Ali Bey, onu terk etmek<br />
ister. Ancak, ona âfl›k olan ve gururu incinen Mehpeyker, Ali Bey’in peflini b›rakmaz.<br />
Çeflitli hilelerle onu tekrar elde etmeyi denerse de baflar›l› olamaz. Bunun<br />
üzerine Dilaflup’u iftiralarla y›pratarak onun sat›lmas›n› sa¤lar. ‹ntikam almak için<br />
de Dilaflup’u kendisi sat›n al›r. Ali Bey’i öldürtecek bir plan düzenler. Ali Bey’i saf<br />
ve temiz bir aflkla seven Dilaflup, haz›rlanan suikast plan›n› bir flekilde kendisine<br />
haber verir. Onun k›l›¤›na girerek bekler. Dilaflup’u Ali Bey sanan Mehpeyker’in<br />
adamlar› onu öldürür. Bu arada suikasttan kurtularak kaçan Ali Bey, olay› güvenlik<br />
güçlerine haber verir. Mehpeyker’i de öldürür. Bu arada Ali Bey’in annesi de<br />
ölmüfltür. Ali Bey, böylece annesini ve kendisini gerçekten seven Dilaflup’u kaybetmifl;<br />
kendisi de hapse düflmüfltür. Her fleyi anlam›fl, piflman olmufltur; ama son<br />
piflmanl›k fayda etmez. Hapishanede alt› ay sonra kendisi de ölür.<br />
Dönemin yaflanan hayat›na uygunlu¤u, roman kiflilerinin psikolojik dünyas›n›<br />
yans›tmadaki baflar›s› ve edebî dil kullanma çabas›yla Türk edebiyat›n›n ilk edebî<br />
roman› olma özelli¤ini kazanan ‹ntibah, baz› problemleri de bünyesinde tafl›r. Hâkim<br />
anlat›c›n›n olaylar› ve kiflileri aktarmada zaman zaman fazlaca öznel tav›r içine<br />
girdi¤i görülür. Anlat›c›n›n bak›fl aç›s›ndan yazar›n ahlâkç› hayat anlay›fl› kendisini<br />
gösterir. Kurmaca dünyan›n anlat›c›s› roman kiflilerine kimi zaman müdahale<br />
eder, onlara ac›r yahut onlardan birini okuyucuya kötüler. Özellikle roman›n canl›<br />
karakteri Mehpeyker’in güzelli¤iyle okuyucular üzerinde etki uyand›raca¤› düflüncesinden<br />
hareketle anlat›c› taraf›ndan olumsuz nitelemelerle o, gözden düflürülmeye<br />
çal›fl›l›r. Ali Bey’le Mehpeyker’in karfl›laflmas›ndan sonra kiflilerin iyiler ve<br />
kötüler olmak üzere ikiye bölünmesi dikkat çeker. ‹yiler Ali Bey’in, kötüler Mehpeyker’in<br />
çevresindedir. Mekân›n anlat›m›n›n baflar›l› oldu¤u söylenemez. Mekâninsan<br />
iliflkisi zay›f kal›r. Özellikle kasidelerin nesip bölümünden al›nm›fl izlenimi<br />
veren bahar tasvirinin roman›n bafl›nda i¤reti duruflu, ‹ntibah’›n zay›f taraflar›ndan<br />
biridir. Ayr›ca edebî bir dil kurmaya çal›fl›rken yazar›n yer yer a¤dal› ve sanatl› bir<br />
söyleyifle gitmesi de roman›n elefltirilmesi gereken yanlar›ndan biridir.<br />
Nam›k Kemal’in tarihî roman alan›nda yaz›lm›fl ilk roman olarak kabul edilen<br />
ikinci roman› Cezmi (1880), iki cilt olarak planlanm›fl, ancak, ikinci cildi yaz›lamam›flt›r.<br />
Cezmi, konusunu XVI. yüzy›lda II. Selim devrinde bafllay›p aral›klarla yar›m<br />
yüz y›l kadar devam eden Osmanl›-‹ran savafllar›ndan al›r. Yazar›n 1877’de Midilli’ye<br />
gittikten sonra kaleme ald›¤› roman›n birinci “fas›l”›n›n ilk alt bölümünde,<br />
