24.02.2013 Views

Tshivenda Home Language - SchoolNet South Africa

Tshivenda Home Language - SchoolNet South Africa

Tshivenda Home Language - SchoolNet South Africa

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

pfunzo<br />

Muhasho wa Pfunzo<br />

RIPHABULIKI YA AFRIKA TSHIPEMBE<br />

Tshitatamennde tsha<br />

Kharikhu⁄amu ya Lushaka<br />

tsha Gireidi ya 10 – 12<br />

(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo)<br />

DZINYAMBO<br />

TSHIVENA LUAMBO LWA HAYANI


Department of Education<br />

Sol Plaatje House<br />

123 Schoeman Street<br />

Private Bag X895<br />

Pretoria 0001<br />

<strong>South</strong> <strong>Africa</strong><br />

Tel: +27 12 312-5911<br />

Fax: +27 12 321-6770<br />

120 Plein Street<br />

Private Bag X9023<br />

Cape Town 8000<br />

<strong>South</strong> <strong>Africa</strong><br />

Tel: +27 21 465-1701<br />

Fax: +27 21 461-8110<br />

http://education.pwv.gov.za<br />

© 2003 Department of Education<br />

ISBN 1-919975-51-9<br />

Design and Layout by: Seriti Printing (Pty) Ltd


KUSHUMISELE KWA BUGU IYI<br />

He⁄i ⁄i¿walo ndi ⁄i¿walo ⁄a pho⁄isi ⁄o fhandekanywaho ha bva ndima nøa. Ndi zwa ndeme kha muvhali uri a<br />

vhale na u flanganyisa mafhungo a bvaho kha zwipi»a zwo fhambanaho zwa ⁄i¿walo. Zwi re ngomu kha ndima<br />

i¿we na i¿we zwo flalutshedzwa hafha fhasi.<br />

■ Ndima ya 1 - U »ivhadza Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka<br />

Ndima heyi i flalutshedza milayo na zwiflaluli zwa nyolo dza Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya<br />

Lushaka ya Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo). I øea marangaphan»a a Kharikhu⁄amu<br />

kha vhagudi.<br />

■ Ndima ya 2 - U »ivhadza Muse wa u Guda wa Dzinyambo<br />

Heyi ndima i flalusa flhalutshedzo, ndivho, zwi katelwaho, flhumano ya zwa mishumo na Mvelelo dza<br />

muse wa u Guda wa Dzinyambo. I øea n»ivhadzo kha Tshitatamennde tsha Dzinyambo.<br />

■ Ndima ya 3 - Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, Magudiswa na Nyimele<br />

Heyi ndima khayo hu na Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, magudiswa na nyimele zwa thero.<br />

Maimo a u Linga o vhekanywa u itela u thusa muvhali u wana u bvela phan»a ha u bva kha gireidi 10 u<br />

ya kha giriedi ya 12. Maimo a u Linga o vhekanywa kha masiaflari mavhili-mavhili o adziwaho.<br />

Mafheleloni a ndima hu na magudiswa na nyimele zwi shumiswaho kha u funza, u guda na u wana<br />

Maimo a u Linga.<br />

■ Ndima ya 4 - U Linga<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Heyi ndima i shuma na zwa maitele a u ranga a u linga o telwaho nga Tshitatamennde tsha<br />

Kharikhu⁄amu ya Lushaka. Mafheleloni a heyi ndima hu na thebulu ya zwiflalutshedzi zwa vhukoni.<br />

Khoudu, zwikalo zwa flhalutshedzo dza vhukoni zwo øeiwa hu tshi itelwa gireidi i¿we na i¿we. Zwi<br />

flalutshedzi zwa vhukoni zwo vhekanywa u sumbedza u bvela phan»a u bva kha gireidi ya 10 u swika<br />

kha gireidi ya 12.<br />

iii


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

iv<br />

Zwiga<br />

Zwiga zwi tevhelaho zwi shumiswa kha u »ivha Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, gireidi,<br />

khoudu, zwikalo na flhalutshedzo dza vhukoni.<br />

K T<br />

= Mvelelo dza u Guda<br />

= Maimo a u Linga<br />

= Gireidi<br />

= Khoudu<br />

= Tshikalo<br />

= ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

= Magudiswa na Nyimele


ZWI RE NGOMU<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

KUSHUMISELE KWA BUGU IYI iii<br />

AKHIRONIMI ix<br />

NDIMA YA 1: U IVHADZA KHARIKHU·AMU YA LUSHAKA 1<br />

MILAYO 1<br />

Tshanduko ya matshilele a vhadzulapo 2<br />

Pfunzo ya mvelelo-ndivhanywa 2<br />

N»ivho ya nflha, zwikili zwa nflha 3<br />

U vanganya na vhukoni vhu shumiswaho 3<br />

Mvelaphan»a 3<br />

Vhudzekani na vhuhwalei 3<br />

Pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe, vhulamukanyi ha vhupo na ha matshilisano 4<br />

U dzhiela nflha maitele a n»ivho dza vhongwani wapo 4<br />

U kholwisea, vhuimo ha nflha na vhukoni 5<br />

LUSHAKA LWA MUGUDI A LAVHELELWAHO 5<br />

LUSHAKA LWA MUDEDEDZI A LAVHELELWAHO 6<br />

MBONALO DZA TSHIVHUMBEO NA NYOLO 6<br />

Tshivhumbeo tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka 6<br />

Zwi re ngomu kha Zwitatamennde zwa Thero zwa Muse wa u Guda wa Dzinyambo 7<br />

TSUMBEDZI DZA MBEKANYAMUSHUMO YA U GUDA 8<br />

v


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

NDIMA YA 2: U IVHADZA MUSE WA U GUDA WA DZINYAMBO 9<br />

◊HALUTSHEDZO 9<br />

NDIVHO 9<br />

ZWI KATELWAHO 10<br />

◊hanganedzo-ya-vhoflhe 10<br />

Maimo a dzinyambo 11<br />

VHU◊UMANI HA PFUNZO NA BUO ·A ZWA MUSHUMO 12<br />

MVELELO DZA U GUDA 13<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1: U thetshelesa na u amba 13<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2: U vhala na u flalela 13<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3 : U ¿wala na u øekedza 14<br />

Mvelelo ya u Guda ya 4: Phenµa na kushumisele kwa luambo 14<br />

NDIMA YA 3: MVELELO DZA U GUDA, MAIMO A U LINGA, MAGUDISWA<br />

NA NYIMELE 16<br />

vi<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1: U thetshelesa na u amba 16<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2: U vhala na u flalela 26<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3 : U ¿wala na u øekedza 38<br />

Mvelelo ya u Guda ya 4: Phenµa na kushumisele kwa luambo 48<br />

MAGUDISWA NA NYIMELE ZWA U TIKEDZA U SWIKELELWA HA MAIMO A U LINGA 56<br />

Kushumisele kwa zwibveledzwa kha u funza luambo 56<br />

U pfesesa nµila ine zwibveledzwa zwa bveledzwa ngayo 57


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

NDIMA YA 4: U LINGA 61<br />

MARANGAPHANA 61<br />

NDI NGANI RI TSHI LINGA 61<br />

TSHAKHA DZA U LINGA 62<br />

U linga ha mutheo 62<br />

U linga ha u flhaflhuvha 62<br />

U linga ha fomathivi 62<br />

U linga ha sumathivi 62<br />

U LINGA HU TEA U VHA HANI NA U ITA MINI 63<br />

KULINGELE 63<br />

NGONA DZA U LINGA 64<br />

U linga ha vhuøe 64<br />

U linga ha thanga-ya-murole 64<br />

U linga tshigwada 64<br />

NGONA DZA U KUVHANGANYA VHU◊ANZI HA U LINGA 64<br />

U linga ho »isendekaho nga u tou sedza 64<br />

U linga ho »isendekaho nga thesite 64<br />

U linga ho »isendekaho nga mushumo wo øewaho 65<br />

uriKHODA NA U VHIGA 65<br />

Ngona dza urikhoda 65<br />

U vhiga vhukoni na vhuswikeleli 67<br />

◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI HA THERO 67<br />

vii


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

U PFUKISELA KHA MUROLE WA PHANA 68<br />

ZWINE GARA◊A DZA MUVHIGO DZA TEA U VHONALISA ZWONE 68<br />

U LINGA HA VHAGUDI VHA RE NA ZWITHITHISI U GUDANI 69<br />

◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI DZA LUAMBO LWA HAYANI 70<br />

