tanz‹mat dönem‹ türk edeb‹yatı-ı

3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
“Tarife hâcet olmad›¤› üzere kelâm, ifâde-i meram etme¤e mahsus bir mevhibei
kudret oldu¤u misillû, en güzel icâd-› akl-› insânî olan hitabet dahi tasvir-i kelâm
eylemek fenninden ibarettir; bu itibar-› hakikate mebnî, giderek, umûm halk›n
kolayl›kla anlayabilece¤i mertebede iflbu gazeteyi kaleme almak mültezem oldu¤u
dahi makam münasebetiyle flimdiden ihtar olunur.”
Orhan Okay’a göre, fiinasi’nin makalesinde belirtti¤i “umûm halk›n kolayl›kla
anlayabilece¤i” dil, Yenileflme Dönemi (Tanzimat Dönemi) Türk yazarlar›n›n ve flairlerinin
dili olmaya bafllar. Baflar› nispeti ise yazara ve eserine göre de¤iflerek hikâye,
fliir, roman, tiyatro ve makalelerde kendini gösterir. Kam›ran Birand’a göre dil
konusundaki bu geliflmede, fiinasi’nin Fransa’dayken tan›flm›fl oldu¤u dilcilerin ve
girmifl bulundu¤u kültürel, edebî mahfillerin etkisi oldu¤u kadar, gerek kendisi üzerinde
ve gerek di¤er yenileflme dönemi yazarlar› üzerinde ayd›nlanma felsefesinin
de katk›s› büyüktür. Hemen her konuda cahil b›rak›ld›¤› düflünülen bir toplumu ayd›nlatma
gayesi tafl›yan ayd›nlanma filozoflar›n›n bu tavr›n›n Türk edebiyat›nda karfl›l›¤›n›
bulabilmesi için öncelikle halka ulaflmay› sa¤layacak gazete gibi bir vas›taya
ve bu halk›n anlayabilece¤i sade bir dile ihtiyaç duyulur. fiinasi’de daha çok fikrî boyutta
kalan ayd›nlanma meselesi, A. Mithat Efendi’de ileri seviyelerde karfl›m›za ç›kar.
Mithat Efendi’nin roman veya hikâyelerinin kurgular›n› bir tarafa b›rakarak, hemen
her konuda ansiklopedik bilgiler vermeye kalk›flmas›, bu etkinin belirtisidir.
Dönem içerisinde Türk tarihi yan›nda Türk dili üzerinde bilimsel araflt›rmalar
ve baz› teklifler de olur. fiinasi’nin Türk ata sözlerini Durub-› Emsâl-i Osmaniye
(1863) ad›yla derlemesi bunlardan biridir. Yine onun üzerinde uzun y›llar çal›flt›¤›
hâlde ölümü sebebiyle tamamlayamad›¤› ve bugüne kadar elimize geçmemifl olan
bir de Türkçe sözlü¤ü bulunmaktad›r. Tanzimat sonras›nda bilimsel disiplinle
Türklük araflt›rmalar›na yönelen ilk yazarlardan biri fiemsettin Sâmi (1850-
1904)’dir. fiemsettin Sâmi, 1881’de yay›mlanan Lisan-› Türkî “Osmanî” bafll›kl› makalesinde
Türk dili konusuna bilimsel bir dikkatle e¤ilir. Osmanl› diye bir milletin
olmad›¤›n›, bu sebeple “Osmanl›ca” diye bir dilin olamayaca¤›n›, bu dilin ad›n›n
Türkçe oldu¤unu bildirir. Türkçenin sadeleflmesini ve gerçek kimli¤ini kazanmas›n›
isteyen yazar, bu görüflleriyle Ömer Seyfettin’in II. Meflrutiyet y›llar›nda bafllataca¤›
Yeni Lisan hareketine de kaynakl›k eder. Yenilenme Dönemi içerisinde
Türkçe üzerinde duran kiflilerden biri de Ahmet Vefik Pafla (1823-1891)’d›r. A.
Vefik Pafla, Türkçenin sadeleflmesi ve geliflmesi yolunda sa¤lad›¤› katk›lar›n yan›nda
do¤u lehçelerinden (Ça¤atayca) sözcük almak gibi Türkçeyi hiç de iyi noktaya
götürmeyecek olan bir teklifte bulunur.
Bütün bu çal›flmalar ve uygulamalar yeni bir edebiyatla birlikte yeni bir dilin
oluflmas›n› sa¤lamak içindir. Edebiyat›n yenileflmesi gibi Türkçenin sadeleflmesi ve
yaz› dili hâline gelmesi de k›sa sürede gerçekleflemez. Dilde sadeleflme fiinasi’nin
açt›¤› yolda, baz› kesintilere u¤rayarak, II. Meflrutiyet Döneminde millî edebiyat
cereyan›na kadar gelecek ve as›l temsilcilerini yetifltirecektir.
Burada yenileflmenin bafllang›ç döneminde edebî ak›mlar›n yerine de temas
etmek gerekecektir. Yenileflmenin öncülerinin eserleri, Bat›’da ortaya ç›kan edebiyat
ak›mlar›yla y›kmak için çaba harcad›klar› klasik Türk edebiyat› gelene¤inin
etkisi alt›nda flekillenir. Bu kuflak üzerinde klasisizmden natüralizme kadar çeflitli
Bat›l› sanat anlay›fllar›n›n izlerine rastlan›r. Yenileflmenin öncüsü fiinasi’nin
eserlerinde klasisizmin etkisinden söz etmek mümkündür. Nam›k Kemal’de ise
romantik anlay›fl öne ç›kar. Ahmet Mithat Efendi’nin uzun kalem faaliyeti içinde
romantizmden realizme ve natüralizme do¤ru geniflleyen ve geliflen bir çizgisinin
oldu¤u görülür.
37