16. yüzy›l Asya ve Avrupa’s›n›n genel siyasi panoramas› çizilir. Bilimsel bulufllar›n,<br />
co¤rafî kefliflerin bu k›talar üzerindeki etkisi, Osmanl›n›n de¤iflim ve geliflmeler<br />
karfl›s›ndaki durumu dikkatlere sunulur. 16. yüzy›lda dünyay›, ‹mparatorluk co¤rafyas›n›<br />
ve siyasi koflullar› okuyucuya tan›tmay› amaçlayan, olay örgüsüyle do¤rudan<br />
ilgisi bulunmayan bu girifl bölümünde yazar, son paragrafta sözü romana<br />
ad›n› veren Cezmi’ye getirerek, niçin böyle bir kiflinin öyküsünü anlatmak istedi-<br />
¤ini aç›klar.<br />
Roman›n tematik gücü Cezmi ve di¤er öne ç›kan roman kiflileri tarihten seçilmifllerdir.<br />
Roman, idealize edilen Cezmi’nin Türk-‹ran savafl›nda gösterdi¤i kahramanl›klarla<br />
yine ayn› savaflta tan›fl›p dost oldu¤u Adil Giray’› esaretten kurtarma çabas›<br />
üzerine kurulmufltur. Abdullah Uçman, roman›n olay örgüsünü flöyle aktar›r:<br />
Cezmi, Osmanl› - ‹ran savafllar›nda gösterdi¤i kahramanl›klarla Özdemiro¤lu<br />
Osman Pafla’n›n dikkatini çeker ve takdirini kazan›r. Bu savafllar s›ras›nda ayr›ca<br />
K›r›m ordusu kumandan› Kalgay Âdil Giray ve kardefli Gazi Giray’la tan›flarak dost-
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
luk kurar. Daha sonra savafllardan birinde ‹ranl›lara esir düflen ve Kazvin Saray›nda<br />
tutulan Âdil Giray’la kendisine âfl›k olan iki kad›n›n, flah›n kar›s› fiehriyâr ile k›z<br />
kardefli Perihan’›n, serüveni dikkatlere sunulur.<br />
Âdil Giray, hem güzel, hem de gerekti¤inde erkekler gibi savaflabilen bir han›m<br />
olan Perihan’a âfl›k olmufltur. ‹ran, fiiilerin yönetimindedir. Perihan ise Sünnidir. fiehriyâr,<br />
çeflitli entrikalarla Âdil Giray’› elde etmeye çal›fl›rken Âdil Giray ile Perihan ‹ran<br />
taht›n› fiiilerin elinden kurtarmak için planlar yapar. Bu plana göre ‹ran’da gerçeklefltirilecek<br />
iktidar de¤iflikli¤i ile Âdil Giray hükümdar olacak, böylece iktidar Sünnilerin<br />
eline geçecek, Osmanl›larla sürekli bir bar›fl yap›lacakt›r. Cezmi, bu plan› gerçeklefltirmek<br />
üzere ‹ran’a ça¤r›l›r. ‹ran’a gelen Cezmi büyük tehlikelerle karfl›laflmas›na<br />
ra¤men Âdil Giray’la görüflmeyi baflar›r. Gerekli tedbirleri alarak haz›rl›klara giriflir.<br />
Fakat, fiehriyâr ile Vezir Mirza Süleyman durumdan haberdar olunca Âdil Giray’la<br />
Perihan’› öldürmek üzere karfl› bir plan yaparlar. Çat›flma esnas›nda fiehriyâr öldürülür,<br />
Âdil Giray’la Perihan da üzerlerine gelen yüzlerce kifliyle savaflarak ölürler. Bu<br />
s›rada yaralanan Cezmi, Âdil Giray’la Perihan’› ayn› mezara gömerek ülkesine döner.<br />
Nam›k Kemal’in, bu eserinde ilk roman› ‹ntibah’a göre roman tekni¤ine daha<br />
hâkim oldu¤u görülür. Fakat, ‹ntibah’ta oldu¤u gibi Cezmi’de de konuflmalar›n ve<br />
