SANAT TARİHİ 2 - Ders Yap

SANAT TARİHİ 2 

YAZARLAR 

Erkan ÖLMEZ 

Sevinç UYSAL 

Nursen CEYLAN YILMAZ 

DEVLET KİTAPLARI 

BEŞİNCİ BASKI 

.........................., 2011

M‹LLÎ E⁄‹T‹M BAKANLI⁄I YAYINLARI ....................................................................: 4226 

DERS K‹TAPLARI D‹Z‹S‹ ...........................................................................................: 1143 

11.?.Y.0002.3440 

Her hakk› sakl›d›r ve Millî E¤itim Bakanl›¤›na aittir. Kitab›n metin, soru ve flekilleri 

k›smen de olsa hiçbir surette al›n›p yay›nlanamaz. 

ED‹TÖR 

Süleyman ERYILMAZ 

Hüseyin YURDAKUL 

Resimleme : Leyla AKTU⁄ 

Redaksiyon : Ali Z‹NGAL 

Dizgi - Görsel Tasar›m : Mehmet Metay ERDO⁄AN 

Sayfa Düzeni : Mehmet Metay ERDO⁄AN 

ISBN 978-975-11-2771-6 

Milli E¤itim Bakanl›¤› Talim ve Terbiye Kurulunun 31.05.2006 gün ve 187 say›l› karar› ile ders 

kitab› olarak kabul edilmifl, Yay›mlar Dairesi Baflkanl›¤›n›n 08.03.2011 gün ve 886 say›l› yaz›s› ile 

beşinci defa 11.900 adet bas›lm›flt›r.

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

�� 

��

.. 

MUSTAFA KEMAL ATATURK

‹Ç‹NDEK‹LER 

1. ÜN‹TE 

TÜRKLER ANADOLU’YA ANADOLU’Y GELMEDEN ÖNCE TÜRK SANATININ 

SANATININ 

GEÇ‹RD‹⁄‹ EVRELERE GENEL BAKIfi 

A. ORTA ASYA TÜRK DEVLETLER‹N‹N SANATI ............................................... 9 

1. Hun Sanat›...................................................................................................... 9 

2. Göktürk Sanat› .............................................................................................. 11 

3. Uygur Sanat›................................................................................................... 12 

B. ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹........................................................................ 15 

1. Hz. Muhammed ve Dört Halife Dönemi (Erken Dönem ‹slam Sanat›)........... 15 

2. Emevi Sanat› .................................................................................................. 15 

a. Dini Mimari............................................................................................ 15 

b. Sivil Mimari ........................................................................................... 17 

3. Abbasi Sanat› ................................................................................................. 19 

a. Dini Mimari............................................................................................ 19 

b. Sivil Mimari ........................................................................................... 21 

4. Fatimi ve Memluk Sanat›................................................................................ 22 

a. Fatimi Sanat› ........................................................................................ 22 

b. Memluk Sanat› .................................................................................... 22 

C. SELÇUKLU ÖNCES‹ TÜRK ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹ ......................... 23 

1. Karahanl› Sanat›............................................................................................. 23 

2. Gazne Sanat›.................................................................................................. 27 

Okuma Metni “Tac Mahal Türbesi” .................................................................... 29 

2. ÜN‹TE 

BÜYÜK SELÇUKLU SANATI SANATI 

M‹MAR‹ .................................................................................................................. 30 

1. Dini Mimari (Cami, Medrese, Türbe) .............................................................. 30 

2. Sivil Mimari (Ribatlar) ..................................................................................... 33 

3. ÜN‹TE 

SELÇUKLU SANATI SANATI 

M‹MAR‹ .................................................................................................................. 35 

1. Dini Mimari (Cami, Medrese, Mezar An›tlar›) ................................................. 35 

2. Sivil Mimari (Kervansaraylar, Saray ve Köflkler) ............................................ 42 

Okuma Metni “Türk Tarihinin Zenginli¤i”............................................................. 47 

4. ÜN‹TE 

BEYL‹KLER SANATI SANATI 

A. BEYL‹KLER‹N ORTAYA ÇIKIfiI......................................................................... 48 

B. BEYL‹KLER‹N M‹MAR‹ VE SÜSLEMEYE GET‹RD‹⁄‹ YEN‹L‹KLER .............. 48 

7

5. ÜN‹TE 

OSMANLI SANATI SANATI 

A. D‹N‹ M‹MAR‹ (Cami, Medrese, Türbe) ............................................................. 58 

1. Erken (‹lk) Dönem Osmanl› Sanat› ................................................................ 58 

2. Klasik Dönem Osmanl› Sanat› ....................................................................... 64 

a. Mimar Sinan Öncesi ............................................................................. 64 

b. Mimar Sinan ve Eserleri ....................................................................... 64 

c. Mimar Sinan Sonras› ............................................................................ 69 

3. Geç Dönem Osmanl› Sanat› .......................................................................... 70 

B. S‹V‹L M‹MAR‹ (Saray, Köflk, Kervansaray, Han, Bedesten, Çeflme, Sebil)........ 73 

Okuma Metni “Atatürk’ün Sanata Verdi¤i Önem” .............................................. 79 

6. ÜN‹TE 

TÜRK EL SANATLARI 

SANATLARI 

A. Ç‹N‹ SANATI ...................................................................................................... 80 

1. Türk Çini Sanat›na Genel Bak›fl (Tan›m ve Teknik) ....................................... 80 

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Çini Sanat›........................................................ 82 

a. Selçuklu Çini Sanat› ............................................................................. 82 

b. Osmanl› Çini Sanat› ............................................................................. 84 

B. HALI SANATI ..................................................................................................... 88 

1. Türk Hal› Sanat›na Genel Bak›fl..................................................................... 88 

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Hal› Sanat› ....................................................... 89 

a. Selçuklu Hal› Sanat› ............................................................................. 89 

b. Osmanl› Hal› Sanat› ............................................................................. 90 

C. HAT SANATI ...................................................................................................... 92 

D. M‹NYATÜR SANATI ........................................................................................... 94 

1. Türk Minyatür Sanat›na Genel Bak›fl ............................................................. 94 

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Minyatür Sanat› ................................................ 94 

a. Selçuklu Minyatürleri ............................................................................ 94 

b. Osmanl› Minyatürleri............................................................................. 95 

7. ÜN‹TE 

CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK SANATI SANATI 

A. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK M‹MAR‹S‹ ....................................................... 98 

B. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK HEYKEL SANATI ........................................... 102 

C. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK RES‹M SANATI .............................................. 105 

Okuma Metni “Milletlerin Tan›nmas›nda Güzel Sanatlar›n Rolü” ........................... 114 

SÖZLÜK.................................................................................................................. 115 

KAYNAKÇA ............................................................................................................ 120 

8

1.ÜN‹TE 

TÜRKLER ANADOLU’YA GELMEDEN ÖNCE TÜRK 

SANATININ GEÇ‹RD‹⁄‹ EVRELERE GENEL BAKIfi 

A. ORTA ASYA TÜRK DEVLETLER‹N‹N SANATI 

Türklerin ana yurdu, Orta Asya ad› ile bilinen ; do¤uda Kingan da¤lar›, bat›da Hazar Denizi, 

kuzeyde Sibirya, güneyde Hindikufl ve Karanl›k Da¤lar›yla çevrili olan bölgedir. 

I. Hun Sanat› 

Hunlar; Ötüken baflkent olmak üzere 

Orhun ve Selenga ›rmaklar› çevresinde kurulan 

ilk Türk Devletidir. (MÖ 220 - MS 216 ) 

En güçlü dönemini Mete Han zaman›nda 

yaflayan Hun Devleti; onun ölümünden 

sonra önce ikiye ayr›ld›, daha sonra da¤›ld›. 

Hun sanat›na iliflkin eserlere kurganlarda 

yap›lan kaz›larda rastlanm›flt›r. 

Bu kurganlar; Güney Sibirya’da Altay 

da¤lar› eteklerindeki Paz›r›k Vadisinde, Kazakistan›n 

baflkenti Astana, Is›kgölü yak›nlar›ndaki 

Esik’te ve Noin-Ula’da yer almaktad›r. 

HAZIRLIK ÇALIfiMALARI 

1. Orta Asya’da bugün varl›klar›n sürdüren Türk devletlerinin isim ve merkezlerini 

araflt›rarak defterinize yaz›n›z. 

2. Orta Asya’da kurulmufl Türk devletlerinin dini inan›fllar›n›n sanata etkilerini araflt›rarak 

s›n›fta tart›fl›n›z. 

3. ‹slam sanat›n›n ilk yap› türleri ve bunlar›n ortaya ç›k›fl sebeblerini gösteren bir ödev haz›rlay›n›z 

4. Karahanl› ve Gazne devletlerinin infla ettikleri an›t minarelerin yap›l›fl amaçlar›n› 

araflt›rarak s›n›fta okuyunuz. 

9 

Çizim 1: Paz›r›k kurgan kesiti

a. Mimari: Sibirya’da, Altay Da¤lar› eteklerinde, Paz›r›k ad› verilen bölgede Rus arkeolog 

Rudenko taraf›ndan yap›lan kaz›larda, çok say›da kurgan (Çizim 1) ortaya ç›kar›lm›flt›r. (Kurgan; 

üzerleri toprakla örtülü Orta Asya mezar yap›s›.) Bu mezarlarda insan ve hayvan ölüleri, ahflap ve 

madenden birçok eflya, el dokuma ürünleri bulunmufltur. 

Selenga nehrinin Baykal Gölüne akt›¤› yerin yak›n›nda bulunan Noin Ula bölgesinde üç grup halinde 

212 kurgan vard›r. Kurganlarda yap›lan kaz›larda mezar odalar›n›n tavan ve zeminlerinin ipek, 

keçe ve yün örtülerle kapland›¤› görülmüfltür. 

Volga’n›n Selenga nehrine akt›¤› yerde bulunan Ulan Ude’de etraf› surla çevrili bir yerleflim 

ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bu yerleflimde bulunan evlerde, zeminlere yerlefltirilen borular›n içinden s›cak 

hava ve duman geçirilerek ›s›tma yap›ld›¤› görülmüfltür. Hipokaust ad› verilen bu sistem Romal›lar 

taraf›ndan da kullan›lm›flt›r. 

b. Küçük el sanatlar›: Hun el sanatlar›na ait önemli örnekler, Altay Da¤lar› eteklerindeki 

kurganlarda yap›lan araflt›rmalarda bulunmufltur. A¤aç, kemik, maden, tafl, deri, keçe ve dokuma 

eflyalar üzerindeki figürler gerçekçi, hareketler canl›d›r. Figürlerin bafll›calar›; geyik, kartal, da¤ 

keçisi (Çizim 2) ve aslan gibi hayvanlar ya da grifon denilen kartal bafll›, aslan gövdeli, kanatl› mitolojik 

yarat›klard›r. 

Çizim 2: Aplike tekni¤inde da¤ keçisi figürü Resim 1: Paz›r›k hal›s› bordür ayr›nt›s› 

Noin Ula’da bulunmufl aplike tekni¤indeki keçe örtüde, bir grifonla geyik mücadele sahnesi 

ifllenmifltir. (Aplike; kumafl veya deriden kesilen flekillerin baflka kumafl, keçe veya deri üzerine 

yap›flt›r›lmas› ile oluflan süsleme.) Dokuma ürünleri üzerinde gerçekçi ifllenmifl insan figürleri, su 

içinde bitkisel motifler aras›na yerlefltirilmifl kaplumba¤a ve bal›klar gösterilmifltir. 

Paz›r›k’ta beflinci kurganda bulunan hal›; inceli¤i, kalitesi ve motiflerinin zenginli¤i ile bilinen 

en eski (MÖ 3. yy.) dü¤ümlü hal›d›r. St. Petersburg Ermitaj Müzesi’nde bulunan hal›n›n üzerinde süvari 

ve geyiklerden oluflan bordürler vard›r (Resim 1). 

Maden ifllemede usta olan Türklerin bu sanatta uygulad›klar› teknikler ve seçtikleri figürlerle 

ilgili bilgileri, kurganlardan ç›kan eflyalardan ö¤renmekteyiz. Esik kurgan›ndan ç›kar›lan önemli 

buluntular aras›nda alt›ndan bir elbise ve bafll›k vard›r(MÖ 6.yy.). 

Bu mezarlarda bulunan koflum tak›mlar›, kemer tokalar›, silahlar, süs eflyalar›, çad›r süsü 

levhalar, a¤aç ve madenden yap›lan birçok eflya üslup birli¤i gösterir. Bunlar, konular›na göre iki 

grupta incelenebilir : 

1. Hayvan üslubu: Geyik (Resim 2), keçi, at, kurt, kaplan ve kufllar tek tek, grup halinde ya 

da birbirleriyle mücadele ederken gösterilmifllerdir. 

10

2. K›vr›k dal - bitki üslubu: Stilize (flematize) edilmifl bitkisel motiflerin, kendi bafllar›na veya 

hayvan figürlü kompozisyonlara fon olarak kullan›lmas› ile oluflan üsluptur (Resim 3). 

Resim 2: Alt›n kemer tokas›, Ermitaj Müzesi Resim 3: Alt›n Levha, Ermitaj Müzesi 

II. Göktürk Sanat› 

Tarihte Türk ad›yla bilinen ilk devlet olan Göktürkler, 552 y›l›nda Bumin Ka¤an taraf›ndan, 

Ötüken’de kurulmufltur. 582 y›l›nda; do¤u, bat› olarak ikiye ayr›lm›fl, 659 y›l›nda Çinliler taraf›ndan 

y›k›lm›flt›r. 681 y›l›nda kurulan II. Göktürk Devleti, 744 y›l›nda Uygurlar›n Göktürk hakimiyetindeki 

topraklarda devlet kurmalar›na kadar varl›klar›n› sürdürmüfltür. Gök Tanr›’ya inanan Göktürkler, göçebe 

yaflam tarzlar›na uygun olarak kal›c› mimarl›k yap›tlar› infla etmemifllerdir. Son y›llarda yap›lan 

araflt›rmalarda mezar an›tlar› yan›nda sunak olarak kullan›lan bir yap› ile tap›nak oldu¤u san›lan 

kal›nt›lar, Yenisey Vadisi’nde ortaya ç›kar›lm›flt›r. 

Göktürklerde heykelcilik geliflmifltir. ‹nsan figürlü balbal ve an›tlar Göktürk heykel sanat›n›n 

önemli ürünleridir. (Balbal; kahraman, soylu kifli ya da hükümdarlar›n mezarlar›na veya an›tlar›n yan›na 

dikilen insan figürü fleklindeki tafl heykeller.) 

Güney Sibirya veYakutistan’a kadar olan bölgelerde, bu dönemde ayr›ca kaya resimlerine 

de rastlanm›flt›r. Bu resimlerde av ve süvari tasvirleri yer almaktad›r. 

a. Heykel sanat›: Türk heykel 

sanat›n›n en önemli örneklerine Orhun 

Vadisi’nde yap›lan araflt›rma ve kaz›larda 

rastlanm›flt›r. Burada Türk kahraman› 

Kül Tigin’in iki parça hâlindeki bafl› (Resim 

4), efline ait heykel parçalar› ile koç, 

kaplumba¤a heykelleri ve balballar (Resim 

5) bulunmufltur. 

Kül Tigin heykeli cepheden gösterilmifl 

olup bafl›ndaki taç üzerine kartal 

figürü ifllenmifltir. Yüz hatlar› Orta Asya 

resimlerinde görülen tipleme ile benzerlik 

gösterir. 

Efline ait heykel ise oturur durumda 

yap›lm›fl fakat sadece gövdesi 

sa¤lam kalabilmifltir. 

Resim 4: Kül Tigin heykelinin bafl k›sm› Resim 5: Balbal örne¤i 

11

Orhun An›tlar›: Orhun An›tlar›, 8. yy.da Orhun Vadisi ile Baykal Gölü çevresine dikilmifltir. 

1893 y›l›nda Danimarkal› bilim adam› Wilhelm Thomsen taraf›ndan okunan an›tlardaki yaz›lar 

Göktürk alfabesi ile yaz›lm›flt›r (Resim 6). 

Tonyukuk An›t› (720 - 725): Vezir Tonyukuk taraf›ndan yapt›r›lan bu an›t iki ayr› tafltan 

oluflur. Dikdörtgen fleklindeki bu yaz›tta Çin’e karfl› giriflilen ba¤›ms›zl›k savafl› ve vezirin k›sa yaflam 

öyküsü anlat›r. 

Resim 6: Orhun An›tlar› (yaz› ayr›nt›s›) Resim 7: Kül Tigin An›t›’n›n kaidesi 

Kül Tigin An›t› (732): Bilge Ka¤an taraf›ndan kardefli ad›na diktirilmifltir. Kaplumba¤a 

fleklinde bir kaide üzerinde oturan dikdörtgen formundaki tafl›n üst k›sm› kemerle bitirilmifl ve üzerine 

çift bafll› ejder figürü yerlefltirilmifltir (Resim 7). Tafl›n bir yüzünde Çin, di¤er üç yüzünde ise 

Göktürk alfabesi ile yaz›lm›fl metinler bulunmaktad›r. Etraf› duvarla çevrili an›ta giden yolun giriflinde 

karfl›l›kl› iki koç heykeli, iki taraf›nda soylu kiflilerin heykelleri yer almaktad›r. 

Bilge Ka¤an An›t› (735): Kül Tigin an›t›n›n yak›nlar›ndaki eser, Bilge Ka¤an’›n o¤lu taraf›ndan 

ölümünden sonra yapt›r›lm›flt›r. An›tta; ça¤›n olaylar›, savafllar›, zaferleri Çince yaz›lm›fl ve üzerlerinde 

Türkçe aç›klamalar›nada yer verilmifltir. 

III. Uygur Sanat› 

Göktürk egemenli¤inde Orhun ve Selenga nehrinin do¤u k›y›s›nda yaflayan Uygurlar, 744 y›l›nda 

ayr› bir devlet kurarak varl›klar›n› 1226 y›l›na kadar sürdürdüler. Karabalgasun (Ordu - Bal›k) flehrini 

baflkent yapt›lar. Kültür ve sanat alan›nda önemli at›l›mlar yapan Uygurlar, Göktürk alfabesi yerine 

14 harfli Uygur alfabesini gelifltirerek bu alfabe ile ilkel matbaa tekni¤ini kullan›p kitaplar bast›lar. 

Artan K›rg›z bask›s›yla güneybat›ya göç eden Uygurlar, Beflbal›k, Turfan bölgesindeki tar›m 

alanlar›nda yerleflik hayata geçtiler. Etraf› surlarla çevrili flehirlerde ticaret ile u¤raflan Uygurlar s›ras›yla 

Gök Tanr›, Maniheizm ve Budizm’e inanm›fllard›r. Bu dinler için tap›naklar ve dinî mesajlar 

veren resim ve heykeller yapm›fllard›r. 

a. Mimari: Turfan, Bezeklik, Ordu Bal›k, Befl Bal›k, Hoço’da yap›lan kaz›larda; surlarla çevrili 

flehirler içinde ev, saray, tap›nak ve kubbeli mezarlar ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hoço yak›nlar›ndaki 

kubbeli mezar an›tlar› Türk mimarisindeki ilk türbelerdir. Malzemenin kerpiç ve ahflap oldu¤u bu yap›larda 

kare planl› bölümler kubbe ile örtülmüfl, kubbeye geçifl eleman› olarak Türk üçgeni kullan›lm›flt›r. 

Uygurlar›n saray ve tap›nak odalar›nda uygulad›klar› bir örtü sistemi de dikdörtgen alanlar› 

kapatan tonozlard›r. 

12

Kubbe ve tonoz Türk sanat›nda en önemli örtü sistemleri olarak Selçuklular ve Osmanl›lar 

zaman›nda kullan›l›p, gelifltirilmifltir. 

Uygur evleri Anadolu’daki Türk evlerinin planlar› ile benzerlikler gösterir. Merdivenle ç›k›lan 

yüksek bir k›s›m (kaide) üzerinde, iç avluya aç›lan odalar ve kiremitli çat›dan oluflan bu evlerin malzemesi; 

kerpiç ve ahflapt›r. 

‹ndikut ve Karahoça’da yap›lan kaz›larda, Uygur tap›naklar›n›n zemin kaplamalar›nda, s›rl› 

tu¤la ve çini malzemenin kullan›ld›¤› görülür. 

b. Heykel: Göktürklerle birlikte izlenmeye bafllanan Türk heykel sanat›, Uygurlar zaman›nda 

gerçekçi bir üslupla ay›rt edici özellikler kazanm›flt›r. ‹fllenmesi kolay olan alç›, toprak, ahflap, 

tafl ve madenden eserler verilmifltir. 

K›z›l’da bulunan diz çökmüfl erkek heykelinde; omuzundaki yükün a¤›rl›¤› alt›nda zorlanan 

vücut ile tezat oluflturan bir yüz ifadesi verilmifltir (Resim 8). Do¤ay› iyi gözlemleyen Uygurlu heykelt›rafl, 

hayvan heykellerinde çok baflar›l›d›r. Sorçuk’ta bulunmufl at (Resim 9) ve fil bafl› (Resim 

10) alç› heykeller önemli örneklerdir. 

Resim 8: Uygur heykeli, K›z›l Resim 9: At bafl› heykeli, Sorçuk Resim 10: Fil bafl› heykeli, Sorçuk 

c. Resim : Orta Asya Türk resim sanat›n›n geliflmesi Uygurlar zaman›nda olmufltur. Budizm 

ve Maniheizm dinlerinin ö¤retileri, sanatç›lar taraf›ndan duvar üzerinde fresko ve kitap resimleri 

(minyatür) ile anlat›lm›flt›r. (Fresko; yafl s›va üzerine yap›lan duvar resmi.) Bu resimlerde Hint, 

Çin, Bizans ve ‹slam sanatlar›n›n etkileri görülür. 

8.- 9. yy.dan kalan freskler Türk resminin bilinen en eski örnekleridir. Sorçuk, Hoço ve Bezeklik’teki 

tap›naklarda bulunan bu resimlerin konusu; rahipler, vak›fç›lar ve müzisyenlerdir. (Resim 

11). Koyu k›rm›z› ve mavi renklerin çok kullan›ld›¤› freskolardaki figürler simetrik olup, aralar›na 

bitkisel motifler yerlefltirilmifltir. 

Minyatürlerde dinî ya da günlük hayattan al›nm›fl konular seçilmifltir (Resim 12). Ifl›k ve gölge 

aray›fllar›nda Bizans, manzara resimlerinde da¤, gökyüzü ve denize büyük yer ayr›lmas› da 

Çin sanat›n›n etkileri olarak kabul edilebilir. 

Uygurlar dönemine ait önemli resimli yazmalar Yeni Delhi Müzesi, St. Petersburg Ermitaj 

Müzesi ve Berlin Dahlem Müzesi’ndedir. 

13

Uygur el sanatlar›na ait somut veriler olmamas›na karfl›n; minyatür ve freskolar üzerindeki 

figürlerin giysilerinden tekstil sanat›na, ellerinde tuttuklar› çiçeklerden suni çiçek yapma (saç›g) 

sanat›na, bafll›k ve tak›lardan maden sanat›na iliflkin bilgiler edilinebilir (Resim 11, 12). 

Resim 11: Duvar resmi, Bezeklik Resim 12: Minyatür örne¤i, Hoço 

Resim 13: Çad›r tepeli¤i, Paz›r›k 

Orta Asya Türk Çad›r Sanat› 

Göçebe bir kültüre sahip olan Türklerin 

konut ihtiyac›n› karfl›layan çad›rlar, Türk sanat eserlerinin 

ve yaflay›fl fleklinin bütün özelliklerini gösterir. 

Türk çad›r sanat› hakk›nda budist ma¤ara resimleri 

ve minyatürlü el yazmalar›ndan bilgi ediniyoruz. 

Bu çad›rlar a¤aç iskelet üzerine keçe kaplanarak 

yap›lm›fl, konik veya yuvarlak planl›, yurt ya 

da alac›k denilen çad›rlard›r. 

Çad›rlar›n içindeki eflyalar; yere serilen 

duvarlara as›lan hal› ve kilimlerdir. 

Alt›n levhalar veya keçe aplikeler, ahflap direkler, 

tepelikler çad›rlar›n d›fl süsleridir (Resim 13). 

Orta Asya Türk çad›r sanat› flekil ve dekorasyon 

aç›s›ndan kümbet mimarisini etkilemifltir. Büyük 

Selçuklular zaman›nda 13. yy.da yap›lm›fl Radkan 

ve Kiflmar kümbetleri bu etkileri gösterir. 

14

B. ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹ 

‹slamiyet dünyan›n önemli bir bölümüne yay›lm›fl evrensel dinlerden biridir. ‹slamiyetin 

do¤uflu ve yay›l›fl› tarihi bir olayd›r. 

Hz. Muhammed’in ölümünden (632) sonraki yüzy›l içinde islamiyet; Suriye, Kudüs, 

Mezopotamya, M›s›r, Kuzey Afrika ve ‹spanya’da yay›lm›flt›r. 

‹slam mimarisinin ilk örneklerine Mekke’de daha sonra di¤er islam ülkelerinde de rastlan›r. 

‹slam mimarisinin ibadet mekan› olarak oluflturdu¤u ilk cami yap›s›, etraf› çitle çevrili üstü 

kapal› basit mekand›r. Bunlar giderek geliflme göstererek büyümüfllerdir. 

I. Hz. Muhammed ve Dört Halife Devri (Erken Dönem ‹slam Sanat›): 

Hz. Muhammed döneminde yap›lan ilk camiler, küçük boyutlu ve mescit özelli¤inde olan 

yap›lard›r. Bunlar mimari ve süsleme özellikleri aç›s›ndan önem tafl›mazlar. 

Hz. Muhammed’in evi zaman içinde gelifltirilmifl, böylece ilk cami inflaas› gerçeklefltirilmifltir. 

Medine Camii olarak bilinen bu yap›; kare planl›, etraf› kerpiç duvarla çevrili sade bir 

camidir. 

Erken dönem ‹slam camilerinde Medine Camii flemas› tekrarlanm›flt›r. Dört halife devrinin 

en eski tarihli camileri Mezopotamya’da Basra (632), Kûfe (639), Fustat’da Amr (642) camileridir. 

Bu yap›lar kare ya da dikdörtgen biçimli, kûfe( çok destekli ve enlemesine yönelifl gösteren cami 

tipi) planl›d›r. 

II. Emevi Sanat›: 

Dört Halife devrinden sonra yönetime gelen ‹slam hanedan› (661 - 750) Emevîlerdir. ‹lk 

Emevî halifesi Muaviye; devlet merkezi de fiam’d›r. Emeviler devrinde ‹slam ülkelerinin s›n›rlar›; do- 

¤uda Türkistan, kuzeyde Azerbaycan, bat›da Akdeniz ve ‹spanya’ya kadar genifllemifltir. 

Emevîler fethedilen topraklar›n eski kültürlerinden etkilenmifllerdir. Mimaride antik ve Bizans, 

süslemede Sasani sanat› etkileri Emevî sanat›n› oluflturmufltur. 

a. Dinî mimari: Tunus, fiam, Kudüs gibi önemli 

kentlerde yap›lan Emevî camileri transept planl› yap›lard›r. 

(Transept; bir dini yap›da orta sahn› dik olarak kesen plana 

haç biçimi veren sah›n.) 

Kayrevan Seydi Ukba Camii (Tunus, 670-726): 

Mihraba dikey uzanan on yedi sah›n›n ortas›ndaki sah›n daha 

genifl ve yüksek yap›lm›fl bu da güney duvar›na paralel bir 

sah›nla kesiflmifltir. Bu iki sah›n›n kesiflti¤i bölümün üzeri kubbe 

ile örtülüdür. 

Orta sah›n›n girifl k›sm› üzerinde de baflka bir kubbe 

daha vard›r (Plan 1). 

‹ki s›ra revakl› avlunun kuzeybat›s›nda bulunan kare 

fleklindeki minare, yukar›ya do¤ru üç k›s›m hâlinde daralarak 

kule görüntüsünü al›r(Resim 14). 

Çini kaplamal› mihrap üzerinde bitkisel, geometrik 

desenler ve yaz›lar vard›r. Plan1: Kayrevan Seydi Ukba Camii 

15

Resim 14: Kayrevan Seydi Ukba Camii Resim 15: fiam Emeviye Camii 

fiam Emeviye (Ümeyye) Camii (706 - 714): Eser, Halife I. Velid taraf›ndan bir kilisenin kal›nt›lar›n›n 

üzerine yapt›r›lm›flt›r (Resim 15). Enine dikdörtgen caminin, güney duvar›na paralel üç 

sah›n ortadan dikey bir sah›nla kesilmifl, bu k›sma bir kubbe yerlefltirilmifltir. Caminin avlusunun üç 

taraf› revakla çevrili olup (Resim 16) yuvarlak revak kemerlerinin yüzeylerinde mozaik tekni¤inde 

resimler yap›lm›flt›r. Bu mozaiklerde konu olarak manzaralar, servi a¤açlar› ve köflkler gösterilmifltir. 

Kubbetü’s Sahra: Halife Abdülmelik taraf›ndan 692 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r(Resim 17). Yap›n›n 

plan›, iç içe geçmifl iki sekizgenden oluflmufltur. Merkezdeki sekizgenin üstü kubbe ile örtülüdür. 

Kubbe kasna¤›n›n içi çini mozaiklerle, yap›n›n d›fl› mermer ve renkli tafllarla kapl›d›r. Kanunî Sultan 

Süleyman zaman›nda onar›m geçiren caminin bozulan çinileri ‹znik çinileri ile de¤ifltirilmifltir. 

Resim 16: fiam Emeviye Camii avlusu Resim 17: Kubbetü’s Sahra, Kudüs 

Mescid-i Aksa: Halife Abdülmelik taraf›ndan Kudüs’te bir kilise kal›nt›s› üzerine 702 y›l›nda 

yapt›r›lm›flt›r. Mihrap duvar›na dikey uzanan sah›nlar, mihraba paralel bir sah›nla kesilmifl mihrap 

önü kubbe ile örtülmüfltür. 

16

. Sivil Mimari: Emevî sivil mimarisinin önemli yap›lar› olan çöl saraylar› halifeler taraf›ndan 

yönetim merkezleri d›fl›nda yapt›r›lm›fllard›r. 

Kuseyr Amra Saray›: Halife Velid taraf›ndan 8.yy.da Ürdün’de yapt›r›lm›flt›r(Resim 18). Bu 

küçük saray ‹ki bölümden oluflur. Birinci bölüm; üç sah›nl› kabul salonu, ikinci bölüm ise tonoz ile 

örtülü hamam k›sm›d›r (Plan 2). Büyük salon duvarlar›nda yer alan freskolarda; dans eden kad›n figürleri, 

av sahneleri ve hükümdarlar betimlenmifltir. 

Plan 2: Kuseyr Amra Saray›, Ürdün Resim 18: Kuseyr Amra Saray›, Ürdün 

Kasr’ül Hayr’ül Garbi (728): Halife Hiflam taraf›ndan fiam - Palmira yolu üzerinde yapt›r›lm›flt›r. 

Kare planl› yap›n›n bahçesinde han ve hamam kal›nt›lar› da bulunmaktad›r (Plan 3). 

Mozaiklerle süslenmifl sarayda; müzisyenler, bitki ve hayvan resimleri, av sahneleri konu 

olarak ifllenmifltir. 

Resim 19: Kuseyr Amra Saray› freskolar›-Ürdün Plan 3: Kasr’ül Hayr’ül Garbi, Ürdün 

17

Meflatta Saray› (743-744): Kudüs yak›nlar›ndad›r. Saray, kare planl› olup d›fl duvarlar› kulelerle 

desteklenmifltir (Resim 20). Yap›, çok say›da küçük oda ve salondan oluflur. 19. yy.da ortaya 

ç›kar›lan saray›n ön cephe kabartmalar›; bitkisel, geometrik ve stilize hayvan figürleri (kufl,aslan, 

grifon) ile süslüdür. Dünyaca ünlü bu kabartmalar›n tümü Berlin Müzesi’ndedir. 

Resim 20: Meflatta Saray›, avludan eyvana bak›fl, Kudüs 

H›rbetü’l- Mefcer ( 8. yy.): II.Velid döneminde yap›lm›fl sarayda yap›lan araflt›rmalarda; insan 

heykelleri stilize bitki motifleri ile hayvan kabartmalar›na(Resim 21) ve mozaik parçalar›na rastlanm›flt›r 

(Resim 22). 

Resim 21: H›rbetü’l Mefcer Saray› kabartmalar›, Ürdün Resim 22: H›rbetü’l Mefcer Saray› mozaikleri, Ürdün 

‹spanya’da Endülüs Emevî Mimarisi: 

Endülüs Emevîleri, 8. yy.dan 11. yy.a kadar Avrupa’n›n güneybat›s›nda, kültür ve uygarl›k 

alan›nda önemli eserler vermifllerdir. Baflkent Kordoba, mimari alanda Avrupa’n›n en önemli flehri 

olmufl, tafl kaplamal› yollar›, evleri ve resmî yap›lar›yla dikkati çekmifltir. Endülüs’te ‹slami etkilerin 

bölgesel malzeme ile birleflti¤i iki önemli eser; Kordoba Camii ve Elhamra Saray›’d›r. 

18

Kordoba Camii (786): I. Abdurrahman zaman›nda infla edilmifltir. Kordoba flehrinde bulunan 

kûfe planl› cami; mihrap duvar›na dikey uzanan dokuz sah›n ve revakl› avludan oluflur. Cami ayr› 

dönemlerde yap›lan eklerle büyütülmüfltür. Yap›n›n çat›s› ahflaptand›r. Yuvarlak yerine dilimli, sivri ve at 

nal› fleklinde kemerler yap›lm›fl (Resim 23), k›rm›z› tu¤la ve beyaz tafllar kemerler üzerinde almafl›k 

(belirli bir ritm içinde farkl› malzemeler kullan›larak oluflturulan duvar tekni¤i) tekni¤inde kullan›lm›flt›r. 

Mermer ve mozaik malzeme ile yap›lan süslemelerde, bitkisel motifler ve kûfî yaz› bulunmaktad›r. 

Resim 23: Kordoba Camii iç görünüm Resim 24: Elhamra Saray›, aslanl› havuz 

Elhamra Saray›: 9.yy.da ‹spanya’n›n Granada flehrinde bir tepe üzerine, kale - saray fleklinde 

kurulmufltur. Yap›, inflas›nda kullan›lan tu¤lalar›n k›rm›z› olmas› nedeni ile Arapça k›rm›z› anlam›na 

gelen ”Elhamra” ad› ile tan›n›r. Saray›n bölümleri, birbirine dikey uzanan iki avlunun etraf›nda 

s›ralanm›flt›r. Kullan›m amac›na göre yap› üç bölümden oluflur: 

1. Meflver : Sultan›n davalara bakt›¤› ve halk›n› kabul etti¤i bölüm. 

2. Divan : Resmî kabullerin yap›ld›¤› bölüm. 

3. Harem : Sultan ve ailesinin yaflad›¤› bölüm. 

Saray; divan ve haremdeki havuzlar, avlular içindeki a¤açl› bölümler, aslanl› çeflmelerle donat›lm›flt›r 

(Resim 24). Dilimli kemerler üzerindeki alç› kaplamalarda arabesk süslemeler, geometrik 

ve bitkisel motifler ile yaz› kullan›lm›flt›r. 

III. Abbasî Sanat› (750-1258): 

Emevilere son vererek halifeli¤i devralan Abbasîler döneminde Ba¤dat merkez yap›lm›flt›r. 

Abbasiler mimarl›k malzemesi olarak tu¤la ve kerpici kullanm›fllar, kûfe plan tipini camilerde uygulayarak 

revakl› avluyu ana mekâna eklemifllerdir. Sivri kemer formunu tercih eden Abbasîler, alç› 

dekor (Stuko) ve tu¤la diziliflleri ile yap›lar› süslemifllerdir. 

a - Dinî Mimari : 

Bu dönem dini yap›lar›nda; Samarra Ulu Camii, Ebu Dülef Camii ile ilk türbe örne¤i olan 

Kubbet- Üs Süleybiye, Kahirede Toluno¤lu Camii örnek verilebilir. 

19

Samarra Ulu Camii (848 - 852) : Abbasî halifesi Mütevekkil taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kûfe 

planl› yap›n›n mihrap duvar›na dik uzanan 25 sahn› vard›r (Plan 4). 

Plan 4: Samarra Ulu Camii Resim 25: Samarra Ulu Camii minaresi 

Avlunun kuzey cephesi üç, do¤u ve bat› cephesi dört s›ra revakl›d›r. Günümüze malviye 

fleklinde minaresi (Resim 25) ile tu¤la d›fl duvarlar› (Resim 26) kalm›flt›r. 

Y›k›lm›fl düz çat›s› kemersiz olarak sekiz köfleli payeler üzerine infla edilmifltir. Kaz›lar s›ras›nda 

bitkisel motifli alç› süslemeler ve mihraba ait çini mozaik parçalar› bulunmufltur. 

Resim 26: Samarra Ulu Camii d›fl duvarlar› Resim 27: Ebu Dülef Camii, Samarra 

Ebu Dülef Camii (861) : Samarra Ulu Camii’nin küçük ölçüde bir benzeri olan caminin duvarlar› 

kerpiçten olup minaresi malviye tipindedir(Resim 27). 

