tanz‹mat dönem‹ türk edeb‹yatı-ı

28
Sadullah Pafla’ya göre,
cehalet, toplumun
gelece¤ini tehdit eden en
büyük tehlikedir.
Beflir Fuat, Türkiye’de ilk
defa realizmi “hakikuyyun”
diye tan›mlayan ve hakk›nda
makaleler yazan kiflidir.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
yeni insan için; H›z›r’› ölümsüzlü¤e ulaflt›rd›¤› söylenen hayat suyunun çeflmesi
(çeflme-i heyvan), ölümcül hastalar› iyilefltiren mucizevi ilaç (daru-y› Suhrab), remil,
kehanet ve cifriyyat gibi bilinmezli¤in eski inançlar› geçersiz kalm›flt›r. Art›k
kötülük fley’lerin kendisinde de¤il, ona karfl› bizim nas›l tav›r ald›¤›m›za ba¤l›d›r;
yani Hüma kuflu saadet, baykufl u¤ursuzluk getirmez.
Bizim Tanzimat’la beraber yöneldi¤imiz dünya iflte böylesine do¤an›n güçlerini
ak›lla yan›na alm›fl bir dünya idi. Oysa son dönem Osmanl› medreselerinde pozitif
bilimlere ait derslerin say›s› yok denecek kadar azd› ve olanlar›n ço¤u da hükümsüz
hale gelmifl eski bilgi nakillerinden ibaret idi. De¤iflen dünya, hâlâ bilginin
ne denli önemli oldu¤unu kavrayamam›fl çözülüfl dönemi Osmanl› ayd›n›nda
iflte böylesi bir flaflk›nl›k ve panik hali yaratacakt›.
Sadullah Pafla, pozitif bilimlerdeki bu ilerlemelerin hukuksal yan›na da de¤inir.
Zira bu yeni insan tipi; kiflisel hak ve görevlerin yasal düzenlemelerle belirlendi¤i,
cebrin, zorbal›¤›n/ tagallüb ve keyfili¤in ortadan kald›r›ld›¤› modern bir toplum
yap›s›n›n da temelini atm›flt›r:
“Hudud-› hakk u vezaif muayyen ü sabit
Ne kald› cebr ü tegallüb, ne kald› keyfiyyat
Hukuk-› flahs u tasarruf masun taaruzdan”.
Modern toplumda bireyin kendisi ve kiflilik haklar› tecavüzkâr taarruzlardan,
akl›n koydu¤u yöntemlerle, yani, hukuk ve adalet sistemleri ile korunmufltur. Yasalar
herkese eflit davrand›¤›ndan “Ne Amr Zeyd’in esiri ne Zeyd Amr’a veli”dir;
herkes birey olarak hukukun güvencesi alt›ndad›r. 19. yüzy›l için bütün bu görüfller,
Auguste Comte’un bir toplum dini yaratma çabalar›n›n zeminini oluflturacak
nitelikte iken, Sadullah Pafla yine gelenek ba¤lant›l› bir iliflkiyle düflüncelerini toplar;
dünyadaki bilimsel ve hukuksal geliflmeler; Yarat›c› (Bari)’n›n birli¤ini onamak
üzere bir araya topland›, der:
“Esas-› hikmet-i asr oldu vahdet-i Bari”
19. As›r manzumesinde, yeni irfan uyan›fl›n›n do¤um yeri (metali-i irfan); eskiden
oldu¤u gibi Herat, M›s›r, Rum de¤il Bat› (Megarip)’d›r. Art›k zaman; geliflme
(terakki) zaman›, dünya ilim dünyas›d›r. Cehalet, cemiyetin gelece¤ini tehdit eden
en büyük tehlikedir: “Zaman zaman-› terakki, cihan cihan-› ulum / Olur mu cehl
ile kabil beka-y› cemiyyat”. Sadullah Pafla’ya göre, yaflamak, var olmak ve ilerlemek
için; zaman›n gereklerini çok iyi kavramak ve bu irfanla gelece¤i kurmak zorunday›z.
Bu tav›r; ayn› zamanda, çevreye tutuklu kalmaktan kurtularak ondan bir
dünya yaratmak iddias›ndaki varl›¤›m›z›n insanlaflma çabas›d›r. Ne yaz›k ki, Bat›’n›n
bu teknik üstünlü¤ü karfl›s›nda gözleri kamaflan ve kendi de¤erlerinden flüpheye
düflen ayd›n›m›z; temas etti¤i dünyalardan gerekli özümsemeleri yaparak bir
kendilik at›l›m› gerçeklefltirebilecek bir donan›ma sahip de¤ildir. Onlar yaln›zca birer
naif ç›ra niteli¤inde öncülerdir ve birçoklar› ayd›nlatmak istedikleri yolun ortas›nda,
Bat›’dan gelen fliddetli ak›mlara dayanamay›p kendi kendilerini söndürmüfllerdir;
Sadullah Pafla Viyana’da görevli iken, bu de¤er çat›flmalar›yla girdi¤i bunal›m
sonucu intihar etmifltir (1890).
Beflir Fuat (1852-1887) da yine modernleflme yolunda önemli hizmetleri olmufl
ve ne yaz›k ki, yolun yar›s›nda kendini söndürmüfl ayd›nlardan birisidir. Büchner,
Jean Masse ve Claude Bernard’dan yapt›¤› çevirilerle Türkiye’de ilk defa realizmi
“hakikuyyun” diye tan›mlayan ve hakk›nda makaleler yazan Beflir Fuat, bu düflünceler
do¤rultusunda, fizik ve kimya bilimlerindeki mekanizman›n ayn›s›n›n hayat
ilminde de mevcut oldu¤unu savunur ve dolay›s› ile aflk›n ve metafizik görüfl-