hareketin azl›¤› dikkat çeker. Ayr›ca tasvirlerin öznel ve abart›l› oluflu, psikolojik<br />
çözümlemelere gere¤ince yer verilmemesi ve romantizmin etkisiyle olay örgüsünün<br />
ac›kl› bir sonla bitirilmesi eserin zay›f kalan yanlar›d›r. Tiyatro eserlerinde konuflulan<br />
dilden uzaklafl›lmamas› gerekti¤i fikrinde ›srar eden Nam›k Kemal, aksine<br />
romanda kendisini üslup oyunlar›na kapt›r›r, hatta Cezmi’de bunun afl›r› örneklerini<br />
ortaya koyar.<br />
Nam›k Kemal, Cezmi’yi, tarihe 93 Harbi olarak geçen 1877-1878 Osmanl›-Rus<br />
savafl› s›ras›nda yazmaya bafllam›fl, söz konusu savafl› takip eden y›llarda yay›mlam›flt›r.<br />
Bu savafl, Osmanl›n›n önemli toprak kayb›na u¤rad›¤› bir savaflt›r. Bat› karfl›s›nda<br />
moral gücün çöküflünü de h›zland›ran 93 Harbi, yazar›n›n ‹ttihad-› ‹slâm<br />
(‹slâm birli¤i) düflüncesine a¤›rl›k vermesini getirmifltir. Celaleddin Harzemflah<br />
oyunundan sonra daha güçlü olarak ‹ttihad-› ‹slâm fikri onun bu eserinde belirir.<br />
Yazar, bu roman›n› ülkenin zor döneminde tarih bilinci ve kimlik oluflturucu bir<br />
anlay›fl çerçevesinde yazma yoluna gider.<br />
Cezmi, romantik bir eserdir. Ahmet Hamdi Tanp›nar, eserdeki romantik duyarl›¤›<br />
ve bak›fl aç›s›n› J. J. Rousseau ile Victor Hugo’ya ba¤layarak aç›klar. Tanzimat<br />
sonras› yenili¤inin önemli ismi Nam›k Kemal, Cezmi ile genç yazarlara konular›n›<br />
seçecekleri ufuk göstermifltir. Bu ufuk Türk tarihidir.<br />
Nam›k Kemal, di¤er edebî türlerde oldu¤u romanda da Türk edebiyat›n›n Bat›<br />
edebiyat›n› örnek alarak geliflmesi yolunda çaba harcam›flt›r. Onun ‹ntibah ve Cezmi<br />
adl› romanlar› yaz›ld›klar› dönem içerisinde de¤erlendirildi¤inde ileri bir ad›m olduklar›<br />
görülür. Bu romanlar, Türk roman›n›n gelifliminde de rol oynam›fl eserlerdir.<br />
Türk roman›n›n geliflim çizgisinde birinci kufla¤› temsil eden Ahmet Mithat<br />
Efendi, genifl halk kitlesini öne alan popülist bir sanat anlay›fl›yla hareket etmifltir.<br />
fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Talat ve Fitnat roman›n› da bu çerçevede daha çok<br />
Mithat Efendi’nin romanlar›yla birlikte düflünmek gerekir. Dönemin öne ç›kan di-<br />
¤er roman yazar› Nam›k Kemal ise toplumun daha üst kesimini hedef alan edebî<br />
yönü daha güçlü romanlar yazma yoluna gitmifltir. Ahmet Mithat Efendi’nin romanlar›<br />
Hüseyin Rahmi Gürp›nar’› ve II. Meflrutiyet sonras› popülist romanc›lar›<br />
haz›rlarken Nam›k Kemal’in gelifltirmeye çal›flt›¤› roman 盤›r› baflta Halit Ziya<br />
Uflakl›gil olmak üzere Servet-i Fünun romanc›lar›n› ve daha sonraki edebî yönü<br />
öne ç›kan roman anlay›fl›n› haz›rlayacakt›r.<br />
91<br />
Tanzimat sonras› yenili¤inin<br />
önemli ismi Nam›k Kemal,<br />
Cezmi ile genç yazarlara<br />
konular›n› seçecekleri ufuk<br />
göstermifltir. Bu ufuk Türk<br />
tarihidir.
