tanz‹mat dönem‹ türk edeb‹yatı-ı

karfl›laflt›¤›m›z huzursuz, memnun olamayan, tereddütler içinde k›vranan, ›st›rap
çeken dramatik insan›n mistik ve metafizik karakterli endiflelerini dile getirir. Sadullah
Pafla’da da karfl›m›za ç›kan bu insan tipi, flüphesiz bir taraf›yla yeni ve Bat›l›
bir kimli¤e sahiptir. Zira, klasik fliirde soyut (mücerret) sevgilinin yüz vermemesi
nedeniyle ›st›rap çeken insan›n yerini etiyle, kan›yla, kalbiyle ve ruhuyla ›st›rap
çeken insan al›r. Nam›k Kemal’deki d›fla yönelen aksiyoner dava adam› böylece
onda içe, iç insana, insan›n psikolojik sorunlar›na döner.
Ziya Pafla, edebî flöhretini yapan Terci-i Bent’i 1859’da yazm›flt›r. Klasik ‹slam
felsefesiyle modern Bat› bilimlerini, özellikle astronomiyi baflar›l› bir flekilde birlefltirdi¤i
fliirine o,
“Bu kârgâh-› sun’ aceb dershânedir
Her nakfl bir kitâb-› ledünden niflânedir”
fleklinde varl›¤a genifl bir aç›dan bakan dikkatle girer. fiair, Terci-i Bent’te kâinata
ve hayata karfl› zihnî bir tav›r tak›narak birçok soru sorar. Fakat bunlara akl›yla hiçbir
cevap bulamaz. Her fley ona abes gibi görünür. Fakat o abesi kabul etmektense
akl›n anlama kuvvetinden flüphe eder. Anlama kuvvetinin iflâs› hayret halini do-
¤urur. Sonuçta, Ziya Pafla, hayret merhalesinden imana eriflir gibi görünürse de
manzumenin bütünü onun bu merhalede as›l› kald›¤›n› gösterir. Kaplan, hayata
bedbin bir gözle bakan Ziya Pafla’y› ilgilendiren as›l meselenin kâinat›n ak›llara
flaflk›nl›k veren düzeninden çok, “insanlar›n durumu, hayat›n mant›k d›fl›, tezatl›,
›st›rap verici ve kötü oluflu meselesi” oldu¤unu belirtir. Kötünün daima galip gelmesi,
iyinin ezilmesi Ziya Pafla’y› kuflkuya düflürür:
Gerdûn bir âsiyâb-› felâket-medârd›r
Gûyâ içinde âdem-i âvâre dânedir
Mânend-i dîv beççelerin iltikâm eyler
Köhne ribât-› dehr aceb âfliyânedir
Tahkîk olunsa nakfl-› temâsîl-i kâinât
Ya hâb ü ya hayâl yahut bir fesânedir
Müncer olur umûr-› cihân bir nihâyete
Sayf›n flitâya meyli bahâr›n hazânedir
Kesb-i yakîne âdem için yoktur ihtimâl
Her itikâd akla göre gâibânedir
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
Yâ Rab nedir bu keflmekefl-i derd-i ihtiyâç
‹nsan›n ihtiyâc› ki bir lokma nânedir
(Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 355-356)
Ziya Pafla, âdeta isyan›n efli¤inde konuflarak akl›n kâinat ve hayat karfl›s›nda aczinden
do¤an -imanla inkâr aras›ndaki- bofllukta bir süre kal›r. Onun kâinat ve hayat
karfl›s›ndaki duygu ve düflüncelerini flüphe ve hayret sürükler. Hayata ve kâinata
karfl› zihnî bir tav›r tak›nan flair, hayat› ve bütün varl›klar› akl›n süzgecinden
geçirir. Astronomik varl›klar› ve olaylar› Copernic ve Newton’dan gelen pozitif
bilimlerin aç›s›ndan görür.
45