20

Toluno¤lu Camii (877 - 879) : M›s›r’da ilk Türk devletini kuran Toluno¤lu Ahmet taraf›ndan 

eski Kahire’de yapt›r›lm›flt›r. Kerpiç ve tu¤la malzeme ile yap›lan kûfe planl› camide mihrap duvar›na 

paralel befl sah›n vard›r (Plan 5). Yap›n›n düz çat›s› sivri kemerlerle birbirine ba¤lanm›fl payeler 

üzerine yerlefltirilmifltir. Minaresinin kaidesi kare, üst k›sm› ise malviye(spiral) tipindedir. Mermer sütunlu 

caminin k›rm›z› renkli tu¤lalar› alç› süslemelerle kaplanm›flt›r (Resim 28). 

Resim 28: Toluno¤lu Camii, avludan görünüm, Kahire Plan 5: Toluno¤lu Camii 

Kubbet’üs Süleybiye Türbesi (862) : ‹slam sanat›n›n ilk türbesi olan yap›, Samarra flehrindedir. 

‹ç içe iki sekizgen duvardan ve ortada bir kubbeden oluflan plana sahiptir. ‹ki sekizgen duvar 

aras›nda bir çevre koridoru bulunmaktad›r. Türbenin d›fl sekizgeninin her kenar›nda ve iç sekizgeninin 

karfl›l›kl› dört kenar›nda birer kap›s› olmak üzere oniki kap›s› vard›r. 

b- Sivil Mimari 

Halife Harun Reflid’in yapt›rd›¤› ilk planl› kent 

olan Ba¤dat’tan günümüze hiçbir iz kalmam›flt›r. Halife 

Mansur; 762 - 766 tarihleri aras›nda Dicle ›rma¤› kenar›nda 

yuvarlak planl› olarak Ba¤dat flehrini tekrar kurarak 

baflkent yapm›flt›r. Bu kentin kuzeyinde 838 - 883 y›llar›nda 

Samarra flehri kurulmufltur. Burada yap›lan kaz› ve 

araflt›rmalarda, Abbasî dönemine ait cami, saray, cadde 

ve evler ortaya ç›kar›lm›flt›r. Abbasi saraylar› plan olarak 

Emevî saraylar›na benzer. Emevî saraylar›ndaki tafl ve 

mozaik süslemeler yerini alç› dekorlara b›rakm›flt›r. 

Ukheydir Saray› (778): Halife el - Mansur taraf›ndan 

yapt›r›lan saray Kerbelâ yak›nlar›ndad›r. Girifl bölümü, 

tören avlusu ve kabul salonundan oluflan plan› Meflatta 

Saray›’na benzer. Sivri kemerlerin kullan›ld›¤› yap›n›n 

niflleri ve stuko (tutgalla kar›flt›r›lm›fl alç› ve mermer 

tozundan oluflturulmufl mermere benzer kar›fl›m)süslemeleri 

dikkat çekicidir (Resim 29). Resim 29: Ukheydir Saray› stuko, Samarra 

Balkuvara Saray› (854): Dicle Irma¤› kenar›ndaki saray›n etraf› surlarla çevrilmifltir. Tören 

salonlar›, arka arkaya s›ralanm›fl avlular› bulunan saray; ahflap, mermer, alç› stuko gibi farkl› malzemeler 

ile dekore edilmifltir. Freskolar› üzerinde insan ve kufl figürleri bulunur. 

21

IV. Fatimî ve Memlûk Sanat› 

M›s›r’da kurulan Fatimî ve Memlûk devletlerini ait çok say›da dinî ve sivil yap›lar bulunmaktad›r. 

Aralar›nda yaklafl›k bir yüzy›la yak›n zaman fark› bulunmas›na karfl›l›k, bu iki kültüre ait 

eserlerde malzeme, cephe düzenlemeleri, motif ve iflçilikte ortak özellikler görülmektedir. 

a. Fat›mî sanat›: M›s›rda kurulmufl olan Fat›mîler (910 - 1171); mimarl›k alan›nda önemli 

eserler vermifllerdir. Fat›mî dönemi mimarisinin en önemli özelli¤i tafl cephe düzenlemesidir. Cepheler 

sivri kemerler, istiridye niflli motifler ve mukarnaslarla hareketlendirilmifltir. Nifllerle süslenmifl 

cephelerin tafl iflçili¤i dikkat çekicidir. 

Mehdiye Camii (916): Tunus’daki yap›n›n plan› Kayrevan Seydi Ukba Camii’ne benzer. 

Mihraba dik, genifl orta sahn›n iki taraf›nda dörder sahn› bulunan caminin revakl› avlusuna at nal› 

fleklinde, üzerinde nifller bulunan bir kemerle girilir. Yap›da, antik tap›naklardan toplanan devflirme 

sütun ve sütun bafll›klar› kullan›lm›flt›r. 

Plan 6: El Ezher Camii, Kahire Resim 30: El Ezher Camii, Kahire 

El Ezher Camii (970): Kahire’deki yap›, M›s›r’› fetheden Kumandan Ezher taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 

Bugün üniversite olarak kullan›lan eserin plan› Toluno¤lu Camii’ne benzer. Camide mihrap 

duvar›na parelel uzanan befl sah›n dikey bir sah›nla kesilmifl, bu sahn›n iki ucuna birer kubbe 

yerlefltirilmifltir (Plan 6). Fat›mî döneminde infla edilmifl di¤er önemli camiler El Hakim ve El Akmer 

Camileridir (Resim 30). 

b. Memlûk sanat›: Memlûklar, M›s›r’da bir devlet kurarak (1250 - 1517), dinî ve sivil yap›lar 

oluflturmufllard›r. 

Fat›mî camilerindeki plan tiplerini devam ettiren Memlûklar; cami, flifahane, medrese ve türbe 

yap›lar›n› bir arada ya da ayn› yap›da birlefltirerek külliyeler meydana getirmifllerdir. 

Baybars Camii (1266): Sultan Baybars taraf›ndan, Kahire’de yapt›r›lan caminin bugün 

yanl›z duvarlar› ayakta kalm›flt›r. Toluno¤lu Cami’nin plan›na benzeyen transept planl› yap›da; mihrap 

duvar›na paralel alt› sah›n, üç dikey sah›nla kesilmifltir. Mihrap önü kubbeli olan caminin, dikdörtgen 

fleklindeki avlusu revaklarla çevrilidir. 

22

Sultan Kalavun Külliyesi (1285): Cami, medrese, türbe ve flifahaneden oluflan yap›lar toplulu¤udur. 

Cami ve dört eyvanl› medrese, dikdörtgen planl› olarak iç içe infla edilmifltir. Kare planl› 

kubbeli türbe ise bunlar›n yan›na yap›lm›flt›r. Kalavun Külliye’sinin plan› ve cephesi kar›fl›k bir üslup 

göstermektedir. Roman ve Gotik yap›lar›n› hat›rlatan cephesinde, at nal› ve çifte kemerli pencereleri 

vard›r. Camisinin mihrab› yaz› kufla¤› ile çevrilmifl, cephedeki sütunlar, sivri kemerler ve nifller, bitkisel 

motiflerle dekorland›r›lm›flt›r. 

Plan 7: Sultan Hasan Medresesi Resim 31: Sultan Hasan Medresesi, Kahire 

Sultan Hasan Medresesi (1356 - 1362): Kahire’deki yap›da dört eyvanl› plan uygulanm›flt›r. 

(Plan 7). Ana eyvan›n mescit olarak kullan›ld›¤› yap›ya Sultan Hasan’›n Türbesi birlefltirilmifl, 

önünden geçen yola uyum sa¤lamas› için portalin bulundu¤u cephe e¤imli yap›lm›flt›r (Resim 31). 

Plan› ve portali Selçuklu etkisindedir. Portalin yan›nda bulunan çifte minareler Erzurum ve Sivas’da 

yer alan çifte minareli Anadolu Selçuklu medreselerine benzerli¤i ile dikkati çeker. 

C) SELÇUKLU ÖNCES‹ TÜRK ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹: 

Asya’da kurulan ilk müslüman Türk devletleri olan Karahanl›lar ve Gaznelilerin yap›tlar›, 

Türk - ‹slam sanat›na öncü olmufllard›r. Bu dönemlere ait çok say›da dini ve sivil mimari yap›lar bulunmaktad›r. 

I. Karahanl› sanat›: Karahanl›lar (840 - 1212 ), Uygur Türkleri taraf›ndan Bat› ve Do- 

¤u Türkistan’da kurulmufl ilk Müslüman Türk devletidir. Merkezleri Balasagun flehri olan Karahanl›lar, 

Samano¤ullar› Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra bat›ya yönelerek Türklere Akdeniz ve Anadolu’nun 

yollar›n› açm›fllard›r. 

Türk kültür ve tarihi için önemli yaz›l› eserlerin verildi¤i bu dönemde yap›lan merkezî planl› 

camiler, türbe ve minareler Türk mimarisine örnek olmufl, süslemede alç› malzeme kullan›lmaya 

bafllanm›flt›r. 

23

a- Dinî Mimari 

Camiler: Bu dönem camilerinde, kubbenin yap›larda önemli bir mimari eleman olarak öne 

ç›kt›¤› görülmektedir. Bölgesel malzemeler olan kerpiç ve tu¤lan›n kullan›ld›¤› bu camiler, Osmanl› 

klasik mimarisinde M‹mar Sinan’›n gelifltirdi¤i merkezî planl› büyük camilerin ilk örnekleri olarak kabul 

edilirler. 

Plan 8: Hazer Degaron Camii, Buhara Resim 32: Hazer Degaron Camii, Buhara 

Hazer Degaron Camii (11. yy.): Buhara’daki cami kare planl›d›r. Yap›n›n merkezinde, dört silindirik 

ayak (paye) üzerine yerlefltirilmifl, sivri kemerlerin tafl›d›¤› bir kubbe bulunur (Plan 8). Köflelerdeki 

dört küçük kubbe aras›nda kalan duvarlarda kerpiç; paye, kubbe ve kemerlerde tu¤la kullan›lm›flt›r(Resim 

32). 

Plan 9: Talhatan Baba Camii, Merv Resim 33: Talhatan Baba Camii, Merv 

Talhatan Baba Camii (12. yy.): Merv flehrindeki cami dikdörtgen planl›d›r. Mihrap önü kubbesine 

geçifl tromplarla sa¤lanm›flt›r (Plan 9). Kubbeli mekân›n iki yan›na üstü çapraz tonozla örtülü 

bölümler eklenerek cami geniflletilmifltir.Tu¤la malzeme de¤iflik dizilifl flekilleri ile dekorasyon 

oluflturmufltur (Resim 33). 

24

Minareler: Abbasîlerle bafllayan, cami yap›s›ndan ayr› minare yapma gelene¤i, Karahanl›lar 

zaman›nda farkl› bir boyut kazan›r. 

Çokgen kaide üzerine silindirik gövdeli 

an›tsal minareler, tu¤la diziliflleri ile süslenmifltir. 

10 ve 12. yy.larda yap›lan bu minarelerden 

Özkent, Tirmiz Car Kurgan ve Buhara Kalan 

camii minaresi en önemlileridir. 

Özkent Minaresi: 11. yy.da Özkent’te 

yap›lm›flt›r. Minarenin kal›n tu¤la gövdesi genifl 

ve dar süsleme kuflaklar› ile çevrelenmifl, 

bunlar›n içine geometrik motifler yerlefltirilmifltir. 

Tirmiz Car Kurgan Minaresi (1108- 

1109): Sekizgen kaide üzerine yükselen minarenin 

on alt› yivli gövdesi; tu¤lalar›n yat›k, dikey 

ve zikzak dizilmesiyle dekorland›r›lm›flt›r. 

Buhara Kalan Camii Minaresi (1127): 

Tu¤la malzemeli minare, afla¤›dan yukar›ya 

do¤ru incelen silindir biçimindedir. Gövdesi geometrik 

kabartmal› bordürlerle süslenmifltir 

(Resim 34). Resim 34: Kalan Camii Minaresi, Buhara 

Medreseler: 

Karahanl› Döneminden kalan tek medrese yap›s› Semerkant - fiah Zinde yolundad›r. 1066 

tarihinde Tabgaç Bu¤ra Han taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Harap durumdaki medresede tu¤la malzeme 

kullan›lm›flt›r. Bu yap›, eyvanl› medreselerin ilk örne¤inin Karahanl›lar taraf›ndan yap›ld›¤›n› göstermektedir. 

Türbeler: 

Karahanl›lar an›tsal mezar mimarisine önem vererek, tu¤la malzeme ile kare planl›, kubbe 

ile örtülü, yüksek portalli mezar an›tlar› infla etmifllerdir. 

Resim 35: Ayfle Bibi Türbesi, detay, Talas Çizim 3: Arap Ata Türbesi kesiti, Tim 

25

Arap Ata Türbesi: Karahanl›lardan kalan en eski türbe olan yap›; Özbekistan’›n Tim flehrindedir. 

Kare planl› tu¤la yap›da kubbenin a¤›rl›¤› dört duvara verilmifl , girifl kap›s› oldukça yüksek tutulmufltur 

(Çizim 3). 

Ayfle Bibi Türbesi: 11. yy. sonunda Talas’ta infla edilmifl türbe, Sultan Alpaslan’›n k›z› ve 

Karahanl› hükümdar›n›n efli Ayfle Bibi Han›m’a aittir. Kare planl›, kubbe ile örtülü türbe portali, iki 

köfledeki minareleri ve s›rl› tu¤la dekorasyonu ile dikkati çeker (Resim 35). 

Sivil Mimari : 

1. Kervansaraylar (Ribatlar ) 

‹lk Türk kervansaraylar›n› Karahanl›lar infla etmifllerdir. Ribat ad› verilen bu yap›lar; s›n›rlarda, 

ticaret yollar›nda güvenlik ve konaklama ihtiyac›n› karfl›lamak için yap›lm›fllard›r. Savunma 

duvarlar›yla çevrili ribatlar; mescit, ambar, odalar, ah›r, gözetleme kulesi gibi bölümleri ile Türk mimarisinin 

gelifltirdi¤i önemli yap› tiplerindendir. 

Ribat-› Melik: Buhara - Semerkant yolu üzerindedir. Kervansaray, avlu çevresinde birbirine 

benzeyen odalardan meydana gelmifltir. Kerpiç ve tu¤la malzemeli yap›n›n güney cephe duvar› ve 

portali sa¤lam kalm›flt›r. 

Akçakale Kervansaray›: Merv - Amul yolunda 11.yy.da infla edilmifltir. Malzemesi kerpiç ve 

tu¤la olan kervansaray dört eyvanl› plana uygun olup, revaklarla çevrili iki avlusu vard›r. Bu gün 

güney cephe duvar› ile portali ayaktad›r (Resim 36). 

Dehistan Kervansaray›: 11. yy.da 

Türkmenistan’da yap›lm›flt›r. Kare planl› yap›n›n 

ortas›nda revakl› bir avlu bulunur. 

Kurtlutepe Kervansaray› (12. yy.): 

Kurtlutepe flehir harabelerinde bulunan yap›n›n 

plan›nda, önde avlulu k›s›m, arkada kapal› 

bölüm yer al›r (Plan 10). 

Bu plan, Anadoludaki Selçuklu kervansaraylar›n›n 

planlar› ile benzerlik gösterir. 

Resim 36: Akçakale Kervansaray›, cephe, Merv - Amul yolu 

26 

Plan 10: Kurtlutepe Kervansaray›

2. Saray Mimarisi 

11. yy. sonunda infla edilmifl, Karahanl› dönemine ait Tirmiz Saray›, avlulu ve dört eyvanl›d›r. 

Giriflin karfl›s›ndaki tonozla örtülü anaeyvan taht salonu olarak kullan›lm›flt›r. Duvar ve payeler; 

terrakota(de¤iflik renklerde, tu¤la ve kiremitden daha düzgün ince dokulu piflmifl toprak malzeme), 

renkli cam, madalyonlar ve rozetlerle süslenmifltir. Konu olarak kufllar ve süvari tasvirleri ifllenmifltir. 

II. Gazne Sanat›: 

Gazneliler; Afganistan, Horasan ve Kuzey Hindistan’da kurulan (962 - 1186) ve baflkentleri 

Gazne olan müslüman Türk devletidir. Gazneliler Sultan Mahmut zaman›nda; medrese, cami, kütüphane 

gibi sosyal ve dinî eserler yap›m›na h›z vererek eski Türk sanat› özelliklerini Hint ve islam 

sanatlar›yla birlefltirmifllerdir. 

a. Camiler: Son y›llarda yap›lan kaz›larda ortaya ç›kar›lan cami kal›nt›lar› Gaznelilerin, Karahanl›lar›n 

plan özelliklerini devam ettirdiklerini göstermifltir. Malzeme olarak ahflap kullanm›fllar, 

Anadolu’da 13. yy.da geliflen ahflap direkli camilere kaynak oluflturacak yap›lar infla etmifllerdir. 

Camilerine tu¤la üzerine kûfî (en eski köfleli ‹slam yaz›s›)kitabeler, çeflitli bitki motifleri ve geometrik 

flekillerden oluflan süslemeler yapm›fllard›r. 

Leflker-i Bazar Ulu Camii: 

Plan 11: Leflker-i Bazar Ulu Camii, Afganistan 

Afganistan’daki yap› 11.yy. da infla edilmifltir. 

Mihrap duvar›na paralel iki sah›n, mihrap önünde 

dikey bir sah›nla kesiflmifl ve üstüne kubbe yerlefltirilmifltir 

(Plan 11). 

Karahanl›lar ve Gazneliler an›t minareler 

yapm›fllard›r. Gazneli Sultan III. Mesud minaresinin 

(1115), alçak silindirik kaide üzerinde y›ld›z 

biçiminde yükselen gövdesi, çerçeve içine al›nan 

kûfî yaz›larla ve geometrik motiflerle süslenmifltir 

(Resim 37). 

b. Türbeler: Gazneli türbeleri kare 

planl›d›r ve kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçiflte 

trompun (kare planl› bir mekan›n üzerine kubbenin 

oturtulabilmesini sa¤layabilmek için köflelere 

yerlefltirilen geçifl ögesi) kullan›ld›¤› bu yap›lar›n, 

esas malzemesi tu¤lad›r. Süslemelerinde de tu¤lalar›n 

de¤iflik s›ralanmas›ndan oluflan bir dekor görülür. 

En önemli örnek Tus Valisi Aslan Cazib’in (997- 

1028) yapt›rd›¤› Sengbest flehrindeki türbesidir. 

27 

Resim 37: Sultan III. Mesud minaresi, Gazne

c. Saraylar: 

Leflker-i Bazar Saray› (1036): Afganistan’›n Bust flehrindeki yap›y› Sultan I. Mesud yapt›rm›flt›r. 

Dört eyvanl› plan›n uyguland›¤› sarayda temeller tu¤la, duvarlar kerpiçtir (Plan 12). En 

önemli bölüm tören ve kabul salonudur. Bu bölümde duvarlar›n üst k›sm› tu¤la diziliflleri ile süslenirken 

alt k›s›m Gazneli Sultan Mahmut’un askerlerini tasvir eden freskolarla süslenmifltir. Bunlar 

Uygur tap›naklar›nda görülen freskolarla benzerlik gösterir. Figürlerin elbiseleri detayl› flekilde verilmifl, 

aralar›na da bitkisel motifler ve kufl resimleri yerlefltirilmifltir. 

Sultan III. Mesud Saray› (1099 - 1115): Sultan III. Mesud taraf›ndan Gazne’de yapt›r›lan 

saray dört eyvanl›d›r. Avluyu çeviren tu¤la duvarlar›n üst taraflar›ndaki terrakota ve stuko kaplamalarda; 

sar›, k›rm›z› ve mavi renkli geometrik süslemeler, yaz›lar vard›r. Duvarlar›n alt taraflar›ndaki 

mermer kaplamalarda kitabeler bulunur. 

Plan 12: Leflker-i Bazar Saray› Resim 38: Ribat-› Mahi, Tûs-Serahs yolu 

d- Kervansaraylar: Gaznelilerin yaflad›¤› bölgenin co¤rafî özellikleri ve savafllar, ribat 

ad› verilen kervansaraylar›n sa¤lam olarak günümüze ulaflmas›n› engellemifltir. 

Bilinen tek yap› Ribat-› Mahi olup Tûs - Serahs yolunda 1019 - 1020 tarihlerinde Gazneli 

Sultan Mahmut taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim 38). Kervansaray, dört eyvanl› avlu etraf›nda s›ralanan 

mekânlardan oluflmufltur. Kare planl›, tu¤la süslemeli yap›; eyvan kubbe birleflmesinin, Büyük 

Selçuklulardan önce Gazneliler taraf›ndan gerçeklefltirildi¤ini göstermektedir. 

DE⁄ERLEND‹RME ÇALIfiMALARI 

1. Orta Asya Türk devletlerinde yer alan geleneksel el sanatlar›ndan bugün devam ettirilenler 

hangileridir? 

2. Uygur mimarisinde kullan›lan daha sonra Selçuklu ve Osmanl› mimarisinde gelifltirilen 

üst örtüye geçifl elemanlar› ve örtü sistemleri nelerdir? 

3. Emevî ve Abbasî sivil mimarisinin önemli yap›lar› olan çöl saraylar›n›n yap›m amaçlar› nelerdir? 

4. ‹slam sanat›nda önemli fonksiyonlar› bulunan külliyeler toplumdaki hangi ihtiyaçlar› 

karfl›lamak üzere yap›lm›fllard›r. 

28

OKUMA METN‹ 

Tac Mahal Türbesi 

TAC MAHAL 

Hindistan’›n kuzeyinde, Agra kenti yak›nlar›nda, Hint-Türk ‹mparatoru fiah Cihan’›n 

1631’de ölen kar›s› Begüm Mümtaz Mahal için yapt›rd›¤› büyük bir türbedir. 1666’da ölen fiah 

Cihan da burada gömülüdür. 

Tac Mahal, Camna Irma¤›’n›n güney k›y›s›nda, yüksek duvarlarla çevrili genifl bir 

bahçenin içindedir. Türbeye giden yol k›rm›z› kum tafl›yla döflelidir. Servi a¤açlar› aras›ndan 

geçen dört kanal türbenin önündeki büyük havuzda birleflir. Tac Mahal, biri k›rm›z› kum 

tafl›ndan 1.30 metre yüksekli¤inde, öteki beyaz mermerden 6 metre yüksekli¤inde iki kaidenin 

üzerine oturtulmufltur. Üstteki kaidenin köflelerinde üçer flerefeli, dantel gibi ifllenmifl dört 

minare yükselir. Minareler 39 metre yüksekli¤indedir. Ortada yer alan, beyaz mermerden, sekizgen 

biçimli türbe dünyan›n en büyük kubbelerinden biriyle örtülüdür. So¤an biçimli kubbenin 

üst kaideden yüksekli¤i 75 metredir. 

Çevresinde dört küçük kubbe daha vard›r. Türbenin içinde sekizgen planl› mekan›n 

ortas›nda, fiah Cihan ile Mümtaz Mahal’›n 2 metre yüksekli¤indeki lahitleri yer al›r.Türbenin iç 

duvarlar› de¤erli tafllardan kakmalarla bezenmifltir. Çeflitli ‹slam ülkelerinden gelen mimarlar›n 

kat›l›m›yla gerçeklefltirilen yap›n›n bafl mimar› Muhammed ‹sa Efendi’dir. Yap›m›na 1632’de 

bafllanan türbe 20 bini aflk›n iflçinin çal›fl›m›yla yaklafl›k 1650’de tamamlanm›flt›r. Yap›da çok 

say›da yap› ustas›ndan baflka kakmac› ve hattat gibi sanatç›lar da çal›flm›flt›r. 

29 

Temel Br›tann›ca Ans. 

Cilt 16 - Sayfa 293

2.ÜN‹TE 

BÜYÜK SELÇUKLU SANATI 

1. Büyük Selçuklu Devleti’nin s›n›rlar›n› ve etkilendi¤i kültürleri araflt›ran bir yaz› haz›rlay›n›z. 

2. Büyük Selçuklu döneminde hangi yap› türlerinin uyguland›¤›n› araflt›r›n›z. 

3. Kervansaraylar›n ticari ve kültürel iliflkiler aç›s›ndan tafl›d›klar› önem konusunda bir 

ödev haz›rlay›n›z. 

4. 44 Medreselerin Türk-‹slam Kültürüne katk›lar›n› s›n›fda tart›fl›n›z. 

Orta Asya’dan gelen O¤uz Türkleri, Selçuk Bey komutas›nda Horasan’da, Büyük Selçuklu 

Devleti’ni kurmufllard›r. S›ras›yla Arslan Yabgu, Tu¤rul Bey, Alparslan, Melikflah, Berkyaruk, Muhammed 

Tapar ve Sultan Sencer yönetiminde; ‹ran, Mezopotamya, Suriye ve Anadolu’yu alarak 

önce Niflabur, sonra Rey flehrini baflkent yapm›fllard›r. 

Büyük Selçuklular 1040 -1157 tarihleri aras›nda cami, medrese, türbe gibi birçok mimari 

eser meydana getirmifllerdir. Karahanl› ve Gaznelilerin sanat ve kültür alan›nda bafllatt›klar› geliflmeleri 

sürdürmüfl, mimaride dört eyvanl› plan› gelifltirerek; bu plan› cami, medrese ve kervansaraylarda 

da uygulam›fllard›r. 

M‹MAR‹ 

1. Dinî Mimari 

Büyük Selçuklular; ‹ran’da, Türk mimarisinde 

Karahanl›lar ve Gaznelilerle bafllayan mihrap önü 

kubbesinin önem kazand›¤› cami plan›n› gelifltirerek 

büyük camiler infla etmifllerdir. Yap› malzemesi olan 

tu¤lay› dekoratif bir anlay›flla kullanm›fllard›r. Selçuklular 

taraf›ndan meydana getirilen dinî yap›lar›n birço- 

¤u Mo¤ol istilas›yla yok olmufltur. 

Camiler 

M‹MAR‹ 

1. Dini Mimari 

2. Sivil Mimari 


‹sfahan, Zevvare, Ardistan, Damgan ve Kazvin’de 

yap›lan Büyük Selçuklu dönemine ait camiler; 

dört eyvanl› ve aç›k avlulu plan tipindedir. Plan 13: Isfahan Mescid-i Cuma 

30

Isfahan Mescid-i Cuma (1121): Caminin en önemli k›s›mlar› Melikflah zaman›nda, 1072 - 

1092 tarihleri aras›nda yap›lm›flt›r. 1121 tarihinde yanan tarihî camiyi Selçuklu sultan› Sencer 1157 tarihinde 

tekrar yapt›rm›flt›r. De¤iflik zamanlarda yap›lan onar›mlarla günümüze kadar gelen yap›, medrese 

- cami birlefliminin ve dört eyvanl› cami tipinin ilk örne¤idir. Ana eyvan›n arkas›ndaki mihrap önü 

mekan› kubbe ile örtülüdür (Plan 13). Caminin iki yan›nda yer alan tu¤la minareler zengin dekorludur(Resim 

39). 

Resim 39: Isfahan Mescid-i Cuma Plan 14: Zevvare Mescid-i Cuma 

Zevvare Mescid-i Cuma (1136): ‹ran’da Büyük Selçuklu camileri ile bafllayan yeniliklerin 

tamam›n› üzerinde bulunduran cami, mihrap önü kubbesini dört eyvanl› plan ile kaynaflt›ran en 

önemli eserdir (Plan 14). Kubbeye geçifl kavsaral› tromplarla sa¤lanm›flt›r. 

Ardistan Mescid-i Cuma: ‹ran’da 1158 - 1160 tarihlerinde infla edilen yap›; mihrap önü kubbeli 

ve dört eyvanl› plan tipindedir. Süslemede alç› ve tu¤la malzeme kullan›lm›flt›r (Resim 40). 

Damgan Mescid-i Cuma: En eski Selçuklu yap›s› olan camiden; Tu¤rul Bey zaman›nda yap›lm›fl 

olan 1058 tarihli minare kalm›flt›r. 

Selçuklular›n ilk çinili mimari eseri olan minarede; tu¤lalar geometrik motiflidir. Mavi ve 

firuze renkli çinilerden oluflmufl kûfî yaz›l› bir kitabesi vard›r. 

Resim 40: Ardistan Mescid-i Cuma tu¤la süslemeleri Resim 41: Kazvin Mescid-i Cuma 

31

Kazvin Mescid-i Cuma: 12. yy. bafllar›nda Melikflah’›n o¤lu Ebu fiüca Muhammed taraf›ndan 

yapt›r›lm›flt›r (Resim 41). Eyvanl› ve aç›k avlulu plandan oluflan caminin ana malzemesi 

tu¤lad›r. Geçiflin tromplarla sa¤land›¤› mihrap önü kubbesi bitkisel motifli yaz› frizleri ile süslenmifltir. 

Medreseler 

Büyük Selçuklular Döneminde yap›lan bu 

ö¤retim kurumlar›, genifl bir devlet teflkilat› hâline 

getirilmifltir. Devlet memurlar› bu yat›l› okullarda 

yetifltirilmifltir. Bunlardan ilki Niflabur’da kurulmufltur. 

Daha sonra Ba¤dat, Tûs, Basra, Isfahan, Herat 

ve Belh flehrinde medreseler yap›lm›flt›r. 

Vezir Nizamülmülk taraf›ndan 11.yy. bafl›nda 

kurulan Ba¤dat Nizamiye Medresesi‘nden 

bugüne hiçbir fley kalmam›flt›r. Büyük Selçuklular›n 

Hargird ve Rey flehirlerinde infla ettikleri 

medreseler, kare planl› bir avlunun her kenar›n›n 

ortas›na yerlefltirilmifl, tonozlu eyvanlardan oluflur. 

Karahanl› ve Gazneliler zaman›nda Horosan’da 

gelifltirilen dört eyvanl› plan›; önce medrese, 

sonra da camilerde uygulam›fllard›r. Plan 15: Rey Medresesi 

Rey Medresesi (11. yy.): Melikflah devrinde yap›lm›flt›r. Kare planl› bir avlu çevresinde dört 

eyvan›n yer ald›¤› medresede, ders yap›lan eyvanlar aras›nda kalan odalar, ö¤rencilere ayr›lm›flt›r 

(Plan 15). 

Hargrid Medresesi: Melikflah zaman›nda yap›lan medrese büyük ölçüde harap olmufltur. 

Günümüze tonozu y›k›lm›fl bir eyvanla, kare avlunun çevresindeki eyvan duvarlar›n›n bir k›sm› ulaflm›flt›r. 

Sar› renk tu¤ladan, yüksek kabartma olarak yap›lm›fl çiçekli kûfî kitabesi Tahran Müzesi’ndedir. 

Mezar An›tlar› 

Büyük Selçuklu mezar an›tlar›, Kümbet 

ve türbe olmak üzere iki de¤iflik formda infla edilmifltir. 

Mezar yap›lar›n›n kare veya çokgen gövde 

üzerine kubbe ile örtülü olanlar›na türbe, silindirik 

veya çokgen planl› bir gövde üzerine konik 

ya da piramidal çat›dan oluflanlar›na kümbet 

ad› verilir. Üst örtü sistemleri ne olursa olsun iç k›s›mda 

ikinci bir kubbe yer al›r. Kümbetlerin merdivenle 

inilen bodrum k›s›mlar›, mezar odas› olarak 

kullan›l›rken, mihrap bulunan üst kat mescit 

niteli¤i tafl›r. 

Genellikle tu¤lan›n yap› ve süsleme malzemesi 

olarak kullan›ld›¤› Büyük Selçuklu mezar 

an›tlar›n›n en önemli örnekleri flunlard›r: 

32 

Plan 16: Kümbed-i Surkh, Meraga

Kümbed-i Surkh (Meraga 1147): Kare planl›, üzeri içten kubbe, d›fltan konik çat› ile örtülmüfltür 

(Plan 16). Yap›ya ismini veren k›rm›z› tu¤lalar, dekoratif bir anlay›flla yan yana getirilmifltir. 

Horasan’da Radkan (Resim 42) ve Kiflmar kümbetleri eski Türk çad›rlar›n›n tu¤ladan yap›lm›fl 

örnekleri olarak kabul edilirler. 

Bu kümbetlerin mimari biçimlerinin yan› s›ra, gövde üzerindeki süslemeleri ve konik çat›n›n 

saçak süsleri Türk çad›rlar›n›n üzerindeki bezemelerle benzerlikler gösterir. 

Resim 42: Radkan Kümbeti, Horasan Resim 43: Sultan Sencer Türbesi, Merv 

Sultan Sencer Türbesi (Merv 1157): Son Selçuklu sultan› Sencer için yap›lm›flt›r (Resim 

43). Mimar›, Muhammed Ats›z olan eser; Büyük Selçuklu mezar an›tlar›ndaki geliflmenin son basama¤›d›r. 

Sultan Sencer Türbesi, Selçuklu türbe mimarisinin o zamana kadar gerçeklefltirdi¤i geliflme 

ve yenilikleri bir arada toplar. Tu¤la malzeme ile yap›lan türbe, kare planl› gövde üzerinde galerilerin 

çevreledi¤i üst bölümü örten iç içe iki kubbeden meydana gelmifltir. Restore edilen türbenin 

d›fl kubbesine geçifl tromplarla sa¤lanm›fl, kal›n duvarl› olarak infla edilmifl türbenin süslemelerinde, 

firuze renkli s›rl› tu¤lalar kullan›lm›flt›r. 


Karahanl› ve Gaznelilerde oldu¤u gibi Büyük Selçuklular da ticaret kervanlar›n›n geçti¤i yollar 

üzerinde, güvenli¤i sa¤lamak, konaklama ihtiyac›n› gidermek amac›yla ribat ad› verilen kervansaraylar 

infla etmifllerdir. 

Ribatlar (Kervansaraylar) 

Selçuklu ribatlar› dört eyvanl› plana uygun olarak yap›lm›flt›r. Portalleri tu¤la süslemelidir. 

Ribat-› Anuflirvan (12. yy): Tu¤rul Bey zaman›nda infla edilmifltir. Damgan, Simnan yolu 

üzerindedir. Kare planl› yap›n›n revakl› avlusu, dört eyvan› ve avlu etraf›nda s›ralanan odalar› bulunmaktad›r. 

Yap› d›fltan kulelerle desteklenmifltir. 

Ribat-› Zafarani (12. yy) : Melikflah zaman›nda Niflabur - Sebzevar yolunda infla edilmifl 

yap›, dört eyvanl› bir avluya simetrik olarak s›ralanm›fl odalardan oluflmaktad›r. Giriflin sa¤›nda, camisi 

de bulunan ribat bugün tamamen harap olmufltur. 

33

Resim 44: Ribat-› fierif portali Plan 17: Ribat-› fierif 

Ribat-› fierif (1114 - 1115): Terken Hatun taraf›ndan Niflabur-Merv yolu üzerinde yapt›r›lm›flt›r 

(Resim 44). Selçuklu kervansaraylar›n›n en önemli örne¤i olan yap› iki bölümden oluflmufltur. 

Birinci bölüm dört eyvanl› avlu çevresinde s›ralanm›fl mekânlardan meydana gelirken, ikinci bölüm 

bunun önündeki dikdörtgen avludur (Plan 17). D›fl görünüflü kaleye benzeyen yap›n›n içi saray gibi 

zengin dekorludur. 

Saraylar: Merv flehrinde kale içindeki kal›nt›lar, saraylar hakk›nda fikir vermektedir. Buradaki 

saray; dört eyvanl› plan›n uyguland›¤›, 50 odal›, etraf› sur ve hendeklerle çevrili bir yap›d›r. 

Süsleme Sanat› 

Selçuklu mimarisinin ana malzemesi olan 

tu¤la, bu özelli¤ini süsleme sanat›nda da göstermifltir. 

Tu¤la diziliflleri ile dekoratif bir yüzey oluflturulmufl; 

y›ld›z, baklava dilimi, haç, çokgen gibi motifler 

geometrik anlay›flla bir araya getirilmifltir (Resim 

45). Kûfî yaz› ile kaynaflt›r›lm›fl firuze renkli 

s›rl› tu¤lalar, k›rm›z› ve sar› tu¤lalar aras›nda güzel 

komposizyonlar oluflturmufltur. 

‹ç yüzeylerde kullan›lan alç› kaplamalar; 

av sahneleri, saray e¤lenceleri, hayvan figürleri 

ile bunlar aras›na yerlefltirilmifl bitkisel süslemelerden 

meydana gelmifltir. Selçuklular, köfleli ve yuvarlak 

yaz› formlar›n› terrakotalar ve stukolar üzerinde 

baflar›yla uygulam›fllard›r. Resim 45: Tu¤la diziliflleri ile oluflturulan süsleme 


1 - Büyük Selçuklu mimarisinde kullan›lan malzeme ve yap› türleri nelerdir? 

2 - Büyük Selçuklular›n gelifltirdikleri cami tipi ve bunun önemli örnekleri hangileridir? 

3 - Kümbet ve türbe yap›lar›n›n fark›n› belirterek birer örnek veriniz. 

4 - Selçuklu ribatlar› hangi amaçlarla yap›lm›flt›r? Önemli ribatlar hangileridir? 

5 - Büyük Selçuklu mimarisinde kullan›lan süsleme teknikleri nelerdir? 

34

3.ÜN‹TE 

TÜRK‹YE SELÇUKLU SANATI 

TÜRK‹YE SELÇUKLU SANATI 

Merkezi Konya olan Türkiye Selçuklu Devleti, 1077 - 1308 tarihleri aras›nda Anadolu’da önemli sanat 

eserleri meydana getirmifltir. Türkiye Selçuklu sanat›; Karahanl›, Gazneli ve Büyük Selçuklu sanatlar›ndan 

ve Anadolu’da daha önce yaflam›fl uygarl›klardan etkilenmifltir. Anadolu Selçuklular› bat›ya do¤ru 

ilerlerken do¤uda Büyük Selçuklulara ba¤l› Türk beylikleri kurulmufltur. Anadolu’da ilk Türk 

mimari eserlerini meydana getiren beylikler ve yerleflim alanlar› flöyledir: 

Daniflmentliler(1080-1178); Sivas, Kayseri ve Malatya. Mengücekliler(1080-1228); Tokat, 

Niksar, Erzincan, Kemah ve Divri¤i. Saltuklular(1072-1202); Erzurum. Artuklular(1102-1409); Diyarbak›r, 

Mardin, Harput ve Hasankeyf. 