MUTEVHE WA ◊HALUTSHEDZO DZA MAIPFI 95<br />

viii


AKHIRONIMI<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

MNL Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka (NQF)<br />

MNV Maitele a Nµivho dza Vhongwaniwapo IKS)<br />

NNA Ndangulo ya Ndalukanyo dza Afrika Tshipembe (SAQA)<br />

PVM Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a ( FET)<br />

PVN Pfunzo na Vhugudisi Nyangaredzi (GET)<br />

PMN Pfunzo ya Mvelelo-Ndivhanywa (OBE)<br />

TKL Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka (NCS)<br />

TFM Tshitshili tshi Fhedzaho nungo Maswole a Muvhili (HIV)<br />

UTT U Linga ha Tshifhinga Tshoflhe (CASS)<br />

VWFM Vhulwadze vhu Waniwaho vhu Fhedzaho nungo Maswole (AIDS)<br />

ix


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

x


NDIMA YA I<br />

U IVHADZA TSHITATAMENNDE TSHA KHARIKHU·AMU YA<br />

LUSHAKA<br />

U flanganedziwa ha Ndayotewa ya Riphabuliki ya Afrika Tshipembe (Mulayo 108 wa 1996) zwo øea mutheo<br />

wa u shandukisa na u bveledzisa Kharikhu⁄amu fhano Afrika Tshipembe. Marangaphan»a a bula uri ndivho<br />

dza Ndayotewa ndi u:<br />

■ fhedza phambano dza tshifhingani tsho fhiraho na u fhafla lushaka lwo »itikaho nga vhu»i ha dimokirasi,<br />

vhulamukanyi ha matshilisano na pfanelo dza vhathu;<br />

■ khwiøisa n»ila dza vhutshilo ha vhadzulapo vhoflhe na u vhofholola vhukoni ha muthu mu¿we na mu¿we;<br />

■ tea murango wa tshitshavha tsha dimokirasi na tsho flan»avhuwaho u øea muvhuso we wa vha wo<br />

»isendeka nga lutamo lwa vhathu hune mudzulapo mu¿we na mu¿we a vha o tsireledzwa nga mulayo nga<br />

n»ila i fanaho;<br />

■ fhafla Afrika Tshipembe ⁄o faranaho ⁄a dimokirasi ⁄i konaho u dzhia vhuimo ha⁄o ho teaho sa shango ⁄i<br />

»ivhusaho vhukati ha dzitshaka dza ⁄ifhasi.<br />

Ndayotewa i dovha ya amba uri ‘mu¿we na mu¿we u na pfanelo . . . ya u isa phan»a pfunzo ine muvhuso nga<br />

u shumisa vhukando ho teaho, wa ita uri i »i dzulela u wanala na u swikelelea’<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho vha<br />

mutheo wa u swikelela ndivho idzi nga u bula Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga, na nga u bvisela<br />

khagala milayo mihulwane na zwa ndeme zwi tikaho kharikhu⁄amu.<br />

MILAYO<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho<br />

»isendeka kha milayo i tevhelaho:<br />

■ tshanduko ya matshilele a vhadzulapo;<br />

■ pfunzo ya mvelelo-ndivhanywa;<br />

■ nµivho ya nflha na zwikili zwa nflha;<br />

■ u vanganya na vhukoni vhu shumiswaho;<br />

■ mvelaphan»a;<br />

■ vhudzekani na vhuhwalei;<br />

■ pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe, vhulamukanyi ha vhupo na ha matshilisano;<br />

■ u dzhiela nflha maitele a n»ivho dza vhongwani wapo; na<br />

■ u kholwisea, vhuimo ha nflha na vhukoni.<br />

1


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Tshanduko ya matshilele a vhadzulapo<br />

Ndayotewa ya Afrika Tshipembe i vhumba mutheo wa tshanduko ya matshilele a vhadzulapo kha tshitshavha<br />

tsho no pfukaho vhutshilo ha tshiflalula. U shandukisa tshitshavha tsha Afrika Tshipembe nga u shumisa<br />

zwishumiswa zwo fhambanaho zwa tshanduko zwi thomaho kha u flo»a u fhelisa zwe khethano nga lukanda ya<br />

ita kha masia oflhe a zwi itwaho nga vhathu nga maan»a kha pfunzo. Tshanduko ya matshilisano kha pfunzo yo<br />

livhiswa kha u dzudzanya zwe zwa vha zwo khakhea tshifhingani tsha kale na uri khonadzeo ya u wana pfunzo<br />

i fanaho i vhe kha vhathu vhoflhe. Arali tshanduko dza matshilisano dzi tshi tea u swikelelwa, vhathu vhoflhe<br />

vha Afrika Tshipembe vha fanela u khwaflhisedzwa nga pfunzo u dzhiela nflha vhukoni vhune vha vha naho na<br />

u bvisa zwikon»isi zwi »iswaho nga vhathu zwi thivhelaho u wana flhanziela.<br />

Pfunzo ya Mvelelo-Ndivhanywa<br />

Pfunzo ya Mvelelo-Ndivhanywa i vhumba mutheo wa kharikhu⁄amu fhano Afrika-Tshipembe. I lwela u konisa<br />

vhagudi vhoflhe u swikelela vhukoni ha u guda ha nflhesa nga u vhea Mvelelo dza u Guda dzine dza fanela u<br />

swikelelwa mafheloni a maitele a pfunzo. Pfunzo ya Mvelelo Ndivhanywa i flufluwedza pfunzo i »isendekaho<br />

nga mugudi na nga nyito. Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tshi fhafla Mvelelo dza u Guda dza<br />

Gireidi 10 – 12 dzi tshi khou bva kha Mvelelo Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso dze dza flufluwedzwa<br />

nga Ndayotewa dze dza bveledziwa nga kha maitele a dimokirasi.<br />

Mvelelo Nyangaredzo dzi flo»a vhagudi vha tshi kona u:<br />

■ »ivha na u tandulula thaidzo na u dzhia tsheo vha tshi shumisa kuhumbulele ku re na vhuflali;<br />

■ shuma na vha¿we nga n»ila i fushaho sa mira»o ya thimu, tshigwada, dzangano na tshitshavha;<br />

■ dzudzanya na u langa vhone vhaøe na mishumo yavho nga n»ila i re na vhu»ifhinduleli nahone i fushaho;<br />

■ kuvhanganya, sengulusa, dzudzanya, na u wana vhu»i ha mafhungo nga n»ila ya vhuflali;<br />

■ davhidzana nga n»ila i fushaho hu tshi shumiswa zwikili zwi vhonalaho, zwa zwiga na /kana zwa luambo<br />

kha n»ila dzo fhambanaho;<br />

■ shumisa saintsi na thekhino⁄odzhi nga n»ila i fushaho a dovha a sumbedza vhu»ifhinduleli kha vhupo na<br />

mutakalo wa vha¿we; na u<br />

■ sumbedza u pfesesa ⁄ifhasi sa sethe ya sisiteme dzi re na vhushaka nga u »ivha uri nyimele dza u tandulula<br />

thaidzo a dzi ngo ima dzi dzoflhe.<br />

Mvelelo dza Mveledziso dzi flo»a vhagudi, vha tshi kona u:<br />

■ bvisela khagala na u flo»isisa maitele o fhambanaho a u guda nga n»ila i fushaho;<br />

■ dzhenelela sa mudzulapo a re na vhu»ifhinduleli kha vhutshilo ha tshitshavha tshapo, lushaka na tsha<br />

⁄ifhasi;<br />

■ dzhiela nflha mvelele na mikhwa kha nyimele dzo fhambanaho dza matshilele a vhathu;<br />

■ flo»isisa nga ha khonadzeo dza pfunzo na bu»o ⁄a mushumo; na u<br />

■ bveledza khonadzeo dza zwa makwevho;<br />

2


N»ivho ya nflha, zwikili zwa nflha<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho livha<br />

kha u bveledza vhuimo ha nflha ha n»ivho na zwikili kha vhagudi. Tshi vhea ndavhelelo ya nflha kha zwine<br />

mugudi wa Afrika Tshipembe a nga kona u swikelela. Vhulamukanyi ha matshilisano vhu flo»a uri zwigwada<br />

izwi zwa vhathu zwe zwa vha zwo dzhielwa nungo nga u shaya n»ivho na zwikili zwi øewe nungo.<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tshi buletshedza maimo a fhasisa a n»ivho na zwikili a teaho u<br />

swikelelwa kha gireidi i¿we na i¿we tsha dovha tsha vhea maimo a nflha a swikeleleaho kha thero dzoflhe.<br />

U vanganya na vhukoni vhu shumiswaho<br />

U vanganya hu swikelelwa nga ngomu na hoflhe kha thero na masia a u guda. U vanganywa ha n»ivho na<br />

zwikili kha thero dzoflhe na kha zwoflhe zwi itwaho ndi zwa ndeme kha u swikelela vhukoni vhu shumiswaho<br />

sa zwe zwa bulwa nga Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka. Vhukoni vhu shumiswaho vhu livha kha u<br />

flanganya vhukoni vhuraru ho »iimisaho nga hoflhe vhu tevhelaho: vhune ha vha ha zwi no tou itwa, ha mutheo<br />

na ha u sedzulusa mushumo. Kha u flanganedza u vanganya na vhukoni vhu shumiswaho, Tshitatamennde tsha<br />

