tanz‹mat dönem‹ türk edeb‹yatı-ı

3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
ni anlay›fl, bir süre eskiyle iç içe yürüyecek ve zamanla yeni kimli¤ine kavuflacakt›r.
fiüphesiz yeni anlay›fl eskiyi k›sa sürede tasfiye ederek yerine geçmeyecek, bir
müddet eskiyle yeni yan yana gidecektir.
Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi
fiiirde ilk de¤iflme içerikte bafllar. Bunu flekil, dil ve üsluptaki de¤iflmeler takip
eder. Bir taraftan yeni tema ve konular ele al›n›rken, bir taraftan da git gide halk›n
anlayabilece¤i bir dilin yolu aç›l›r. fiiirin içeri¤inde ilk de¤ifliklikler ‹brahim fiinasi’nin
(1826-1871) eserlerinde belirmeye bafllar. Maliye ö¤renimi görmek için yirmi
üç yafl›nda gitti¤i Fransa’da kald›¤› s›ralarda (1849-1854) çeflitli müsteflriklerle
ve Lamartine gibi sanatkârlarla dostluk kuran fiinasi, fliire yeni ve de¤iflik kelimeleri,
kavramlar› ve temalar› sokar. Onun fliirlerinde “ak›l”, “kanun”, “hak”, “adalet”,
“millet”, “devlet”, “medeniyet”, “reis-i cumhur” gibi o güne kadar fliirde pek
rastlanmayan kelime ve kavramlar yer etmeye bafllar. Nam›k Kemal’in eserleriyle
birlikte bu kelime ve kavramlar daha da genifller. “Vatan”, “hürriyet”, “istiklâl” gibi
temler ve kavramlar fliirin bafll›ca konusu olur. Ziya Pafla ise bu yeni muhtevaya
metafizik konularla modern kâinat anlay›fl›n›, mütevekkil do¤ulu insan›n yan›na
Bat›l› buhran felsefesini ve huzursuzlu¤u getirir.
Ömer Faruk Akün, “fiinasi’nin fliirlerinin en mühim cephesi devrine yeni görüfller
afl›lamak istedi¤i 1855-1857 y›llar› aras›nda Reflid Pafla için yazd›¤› kasideler
ile dini manzumelerinde ortaya koydu¤u fikrî muhtevad›r” der. fiair, bu kasidelerinde
siyasi, hukuki, sosyal ve felsefî fikirlerini ortaya koyar. Bu kasideler birçok
beyitte klasik edebiyattan, flahsa yer vermeyiflleri, fikri öne ç›karan âdeta küçük
bir makale özelli¤i tafl›malar›yla ayr›l›r. Mehmet Kaplan, yeni anlay›fl›n ilk örneklerinden
biri olan fiinasi’nin Münacat’›n› ele ald›¤› yaz›lar›nda klasik tevhitlerle
yeniler aras›ndaki farklar üzerinde genifl bir flekilde durur. Ona göre klasik flairler
“Tanr›’n›n kudretini göstermek için teferruata inerler, hemen bütün mahluklar›
sayarlard›: Öküz, vaflak, y›lan, örümcek, ipekböce¤i, kufllar, bitkiler, bu¤day,
a¤açlar ve çiçekler, çimen; k›ymetli tafllar; inci, misk, fleker ve bal... Sonra peygamberlerin
mucize ve hayatlar›ndan: ‹sa, Musa, ‹brahim, ‹smail, Süleyman, Zekeriya!
Bu varl›klardan her biri eski flairler için bir ‘mazmûn’ yapma vesilesi idi” Böyle
olunca da Tanr› fikri teferruat›n aras›nda bo¤ulup gidiyordu. fiinasi’ye gelince o,
“her fleyden önce, eski münacatlar› dolduran malzeme y›¤›n›n› ay›kl›yor. Tanr›
fikrini yer yüzüne ait teferruatla de¤il, kâinat›n bütünlü¤ü içinde ortaya koyuyor.
Gayesi, sanat göstermekten ziyade Tanr› ile kâinat aras›ndaki münasebeti anlatmakt›r.
Bundan dolay› fikri örten ve da¤›tan kelime oyunlar›n› da b›rak›yor. Minyatüre
çok benzeyen eski münacatlar›n karfl›s›nda fiinasi’nin ‘Münacat’› sade çizgilerle
yap›lm›fl bir desene benzer.”
fiinasi’nin fliire getirdi¤i önemli kavramlardan biri ak›ld›r. fiair, Frans›z klasiklerinden
ve yaflad›¤› dönem Fransa’s›nda yayg›n olan pozitivist felsefeden hareketle
akla ve ak›lc›l›¤a önem vermifl; onu hayat› de¤erlendirmede birinci s›raya alm›fl,
bütün hayat›, hatta Tanr›’y› ak›l yoluyla anlamak ve de¤erlendirmek isteyen bir anlay›fla
ulaflm›flt›r. Kaplan, fiinasi’nin tutumunu flöyle yorumluyor: “Eskiler için Tanr›’n›n
varl›¤› bedihî bir hakikattir; bunu ispata kalkmak hem abes, hem de günaht›r.
Fakat fiînâsî, birdenbire, XVIII. yüzy›l›n ak›lc› filozoflar›n› hat›rlatan flöyle bir
m›sra yaz›yor: ‘Vahdet-i zât›na akl›mca flehâdet lâz›m’
Ak›l eskiler taraf›ndan daima afla¤› görülmüfl bir melekedir. Onun Tanr›’y› anlamas›na
imkân yoktur. fiinasi ise Tanr›’n›n birli¤ine inanmas› için akl›n›n flehâdetine
lüzûm oldu¤unu ileri sürüyor.” Böylece onun fliirleriyle klasik anlay›fltan
farkl›, yeni bir kâinat ve Tanr› anlay›fl› ortaya ç›kmaya bafllar.
fiinasi’nin fliire getirdi¤i
önemli kavramlardan biri
ak›ld›r.
41