I. Dinî Mimari 

Camiler 

M‹MAR‹ 

1. Dinî Mimari 



1. Türkiye haritas› üzerinde Anadolu Selçuklular›n›n yerleflim bölgesi ve merkezlerini iflaret- 

leyiniz. 

2. Çevrenizde Türkiye Selçuklu Döneminden kalma eser olup olmad›¤›n› araflt›r›p, tart›fl›n›z. 

3. Türkiye Selçuklular›n›n mimariye ve süsleme tekni¤ine getirdikleri yenilikler nelerdir? 

Araflt›r›n›z. 

4. Türkiye Selçuklu yap›lar›nda yer alan portallerin, tafl süslemelerinde kullan›lan motif ve 

figürlerin ne olduklar›n› araflt›r›n›z. 

13.yy.dan itibaren ahflap direkli ve tafl destekli camiler yap›lmaya bafllanm›flt›r. Bu dönemde 

uygulanan plan tipleri ve bu tiplerin önemli örnekleri flunlard›r: 

1 - Transept planl› camiler: Mihraba yönelik dik bir sahn›n kesti¤i yatay sah›nlardan oluflan 

camilerdir (Plan 18). Bu tipin en önemli örne¤i Diyarbak›r Ulu Cami’dir. 

35

Resim 46: Diyarbak›r Ulu Camii, avludan yap›n›n kuzey cephesine bak›fl Plan 18: Diyarbak›r Ulu Camii 

Diyarbak›r Ulu Camii (1091 - 1092): Anadolu’da yap›lm›fl Türk camilerinin ilkidir. Yap›, 

fiam Emeviye Camii’nde kullan›lan plan›n kubbesiz daha sade bir örne¤ini oluflturur. Transept planl› 

caminin mihrap duvar›na paralel olarak uzanan üç sahn› vard›r. Bunu; tam ortas›ndan dikey olarak 

uzanan genifl bir sah›n keser. Bu sah›n sivri ahflap çat› ile örtülüdür. Avlusu bir s›ra revakl› (Resim 

46) ve minaresi kare planl›d›r. 

2 - Kûfe planl› camiler: ‹slam sanat›n›n ilk cami tipini oluflturan bu yap›lar›n içi, birbirine 

eflit aral›kl› sütun dizileri ile sah›nlara ayr›lm›flt›r. Sivas Ulu Camii ve Konya Alâeddin Camii bu plan 

tipinin önemli örnekleridir. 

Resim 47: Konya Alâeddin Camii, d›fl görünüfl Plan 19: Konya Alâeddin Camii 

Konya Alâeddin Camii: Konya’da Alâeddin Tepesi’nde bulunan caminin yap›m›na 1155’ 

te Sultan Rüknettin zaman›nda bafllanm›fl, 1220’de Alâeddin Keykubat zaman›nda bitirilmifltir. Yap›m 

malzemesi kesme tafl olan caminin kubbesi tu¤ladand›r. 

Yap›, düzgün olmayan dikdörtgen kuruluflta olup üç aflamada tamamlanm›flt›r (Plan 19). Caminin 

ilk bölümü kûfe planl›d›r. Bu bölüm mihrap duvar›na paralel yedi sah›ndan oluflmufltur. Üzeri 

düz bir çat› ile örtülüdür. ‹kinci bölüm transept planl›d›r. Bu bölümde yer alan kubbenin içi tamam›yla 

mozaiklerle kapl› iken bugün yaln›z Türk üçgenlerinin üzerindekiler kalm›flt›r. 

Caminin 1155 tarihli abanoz a¤ac›ndan yap›lma minberi en eski Selçuklu eseridir(Resim 

47). Mimari ve süslemeler bak›m›ndan caminin en önemli k›sm› do¤u cephesi ile kubbeli mekând›r. 

D›fl cephede yer alan portaller iki renkli kesme tafl ve mermer iflçili¤i aç›s›ndan dikkat çeker. Avlusunda 

bulunan iki kümbetten birisi II. K›l›çaslan’a ait olup di¤eri tamamlanamam›fl bir yap›d›r. 

36

3 - Bazilikal planl› camiler: Dikine dikdörtgen planl› bu camilerde mihrap k›sa kenara yerlefltirilmifl, 

orta sah›n di¤erlerinden genifl tutulmufltur. Bu tipin en önemli örne¤i; Divri¤i Ulu Camii ve fiifahanesi’dir. 

Divri¤i Ulu Camii ve fiifahanesi (1228 - 1229): Mengüceklilere ait olan Divri¤i Ulu Camii ve 

fiifahanesi dikdörtgen planl›d›r. Güney duvar›na dikey uzanan befl sah›ndan meydana gelen caminin 

orta sahn› daha genifl ve yüksektir. Sah›nlar›n üzeri iki kubbe ve çeflitli tonozlarla örtülüdür (Plan 20). 

Mihrap önü kubbesi d›fltan piramidal çat›l› olan caminin düz duvarlar›, zengin tafl ifllemeli dört portalle 

hareketlendirilmifltir. 

Plan 20: Divri¤i Ulu Camii Resim 48: Divri¤i Ulu Camii, kuzey portali 

Kuzey cephedeki anaportalinde (Resim 48) birbirine ba¤l› iri yaprak motifleri, sivri kemerli bir nifl 

içine yerlefltirilmifltir. Bat›daki flifahane portali; genifl sivri kemer içinde iri bitkisel motifli olup ay ve günefli 

sembolize eden iki genç k›z kabartmas›yla süslenmifltir. Caminin bat› duvar›ndaki portali kabartma bitkisel 

motifler ile tekstil özellikleri gösterirken, sonradan pencereye çevrilen do¤u portalinde geometrik motifler 

görülür. 

Kapal› avlulu medrese tipinde yap›lm›fl flifahane dört eyvanl›d›r. Portalin üzerinde palmet ve 

bitkisel motifler yer al›r. 

4- Eyvanl› camiler: Bu plan› gösteren camiler, Büyük Selçuklu gelene¤ini devam ettiren yap›lard›r. 

Eyvanl› camilerde avlu yap›n›n içine al›nm›fl ve etraf› revaklarla çevrilmifltir. Mihrap bölümü, 

üzeri kubbe ile örtülü bir eyvan görünümündedir. Bu plan tipinin en önemli örne¤i Malatya Ulu Camii’dir. 

Malatya Ulu Camii (1224): Eser, ‹ran’da yap›lm›fl Büyük Selçuklu camilerinin plan ve tu¤la 

mimarisiyle benzerlikler gösterir (Resim 49). Dikdörtgen planl› camide mihrap önü kubbesi ve revakl› 

iç avluya aç›lan eyvan d›fl›ndaki k›s›mlar tonozlarla örtülmüfltür (Plan 21). Eyvan ve revaklar› 

çini mozaik süslü olan cami, Alâeddin Keykubat taraf›ndan yapt›r›lm›fl, daha sonraki dönemlerde ekleme 

ve onar›mlarla özgünlü¤ünü kaybetmifltir. 

37

Plan 21: Malatya UluCamii Resim 49: Malatya UluCamii 

Türkiye Selçuklular›na ait di¤er tafl destekli önemli camiler; Ni¤de Alâeddin Camii, Kayseri 

Hac› K›l›ç Camii, Kayseri Huant Hatun Külliyesi Camii, Amasya Burmal› Minare Camii ve Amasya 

Gök Medrese Camii’dir. 

Türkiye Selçuklu Mimarisinde Ahflap Destekli Camiler 

Resim 50: Afyon Ulu Camii, iç görünüm. 

A¤aç direkler üzerine düz bir çat› ile örtülü camiler, 

Karahanl› ve Gazneliler zaman›nda oldu¤u gibi 

Türkiye Selçuklu camileri aras›nda ayr› bir grup oluflturur. 

Bu camiler kûfe ve bazilikal plan tipinde yap›lm›fllard›r. 

Renkli kalem iflleri, çini mozaik mihraplar 

ve daha önce baflka yap›larda da kullan›lm›fl (flpolyen) 

sütun bafll›klar› camilerde süslemenin esas›n› 

oluflturur. 

Konya Sahip Ata Camii (1259): Türkiye Selçuklular›n›n 

bilinen en eski ahflap destekli camisi olan yap›; 

çifte minareli bir portalle d›flar› aç›l›r. Hanikâh(tekke 

ve misafirhanenin bir arada infla edildi¤i 

yap›) ve türbe eklenmesi ile bir külliyeye dönüfltürülmüfltür. 

Cami; günümüze kalan çini mihrab›, tafl oymac›l›¤›n›n 

en güzel örneklerinden olan portali, birinin 

üst k›sm› y›k›lm›fl tu¤la ve çini süslemeli iki minaresiyle 

dikkati çeker. 

Afyon Ulu Camii (1272): 1341 y›l›nda, Karamano- 

¤ullar› zaman›nda onar›m görmüfltür. Kûfe planl›d›r. Mihrap 

duvar›na dikey olarak uzanan dokuz sah›n ve k›rka 

yak›n mukarnasl› a¤aç direkleri olan cami (Resim 50), 

düz bir çat› ile örtülmüfltür. 

38

Resim 51: Aslanhane Camii portal ve minaresi Resim 52: Beyflehir Eflrefo¤lu Camii 

Ankara Aslanhane Camii (1290): Yap› güney duvar›na dik uzanan befl sah›ndan oluflmaktad›r. 

Ortadaki sah›n daha genifl ve yüksektir. Yap›n›n çat›s›, flpolyen bafll›kl› a¤aç direkler üzerine 

yerlefltirilmifltir. Mihrap üzerinde firûze, mor çini mozaik ile alç› süslemeler bulunur. Caminin minberi 

ahflap iflçili¤i ile dikkat çeker. Portale bitiflik olan minaresi tu¤la dekorludur. (Resim 51) 

Beyflehir Eflrefo¤lu Camii (1298): Ahflap camilerin önemli örne¤ini temsil eden bazilikal 

planl› bir yap›d›r (Plan 22). Güney duvar›na dikey 

uzanan yedi sah›n, k›rk sekiz a¤aç direk 

üzerine oturan düz bir çat› ile örtülmüfltür (Resim 

52). 

Orta sah›n daha genifl ve yüksek yap›lm›fl, 

mihrap önü kubbesi d›fltan piramidal bir çat› 

ile örtülmüfltür. Yap›da tafl ve a¤aç ifllemeleri, 

kalem iflleri, çini mozaik süslemeler yer alm›flt›r. 

Sivrihisar Ulu Camii: Ahflap direkler 

üzerine oturan önemli bir cami de 14. yy.da yap›lm›fl 

kûfe planl› Sivrihisar Ulu Camii’dir. Avlusu olmayan 

yap›, kûfe plan tipinin farkl› bir uygulamas›d›r. Plan 22: Eflrefo¤lu Camii, Beyflehir 

Türkiye Selçuklu Medreseleri 

Selçuklular Anadolu’ya geldikten sonra zaman içinde askerî ve siyasi birli¤i sa¤lam›fllar, e¤itim 

ö¤retim amaçl› medreseler yapm›fllard›r. 

Medreseler; din, felsefe, matematik, hukuk, tarih, t›p ve astronomi gibi bilimlerin okutuldu¤u 

ö¤retim kurumlar›d›r. Selçuklular, yapt›klar› bu medreselerde ülkenin her yöresinden gelen ö¤rencilere 

ö¤retim olana¤› sa¤lam›fllard›r. Anadolu Selçuklu medreseleri iki plan tipinde incelenir: 

a. Kapal› Avlulu (Kubbeli) Medreseler 

b. Aç›k Avlulu (Eyvanl›) Medreseler 

Kapal› avlulu medreselerde avlu kubbe ile örtülü iken; aç›k avlulu medreselerde avlu üstü 

aç›k b›rak›lm›flt›r. An›tsal portaller, ana eyvan, k›fll›k dershane, ö¤renci odalar› gibi kullan›m bölümleri 

her iki grupta da yer al›r. Medreseyi yapt›ran kiflilerin türbeleri yap›n›n bir bölümü fleklinde ya 

da medreseye bitiflik olarak yap›lm›flt›r. 

39

Kapal› Avlulu Medreseler : 

Plan 23: Tokat Ya¤›basan Medresesi 

Tokat Ya¤›basan Medresesi (1157): Daniflmendli Ya¤›basan 

taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kapal› avlulu medreselerin ilk örne- 

¤i olan yap›, moloz tafltan infla edilmifl ve tromplu kubbesi d›fl›nda 

harap olmufltur. Büyük kubbe iki yanda dar eyvanlara, di¤er 

yanlarda duvarlara oturmaktad›r (Plan 23). Avluyu çevreleyen tonozlu 

odalara birer kap› aç›lm›flt›r. 

Konya Karatay Medresesi (1251): Kareye yak›n bir alan› 

kaplayan medresede, tafl ve mermer malzeme tu¤la ile birlikte 

kullan›lm›flt›r. Avluya aç›lan ana eyvan›n iki yan›nda kubbeli 

ders odalar›, merkezdeki kubbeli avlunun iki yan›nda tonozlu 

ö¤renci odalar› yer al›r (Plan 24). Kubbe ortas›ndaki 

aç›kl›¤›n tam alt›na bir havuz yap›lm›flt›r. 

Resim 53: Konya Karatay Medresesi, avluyu örten kubbenin üzerindeki çiniler Plan 24: Konya Karatay Medresesi 

Karatay Medresesi’nin kubbelerinde, eyvan duvarlar›nda ve tonozunda çini mozaik süslemeler 

dikkat çeker (Resim 53). Firuze ve lacivert renkli mozaik çinilerle yap›lm›fl iri geometrik y›ld›zlarla, 

gökyüzü canland›r›lm›flt›r. Karatay Medresesi günümüzde Anadolu Selçuklu Dönemi Çini 

Eserler Müzesi olarak kullan›lmaktad›r. 

Konya ‹nce Minareli Medrese (1258): Bu medresede 

tafl ve tu¤la malzeme kullan›lm›flt›r (Resim 54). Tafl 

kabartmalarla süslü portalden yap›ya girildikten sonra, merkezî 

kubbeli avlu, avlunun iki yan taraf›nda ö¤renci odalar›, 

karfl›da ana eyvan ve kubbeli ders odalar› yer al›r. Tafl süslemecili¤inin 

yan› s›ra kubbenin içi, s›rl› tu¤la dekorludur. 

Ad›n› ald›¤› iki flerefeli, ince uzun kesme tafl kaideli tu¤la 

minaresi, 1902 y›l›nda y›ld›r›m düflmesi nedeniyle birinci 

flerefeye kadar y›k›lm›flt›r. 

Kapal› avlulu medreselerin di¤er örnekleri; Afyon 

Çay Tafl Medrese ve gözlem evi olarak yap›lan K›rflehir Cacabey 

Medresesi’dir. 

Resim 54: Konya ‹nce Minareli Medrese 

40

Aç›k Avlulu Medreseler : 

Konya S›rçal› Medrese (1242): Dikdörtgen bir alan› kaplayan medresede malzeme olarak 

tafl ve tu¤la kullan›lm›flt›r. Kesme tafl cephede d›flar›ya ç›k›nt› yapan portal; geometrik süslemeleri, 

mukarnasl› iki küçük penceresi ve kitabesi ile dikkat çeker (Resim 55). Portalden revakl› avluya geçilir. 

Avlunun etraf›nda iki katl› ö¤renci odalar›, ana eyvan ve kubbeli odalar vard›r. Yap›, aç›k avlulu 

medreselerin en büyüklerindendir. Ana eyvan›n güney duvar›ndaki mihrapta ve di¤er duvarlar›nda 

dört renkli, geometrik motifli çini süslemeler vard›r. 

Resim 55: Konya S›rçal› Medresesi, avludan ana eyvana bak›fl Plan 25: Sivas Gök Medrese 

Sivas Gök Medrese (1271): Medrese ad›n› portalin iki yan›ndaki s›rl› tu¤la dekorlu iki minaresinden 

al›r (Plan 25). Portali Anadolu Selçuklu tafl iflçili¤inin en zengin örneklerinden biridir (Resim 

56). Dört eyvanl› olarak yap›lan medresenin portal kemerinin iki taraf›nda, on iki hayvan bafl›n› gösteren 

kabartmalar (geyik, bo¤a, koyun, tavflan, kufl, y›lan vb.) eski Türk hayvan takviminden al›nm›flt›r. 

Erzurum Çifte Minareli Medrese (1277): Anadolu’nun en büyük medresesidir (Resim 57). 

‹ki katl› dört eyvanl› yap›, Anadolu Selçuklu medrese mimarisinin bütün özelliklerini gösterir. Ana eyvan›na 

sonradan bir kümbet eklenmifltir. Portal ve revaklarda tafl kabartma olarak bitkisel motifler, 

stilize ejder bafllar› ve çift bafll› kartal görülür. 

Kayseri Çifte Medrese, Sivas Çifte Minareli Medrese, Sivas Buruciye Medresesi de aç›k avlulu 

(eyvanl›) medreselerin di¤er önemli örnekleridir. 

Resim 56: Sivas Gök Medrese Resim 57: Erzurum Çifte Minareli Medrese 

41

Mezar An›tlar›: 

Türkiye Selçuklu mezar an›tlar›, Büyük Selçuklular zaman›nda infla edilmifl türbe ve kümbet 

yap›lar› ile ayn› plan özelliklerini gösterirler. 

Tercan Mama Hatun Kümbeti (13. yy.): Anadolu’daki önemli mezar an›tlar›ndan biri olan 

kümbet, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r (Resim 58). Plan özellikleri aç›s›ndan tek örnektir. Daire 

biçiminde genifl bir avlu duvar› ile çevrilmifl, bu duvar›n iç taraf›na sivri kemerli on bir nifl aç›lm›flt›r. 

D›fl portal duvardan biraz daha yüksek olarak yap›lm›flt›r. As›l kümbet avlunun ortas›ndad›r. 

Sekiz dilimli silindirik gövde ve kubbeyi konik bir çat› örtmüfltür. 

Kayseri Döner Kümbet (1276): Kesme tafltan yap›lan on iki köfleli kümbet, d›fltan konik çat›l›d›r 

(Resim 59). Gövdenin d›fl yüzeyindeki sivri kemerler içerisinde tafl kabartma süsler yer alm›flt›r. Portalin 

solunda Anadolu Selçuklular›n›n armas› olan çift bafll› kartal ile aslan figürü dikkat çeker (Resim 60). 

Resim 58: Tercan Mama Hatun Kümbeti Resim 59: Kayseri Döner Kümbeti Resim 60: Kayseri Döner Kümbet, Ayr›nt› 

Konya II. K›l›ç Aslan Kümbeti (1220): Konya Alâeddin Camii ile ayn› avlu içinde yer alan 

kümbet 12. yy.dan kalmad›r. Ongen gövdesi, içten kubbe d›fltan piramidal bir çat› ile örtülüdür. 

Duvarlar› kesme tafl olan yap›n›n içinde, çinilerle kapl› sekiz lahit bulunmaktad›r. 

Konya Gömeç Hatun Türbesi (13. yy.): Türbe; altta mumyal›k, üstte merdivenle ç›k›lan 

tek bir eyvandan oluflur. Türbede tafl ve tu¤la yap›, çini mozaik ise süsleme malzemesi 

olarak kullan›lm›flt›r. 

II. Sivil Mimari 

Kervansaraylar 

Kervansaraylar Anadolu‘da Selçuklu Devletinin ekonomik gücünü gösteren eserlerdir. Ticaret 

yollar› üzerinde yolculara konaklama hizmeti vermesi yan›nda; posta hizmeti, askerî güvenlik gibi 

resmî ifllemlerin yürütüldü¤ü yap›lard›r. Din ve ›rk ayr›m› gözetmeksizin karfl›l›ks›z hizmet veren 

bu yap›lar›n kayna¤›; Karahanl›, Gazneli ve Büyük Selçuklu ribatlar›d›r. 

Anadolu’da sultan han veya han ad›n› alan kervansaraylar, tamamen kesme tafltan yap›lm›fl 

an›tsal eserlerdir (Resim 61). Portallerinde Selçuklu tafl iflçili¤inin en güzel uygulamalar›n› 

görmek mümkündür . 

42

Selçuklu kervansaraylar› mimari kurulufl aç›s›ndan üç tipte incelenebilir: 

1. Avlulu Tip 2. Kapal› Tip 3. Avlulu - Kapal› Tip 

K›rkgöz Han (Antalya - Burdur) fierefza Han (Antalya - Alanya) Altunapa Han (Beyflehir - Konya) 

Evdir Han (Antalya - Korkuteli) Ezinepazar Han (Amasya - Tokat) Sultan Han (Kayseri - Sivas) 

Çay Han ( Afyon - Çay) 

Sultan Han (Konya - Aksaray) 

Resim 61: K›rgöz Han, Antalya Plan 26: Evdir Han, Antalya 

1. Avlulu Tip: Dikdörtgen bir avlu çevresinde s›ralanan odalardan meydana gelen kervansaraylard›r. 

Evdir Han (1210-1219): Antalya - Korkuteli yolu üzerindeki kervansaray, dikdörtgen planl› 

olup avlusu çift s›ra revaklarla çevrilmifl (Plan 26), revaklar›n üzerleri beflik tonozlarla örtülmüfltür. 

Revaklar› aras›nda, eyvanlar› bulunan kervansaray›n portali sivri kemerli olarak yap›lm›fl, 

geometrik ve bitkisel motiflerle süslenmifltir. 

2. Kapal› Tip: Üzeri tonozlarla örtülmüfl 

kapal› bir mekândan oluflmufl kervansaraylard›r. 

Ezinepazar Han (1238 - 1246): Kervansaray, 

Amasya - Tokat yolu üzerindedir. Dikdörtgen 

planl› yap›da, tafl ve tu¤la malzeme kullan›lm›flt›r. 

Bir portali bulunan han, iki s›ra halinde 

yedifler ayakla üç sahna ayr›lm›flt›r (Plan 27). 

Ortadaki sah›n daha genifltir ve beflik tonozlarla 

örtülmüfltür. 

Plan 27: Ezinepazar Han, Tokat 

3. Avlulu Kapal› Tip: Arka arkaya yerlefltirilen iki bölümden oluflan bu kervansaraylarda 

aç›k bölüm etraf› revakl› avlu, kapal› bölüm ise koridor çevresine s›ralanm›fl tonozlu mekânlardan 

oluflmufltur. 

43

Sultan Han (1232 - 1236): Kayseri - Sivas yolu üzerindeki kervansaraya an›tsal bir tafl portalden 

girilir. Birinci bölüm olan avluda, hayvanlar için ah›rlar, çeflitli meslek gruplar›n› (terzi, baytar, 

ayakkab› tamircileri vb.) bar›nd›ran bölümler, depolar, mutfaklar ve han görevlilerinin odalar› yer alm›flt›r. 

Avlu ortas›nda kemerler üzerine oturtulmufl bir köflk mescit bulunur (Plan 28). ‹kinci bölüm ise dikdörtgen 

planl›, daha küçük boyutlu ve kapal› bir salon fleklindedir. Yap›n›n içi, üzeri tonozlarla örtülü sah›nlara 

ayr›lm›flt›r. Bu bölümün portali, girifl portalinin bir tekrar›d›r ve baflka girifli bulunmaz. Avlulu kapal› 

tip kervansaraylar›n di¤er bir örne¤i de Ankara - Kayseri yolu üzerindeki Öresun Han’d›r (Resim 62). 

Plan 28: Kayseri - Sivas, Sultan Han Resim 62: Ankara-Kayseri, Öresun Han 

Saray ve Köflkler 

Anadolu’da Selçuklular zaman›nda inflaa edilmifl, dört eyvanl› plan flemas›n›n uyguland›¤› 

bu saraylar büyük ölçüde harap olmufltur. Etraf› kal›n duvarlarla çevrili Selçuklu saraylar›, avlu ve 

çevresindeki odalar ile eyvanl› salonlardan meydana gelmifltir. Malzeme olarak tafl ve tu¤la kullan›lm›fl, 

çini ve stuko kabartma süslemeleri dikkat çekicidir. 

Konya II. K›l›ç Aslan Köflkü (1156 -1192): Günümüze kalabilen do¤u duvar›n›n koruma 

alt›na al›nd›¤› kare planl› yap›n›n süslemelerinde çini ve alç› kaplamalar kullan›lm›flt›r(Resim 63). 

Eser bugün Alâeddin Köflkü olarak bilinmektedir. 

Resim 63: Konya II. K›l›ç Aslan Köflkü, stuko örne¤i Resim 64: Beyflehir Kubadabad Saray›, çini pano örne¤i 

44

Beyflehir Kubadabad Saray› (1236) : Beyflehir Gölü k›y›s›nda Alâeddin Keykubat taraf›ndan 

yapt›r›lm›flt›r. Saray, on alt› kadar yap› kal›nt›s›, iki bölümlü tersane ve çitlerle çevrilmifl av hayvanlar›na 

ayr›lm›fl alandan meydana gelmifltir. Kaz›larda, stukolar ve zengin çini süslemelerini gösteren 

birçok levha parçalar ele geçmifltir. Bu çinilerde, sekizgen y›ld›z ve haç biçimindeki levhalar›n 

içinde, insan ve hayvan figürleri tasvir edilmifltir (Resim 64). 

Bu dönemde yap›lan di¤er saray ve köflkler; Kayseri Keykubadiye Saray›, Kayseri Erkilet 

H›z›r ‹lyas Köflkü ve Haydarbey Köflkü’dür. 

SELÇUKLU M‹MAR‹S‹NDE SÜSLEME 

Selçuklu yap›lar›nda kullan›lan ana malzeme taflt›r. Tafl oymac›l›¤› genellikle portallerde; kap› 

ile pencerelerin çevresini dolaflan bordürlerde ve süsleme kuflaklar›nda (friz) görülür. 

Portallerde birbirine geçme daire, sekiz ve on iki uçlu y›ld›z gibi geometrik, bitkisel motifler, 

boflluklar› dolduran simetrik yerlefltirilmifl prizmatik ögeler (mukarnas) genifl ölçüde kullan›lm›flt›r. Bu 

motifler yan›nda yaz› da önemli bir yer tutar. 

Resim 65: Kayseri-Sivas, Sultan Han, iç portal ayr›nt›s› Resim 66: Konya kale surlar›, melek kabartmas›, Konya Tafl ve 

Ahflap Eserleri Müzesi 

Konya ‹nce Minareli Medrese portali Anadolu Selçuklu tafl iflçili¤inin en güzel örneklerindendir. 

Susuz Han’da tafl üzerine ifllenmifl insan ve ejder figürleri, Kayseri -Sivas yolundaki Sultan Han 

portali üzerinde geometrik ve bitkisel motifler (Resim 65), Konya kale surlar› giriflinde ise melek kabartmalar› 

görülür(Resim 66). Tafl üzerine yap›lan tek ve çift bafll› kartal tasvirleri Anadolu Selçuklular›’n›n 

armas› olmufltur. Sivas Gök Medrese portalinde yer alan hayvan figürleri, Orta Asya hayvan 

takviminin uyguland›¤› bir tasvirdir. 

45

Resim 67: Beyflehir Kubadabad Saray› , stuko örne¤i Resim 68: Beyflehir Kubadabad Saray› çini örne¤i 

Resim 69: Ahflap pencere kanad› 


46 

Saray ve köflklerde kullan›lan stukolarda; 

yaz›, bitkisel ve geometrik motifler ile insan, 

hayvan figürleri görülür (Resim 67). 

Kubadabad kaz›lar›nda ç›kar›lan ve bugün 

Karatay Medresesi’nde sergilenen sekiz 

köfleli çini panolarda kad›n ve erkek figürleri 

yer almaktad›r. 

Yap›lar›n avluya bakan cephelerinde, 

eyvanlarda, kubbe içlerinde s›rl› tu¤la ve çini 

mozaik süslemelerde geometrik, bitkisel motifler 

ve yaz› fleritleri kullan›lm›flt›r(Resim 68). 

Bu dönemde tafl iflçili¤inin yan›nda, 

ahflap özellikle camilerde süsleme malzemesi 

olarak kullan›lm›flt›r(Resim 69). 

1 - Anadolu’da kurulan ilk Türk Beylikleri hangileridir? 

2 - Türkiye Selçuklu sanat›nda görülen cami tipleri nelerdir? Birer örnek veriniz. 

3 - Türkiye Selçuklu medreselerinde görülen plan tipleri hangileridir? Bu tiplerin benzer ve 

farkl› taraflar› nelerdir? 

4 - Kayseri Döner kümbetin plan,malzeme ve süsleme özellikleri nelerdir? 

5 - Anadolu Selçuklu kervansaraylar›, mimari kurulufl aç›s›ndan kaç tipte incelenebilir? Her 

tipe bir örnek veriniz. 

6 - Anadolu Selçuklu mimarisinde süslemenin ana malzemesi nedir?Hangi motif ve figürler 

kullan›lm›flt›r?

OKUMA METN‹ 

Erzurum Çifte Minareli Medrese 

TÜRK TAR‹H‹N‹N ZENG‹NL‹⁄‹ 

Dünyan›n en eski kavimlerinden biri olan Türk’lerin anayurdu ; Orta Asya’da Altay-Ural 

da¤lar› aras›ndaki bozk›rlard›r. Daha sonra Avrupa ve Afrika k›talar›n›n de¤iflik bölgelerine ulaflan 

Türkler buralarda büyük devletler kurdular.Göçler s›ras›nda tan›nan yeni kültürler ile bunlar›n 

ekonomik, sosyal alanlardaki etkileri ve inançlar›,yaflam tarzlar›nda de¤iflikli¤e sebep oldu. 

Türk Tarihinin ilk devletleri olan Hun,Göktürk ve Uygurlar; göçebe kültürden yerleflik hayata 

geçilmesini sa¤layarak daha sonra kurulacak büyük Türk devletlerinin temelini 

oluflturmufllard›r. 

‹slamiyeti kabul eden ilk Türk devletleri Karahanl› ve Gazneliler gelenek ve göreneklerini 

koruyarak ‹slami de¤erleri benimsemifllerdir. Bat›’ya göç eden O¤uz Türkleri Büyük Selçuklu ve 

Türkiye Selçuklu devletlerini kurmufllar, öz kültürlerini muhafaza etmifllerdir. 

Selçuklular zaman›nda ticaret yollar› üzerinde birçok kervansaray infla edilmifl, cami, 

medrese, darüflifa gibi toplumun ortak kullanaca¤› yap›lara önem verilmifltir. 

E¤itim ve ö¤retim çal›flmalar›na da öncelik veren Türkler dünyan›n ilk üniversitesi olan 

Ba¤dat Nizamiye medresesini kurmufllard›r. Medreselerde dinî konular›n yan›nda 

matemeatik,astronomi,t›p ve dil bilimleri dersleri okutulmufl,haz›rlanan minyatürlü el yazmalar› ile 

islam dünyas›na örnek olmufllard›r. 

14. yy. da Osmanl› Devletini oluflturan Anadolu Beylikleri , bir cihan devleti olarak Türk- 

‹slam kültürünü üç k›tada tan›tm›fl, güzel sanatlar›n her alan›nda eserler vermifllerdir. 

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin esas›n›n Türk milliyetçili¤ine dayanmas› gerekti¤ini 

düflünen Atatürk ulus bilincini gelifltirmek ve yayg›nlaflt›rmak amac›yla 1931 y›l›nda Türk Tarih 

Kurumunun kurulmas›n› sa¤lam›fl ve bu alandaki çal›flmalara kendisi de kat›lm›flt›r. 

47 

ERKAN ÖLMEZ 

Sanat Tarihi Ö¤retmeni

4.ÜN‹TE 

BEYL‹KLER SANATI 

A. BEYL‹KLER‹N ORTAYA ÇIKIfiI 

B. BEYL‹KLER‹N M‹MAR‹YE VE SÜSLEMEYE GET‹RD‹⁄‹ YEN‹L‹KLER 

A. BEYL‹KLER‹N ORTAYA ÇIKIfiI 


1. Anadolu’da kurulan önemli beyliklerin merkezlerini Türkiye haritas› üzerinde inceleyiniz. 

2. Yaflad›¤›n›z bölgede kurulmufl Anadolu Beyli¤i var m›d›r? Varsa bu beyli¤e ait eserleri s›n›fta 

tan›t›n›z. 

3. Beylikler döneminin Türk kültürü üzerindeki etkilerini araflt›ran bir ödev haz›rlay›n›z. 

Türkiye Selçuklu Devleti, 1243 Köseda¤ Savafl›’nda, Mo¤ol ordusuna yenilerek 1308 y›l›nda 

y›k›lm›flt›r. Anadolu’da s›n›rlara yerleflmifl olan Türkmenler, Selçuklulardan sonra birer birer 

ba¤›ms›zl›klar›n› ilân etmifllerdir. 13. yy. sonu ile 15. yy. bafl› aras›nda kalan bu döneme “Beylikler 

Dönemi”, ortaya koyduklar› sanata da “Beylikler Sanat›” denir. 

Bu dönemde Anadolu’da kurulan önemli beylikler ve kurulduklar› bölgeler flunlard›r: 

Karamano¤ullar›; Karaman merkez olmak üzere Orta Anadolu. Mentefleo¤ullar›; Milas, 

Balat ve Mu¤la çevresi. ‹nanço¤ullar›; Denizli ve çevresi. Sahipatao¤ullar›; Afyonkarahisar ve 

çevresi. Pervaneo¤ullar›; Sinop ve çevresi. Çobano¤ullar›; Kastamonu. Germiyano¤ullar›; Kütahya. 

Osmano¤ullar›; Bilecik ve Bursa çevresi. Hamido¤ullar›; Isparta ve Antalya çevresi. Karesio¤ullar›; 

Bal›kesir. Ayd›no¤ullar›; Ayd›n ve çevresi. Candaro¤ullar›; Kastamonu ve Sinop çevresi. 

Saruhano¤ullar›; Manisa. Eretna Beyli¤i; Sivas ve Orta Anadolu. Dulkadiro¤ullar›; Marafl ve 

Elbistan çevresi. Ramazano¤ullar›; Adana. 

B) BEYL‹KLER‹N M‹MAR‹ VE SÜSLEMEYE GET‹RD‹⁄‹ YEN‹L‹KLER: 

Beylikler Döneminde mimari ve süsleme alan›nda yeni üslup geliflmeleri kendini göstermifltir. 

Bu yeniliklerden baz›lar›n› afla¤›daki flekilde grupland›rabiliriz: 

Toplu ve genifl mekân anlay›fl›: Anadolu Selçuklular› zaman›nda yap›lm›fl olan camiler 

genellikle çok sütunlu cami tipindedir. Beylikler Döneminde ise; toplu ve genifl mekân anlay›fl›na yönelik 

olarak merkezî kubbeli yap›lar infla edilmeye bafllanm›flt›r. 

48

Revakl› avlu: Anadolu Selçuklular› zaman›nda yap›lm›fl olan camilerin pek az›nda avlu bulunmakla 

beraber, avlular revakla çevrili de¤ildi. Revakla çevrilmifl avlunun cami bünyesinde yer almas› 

Beylikler Döneminde görülür. 

Son cemaat yeri: Selçuklu camilerinde görülmeyen son cemaat yeri ilk defa Beylikler 

Döneminde infla edilen dinî yap›larda (cami, mescit) görülür. 

Portallerin sadeleflmesi: Selçuklu dönemi portalleri Beylikler Döneminde sadeleflir. 

Aç›k ve kapal› k›s›mlar›n uyumu: Anadolu Selçuklu mimari eserlerinde pencere aç›kl›klar› 

az b›rak›lm›fl ve belirli cephelerde yap›lm›flt›r. Beylikler Döneminde ise duvar ve kubbe kasnaklar›nda 

aç›lan pencereler yap›lara hareketlilik kazand›rm›flt›r. 

‹ç ve d›fl yap› uyumu: Anadolu Selçuklular› yap›lar›n ön cephe duvarlar› ile iç mekân süslemelerine 

önem vermifller, yan ve arka duvarlar›n› sade b›rakm›fllard›r. Beylikler Döneminde yap›lar›n 

içine ve d›fl›na ayn› derecede önem verilerek dengeli bir dekorasyon yarat›lm›flt›r. 

Camiler: Anadolu’da Beylikler Dönemi camileri, plan geliflimlerine göre yedi grupta toplanabilirler. 

Plan tipleri ile önemli örnekleri flunlard›r: 

1 - Efl de¤erde çok üniteli camiler: Kubbelerle örtülü, birbirine efl de¤erde mekânlardan 

oluflan camilerdir. 

Antalya Yivli Minare Camii (1387): Hamido¤ullar› dönemine ait olan cami, çok kubbeli bir 

plana sahiptir (Resim 70). Caminin üzeri alt› eflit kubbe ile örtülmüfltür (Plan 29). Ad›n›, Selçuklu 

Döneminde yivli olarak yap›lm›fl, firuze renkli s›rl› tu¤la minaresinden alm›flt›r. 

Resim 70: Antalya Yivli Minare Camii Plan 29: Antalya Yivli Minare Camii 

49

2 -Transept planl› camiler: Enine sah›nlar› mihraba do¤ru dikine kesen bir sah›ndan oluflan 

camilerdir. 

Selçuk ‹sa Bey Camii (1375): Ayd›no¤ullar›’na ait cami, yatay dikdörtgen biçimindedir ve 

iki sah›nl›d›r (Resim 71). Mihrap duvar›na dik sahn›n üzeri iki kubbe ile örtülmüfltür. Transept 

planl› caminin ön k›sm›nda üç taraf› sivri kemerli revaklarla çevrili bir avlusu vard›r (Plan 30). 