Kharikhu⁄amu ya Lushaka ya Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi flo»a u lambedza u<br />

flanganelana ha u guda ha zwo tou ¿waliwaho, zwi no itwa na ha u sedzulusa mushumo.<br />

Mvelaphanµa<br />

Mvelaphan»a zwi amba maitele a u bveledzisa n»ivho na zwikili zwa vhuimo ha nflha na u kon»a.<br />

Zwitatamennde zwa Thero zwi sumbedza mvelaphan»a u bva kha gireidi i¿we u ya kha i¿we. Mvelelo ya u<br />

Guda i¿we na i¿we i tevhelwa nga tshitatamennde tshi re khagala tsha uri ndi vhuimo-»e ha vhukoni vhu<br />

lavhelelwaho kha mvelelo. Maimo a u Linga a vhekanywa nga tshivhumbeo tshi sumbedzaho u aluwa ha<br />

maimo a lavhelelwaho a vhukoni zwi tshi ya nga gireidi. Magudiswa na nyimele zwa gireidi i¿we na i¿we zwi<br />

»o sumbedza-vho mvelaphan»a ya u bva kha zwi leluwaho u ya kha zwi kon»aho na vhukon»i vhu aluwaho.<br />

Vhudzekani na Vhuhwalei<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Vhudzekani zwi amba vhushaka vhukati ha ndalukanyo kha maimo kana bennde dzo fhambanaho dza Murango<br />

wa Ndalukanyo ya Lushaka nga n»ila ine zwa flufluwedza u swikelelea u bva kha ndalukanyo i¿we u ya kha<br />

i¿we. Izwi ndi zwa ndeme vhukuma kha ndalukanyo dzine dza wela kha bu»o ⁄ithihi ⁄a u Guda. Ho sedzwa uri<br />

bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a i wanala vhukati ha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi<br />

Nyangaredzi na Pfunzo ya Nflha, ndi zwa ndeme uri ◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a (Bu»o<br />

⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) i vhe na vhudzekani na ◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudisi-Nyangaredzi khathihi na<br />

flhanziela dzi yelanaho kha bu»o ⁄a u guda ⁄a Pfunzo-ya Nflha. U itela u kona u swikela vhudzekani uvhu, u<br />

bvela phan»a ha Tshitatamennde tsha Thero i¿we na i¿we tshi katela u flolwa lwa vhudzivha ha zwi<br />

lavhelelwaho u swikelwa kha vhuimo ha u pfuka kha Masia a u Guda a Pfunzo na Vhugudisi-Nyangaredzi, na<br />

ha vhugudi vhu lavhelelwaho kha vhuimo ha madzheno a vhugudi ha Pfunzo ya Nflha<br />

3


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Vhuhwalei zwi amba n»ila ine zwipi»a zwa ndalukanyo (thero kana maimo a yunithi) zwa kona u pfukisea u ya<br />

kha ndalukanyo i¿we kha bu»o ⁄o fhambanaho kha bennde nthihi ya Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka. U<br />

itela uri hu vhe na vhuhwalei ha thero dzo gudwaho kha gireidi dza 10 – 12 (Budo ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo)<br />

maitele a u dzhia thero sa ine ya itwa nga dziyunithi dza 20 o sedzuluswa. Thero dzi wanalaho kha<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) dzo<br />

vhambedzwa na maimo a yunithi o teaho o ¿waliswaho kha Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka.<br />

Pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe, vhulamukanyi ha vhupo na ha matshilisano<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi<br />

floµou flufluwedza vhulamukanyi ha pfanelo dza vhathu, flhanganedzo nga vhoflhe, vhupo na matshilisano.<br />

Zwoflhe Zwitatamennde zwa Thero zwiswa zwo bveledzwaho zwo flanganyiswa na milayo na mashumele a<br />

vhulamukanyi ha matshilisano na vhupo na pfanelo dza vhathu sa zwe zwa vheiswa zwone kha Ndayotewa ya<br />

Afrika Tshipembe. Nga u pfufhifhadza, Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12<br />

(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi humbulela-vho na zwithu zwo fhambanaho sa vhushayi, u sa lingana ha<br />

vhathu, lushaka, mbeu, luambo,vhukale, khaedu siani ⁄a mivhili na zwipfi na zwi¿we-vho.<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho<br />

flanganedza maitele a kutelaho vhoflhe nga u buletshedza flho»ea dza fhasisa dzi flo»eaho kha vhagudi vhoflhe.<br />

Tshi tendela uri vhagudi vhoflhe vha nga kona u bvelela lwa tshoflhe musi vha tshi khou wana thuso yo teaho.<br />

◊ho»ea dza muhumbulo, matshilisano, vhupfiwa, mimuya na mivhili dza vhagudi dzi »o vhonaniwa nadzo<br />

musi hu tshi oliwa na u bveledza kha Mbekanyamushumo dza u Guda dzo teaho na kushumisele kwo teaho<br />

kwa zwishumiswa zwa u linga.<br />

U dzhiela nflha maitele a n»ivho dza vhongwani-wapo<br />

Kha mi¿waha ya vho 1960 mahumbulelwa a maflali manzhi o kombetshedza vhoradzipfunzo u dzhiela nflha uri<br />

hu na n»ila nnzhi dza u sedzulusa mafhungo u itela u pfesesa ⁄ifhasi na uri arali muthu a tshi flo»ou øea<br />

flhalutshedzo ya vhuflali nga huswa, u tea u dzhiela nflha maitele ayo oflhe. U swikela zwenezwo mashango a<br />

Vhukovhela o vha a tshi vhea ndeme kha vhukoni ha u vhekanya zwithu nga ndunzhe-ndunzhe, ha metse na ha<br />

zwi yelanaho na nyambo zwo khetheaho, a kona u dzhia-ha vhathu vha tshi pfi vho ‘flalifha’ vhe na vhukoni ha<br />

zwenezwo. Zwino vhathu vha dzhiela nflha maitele a n»ivho o fhambanaho vhukuma ane ngao vhathu vha kona<br />

u pfesesa na u øea flhalutshedzo ⁄ifhasi ⁄ine vha tshila kha⁄o. Maitele a N»ivho dza Vhongwani-wapo kha<br />

nyimele ya Afrika Tshipembe a wana n»ivho nnzhi i wanalaho kha kuhumbulele kwa vhuflali kwa TshiAfrika<br />

na maitele a matshilisano zwe zwa vha hone mi¿wahani ya zwigidi yo fhiraho.Tshitatamennde tsha<br />

Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho zwi ita nga khole<br />

tshi tshi flahisa kuhumbulele kwa maitele kwa n»ivho dza Vhongwani-wapo kha Tshitatamennde tsha Thero u<br />

itela u sumbedza lupfumo lwa »ivhazwakale na vhufa zwa shango ⁄ino na zwine ⁄a thusa ngazwo sa tshiitisi<br />

tsha tshanduko u itela u khwiøifhadza zwi dzhielwaho nflha nga vhagudi. U »isa kuvhonele kunzhi kwo<br />

fhambananaho zwi thusa u tandulula dzithaidzo kha misi yoflhe ya u guda.<br />

4


U kholwisea, vhuimo ha nflha na vhukoni<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho<br />

livha kha u swikelela mushumo u kholwisaho nga u tevhela adzhenda ya u shandukisa zwe zwa vha zwo<br />

khakhea na nga u øekedza pfunzo i vhambedzeaho na ya ma¿we mashango zwi tshi yelana na vhuimo ha nflha,<br />

vhuphara na vhudzivha.Vhuimo ha nflha ha pfunzo vhu lauliwa nga Mulayo wa Ndangulo ya Ndalukanyo ya<br />

Afrika Tshipembe (Mulayo 58 wa 1995), Milayo ya Khwaflhisedzo ya Vhuimo ya nflha ha Pfunzo na Vhugudi<br />

na Mulayo wa vhuflanzi ha Vhuimo ha nflha ha Pfunzo na Vhugudi-Nyangaredzi na ha Pfunzo na Vhugudi ha u<br />

Isa Phanµa (Mulayo 58 wa 2001).<br />

LUSHAKA LWA MUGUDI A LAVHELELWAHO<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Zwine zwa vha zwa ndeme kha nyaluwo yashu sa vhathu ndi zwivhuya zwine zwa øea flhalutshedzo kha<br />

lwendo lwa mu¿we na mu¿we lwa muya na kha lwa maluvhi na zwa khumbulelwa. Bugu i no pfi, ‘The<br />

manifesto on Values, Education and Democracy’(Department of Education 2001, pp.9-10) i amba zwi<br />

tevhelaho nga pfunzo na vhu»i:<br />

Values and morality give meaning to our individual and social relationships.<br />

