tanz‹mat dönem‹ türk edeb‹yatı-ı

2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
Düzenleyici akl›n k›ld›¤› “tedbir (denetleyici seçicilik, etkin yönlendirme) ile
“dilin iradesi” (gönlün istekleri, yöneliflleri)ndeki rastlant›sall›¤› ortadan kald›rmas›,
“akla uygunluk” gibi yeni ve modernizmin bir ölçütünü de gündeme getirecektir.
fiinasi’yi takip eden Tanzimat ayd›nlar›, bu tarihlerden itibaren gerçe¤in benimsenmesinde
“akla uygunluk ilkesi”ni bir düstur olarak kabul edeceklerdir. Bütün
bu düflüncelerde, Auguste Comte’ün pozitivist dünya görüflü ile flekillendirdi-
¤i ‹nsanl›k Dini (Religion de l’humanite)’ne ait tasar›lardan izdüflümler görmek
mümkündür. Comte, rasyonel bir toplum düzeni kurmak için; “toplumlar›n ilerleme
ülküsü” ile “geleneksel otorite” gibi iki ayr› kutuptaki düflünceyi uzlaflt›rmak,
birlefltirmek çabas›nda idi. Pozitif bilimler, bu “yap›c›” birleflimde temel araç olacakt›.
Zira Comte’a göre, “bunal›ml› toplumlar, düzeni (ordre) sa¤layamadan ilerleme
(progres) kaydedemezlerdi.” Do¤rusu Osmanl› toplumu için düzeni sa¤lamak
da, ilerlemek de yaflamsal öneme sahip temel iki sorundu. Ama ne yaz›k ki
fiinasi ve di¤er modernist öncüler, bu sorunlara iflaret edecek; fakat derin ve köklü
çözüm önerileri sunamayacaklard›. Bunun için sosyo-kültürel zeminin haz›rlanmas›
kadar, radikal dönüflümleri kitle deste¤i ile yapabilecek büyük devrimciler de
gerekliydi.
fiinasi’nin modernist ba¤lamdaki öncü kiflili¤ini tamamlayan en önemli görüfllerinden
birisi de varoluflçu düflünürlerin “insan kendi kendini seçer” ifadesine çok
yak›n bir biçimde söyledi¤i
“Kader dedikleri halk›n murad-› hakt›r kim
Ezelde etti bizi her umurda tahyir”
beytinde yatar. “Tahyir” sözcü¤ü, bizi fiinasi’nin kasidesindeki düflünsel özgünlü-
¤e tafl›yan açar sözcüktür. Ferit Devellio¤lu lügati tahyir’i; “birini, iki fleyden birini
seçmek durumunda b›rakma, istedi¤ini seçmeyi teklif etme” fleklinde tan›mlar.
Yani “kader” denilen fley, insan›n seçiflleri, tercihleri ve gayretleridir. Tanr›, seçimlerimizde
bizi ezelden beri serbest b›rakm›flt›r. Seçimleriyle bafl bafla kalan insan,
kendini, nas›l yapmak istiyorsa öyle olur. ‹leriye yönelik tasar›mlar› ve seçiflleri ile
gelece¤ini biçimlendiren insan, dolay›s›yla “kader”ini de bir bak›ma kendi belirler.
Bu durum, insan› sorumluluklar›n› üstlenmeye ve kendisi ile olgular dünyas›n› daha
analitik bir düzeyde de¤erlendirmeye yöneltir. ‹nsan, seçtiklerinden sorumludur.
fiinasi’nin teslimiyetçi ve külli bir “kader” anlay›fl› yerine; daha ak›lc› bir anlay›fla
yönelmesi, bireyin seçiflleriyle gelece¤ini ve kendini kurdu¤unu söylemesi, oldukça
düflündürücüdür. Zira devrinde kainat› sorgulayan, araflt›ran gözlerle seyretmek
yerine “hayretle seyretmek” ve bulunan her fleyi, peflinen Tanr›’n›n bir delili
sayma düflüncesi hâkimdir. Oysa fiinasi, Tanr›’n›n bile ak›lla kavranmas› gereken
bir de¤er oldu¤una inan›r:
“Vahdet-i zat›na akl›mca flehadet laz›m
Can u gönlümle münacat ü ibadet laz›m”
fiinasi’nin Münacat’› incelendi¤inde; bütün bir fliirin bu iki dizeyi söylemek için
kuruldu¤unu görürüz. fiinasi burada, peflin kabullerin ötesinde soran, elefltiren ve
ikna edilmeyi bekleyen bir zihin olarak karfl›m›za ç›kar. Tanr›, e¤er yüksek bir içtenlik
de¤eri ise insan›n onu akl›yla da kavramas›, aklen de inanm›fl olmas› kadar
do¤al ne olabilir. Fakat fiinasi, Tanr›’n›n sorgusuz kabul edilmesine pek ikna olmad›¤›n›
gösteren bu düflüncesini bir kötülük esintisi gibi sayar ve içine düfltü¤ü günah
psikozuyla, bütün bir fliir boyunca özür dilemeye çal›fl›r:
“Ne dedim tövbeler olsun bu da fi’l-i flerdir
Benim özrüm günehimden iki kat bed-terdir.
(...)
23
Comte’a göre, “bunal›ml›
toplumlar, düzeni (ordre)
sa¤layamadan ilerleme
(progres) kaydedemezlerdi.”
fiinasi’yi takip eden
Tanzimat ayd›nlar›, gerçe¤in
benimsenmesinde “akla
uygunluk ilkesi”ni bir düstur
olarak kabul edeceklerdir.