Diyarbak›r Ulu Camii’den sonra, Anadolu’da en eski revakl› avlusu olan caminin iki minaresi 

vard›r. Bu cami, klasik Osmanl› mimarisinde görülen büyük camilerin revakl› avlu cephelerine 

öncülük etmifltir. Mermerlerle kapl› olan cephelerde iki kat hâlinde pencereler yer al›r. Ortadaki 

portal ön cephe boyunca uzan›r. Renkli mermer kaplamalar camiyi monotonluktan kurtarm›flt›r. 

fiaml› mimar Ali ‹bn el Dimiflkî taraf›ndan infla edilen yap›, Suriye mimarisinin etkisindedir. 

Plan 30: Selçuk ‹sa Bey Camii Resim 71: Selçuk ‹sa Bey Camii 

3 - Ters T planl› (zaviyeli) camiler: Bu yap›lar ortada dikdörtgen biçiminde ana mekân ve 

kap›larla buraya aç›lan yan mekânlardan oluflmufltur. 

Milas Firuz Bey Camii (1394): Ters T planl› bir yap›d›r (Plan 31). Mentefleo¤ullar›’na ait 

caminin mihrap önü kubbesi, avlu yerine geçen orta mekâna aç›l›r. Bunun iki yan›nda kubbeli birer 

oda bulunur. Kuzey cephesindeki üç bölümlü son cemaat yerinin ikisi sivri, üçü dilimli olmak üzere 

befl kemeri vard›r (Resim 72). Cephedeki mermer kaplamalar dikkat çekicidir. 

Resim 72: Milas Firuz Bey Camii Plan 31: Milas Firuz Bey Camii 

50

4 -Tek kubbeli camiler: Anamekân›n tek bir kubbe ile örtüldü¤ü bu camiler, merkezî kubbeli 

Osmanl› camilerini haz›rlayan tiptir. 

Balat ‹lyas Bey Camii (1404): Mentefleo¤ullar›’ndan ‹lyas Bey’in yapt›rd›¤› cami, tek kubbeli 

merkezî planl› yap›lar›n önemli örne¤idir (Plan 32). 

Kare plandan kubbeye geçifl Türk üçgenleri ile sa¤lanm›fl, kal›n duvarlar içten ve d›fltan 

mermer ile kaplanm›flt›r. Girifl cephesindeki üç bölümlü portali, Selçuklu sanat›n›n özelliklerini gösterir 

(Resim 73). 

Resim 73: Söke Balat ‹lyas Bey Camii Plan 32: Balat ‹lyas Bey Camii 

5 - Kûfe planl› camiler: Anadolu Selçuklu gelene¤ini sürdüren, ibadet mekân› sütunlarla 

eflit sah›nlara bölünmüfl camilerdir. 

Adana Ulu Camii (1541): Medrese ve türbe yap›lar›yla birlikte külliye oluflturan cami, Ramazano¤ullar› 

Dönemine aittir (Resim 74). ‹ki sahna bölünmüfl ana mekânda, mihrap önü alan›n›n 

üstüne kubbe yerlefltirilmifltir. 

Resim 74: Adana Ulu Camii Resim 75: Birgi Ulu Camii 

51

6 - Bazilikal planl› camiler: Mihrap duvar›na dik uzanan sah›nlar› ile Anadolu Selçuklu 

Devrinin bazilikal planl› camilerine benzerler. 

Birgi Ulu Camii (1312): Ayd›no¤lu Mehmet Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kare planl› camide 

mihrap duvar›na dik uzanan befl sah›n vard›r. Ortadaki sah›n di¤erlerinden daha genifl tutulmufltur. 

Yap›da sah›nlar› ay›ran dört s›ra hâlindeki on befl sütun üzerine düz çat› yerlefltirilmifltir. Caminin 

son cemaat yeri ve ibadet mekân› içindeki çini ve ahflap süslemeleri dikkat çekicidir (Resim 75). 

7 - Merkezî kubbeli camiler: Merkezî 

kubbeli bu camilerde, bölüntüsüz bir iç 

mekân meydana getirilmesi amaçlanm›flt›r. 

Büyük kubbe, yan mekânlar› merkeze 

ba¤layan yar›m kubbelerle desteklenmifl,Osmanl›lar 

zaman›nda bu plan, birçok 

yap›da gelifltirilerek uygulanm›flt›r. 

Mut Lâl A¤a Camii (1444): Yap›n›n 

merkezî kubbesi iki yan mekânla desteklenmifltir 

Caminin kuzey taraf›nda befl kubbeli 

bir son cemaat yeri ve buraya bitiflik bir minaresi 

vard›r (Plan 33). 

Plan 33: Mut Lâl A¤a Camii 

Medreseler : Beylikler Dönemi medreseleri, Anadolu Selçuklu medreseleri gibi iki gruba 

ayr›l›rlar: 

a - Aç›k Avlulu Medreseler: 

Üstü aç›k avlu etraf›nda yer alan dört eyvan ve bunlar aras›nda yerlefltirilmifl odalardan oluflan 

medreselerdir. 

Karaman Hatuniye Medresesi ( 1382): Karamano¤ullar›na ait bu medrese, günümüzde 

çok harap bir hâldedir. Sivas Gök Medrese’sinin portaline benzeyen portali mermer kaplamal›d›r. 

Revakl› avlunun iki yan taraf›nda ö¤renci odalar›, girifl eyvan›n›n karfl›s›nda ise ana eyvan (Resim 

76), bunun iki yan›nda da dershane odalar› yer alm›flt›r (Plan 34). Bütün güzelli¤i ile ayakta duran 

portalde mermer kaplamalar görülür. 

Plan 34: Karaman Hatuniye Medresesi Resim76: Karaman Hatuniye Medresesi 

52

Plan 35: Ni¤de Ak Medrese alt kat plan› Resim 77: Ni¤de Ak Medrese 

Ni¤de Ak Medrese (1409): ‹ki katl›, iki eyvan› ile simetrik planl›d›r (Plan 35). An›tsal portali 

ve kemerli galerileriyle saray görüntüsünü and›ran bir cepheye sahiptir. Bugün müze olarak kullan›lmaktad›r 

(Resim 77). 

Bu grubu giren önemli medreseler; Milas-Beçin Ahmet Gazi, Manisa ‹shak Bey ve Aksaray 

Zinciriye medreseleridir. 

b - Kapal› Avlulu Medreseler: 

Avlunun üstü kubbe ile örtülü olan bu medreselerde, Anadolu Selçuklu gelene¤i devam eder. 

Kütahya Vacidiye Medresesi (1308 -1314): Germiyano¤ullar› taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 

Türk üçgenlerine oturan büyük kubbenin ortas› bofl b›rak›larak alt›na havuz yerlefltirilmifl olmas›, buran›n 

rasathane olarak düflünüldü¤ünü gösterir (Plan 36). Simetrik planl› medresenin d›flar›ya ç›k›nt›l›, 

sivri kemerli sade bir portali vard›r. 

Erzurum Yakutiye Medresesi (1310): ‹lhanl›lar taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kapal› avlulu medresenin 

portali d›fla ç›k›nt›l› olup iki taraf›ndaki kabartmalarda, bitkisel motifler, aslan, ejder ve kartal 

figürleri ifllenmifltir (Resim 78). Ana eyvan›n d›fl taraf›na bir kümbet eklenmifltir. Çifte minareli 

medresenin bir minaresi flerefeye kadar sa¤lam kalm›flt›r. 

Bu gruba giren di¤er bir örnek de; Karaman Emir Musa Medresesi’dir. 

Plan 36: Kütahya Vacidiye Medresesi Resim 78: Erzurum Yakutiye Medresesi portalinden süsleme 

53

Mezar An›tlar›: 

Beylikler Döneminde yap›lan mezar an›tlar›, Selçuklu 

gelene¤ini sürdürmekle beraber yeni plan tipleri de 

gelifltirilmifltir. Beylikler Dönemi türbelerini plan ve mimarl›k 

özelliklerine göre befl grupta inceleyebiliriz: 

1 - Silindirik veya çokgen gövdeli kümbetler: 

En çok uygulanan plan tipidir. Selçuklu gelene¤ini devam 

ettiren yap›lard›r. 

Ahlat Emir Bay›nd›r Kümbeti (1481): Silindirik 

olarak yap›lan gövde, çokgen bir kaide üzerinde yükseltilmifltir 

(Resim 79). Bu gövdenin bir bölümü sütunlu ve 

kemerli olarak d›fla aç›lm›fl, kümbetin üstü konik bir çat› 

ile örtülmüfltür. Di¤er örnekler aras›nda; Kayseri S›rçal› 

Kümbet, Ni¤de Hüdavent Hatun Kümbeti, Hasankeyf 

Zeynel Mirza Türbesi say›labilir. Resim 79: Ahlat Emir Bay›nd›r Kümbeti 

2 - Kare gövdeli türbeler: Silindirik ve çokgen gövdeli kümbetlerden sonra en yayg›n olan 

gruptur. 

K›rflehir Afl›k Pafla Türbesi (1322): Afl›k Pafla Türbesi, de¤iflik flekilli mermer kaplamalar› 

ile Beylikler Dönemi önemli bir yap›s›d›r (Resim 80). 

Di¤er örnekler; Karaman ‹brahim Bey ‹mareti Türbesi, Tokat Nurettin ibn Sentimur Türbesi 

ve Ankara Ahi fieraffettin Türbesi’dir. 

Resim 80: K›rflehir Afl›k Pafla Türbesi Resim 81: ‹znik Sar› Saltuk Türbesi 

3 - Baldaken tipi türbeler: Beylikler Döneminin getirdi¤i yeni bir plan tipidir. Kubbenin ayaklarla 

tafl›nd›¤›, cephelerinin her yöne kemerlerle aç›ld›¤› çokgen veya kare gövdeli yap›lard›r. 

‹znik Sar› Saltuk Türbesi (14. yy.): Yap›, dört ayak üzerinde yükselen kemerlerle tafl›nan 

bir kubbeden oluflur (Resim 81). Bu plan tipinin di¤er önemli örnekleri; Ankara Kesikbafl Türbesi, 

Karaman Karabafl Veli Türbesi ve Bursa Devlet Hatun Türbesi’dir. 

54

4 - Eyvan tipi türbeler: Selçuklular zaman›nda bafllay›p Beylikler Döneminde devam eden 

bir plan tipidir. 

Amasya Sultan Mesut Türbesi (14.yy.): Dikdörtgen planl› yap›n›n içi ortadaki büyük bir kemerle 

iki bölüme ayr›lm›flt›r (Plan 37). Üzeri beflik tonozla örtülü türbenin cephe düzenlemesi dikkat 

çekicidir. 

Kastamonu Afl›kl› Sultan Türbesi, Amasya Torumtay Türbesi (Resim 82), Kayseri Befl Parmak 

Türbesi önemli örneklerdir. 

Plan 37: Amasya Sultan Mesut Türbesi Resim 82: Amasya Torumtay Türbesi 

5 - ‹ki katl› kümbetler : Az say›da örnekte uygulanm›fl bir pland›r. Bu tip kümbetler kare 

fleklindeki kaide üzerine silindirik, çokgen gövde ve konik çat›dan meydana gelmektedir. 

Sivas Güdük Minare Kümbeti (1347): Eretnao¤lu 

fieyh Hasan Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim 

83). Yap›n›n, kesme tafltan kare bir alt yap› üzerine 

üçgenlerle oturan silindirik tu¤la bir gövdesi vard›r 

(Plan 38). Piramit fleklindeki üst örtüsü y›k›lm›flt›r. 

Tu¤lalar aras›na yerlefltirilen firuze renkli çiniler, iri 

baklava motifleri oluflturur. Bu tipin di¤er bir örnek yap›s› 

da 15. yy.da infla edilmifl Akflehir Seyit Mahmut 

Hayranî Türbesi’dir. 

Resim 83: Sivas Güdük Minare Kümbeti Plan 38: Sivas Güdük Minare Kümbeti 

55

Beylikler Dönemi Mimarisinde Süsleme: 

Türkiye Selçuklu Döneminde mimarinin ana süsleme malzemesi olan tafl, beylikler döneminde 

de kullan›lm›flt›r. Tafl kabartmalar›n yan› s›ra renkli tafl ve kakma iflçili¤i de önem kazan›r. Bu 

malzemeler, yap›lar›n d›fl›nda, portal ve pencere al›nl›klar› içinde, sütun, sütun bafll›klar› ve mihraplarda 

kullan›lm›flt›r. Sade bir tafl iflçili¤i vard›r. Son cemaat yeri, minber ve pencerelerde görülen 

mermer flebekeler, geometrik motifleriyle çok zengindir. 

Resim 84: Ni¤de Hüdavend Hatun Kümbeti süslemelerinden Resim 85: Mahmut Bey Camii kap› kanad› 

Milas Firuz Bey, Bursa Hüdavendigar Camileri ve Aksaray Ulu Camii, Ni¤de Hüdavent Hatun 

Kümbeti (Resim 84), tafl iflçili¤inin en güzel örnekleridir. 

Beylikler Döneminde yap› içlerinde çok kullan›lan süsleme malzemesi de alç›d›r. Zaviyeli 

camilerde ocak, nifl ve mihraplarda geometrik bordürlerle süslü alç› kabartmalar yap›lm›flt›r. 

Sivrihisar Ulu Camii, Ankara Ahi Elvan ve Molla Büyük Camileri alç› süslemeleri dikkat çeken 

örneklerdir. 

Selçuklular zaman›nda bafllayan ahflap iflçili¤i, Beylikler Döneminde de sürdürülmüfltür. Pencere 

ve kap› kanatlar›nda, korkuluk, minber, kürsü, sandukalarla camilerin sütun ve kirifllerinde uygulanm›flt›r. 

Ni¤de Sungur Bey Caminin kündekâri tekni¤indeki kuzey kap›s›, Kastamonu Kasaba Köyündeki 

Candaro¤lu Mahmut Bey Camii kap› (Resim 85) ve sütun bafll›klar›, Birgi Ayd›no¤lu Mehmet 

Bey Camii kap› ve pencere kanatlar› ile minberinde geometrik ve bitkisel motifler ahflap üzerine 

ifllenmifltir. 

Beylikler Döneminde çini sanat›, Selçuklular Dönemindeki kadar zengin olmamakla birlikte 

ayn› gelene¤i devam ettirmifltir. 

56

Selçuk ‹sa Bey Camisi’nin kubbeye geçifl ögelerinde, Karaman Hatuniye Medresesi’nde, 

Konya Hasbey Darülhüffaz’›nda ve Antalya Yivli Minare Camisi’nde, Hasankeyf Zeynel Mirza Türbesi’nde 

(Resim 86) çini mozaik süslemeler görülür. 

Dinsel yap›larda, portallerin ve pencerelerin çerçevelerinde stilize edilmifl hayvan figürleri, 

bitki ve geometrik desenler, çiçekli kûfî yaz› ve armalar, basit silmeler kullan›lm›flt›r (Resim 87). 

Resim 86: Hasankeyf Zeynel Mirza türbesi Resim 87: Aksaray Ulu Camii Portali tafl süslemeleri 


1 - Anadolu Beylikler Dönemi mimarisinin, mimari ve süslemeye getirdi¤i yenilikler nelerdir? 

2 - Anadolu’da Beylikler Döneminde uygulanan cami tiplerinden hangileri daha önceki 

uygarl›klar taraf›ndan gelifltirilmifltir? 

3 - Beylikler Dönemi medreseleri kaç grupta incelenir? Her gruba bir örnek veriniz. 

4 - Beylikler Dönemi mezar an›tlar› plan ve mimarl›k özellikleri bak›m›ndan kaç grupta toplana 

bilir? Her gruba bir örnek veriniz. 

5 - Beylikler Dönemi mimarisinde süslemede kullan›lan malzemeler nelerdir? 

57

5.ÜN‹TE 

OSMANLI SANATI 

A. D‹NÎ M‹MAR‹ 

B. S‹V‹L M‹MAR‹ 


1. Harita üzerinde Osmanl›lar›n yerleflim merkezlerini iflaretleyiniz. 

2. Osmanl› sanat›nda görülen dönemlerin siyasi ve ekonomik hayatla ilgisini ortaya koyan 

bir araflt›rma yaparak s›n›fta okuyunuz. 

3. Mimar Sinan’›n hayat›, sanat anlay›fl›, eserleri ve tekni¤i hakk›nda bir ödev haz›rlay›n›z. 

O¤uzlar›n Kay› boyundan olan Osmanl›lar, Anadolu’ya Büyük Selçuklular›n bir kolu olarak gelmifllerdir. 

Osmanl›lar birçok fetihler sonunda s›ras›yla ‹znik, Bursa, Edirne ve ‹stanbul’u kendilerine 

baflkent yapm›fllard›r. 

Zamanla tüm Anadolu ile Avrupa, Asya ve Afrika k›talar›n›n bir bölümüne egemen olan Osmanl›lar, 

buralara Türk ve ‹slam kültürünü yerlefltirmifllerdir. Osmanl› sanat› çeflitli dönemlerde farkl› 

özellikler göstermifltir. 

M‹MAR‹ 

A. D‹N‹ M‹MAR‹ (Cami, Medrese, Türbe) 

I. Erken (‹lk) Dönem Osmanl› Sanat› 

Camiler: Osmanl› camileri, plan geliflimlerine göre befl grupta toplanabilirler: 

1 - Tek kubbeli camiler ‹znik Hac› Özbek Camii (1333) 

‹znik Yeflil Camii (1378 -1391) 

2 - Ters T planl› camiler Bursa Orhan Bey Camii (1339) 

Bursa Hüdavendigâr Camii (1366) 

Bursa Yeflil Camii (1413 -1424) 

3 - Çok kubbeli camiler Bursa Ulu Camii (1396 - 1400) 

Edirne Eski Camii (1403 -1414) 

4 - Merkezi kubbeli camiler Edirne Üç fierefeli Camii (1437 - 1447) 

5 - Klasik Döneme geçifl camileri ‹stanbul Fatih Camii (1462 -1470) 

Edirne Bayezit Camii (1484 -1488) 

58

1 - Tek Kubbeli Camiler: Kare mekânl› tek kubbeli camilere, son cemaat yerleri eklenerek 

bu plan oluflturulmufltur. 

‹znik Hac› Özbek Camii (1333): Osmanl› mimarisinde tarihi bilinen ilk yap›d›r (Resim 88). 

Bir s›ra kesme, üç s›ra tu¤la malzemenin birlikte kullan›ld›¤› bu yap›da, kare mekândan kubbeye 

geçifllerde Türk üçgenleri kullan›lm›flt›r (Plan 39). Üç bölümlü son cemaat yeri tonozlarla örtülüdür. 

Resim 88: ‹znik Hac› Özbek Camii Plan 39: ‹znik Hac› Özbek Camii 

‹znik Yeflil Camii (1378 -1392): Çandarl› Halil Pafla taraf›ndan Mimar Hac› Musa’ya yapt›r›lmaya 

bafllanan eser o¤lu Ali Pafla taraf›ndan tamamlat›lm›flt›r (Resim 89). Üç bölümlü son cemaat 

yerinden haz›rl›k mekân›na, buradan da on bir metre çap›ndaki kubbenin örttü¤ü ana mekâna girilir 

(Plan 40). Caminin yeflil ve mavi renkli s›rl› tu¤la minaresi yap›ya ismini verir. Süslemelerinde 

yeflil mermer kullan›lm›flt›r. 

Plan 40: ‹znik Yeflil Camii Resim 89: ‹znik Yeflil Camii 

59

2 - Ters T planl› camiler: 14. yy.da geliflen bu camiler, ortada 

dikdörtgen biçiminde ana mekân ile buraya birer kap›yla 

ba¤lanan yan mekânlardan oluflmufltur. 

Ters T planl› camiler; Anadolu’nun Türkleflmesinde 

rolü olan zaviyeleri de içlerinde bulundurduklar› için, 

çok ifllevli camiler ya da zaviyeli camiler olarak tan›n›rlar. 

Bursa Y›ld›r›m Bayezit Camii (1390 - 1395): 

Cami; medrese, darüflflifa ve türbeden meydana gelen 

külliyenin bir parças›d›r. Malzemesi kesme tafl olan ters T 

planl› yap›n›n, befl bölümlü bir son cemaat yeri vard›r 

(Plan 41). Bursa Yeflil Camii (1413), Hüdavendigâr Camii 

(1366), Bursa Orhan Bey Camii (1339), ‹stanbul 

Mahmut Pafla Camii (1463), ‹stanbul Atik Ali Pafla 

Camii (1497) di¤er örneklerdir. Plan 41: Bursa Y›ld›r›m Bayezit Camii 

3 - Çok kubbeli camiler: Anadolu Selçuklu Döneminin çok sütunlu camilerinin etkisi ile geliflmifl 

olan bu planda, payelerle ayr›lm›fl her bölüm, eflit büyüklükte kubbelerle örtülmüfltür. 

Bursa Ulu Camii (1396 - 1400): Y›ld›r›m Bayezit taraf›ndan yapt›r›lm›fl olan cami, kemerlerle 

birbirine ba¤lanan 12 paye ile 20 bölüme ayr›lm›fl; her bölümün üzeri efl de¤er bir kubbe ile örtülmüfltür 

(Plan 42). Son cemaat yeri olmayan yap›da mihrap do¤rultusunda ikinci kubbenin üzeri 

aç›k b›rak›lm›fl (ayd›nl›k feneri), alt›na havuz yerlefltirilmifltir (Resim 90). fiekillendirilmifl küçük ahflap 

parçalar›n›n çivisiz, yap›flt›r›c›s›z, birbirine geçirilerek (Kündekâri) bir araya getirildi¤i minberi 

bitkisel dekorludur. 

Köfleleri sütunlu, dikdörtgen mukarnasl› mihrab›, sonradan yap›lan boyama süslemelerle 

orjinalli¤ini kaybetmifltir. Yap›da tafl iflçili¤i, içte kalem ifli süslemeler ve hat sanat› örnekleri vard›r. 

Yap›n›n üç portali ve kuzey cephesindeki iki köflede birer minaresi vard›r. Son cemaat yeri ve avlusu 

olmayan cami, Selçuklu ulu cami tipinin son örne¤i olarak kabul edilir. 

Resim 90: Bursa Ulu Camii Plan 42: Bursa Ulu Camii 

60

Edirne Eski Camii (1403 -1412): Çelebi Sultan Mehmet‘in yapt›rd›¤› cami, kare planl› olup 

dört paye ile dokuz eflit bölüme ayr›lm›fl ve her bölüm bir kubbe ile örtülmüfltür. Befl bölümlü son 

cemaat yeri yap›ya sonradan eklenmifltir. Portali iki renkli kesme tafl malzemeden yap›lm›flt›r. 

4 - Merkezi kubbeli camiler: Ana mekân› örten büyük bir kubbenin etraf›nda, tonoz veya 

kubbe ile örtülü mekânlardan meydana gelen camilerdir. En geliflmifl örne¤i Edirne Üç fierefeli 

Cami’dir. 

Edirne Üç fierefeli Camii (1437 -1447): Sultan II. Murat taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim 

91). Cami, klasik formlu an›tsal camilerin ilk örne¤i ve hareket noktas›d›r. Merkezî kubbe alt› sivri 

kemer üzerine oturtulmufl yap›, yanlara do¤ru ikifler kubbe ile geniflletilmifltir (Plan 43). 

Osmanl›lar›n ilk dört minareli camisidir. Her minare gövdesi farkl› süslemeye sahiptir (baklaval›, 

burmal›, çubuklu ve zikzakl›). Camiye ad›n› veren üç flerefeli minare zikzak süslemelidir. 

Ortas› flad›rvanl›, kubbeli revakl› avluya girilen üç portal, zengin süslemeye sahiptir. Bunlar›n 

üzerinde, geometrik geçme, k›vr›k dal, kûfî, sülüs yaz› süslemeler yer al›r. Yap›n›n içinde üç 

dilimli kemerli mihrap, mermerden yap›lm›fl olup, yeflil porfir sütunlarla desteklenmifltir. Pencere 

al›nl›klar›ndaki lâcivert ve beyaz çini süslemeler dikkat çekicidir. 

Plan 43: Edirne Üç fierefeli Camii Resim 91: Edirne Üç fierefeli Camii 

5 - Klasik Döneme Geçifl Camileri: 

‹stanbul Fatih Külliyesi Camii (1463 -1471): Yap›; külliye olarak cami, medrese, darüflflifa, 

kervansaray, hamam ve türbeden meydana gelir. Yap›y› Fatih Sultan Mehmet, Mimar Sinaneddin 

Yusuf Ustaya yapt›rm›flt›r (Resim 92). 

Cami plan olarak merkezî kubbelidir. Orta mekân, 26 metre çap›nda anakubbe ile örtülmüfl, 

bunun k›ble taraf›na yar›m kubbe, yanlara üçer küçük kubbe eklenerek yap› geniflletilmifltir (Plan 

44). Minareler avluya bitiflik olup kaidesinde Ali Kuflçu‘nun yapt›¤› günefl saati yer al›r. Yap›daki yaz› 

süslemeleri Ali Bin Yahya Sofi Usta taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Caminin son cemaat yerinin pencere 

al›nl›klar›nda lacivert, beyaz renkli çiniler üzerinde yaz› süslemeler görülür. Bu yap› 18. yy.da bir 

deprem sonucu y›k›lm›fl, bunun yerine Sultan III. Mustafa taraf›ndan 1771 y›l›nda, dört yar›m kubbeli 

yeni bir cami yapt›r›lm›flt›r. 

61

Plan 44: ‹stanbul Eski Fatih Camii Resim 92: ‹stanbul Fatih Camii 

Medreseler 

Osmanl›larda aç›k avlulu Selçuklu medreselerinin planlar› tercih edilmifl, revakl› avlu ve 

ana eyvan›n yerini alan büyük kubbeli odalar yap›lm›flt›r. 

‹znik Süleyman Pafla Medresesi (1332): Osmanl›lar›n ilk merkezi ‹znik’te, Orhan Gazi’nin 

o¤lu Süleyman Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim 93). Avlusu “U” fleklindedir. Avlunun üç taraf›nda 

kubbeli revaklar, gerisinde kubbeli ö¤renci odalar› s›ralanm›flt›r. Medresenin güney yönünde 

büyük kubbeli dershane odas› yer alm›flt›r. 

Resim 93: ‹znik Süleyman Pafla Medresesi Plan 45: Bursa Yeflil Medrese 

Bursa Yeflil Medrese (1420 - 1424): Yeflil Cami ile birlikte yap›lan medrese; aç›k avlulu tipte, 

dört eyvanl›, revakl› bir yap›d›r. Kubbe ile örtülü büyük dershane kemerle avluya aç›lmakta, avlunun 

çevresinde üç yönde kubbeli revaklar bulunmaktad›r (Plan 45). Medresenin d›fl›nda pencereleri kuflatan 

sivri kemerli büyük nifllerin üzeri, renkli s›r tekni¤inde firuze renkli geometrik çinilerle süslenmifltir. 

Bursa Muradiye Medresesi (1425): Medrese aç›k avlulu plana uygun olarak yap›lm›flt›r. 

Avlunun etraf›nda on alt› dershane odas› yer alm›fl, odalar kubbe ile örtülmüfltür. Güney cephesinin 

ortas›nda, üzeri kubbe ile örtülü büyük dershane odas› vard›r. Bu dershane odas›nda firuze ve 

lacivert renkli çini süslemeler dikkat çekicidir. Edirne Bayezit ve ‹stanbul Fatih Medreseleri, 

Osmanl›lara ait di¤er önemli medreselerdir. 

62

Resim 94: Bursa Yeflil Türbe 

Mezar An›tlar› 

Türbe: Din ve devlet büyükleri ad›na yap›lan 

an›t mezarlara türbe veya kümbet denir. 

Osmanl›lar mezar an›tlar›n› daha çok türbe 

biçiminde yapm›fllard›r. 

Bursa Yeflil Türbe (1421): Yap›m›na Çelebi 

Sultan Mehmet zaman›nda bafllanm›fl, II. 

Murat zaman›nda tamamlanm›flt›r. Mimar› 

Hac› ‹vaz Pafla’d›r. 

Sekizgen planl› yap› kubbe ile örtülmüfltür. 

D›fl cephe firuze renkli dikdörtgen çini levhalarla, 

iç duvarlar›n alt k›sm› firuze renkli alt›gen 

çinilerle kaplanm›flt›r (Resim 94). Mihrap 

ve Çelebi Sultan Mehmet’in sandukas›nda, 

renkli s›r ve mozaik tekni¤inde çini dekorasyon 

vard›r. 

Yap›ya ismini veren yeflil çinilerde ; geometrik ve bitkisel motifler kullan›lm›fl, pencere al›nl›klar›ndaki 

çiniler de ise lacivert üzerine beyaz renkli sülüs yaz› görülmektedir. Türbedeki çiniler 

Mehmet Mecnun Usta taraf›ndan yap›lm›fl, yaz›lar ise Nakkafl ‹lyas Ali imzal›d›r. 

Resim 95: ‹stanbul Mahmut Pafla Türbesi Resim 96: ‹znik K›rg›zlar Türbesi 

‹stanbul Mahmut Pafla Türbesi (1473): Sekizgen gövdeli türbenin (Resim 95) her cephesinde 

lacivert ve firuze renkli çiniler bulunur. Bunlar mozaik tekni¤indeki Selçuklu çinilerinin son örneklerindendir. 

Eser, Mimar Atik Sinan taraf›ndan yap›lm›flt›r. 

‹znik Halil ve Hayrettin Pafla, ‹znik K›rg›zlar (Resim 96), Bursa II. Murat türbeleri önemli 

Osmanl› mezar an›tlar›d›r. 

63

II. Klasik Dönem Osmanl› Sanat›: 

a. Mimar Sinan öncesi: ‹stanbul’un fethiyle Osmanl›lar yeni bir döneme girdiler. Bu dönemde 

sanat›n her dal›nda yeni at›l›mlar gerçeklefltirildi. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesi, bu topraklarda 

çok say›da mimari eserin yarat›lmas›na olanak sa¤lad›. 

Mimar Sinan’la birlikte mimaride en baflar›l› örnekleri veren klasik Osmanl› Sanat›, Sinan 

öncesinde Bayezit Cami bafllar. 

‹stanbul Bayezit Camii (1501 - 1506): Mimar Hayrettin taraf›ndan Osmanl› Sultan› II. Bayezit 

ad›na yap›lan cami; medrese, imaret, hamam ve darüflflifadan oluflan külliyenin parças›d›r (Resim 97). 

Caminin ana kubbesine kuzey ve güneyde yar›m, do¤u ve bat›da dörder kubbeli mekân eklenerek 

ibadet alan› geniflletilmifltir (Plan 46). Tek flerefeli, iki minaresi bulunan yap›n›n flad›rvanl› 

avlusu kubbeli revaklarla çevrilmifltir. 

Resim 97: ‹stanbul Bayezit Camii Plan 46: ‹stanbul Bayezit Camii 

b - Mimar Sinan ve Eserleri (1489 -1588): 

Türk ve dünya mimarl›k tarihinin en büyük sanatç›lar›ndand›r. Mimar Sinan, Kayseri - A¤›rnas’a 

ba¤l› Sinan Köyü’nde do¤mufltur. Yavuz Sultan Selim’in padiflahl›¤› döneminde (1512), bir çeflit asker 

toplama yöntemi olan devflirme yoluyla ‹stanbul’a getirilmifltir. 

Yavuz Sultan Selim’in ölümünden sonra padiflah olan Kanuni Sultan Süleyman ile Rodos 

ve Belgrad seferlerine kat›lm›fl, Yunan mimarisine ait eserleri incelemifltir. 

Resim 98: ‹stanbul Mo¤lova Kemeri 

64

Bo¤dan Seferi s›ras›nda Prut Nehri üzerine bir köprü infla etmifltir. 1538’de saray baflmimarl›¤›na 

getirilmifl, Kanunî’nin ölümünden sonra, II. Selim ve III. Murat dönemlerinde de pek çok eser 

ortaya ç›karm›flt›r. Ölümüne kadar mimarbafl› olarak kalm›fl ve ‹stanbul’da ölmüfltür. Sa¤l›¤›nda 

kendisi için infla etti¤i türbesi ‹stanbul’dad›r. 

Mimar Sinan, say›s› 360’› bulan eser yapm›flt›r. Bunlar›n ço¤u cami olmak üzere; mescit, 

medrese, hamam, saray, kervansaray, türbe, köprü, imaret, yiyecek deposu, su kemeri (Resim 98) 

ve hastanedir. 

Resim 99: ‹stanbul Süleymaniye Camii, iç görünüfl 

Sinan’›n Mimari Anlay›fl›: 

* Külliyeler içinde yapaca¤› eser say›s› ne kadar 

çok olursa olsun; yap›lar› bir flehrin, mahallenin veya çevrenin 

düzenini bozmayacak biçimde uygulam›flt›r. Yap›lar›n 

konumu, çevresindeki alanlar ve yollar hatta bitki örtüsü 

ile bir bütünlük içindedir. 

* Özellikle cami mimarisinde tek ve büyük bir kubbe 

ile harim (ibadet mekân›) k›sm›n› örterek plan›, toplu 

mekân yaratacak biçimde gelifltirmifl ve merkezî kubbeli 

yap› sorununu ustal›kla çözümlemifltir. 

* Kubbeler, yar›m kubbeler, a¤›rl›k kuleleri, revaklar 

ve kemerler gibi mimari ögeleri önce kendi çevresi, 

sonra da bütün yap› ile uyumlu ve dengeli bir bütünlük 

içinde uygulam›flt›r. Bu da yap›lara d›fltan an›tsal ve piramidal 

bir görünüm kazand›rm›flt›r. 

* Kulland›¤› malzemeyi ve süs unsurlar›n› yap›lar›n 

gerekli yerlerinde eksiksiz uygulam›fl, bunlar› ortaya koyarken 

afl›r›l›ktan kaç›nm›flt›r. 

* Sinan, toplu mekân yaratmadaki baflar›s›n›n yan› 

s›ra teknik üstünlük sa¤lama, ›fl›k, ses ve estetik de- 

¤erleri de bir arada gerçeklefltirmifltir. 

Mimar Sinan’›n Eserleri 

Mimar Sinan’›n 360’› aflan eseri aras›nda üç tanesi, merkezî kubbeli yap› sorununu çözmedeki 

baflar›s›n› gösterir. Mimar Sinan bu camiler için; “Ç›rakl›k eserim ‹stanbul fiehzade Camii, kalfal›k 

eserim ‹stanbul Süleymaniye Camii (Resim 99) ve ustal›k eserim Edirne Selimiye Camii’dir.” demifltir. 

‹stanbul fiehzade Camii (1544 - 1548) : Mimar Sinan bu eserini Kanunî’nin genç yaflta 

ölen o¤lu fiehzade Mehmet için yapm›flt›r. Cami; 

medrese, türbe, hamam ve kervansaraydan oluflan 

külliyenin ana yap›s›d›r (Resim 100). 

Cami; merkezî planl› olup merkezî kubbe, dört yan›nda 

birer yar›m, köflelerde birer çeyrek kubbe ile desteklenmifltir 

(Resim 101). ‹badet mekân›n›n dört köflesindeki 

k›s›mlar kubbe ile örtülmüfltür. Kubbenin a¤›rl›- 

¤›n› dört paye tafl›maktad›r (Plan 47). Revakl› avlusu 

kubbeli olan yap›n›n, flad›rvan› sekizgen planl›d›r. Cami 

ile avlunun birleflti¤i yerde ikifler flerefeli, iki minaresi 

yer alm›flt›r. Kesme tafl ve mermer malzeme kullan›lan 

caminin içinde yer alan çiniler; beyaz, pembe, yeflil 

ve mor renkli çiçekler ile çeflitli bitki motifli süslemelere 

sahiptir. 

Plan 47: ‹stanbul fiehzade Camii 

65

Resim 100: ‹stanbul fiehzade Camii Resim 101: ‹stanbul fiehzade Camii, kubbe iç yüzeyi 

‹stanbul Süleymaniye Camii (1550 -1557): Mimar Sinan bu eserini kalfal›k devrinde, Kanunî 

Sultan Süleyman için yapm›flt›r (Resim 102). Yap› külliyenin bir parças› olup, külliye; cami, 

medrese, türbe, hamam, imaret ve kervansaraydan meydana gelmektedir. Mimar Sinan’›n merkezî 

planl› bu camisinin, anakubbesinin kuzey ve güneyi iki yar›m kubbe ile desteklenmifltir. Yar›m kubbeler 

köflelerde çeyrek kubbelerle geniflletilmifltir. 

Yap›n›n do¤u ve bat› yanlar›, bir büyük bir küçük s›ral› befler kubbe ile kapat›lm›flt›r. Kubbenin 

a¤›rl›¤›n› dört kal›n paye tafl›r (Plan 48). 

Resim 102: ‹stanbul Süleymaniye Camii Plan 48: ‹stanbul Süleymaniye Camii 

66

Caminin avlu revaklar› kubbe ile örtülü olup, flad›rvan› dikdörtgen planl›d›r. Minarelerinin camiye 

bitiflik iki tanesi üçer, avlunun iki köflesindekiler ikifler flerefelidir. Minarelerdeki on flerefe, Kanunî’nin, 

Osmanl›lar›n onuncu padiflah› oldu¤unu vurgular. 

Caminin içi ve mihrab›nda zengin çini süslemeler olup, pencereleri vitraylar ile gösteriflli bir 

hâle getirilmifltir. Caminin avlusunda Kanunî Sultan Süleyman’›n ve Hürrem Sultan’›n türbeleri yer 

al›r. Kendisi için yapt›¤› türbe ise avlunun d›fl›ndad›r. 