They are the common currencies that help make life more meaningful than might otherwise have<br />

been. An education system does not exist to simply serve a market, important as that may be for<br />

economic growth and material prosperity. Its primary purpose must be to enrich the individual,<br />

and by extention, the broader society.<br />

Lushaka lwa mugudi a lavhelelwaho ndi ane a »o vha o »ala mikhwa nahone a »o shuma o vhea lushaka<br />

phan»a zwi tshi bva kha u flhonifha dimokirasi, u lingana ha vhathu, tshirunzi tsha muthu na vhulamukanyi ha<br />

matshilisano sa zwi flufluwedzwaho kha Ndayotewa.<br />

Mugudi a thunyuwaho u bva kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a u dovha a tea u sumbedza<br />

vhuswikeli ha Mvelelo-Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso dzo bulwaho mathomoni a ⁄i¿walo i⁄i. Thero<br />

kha tshipi»a tsha vhugudi tsha khombe-khombe dzo flangana dzi flufluwedza u swikelelwa ha Mvelelo-<br />

Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso, hu uri kha tshipi»a tsha thero dzo khethwaho kha dza Mutheo na dza<br />

u inangela i¿we na i¿we i tshi flufluwedza vhuswikeli ha Mvelele-Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso<br />

dzo khetheaho.<br />

U engedza kha zwi re afho nflha, vhagudi vha thunyuwaho u bva kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa<br />

Phan»a vha tea u:<br />

■ swikelela kha, na u bvelela phan»a kha pfunzo na vhugudisi zwa vhutshilo hoflhe nahone zwa vhuimo ha<br />

nflha;<br />

■ sumbedza vhukoni ha u humbula nga n»ila yo lulamaho nahone i sumbaho vhuflali; na<br />

■ kona u pfukisela zwikili u bva kha nyimele dzo »oweleaho u ya kha dzi songo »oweleaho.<br />

5


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

LUSHAKA LWA MUDEDEDZI A LAVHELELWAHO<br />

Vhadededzi vhoflhe na vha¿we vhagudisi ndi vhathusedzi vha ndeme kha u »isa tshanduko mbuya kha pfunzo<br />

fhano Afrika Tshipembe.Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u<br />

Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi lavhelela vhadededzi vha re na ndalukanyo, vha konaho, vho »iimiselaho nahone<br />

vha vha vhathu vha vhavhalelaho. Vha »o kona u ita mishumo yo fhambanaho yo bulwaho kha ⁄i¿walo ⁄a<br />

Norms and Standards for Educators. Izwi zwi katela u vha vhatshimbidzi vha pfunzo, u vha vhaflalutshedzi na<br />

vhaoli vha Mbekanyamushumo dza u Guda na zwibveledzwa zwa vhugudi; u vha vharangaphan»a, vhalauli na<br />

vhalanguli, vhagudi, vhaflo»isisi na vhagudi vha vhutshilo hoflhe, mira»o ya tshitshavha, vhadzulapo na<br />

vhaflhogomeli vha vhathu, vha itaho uri milandu ya vhathu i tshimbile nga ngona na u vha vhomakone vha<br />

dzithero.<br />

MBONALO DZA TSHIVHUMBEO NA NYOLO<br />

Tshivhumbeo tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi<br />

na ·i¿walo ⁄a Nyagaredzo, Ndangulo ya Pho⁄isi ya Ndalukanyo na u Linga, na Zwitatamennde zwa Thero.<br />

Muse wa u Guda ndi mini?<br />

Muse wa u guda ndi khuvhanganyo i shumaho sa haya ha thero dzi re na vhushaka, wa dovha wa flufluwedza u<br />

itwa ha milayo ya u vhofhekanya ya ◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a<br />

Nyangaredzo). Kha khethekanyo dza mise ya u guda ya Gireidi 10 – 12 hu dzhielwa nflha vhudzekani ha<br />

bennde ya Pfunzo ya Vhugudisi-Nyangaredzi na Pfunzo ya Nflha, khathihi na mbekanyo ya zwikimu kha<br />

mashango ma¿we.<br />

Naho mveledziso ya Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda<br />

⁄a Nyangaredzo) tsho dzhia nzudzanyo ya mise ya Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka ya 12 sa hone hu<br />

takuwiwaho hone, hu tea u ombedzelwa u ri mise ya nzudzanyo iyo i sa tou vha Mise ya u Guda kana mise ya<br />

‘nµivho’ hone yo flumanyiwa na zwigwada zwa mishumo.<br />

Zwigwada zwi tevhelaho zwa thero zwo khethekanywa na Mise ya u Guda u itela u thusa mugudi kha u nanga<br />

flhanganyo ya thero:<br />

■ Dzinyambo (Khombe-khombe);<br />

■ Vhutsila na Mvelele;<br />

■ Mabindu, Makwevho, Ndangulo na Vhugudi ha Tshumelo;<br />

■ Mamaga,Vhuinzhinia, na Thekhino⁄odzhi;<br />

■ Vhugudi ha Vhathu na zwa Matshilisano na Nyambo; na<br />

6


■ Saintsi dza zwi kwameaho, Metse, Khomphutha,Vhutshilo na dza Vhulimi.<br />

Thero ndi mini ?<br />

Thero kale yo vha i tshi flalusiwa sa tshivhumbwa tsha ‘nµivho’ ya zwa vhufunzei. N»ivho heyi yo vha i sa<br />

ombedzeli kha zwikili, ndeme na maime. Thero dzo vha dzi tshi dzhiwa nga vha¿we sa zwithu zwo imaho<br />

fhethu huthihi dzi sa shanduki. Dzo vha dzi na mikano i sa sudzuluwi. Tshifhinga tshinzhi thero dzo vha dzi<br />

tshi ombedzelesa thuso yo »iswaho nga mvelele ya Vhukovhela kha n»ivho.<br />

Kha Kharikhu⁄amu ya Mvelelo-Ndivhanywa sa Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya<br />

10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) mikano ya thero yo vhulawa. N»ivho i flanganyisa zwine zwa tou<br />

vhalwa, zwikili na ndeme. Thero dzi dzhiiwa dzi tshi shanduka; nahone dzi tshi dzulela u fhindula zwi<br />

yelanaho na n»ivho ntswa nahone yo flandavhuwaho, zwi tshi katela n»ivho ye kale ya vha yo siwa nn»a ha<br />

Kharikhu⁄amu ya tshiofisi.<br />

Thero kha Kharikhu⁄amu ya Mvelelo-Ndivhanywa i flalusiwa nga vhu»alo nga Mvelelo dza u Guda, hu si nga<br />

tshivhumbwa tsha magudiswa fhedzi. Kha nyimele ya Afrika Tshipembe, Mvelelo dza u Guda dzi tea, nga<br />

nzulele, u isa kha vhuswikeli ha Mvelelo-Nyangaredzi na Mvelelo-Mveledziso. Mvelelo dza u Guda dzi<br />

flaluswa nga n»ila dzo flan»avhuwaho na u ri dzi a tendela kushumisele kunzhi, dza tendela u dzheniswa ha<br />

mihumbulo ya vhadzulapo.<br />

Mvelelo dza u Guda ndi mini ?<br />

Mvelelo dza u Guda ndi tshitatamennde tsha mvelelo dzi lavhelelwaho dza vhugudi na vhugudisi. Tshi flalusa<br />

n»ivho, zwikili na ndeme zwine vhagudi vha tea u zwi swikela mafheloni a bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha<br />

u Isa Phan»a. Mvelelo dza u Guda dzo kuvhanganywa dza vhumba dzithero.<br />

Maimo a u Linga ndi mini ?<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga ndi zwishumiswa zwine musi zwo flangana zwa flalushedza nga ha zwine mugudi a tea u<br />

»ivha na u kona u ita u sumbedza vhukoni ha Mvelelo ya u Guda kha gireidi yeneyo. A katela n»ivho, zwikili<br />

na ndeme zwi flo»eaho kha u swikela Mvelelo dza u Guda. Maimo a u Linga nga ngomu ha Mvelelo ya u Guda<br />

i¿we na i¿we o flangana a sumbedza uri vhu»ivhi vhu khou aluwa hani u bva kha gireidi i¿we vhu tshi ya kha<br />

i¿we.<br />

Zwi re ngomu kha Zwitatamennde zwa Thero zwa Muse wa u Guda wa Dzinyambo<br />

Tshitatamennde tshi¿we na tshi¿we tsha thero tsha Muse wa u Guda wa Dzinyambo tshi na ndima nøa na<br />

mutevhe wa matheme.<br />

■ Ndima ya 1, U »ivhadza Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka: Ndima heyi ya thikho i »ivhadza<br />

7


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzi).<br />

■ Ndima ya 2, U »ivhadza Muse wa u Guda wa Dzinyambo: Ndima iyi i »ivhadza zwiflaluli zwihulwane zwa<br />