92<br />
Özet<br />
�A MAÇ<br />
1<br />
�A MAÇ<br />
2<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda roman›n<br />
do¤uflu ve geliflimini tan›mak.<br />
Bu dönem roman› öncelikle, Bat› edebiyat›ndan<br />
uyarlama tiplerle bir geçifl dönemi yaflar. Daha<br />
sonra yerli tipleri konu edinir. Bu tipler, genellikle<br />
kültür ve kimlik çat›flmalar› içinde bilinçsizce<br />
ç›rp›nan ve kaybolan kiflilerdir.<br />
Tarih bilici ve kimlik oluflturucu bir anlay›fl Nam›k<br />
Kemal ile geliflmeye bafllar. Bu döneme ait<br />
tiplerin gerçekçilikten uzak, uyarlama ve biraz<br />
da sera tipler oldu¤unu söyleyebiliriz.<br />
Roman yazarlar› ve onlar›n eserlerinin özelliklerini<br />
tan›mak.<br />
‹lk dönem romanlar›nda eski destan gelene¤inden<br />
kaynaklanan “anlatma/ öyküleme” yöntemi<br />
a¤›rl›kl›d›r. Bu nedenle roman kahramanlar› iradi<br />
bir tav›r almaktan çok, önceden belirlenmifl<br />
olaylar›n içinde hareket ederler.<br />
Olay›n sentezleyici oldu¤u bu roman yap›s›, derin<br />
ruh tahlilleri ve mekân insan iliflkisi üzerinde<br />
çok durmaz. Bunun için Servet-i Fünun roman›ndaki<br />
Aflk-› Memnu’yu beklemek gerekecektir.<br />
�A MAÇ<br />
3<br />
Romanlar›n hangi konular› ve nas›l iflledi¤ini<br />
tart›flmak.<br />
Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›, kad›n haklar›,<br />
görücü usulü ile evlenme, bat›l itikatlar, kölelik<br />
tarihsel dönemlerden seçilmifl olaylar ve köy yaflam›<br />
gibi toplumsal sorunlar üzerinde durulur.<br />
Ancak kimlik sorunlar›, tarih ve vatan bilinci pragmatist<br />
bir tarzda ifllenirken Millî Edebiyat Dönemini<br />
haz›rlayacak temel parametrelerin (vatan ve<br />
tarih bilinci, dil, kültür ve kimlik çat›flmalar› vb.)<br />
de bu dönemde ortaya ç›kt›¤›n› söyleyebiliriz.
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›dakilerden hangisi ilk romanlar aras›nda de-<br />
¤ildir?<br />
a. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat<br />
b. Müflahedat<br />
c. Hasan Mellah<br />
d. Bir Gerçek Hikâye<br />
e. ‹ntibah<br />
2. Türk roman›nda esaret konusu ilk defa hangi eserde<br />
ifllenmifltir?<br />
a. Cezmi<br />
b. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat<br />
c. Hüseyin Fellah<br />
d. ‹ntibah<br />
e. Aflk-› Memnû<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi Ahmet Mithat Efendi’nin roman<br />
konular›ndan biri de¤ildir?<br />
a. Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›<br />
b. Tarihî dönemler<br />
c. Görücü usulüyle evlilik<br />
d. Her yönüyle Bat› ülkelerinin örnek al›nmas›<br />
e. E¤itim<br />
4. Ahmet Mithat Efendi, Müflahedat adl› eseriyle natüralist<br />
roman›n hangi özelli¤ine karfl› ç›km›flt›r?<br />
a. Hayal ürünü olmas›na<br />
b. Gerçekçi olmas›na<br />
c. Hayat›n olumsuz ve kötü yanlar›n› yans›tmas›na<br />
d. Psikolojik çözümlemesine<br />
e. Geçmifl ça¤lar› anlatmas›na<br />
5. Afla¤›daki yazarlardan hangisi “fenni roman” yazm›flt›r?<br />
a. fiemsettin Sami<br />
b. Recaizade Mahmut Ekrem<br />
c. Nam›k Kemal<br />
d. Halit Ziya Uflakl›gil<br />
e. Ahmet Mithat Efendi<br />
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)<br />
6. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Dönemi Türk roman›n›n<br />
konular›ndan biri de¤ildir?<br />
a. H›zl› nüfus art›fl›<br />
b. Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›<br />
c. Görücü usulüyle evlilik<br />
d. Kölelik<br />
e. Köy hayat›<br />
93<br />
7. Nam›k Kemal’in roman anlay›fl› ile ilgili ifadelerden<br />
hangisi yanl›flt›r?<br />
a. Roman, insan›n bafl›ndan geçen veya geçmesi<br />
ihtimali olan olaylar› anlat›r.<br />
b. Roman, masaldan farkl›d›r.<br />
c. Roman, yaln›zca insan›n bafl›ndan geçen olaylar›<br />
anlat›r.<br />
d. Romanda az da olsa ola¤anüstülüklerle karfl›lafl›l›r.<br />
e. Romanda yazar her a¤z›na geleni söylememelidir.<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi ilk edebî roman afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. Cezmi<br />
b. ‹ntibah<br />
c. Müflahedat<br />
d. Felatun Bey ile Râk›m Efendi<br />
e. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat<br />
9. Nam›k Kemal, hangi roman kahraman› çevresinde<br />
idealist bir tipi canland›r›r?<br />
a. Cezmi<br />
b. Mehpeyker<br />
c. Ali Bey<br />
d. Dilaflup<br />
e. Ât›f Bey<br />
10. Tanzimat Döneminin birinci kufla¤›ndaki romanc›lar›n<br />
eserleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi<br />
do¤rudur?<br />
a. Dönemin toplumsal sorunlar›n› ele almam›fllard›r.<br />
b. Romanlar› Cumhuriyet Dönemine kadar afl›lamam›flt›r.<br />
c. Bat› roman›n› model alm›fl, Türk edebiyat›n›n<br />
birikiminden yararlanmam›fllard›r.<br />
d. Toplumsal konulardan çok bireysel konular› ifllemifllerdir.<br />
e. Türk edebiyat›na roman türünü getirmifllerdir.