Edirne Selimiye Camii (1569 -1574): Mimar Sinan ustal›k dönemindeki bu eserini Sultan 

II. Selim için külliye olarak yapm›flt›r. Külliyede; cami, medrese, türbe, kervansaray, yoksullara yemek 

da¤›t›lan aflevi gibi yap›lar yer al›r. 

Cami plan olarak merkezi kubbelidir. Ortada sekiz sütunun tafl›d›¤› sekizgen kasnakl› 31.5 

metre çap›ndaki kubbe yer alm›flt›r. Mihrab›n bulundu¤u k›s›m yar›m kubbe ile örtülüdür. Bunlar›n 

dört köflesinde dört çeyrek kubbe (eksedra) bulunur (Plan 49). 

Resim 103: Edirne Selimiye Camii Plan 49: Edirne Selimiye Camii 

Resim 104: Edirne Selimiye Camii Çinileri 

67 

Caminin revakl› avlusu kubbelerle örtülüdür. 

Avluda sekizgen flad›rvan yer al›r. Caminin 

dört köflesinde üçer flerefeli dört minare 

yükselir. Yap›n›n genel görünümünde mükemmel 

bir simetri izlenir (Resim 103). 

Caminin içindeki minber tek parça mermerdendir. 

Mihrap duvar›na ise lacivert üzerine 

beyaz renkli çinilerle ayetler yaz›lm›flt›r. Yap›n›n 

hünkâr mahfili, dört sütunla tafl›nan çini 

süslemeli bir bölümdür (Resim 104). 

Mimar Sinan’›n di¤er eserleri: ‹stanbul’daki 

Rüstem Pafla, Mihrimah Sultan, Sokullu 

Mehmet Pafla, Van’daki Hüsrev Pafla, 

Hatay’daki Sokullu Mehmet Pafla, Erzurum’daki 

Lala Pafla, Sakarya’daki Rüstem 

Pafla Külliyesi camileridir.

Medreseler: 

Mimar Sinan taraf›ndan infla edilen medreseler, 

plan özellikleri bak›m›ndan Selçuklu ve Beylikler 

Dönemi gelene¤ini sürdürürler. 

‹stanbul Rüstem Pafla Medresesi (1550): 

Mimar Sinan, Rüstem Pafla Medresesi’nde d›fltan 

kare, içten sekizgen plan uygulam›flt›r (Plan 50). Yap›ya 

bat› cephede yer alan portalden girilir. Avlunun 

çevresinde ö¤renci odalar› s›ralanm›flt›r. Güneyde 

büyük kubbeli dershane odas› vard›r. Yap›da, 16. 

yy.a ait Osmanl› çini süslemeleri bulunmaktad›r. 

‹stanbul fiehzade Mehmet Medresesi 

(1545 - 1548): Medrese, fiehzade Camii gerisinde yer 

al›r. Dikdörtgen planl›d›r. Avlunun üç yan›na kubbeli ö¤renci 

odalar› s›ralanm›flt›r. Güney yönünde büyük kubbeli 

dershane odas› vard›r. Plan 50: ‹stanbul Rüstem Pafla Medresesi 

Sinan’›n di¤er önemli medrese yap›lar›; ‹stanbul’daki Süleymaniye medreseleri ile Edirne 

Selimiye, Lüleburgaz Sokullu medreseleridir. 

Türbeler: 

Mimar Sinan’›n türbelerinde görülen yenilik; çokgen gövdeli kubbe ile örtülü yap›lar›n önüne, 

revakl› bir cephe eklenmifl olmas›d›r. Türbeyi örten kubbeler yivli olup, yüksek görünümü sa¤lamak 

için iç içe iki kubbe kullan›lm›flt›r. 

‹stanbul fiehzade Mehmet Türbesi (1543 -1544): Mimar Sinan bu türbede de sekizgen 

plan uygulam›flt›r. Girifl dört sütunun tafl›d›¤› üç revak kemeri ile sa¤lan›r, sekizgen yüzeyin cepheleri 

ikifler katl› olup dörder pencerelidir (Resim 105). Köflelerde yuvarlak silmeler vard›r. Yap›n›n üzeri 

yuvarlak yivli bir kubbe ile örtülüdür. ‹çeride renkli s›r teknikli çini süslemeler yer alm›flt›r. 

‹stanbul Kanunî Sultan Süleyman Türbesi (1559 -1566): Mimar Sinan bu türbeyi, Kanunî 

Sultan Süleyman için Süleymaniye Camii’nin avlusuna yapm›flt›r. Sekizgen planl› türbenin çevresi, 

sivri kemerli saçakl› revaklarla çevrilmifltir. ‹ç içe iki kubbeli olup, iç kubbe sekiz sütun üzerine 

oturan kemerlerle tafl›nmaktad›r. Süslemelerinde çini ve kalem ifli kullan›lm›flt›r (Resim 106). 

Mimar Sinan’›n di¤er mezar an›tlar›; ‹stanbul’daki Mimar Sinan Türbesi, II. Selim Türbesi, 

Barbaros Hayrettin Pafla Türbesi, Hürrem Sultan Türbesi’dir. 

Resim 105: ‹stanbul fiehzade Mehmet Türbesi Resim 106: ‹stanbul Kanuni Sultan Süleyman Türbesi, ‹ç görünüm 

68

c - Mimar Sinan Sonras› 

Kanunî Sultan Süleyman’›n ölümünden sonra Osmanl› taht›na geçen Sultan II. Selim ve III. 

Murat dönemlerinde “Duraklama Devri” bafllar. Mimar Sinan’›n ölümünden sonra Geç Klasik Ça¤ olarak 

adland›r›lan 17. yy. boyunca, “Sinan üslubu” onun yetifltirdi¤i ustalar taraf›ndan sürdürülür. 

Bu ustalar; Mimar Davut A¤a, Mimar Dalg›ç Ahmet A¤a, Mimar Sedefkâr Mehmed A¤a, Mimar 

Mustafa A¤a, Mimar Hac› Hasan A¤a’d›r. 

Resim 107: ‹stanbul Yeni Camii Plan 51: ‹stanbul Yeni Camii 

‹stanbul Yeni Camii ve Külliyesi (1598 - 1663): Yap›, Sultan III. Murat’›n efli Safiye Sultan 

taraf›ndan Mimar Davud A¤a’ya bafllat›lm›fl, Turhan Valide Sultan taraf›ndan Mimar Mustafa 

A¤a’ya tamamlat›lm›flt›r (Resim 107). 

Külliyede; kervansaray, türbe, hünkâr kasr›, sebil ve s›byan okulu yer al›r. Camide bir merkezî 

kubbe, bunun dört yan›nda ikifler eksedra ile geniflletilmifl birer yar›m kubbe bulunur. Köflelerde 

kalan boflluklar dört küçük kubbe ile kapat›lm›flt›r. Merkezî kubbenin a¤›rl›¤›n› dört sekizgen paye tafl›maktad›r 

(Plan 51). 

Yap›n›n avlusu kubbeli revaklarla 

çevrilmifl, ortaya sekizgen planl›, kubbeli 

flad›rvan yap›lm›flt›r. Caminin üçer flerefeli 

iki minaresi vard›r. Eserin içindeki 

renkli kalem ifli süslemeler görünümü 

zenginlefltirmifltir. Ayr›ca caminin duvarlar›nda 

çini, pencerelerinde renkli cam süslemeler 

de vard›r. 

‹stanbul Sultan Ahmet Camii 

(1609 - 1617): Külliye, Sultan I. Ahmet 

ad›na Mimar Bafl› Sedefkâr Mehmet A¤a 

taraf›ndan yap›lm›flt›r (Resim 108). 

Resim 108: ‹stanbul Sultan Ahmet Camii 

69

Cami merkezî kubbeli planl›d›r. Merkezî kubbenin dört yan›ndaki yar›m kubbeler üçer eksedra 

ile geniflletilmifltir. Kubbenin a¤›rl›¤›n› dört pilpaye tafl›maktad›r. Alt› tane minaresi olan caminin 

önünde, revaklar› kubbe ile örtülü avlu yer al›r (Plan 52). 

Cami, içinde mavi rengin hakim oldu¤u çini süslemelerden dolay› Avrupa’da “Mavi Camii” 

olarak da tan›n›r. Pencereleri renkli cam süslemelerle (vitray) bezenmifltir. 

Mimar Sinan sonras›n›n önemli baz› eserleri; ‹stanbul Köprülü Mehmed Pafla Külliyesi, Kara 

Mustafa Pafla Külliyesi’dir. 

Resim 109: ‹stanbul Sultan Ahmet Camii Plan 52: ‹stanbul Sultan Ahmet Camii 

III. Geç Dönem Osmanl› Sanat› 

18. yy.dan itibaren Osmanl› Devleti’nin siyasi ve askerî alandaki baflar›s›zl›klar›, sanat› da 

büyük ölçüde etkilemifltir. Bu dönemde Bat›, özellikle Fransa ile iliflkiler artm›fl buna paralel olarak 

mimari alanda yeni yap› tipleri ortaya ç›km›flt›r. Klasik dönemde görülen özellikler giderek de¤iflmifl 

ve yabanc› etkiler, özellikle süsleme alan›nda sanata hakim olmufltur. 

Bat› etkisindeki Osmanl› mimarisi gösterdi¤i üslup özellikleri aç›s›ndan bafll›ca flu dönemlerde 

incelenir: 

1 - Lale Devri (1718 - 1730): Osmanl› mimarisi, bat›l›laflma sürecine “Lale Devri” olarak 

adland›r›lan k›sa bir dönemle girmifltir. 

Bu dönem an›tsal ve dinsel yap›lardan 

çok, kas›r, köflk, sebil, çeflme gibi sivil yap›larla 

dikkati çeker. Döneme ad›n› veren lâle 

çiçe¤i, devrin sembolü olarak süslemede kullan›lm›flt›r. 

Bu dönemin pek çok eseri Patrona 

Halil ‹syan› ile ortadan kald›r›lm›flt›r. 

Lale Devrinde mimaride belirgin bir yenilik 

ortaya konmam›fl, ancak süsleme alan›nda 

bir üslup geliflmifltir. A¤›rl›kl› olarak sivil mimari 

örneklerinin görüldü¤ü bu dönemde Sultan III. 

Ahmet ve Sadrazam Damat ‹brahim Paflan›n 

çabalar›yla bat›l›laflma hareketleri bafllam›flt›r. 

Dönemin önemli eserleri; Nevflehirli 

Damat ‹brahim Pafla Külliyesi, Topkap› Saray› 

III. Ahmet Yemifl Odas› (Resim 110), ‹stanbul 

Sultan III. Ahmet Çeflmesi ve Kitapl›¤›, Sadâbad 

Köflkü ve kas›rlar›d›r. Resim 110: ‹stanbul III. Ahmet Yemifl Odas› 

70

2 - Türk Barok ve Rokoko Devri (1730 - 1808): 17. yy.da Avrupa’da Rönesansa tepki olarak 

ortaya ç›kan Barok sanat, tüm Avrupa’y› etkiledi¤i gibi, 18. yy. Osmanl› Sanat›n› da etkilemifltir. 

Barok mimaride köfleli planlar yerini oval ve yuvarlak planlara b›rakm›flt›r. Cephelerdeki 

dalgal› yüzeylere çok say›da pencere aç›lm›flt›r. Duvarlarda çini süslemeler yerine freskolar tercih 

edilmifl, bitki ve deniz motifleri ifllenmifltir. 

‹stanbul Nuruosmaniye Camii (1748 - 1755): Bu üslubun en önemli yap›s› olan caminin 

yap›m›na Sultan I. Mahmut taraf›ndan bafllan›p, III. Osman zaman›nda tamamlanm›flt›r (Resim 

111). Mimar› Simon Kalfa olan cami, tek kubbeli olup “U” fleklindeki flad›rvans›z avlusu revakl›d›r(Plan 

53). Mermer kapl› yüzeylerde kenger yapraklar›, deniz kabuklar› ve de¤iflik sütun bafll›klar› 

görülür. Son cemaat yerinin iki yan›nda minareler yer al›r. 

Bu dönemin di¤er önemli eserleri: ‹stanbul Laleli Camii, Yozgat Çapano¤lu, ‹stanbul 

Eyüp Sultan ve Safranbolu ‹zzet Mehmet Pafla Camii’dir. 

Resim 111: ‹stanbul Nuruosmaniye Camii Plan 53: ‹stanbul Nuruosmaniye Camii 

3 - Türk Ampir Üslubu (1808 - 1860): Fransa’da 19. yy.da ortaya ç›kan Ampir üslubu, Osmanl› 

sanat›n› II. Mahmut döneminde etkilemifltir. Osmanl› ampir üslubunda son cemaat yeri ortadan 

kalkm›fl, sütunlar duvara gömülmüfl, pencereler dairesel biçim alm›flt›r. 

Avrupa Ampir üslubunda süslemede kullan›lan stilize edilmifl hayvan figürleri yerine Türk 

Ampir üslubunda çiçek, yaprak ve bitki motifleri kullan›lm›flt›r. 

‹stanbul Nusretiye Camii (1822 - 1826) : Üslubun temsilcisi olan bu eser, II. Mahmut taraf›ndan 

mimar Kirkor Amira Balyan’a yapt›r›lm›flt›r (Resim 112). Dikdörtgen planl› olan yap›, merkezî 

kubbe ile örtülmüfltür. Kubbeyi tafl›yan kemerlere yuvarlak pencereler aç›lm›flt›r. Caminin iç süslemelerinde 

çininin yan› s›ra mermer malzeme kullan›lm›flt›r. 

‹stanbul Ortaköy Camii (1854): 17. yy.da ‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›r›lan cami, Sultan 

Abdülmecit zaman›nda Ampir üsluba göre yenilenmifltir(Resim 113). Mimar› Amira Balyan olan 

yap› tek kubbeli, yivli gövdeli, çift minarelidir. Süslemelerinde alt›n yald›z boyal› bitkisel motifler kullan›lm›flt›r. 

Dönemin önemli eserleri; Dolmabahçe Camii, II. Mahmut Türbesi, Esat Efendi Kütüphanesi 

ve Alay Köflkü’dür. 

71

Resim 112: ‹stanbul Nusretiye Camii Resim 113: ‹stanbul Ortaköy Camii 

4 - Seçmeci (Eklektik) Devir (1860 - 1900): Bu dönem yap›lar›nda belirli bir plan ve süsleme 

düzeni yoktur. Ayn› eserde birkaç üslubun özelli¤i birlikte uygulanm›flt›r. Örne¤in, bir yap›da 

antik Yunan sütunu, Barok rölyefleri ve Japon manzara resimleri kaynaflt›r›larak kullan›lm›flt›r. 

‹stanbul Hamidiye Camii (1866): Cami, Sultan II. Abdülhamit taraf›ndan seçmeci bir üslupla 

yapt›r›lm›flt›r. Merkezî kubbesi ahflap olup di¤er mekânlar› da ahflap tavanla örtülmüfltür (Resim 

114). 

Resim 114: ‹stanbul Hamidiye Camii, kubbenin iç görünümü Resim 115: ‹stanbul Aksaray Valide Camii 

‹stanbul Aksaray Valide Camii (1871): Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan 

taraf›ndan, mimar Agop ve Sarkis Balyan’a yapt›r›lm›flt›r (Resim 115). Merkezî kubbesi on alt› 

köfleli yüksek bir kubbe kasna¤› üzerine oturtulmufl, köfle kuleleri önemini kaybetmifltir. 19. yy.da infla 

edilmifl Osmanl› camilerinden farkl› olarak minareler ana yap›dan ayr› infla edilmifltir. 

72

Seçmeci dönemin eserleri aras›nda Konya Aziziye Camii (Resim 116), ‹stanbul Dolmabahçe ve 

Beylerbeyi saraylar›n› (Resim 117) sayabiliriz. 

Resim 116: Konya Aziziye Camii, d›fl görünüfl Resim 117: ‹stanbul Beylerbeyi Saray›, iç görünüfl 

Resim 118: ‹zmir Saat Kulesi, Mimar Vedat 

B. S‹V‹L M‹MAR‹ 

5 - Neoklasik Dönem (1900 - 1930): 20. 

yy. bafllar›nda Osmanl›larda geliflen milliyetçilik 

hareketleri sanat ve mimariyi de etkilemifltir. Türk 

mimarlar›, Avrupa mimari ak›mlar›n› terk ederek, 

ilgilerini Türk mimarisinin eski eserlerine ve özelliklerine 

çevirmifllerdir. Mimaride geleneksel süsleme 

elemanlar›n›n kullan›ld›¤› Neoklasik üslup, 

Osmanl› mimarisinin geç döneminde bafllay›p 

Cumhuriyetin ilk y›llar›nda da eserler vermifltir. 

Bu ak›m›n öncüleri; Mimar Kemalettin 

(1870 - 1927) ve Mimar Vedat (1873 - 1942) ‹stanbul, 

Ankara’da ve ‹zmir’de (Resim 118) resmî, sivil 

çok say›da eser meydana getirmifllerdir (Bk. 

VII. Ünite, Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi önemli 

sanatç›lar›). 

Neoklasik mimari; dinî mimariden al›nan 

sivri kemer, mukarnasl› bafll›k, kubbe ve çini kaplamalar 

gibi klasik unsurlar› ölçüsüz bir flekilde sivil 

mimaride kullanarak, as›l çizgisinden uzaklaflm›flt›r. 

Osmanl›lar, kurulufllar›ndan bafll›yarak özellikle baflkentleri ‹znik, Bursa, Edirne ve ‹stanbul 

baflta olmak üzere fethettikleri yöreleri sivil mimari örnekleriyle donatm›fllard›r. Bu yap›lar›n bafl›nda 

saray, köflk, bedesten (çarfl›), kervansaray, han, sebil, hamam ve su kemerleri gelir. 

a. Saraylar ve köflkler: ‹stanbul baflkent olmadan önce ‹znik, Bursa ve Edirne’de de saray 

yap›lar› oldu¤u bilinmektedir,ancak bunlar›n ço¤u günümüze ulaflmam›flt›r. 

73

‹stanbul Topkap› Saray›: 

1474 y›l›nda Fatih Sultan Mehmet 

taraf›ndan bafllat›lm›fl, zamanla 

çeflitli bölümler eklenerek geniflletilmifltir. 

Arka arkaya s›ralanm›fl 

dört avluda, 60 civar›nda yap› yer 

al›r. Bunlar; köflk, divan, harem, ifl 

atölyesi, cami ve askerî yap›lard›r 

(Resim 119). 

Saray 3 ana bölüme ayr›l›r: 

a - Birün (Hizmet binalar›n›n bulundu¤u 

avlu) 

b - Enderun (Resmî daireler ve 

okullar›n bulundu¤u bölüm) 

c - Harem (Padiflah›n özel hayat›n›n 

geçti¤i bölüm) 

Resim 119: ‹stanbul Topkap› Saray› 

Saray›n çevresi 1400 metre uzunlu¤unda bir surla çevrilmifl ve 28 kule ile desteklenmifltir. 

Surda 7 ayr› kap› bulunur. Avlular›nda Çinili Köflk, Ba¤dat ve Revan köflkleri gibi yap›lar bulunan saray, 

bugün dünyan›n en zengin müzelerinden biridir. 

Çinili Köflk (1472): Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan, Topkap› Saray›’n›n 1. avlusunda yapt›r›lm›fl 

en eski yap›d›r (Resim 120). Köflk, dört eyvanl› planl› olup, ortada büyük bir kubbe ile dört 

köflede küçük birer kubbesi vard›r. ‹ki katl› yap›n›n ön cephesinde, ince sütunlar›n tafl›d›¤› revakl› 

bir bölüm bulunur. Yap›ya ad›n› veren çiniler cephe ve duvarlarda mozaik tekni¤inde yap›lm›flt›r. 

Resim 120: Topkap› Saray›, Çinili Köflk Resim 121: Topkap› Saray›, Ba¤dat Köflkü 

IV. Murat taraf›ndan yapt›r›lan Ba¤dat Köflkü (1638) ve Revan Köflkü (1636) sekizgen 

planlar› ile birbirine benzeyen iki yap›d›r (Resim 121 - 122). 

Bu yap›lar ortada büyük kubbeli bir salon ile bu salona aç›lan ahflap tavanl› eyvanlardan 

meydana gelirler. Yap›lar içte ve d›flta çini ve mermerle kaplanm›fl, salonlar ise kabartmal› alç› 

süslemeler ile dekorland›r›lm›flt›r. 

Osmanl› döneminde ‹stanbul’da yap›lm›fl di¤er köflkler; Malta, Mecidiye, Florya ve Sepetçiler 

köflkleridir. 

74

Resim 122: Topkap› Saray›, Revan Köflkü 

Dolmabahçe Saray› (1853 - 1856): Saray, 

Sultan Abdülmecid taraf›ndan mimarlar› Hac› 

Emin Pafla, Sarkis Balyan ve o¤lu Nikogos Balyan 

ustalara yapt›r›lm›flt›r (Resim 123). 

Saray yüksek bir orta yap› ile iki yan›nda 

yer alan birimlerden meydana gelmifltir. Üç ana 

bölümü vard›r: 1 - Selâml›k (Mabeyn-i Hümayun), 

2 - Kabul (Muayede) bölümü (Resim 124) 

3 - Özel odalar (Harem daireleri). 

Osmanl›lar›n seçmeci (eklektik) üslup 

özelliklerini gösteren saray, bodrumla beraber 

üç katl›d›r. Yap›da 285 oda, 46 salon bulunur. 

Bugün müze olarak kullan›lan yap›n›n 71 no’lu 

odas›nda Atatürk hayata gözlerini kapam›flt›r. 

Resim 123: ‹stanbul Dolmabahçe Saray› Resim 124: ‹stanbul Dolmabahçe Saray›, iç görünüm 

Resim 125: Do¤ubayezit ‹shak Pafla Saray› 

75 

A¤r› Do¤ubayezit ‹shak Pafla 

Saray› (1784): Osmanl›lar taraf›ndan 

Anadolu’da infla edilmifl önemli bir saray 

yap›s›d›r (Resim 125). 

Saray, iç içe üç avludan oluflur. 

360 odas› bulunan yap›n›n içinde; cami, 

medrese, divan, harem, askerî ko- 

¤ufllar, cephanelik, f›r›n, hamam ve ifl 

atölyeleri vard›r. 

‹shak Pafla Saray›’n›n girifl portalinde, 

Anadolu Selçuklu sanat› etkisini 

tafl›yan zengin tafl süslemeleri yer al›r. 

S›cak, so¤uk ve at›k su kanallar› bulunan 

saray, Osmanl›lar›n ›s›tma sistemi 

olan ilk yap›s›d›r.

. Kervansaraylar: Osmanl›lar ticaret yollar› üzerinde ve külliyeler içinde kervansaraylar 

infla etmifllerdir. 

Edirne Rüstem Pafla Kervansaray› (1557 - 1560): Mimar Sinan taraf›ndan külliye ile birlikte 

yap›lm›flt›r (Resim 126). ‹ki bölümden meydana gelir. Birinci bölüm ah›r olup, ikinci bölüm ise 

yolculara ayr›lm›flt›r. ‹ki katl› odalar› revakl› avluya aç›l›r. 

Osmanl›lar zaman›nda infla edilmifl Kayseri - Ürgüp aras›nda 1660 tarihli ‹ncesu Kara 

Mustafa Pafla, Kufladas› Öküz Mehmet Pafla (Resim 127), Lüleburgaz Sokullu Mehmet Pafla 

kervansaraylar› di¤er önemli yap›lard›r. 

Resim 126: Edirne Rüstem Pafla Kervansaray› Resim 127: Kufladas›, Öküz Mehmet Pafla Kervansaray› 

c. Hanlar: 

Osmanl›lar flehir içinde konaklama amaçl› hanlar 

infla etmifllerdir. ‹ki katl› olan bu yap›lar›n alt katlar›nda 

depo ve ah›rlar, üst katlar›nda yolcular›n kalmalar› 

için odalar yer al›r. Osmanl› hanlar› ayn› zamanda haberleflme 

ve al›fl verifl ihtiyac›n› karfl›layacak flekilde düzenlenmifllerdir. 

Bursa Emirhan: Orhan Gazi döneminde infla 

edilmifltir. Yap›n›n alt›nda otuz alt› mahzen, bir ah›r, üst 

k›sm›nda otuz sekiz oda bulunmaktad›r. Yap›da kesme 

tafl ve tu¤la malzeme birlikte kullan›lm›flt›r. 

Bursa’daki Geyve Han (Plan 54) Çelebi Sultan 

Mehmet dönemine aittir. Osmanl›lar›n flehir içinde 

yapt›klar› hanlar›n genel özelli¤i olan, orta avluya aç›lan 

eyvanlar ile bunlar aras›ndaki odalardan meydana 

gelmifltir. Plan 54: Bursa, Geyve Han 

76

Resim 128: Bursa, Koza Han 

d. Bedesten ve Çarfl›lar: 

Diyarbak›r Hüsrev Pafla Deliller Han›; (1527) iki 

katl› yap›; revakl› bir avlu ve bunun çevresindeki odalardan 

meydana gelmifltir. 

Ankara Kurflunlu Han; ‹ki renk kesme tafltan infla 

edilmifl yap›n›n› orta avlusunda iki katl› revaklar bunun 

gerisinde ise han odalar› bulunmaktad›r. 

Bursa Koza Han(Resim 128); Sultan II. Bayezit taraf›ndan 

yapt›r›lm›flt›r. An›tsal portali bulunan han; orta 

avluya aç›lan iki katl› revaklar ve revaklar›n arkas›na 

yerlefltirilmifl odalardan oluflmufltur. 

Bu dönemden kalan bafll›ca örnek yap›lar; Bursa’da 

‹pek Han, Koza Han, ‹stanbul’da Kürkçü Han, 

Bilecik’te Vezirhan ve farkl› plan özelli¤i olan Tokat 

- Sivas yolundaki Yenihan’d›r. 

Osmanl› sivil mimarisinin önemli örneklerinden olan bedestenler, ticaret merkezinin çekirde- 

¤ini olufltururlar. ‹çinde de¤erli mallar›n korundu¤u ve sat›fl›n›n yap›ld›¤› yerlerdir. Genellikle d›fltan 

dükkânlarla çevrili bu yap›lar, içte ayaklara oturan kubbelerle örtülü mekânlardan oluflur. Anadolu’nun 

de¤iflik kentlerinde çok say›da örnekleri bulunan yap›lard›r. 

Bedesten; han ve pazarlar›n bulundu¤u al›flverifl merkezi olan çarfl›lar kentlerin ticarî alanlar›d›r. 

‹stanbul’da M›s›rçarfl›s›, Kapal›çarfl› ve Edirne Ali Pafla Çarfl›s› önemli örneklerdir. 

Bursa Y›ld›r›m Bedesteni: Y›ld›r›m Bayezit taraf›ndan yapt›r›lm›fl ilk örnektir. Yap› alt› aya- 

¤a oturan on dört kubbe ile örtülmüfltür. Duvarlar tafl ve tu¤la s›ralar›yla örülmüfl, yap›n›n cephelerinde 

birer kap› aç›lm›flt›r. 

‹stanbul Sandal Bedesteni: Fatih Sultan Mehmet zaman›nda infla edilmifl bir yap›d›r. On 

iki ayak üzerine yirmi kubbe ile örtülmüfltür (Plan 55). 

Di¤er Önemli bedestenler; Ankara Mahmut Pafla Bedesteni (günümüzde Ankara Anadolu 

Medeniyetleri Müzesi), Edirne Bedesteni (Resim 129), Filibe Bedesteni, Saraybosna Bedesteni 

ve Selanik Bedesteni’dir. 

Plan 55: ‹stanbul Sandal Bedesteni Resim 129: Edirne Bedesteni 

77

e. Çeflmeler: Osmanl›lar kent meydanlar›nda 

ve sokak aralar›nda halk›n su ihtiyac›n› 

karfl›lamak amac›yla çeflmeler yapm›fllard›r. 

Mermer malzeme ile yap›lm›fl bu çeflmelerde, 

kitabeler ile geometrik ve bitkisel 

süslemelere yer verilmifltir. 

‹stanbul Sultan III. Ahmet Çeflmesi 

(1729): Dört köflesindeki sebiller ve cephelerinin 

ortas›ndaki çeflmelerle simetrik düzenli bir 

yap›d›r (Resim 130). Genifl saçaklar›ndaki dekorlar, 

Lale Devri özellikleri gösteren çiçek 

motifleri ile süslenmifl, cephelerde mermer 

üzerine alt›n yald›z süslü kitabeler yer alm›flt›r. 

Bu dönemde yap›lan an›tsal çeflmelere ‹stanbul’da 

Tophane, Kabatafl, Üsküdar ve Hekimo¤lu 

Camii çeflmelerini örnek verebiliriz. Resim 130: ‹stanbul Sultan III. Ahmet Çeflmesi 

f. Sebiller: Osmanl›lar cadde veya sokak aralar›na, külliyelerin d›fl k›s›mlar›na an›tsal 

çeflmelerin köflelerine, halka suyun ücretsiz da¤›t›ld›¤› eserler yapm›fllard›r. Sebil ad› verilen bu yap›lar 

genellikle kubbeli olup cepheleri demir parmakl›klarla süslüdür (Resim 131). 

‹stanbuldaki önemli örnekler; Yeni Cami Sebili, Koca Sinan Pafla Sebili, Hekimo¤lu ‹brahim 

Pafla (Resim 132), Laleli Camii, Nuruosmaniye Camii ve Mihriflah Sultan sebilleridir(Resim 133). 

Osmanl›lar park ve bahçeleri süslemek, kufllar›n su içmesini sa¤lamak ve su ihtiyac›n› karfl›lamak 

amac›yla selsebil ad› verilen eserler yapm›fllard›r. 

Resim 131: Saliha Sultan Sebili Resim 132: H. ‹brahim pafla sebili Resim 133: Mihriflah Sultan Sebili 


1 - Osmanl› Devletinin ekonomik alandaki geliflimi mimariyi nas›l etkilemifltir? 

2 - Osmanl›lar medrese yap›lar›nda hangi plan tipini uygulam›fllard›r? Bu plan tipine örnek veriniz. 

3 - Mimar Sinan’›n ç›rakl›k, kalfal›k, ustal›k eseri olarak tan›nan yap›lar› bulunduklar› flehirlerle 

birlikte belirtiniz. 

4 - Mimar Sinan’›n mimarl›k geleneklerini devam ettiren 17. yy. mimarlar› kimlerdir? Eserlerine 

birer örnek veriniz. 

5 - Bat› etkisindeki Osmanl› mimarisinin gösterdi¤i üsluplar hangi dönemler olarak incelenebilir? 

78

OKUMA METN‹ 

‹stanbul Dolmabahçe Saray› 

ATATÜRK’ÜN SANATA VERD‹⁄‹ ÖNEM 

Duygular›n›, inceli¤ini, ruhunu yükseltmek için yap›lmas› gereken fleylerde ilgisiz olan 

millet, medeni gereklere tamam› ile baflvurmuyor demektir. Resim yapmayan, heykel yapmayan, 

güzel sanatlar› anlamayan bir milletin noksan› var demektir. Böyle bir milletin ilerleme 

yolunda yeri yoktur. Hâlbuki Türk milleti bütün do¤ufltan gelen özellikleriyle en medeni, en 

geliflmifl bir millet olmaya lay›kt›r ve olacakt›r. 

Her aflamas› vatan için, millî tarihimiz için, torunlar›m›z ve çocuklar›m›z için flerefli olaylarla 

dolu büyük bir kahramanl›k hikayeleri oluflturan Anadolu muharebelerinin heyecan verici 

ayr›nt›lar›n› tarihe terk ediyorum. 

Fakat Efendiler! Millet; milletin ruh sanat›, müzi¤i, edebiyat› ve bütün güzellikleri bu kutsal 

mücadelenin ilahi teranelerini bitmez bir vatan aflk›n›n çoflkunlu¤u ile daima terennüm 

etmelidir. 

Güzel sanat sevgisi, Türk’ün yüre¤inde atefltir. 

fiunu da önemle belirtmeliyim ki yüksek bir insan toplumu olan Türk milletinin tarihî bir 

özelli¤i de güzel sanatlar› sevmek ve onda yükselmektir. Bunun içindir ki milletimizin yüksek 

karekterini, yorulmaz çal›flkanl›¤›n›, yarat›l›fltan gelen zekâs›n› birbirine ba¤l›l›¤›n›, güzel 

sanatlara sevgisini ve millî birlik duygusunu durmadan her türlü araç ve önlemlerle besleyerek 

gelifltirmek millî ülkümüzdür. 

Türk milletine çok yaraflan bu ülkü, onu bütün insanl›kta gerçek huzurun sa¤lanmas› yolunda, 

kendine düflen medeni görevi yapmakta baflar›l› k›lacakt›r. 

Ankara, 29 Ekim 1933 

Cumhuriyet Gazetesi, "Büyük Gazi’nin Büyük Milletine Hitabeti" 

79

6.ÜN‹TE 

TÜRK EL SANATLARI 

A. Ç‹N‹ SANATI 

B. HALI SANATI 

C. HAT SANATI 

D. M‹NYATÜR SANATI 

El sanatlar›, sanat eseri özelliklerine sahip olsalar da, olmasalar da toplumun bir ihtiyac›na cevap 

vermek üzere ortaya ç›km›fllard›r. Bu ihtiyaç; toplumlar›n ekonomik durumlar›na ve yaflam tarzlar›na 

göre farkl›l›klar göstermektedir. Yaflan›lan bölgenin co¤rafî özellikleri, inançlar ve di¤er kültürlerin 

etkileri ve geliflen teknoloji; el sanatlar› ürünlerini de teknik ve malzeme aç›s›ndan yönlendirmifltir. 

A. Ç‹N‹ SANATI 


1. Osmanl› çini sanat› merkezleri neresidir? Günümüzde üretimini devam ettiren var m›d›r? 

2. Çevrenizde hal› dokumac›l›¤› yap›lan yerler var m›d›r? Bu hal›larda kullan›lan malzeme, 

motif ve renk özelliklerini gösteren bir ödev haz›rlay›n›z. 

3. Günümüz sanatç›lar› aras›nda hat sanat› örnekleri veren ressam var m›d›r? Bu ressamlara 

ait örnek çal›flmalar bulunuz. 

1. Türk Çini Sanat›na Genel Bak›fl (Tan›m ve Teknik) 

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Çini Sanat› 

a. Selçuklu Çini Sanat› 

b. Osmanl› Çini Sanat› 

1. Türk Çini Sanat›na Genel Bak›fl (Tan›m ve Teknik) 

Mimaride yüzey kaplamas› olarak kullan›lan, f›r›nlanm›fl, çeflitli motif ve renkteki s›rl› piflmifl 

toprak malzemeye çini denir. Çininin s›rl› veya s›rs›z kap - kacak olarak yap›lanlar›na da Seramik 

(keramik) ad› verilir (Resim 134). Orta Asya Türk sanat›nda kâfli denilen çini, yüzy›llar boyunca 

de¤iflik teknik ve malzemelerle gelifltirilmifltir. 

Çininin as›l malzemesi olan kil, yabanc› malzemelerden temizlendikten sonra bir havuzda su ile 

çamur haline getirilir. ‹kinci bir havuza aktar›larak birkaç gün dinlendirilir. Süzülerek üçüncü bir havuza al›n›r, 

üzerindeki sular ak›t›l›r. ‹fllenecek k›vama gelen çini hamuru, kal›p atölyelerinde flekillendirilip, kurutulur. 

Kurutulduktan sonra belli ›s›larda f›r›nlarda piflirilir. Sertleflen seramik, yavafl yavafl so¤utularak f›r›ndan 

al›n›r, boyama k›sm›na getirilir. Çini, desenlendirilecekse haz›rlanan desene göre boyan›r, üzeri 

s›rlan›r ve tekrar f›r›nlan›r. 

Çininin haz›rlanmas› ve kullan›lan malzeme farkl›l›klar›yla de¤iflik teknikler oluflmufltur. 

80

Resim 134: ‹znik keramik tabak Resim 135: Bursa Yeflil Cami , renkli s›r tekni¤i 

Çini Teknikleri 

Renkli S›r Tekni¤i: fiekillendirilen k›rm›z› hamurlu çini üzerine desen bas›larak, kaz›narak 

ifllenir ve f›r›nlan›r sonra renkli s›rla boyan›r, tekrar f›r›nlan›r (Resim 135). 

S›r Alt› Tekni¤i: Genellikle astarla s›rlanm›fl çini önce f›r›nlan›r, sonra çizilen desen boyan›r, 

tekrar f›r›nlan›r. Desen boyan›rken tercih edilen renkler; mavi, mor ve siyaht›r. 

S›r Üstü Tekni¤i: fiekillendirilen çini s›rlan›p f›r›nlan›r. Bunun üzerine desen boyand›ktan 

sonra az ›s›da tekrar f›r›nlan›r. 

Çini Mozaik Tekni¤i: Anadolu Selçuklu yap›lar›nda; mihrap, duvar ve kubbelerde kullan›lm›fl 

ve gelifltirilmifltir. Bu teknikte; tek renkte s›rlanm›fl çini parçalar›, istenilen flekle göre kesilerek, 

dekorasyon oluflturacak flekilde harç içine yerlefltirilir (Resim 136). 

Minai Tekni¤i: Büyük Selçuklular›n gelifltirdi¤i bir tekniktir. Renkler, desenlere göre bir k›sm› 

s›r alt›na, bir k›sm› s›r üstüne uygulan›r ve f›r›nlan›r (Resim 137). Bu çinilerde s›r alt›nda mor, mavi, 

firuze ve yeflil, s›r üstünde ise beyaz, kahverengi, siyah ve k›rm›z› renkler kullan›lm›flt›r. 