Muse wa u Guda wa Dzinyambo. I na flhalutshedzo ya muse wa u guda, ndivho, zwi katelwaho, vhuflumani<br />

ha pfunzo na bu»o ⁄a zwa mushumo, na Mvelelo dza u Guda.<br />

■ Ndima ya 3, Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, Magudiswa na Nyimele: Ndima iyi i na Mvelelo dza u<br />

Guda na Maimo a u Linga zwi yelanaho nao; na magudiswa na nyimele zwa u ita uri hu swikelwe Maimo a<br />

u Linga.<br />

■ Ndima ya 4, U linga: Ndima iyi i sumbedza milayo na zwisumbedzi zwa u linga na u øea ngeletshedzo<br />

siani ⁄a u rekhoda na u vhiga kha u linga. I dovha ya katela mutevhe wa flhalutshedzo dza vhukoni dza<br />

thero.<br />

■ Mutevhe wa matheme: Ho teaho, mutevhe wa matheme zwao na a thero yeneyo o nanguludzwaho a<br />

flalutshedzwa nga nflha kha tshipi»a itshi.<br />

TSUMBEDZI DZA MBEKANYA MUSHUMO YA U GUDA<br />

Mbekanyamushumo ya u Guda i sumbedza zwi katelwaho kha u guda na u linga kha gireidi tharu kha bennde<br />

ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a. Ndi pulane i itaho uri vhagudi vha swikelele Mvelelo dza u Guda sa<br />

zwe zwa vheiswa zwone nga Maimo a u Linga kha gireidi yeneyo. Nyendedzi ya Mbekanyamushumo ya u<br />

Guda i thusa vhadededzi na vha¿we vhabveledzi vha Mbekanyamushumo ya u Guda kha u pulana na u ola<br />

Mbekanyamushumo dza maimo a nflha dza u guda, u funza na u linga.<br />

8


◊HALUTSHEDZO<br />

NDIMA YA 2<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

U IVHADZA MUSE WA U GUDA WA DZINYAMBO<br />

Luambo ndi tshishumiswa tshi shumiswaho kha u humbula na vhudavhidzani. Ndi kha luambo hune mvelele<br />

dzo fhambanaho na vhushaka ha matshilisano zwa bveledzwa khagala na u fhaflea. U guda u shumisa luambo<br />

zwavhu»i zwi ita uri vhagudi vha kone u humbula na u wana n»ivho, u bvisela khagala vhuvha havho, vhu»ipfi<br />

na mihumbulo, u davhidzana na vha¿we na u langa shango ⁄avho.<br />

NDIVHO<br />

Musi ho sedziwa phambano dzi re hone vhukati ha nyambo na mvelele zwa Afrika-Tshipembe, vhadzulapo<br />

vha⁄o vha tea u kona u davhidzana na nga nyambo dza vha¿we vha dovha vha »iimisela u kon»elela dzi¿we<br />

nyambo na mvelele na u dzi pfesesa. U fhambana ha mvelele na dzinyambo zwa Afrika-Tshipembe zwi khou<br />

flanganedziwa na u dzhielwa nflha musi ndayotewa i tshi flanganedza nyambo dzoflhe dza fumi-thihi dza tshiofisi<br />

na Mulayo wa Dzinyambo kha Pfunzo u flufluwedzaho vhu»ivhi-nyambo-nnzhi-nyengedzo. Vhagudi vha khou<br />

tea u »ivha nyambo mbili kha thero dza Khombe-Khombe. Dzi¿we nyambo dzi nga dovha dza dzhiiwa kha<br />

thero dza Mutheo na/kana dza u inangela.<br />

Kha vhuimo ha Pfunzo na Vhugudisi zwa Nyangaredzi hu bveledzwa nµivho ya luambo lwa hayani lune lwa<br />

øea murango wa u guda nyambo dza u engedza.Vhagudi vha »o ri vha tshi swika kha Gireidi ya 10 vha »o vha<br />

vho no vha na tshenzhemo yo flan»avhuwaho nga ha Nyambo dza u engedza nahone vha nga vha vho no »i<br />

shumisa Nyambo dza u engedza kha u guda. Kharikhu⁄amu ya vhuimo ha Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa<br />

Phan»a i ita uri vhagudi vha khwaflhise na u bveledza zwikili zwavho zwa u »ivha nyambo nnzhi. Musi vha tshi<br />

bva kha gireidi i¿we vha tshi ya kha i¿we, vha lavhelelwa u kona u shumisa luambo vha tshi tou elela, vhe na<br />

vhukoni, hu si na u khakha, fhethu ho fhambanaho. Vha na vhu»ifhinduleli vhuhulwane kha u guda ha vhone<br />

vhaøe vha dovha vha tea u shumisa zwikili zwa luambo kha nyimele dzi kon»aho.<br />

Mutevhe wa n»ivho u flo»eaho kha u dzhenelela nga mafulufulu kha tshitshavha na mishumoni kha ikonomi ya<br />

¿waha-»ana wa 21 yo no flan»avhuwa, hu si u sokou thetshelesa na u amba, na u vhala na u ¿wala na u<br />

anetshela, yo no dzhenisa na zwivhumbeo zwi katelaho n»ivho ya zwiko zwinzhi, u ola, mafhungo,<br />

khomphutha, mvelele na n»ivho ya u sasaladza. Kharikhu⁄amu ya luambo i lugisela vhagudi kha khaedu ine<br />

vha flangana nayo sa vhadzulapo vha Afrika-Tshipembe khathihi na mira»o ya dzitshaka dza ⁄ifhasi.<br />

9


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Kharikhu⁄amu ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a i ita uri vhagudi vha kone u swikelela flho»ea nnzhi<br />

dza Mvelelo Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso zwi tshi katela na ndivho dzi tevhelaho.<br />

■ U flan»avhudza na u øea vhudzivha kha vhukoni ha luambo ho bveledzwaho kha vhuimo ha Pfunzo na<br />

Vhugudisi - Nyangaredzi, zwi tshi angaredza na zwikili zwa luambo zwa ndeme zwi flo»eaho kha u guda<br />

zwikoloni zwi tshi angaredza kharikhu⁄amu yoflhe na vhu»i na u takalela na u »iphiøa nga zwibveledzwa,<br />

uri vha kone u thetshelesa, u amba, u vhala na u ¿wala vhe na fulufhelo na u »iphiøa ngazwo. Hezwi<br />

zwikili na maime zwi vhumba mutheo wa vhutshilo hoflhe kha u guda.<br />

■ U shumisa luambo nga n»ila yone kha vhutshilo havho vha tshi dzhiela nzhele ndivho, vhathu vha<br />

flanganedzaho mafhungo, na nyimele.<br />

■ U vha na vhu»iambeli na u bvisela khagala mihumbulo, kuvhonele na vhu»ipfi havho vhe na fulufhelo uri<br />

vha kone u »o vha vho imaho nga vhoflhe na u humbula nga vhudzivha.<br />

■ U shumisa luambo na mihumbulo yavho zwo imela na u flo»a u »ivha nga tshenzhemo ya vhathu, musi vha<br />

tshi flangana na zwibveledzwa, zwi fhaflaho, vhagudi vha a kona u »ivhona vhutshiloni na u vha na<br />

tshenzhemo, vha vha na mihumbulo yavho nga ha shango.<br />

■ U shumisa luambo u itela u wana na u laula mafhungo kha u guda zwo angaredza kharikhulamu yoflhe.<br />

N»ivho ya mafhungo ndi tshikili tsha ndeme kha tshifhinga tshino tshine vhathu vha tea u vha vha tshi<br />

»ivha mafhungo, zwa dovha zwa vha mutheo kha u guda ha vhutshilo hoflhe.<br />

■ U shumisa luambo sa tshishumiswa kha u humbula nga vhudzivha na vhusiki. Ndivho heyi i sumbedza u ri<br />

n»ivho i wanala nga u flanganelana nga luambo na uri luambo na muhumbulo zwi na vhushaka ha tsini.<br />

■ U sumbedza mihumbulo yo flan»avhuwaho nga ha zwa vhu»ifari na mikhwa. U kona u »iitela n»ila dzavho<br />

nga ha vhu»ifari, vha fanela u wana zwibveledzwa, zwi kwamaho pfanelo dza vhathu na vhu»ifhinduleli sa<br />

kha pfanelo dza vhagudi, vhafumakadzi, vhaholefhali, vhaaluwa, na zwi livhanaho na dzitshaka, mvelele,<br />

mahumbulele, ki⁄asi, n»ila dza lutendo, mbeu, TFM na VWFM, mbofholowo ya vhu»iambeli, u vhalwa ha<br />

vhathu na zwa mupo.<br />

■ U shumisa nga maitele a tsatsaladzo zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.Vhagudi vha »o kona u vhona<br />

na u itela khaedu vhushaka vhu re hone ha kuvhonele, vhu»i na nungodzi µiswaho nga maimo kha<br />

zwibveledzwa.<br />

■ U vhona u sa lingana ha maimo a nyambo dzo fhambanaho na u flan»avhuwa ha luambo kha<br />

maambele.Vhagudi vha »o itela khaedu u vhonalesa ha luambo kana u flan»avhuwa ha luambo na u<br />

sumbedza u pfesesa pfanelo dza luambo lwavho kha tshitshavha tsha nyambo nnzhi.<br />