94<br />
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar<br />
1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bat›l› Yolda ‹lk Roman<br />
Denemesi: Taaflfluk-› Talat ve Fitnat” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bat›l› Yolda ‹lk Roman<br />
Denemesi: Taaflfluk-› Talat ve Fitnat” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gelenekle Yenilik Aras›nda:<br />
Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
4. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gelenekle Yenilik Aras›nda:<br />
Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
5. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gelenekle Yenilik Aras›nda:<br />
Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Türk Roman›n›n Do-<br />
¤uflu ve ‹lk Ürünleri” bölümüne bak›n›z.<br />
7. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebî Roman›n Yol<br />
Aç›c›s›: Nam›k Kemal ve Romanlar›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
8. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebî Roman›n Yol<br />
Aç›c›s›: Nam›k Kemal ve Romanlar›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
9. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebî Roman›n Yol<br />
Aç›c›s›: Nam›k Kemal ve Romanlar›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
10. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse üniteyi yeniden okuyunuz.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Bu konunun ifllendi¤i pek çok eser bulunmaktad›r. Bunlar›n<br />
bafll›calar›n› flöyle s›ralayabiliriz: Ahmet Mithat’›n<br />
Esaret, Ölüm Allah’›n Emri, Faik Bey ile Nuridil Han›m’›n<br />
Sergüzeflti adl› öyküleri; Firkat, Dünyaya ‹kinci<br />
Gelifl, Hasan Mellah, Hüseyin Fellah, Felatun Bey ile<br />
Râk›m Efendi adl› romanlar›; Nam›k Kemal’in ‹ntibah,<br />
Sami Paflazade Sezai’nin Sergüzeflt, Fatma Aliye Han›m’›n<br />
Muhadarat, Nabizade Nâz›m’›n Zehra adl› romanlar›,<br />
Sami Paflazade Sezai’nin Dü¤ün, Mihriban<br />
adl› öyküleri. Konuyla ilgili genifl bilgiyi Prof. Dr. ‹smail<br />
Parlat›r’›n Tanzimat Edebiyat›nda Kölelik adl› kitab›nda<br />
bulabilirsiniz.<br />
Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana<br />
Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul.<br />
Cevdet Kudret (1977), Edebiyat›m›zda Hikâye ve Roman<br />
I, Varl›k Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Kaplan, Mehmet (1972), “‹ntibah Roman› Hakk›nda Birkaç<br />
Söz”, Nam›k Kemal, ‹ntibah, Baflbakanl›k Kültür<br />
Müsteflarl›¤› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Moran, Berna (2005), Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl<br />
I, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Özön, Mustafa Nihat (1985), Türkçede Roman, ‹letiflim<br />
Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Parlat›r, ‹smail (1992), Tanzimat Edebiyat›nda<br />
kölelik,Türk Tarih kurumu yay›nlar›, Ankara.<br />
Uçman, Abdullah (1993), “Cezmi”, TDV ‹slam Ansiklopedisi,<br />
C. 7, s. 523-514.<br />
Yazg›ç, Kâmil (1940), Ahmet Mithat Efendi Hayat› ve<br />
Hât›ralar›, Tan Matbaas›, ‹stanbul.
Change language