Resim 136: Tokat Gök Medrese eyvan›, çini mozaik süsleme ayr›nt›s› Resim 137: Konya Alâeddin Köflkü, minai çini parças› 

81

Lüster Tekni¤i: Abbasi sanat›nda bol olarak görülen teknik, Anadolu’da sadece Selçuklu 

eserlerinde uygulanm›flt›r. Mat, beyaz s›rl› çini üzerine “lüster” denilen gümüfl ya da bak›r oksitli bir 

bileflikle desenler ifllendikten sonra, çini düflük ›s›da yeniden f›r›nlan›r (Resim 138). Sar› ve kahverengi 

renk tonlar›n›n kullan›ld›¤› çinilerdir. 

Resim 138: Beyflehir Kubadabad Saray› , Lüster Çini Resim 139: Konya S›rçal› Medrese, S›rl› tu¤la dekoru 

S›rl› Tu¤la: Yap› d›fl›nda, minare ve türbelerde kullan›lan bir tekniktir. Tu¤la hamuruna flekil 

verildikten sonra genellikle firuze, lacivert veya patl›can moru s›rla kaplan›p, f›r›nlan›r (Resim 139). 

Kabartma Tekni¤i: Selçuklu ve Beylikler devri kitabelerinde kullan›lm›flt›r. Yumuflak çini hamuru 

üzerine flekiller kabartma oluflturacak biçimde kal›pla bas›l›r veya çevresi oyularak desen aç›- 

¤a ç›kar›l›r, s›rlan›p f›r›nlan›r. 

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Çini Sanat› 

Çininin Türk mimarisinde kullan›lmas›n›n geçmifli, Uygurlar’a kadar uzan›r. Karahoço’da; 

gri ve mavi renkli s›rl› tu¤lalar ve üzerlerinde stilize bitkisel motifler bulunan s›rl› zemin döflemeleri 

ortaya ç›kar›lm›flt›r. Gazne saraylar›nda yap›lan kaz›larda ele geçen örnekler, Uygur çinileri ile benzerlik 

gösterirler. 

a. Selçuklu Çini Sanat›: Büyük Selçuklu yap›lar›nda tek renk firuze çiniler kullan›lm›flt›r. 

Kümbetlerde; tu¤la mozaik, s›rl› tu¤la ve çini süslemeler yer al›r. Bunlar üzerinde yaz› ve geometrik 

desenler görülür. Damgan Mescid-i Cuma, Kümbeti Surkh ve ‹sfahan Mescid-i Cuma’daki (Resim 

140) çini dekorlar bu dönemin özelliklerini gösterir. 

Anadolu Selçuklu Çini Sanat›: 

Büyük Selçuklu sanat› etkisinde geliflmifltir. 

Anadolu Selçuklu öncesi Türk çini sanat›nda 

de¤iflik s›rlama ve boyama teknikleri kullan›lm›fl 

olmas›na ra¤men, Anadolu Selçuklu 

çinilerinde s›r alt› ve s›r üstü olmak üzere iki 

teknik ço¤unluktad›r. 

Anadolu Selçuklular› Konya, Sivas, 

Kayseri ve di¤er kentlerde infla ettikleri (cami, 

medrese, türbe ve saray ) eserlerin iç mekân dekorasyonunda 

çini tekniklerini kullan›rken; minare 

ve d›fl cephelerde s›rl› tu¤lay› tercih etmifllerdir. Resim 140: ‹sfahan Mescidi Cuma Camii 

82

Konya Karatay Medresesi (1251): Avluyu örten kubbenin iç yüzeyi, eyvan›n ve ders odalar›n›n, 

avlunun duvarlar› firuze, lacivert, patl›can moru renkte geometrik ve bitkisel motifli çini mozaiklerle 

süslenmifltir (Resim 141). 

Resim 141: Konya Karatay Medresesi, çini mozaik süslemeleri Resim 142: Konya ‹nce Minareli Medrese, s›rl› tu¤la süslemeleri 

Konya ‹nce Minareli Medrese (1260 - 1265): Minaresinde; yivli tu¤la malzemeli gövde 

üzerine patl›can moru ve firuze renkli s›rl› tu¤la ile baklava dilimi motifleri ifllenmifltir (Resim 142). 

Anadolu Selçuklu sanat›n›n ‹slam sanat›na getirdi¤i bir yenilik de çini mozaik mihraplard›r. 

Firuze, patl›can moru, lâcivert çini parçalar›, geometrik ve bitkisel süsler, kûfî yaz› bordürleri Konya 

Alâeddin cami mihrab›nda görülür. 

Beyflehir Kubadabad Saray› (1236) : Alâeddin Keykubat taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Saray; 

taht salonu, divan ve toplant› salonu ile bunlara ba¤l› odalardan oluflmufltur. 

Bütün bu bölümler, devrinin en güzel çinileri ile kaplanm›flt›r. Çini kaplamalar y›ld›z, haç formunda 

s›r alt› ve lüster tekni¤inde yap›lm›flt›r. Beyaz zemin üzerinde kahverengi, sar›, koyu yeflil, 

mavi, mor, siyah ve firuze renkli çini panolarda; saray hayat›, hayvan figürleri ve av sahneleri canland›r›lm›flt›r 

(Resim 143). 

Ad›n› çinilerinden alan Sivas Gök Medrese, Sivas Çifte Minareli Medrese ve Konya S›rçal› 

Mescidi Anadolu Selçuklular›n›n çini süslemeli önemli yap›lar›d›r (Resim 144). 

Resim 143: Beyflehir Kubadabad Saray›, çini, 

Konya Çini Eserleri Müzesi 

83 

Resim 144: Konya S›rçal› Mescidi Mihrab›

Anadolu Beylikleri Çini Sanat›: Bu devrin çini sanat› Selçuklu özelliklerini devam 

ettirmesine ra¤men Selçuklulardaki kadar genifl yüzeylerde kullan›lmam›flt›r. Gerek iç mekândaki 

çini gerekse minarelerdeki s›rl› tu¤la kullan›m› azalm›flt›r. (Resim 145). 

Birgi Ulu Camii (1312): Firuze ve koyu mor renkli, geometrik y›ld›z ve geçmeli motiflerin 

egemen oldu¤u mozaik çinili mihrab›; teknik, renk ve desen aç›s›ndan Anadolu Selçuklu geleneklerine 

ba¤l› kalm›flt›r (Resim 146). Mihrap önü kubbesinin ana mekâna aç›lan kemerleri üzerinde kalan 

yaz› dekorlu çini panolar, kubbenin de eskiden çinilerle süslü oldu¤unu göstermektedir. 

Resim 145: Birgi Ulu Camii minaresi s›rl› tu¤la dekor Resim 146: Birgi Ulu Camii, mihrap detay› 

Selçuk ‹sa Bey Camii (1374): Yap›n›n mihrap önü kubbesinin Türk üçgenleri üzerinde; firuze, 

koyu mavi, kahverengi renkli alt›gen y›ld›zlar ve geometrik çini mozaikler kullan›lm›flt›r. Caminin 

kubbe kasna¤› ve mihrab› üzerinde de dönem özelli¤ini gösteren çiniler bulunmaktad›r. 

b - Osmanl› Çini Sanat›: 

Selçuklular’da çini; duvar, kubbe, kasnak, 

kemer, tonoz, mihrap ve minarelerde kullan›lm›flt›r. 

Osmanl›lar’da ise çini kaplamalar 

sadece duvar (Resim 147) ve mihraplarda görülür. 

‹znik, Kütahya ve ‹stanbul, Osmanl› çini 

yap›m merkezleridir. 

Osmanl›lar zaman›nda; 15. yy.a kadar 

çini mozaik ve renkli s›r tekni¤i s›k görülürken, 

16. yy.da mavi - beyaz çiniler, 17. yy.da ‹znik ve 

Kütahya çinileri, 18. yy. ‹stanbul çinileri kendine 

has renk ve desenleri ile mimari eserleri 

süslemifllerdir. 

Geometrik pano içerisine yerlefltirilen 

bitkisel motifler, yaz›lar ve az da olsa hayvan figürleri 

süslemenin ana karakterini olufltururlar. 

Osmanl› çinilerinde firuze, sar›, lacivert, beyaz, 

yeflil, kahverengi, k›rm›z› en çok kullan›lan 

renkler olmufltur. 

84 

Resim 147: Bursa Yeflil Türbe çinilerinden örnek

Osmanl› çini teknikleri ile bunlar›n uyguland›¤› önemli örnekleri flöyle s›ralayabiliriz: 

a. Tek renkli s›rl› çiniler: 17. yy.da ‹znik ve Kütahya’da üretilen çiniler, Selçuklu ve Beylikler 

dönemi özelli¤ini gösterirler. Genellikle yap›lar›n iç duvarlar›nda yer alan bu çinilerde; firuze, yeflil, lacivert 

ve patl›can moru renkler hakimdir. Üçgen, kare ve alt›gen çini panolar içine bitkisel motifler ifllenmifltir. 

Bu özellikleri gösteren çinileri ‹znik ve Bursa camileri ile ‹stanbul Topkap› Saray›’nda görebiliriz. 

Resim 148: ‹stanbul Çinili Köflk kemerleri, çini mozaik süslemeleri Resim 149: Bursa Yeflil Türbe, renkli s›rl› çinileri 

b. Çini mozaik tekni¤i: ‹stanbul Çinili Köflk (Resim 148), Bursa Yeflil Camii ve Türbesi çinileri 

bu tekni¤in en güzel örneklerindendir. 

c. Renkli s›r tekni¤i: Bu teknik 15. yy.dan 16. yy. ortalar›na kadar uygulanm›flt›r (Resim 

149). Bursa Yeflil Türbe (1421), ‹stanbul Sultan Selim Camii (1522) ve Topkap› Saray›’nda örnekleri 

görülür. 

d. Mavi beyaz çiniler: Osmanl› sanat›na özgü bu teknik, 16. yy. bafl›ndan sonra uygulanm›flt›r. 

Alt›gen çiniler fleffaf bir s›rla kaplanm›flt›r. Beyaz zemin üzerinde mavi, turkuvaz ve lacivert 

renklerle yap›lm›fl bitkisel ve geometrik motifler yer al›r. Edirne Üç fierefeli Camii, Edirne Muradiye 

Camii çinileri önemli örneklerdir (Resim 150). 

Resim 150: Edirne Muradiye Camii çinileri Resim 151: ‹znik, s›ralt› tekni¤inde çini pano 

85

e. K›rm›z› s›r alt› ‹znik ve Kütahya çinileri: 

Yedi rengin kullan›ld›¤› bu çiniler, 16. yy. ortas› ve 

17.yy. bafl›nda uygulanm›flt›r. Bu çinilerde; s›r alt›nda 

k›rm›z› renk kullan›l›r (Resim 151). Çiçek motifleri, 

vazo ve kandiller, selvi a¤açlar›, madalyonlar ve Çin 

etkili desenler ile hayvan figürleri, çini panolar üzerinde 

yer alm›flt›r. 

Bu çini örnekleri ‹stanbul Süleymaniye, Sultanahmet 

ve Edirne Selimiye Camileri’nde yer al›r. 

17. yy.da ‹znik’te üretilip fiam’daki baz› yap›larda 

kullan›lan bir grup çini de fiam ifli olarak adland›r›l›r. 

Celâli isyanlar›, 17. yy. sonunda ‹znik atölyelerinin 

faaliyetlerini azalt›r. Bu s›rada Kütahya çini 

merkezi olarak geliflmeye bafllar. Mavi, k›rm›z›, sar›, 

mor ve yeflil renklerde, serbest motif ve f›rça izleri ile 

yap›lan çinilerin en çok kullan›ld›¤› yap›lar; ‹stanbul 

Üsküdar Yeni Valide ve ‹stanbul Rüstem Pafla (Resim 

152) camileridir. Resim 152: ‹stanbul Rüstem Pafla Cami çinileri 

Seramik (Keramik) 

Anadolu Selçuklu seramik sanat›n›n kayna¤› Büyük Selçuklu sanat›d›r. Bu devir seramiklerinde; 

firuze, yeflil, mavi, kahverengi seramikler üzerinde; bitkisel motifler, insan ve hayvan figürleri ifllenmifltir. 

Lüster ve minai en çok kullan›lan tekniklerdir (Resim 153). 

Anadolu Selçuklu seramik sanat›, Büyük Selçuklular›n renk ve teknik özelliklerini gelifltirerek 

devam ettirmifltir. Beyflehir Kubadabad Saray› (Resim 154), Ahlat, Eski Kâhta kaz›lar›nda bulunan örnekler 

bunu do¤rulam›flt›r. Osmanl›lar zaman›nda tamamen kendine özgü bir seramik sanat› ortaya 

ç›km›flt›r. 

Resim 153: Miani Tekni¤i, Selçuklu kerami¤i Resim 154: Kubadabad Saray› keramik Resim 155: Milet tipi ‹znik kasesi 

Osmanl› Seramik Teknikleri: 

1. Milet ifli çiniler: Milet ifli de denilen bu seramikler, 14. ve 15. yy.da ‹znik’te yap›lm›fllard›r. 

K›rm›z› hamurlu, s›r alt› tekni¤inde yap›lm›fl mavi, mor, firuze, yeflil renklerin kullan›ld›¤› bitkisel ve 

geometrik motifli örneklerdir (Resim 155). 

86

2. Haliç ifli çiniler: ‹znik’te, 15.yy. sonu ve 16. yy. bafl›nda yap›lm›fllard›r. Mavi - beyaz 

renkli, porselene benzeyen küçük kâseler fleklindedir. S›r alt›nda Çin etkili çiçek motifleri, stilize ejder, 

bitkisel motifler ve hayvan figürleri yer al›r (Resim 156). 

Resim 156: ‹znik Haliç ifli seramik tabak Resim 157: fiam ifli tabak 

3. fiam ifli çiniler: 16. yy. ortalar›ndan itibaren ‹znik’te yap›lm›fl, ço¤unlu¤u tabak fleklinde 

olan seramiklerdir. Beyaz zemin üzerine mavi, yeflil, eflatun ve turkuvaz kullan›larak, Çin etkili flakay›k, 

pul, bulut ve çiçek motifleriyle süslenmifllerdir. (Resim 157). 

17. yy.dan itibaren keramik merkezi olma özelli¤ini kaybeden ‹znik, yerini Kütahya’ya b›rakm›flt›r. 

Kütahya seramiklerinde serbest süsleme özelli¤i ile mor, k›rm›z›, mavi, sar›, yeflil renkler kullan›lm›flt›r. 

19. yy. sonlar›nda ‹stanbul’da Y›ld›z Porselenleri ad› alt›nda üretilen keramikler, Avrupa 

ülkelerindeki flekil ve süslemeleri, renk özelliklerini taklit ederek Türk sanat› içinde bir grup oluflturmufltur 

(Resim 158). 19. yy.da Çanakkale seramikleri; çiçek, yelken, meyve ve hayvan motifleri ile 

ilgi çekici olurken, 20. yy. bafl›na ait vazo, testi ve sürahiler; kaba iflçilikleri ve formlar› ile bu geleneksel 

sanat›n çöküflünü h›zland›rm›fllard›r (Resim 159). 

Resim 158: Y›ld›z porselen vazo Resim 159: Çanakkale seramik sürahi 

87

HALI SANATI 

1. Türk Hal› Sanat›na Genel Bak›fl 

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Hal› Sanat› 

a. Selçuklu Hal› Sanat› 

b. Osmanl› Hal› Sanat› 

Hal› serilmek veya duvara as›lmak üzere ço¤unlu¤u yün, baz›lar› ipek veya pamuk iplikten 

yap›lm›fl, k›sa tüylü nak›fll› dokumalara verilen isimdir. 

Hal› tezgâhlar› birbirine paralel duran ve kendi eksenleri etraf›nda dönebilen, uzakl›klar› 

ayarlanabilen köfleli iki a¤aç direkten (ok) meydana gelir. Bunlar üzerine gerilen dikey iplere argaç 

(çözgü), dü¤ümleri s›k›flt›rmak için aralar›na at›lan, hal› geniflli¤ince uzanan iplere ar›fl (atk›) ad› 

verilir. Selçuklu ve Osmanl› hal›lar›nda ipler kök boyalar ile boyan›rken; günümüz hal›lar›nda ekonomik 

nedenlerle kimyasal boyalar ve pamuk gibi de¤iflik malzemeler kullan›lm›flt›r. Türk hal›lar›nda 

iki tip dü¤üm kullan›l›r. Bunlar; Sine (‹ran), (Çizim 3) ve Gördes (Türk), (Çizim 4) dü¤ümledir. 

Çizim 3: Sine (‹ran) Dü¤ümü 

Çizim 4: Gördes (Türk) Dü¤ümü 

1. Türk Hal› Sanat›na Genel Bak›fl 

Resim 160: Orta Asya Paz›r›k hal›s› (ayr›nt›) 

MÖ 3. yy.a tarihlenen en eski hal›, Rus Arkeolog 

Rudenko taraf›ndan, Altay Da¤lar› Vadisi’ndeki 

beflinci kurganda (Paz›r›k kurgan›), 1947 - 1949 tarihleri 

aras›nda yap›lan kaz›larda bulunmufltur (Resim 

160). 

Paz›r›k Kurgan› ve Do¤u Türkistan mezarlar›nda 

(MS 3. – 4. yy) bulunan Türk dü¤ümlü hal› parçalar› 

bu sanat›n Türklerde yayg›n oldu¤unu gösterir. 

‹ran’da hal›c›l›k Büyük Selçuklularla bafllam›fl olmas›na 

ra¤men günümüze ulaflan hiç bir örnek yoktur. 

Hal›y› Anadolu’ya Selçuklu Türkleri getirmifl, 

gelifltirmifl ve hal›c›l›k zamanla Orta Anadolu’dan bat›ya 

do¤ru yay›lm›flt›r (Resim 161). Resim 161: Orta Anadolu Hal›s›, Konya Türk ‹slam Eserleri Müzesi 

88

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Hal› Sanat› 

Abbasiler döneminde Türkler için kurulmufl Samarra flehrinde yap›lan araflt›rmalarda, 8. ve 

9. yy.larda Türkler taraf›ndan dokundu¤u kabul edilen hal› parçalar› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Samarra hal›lar› 

denilen tek dü¤ümlü, geometrik desenli, k›rm›z›, kahverengi, mavi, yeflil renkli bu hal›lar, Anadolu’da 

geliflecek Türk hal› sanat›na kaynak olmufllard›r. 

a. Selçuklu Hal› Sanat›: 

Türk dü¤ümünün kullan›ld›¤› Anadolu Selçuklular›’ndan günümüze ulaflabilen örneklerin 

3’ü sa¤lam di¤erleri parçalar hâlindedir. Bunlardan 8’i Konya Alâeddin Camii’nde (Resim 162), 7’si 

Fustat’ta ve 3 tanesi de Beyflehir Eflrefo¤lu Camii’nde bulunmufltur (Resim 163). Selçuklu hal›lar›nda 

desenler ço¤unlukla 2 - 3 s›ra hâlinde de¤iflik kal›nl›kta bordürler içine al›nm›flt›r. 

Hal›larda baklava, y›ld›z gibi geometrik flekiller, bordürlerde kûfî harfler, stilize edilmifl bitki 

deseni ve hayvan figürleri kullan›lm›flt›r. 

Resim 162: Konya Alâeddin Camii hal›s›ndan ayr›nt› Resim 163: Beyflehir Eflrefo¤lu Camii hal›s›ndan ayr›nt› 

Selçuklu hal›lar›nda zemin rengi ço¤unlukla k›rm›z› veya mavidir. Kahverengi, sar›, firuze, 

lacivert, krem ve yeflil renkler ile tonlar› tercih edilmifltir. Baz› hal›larda figür ve motiflerin çevresi beyaz 

çizgilerle belirtilmifltir. 

14. yy.dan itibaren hayvanl› hal› grubu 

ad› verilen hayvan figürlü hal›larda zemin, küçük 

karelere veya uzun alt›genlere ayr›lm›flt›r. Bunlar›n 

içinde tek ve çift bafll› kartallar, hayat a¤ac› 

motifinin iki taraf›nda simetrik kufllar, ejder mücadeleleri 

ve geyik gibi av hayvanlar› görülür. 

15. yy.da hayvan figürlü hal›lar›n yerini, 

geometrik motifli ve stilize edilmifl bitki motifli 

hal›lar alm›flt›r. Motiflerin kare veya dikdörtgen 

bölümler içine yerlefltirildi¤i bu hal›lar, 15. yy. 

bafl›nda Avrupada ressamlar›n özellikle de Alman 

ressam Holbein’in tablolar›nda çok resmedildikleri 

için, Holbein Hal›lar› olarak tan›n›r ve 

dört grupta toplan›rlar: Resim 164: Holbein hal›s›ndan ayr›nt› 

89

Birinci grup; küçük bölümlü, sekizgen ve baklava motifi ile bitkisel süslerin dönüflümlü kullan›ld›¤› 

örgülü kûfî yaz›l›, Selçuklu gelene¤ini devam ettiren hal›lard›r (Resim 164). 

‹kinci grup; geometrik motiflerin yerini bitkisel motiflerin ald›¤›, motifleri çevreleyen koyu çizgilerin 

kayboldu¤u hal›lard›r. Birinci ve ikinci grup hal›lar Uflak hal›lar› ile benzerlik gösterirler. 

Üçüncü grup hal›lar; eflit büyüklükte geometrik motiflerin üst üste s›raland›¤›, kare veya 

dikdörtgen bölümlü hal›lard›r. 

Dördüncü grup hal›lar ortadaki büyük sekizgen etraf›nda daha küçük sekizgenlerin gruplaflt›¤› 

hal›lar olup, üçüncü grup hal›larla birlikte Bergama hal›lar›na geçifli sa¤lam›fllard›r. 

b. Osmanl› Hal› Sanat›: 

16. yy.dan ‹tibaren, Anadolu’da ‹fllenen hal›lardaki stilize hayvan motifleri yerini y›ld›z ve 

benzeri geometrik desenlere b›rak›r. 

Osmanl› hal›lar› özelliklerine ve yap›ld›klar› yerlere göre grupland›r›l›r: 

Uflak Hal›lar›: 16. yy.da Uflak önemli bir hal› üretim merkezidir. Hal›larda k›rm›z›, sar› ve 

lacivert renkler yo¤un olarak kullan›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra özellikle geometrik motifler mavi, siyah 

ve yeflil renklerle ifllenmifltir. Büyük boyutlu olan bu hal›larda bordürler çiçek motifleri ile doldurulmufltur. 

Uflak hal›lar› üzerlerindeki motiflere göre 3 grupta toplanabilirler: 

1. Madalyonlu Uflak Hal›lar›: Bu hal›lar›n merkezinde büyük bir madalyon ve dört köflede 

ayn› madalyonun çeyrekleri vard›r. 

2. Y›ld›zl› Uflak Hal›lar›: Madalyonlar›n yerine koyu renk zemin üzerinde sekiz kollu y›ld›zlar›n 

kullan›ld›¤› hal›lard›r (Resim 165). 

3. Kufllu Uflak Hal›lar›: Beyaz ya da krem rengi zemin üzerine, stilize kufl veya hayvan 

postuna benzeyen motiflerin bulundu¤u hal›lard›r (Resim 166). 

Madalyonlar›n yaprak gibi yorumlanmas› ve s›ralanmas›yla oluflturulan bir grup da Uflak 

yaprak hal›lar› olarak tan›n›r. 

Resim 165: Y›ld›zl› Uflak hal›s› (ayr›nt›) Resim 166: Kufllu Uflak hal›s› (ayr›nt›) 

90

Resim 167: Bergama hal›s› 

Bergama Hal›lar›: Anadolu Selçuklular›n›n 

geometrik ve stilize edilmifl bitkisel motifleri 

bu hal›larda tekrarlanm›flt›r (Resim 167). 

Türk dü¤ümü ve ‹ran dü¤ümü ile saray 

için dokunmufl örnekler bulunmaktad›r. Bu hal›larda 

en çok kullan›lan renkler; koyu k›rm›z›, 

mavi, sar›, lacivert, yeflil ve beyazd›r. 

Saray Hal›lar›: 16. yy.dan sonra ‹ran dü- 

¤ümü ile dokunan bu hal›larda, malzeme olarak 

‹pek iplikler kullan›lm›flt›r. 

Daha çok çiçek motiflerinin kullan›ld›¤› bu 

hal›lar›n yap›m› saray atölyelerinde 18. yy. a 

kadar devam etmifltir. 

Seccadeler: Küçük ölçülü ince dokunmufl hal›lard›r. Büyük ço¤unlu¤u mihrap desenlidir. Bu 

seccadelerin yan yana getirilmifl birden çok mihrapl›, mihrap içi kandil veya bitki desenli olanlar› da 

vard›r. Malzeme olarak yün, pamuk bazen de ipek iplikler kullan›lm›flt›r. Anarenkler parlak k›rm›z› ve 

mavidir. Kula, Gördes, Simav, Milas, Demirci ve Mucur seccadeleri saray hal›lar› grubuna girerler. 

Gördes seccadeleri bu grubun en bilinen örnekleridir (Resim 168). Mihrap içindeki desenlere 

göre; ibrikli, çubuklu, sinekli gibi isimlerle tan›n›rlar. Alt ve üstte iki mihrab› bulunan hal›lar gelin 

çeyizi olarak haz›rlan›r ve k›zgördes olarak adland›r›l›rlar. 

Gördes seccadeleri ile benzerlik gösteren Kula seccadelerinde mihrap daha sadeleflerek 

üçgen fleklini alm›flt›r (Resim 169). Bu hal›larda kullan›lan renkler sar›, mavi ve k›rm›z›d›r. 

Resim 168: Gördes seccadesi Resim 169: Kula seccadesi 

91

C. HAT SANATI 

Hat, güzel yaz› yazma sanat›d›r. Yaz›, sadece kitaplarda de¤il; kitabe, seramik kaplar (Resim 

170), madenî eflyalar ve mimari ögeler üzerinde de yer al›r. 

Hat sanat›nda harflerin flekillerine, boyutlar›na, iflaretlerine (hareke) ve kullan›ld›klar› yerlere 

göre yaz› çeflitleri oluflmufltur. 

TÜRK HAT SANATI 

Selçuklular taraf›ndan kullan›lan yaz› türlerinin bafl›nda, 

kûfî ad› verilen köfleli flekillerin hakim oldu¤u yaz› 

türü gelmektedir. Osmanl›lar zaman›nda fazla örne¤i olmayan 

kûfi yaz›, daha çok dekorasyon amaçl› olarak kullan›lm›flt›r. 

Köfleli, örgülü ve çiçekli olmak üzere üç çeflidi vard›r. 

Kitabe ve güzel yaz›l› levhalarda kullan›lan yuvarlak 

karakterli sülüs ile kûfî yaz›, uyumlu bir bütünlük meydana 

getirir. Sülüs yaz›n›n dekoratif bir hâle getirilmesi ile tevkî 

yaz› ortaya ç›km›flt›r. 

Dinî ve bilimsel yazmalarda, 10. yy.dan sonra kullan›lan 

yuvarlak hatl› yaz›ya nesih ad› verilir. 

Hat sanat›nda kullan›lan bu yaz›lar›n d›fl›nda; diplomalarda 

rika, fermanlarda divanî, Osmanl› mali kay›tlar›nda 

siyakat yaz› kullan›lm›flt›r. 

Osmanl› hükümdarlar›n›n imzas› yerine geçen yaz›ya 

tu¤ra denir (Resim 171). Kûfî yaz›dan türetilmifl muhakkak, 

muhakkak yaz›n›n küçültülmüfl flekli olan reyhanî ve 

harflerin fleklini de¤ifltirerek elde ettikleri yaz› - resim di¤er 

yaz› çeflitleridir (Resim 172). Resim 170: Seramik üzerinde hat örne¤i 

Resim 171: Osmanl› tu¤ras› Resim 172: Yaz› - resim örne¤i 

92

Türk Hat Sanat›n› Gelifltirenler 

Amasyal› Yakut : 13. yy.da yaflam›fl olan sanatç› son Abbasi halifesi Mutas›m’›n Türk kâtibidir. 

Hattat düz uçla yaz›lan nesih ve sülüs yaz› fleklini kalemin ucunu e¤ri keserek alt› de¤iflik biçimde 

yazm›flt›r. Aklam-› sitte ya da alt› kalem ad› verilen bu yaz›; sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, 

tevki ve rika yaz›lar›ndan oluflur. Amasyal› Yakut, Türk hat sanat›n›n Osmanl›lar Dönemindeki 

geliflimini haz›rlayan sanatç› olmufltur. 

Amasyal› fieyh Hamdullah (15. yy.): Hattatlar›n k›blesi ünvan›n› alan sanatç› Amasyal› Yakut’un 

gelifltirdi¤i nesih ve sülüs yaz›lara Türk zevk ve esteti¤ini katm›flt›r. Celî yaz›y› mimaride baflar› 

ile uygulayan hattat›n önemli eserleri aras›nda; ‹stanbul Bayezit cami portali flad›rvan› ile avlu 

kap›s›ndaki kitabeler, Amasya Bayezit cami kitabesi ve çok say›da Kur’an bulunur. 

Ali Bin Yahya Sofi : 15.yy.da ‹stanbul Fatih Camii ile Topkap› Saray› Bab - › hümayun kitabesini 

yazan sanatç›, Fatih devrinin önemli hattatlar›ndand›r. 

Resim 173: fieyh Hamdullah, hat örne¤i Resim 174: Ahmet Karahisari, hat örne¤i 

Ahmet Karahisarî : 16 yy.da eserler veren sanatç› Amasyal› Yakut’un etkisinde çal›flm›fl 

ve celî yaz›y› gelifltirmifltir. Topkap› Saray› Müzesinde bulunan, Kanunî Sultan Süleyman için yazd›¤› 

süslemeli Kur’an, ‹stanbul Süleymaniye 

Camii kubbe ve mihrap yaz›lar› dikkat çeken 

eserleridir. 

Resim 175: Haf›z Osman, hat örne¤i 

93 

Haf›z Osman : 17. yy.da yaz› sanat› Haf›z 

Osman’la tekrar yükselme devrini yaflar. 

Türk sanatç›lar› aras›nda Hz. Muhammed’in yaz› 

ile tarifini yapan ilk hattatd›r. Tafl bask› tekni- 

¤i ile ço¤alt›lan Kur’anlar› bütün islam ülkelerine 

da¤›t›lm›flt›r. 

18. yy.da Mustafa Rak›m ve Mehmet 

Esat Yesari, 19. yy.da Mehmet Celalettin ve Kazasker 

Mustafa bey, 20.yy.da Kamil Akdik hat 

sanat›n›n önemli temsilcileri olarak kabul edilirler.

D. M‹NYATÜR SANATI 

1. Türk Minyatür Sanat›na Genel Bak›fl 

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Minyatür Sanat› 

a. Selçuklu Minyatürleri 

b. Osmanl› Minyatürleri 

Minyatür Sanat› 

Minyatür; el yazmas› kitaplarda yer alan çok renkli, küçük boyutlu resimlerdir. Süs olma 

özelli¤inin yan›nda anlat›m› kolaylaflt›ran bir ifade arac›d›r. Bu resimlerde derinlik etkisi (perspektif), 

›fl›k-gölge ve uygun renk kullan›m› gibi kurallar bulunmaz. 

1. Türk Minyatür Sanat›na Genel Bak›fl 

Turfan, Hoço, Bezeklik ve Sorçuk bölgelerinde yap›lan araflt›rmalarda Uygurlara ait minyatür 

örneklerine raslanm›flt›r. 

Anadolu’daki en eski minyatürlü yazma Dioskorides’in Materia Medica adl› botanik ve zooloji 

ile ilgili eseridir (Resim 176). Çeflitli hayvan, bitki ve insan resimlerinin yer ald›¤› Kitap el Haflayifl 

adl› yazma 1152 - 1176’da Silvan’da yaz›lm›flt›r. 

Resim 176: Dioskorides, Materia Medica Resim 177: Kitab-› T›ryak minyatürü Resim 178: El- Cezeri, Otomata minyatürü 

minyatürlerinden örnek 

II. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Minyatür Sanat› 

a. Selçuklu Minyatürleri: 1199 tarihli Kitab-› T›ryak adl› yazmada yer alan minyatürler, 

Selçuklular›n yaflant›s›n›, tiplerini, k›yafetlerini ve kulland›klar› eflyalar› günümüze tafl›m›fllard›r (Resim 

177). 

El - Cezerî taraf›ndan Diyarbak›r’da yaz›l›p resimlenen, 1205 tarihli Otomata (Resim 178) 

isimli kitapta; su saatleri, robotlar, tulumba, kan ölçen aletler gösterilmifltir. 

94

Resim 179: Kelile ve Dimne minyatürü Resim 180: Varka ve Gülflah minyatünü 

Kelile ve Dimne minyatürleri(Resim 179), Kelile ve Dimne ad›n› tafl›yan iki çakal›n bafl›ndan 

geçenleri anlat›r. Kitab›n en eski nüshalar› 13. yy.›n bafl›nda yaz›lm›flt›r. Bunlardan biri Paris’te, 

öteki ise ‹stanbul Topkap› Saray› Müzesi kitapl›¤›ndad›r. 

Konusu bir aflk hikayesi olan Varka ve Gülflah yazmas› (Resim 180) 13. yy.›n ilk yar›s›nda 

Nakkafl Abdülmümin taraf›ndan resimlenmifltir. 

b. Osmanl› Minyatürleri: Fatih Sultan Mehmet ‹stanbul’u fethettikten sonra bilim, kültür 

ve sanat alanlar›ndaki faaliyetlerini art›r›p, Avrupa ressamlar›ndan Gentile Bellini, Matteo Di Pasti 

ve Costanzo Da Ferrara’y› ‹stanbul’a davet ederek kendi resimlerini yapt›rm›flt›r. Bu sanatç›lardan 

etkilenen ressam Sinan Bey, Venedik’e giderek bir süre çal›flm›fl, döndükten sonra elindeki gülü 

koklayan Fatih Sultan Mehmet’in portresini gerçekçi bir üslupla resmetmifltir (Resim 181). 

Resim 181: Fatih Sultan Mehmet portresi, Sinan Bey Resim 182: Fatih Albümü, av sahnesi, Mehmet Siyah Kalem 

95

Topkap› Saray› Müzesinde sergilenen yazmalar aras›nda içinde Fatih portreleri bulunan ve 

dönemin yaz›l› bilgilerine sahip minyatürler Fatih Albümü olarak adland›r›l›r. Bunlar aras›nda Mehmet 

Siyah Kalem olarak bilinen bir ressam›n yapt›¤› resimler dikkat çekicidir (Resim 182). Bu minyatürlerde 

konu olarak göçebe toplumun yaflay›fl flekli, ‹nsan hayvan kar›fl›m› yarat›klar ve fiamanizm 

ile ilgili konular ifllenmifltir. 15. yy. bafllar›nda Orta Asya’da yap›ld›klar› san›lan bu resimlerde, 

insan ve hayvan yüzlerine karikatür ifadesi verilmeye çal›fl›lm›flt›r. 

Resim 183: Cerrahiye-i ‹lhaniye minyatürü Resim 184: Topkap› Saray› minyatürü, Matrakç› Nasuh 

Fatih döneminin t›p alan›nda resimlenmifl 

bir kitab› da çeflitli ameliyat yollar›n›n anlat›ld›¤› 

Amasyal› Cerrah fierafeddin Sabuncuo¤lu’nun 

Cerrahiye - i ‹lhaniye (1468) adl› eseridir (Resim 

183). 

Osmanl› Minyatür Sanat› en parlak devrini 

Kanunî Sultan Süleyman zaman›nda yaflam›flt›r. 

Bu dönemin en ünlü sanatç›s› Matrakç› Nasuh’tur. 

Sanatç›n›n resim ve minyatürlerinin yan› s›ra, belge 

niteli¤i tafl›yan tarihsel konulu el yazmalar› vard›r 

(Resim 184). 

Kanunî zaman›n›n ünlü portre ressam› Nigârî’dir. 

Nakkafl; Kanunî Sultan Süleyman, Barbaros 

Hayrettin Pafla ve II. Sultan Selim’in resimlerini 

yapm›flt›r. 

1569 y›l›nda fiehnameci Seyyid Lokman’›n 

yazd›¤› Hünername’de; Osmanl› padiflahlar›n›n 

av, spor, savafl (Resim 185), e¤lence gibi 

günlük yaflamlar›ndan kesitler, çok figürlü kompozisyonlarla 

tasvir edilmifltir. Resim 185: Hünername, Belgrad Seferi, Seyyid Lokman 

96

Nakkafl Osman Surname minyatürlerinde; Sultan III. Murat’›n o¤lu fiehzade Mehmet’in 

sünnet törenini anlatan resimler yapm›flt›r(Resim 180). 

III. Sultan Ahmet zaman›nda Avrupai resim yapan Levni, 18. yy.da nakkaflbafl› olarak çal›flm›flt›r. 

Levni resimlerinde, bat› resim sanat›n›n özelliklerini yans›tm›flt›r. Osmanl› sultanlar›n›n 

portrelerini ve devrin moda giysilerini tasvir etti¤i Silsilename en önemli eseridir (Resim 181). 

Sultan I. Mahmut döneminin (1730 – 1754) nakkafl› Abdullah Buhari, yapt›¤› çiçek ve figür 

tasvirlerinde ayr›nt›ya giderek minyatürden resme geçiflte öncülük etmifltir. 

Resim 180: Sultan III. Murad minyatürü, Nakkafl Osman Resim 181: Silsilename, Sultan III. Ahmet minyatürü, Levnî 


1 - Çini ve seramik sanatlar› aras›ndaki fark nedir? 