ZWI KATELWAHO<br />

◊hanganedzo-ya-vhoflhe<br />

Vhugudisi na u linga zwa luambo zwi tea u øea mbetshelwa i katelaho vhagudi vhoflhe nahone hu tea u wanala<br />

maitele ane a »o thusa vhagudi vhoflhe kha u swikela kana u bveledza zwibveledzwa. Vhagudi vha¿we vha<br />

flanganaho na zwithithisi vha nga »i balelwa u swikela ma¿we a Maimo a u Linga sa zwe zwa vheiswa zwone<br />

kha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka. Ngauralo zwi tevhelaho zwi fanela u dzhielwa nflha:<br />

10


■ Matheme ‘u flalusa’ ,‘u vhudza’,‘u dovha u vhudza, ‘u nweledza’,‘u amba’, ‘u haseledza’,‘u flalutshedza’, u<br />

vhudzisa’ na ‘u haseledza zwi fanela u pfesesiwa sa zwi angaredzaho zwivhumbeo zwa vhudavhidzani zwa<br />

u amba na zwi si zwa u amba, zwo angaredza vhudavhidzani ha tswayo na thusedzi dza vhudavhidzani.<br />

Hezwi zwi amba uri ipfi ‘u amba’⁄i katela vhudavhidzani ha tswayo na thusedzi dza vhudavhidzani.<br />

■ Matheme ‘u thetshelesa’,‘u sedza’,‘u vhala’, na ‘u flalela’ zwi katela zwivhumbeo zwa vhudavhidzani sa u<br />

kona u vhona zwi ambiwaho nga mulomo na u vhona luambo lwa tswayo.<br />

■ Vhagudi vhane vha si vhone vha flo»a zwishumiswa swi ngaho Bureyili, theiphi ya u pfa, Ma⁄e»ere mahulu,<br />

zwishumiswa zwi hwasaho na nyolo. Ipfi ‘u vhona’ ⁄i nga kha »i sumbedzwa nga n»ila ya nyito. Zwi tshi<br />

yelana na ‘u vhala’ zwi katela zwishumiswa zwi fanaho na Bureyili na bugu dzi ambaho.<br />

Maimo a dzinyambo<br />

U gudwa ha luambo kha vhuimo ha Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a ho angaredza nyambo dzoflhe dza<br />

tshiofisi-Afrikaans, English, isiXhosa, isiZulu, Sesotho, Sepedi (Sesotho tsha Leboa), Setswana, Siswati,<br />

Tshiven»a na Xitsonga, na Luambo lwa tswayo. Hu nga kha »i dzheniswa na dzi¿we nyambo dzo tendelwaho<br />

nga Khoro ya Dzinyambo Dzoflhe dza Afrika Tshipembe.<br />

Zwitatamennde zwa Thero zwa Luambo lwa Hayani, Luambo lwa u Engedza lwa u Thoma na lwa Vhuvhili<br />

zwi nga kha »i shandukiswa zwa iswa kha nyambo dzi si dza tshiofisi dzo tendelwaho na uri nyambo idzi dzi<br />

nga funzwa sa nyambo dza Mutheo kana dza u inangela dza Kharikhu⁄amu.<br />

Nyambo dzoflhe dzi nga funzwa kha maimo a tevhelaho:<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

■ Luambo lwa Hayani: Luambo lwa Hayani lwa mugudi lu tea u khwaflhisedzwa na u bveledzwa u itela u<br />

vhea mutheo wo khwaflhaho wa u guda dzinyambo dza u engedza. Kha bennde ya Pfunzo na Vhugudi zwa<br />

Nyangaredzi, nyambo dzoflhe dza tshiofisi dza Afrika Tshipembe dzi na Mvelelo dza u Guda dza Luambo<br />

lwa Hayani dza maimo a nflha a vhambedzwaho na a mashango a ⁄ifhasi. Hezwi zwi tshimbilelana na<br />

flhodea dza Ndayotewa dza maimo a Linganaho a dzinyambo dza tshiofisi. Maimo a n»ivho yo<br />

swikelelwaho ya Luambo lwa Hayani a fanela u vha nga n»ila ine lwa nga shumiswa sa luambo lwa<br />

vhugudi na vhugudisi. Zwikili zwa u thetshelesa na u amba zwi »o iswa phan»a na u bveledzwa na u<br />

khwiøifhadziwa hone khwaflhisedzo kha vhuimo uvhu i »o vha kha u bveledzisa zwikili zwa u ¿wala na u<br />

vhala kha vhagudi.<br />

■ Luambo lwa u Engedza lwa u Thoma: U guda luambo lwa u engedza lwa u thoma zwi »o flufluwedza<br />

vhudavhidzani vhu shumisaho nyambo nnzhi na mvelele dzi dzhenelelanaho. Mvelelo dza u Guda dza<br />

luambo lwa u Engedza lwa u Thoma dzi øea vhuimo ha vhukoni vhu swikelaho mutheo wo teaho u flo»eaho<br />

kha u guda havhu»i hu katelaho kharikhu⁄amu yoflhe, sa musi vhagudi vha tshi guda vha tshi shumisa<br />

Luambo lwa u thoma kha nyimele ya Afrika -Tshipembe. Hezwi zwi angaredza zwikili zwa kuhumbulele<br />

na u guda zwi flo»eaho kha u humbula na u guda. Izwi zwi itea kha nyambo dzoflhe dza tshiofisi. Hu »o<br />

vha na khwaflhisedzo i linganaho kha zwikili zwa u thetshelesa, u amba, u vhala na u ¿wala.<br />

■ Luambo lwa u Engedza lwa Vhuvhili: U guda luambo lwa u engedza lwa vhuvhili zwi flufluwedza kana u isa<br />

phan»a vhudavhidzani vhu shumisaho nyambo nnzhi na mvelelo dzi dzhenelelanaho. Namusi zwikili zwa u<br />

11


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

vhala zwi tshi »o bveledziwa, kha vhuimo uvhu, khwaflhisedzo i »o vha kha u bveledza zwikili zwa u<br />

thetshelesa na u amba.Vhuimo ha Luambo lwa u Engedza lwa Vhuvhili vhu tea u livha kha u khwiøisa<br />

vhudavhidzani ha vhathu kha zwa matshililisano.<br />

Kha tshipi»a tsha Khombe-Khombe kha bennde ya Pfunzo vhagudi vhoflhe vha tea u guda nyambo mbili dza<br />

tshiofisi, luthihi lu vhe lu kha Luambo lwa Hayani lu¿we lu kha Luambo lwa u Engedza lwa u thoma kana<br />

vhuimo ha Luambo lwa Hayani. Luthihi lwa dzinyambo kha tshipi»a tsha Khombe-khombe lu tea u vha<br />

Luambo lwa Vhugudi na Vhugudisi. Kha zwipi»a zwa Mutheo na zwa u inangela ha nyambo dza tshiofisi<br />

dzi nga dzhiiwa kha vhuimo ha Luambo lwa Hayani, Luambo lwa u engedza lwa u thoma na/kana lwa u<br />

Engedza lwa Vhuvhili kha vhagudi vha re na dzangalelo ⁄a dzinyambo na u bveledza vhu»ivhi ha nyambo<br />

nnzhi.<br />

VHU◊UMANI HA PFUNZO NA BUO ·A ZWA MUSHUMO<br />

Kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi-Nyangaredzi, nyambo dzi flanganwa nadzo kha Sia ⁄a Vhugudi ⁄a<br />

Dzinyambo kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a, dzi tshi flanganwa nadzo kha Muse wa<br />

Vhugudi ha Dzinyambo u ne wa flumana na muse wa nzudzano ya vhugudi: Ngudo ya Vhudavhidzani na<br />

Luambo wa Ndangulo ya Ndalukanyo dza Afrika Tshipembe. U itela uri hu vhe na u bvela phan»a ho<br />

shumiswa maitele a u dzudzanya Kharikhu⁄amu mathihi na e a shumiswa kha bennde ya Pfunzo na Vhugudi-<br />

Nyangaredzi:<br />

■ zwikili zwa luambo, zwa u thetshelesa, u vhala na u ¿wala ndi dzone thikho dza u bveledzisa Mvelelo dza<br />

u Guda; na<br />

■ u shumiswa ha zwibveledzwa zwo fhambanaho zwi ita uri vhagudi vha flo»isise zwithu zwi vha kwamaho,<br />

zwa lushaka na zwa ⁄ifhasi.<br />

U gudwa ha dzinyambo zwi ita uri vhagudi vha livhe kha mishumo i ngaho, ya u ¿wala dzigurann»a, u<br />

flalutshedza luambo lu tshi bva kha lu¿we, ya u vhambadza, ya khungedzelo, vhuimeleli ha shango nga n»ila ya<br />

vhuflali na mi¿we-vho. Hone-ha, zwi tou vha khagala uri dzinyambo ndi thikho ya vhugudi hoflhe, hu si kha<br />

zwa vhutshilo ha »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we fhedzi, hone na mishumoni-vho. U bvelela ha dzangalelo ⁄a zwa<br />

makwevho zwi »itika kha vhukoni ha luambo. Kha shango ⁄o no bvelaho phan»a kha sia ⁄a thekhino⁄odzhi u<br />

bvelela ha mugudi zwi laulwa nga vhukoni ha vhudavhidzani. Luambo ndi thero ine ya vulela mugudi n»ila,<br />

lune arali lu songo funzwa zwavhu»i zwi a fhungudza khonadzeo dzawe dza u wana mushumo.<br />

U kona u ¿wala na u vhala ndi mutheo wa u kona u vuledza mishumo ya »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we zwa thusa na<br />

kha zwikili zwine mugudi a zwi flo»a uri a tshile zwavhu»i shangoni. Luambo ndi tshishumiswa tshine tsha<br />

kona u fhafla vhushaka havhu»i vhukati ha vhathu vha dzulaho vhuponi vhuthihi na mugudi nahone<br />

kushumisele kwa luambo nga n»ila i sumbedzaho u pfela vha¿we vhuflungu ndi zwone zwi sumbedzaho u kona<br />

kana u balelwa u tshilisana na vha¿we.<br />

12


MVELELO DZA U GUDA<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Zwi katelwaho na ndivho zwo flalutshedzwaho afho nflha zwo nweledzwa zwa vha Mvelelo dza u Guda nøa.<br />

Naho mvelelo idzi dzo vhekanywa sa zwithu zwo thalanganaho dzi fanela u funzwa na u lingwa nga nµila ya u<br />

vanganya.<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1: U thetshelesa na u amba<br />

Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />

mafhungo na ha nyimele.<br />

Vhagudi vha pfesesa uri u amba na u thetshelesa ndi nyito ya matshilisano kha nyimele dzo khetheaho na kha<br />

ndivho dzo fhambanaho na vha flanganedzaho mafhungo vho fhambanaho na uri tshaka dza zwibveledzwa zwa<br />

u amba na kushumisele kwa luambo zwi tshi ya nga vhupo kana vhathu zwi »i fhambana -vho ngauralo. Vha<br />

»ivha na u shumisa tshaka dza zwibveledzwa zwa u amba na kushumisele kwa luambo zwi tshi ya nga nyimele<br />

dzo fhambanaho dza tshiofisi na dzi si dza tshiofisi.<br />

U thetshelesa na u amba ndi thikho ya u guda kha thero dzoflhe. Hu tshi shumiswa maitele one a u thetshelesa<br />

na u amba, vhagudi vha kuvhanganya na u sengulusa mafhungo, vha fhafla n»ivho, vha tandulula thaidzo, na u<br />

bvisela mihumbulo yavho khagala. Zwikili zwo fhelelaho zwa u thetshelesa zwi thusa vhagudi kha u »ivha<br />

vhuµi na maime zwi wanalaho kha zwibveledzwa na u itela khaedu luambo lu dzhiaho sia na lu fhuredzelaho.<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2: U vhala na u flalela<br />

Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula kha<br />

zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />

U bvelela ho fhelelaho ha zwikili zwa u ¿wala na u vhala ndi zwone thikho ya u kona u guda zwi tshi<br />

angaredza Kharikhu⁄amu yoflhe na kha u dzhenelela nga vhuµalo tshitshavhani na kha ⁄ifhasi ⁄a<br />

mushumo.Vhagudi vha bveledza vhukoni ha u vhala na u flalela zwibveledzwa zwi tshi katela zwibveledzwa<br />

zwi vhonalaho, u itela nµivho. Vhagudi vha µivha nµila ine tshaka dza zwibveledzwa na kushumisele kwa<br />

redzhisiflara zwa bveledzela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na nyimele ya zwibveledzwa.<br />

Vhagudi vha shumisa nµila dzo fhambanaho dza u vhala na u flalela zwi tshi bva kha ndivho dzavho dza u<br />

vhala na lushaka lwa zwibveledzwa.Vha bveledza muhumbulo wa zwibveledzwa khagala, vha µivha ndeme na<br />

zwi humbulelwaho ngazwo vha fhindula nga vhudzivha khazwo. Nga kha u vhala na u flalela vhagudi vha kona<br />

u floµisisa na u bvisela khagala vhushaka vhu re hone vhukati ha kutshilele kwavho na kwa vha¿we. U vhala<br />

zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha zwi øea vhagudi tsumbo ya zwine vha tea u ¿wala ma¿walwa avho vho sedza<br />

khazwo.<br />

13


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

14<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3 : U ¿wala na u øekedza<br />

Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwi tshi ya nga u fhambana ho flanµavhuwaho ha ndivho<br />

na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele dzo fhambanaho.<br />

U ¿wala ndi tshishumiswa tshi re na maanµa kha vhudavhidzani tshine tsha tendela vhagudi u fhafla na u<br />

pfukisela mihumbulo kha vha¿we nga nµila i lunzhedzanaho. U µiµowedza u dzulela u ¿wala, zwi tshi<br />

angaredza nyimele nnzhi, mishumo i øewaho, masia a dzithero zwi itisa uri vhagudi vha davhidzane na vha¿we<br />

nga nµila yone nahone i sumbaho vhubveledzi. Ndivho ndi ya u bveledza vha¿wali vha re na vhukoni nahone<br />

vho flanµavhuwaho mihumbuloni, vhane vha µo kona u shumisa kha u bveledza zwibveledzwa zwi ¿waliwaho,<br />

zwi vhonalaho na zwa zwiko zwa mafhungo zwo teaho, kha ndivho dzo fhambanaho.<br />

Mvelelo ya u Guda ya 4: Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />

Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />

Nga u shumisa zwibveledzwa zwo fhambanaho, vhagudi vha flanµavhudza kushumisele kwavho kwa µivha-ipfi<br />

vha dovha vha shumisa u pfesesa havho ha zwivhumbeo zwa luambo nga nµila yo teaho. Vha bveledza u<br />

dzhiela nzhele nga vhudzivha uri vhushaka vhukati ha vhuµi na maanµa zwo µisendeka hani kha luambo na uri<br />

luambo lu nga flufluwedza hani vha¿we vhathu.


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

15


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

16<br />

NDIMA YA 3<br />

MVELELO DZA U GUDA, MAIMO A U LINGA, MAGUDISWA NA<br />

NYIMELE<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1<br />

U thetshelesa na u amba<br />

Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />

nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />

mafhungo, na ha nyimele.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza n»ivho ya tshaka dzo fhambanaho<br />

dza vhudavhidzani ha u amba dzi shumiswaho<br />

musi hu tshi ambiwa na vha¿we:<br />

• guda nga ha, na u kovhekana mihumbulo,<br />

sumbedza u pfesesa maipfi o hwalaho<br />

ngelekanyo, amba-vho nga ha tshenzhemo,<br />

imelela vhuimo, fhindula a songo thoma a<br />

»ilugisela na u anetshala tshiflori;<br />

• thoma na u bvela phan»a na nyambedzano nga<br />

u bveledza milayo ya u sielisana yo teaho,<br />

»adzisa magake, na u flufluwedza ho teaho;<br />

• øea na u tevhela masia na ndaela nga<br />

vhuronwane;<br />

• dzhenelela kha nyambedzano dza tshigwada<br />

nga u bvisela khagala mihumbulo na<br />

kuvhonele kwawe a dovha a thetshelesa na u<br />

flhonifha kuhumbulele na kuvhonele zwa<br />

vha¿we, musi hu tshi ambiwa nga zwithu<br />

zwi fhambanaho zwi ngaho sa flhanganedzoya-vhoflhe<br />

na vhushaka ha nungo na zwi<br />

yelanaho na vhupo, mikhwa ya vhathu<br />

mvelelo na matshilisano na pfanelo dza<br />

vhathu;<br />

• shumisa zwikili zwa nyambedzano u itela u<br />

tendelana kha ⁄ithihi;