2 - Osmanl›larda görülen seramik tekniklerini yaz›n›z? 

3 - Anadolu Selçuklu hal›lar›n›n renk ve desen özellikleri nelerdir? 

4 - Osmanl› hal›lar› özelliklerine ve yap›ld›klar› yerlere göre nas›l grupland›r›l›r? 

5 - Osmanl› hat sanat›n› gelifltiren sanatç›lar kimlerdir? 

6 - Minyatürlü yazmalar›n Türk kültürü için önemini belirtiniz. 

97

7.ÜN‹TE 

CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK SANATI 

A. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK M‹MARÎS‹ 

B. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK HEYKEL SANATI 

C. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK RES‹M SANATI 


1. Cumhuriyet Döneminde ülkemizde çal›flan yabanc› heykelt›rafllar›n eserleri ile ilgili bir 

araflt›rma yaparak s›n›fta okuyunuz 

2. Çevrenizde müze ve resim galerisi var m›d›r? Sergilenen eserlerle ilgili bilgi toplay›n›z. 

3. Yurdumuzda bulunan ve dünyada ün yapm›fl müzeler hangileridir? Araflt›r›n›z. 

A. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK M‹MARÎS‹ 

Bat›l›laflma hareketlerinin bafllad›¤› 18. yy.da, mimarl›k ögeleri ve malzemede yenilikler görülmesine 

karfl›n, yap›lar›n planlar›nda de¤ifliklik yap›lmam›flt›r. 

19. yy.da; Avrupa mimarisinde kullan›lan mimarl›k elemanlar› ile dekorasyon, küçük de¤iflikliklerle 

Osmanl› mimarisinde uygulanm›flt›r. Kimlik aray›fl›n›n h›zland›¤› eklektik (seçmeci) devirde 

ise (bk.s. 71), hiçbir kural tan›madan farkl› üslup özellikleri bir araya getirilmifltir. 19. yy. sonunda 

Jachmund (Yahmund) (Resim 182), Gaspare Fossati, Alexandre Vallaury (Aleksand›r Vallori) (Resim 

183), Raymando Daranko (Raymondo Daranko), Helmuth Kuno (Helmut Kuno) gibi mimarlar 

Osmanl› mimarl›k unsurlar›n› Bat› özellikleri ile birlefltirerek eserler vermifllerdir. 

II. Meflrutiyet’in ilân›ndan sonra (1908) Selçuklu ve Osmanl› yap› ve süs unsurlar›n›n ön 

plana ç›kt›¤› yap› üslubu, mimaride Neoklasik Dönemin bafllang›c› olmufltur (bk. s. 72). 

Resim 182: ‹stanbul Sirkeci Gar›, Jachmund Resim 183: ‹stanbul Erkek Lisesi, A. Vallaury 

98

Birinci Ulusal Mimarl›k Ak›m› 

Cumhuriyetin ilk y›llar›nda eserler veren mimarlar, Sanayi -i Nefise (Güzel Sanatlar Akademisi) 

ve Mühendishane-i Bahri Hümayun (Mühendislik Okulu) okulunda e¤itim görmüfl sanatç›lard›r. 

Almanya, Fransa gibi Avrupa ülkelerindeki mimari eserleri de inceleyen bu sanatç›lar, ulusal mimarl›k 

ak›m›na uygun eserler vermifllerdir. 

Dönem yap›lar›nda; cephelerde Selçuklu ve Osmanl›lar zaman›nda kullan›lan mimarl›k ögeleri, 

bat›l› mimari özelliklerle birlefltirilerek kullan›lm›flt›r. Çini, önemli bir dekorasyon malzemesi olmufl, 

çok katl› yap›lar ‹stanbul ve Anadolu’da infla edilmifltir. 

Birinci Ulusal Mimarl›k Ak›m› Sanatç›lar› 

Ali Talât Bey (1869 - 1922): Türk mimarisinin yabanc› etkilerden kurtularak, ulusal bir 

mimarinin oluflturulmas›nda Mimar Kemalettin Bey ile birlikte çal›flm›flt›r. Befliktafl (Resim 184), Kuzguncuk 

ve günümüze ulaflmayan Üsküdar ‹skelelerinin tasar›mlar›n› haz›rlayan sanatç›n›n mimarl›k 

alan›nda yaz›lm›fl kitaplar› da vard›r. 

Mimar Kemâlettin (1870 - 1927): E¤itimini Almanya’da tamamlayan sanatç›n›n; ‹stanbul’da 

IV. Vak›f Han› (1916 - 1926) (Resim 185), Tayyare Apartmanlar› (1922), Bostanc› (1913), Bak›rköy 

(1913 - 1924), Bebek (1913) camileri ile Ankara’daki Gazi Muallim Mektebi (1927 - 1930) 

önemli eserleridir. 

Resim 184: Befliktafl ‹skelesi, Ali Talât Bey Resim 185: ‹stanbul IV. Vak›f Han›, Mimar Kemâlettin 

Mimar Vedat Tek (1873 -1942): Fransa’da mimarl›k e¤itimi alan sanatç›, mimarl›k e¤itimi 

veren okullarda ö¤retmenlik yapm›flt›r. Mimar Kemalettin ile birlikte, Neoklasik dönemden bafllayarak 

ulusal mimarl›k ak›m› ve modern mimarl›¤›n öncülü¤ünü yapan sanatç›d›r. Önemli eserleri; ‹stanbul 

Büyük Postahane, Tapu Kadastro, Ankara Eski Türkiye Büyük Millet Meclisi (Resim 186) binalar› 

ve ‹zmir Saat Kulesi’dir. 

Arif Hikmet Koyuno¤lu (1888 - 1982): Neoklasik dönemin mimarlar›ndand›r. Etnografya 

Müzesi, Türk Oca¤›,Gümrük ve Tekel Bakanl›¤› binalar› Ankara’daki yap›lar›ndan baz›lar›d›r. 

Bu dönemde yurdumuzda yabanc› mimarlar da çal›flm›flt›r. Bunlardan Avusturyal› mimar 

Clemens Holzmeister (Klemens Holzmayster) Ankara’da; Millî Savunma Bakanl›¤›, Genelkurmay 

Baflkanl›¤›, ‹çiflleri Bakanl›¤›, Merkez Bankas› binalar›n› yapm›flt›r. 

99

Resim 186: Ankara eski TBMM binas›, Vedat Tek Resim 187: Dil Tarih ve Co¤rafya Fakültesi, B. Tauoto 

Ankara’da eserler veren di¤er önemli sanatç›lardan Ernst Egli (Ern›st Egli) Devlet Konservetuvar›, 

Alman mimar Bruno Tauto Dil ve Tarih Co¤rafya Fakültesi’ni birinci ulusal mimarl›k üslubuna 

uygun olarak infla etmifllerdir. (Resim 187). 

Cumhuriyetin ilk yirmi y›l›nda ulusal mimariyi gelifltirmek için tarz aray›fllar› sürmüfl, tafl kaplaman›n 

esas malzeme oldu¤u simetrik planl› yap›lar inflaa edilmifltir. Neoklasik üslubun sonunda yabanc› 

mimarlar›n baflkent Ankara’n›n flehirleflme plan›nda yeni projeler ortaya koyduklar› görülmüfltür. 

‹kinci Ulusal Mimarl›k Ak›m› 

Türk mimarl›¤›nda 1940 - 1950 y›llar› aras› II. Ulusal Mimarl›k Dönemi olarak adland›r›l›r. 

Bu dönemde; kesme tafl malzemenin kullan›ld›¤›, simetrik, an›tsal boyutlu, Selçuklu ve Osmanl› etkileri 

tafl›yan daha çok sivil mimari örnekler inflaa edilmifltir. An›tkabir bu dönemin özelliklerini tafl›yan 

en önemli yap›d›r. 

An›tkabir: 

Ankara An›ttepe’de yer alan an›t mezar (1944 - 1953), Mimar Emin Onat ve Orhan Arda taraf›ndan 

yap›lm›flt›r (Plan 56 - Resim 188). Yap› üç ana bölümden oluflur; Aslanl› yol, tören alan› 

ve mozele. 

An›tkabir’e Aslanl› yol bafl›ndaki 26 Basamakl› 

genifl merdivenle ulafl›l›r. Merdivenin 

bafl›nda karfl›l›kl› olarak ‹stiklâl ve Hürriyet kuleleri 

yer al›r. ‹stiklâl Kulesi’nin önünde, ulusal 

giysiler giymifl üç kad›n, Hürriyet Kulesi’nin 

önünde ise üç erkekten oluflan heykel grubu 

bulunmaktad›r. Tören alan›na uzanan aslanl› 

yol üzerinde, yolun iki yan›nda oturmufl pozisyonda 

24 tane aslan heykeli bulunmaktad›r(Resim 

189). Tören alan›n›n zemini; siyah, 

k›rm›z›, sar› ve beyaz renkli traverten tafllardan 

oluflturulmufl hal› ve kilim desenleri ile bezen- 

1- Hürriyet Kulesi 9 - Atatürk Müzesi 

2- ‹stiklâl Kulesi 10- Bar›fl Kulesi 

3- Aslanl› Yol 11- Zafer Kulesi 

4- Kabul Salonu 12- 23 Nisan Kulesi 

5- Cumhuriyet Kulesi 13- Mehmetcik Kulesi 

6- Lâhit 14 -Zafer Alan› 

7- fieref Salonu 15- Müdafa-i Hukuk Kulesi 

8- ‹nkîlap Kulesi 16- Misak-› Millî Kulesi 

mifltir. Plan 56: An›tkabir 

100

Resim 189: An›tkabir’de aslanl› yol, aslan heykeli 

Resim 188: An›tkabir, Emin Onat-Orhan Arda 

‹kinci Ulusal Mimarl›k Ak›m› Sonras› Geliflmeler 

An›tkabir’in en önemli bölümü olan mozoleye 

basamaklarla ç›k›l›r. Dikdörtgen plan üzerine 

kurulmufl, d›flta tüm cephelerde köfleli sütunlarla 

çevrili bu bölüm, Yunan tap›naklar›n› and›r›r. 

An›tkabir’in bölümlerinden olan on kulede ve tören 

alan›n› çeviren duvarlarda Türk Milleti’ni (çocu¤unu, 

kad›n›, gencini, yafll›s›n›, askerini ve 

köylüsünü) temsil eden, Atatürk’ün devrimlerini 

anlatan, özgürlük ve ba¤›ms›zl›k temalar›n› iflleyen 

kabartmalar bulunmaktad›r. Bu kabartmalar 

Cumhuriyet Dönemi heykeltrafllar›ndan; Zühtü 

Mürito¤lu, Hüseyin Özkan, Nusret Suman, ‹lhan 

Koman ve Hakk› Atamulu taraf›ndan yap›lm›flt›r. 

1960 y›l›ndan sonra köyden kente bafllayan göç, konut aç›¤›n› ortaya ç›karm›fl; toplu konut 

tasar›mlar›, gecekondu önleme bölgeleri gibi mimariyi yönlendirici çal›flmalar, yeni yap› malzemeleri 

ile yöntemler ve teknolojideki geliflmeler modern mimariyi gelifltirmifltir (Resim 190). 

E¤itim alan›ndaki h›zl› yap›laflma çok say›daki üniversite binas›n›n inflaas›n› (Ankara Orta 

Do¤u Teknik Üniversitesi 1961, Hacettepe Üniversitesi 1965, ‹stanbul Teknik Üniversitesi 1967, 

Trabzon Karadeniz Teknik Üniversitesi 1973) gerçeklefltirmifltir. 

Modern mimari geleneksel cami mimarisini büyük ölçüde de¤ifltirmemifltir. Teknolojik olanaklar›n 

tümüyle kullan›ld›¤› Ankara Kocatepe Camii; mimar Fatin Uluengin’›n haz›rlad›¤› projeyle 

(Resim 191), ‹stanbul Sultanahmet, Edirne Selimiye gibi klasik Osmanl› camilerine benzer özellikler 

göstererek 1987 y›l›nda Hüsrev Tayla taraf›ndan tamamlanm›flt›r. 

101

Resim 190: ‹fl Bankas› binas›, Ankara Resim 191: Ankara Kocatepe Camii, Fatin Uluengin-Hüsrev Tayla 

B. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK HEYKEL SANATI 

Türkiye’de heykel sanat› ile ilgili ö¤retim çal›flmalar› 

Sanayi-i Nefise mektebinde bafllar. Roma‘da heykel 

üzerine e¤itim gören Oskan Yervant’›n (1855-1914) 

‹stanbul’a döndükten sonra bu okulda ö¤retmenli¤e 

bafllamas› ile h›z kazan›r. ‹lk ö¤rencisi ‹hsan Özsoy 

büstlerinde klasik özellikler gösterir. Bunu ‹sa Behzat, M. 

Tahir Tomruk ve Nijat Sirel (Resim 192) izler. Cumhuriyetin 

ilân›ndan sonra güzel sanatlara verilen önem artm›fl, 

Atatürk’ün gösterdi¤i yak›n ilgi ile heykelt›rafllar Avrupa’ya 

e¤itime gönderilmifltir. Çok say›da an›tsal heykel 

yurdun de¤iflik yerlerine dikilerek, ulusal bir heykel sanat› 

oluflturulmaya çal›fl›lm›fl, uluslararas› heykel yar›flmalar› 

aç›larak Avrupal› sanatç›lar›n da kat›l›mlar› sa¤lanm›flt›r. 

1926 - 1938 y›llar› aras›nda Türkiye’de eserler 

veren önemli yabanc› sanatç›lar; Heinrich Krippel 

(Henrih Kripel), Pietro Canonica (Piyetro Kanonika), Rudolp 

Belling (Rudolf Bellin) dir. Resim 192: Bursa Atatürk An›t›, N. Sirel 

Heinrich Krippel (Henrih Kripel): Ülkemizdeki ilk Cumhuriyet an›tlar›n› yapan Avusturyal› 

sanatç›; ressam, bak›r oymac› ve heykelt›raflt›r. 1926 tarihli ‹stanbul Sarayburnu Atatürk heykeli 

ilk yap›t›d›r. Afyon Zafer An›t›’nda, Kurtulufl Savafl›; sald›rgan› bo¤an bronzdan yap›lm›fl bir 

figür ile canland›r›lm›flt›r (Resim 193). Konya Atatürk An›t›, Ankara Ulus Meydan› Atatürk An›t›, 

Samsun Atl› Atatürk An›t› önemli eserleridir. 

102

Pietro Canonica (Piyetro Kanonika): De¤iflik ülkelerde çok say›da eseri olan ‹talyan sanatç›, 

Ankara Etnografya Müzesi önündeki atl› Atatürk Heykeli’nde; yürümekte olan bir at üzerinde 

asker giysileriyle Atatürk’ü göstermektedir. Heykelin kaidesinin sol taraf›nda Ankara’da güneflin do- 

¤uflu, sa¤da ise savafl alan› kabartmalar› yer al›r. Malzeme olarak tunç ve pembe mermerin birlikte 

kullan›ld›¤› ‹stanbul Taksim Cumhuriyet An›t› (Resim 194) ve ‹zmir Atl› Atatürk Heykeli önemli 

eserleridir. 

Resim 193: Samsun Atatürk An›t›, H. Krippel Resim 194: Taksim Cumhuriyet An›t›, P. Canonica 

Resim 195 Fahri Yen’in büstü, R. A. Acudo¤lu 

Rudolp Belling (Rudolf Bellin): ‹stanbul Güzel 

Sanatlar Akademisinde 1937 y›l›nda ö¤retmenli¤e bafllam›fl 

Alman sanatç›d›r. 

Akademideki heykel e¤itimine yenilikler getirmifltir. 

Dönemin Baflbakan› ‹smet ‹nönü için haz›rlad›¤› iki an›ttan 

biri Ankara Ziraat Fakültesi bahçesine, di¤eri Maçka Tafll›k 

Park›’na dikilmifltir. 

Cumhuriyet Dönemi Heykelt›rafllar› 

Ratip Aflir Acudo¤lu (1898 - 1957): Heykel çal›flmalar›na 

Sanayi-i Nefise Mektebi’nde (Güzel Sanatlar Akademisi) 

bafllayan sanatç›; Almanya ve Fransa’da e¤itim alm›fl, 

1928 y›l›nda Türkiye’ye dönerek ö¤retmenlik ve heykel çal›flmalar›na 

devam etmifltir. 

Erzincan ‹nönü An›t›, Ankara Ziraat Fakültesindeki 

Atatürk An›t›, Menemen Kubilay An›t› ve Fahri Yen‘in 

büstü önemli eserleridir (Resim 195). 

103

Kenan Yontuç (1904 -1995): Güzel Sanatlar Akademisini 1922 y›l›nda bitirip Almanya’ya 

giden, üç y›l e¤itim gören sanatç› usta bir portrecidir. 1927 y›l›nda yapt›¤› ‹stanbul Denizcilik Bankas› 

yolcu salonu önündeki Atatürk büstü, bu alandaki ilk çal›flmas›d›r. Edirne, Elâz›¤, Kayseri ve Isparta’daki 

Atatürk an›tlar› önemli eserleridir. 

Zühtü Mürido¤lu (1906 -1992): Türkiye’de ilk heykel sergisini açan sanatç›d›r (1932). 

Önemli eserleri aras›nda Ali Hadi Bara ile birlikte yapt›¤› ‹stanbul Barbaros An›t› ve An›tkabir kabartmalar› 

bulunmaktad›r (Resim 196). Büyükada, Mufl, Zonguldak Atatürk an›tlar› ve Oturan Kad›n 

heykeli önemli eserleridir. 

Ali Hadi Bara (1906-1971): ‹lk eserlerinde figüratif çal›flmalar yapan sanatç›, 1950 y›l›ndan 

sonra nonfigüratif ak›ma kat›lm›fl, metal malzeme ile çal›flm›flt›r. Önemli eserleri aras›nda Zühtü 

Mürido¤lu ile yapt›¤› ‹stanbul Befliktafl’taki Barbaros An›t›, Harbiye Atatürk An›t› (Resim 197), 

Zonguldak’taki Atatürk An›t› grup çal›flmas› bulunmaktad›r. Mareflal Fevzi Çakmak, Tevfik Fikret 

ve Atatürk büstleri eserleri aras›ndad›r. 

Resim 196: An›tkabir kabartmalar›, Z. Mürido¤lu Resim 197: ‹stanbul Harbiye Atatürk An›t›, Ali Hadi Bara 

Nusret Suman (1905 - 1978): Güzel Sanatlar Akademisini bitiren sanatç› Almanya ve Fransa’da 

e¤itimini tamamlar. 1943 y›l›nda Devlet Güzel Sanatlar Akademisine ö¤retim üyesi olarak kat›l›r. 

Modern sanat kavram›na karfl› olan sanatç›, eserleri güzel ve çirkin olarak s›n›flar. Sivas Atatürk An›t›, 

Mu¤la, Tokat, Yozgat, Adapazar› ve Ankara Fen Fakültesi’ndeki Atatürk an›tlar› ile Hacettepe Üniversitesi 

bahçesindeki Çocuk Heykeli, Sinan Heykeli (Resim 198) önemli yap›tlar›ndan baz›lar›d›r. 

fiadi Çal›k (1917 - 1979 ): Figürlü ve figürsüz çal›flmalar› olan sanatç›, mimaride iç ve d›fl 

süslemeler yapt›. Ankara ODTÜ Atatürk An›t› (Resim 199), Ni¤de, Burdur, Bitlis Atatürk an›tlar› 

ve alç›dan yap›lm›fl Ç›plak Kad›n Heykeli (‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi) ile Cumhuriyet’in 50. 

y›l› dolay›s›yla 1973’te yapt›¤›, elli çelik borudan oluflan ‹stanbul Beyo¤lu’ndaki Cumhuriyet An›t› 

eserlerinden baz›lar›d›r. 

104

Resim 198: Sinan Heykeli, Nusret Suman Resim 199: Ankara O.D.T.Ü. Atarürk an›t›, fiadi Çal›k 

Resim 200: Antalya Atatürk An›t›, H. Gezer 

C. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK RES‹M SANATI 

Kuzgun Acar ( 1928 - 1976 ): Türk heykel sanat›nda 

soyut anlay›fl›n en önemli temsilcisidir. Eserlerinde malzeme 

seçerken çok çeflitlili¤e yönelmifl; tel, kemik, tahta ve 

madenlerden yararlan›p tiyatro çal›flmalar›na sahne masklar› 

haz›rlam›flt›r. 

Hüseyin Gezer (1920 - ): Çok figürlü kompozisyonlar› 

olan sanatç›n›n eserlerinde folklorik özellikler görülür. 

Antalya Cumhuriyet An›t›’nda; yüksek kesme tafl kaide üzerindeki 

figürler baflar›yla bir araya getirilmifltir (Resim 200). 

Polatl›, Bal›kesir, Karabük Atatürk an›tlar› ile Hacettepe Üniversitesi’ndeki 

Atatürk An›t› eserlerinden baz›lar›d›r. 

Cumhuriyet Dönemi sanatç›lar› aras›nda Tamer 

Baflo¤lu, Hamit Görele, Sabiha Bengütafl, Semahat 

Acuner, ‹lhan Koman gibi isimler yer al›r. 

Türk sanat›nda Uygurlarla bafllayan minyatür, 18. yy. ortalar›ndan itibaren yerini resim sanat›na 

b›rakmaya bafllam›flt›r. 

18. yy.da giderek etkinli¤ini yitiren minyatür sanat›n›n son örneklerinde teknikler de de¤iflir. 

Guafl, sulu boya vb. yeni bat›l› tekniklerin uyguland›¤› görülür. Bu dönemin minyatürlerinde oldu¤u 

gibi duvar resimlerinde de dikkati çeken özellik perspektif aray›fllar›d›r. Resim sanat›ndaki bu denemeler 

kendini manzara kompozisyonlar›nda göstermifltir. 

Bu dönemde Osmanl› toplumunun yaflay›fl fleklini merak edip ‹stanbul’a gelen Avrupal› sanatç›lar›n 

verdikleri eserler etkili olmufltur. Yabanc› ressamlar›n çal›flmalar› sürerken bat›l› anlamda 

e¤itim verecek modern askerî okullar kurulmaya bafllanm›flt›r. Mühendishane- i Berri Hümayun ad›n› 

tafl›yan askerî okulda, temel resim kurallar›n›n ö¤retildi¤i resim dersi programa al›nm›flt›r. 

105

Sultan Abdülaziz’in emriyle Avrupa ülkelerine gönderilen ilk sanatç›lar, mühendishane ve 

askerî okul ö¤rencileridir. Bunlar için 1855 y›l›nda Paris’te Mekteb-i Osmanî ad›yla bir okul aç›lm›flt›r. 

fieker Ahmet Pafla, Süleyman Seyyid Bey, Paris’te ald›klar› resim e¤itimi ile Anadolu’da önemli 

eserler verirken, Hüseyin Zekai Pafla da onlara kat›lm›flt›r. Böylece bu üç sanatç›, Türk resim sanat›n›n 

yolunu açm›fllard›r. 

fieker Ahmet Pafla (1841 - 1907): Yurdumuzda ilk resim sergisini açan ressamd›r. Do¤a 

sevgisi ile yapt›¤› gerçekçi manzaralar› ve natürmortlar› olan fieker Ahmet Paflan›n ya¤l› boya tekni¤inde 

yapt›¤› eserleri; Ormanda Geyik (Resim 201), Güller, Oduncu, Çoban - Koyunlar ve Do- 

¤a, Karpuzlu Natürmort’tur. Türk resim sanat›nda ilk kez ç›plak insan figürü çal›flan sanatç›, fieker 

Ahmet Pafla’d›r. 

Resim 201: “Ormanda Geyik”, fiekerAhmet Pafla Resim 202: Lale ve Fulyalar, Süleyman Seyyid Bey 

Süleyman Seyyid Bey (1842 -1913): E¤itimini Fransa’da tamamlam›fl olan sanatç›, manzara 

ve figürlü çal›flmalar yapmas›na karfl›n natürmort ressam› olarak bilinir. ‹stanbul Resim ve 

Heykel Müzesi’nde çok say›da ya¤l› boya natürmort çal›flmas› vard›r. Önemli tablolar› aras›nda Kavunlar 

ve ‹ncirler, ‹htiyar Adam, Lale ve Fulyalar(Resim 202) say›labilir. 

Osman Hamdi Bey (1842-1910): Ressam, arkeolog ve müzecidir. 1887 y›l›nda Sayda’da 

(Suriye) yapt›¤› kaz›larda ünlü ‹skender lâhdini aç›¤a ç›karm›flt›r. Eski eserlerin korunmas› konusunda 

birtak›m çal›flmalar yapm›flt›r. Öncelikle Anadolu’da bulunan eserleri Çinili Köflk’te toplayarak, 

bu eserlerin özelliklerini de içeren bir liste ç›karm›flt›r. Bu, müzecilik konusunda yap›lan ilk bilimsel 

çal›flmad›r. Düzenledi¤i bir tüzükle eski eserlerin yurt d›fl›na kaç›r›lmas›n› engellemifltir (1906 

Asar-› Atika Nizamnamesi). 

Güzel Sanatlar Akademisinin (1883) kurucusu olan sanatç›, resimlerinde büyük figürlü kompozisyonlara 

ve portrelere yer vermifltir.Tablolar›ndaki figürlerin giysileri Do¤ulu özellikler tafl›r. 

Önemli eserleri aras›nda; Silah Taciri,Genç K›z Portresi,Kaplumba¤a Terbiyecisi ve 

Kur’an Tilaveti’ni (Resim 203) sayabiliriz. 

Hüseyin Zekai Pafla (1860 -1919): ‹lk çal›flmalar› gerçekçi olan sanatç›, fieker Ahmet Pafla 

ve Süleyman Seyyid Beylerin etkisi ile klasisizme yönelmifl, son dönem resimlerini ise empresyonist 

bir anlay›fl ile yapm›flt›r. fiehir içi görüntüleri, perspektif uygulamadaki baflar›s›n› gösterir. 

106

Resim 203: Kur’an Tilaveti, Osman Hamdi Bey Resim 204: III. Ahmet Çeflmesi, Hüseyin Zekai Pafla 

Gelibolu Mescidi, Sö¤üt’te Ertu¤rul Gazi Türbesi, III. Ahmet Çeflmesi (Resim 204) ve 

Manzara bafll›ca tablolar›d›r. 

Cumhuriyet Dönemi Ressamlar› 

1908’de kurulan Osmanl› Ressamlar Cemiyeti, 1916 y›l›ndan itibaren resim sergileri açmaya 

bafllar. Avrupa’ya gönderilen Sanayi-i Nefise ö¤rencileri I. Dünya Savafl›’n›n ç›kmas› ile geri dönerler. 

Empresyonistler; konu seçimleri, kulland›klar› 

tekniklerin benzerlikleri, saf renkleri seçmeleri 

aç›s›ndan bir grup olufltururlar. 1914 veya 

Çall› Kufla¤› ad› ile tan›nan bu ressamlar aras›nda; 

Feyhaman Duran, ‹brahim Çall›, Hüseyin 

Avni Lifij, Hikmet Onat (Resim 205) , Sami Yetik 

ve Nam›k ‹smail gibi önemli isimler yer al›r. 

‹brahim Çall› (1882-1960): Türk resim 

sanat›nda ilginç resimleri ile tan›nan ressam, 

desenden çok renkçi bir yaklafl›mla yapt›¤› 

ya¤l› boya tablolar› ile bir döneme ismini vermifltir. 

Portre, manzara ve natürmort resimlerinin 

yan›nda ç›plak kad›n (nü) çal›flmalar› da 

vard›r. Empresyonist (izlenimci) sanatç›n›n 

önemli eserleri aras›nda Atatürk Portresi, 

Türbeler, Karda Yürüyen Adam, ‹stiklâl Savafl›’nda 

Zeybekler (Resim 206) ve Hatay’›n 

Anavatana Hasreti tablolar› bulunur. 

Resim 205: Cephede Mektup, Hikmet Onat 

107

Resim 206: ‹stiklal Savafl›’nda Zeybekler, ‹brahim Çall› Resim 207: Atatürk Portresi, Feyhaman Duran 

Feyhaman Duran (1886 - 1970): Foto¤raf kopyalayarak bafllad›¤› portre sanat›na canl›l›k 

getiren sanatç›, Deniz Müzesi’nin iste¤i ile tarihî kompozisyonlar da haz›rlad›. F›rça vurufllar›ndaki 

serbestlik, izlenimci bir üsluba dönüfltü. Atatürk Portreleri (Resim 207), ‹stanbul Liman›, Gaziantep 

Tabakhane Köprüsü tablolar› önemli eserleridir. 

Hüseyin Avni Lifij (1886 -1927): Renk ve desen ustas› olan ressam›n önemli eserleri; Karagün, 

Alegori, Savafl, Kendi Portresi ve Testili Kad›n’d›r (Resim 208). 

Nam›k ‹smail (1890 -1935): Empresyonist ak›m›n etkisinde kalan ressam, manzara resimleri 

ve hareket halindeki figürleri baflar› ile gösterir. Harman (Resim 209), Bursa Ulu Camii 

tablolar› önemli eserleridir. 

Resim 208: Testili Kad›n, H. Avni Lifij Resim 209: Harman, Nam›k ‹smail 

108

Müstakil Ressam ve Heykelt›rafllar Birli¤i: Cumhuriyet döneminin ilk sanatç› toplulu¤udur. 

1929 y›l›nda çal›flmalar›na bafllam›fl olup kurucular› aras›nda; Refik Epikman, Nurullah 

Berk, Cevat Dereli, Mahmut Cûda, Ali Avni Çelebi ve Hale Asaf bulunur. 

1929 y›l›nda Ankara Etnografya Müzesi’nde bir sergi açan sanatç›lar, Türk resim sanat›nda 

yeni bir dönemin öncüsü olmufllard›r. Osmanl› Devletinin y›k›lmas›, Kurtulufl Savafl› ve Cumhuriyetin 

ilk y›llar› ile Atatürk’ün bafllatt›¤› devrimleri destekleyen resimler yapm›fllard›r. 

Ali Avni Çelebi (1904 - 1993): Sanayi-i Nefise Mektebi’ni bitiren sanatç›; Almanya’ya giderek 

çal›flmalar›n› Münih ve Berlin Güzel Sanatlar akademilerinde sürdürdü. Sanatç›; Türk resmine ekspresyonizm 

(d›fla vurumculuk) etkisinde kübist bir anlay›fl ve üslup getirdi. Maskeli Balo, Tarlada Çal›flanlar, 

Hücuma Kalk›fl, Ölülerle Yaflayanlar, Çiçekler, Kahvehane (Resim 210) önemli eserleridir. 

Resim 210: Kahvehane, Ali Avni Çelebi Resim 211: Yaban Ördekleri, Refik Epikman 

Refik Epikman (1902 - 1974): Bafllang›çta model ve do¤aya dayal› resimler yapt›. Sanatç›; 

Paris’ten döndükten sonra, soyut çizgiden çok renge önem veren bir üslup gelifltirdi. Peyzaj, 

Marmara Adas›, Sivas Kongresi’nin Topland›¤› Salon, Kale Yolu, Ba¤ Bozumu, Orman 

ve Yaban Ördekleri (Resim 211) önemli ya¤l› 

boya eserlerinden baz›lar›d›r. 

Resim 212: Bal›k Pazar›, Cevat Dereli 

109 

Cevat Dereli (1901 - 1989): Sanayî-i Nefise 

Mektebini bitirip Paris’te çal›flmalar›n› sürdüren 

sanatç›n›n yurda döndükten sonra yapt›¤› 

ilk manzara resimlerinde izlenimci etkiler 

görülür. Derinli¤i az, ›fl›k gölgesiz, pastel renklerin 

hakim oldu¤u duygusal resimler yapan 

ressam›n önemli eserleri aras›nda; Bursa 

Manzaras›, Hasat, Manzara, Bal›k Pazar› 

(Resim 212), Adalar, Mevlevîler ve Bal›k Av› 

bulunur.

Hale Asaf (1905 - 1938): Berlin Akademisi’nde 

e¤itim gördü. Avrupa’da sanat etkinliklerinde 

bulunarak 1938’de Paris’e yerleflti. Türkiye’ye döndükten 

sonra Bursa’da resim ö¤retmenli¤i yapan 

sanatç›; Müstakil Ressamlar ve Heykelt›rafllar Birli- 

¤i’nin tek kad›n üyesidir. 

Resimlerinde mekân sorununu renklerin lekeler 

halinde da¤›l›m› ile çözen ressam›n eserlerinde, 

Frans›z fovist ressam Hennri Mattisse’nin etkileri 

görülür. Portreleri ve Bursa’y› konu alan manzaralar›yla 

tan›nan sanatç›n›n önemli eserleri; Bursa 

Manzaras› (Resim 213) ve Eflinin Portresi’dir. Resim 213: Bursa Manzaras›, Hale Asaf 

D Grubu 

Cumhuriyetin ilk on y›l› içerisinde, her alanda oldu¤u gibi kültür ve sanat alan›nda da büyük 

çal›flmalar yap›lm›flt›r. 1933 y›l›nda daha önce aç›lan karma sergilere kat›lan Zeki Faik ‹zer, Nurullah 

Berk, Elif Naci, Cemal Tollu, Sabri Berker ve Abidin Dino “D Grubu” ad›n› verdikleri bir sanatç› 

birli¤i kurmufllard›r. Ressamlar›n amac›, empresyonist etkileri ortadan kald›r›p kübist bir anlay›fla yönelmek 

ve resimde deseni ön plana ç›karmakt›r. 

Nurullah Berk (1906 -1982): Ressam ve yazar olan sanatç›n›n ilk çal›flmalar› çizginin ön plana 

ç›kt›¤› geometrik çizimlerden oluflmaktad›r. Daha sonraki çal›flmalar›nda ise geometrik çizimlere 

hacim kazand›ran kübik resimler yapm›flt›r. Küpçü, Oturan Adam, Ütü Yapan Kad›n(Resim 214), ‹ncir 

Dal›nda Beyaz Güvercinler gibi tablolar›n›n yan›nda, sanat tarihi ile ilgili kitaplar da yazm›flt›r. 

Resim 214: Ütü Yapan Kad›n, Nurullah Berk Resim 215: Beyaz Ev, Bedri Rahmi Eyubo¤lu 

Bedri Rahmi Eyubo¤lu (1911 -1975) : fiair ve ressam olan sanatç›n›n eserlerinin kayna¤› 

Türk el sanatlar›d›r. Kilim, hal›, çini motiflerini resimlerinde gösteren Eyübo¤lu’nun tablolar›nda 

perspektif yoktur. De¤iflik malzeme ve teknikleri kullanan sanatç›n›n önemli çal›flmalar›; 

Paris Nato binas›ndaki mozaik pano, Karadut Sat›c›s›, Nallanan Öküz, Çömelmifl Köylü ve 

Beyaz Ev tablolar›d›r (Resim 215). 

110

Zeki Faik ‹zer (1905 -1989 ): ‹zlenimci ve kübist ak›mlar›n etkisi alt›nda eserler veren sanatç›; 

1955 y›l›ndan sonra soyut resme yönelmifltir. Uluslararas› sergilerde Türkiye’yi temsil eden 

ressam›n bafll›ca eserleri Soyutlama, Natürmort, Dü¤ün Çiçekleri, ‹nk›lap Yolunda (Resim 216), 

Akdeniz Mitolojisi ve Ay Çiçe¤i tablolar›d›r. 

Resim 216: ‹nk›lap Yolunda, Zeki Faik ‹zer Resim 217: Yörük K›z›, Turgut Atalay Güneri 

Yeniler Grubu 

II. Dünya Savafl›, bütün dünyada oldu¤u gibi, kat›lmad›¤› hâlde Türkiye’de de ekonomik s›k›nt›lara 

sebep olmufltur. Yeniler Grubu, 1940’l› y›llarda yaflan›lan bu s›k›nt›lar› tuvale yans›tm›flt›r. 

‹stanbul’un yoksul kesimlerinden seçilmifl figür ve 

manzaralar ile hayat›n› denizden kazanan bal›kç›lar› 

konu alan sanatç›lar›n oluflturdu¤u bir gruptur. 

Turgut Atalay Güneri (Resim 217) , Nuri ‹yem, Abidin 

Dino, Haflmet Akan, Avni Arbafl’tan oluflan bu 

ressamlar; 1941 y›l›nda liman konulu bir sergi düzenleyerek 

çal›flmalar›na bafllam›fllard›r. ‹kinci sergilerinde 

kad›n güzelli¤ine yönelmifller, 10 y›l içinde 

20 sergi açm›fllard›r. 

Nuri ‹yem (1915 - 2005 ): ‹lk resimlerinde liman 

manzaralar›na yönelen sanatç›, 1950 y›llar›ndan 

sonra soyut resimler yapm›flt›r. Eserlerinde sade 

çizgi ve renklerle figürlerin pisikolojik yönlerine dikkati 

çekmifltir. Ressam›n kad›n figürleri, Türk kad›n›n›n 

yaflam›ndan al›nm›fl sahnelerle gösterilmifltir. 

Önemli eserleri aras›nda Çeflme Bafl›, Soyut Düzenlemeler, 

Çiçekli Figür, Gecekondu Güzeli, ‹ki 

Eltiler, Oturan Kad›n, Halk fiairi, fiile’den Peyzaj 

(Resim 218) bulunmaktad›r. 

Resim 218: fiile’den Peyzaj, Nuri ‹yem 

111

Abidin Dino (1913 - 1994) : Resim e¤itimi almayan sanatç› D Grubu’nun kurucular›ndand›r. 

Anadolu insan› ve iflçiler konulu resimleri ile tan›nm›flt›r. Önemli eserleri aras›nda; Ünlü Adamlar, 

Atom Korkusu, Esrarkefller, Mor Çiçek, Natürmort, Köylü (Resim 219) ve Dört Kent say›labilir. 

Haflmet Akan ( 1918 -1961): Figür resimleri, soyut uygulamalar, geometrik çizim denemeleri 

yapan sanatç›, gerçekçi anlay›flla portre ve manzaralar yapm›flt›r. Ya¤l› boya tekni¤indeki Orhan 

Veli Portresi bu anlay›fl›n ürünüdür. 

Resim 219: Köylü, Abidin Dino Resim 220: Vazo ve Çiçekler, Avni Arbafl 

Avni Arbafl ( 1919 - 2003 ): Fransa’da sergiler açan sanatç›, soyut resmi dekoratif anlay›flla 

yorumlar. Çok çeflitli konu seçen ressam; renkleri ön planda tutan bir anlay›flla ya¤l› boya 

natürmort ve manzara resimleri yapm›flt›r. ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi’nde bulunan Vazo ve 

Çiçekler (Resim 220) resmi ile Paris Manzaralar›, Görünüm, Kahraman Marafl Katliam› bunun 

örnekleridir. 

Onlar Grubu 

Ça¤dafl resim sanat›na folklorik özellikler kazand›ran Bedri Rahmi Eyubo¤lu’nun ö¤rencileri, 

Onlar ismini verdikleri bir grup oluflturarak 1950’li y›llarda sergiler düzenlediler. Amaçlar›, 

köy yaflam›ndan seçilmifl figürleri do¤al çevreleri içinde göstermektir. 

Bu ak›m›n önemli sanatç›lar› Nedim Günsur, Turan Erol, Nevin Çokay, Mehmet Pesen 

(Resim 221), Mustafa Esirkufl, Leyla Gams›z ve Orhan Peker’dir. 

Orhan Peker (1928 - 1978): Güzel Sanatlar Akademisi’ni bitiren sanatç›; Salzburg’da, 

Oskar Kokoschka’n›n yan›nda tafl bask› tekni¤i (litografi) çal›flt›. Grafik ve çizgisel yetenekleri a¤›r 

basan sanatç› resimlerinin konusunu do¤adan al›r. Torbal› Atlar (Resim 222), Bal›klar, Kediler 

ve Güvercinler gibi eserlerinde tek bir konuyu de¤iflik biçimlerde ele alarak ifller. 

112

Resim 221: Kapadokya, Mehmet Pesen Resim 222: Torbal› Atlar, Orhan Peker 

SOYUT RES‹M DÖNEM‹ 

Do¤adaki gerçek varl›klar› ve bulunduklar› yerleri göstermeme e¤iliminde olan soyut sanat, 

asl›nda sanat›n tarihi boyunca görülen bir aray›flt›r. 1940’l› y›llarda toplumsal konular› iflleyen Türk sanatç›lar, 

1950’den sonra soyut sanat› benimsemifller, geleneksel Türk el sanatlar›n› modernize eden 

bir anlay›flla eserler üretmifllerdir. Adnan Çoker, Lütfü Günay, Nuri ‹yem, Ferruh Bafla¤a, Sabri Berkel 

bu ak›m›n öncü ressamlar›d›r. 

Sabri Berkel (1907 - 1993) : 1941 y›l›nda D Grubuna kat›lm›flt›r. 

Rönesans devri ile ilgili araflt›rmalar yapan sanatç›, 

gerçekçi bafllad›¤› sanat hayat›na renkçi bir anlay›fl ve soyut 

geometrik biçimlerle devam etti. Simitçi, Yo¤urtçu, Natürmort, 

Mimar Sinan ve Kompozisyon (Resim 223) tablolar› 

önemli çal›flmalar›d›r. 

Adnan Çoker (1927 - ) : 1960 y›l›nda Avrupa’daki çal›flmalar›n› 

tamamlay›p Türkiye’ye dönen sanatç› Güzel Sanatlar 

Akademisi’nde ö¤retim görevlisi olmufltur. Renk lekeleri ile 

ilgili araflt›rmalar yaparak hareketsiz veya belli yöne hareketlendirilmifl 

renk lekelerinden oluflan düzenlemeler gerçeklefltirmifltir. 

Resim 223: Komposizyon, Sabri Berkel 

1960’tan sonra soyut sanattan figüratif anlay›fla dönüfl bafllam›flt›r. 

K›rsal ve kentsel yaflam› gerçekçi bir bak›fl aç›s›yla ele alan sanatç›lar aras›nda; Orhan Peker, 

Yüksel Arslan, Cihat Burak gibi isimler yer al›r. 


1 - Birinci Ulusal Mimarl›k Ak›m›n›n önemli mimarlar› kimlerdir? Eserlerine örnek veriniz. 

2 - ‹kinci Ulusal Mimarl›k Ak›m›nda infla edilen yap›larda hangi sanat dönemi etkileri görülür? 

3 - Atatürk’ün Türk heykel sanat›n›n geliflimine katk›lar› ne olmufltur? 

4 - Türk heykel sanat›nda soyut anlay›fl›n en önemli temsilcisi kimdir? 

5 - Cumhuriyet Dönemi resim sanat› içinde görülen gruplar ve bunlar›n birbirine etkileri nelerdir? 

6 - Yeniler Grubu olarak tan›nan ressamlar›n resimlerinde seçtikleri konular nelerdir? 

113

OKUMA METN‹ 

Kurtulufl Savafl›’nda Topçular, Sami YET‹K 

M‹LLETLER‹N TANINMASINDA GÜZEL SANATLARIN ROLÜ 

Milletimizin birçok kabiliyetleri aras›nda güzel sanatlara olan sevgisini de besleyerek 

gelifltirmeyi Atatürk millî ülkümüz olarak saym›flt›r; çünkü insanlar sanat alan›nda birbirlerini 

bulurlar, sanat alan›nda birbirlerini anlarlar. Müflterek hayatlar›na, duyufllar›na ve düflünüfllerine 

bu alanda bir biçim verirler. Uluslar, bu ruh alan›nda iç hayatlar›n› birbirlerine tan›t›rlar, 

seviyelerini birbirlerine gösterirler; kültürlerinin üstünlükleri de bu alanda belirir. 

Sanat d›fl hayat› düzenlemek için çareler arad›¤› gibi, iç hayat› ölçülü bir biçimde söylemek 

için de bir araç bulur. fiairin arac› ana dilindeki sözcüklerdir. Ressam›nki ise yurdunun 

renkleri, çizgileri, ›fl›klar›d›r. Mimar ve heykelci de ana topra¤›n›n tafllar›n›, tunçlar›n›, mermilerini 

yo¤urur. Hepsi ellerindeki malzeme ile bir "dünya" yaratmaya çal›fl›rlar ve bu dünyaya, 

gerçeklefltirmek istedikleri hayallerindeki düzeni verirler; içinde de görüfllerinin insan›n› oturturlar 

ve hepsini nesnel olarak tasvire çal›fl›rlar. ‹flte onlar›n bu nesnellikleri, eserlerini 

yurttafllar›na benimsetir. Herkes bu eserlerde kendi ruhundan, kendi düflüncesinden bir parça 

bulur, hayatlar›n› bu eserlerde biçim alm›fl görür. 

Düflünceler, duygular geçicidir; insan da ölümlü… Uluslar ise tarih boyunca durmadan 

göçüp gidiyor. Her birinin düflüncesi, duygusu ancak alm›fl olduklar› sanat biçimlerinde yafl›yor. 

Tarihten önceki milletler bile bize eserleriyle varl›klar›n› duyuruyorlar. ‹nsanlar, eserlerinde 

ölümsüz oluyor; uluslar, eserlerinde yafl›yor. 

Atatürk’ün hakk› var: Ulusumuzu yaflatacak en önemli temellerden biri sanatt›r. 

Eserlerimiz hayat temelinin sars›lmaz tafllar›d›r. 

114 

Atatürk konferanslar›,1963 

Melahat ÖZGÜ

A 

abaküs : Antik sütun bafll›klar›n›n en üstünde 

yer alan tafl levha. 

abanoz : Kara renkli, sert bir tropik a¤aç türü. 

abide : An›t. 

abidevi : An›tsal. 

ajur : Mermer, tahta vb. malzemeyi kafes gibi 

delikli olarak oyup süsleme tekni¤i. 

a¤›rl›k kulesi : Büyük Kubbelerin ve bunlar› 

tafl›yan kemerlerin itme güçlerini karfl›lamak 

amac›yla, kubbelerin d›fl çevrelerine yap›lan ve 

a¤›rl›k veren içi dolu kuleler. 

akademik : Güzel sanatlar alan›nda belli ilke 

ve kurallara ba¤l› olarak yap›lan çal›flma. 

alegori : Düflüncelerin kiflilefltirilerek do¤ada 

olmayan biçimde tasviri. 

alem : Osmanl› mimarisinde; kubbe, tonoz ve 

minare gibi ögelerin tepe noktalar›nda yer alan 

hilal biçiminde tepelikli; tunç, bak›r ya da pirinçten 

yap›lm›fl süs ögesi. 

almafl›k : Belirli bir ritm içinde farkl› malzemeler 

kullan›larak oluflturulan duvar tekni¤i. 

Ampir Üslup : Napolyon döneminde Fransa’da 

ortaya ç›kan ve 30 y›l kadar devam eden 

mimari bir süsleme üslubu. 

an›t : Bir yap›da heykel ve resim gibi sanat 

eserlerinin toplumca önem kazanmas›yla bir 

esere atfedilen nitelik. 

an›tsal : An›t niteli¤inde ya da büyük boyutlu 

heykel veya yap›lar. 

antik : Eski Yunan ve Roma sanat dönemleri. 

aplike : Orta Asya Türk Sanat›’nda çokça 

görülen, kumafl üzerine baflka bir kumafltan 

veya deriden kesilerek ifllenen bir süsleme 

tekni¤i. 

arasta : Osmanl› mimarisinde üstü aç›k ya da 

kapal›, bir eksen üzerinde dizilmifl dükkân 

s›ralar›ndan oluflan ticaret yap›s›. 

avlu : Bir yap›n›n ortas›nda, önünde ya da 

arkas›nda üstü aç›k, etraf› kapal› olarak 

b›rak›lan k›s›mlar. 

B 

balbal : Orta Asya Türk Sanat›’nda; kahraman, 

soylu kifli ya da hükümdarlar›n mezarlar›na 

SÖZLÜK 

115 

veya an›tlar›n yan›na dikilen insan figürü fleklindeki 

tafl heykeller. 

baldaken : Kubbe ya da pramidal çat› ile örtülü 

kare, çokgen veya daire planl›, sütunlarla 

tafl›nan küçük, aç›k yap›. 

bazilika : ‹çi, iki s›ra sütunla, ortadaki daha 

genifl ve yüksek olmak üzere üç sah›na bölünmüfl 

dikdörtgen biçimindeki yap› biçimi. 

bedesten : Efl büyüklükte kubbelerle örtülü 

Osmanl› çarfl› yap›s›. 

beflik tonoz : Yar›m daire kesitli e¤risel örtü 

ögesi. 

bezeme : Mimarl›k ve el sanatlar› ürünleri 

üzerinde ve her türden kullan›m eflyas› 

üzerinde süslemeye yönelik olarak yap›lan 

çal›flmalar›n tümü. 

biçim : Bir nesnenin görme ya da dokunma 

organlar›yla alg›lanabilmesini sa¤layan kendine 

özgü gerçekli¤i; form. 

bordür : Kap› ve pencere gibi mimari 

k›s›mlar›n, panolar›n, hal›lar›n etraf›n› kuflatan 

çerçeve biçiminde, süslü ya da süssüz, düz ya 

da ç›k›nt›l›, dar ve uzun flerit. 

burç : Sur veya kale duvarlar›na bitiflik yap›lan 

dairesel, dikdörtgen ya da çokgen planl› savunma 

kulesi. 

büst : ‹nsan vücudunun gö¤üsten yukar›s›n› ya 

da yaln›zca bafl›n› betimleyen heykel. 

C 

celî : Hat sanat›nda, her türlü yaz›n›n uzaktan 

kolayca okunubilecek biçimde iri ve kal›n 

yaz›lm›fl flekli. 

cumba : 1-Yap›n›n zemin kat›n›n üstündeki 

katta yer al›p soka¤a do¤ru uzanan ç›kmal› 

oda. 2- Geleneksel Türk evlerinin 

pencerelerinin önünde soka¤a do¤ru ç›kma 

yapan kafesle örtülü bölüm. 

Ç 

çapraz tonoz : ‹ki beflik tonozun dik aç› yaparak 

kesiflmeleri durumunda oluflan dikdörtgen ya da 

kare planl› alan› örten çat› sistemi. 

çini : Bir çeflit beyaz topraktan piflirilerek 

yap›lm›fl, mineli, ince fakat saydam olmayan 

seramik.

çizim : Bir yap›n›n tümünü veya parçalar›n› 

teknik resim kurallar›na uygun olarak çizilmesi. 

D 

darüflflifa : ‹slam ülkelerinde hastane yap›s›. 

dehliz : Uzun, karanl›k ve geçifli sa¤layan koridor. 

dekor : Bir iç mekân› bezeme, süsleme ve de 

döfleme amac›yla yerlefltirilmifl ya da eklenmifl 

ögeler bütünü. 

desen : 1-Dokumalar ile hal›, kilim, gibi 

yayg›lar› süsleyen ögelerin tümü. 2- Resim 

sanatç›s›n›n ya da ö¤rencisinin eskiz niteli¤inde 

ve genellikle kara kalem, füzen gibi malzemelerle 

yapt›¤› çal›flma. 

dü¤üm : Hal›n›n her ilmik birimine verilen ad. 

E 

eklektik : Seçmeci, farkl› üslup ve biçim 

ögelerini bir araya getirerek yap›lan dermecilik. 

eksedra : Yar›m daire planl›, kubbe ile örtülü ve 

kendisinden daha genifl bir mekâna eklenen 

mimari mekân ögesi, çeyrek kubbe. 

enderun : Osmanl› saraylar›nda harem ve 

hazine dairelerinin bulundu¤u iç k›s›m. 

eyvan : Üç yandan kapal›, bir yönden d›fla 

aç›lan ve üstü tonozla örtülü mimari mekân. 

F 

figür : Mimari ve mimari süsleme ögeleri ile el 

sanatlar› örneklerinde kullan›lan insan veya 

hayvan tasviri. 

filaya¤› : Büyük kubbeli yap›larda kubbe, yar›m 

kubbe ya da tonozlar› tafl›yan ayak. 

friz : Mimarl›kta flerit biçiminde uygulanan 

kabartma ya da süsleme. 

firuze : Yeflilimsi mavi renkli k›ymetli bir tafl. 

fresko : Yafl s›va üzerine toprak, madenÎ boyalarla 

yap›lan duvar resmi. 

G 

girift : Birbirine geçmifl, iç içe, kar›fl›k. 

gravür : Ahflap ya da metal bask› levhalar›yla 

çeflitli kaz› resim teknikleri kullan›larak gerçeklefltirilip, 

ço¤alt›lm›fl her türlü sanatsal ürün. 

grifon : Bafl ve kanatlar› kartal, gövdesi aslan 

biçiminde mitolojik yarat›k. 

116 

H 

han : Kent içinde yer alan ticaret ya da geçici 

konaklama yap›s›. 

hanikah : Tekke ve misafirhanenin bir arada 

infla edildi¤i yap›. 

harem : ‹slam ülkelerindeki evlerde ve saraylarda 

yaln›zca kad›nlara özgü bölüm. 

hat : Hat sanat›nda kullan›lan yaz› eserlerinden 

her biri. Arap harflerini malzeme olarak kullanan 

yüzey sanat›. 

hatayi : Stilize yaprak, filiz ve çiçek motiflerinin 

birbirine dolaflmas› ile oluflan süsleme. 

hattat : Hat sanat› alan›nda çal›flan sanatç›. 

heykel : Çeflitli malzemelerden yap›lan üç 

boyutlu yap›t. 

hünkar mahfili : Osmanl› camilerinde 

padiflah›n içinde namaz k›lmas› için ayr›lm›fl, 

çevresi parmakl›kl› mekân. 

‹ 

imaret : Fakirlere yemek da¤›tmak amac› ile 

infla edilen yap›. 

K 

kabartma : Tafl, metal, kil, ahflap ya da alç› 

yüzeyi üzerine baz› kesimleri oyuk, baz› kesimleri 

ise kabart›l› b›rak›larak yap›lm›fl sanat 

yap›t›. 

kagir : Tafl, tu¤la ve kerpiçden yap›lm›fl her 

türlü yap›. 

kakma : Özellikle ahflap ve madene; renkli 

a¤aç, sedef, fil difli, metal gibi de¤iflik 

malzemeleri gömerek uygulanan süsleme 

sanat›. 

kalem ifli : Osmanl› mimarl›¤›nda s›va veya 

ahflap üzerine boya ile yap›lan bezeme. 

kas›r : Genellikle kent içinde yer alan ve süreli 

oturmak için yap›lmam›fl, hükümdara ait sivil 

mimari örne¤i. 

kavsara : Portallerde kap›n›n önündeki girifl 

k›sm›n›n üstü. Bafl kemerin alt›ndaki derinlik, 

kemer kovan›. 

kemer : ‹ki duvar ya da aya¤› birbirine 

ba¤layarak üstündeki a¤›rl›¤› yanlardaki ayaklara 

bindiren mimari öge. 

keramik : Bk. seramik. 

kerpiç : Samanla kar›flt›r›lm›fl çamurun kal›planarak 

güneflte kurutulmas› ile yap›lm›fl inflaat 

malzemesi, piflmemifl tu¤la.

kervansaray : Kentler aras› yollarda kervanlar›n 

konaklamas› için yap›lm›fl büyük han 

yap›s›. 

k›vr›kdal : Üslupland›r›lm›fl dal biçiminde, 

helezonik olarak yap›lan bitkisel bir süsleme 

çeflidi. 

kirifl : Döfleme ya da tavan› tafl›yan ahflap, 

metal ya da betonarmeden yap›lm›fl yatay 

inflaat ögesi. 

kitabe : Bir yap›n›n tarihini ve yapt›ran›n› belirtmek 

amac›yla yap› üzerine yerlefltirilen metin. 

kontur : Resimde figürlerin s›n›rlar›n› belirleyen 

d›fl çevre çizgisi. 

köflk mescit : Anadolu Selçuklu kervansaraylar›nda 

avlunun ortas›nda yer alan ve dört 

kemerle tafl›nan kare planl› bir alt yap› üzerinde 

yükselen küçük mescit. 

kubbe : Yuvarlak, kare, çokken mekânlar›n 

üzerini kapatmak için kullan›lan yar›m küre biçiminde 

içi bofl yap› örtüsü. 

kubbe kasna¤› : Kubbenin oturdu¤u çokgen 

ya da daire planl› kaide. 

kurgan :Orta Asya mezar yap›s›. Kütüklerden 

ahflap y›¤ma tekni¤i ile yap›lm›fl bir mezar 

odas›n› gizleyen toprak y›¤›n›. 

kûfî : Hat sanat›nda kullan›lan köfleli bir yaz› 

çeflidi. 

kübizm : Plastik sanatlarda özellikle resim ve 

heykelde kompozisyonu meydana getiren nesneleri 

ve canl› varl›klar› do¤adaki görünümleri 

ile de¤il, parçalanm›fl geometrik flekillerle ifade 

eden sanat ak›m›. 

külah : Konik ya da piramidal biçimde bir üst 

örtü ögesi. 

külliye : Bir camiyi merkez alan imaret, kitapl›k, 

medrese, çarfl›, hamam, han gibi birimleri 

içeren yap› toplulu¤u. 

kümbet : Silindirik ya da çokgen bir gövde 

üzerine oturan konik ya da piramidal bir külâhtan 

oluflan mezar yap›s›. 

kündekari : Türk sanat›nda küçük ve 

geometrik ahflap parçalar›n›n birbirlerine 

geçmelerle ba¤lanmas› tekni¤i ve bu teknik kullan›larak 

oluflturulan yap›t. 

L 

lüster tekni¤i : Çini yap›m›nda kullan›lan bir s›r 

üstü tekni¤i. Mat beyaz s›rl› çini üzerine “lüster” 

117 

denilen gümüfl ya da bak›r oksitli bir bileflikle 

desenler ifllendikten sonra çininin alçak ›s›da 

yeniden f›r›nlanma yöntemi. 

M 

madalyon : Daire, çokgen ya da elips fleklinde 

bir çerçeve içinde yer alan bir figür ya da 

süslemeden oluflan bezeme ögesi. 

mahfil : Camilerin içerisinde müezzin ya da 

padiflahlara ayr›lm›fl ve yüksekçe olarak infla 

edilmifl, parmakl›klarla çevrili bölüm. 

mazgal : Kale ya da sur duvarlar› üzerindeki 

diflli aral›klar; küçük pencere. 

medrese : Bugünkü orta ve yüksek ö¤retime 

denk düzeyde e¤itim veren islãm okulu ve okul 

yap›s›. 

mescit : Minbersiz islami ibadet yap›s›. 

mihrap : Camilerin güney duvar›nda bulunan 

ve k›ble yönünü belirleyen nifl. 

minai : S›r alt› ve s›r üstü tekniklerinin bir arada 

kullan›lmas›yla oluflturulan özel bir çini tekni¤i. 

minber : Camilerin içinde bulunan dua okunan 

kürsü. 

minyatür : Perspektif, ›fl›k-gölge gibi kurallar 

uygulanmadan yap›lan bir çeflit kitap resmi. 

moloztafl : Tafl oca¤›nda k›r›ld›¤› gibi ç›kan 

muntazam olmayan tafllar. 

motif : Bezeme ve süslemede bütünün 

parçalar›ndan her biri. 

mozaik : Küçük boyutlu renkli cam ya da tafl 

parçac›klar›n ›slak harç içine birbirlerine bitiflik 

olarak yerlefltirilmesiyle oluflturulan resim veya 

bezeli yüzey. 

mukarnas (stalaktik) : Yan yana ve üst üste 

yerleflen prizmatik ögelerin d›fla do¤ru derece 

derece taflarak, genellikle simetrik bir düzen 

içinde dizildi¤i üç boyutlu geçifl deste¤i ifllevi 

gören bir çeflit mimari bezeme ögesi. 

N 

nakkafl : Renkli, iki boyutlu yüzey düzenleme 

sanat› ile nak›flla u¤raflan kifli. 

natürmort : Çiçek, meyve gibi do¤al ve 

hareketsiz varl›klar› gösteren resimsel yap›t, ölü 

do¤a resmi. 

nef : Bk. sah›n. 

nesih yaz› : Hat sanat›nda flefl kalem diye 

adland›r›lan yuvarlak karakterli yaz› türlerinden

iri. 

nifl : Kendisinden genifl bir mekâna aç›lan ve 

duvar içine oyulmufl genellikle üstü kemer ya 

da mukarnas ile örtülü girinti ya da hücre. 

non - figüratif : Resimde ve heykelde, gerçek 

varl›k ve desenlere gönderme yapan, figür kullanmayan 

sanat anlay›fl›. 

nü : Resim ve heykelde ç›plak kad›n figürü. 

P 

palmet : Bir sap›n iki taraf›nda simetrik olarak 

s›ralanm›fl uzunca yapraklardan oluflan üsluplaflt›r›lm›fl 

bitkisel bezeme ögesi, stilize hurma 

yapra¤› motifi. 

pandantif : Kemerler üzerine oturtulmufl kubbe 

ile kemerlerin aras›n› kapatan üçgen biçimindeki 

kubbeye geçifl eleman›. 

payanda : Duvarlar›n d›fla do¤ru e¤ilmesini 

önlemek ve güçlendirmek amac›yla infla edilen 

destekleme sistemi. 

paye : Yap›da, duvar örme yöntemleriyle infla 

edilmifl kare, dikdörtgen, çokgen ya da daire 

planl› düfley tafl›y›c›, ayak. 

perdah : Her türlü pürüzlü yüzeyi 

düzgünlefltirme, parlatma ifllemi. 

peyzaj : Konusu aç›k alanlardaki do¤a 

görünümleri olan resim, manzara resmi. 

plâstik : Sanatsal bir çal›flma sonucu oluflturulmufl 

üç boyutlu biçim. 

portal (taç kap›) : Yap›lar›n cephelerinde yer 

alan an›tsal girifl kap›s›. 

porfir : K›rm›z› renkli sert tafl, somaki. 

portre : ‹nsan yüzünü gerçekci anlay›flla 

betimleyen resim ya da heykel yap›t›. 

profil : Bir insan›n portre sanat›nda tam yandan 

görünüflü. 

R 

realizm : Gerçekçilik. 

restitüsyon : K›smen ya da tamamen yok 

olmufl bir yap›n›n plan›n›, harabesine, 

kal›nt›lar›na ya da kaynaklara göre yeniden 

çizme. 

revak : Bir yap›n›n önünde yer alan, uzun 

kenarlar›n›n biri ile bir yap›ya bitiflik, di¤er uzun 

kenar› boyunca sütunlar›n tafl›d›¤› bir kemer 

dizisi ile d›fla aç›lan, üstü kubbe, tonoz ya da 

çat› ile örtülü uzunlamas›na mekân. 

118 

ribat : Anadolu öncesi Türk devletlerinde 

(Araplarda da) kara ve deniz s›n›rlar›n›n önemli 

noktalar›nda, askerî kuvvetlerin bar›nd›¤›, 

ayn› zamanda dinî hizmetleri karfl›layan ve kervansaray 

vazifesi gören müstahkem mevkilere 

verilen isim. 

rokoko : 19.yy.da Türkiye’de de yay›lan, yuvarlaklaflt›r›lm›fl 

çizgiler içeren hafif ve ince bir 

görünüfle sahip süsleme üslubu. 

rozet : Dairesel ve genellikle üsluplaflt›r›lm›fl 

çiçek biçiminde bezeme ögesi. 

rölyef : Bk. kabartma. 

rumî : Türk sanat›nda çok kullan›lan 

üsluplaflt›r›lm›fl yaprak figürü biçiminde bir 

bezeme ögesi. 

S 

saçakl›k : Çat›n›n binadan d›flar› taflan kenar› 

ve bunun kenar›na eklenen oymal› süslü k›s›m. 

sah›n : Camilerde ve kiliselerde sütun s›ralar› 

aras›ndaki ve sütun ile duvar aras›ndaki bölümler, 

mekânlar›n her biri. 

sarn›ç : Su biriktirmek amac›yla, genellikle 

toprak alt›nda infla edilmifl yap›. 

sebil : Cadde ya da sokak kenar›nda gelip 

geçenin su içmesi için hayrat olarak yap›lan 

eser. 

selsebil : Üst bölümündeki bir delikten ç›kan 

suyun, üzerindeki engellerden süzülerek 

afla¤›ya do¤ru akt›¤› bir tür çeflme. 

sembolik : Simgesel. 

seramik (keramik) : Ham maddesi toprak olup 

elde, kal›pta ya da tornada biçimlendirilmifl ve 

f›r›nlanm›fl her tür kullan›m eflyas›n›n genel ad›. 

s›r : Piflmifl toprak, eflya ve yap› malzemesi 

üzerine sürülerek f›r›nlanan ve bunlar›n üzerine 

saydam bir katmanla örterek su ve benzeri 

s›v›lardan etkilenmemesini sa¤layan koruyucu 

malzeme. 

silme : Bir duvar yüzeyi üzerinde hafif ç›k›nt› 

olarak yer alan flerit biçiminde, sürekli mimari 

bezeme ögesi. 

simetrik : Bir eksene göre iki yanda ,ayn› 

mesafede karfl›l›kl› olarak yer alma. 

somaki : Beyaz benekli, k›rm›z› ya da yeflil renkte, 

mermere benzeyen, iyi cila olan ve sütun, 

vazo, kaplama vb. yapmakta kullan›lan sert bir 

tafl cinsi.

son cemaat yeri : Namaza geç kalanlar için 

camilerin d›fl›nda, girifl kap›s› önündeki avludan 

yüksek ve revakl› bölüm. 

söve : Pencere , kap› gibi aç›kl›klar›n çevresini 

dolanan ahflap, tafl ya da beton çerçeve. 

stalaktik : Bk. mukarnas. 

stilize : Üsluplaflt›r›lm›fl, karakteri kaybolmadan 

basitlefltirilerek tezyini ve flematik hâle sokulmufl 

biçim ya da motif. 

stilizasyon : Nesnelerin karakterini kaybettirmeden 

basitlefltirerek tezyini ve flematik biçimlere 

dönüfltürmek. 

stuko : Tutkalla kar›flt›r›lm›fl alç› ve mermer 

tozundan oluflturulmufl, mermere benzeyen 

kar›fl›m. Bu malzeme ile duvar üzerinde oluflturulan 

bezemeler. 

su kemeri : fiehirlere getirilen suyun çukur alanlar› 

atlayarak tafl›nmas›nda kullan›lan belli bir 

e¤ime sahip köprüye benzer kemer dizilerinden 

oluflan kanal sistemi. 

sunak : Çok tanr›l› dinlerde tap›na¤›n içinde ya 

da yak›n›nda bulunan ve tanr›lara kurban sunulan 

alan ya da üzerinde kurban adanan tafl masa. 

sülüs yaz› : Hat sanat›nda kullan›lan ve flefl 

kalem diye adland›r›lan alt› ana yaz› türünden biri. 

sütun : Kare, çokgen ya da daire planl› ahflap, 

tafl ya da mermerden yap›lm›fl düfley tafl›y›c› 

öge. 

fi 

flad›rvan : Cami avlular›nda yer alan, genellikle 

çokgen ya da daire planl›, üstü piramidal ya 

da konik çat› ile örtülü, çevresi aç›k çeflme 

yap›s›. 

flerefe : Minarenin çevresini dolanan küçük bir 

balkon gibi biçimlendirilmifl bölüm. 

T 

taç kap› : Bk. Portal. 

tasvir : Betimleme, tasarlama. 

terracota : De¤iflik renklerde, tu¤la ve kiremit 

ten daha düzgün ince dokulu piflmifl toprak 

malzeme. 

tezhip : Yald›z veya boya kullan›larak kâ¤›t 

üzerine yap›lan her tür bezeme ifli. 

tezyinat : Osmanl›cada hem bezeme hem de 

süsleme kavramlar› karfl›l›¤›nda kullan›lan 

sözcük. 

tonoz : Bir kemer gözünün derinli¤ine 

uzat›lmas› ile oluflmufl üst örtü ögesi. 

119 

transept : Bir dinî yap›da orta sahn› dik olarak 

kesen, plana bir haç biçimi veren sah›n. 

tromp : Kare planl› bir mekân›n üzerine 

kubbenin oturtulabilmesini sa¤lamak için 

köflelere yerlefltirilen geçifl ögesi. 

turkuvaz : Yeflile çalan mavi renk. Türk mavisi. 

tuval : Üzerine ya¤l› boya resim yap›lan, ahflap 

bir çerçeveye gerilerek tutkall› bir birleflimle 

astarlanm›fl bezden oluflan malzeme. 

türbe : Kare veya çokgen gövde üzerine kubbe 

ile örtülü mezar yap›s›. 

türk üçgeni : Kare planl› bir mekân üzerine 

kubbenin oturtulabilmesini sa¤layan bir geçifl 

ögesi. 

Ü 

üsluplaflt›rma : Bitki veya hayvanlar›n 

do¤adaki biçimlerinin flematiklefltirilip 

yal›nlaflt›r›larak resmedilmesi. 

V 

vitray : Renkli camlar›n bir kompozisyon 

oluflturacak biçimde, genellikle kurflun (bazen 

alç›) fleritler arac›l›¤›yla bir araya getirilifliyle 

oluflturulan resimsel yap›t veya pencere cam›. 

Y 

yar›m kubbe : Orta kubbenin a¤›rl›¤›n› ve yanlara 

itme kuvvetini duvarlara aktaran dörtte bir 

küre biçimindeki örtü sistemi. 

yiv : Bir yüzey üzerine oyulan ince oluk gibi 

kanal. 

Z 

zaviye : ‹çinde yolcular›n da bar›nd›r›ld›¤› 

küçük tekke yap›s›.

KAYNAKÇA 

AKfi‹T, ‹lhan, Treasures Of ‹stanbul, Haflet Kitap Evi, ‹stanbul, 1982 

ALTUN, Ara, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Geliflmesi, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1978. 

ANADOLU UYGARLIKLARI ANS‹KLOPED‹S‹, 1-6 Cilt , Görsel Yay›nlar›, 1982. 

ANADOLU MEDEN‹YETLER‹, Aya ‹rini ve Topkap› Müzesi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1983. 

AND, Metin, Turkish Miniature Painting, Dost Yay›nlar›, Ankara, 1978. 

ARSEVEN, Celal Esat, Türk Sanat›, ‹stanbul, 1970. 

ARIK, M. Olufl, Orta Asya Mimarl›k Miras›m›zdan ‹zlenimler, Türk ‹fl Birli¤i Ve Kalk›nma Ajans› (T‹KA) 

Yay›nlar›, Ankara, 1994. 

ARIK, M. Olufl, “ Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu XI, Ankara, 1969, s.57- 

100 

ARIK, Rüçhan, Bat›l›laflma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahflap Cami, Ankara, 

1973 

ASLANAPA, Oktay, Yüzy›llar Boyunca Türk Sanat› ( 14.yy), ‹stanbul, 1977. 

ASLANAPA, Oktay, Türk Sanat›, Remzi Kitap Evi, 3. Bask›, ‹stanbul, 1993. 

ATASOY, Nurullah, Türk Minyatür Sanat› Bibliyografyas›, ‹stanbul, 1972. 

AYVERD‹, E. Hakk›, Osmanl› Mimarisinin ‹lk Devri, Batefl Yay›nlar›, ‹stanbul, 1966 

AYVERD‹, E. Hakk›, YÜKSEL,Ayd›n, ‹lk 250 Senenin Osmanl› Mimarisi,‹stanbul Fetih CemiyetiYay›nlar›, 

1976. 

BARIfiTA, Örcün, ‹stanbul Çeflmeleri, Kültür Bakanl›¤› Tan›tma Eserleri, ‹stanbul, 1993. 

BERK, Nurullah-GEZER,Hüseyin, 50. Y›l›nTürk Resim ve Heykeli,T.‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›,‹stanbul, 

1973. 

BÜYÜK LAROUSSE, Sözlük ve Ansiklobedisi, Geliflim Yay›nlar›, 1-20. Cilt, 1986. 

CEZZAR, Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde fiehir ve Mimarl›k, ‹stanbul,1977. 

DEM‹R‹Z , Y›ld›z, Osmanl› Mimarisinde Süsleme 1. Erken Dönem(1300-1453), ‹stanbul, 1979. 

D‹YARBEK‹RL‹, Nejat, Hun Sanat›, MEB Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 1972. 

EL‹BAL, Gültekin, Atatürk ve Resim - Heykel, T.‹fl Bankas› Yay›nlar›, ‹stanbul , 1973. 

ERG‹N, Muharrem, Orhun Abideleri, Bo¤aziçi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1973. 

FIRAT, S›tk›, Selçuklu Sanat›, T.C. Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara, 1996. 

GÜLEC‹, Nurettin Can, An›tkabir Rehberi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1973. 

KUBAN, Do¤an, 100 Soruda Türkiye Sanat› Tarihi, Gerçek Yay›n Evi , 3 . Bask› , ‹stanbul , 1978. 

KURAN, Abdullah,Anadolu Medreseleri,1.Cilt, Ankara, 1969. 

KÜLTÜR VE SANAT DERG‹LER‹, T. ‹fl Bankas› Yay›nlar›,Say›:4, Ankara, 1989, s.6 -11. 

MÜLAY‹M, Selçuk, Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, 

Ankara,1982. 

ÖNEY, Gönül, Türkiye Selçuklu Mimarisinde Süsleme El Sanatlar›, T. ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 

Ankara,1978. 

ÖNEY, Gönül, Türk Çini Sanat›,Yap› Kredi Bankas›, Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul,1986. 

ÖNEY, Gönül, Beylikler Devri Sanat›,Ankara, 1989. 

SÖZEN, Metin, Türk Mimarisinin Geliflimi ve Mimar Sinan, T. ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 1986. 

SÖZEN, Metin - TANYEL‹, U¤ur, Sanat Kavram veTerimleri Sözlü¤ü, Remzi Kitap Evi, ‹stanbul, 1986. 

TANSU⁄, Sezer, Ça¤dafl Türk Sanat›, Remzi Kitap Evi, 3. Bas›m, 1993. 

TEK‹N, Talat, Orhun Yaz›tlar›, ANKARA, 1988. 

TURAN‹, Adnan, Dünya Sanat Tarihi, Remzi Kitap Evi, 4. Bas›m, 1992. 

TURAN‹, Adnan, Sanat Terimleri Sözlü¤ü, Remzi Kitap Evi, ‹stanbul, 1993. 

TÜRK DÜNYASI KÜLTÜR ATLASI, Cilt 1, Türk Kültürüne Hizmet Vakf›, ‹stanbul, 1997. 

ULUÇAM, Abdüsselam, Irak’taki Türk Mimari Eserleri, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara, 1989. 

YETK‹N, Suut Kemal, ‹slam Ülkelerinde Sanat, Cem Yay›n Evi, ‹stanbul, 1974. 

YETK‹N, Suut Kemal, Türk Mimarisi, Bilgi Yay›n Evi, 1. Bas›m, 1970. 

YETK‹N, fierare, Türk Hal› Sanat›, T. ‹fl Bankas› Yay›nlar›, ‹stanbul, 1974. 

120

N.Ö.C 

(AZERBAYCAN) 

Başkent (Ankara) 

İl 

merkezleri 

NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti 

(Azerbaycan) 

GÜNEY KIBRIS 

RUM YÖNET‹M‹

SANAT TARİHİ 2 - Ders Yap

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?