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza n»ivho ya tshaka dzo fhambanaho<br />

dza vhudavhidzani ha u amba dzi shumiswaho<br />

musi hu tshi ambiwa na vha¿we:<br />

• guda nga ha na u kovhekana mihumbulo u<br />

sumbedza u pfesesa maipfi a hwalaho<br />

ngelekanyo, amba-vho nga ha tshenzhemo,<br />

imelela vhuimo, fhindula a songo thoma a<br />

»ilugisela na u anetshala tshiflori;<br />

• thoma na u bvela phan»a na nyambedzano<br />

nga u bveledza milayo ya u sielisana yo<br />

teaho, »adzisa magake, na u flufluwedza ho<br />

teaho;<br />

• øea na u tevhela masia na ndaela zwi<br />

kon»aho nga vhuronwane;<br />

• shumisana na vhanwe nga nµila i re na<br />

mvelelo kha nyambedzano dza tshigwada<br />

nga u bvisela khagala mihumbulo na<br />

kuvhonele kwawe a dovha a thetshelesa na u<br />

flhonifha kuhumbulele na kuvhonele zwa<br />

vha¿we, na u dzhenelela hu na u flo»a u<br />

livhisa hafhu vhuiwa, musi hu tshi ambiwa<br />

nga zwithu zwo fhambanaho zwi ngaho sa<br />

flhanganedzo-ya-vhoflhe na vhushaka ha<br />

nungo na vhupo na mikhwa ya vhathu<br />

mvelelo na matshilisano na pfanelo dza<br />

vhathu;<br />

• shumisa zwikili zwa nyambedzano u itela u<br />

tendelana kha ⁄ithihi ho teaho;<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza n»ivho ya tshaka dzo fhambanaho<br />

dza vhudavhidzani ha u amba dzi shumiswaho<br />

musi hu tshi ambiwa na vha¿we:<br />

• guda nga ha na u kovhekana mihumbulo, u<br />

sumbedza u pfesesa maipfi a hwalaho<br />

ngelekanyo, amba-vho nga ha tshenzhemo,<br />

imelela vhuimo, fhindula a songo thoma a<br />

»ilugisela na u anetshala tshiflori;<br />

• thoma na u bvelaphan»a na nyambedzano<br />

nga u bveledza milayo ya u sielisana yo<br />

teaho nga n»ila i vhuyedzaho, »adzisa<br />

magake, na u flufluwedza ho teaho;<br />

• øea na u tevhela masia na ndaela zwi<br />

kon»aho nga vhuronwane;<br />

• shumisana na vha¿we nga nµila i re na<br />

mvelelo kha nyambedzano dza tshigwada<br />

nga u bvisela khagala mihumbulo na<br />

kuvhonele kwawe a dovha a thetshelesa na u<br />

flhonifha kuhumbulele na kuvhonele zwa<br />

vha¿we na u dzhenelela hu na u flo»a u<br />

livhisa hafhu vhuiwa, musi hu tshi ambiwa<br />

nga zwithu zwo fhambanaho zwi ngaho sa<br />

flhanganedzo-ya- vhoflhe na vhushaka ha<br />

nungo na vhupo na mikhwa ya vhathu,<br />

mvelelo na matshilisano na pfanelo dza<br />

vhathu;<br />

• shumisa zwikili zwa nyambedzano u itela u<br />

tendelana kha ⁄ithihi ho teaho;<br />

17


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

18<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1<br />

(I bvela phan»a)<br />

U thetshelesa na u amba<br />

Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />

nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />

mafhungo, na ha nyimele.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• dzhenelela kha phanele ya nyambedzano,<br />

dibeithi, foramu na miflangano ya tshiofisi hu<br />

tshi tevhelwa maitele o teaho;<br />

• »ivhadza muambi nga n»ila yo fanelaho na u<br />

øea maipfi a ndivhuho;<br />

• shumisa zwikili zwa inthaviyu na u vhiga<br />

nga ha mawanwa.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• dzhenelela kha phanele ya nyambedzano,<br />

dibeithi, foramu na miflangano ya tshiofisi hu<br />

tshi tevhelwa maitele o teaho;<br />

• »ivhadza muambi nga n»ila yo fanelaho na u<br />

øea maipfi a ndivhuho;<br />

• shumisa zwikili zwa ithaviyu na u vhiga nga<br />

ya n»ila vhudzivha nga ha mawanwa.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• dzhenelela kha phanele ya nyambedzano,<br />

dibeithi, foramu na miflangano ya tshiofisi hu<br />

tshi tevhelwa maitele o teaho;<br />

• »ivhadza muambi nga n»ila yo fanelaho na u<br />

øea maipfi a ndivhuho;<br />

• shumisa zwikili zwa inthaviyu na u vhiga<br />

nga n»ila ya vhudzivha nga ha mawanwa.<br />

19


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

20<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1<br />

(I bvela phan»a)<br />

U thetshelesa na u amba<br />

Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />

nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />

mafhungo, na ha nyimele.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u pulana na u flo»isisa a<br />

tshi itela u øea makumedzwa a u amba:<br />

• flo»isisa nga ha flhoho a tshi shumisa zwiko<br />

zwo fhambanaho;<br />

• dzudzanya mafhungo nga ndunzhe-ndunzhe<br />

hu tshi nangwa mihumbulo mihulwane na<br />

vhuflanzi ho teaho kana tsumbo u itela u<br />

tikedza;<br />

• »ivha na u nanga zwivhumbeo, »ivha-ipfi,<br />

zwivhumbi zwa luambo na milayo zwo<br />

teaho;<br />

• vhekanya marangaphan»a na magumo nga<br />

nµila i vhuyedzaho;<br />

• shumisa-vho thusedzi dzo teaho dzi<br />

vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />

sa tshathi, phosita, zwifanyiso, zwilaidi,<br />

muzika, mibvumo na zwiko zwa mafhungo<br />

zwa e⁄ekiflhironiki.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u pulana na u flo»isisa a<br />

tshi itela u øea makumedzwa a u amba:<br />

• flo»isisa nga ha flhoho a tshi shumisa zwiko<br />

zwo fhambanaho;<br />

• dzudzanya mafhungo nga ndunzhe-ndunzhe<br />

hu tshi nangwa mihumbulo mihulwane na<br />

zwidodombedzwa zwone-zwone kana<br />

tsumbo u itela u tikedza;<br />

• »ivha na u nanga zwivhumbeo, »ivha-ipfi,<br />

zwivhumbi zwa luambo na milayo zwo<br />

teaho;<br />

• vhekanya marangaphan»a na magumo nga<br />

n»ila i vhuyedzaho;<br />

• shumisa-vho thusedzi dzo teaho dzi<br />

vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />

sa tshathi, phosita, zwifanyiso, zwilaidi,<br />

muzika, zwifanyiso mibvumo na zwiko zwa<br />

mafhungo zwa e⁄ekiflhironiki.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u pulana na u flo»isisa a<br />

tshi itela u øea makumedzwa a u amba:<br />

• flo»isisa nga ha flhoho a tshi shumisa zwiko<br />

zwinzhi zwo fhambanaho;<br />

• dzudzanya mafhungo nga ndunzhe-ndunzhe<br />

hu tshi nangwa mihumbulo mihulwane na<br />

zwidodombedzwa zwone-zwone kana<br />

tsumbo u itela u tikedza;<br />

• »ivha na u nanga zwivhumbeo, »ivha-ipfi,<br />

zwivhumbi zwa luambo na milayo zwo<br />

teaho;<br />

• vhekanya marangaphan»a na magumo nga<br />

nµila i vhuyedzaho;<br />

• kuvhanganya thusedzi dzo teaho dzi<br />

vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />

sa tshathi phosita, zwifanyiso, zwilaidi,<br />

muzika, mibvumo na zwiko zwa mafhungo<br />

zwa e⁄ekiflhironiki.<br />

21


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

22<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1<br />

(I bvela phan»a)<br />

U thetshelesa na u amba<br />

Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />

nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />

mafhungo, na ha nyimele.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u thetshelesa na u øea<br />

makumedzwa a u amba nga nµila i elelaho<br />

nahone i bviselaho khagala vhupfiwa hawe:<br />

• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwa<br />

luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />

mihumbilo ya vhathu sa mbudziso dzi sa<br />

flo»i phindulo, u awela na ndovhololo;<br />

• shumisa thouni/khalo, u takusa ipfi, luvhilo,<br />

u sedzana na muthetshelesi, kuimele na<br />

kudzulele kwawe na luambo lwa muvhili<br />

nga nµila yone a dovha a fhindula nga n»ila<br />

yo teaho;<br />

• bula maipfi hu si na u khakhisa flhalutshedzo<br />

dzao;<br />

• sumbedza u pfesesa zwibveledzwa zwa u<br />

amba nga u rekhoda mihumbulo mihulwane<br />

na/kana mihumbulo i tikedzaho nga u ita<br />

notsi, mutevhe wa u sedzulusa, manweledzo,<br />

u flalutshedza nga maipfi awe na/kana u<br />

dovha u toolola na u flalutshedza;<br />

• thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha na u<br />

fhindula mbudziso dza u itela u pfesesa.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u thetshelesa na u øea<br />

makumedzwa a u amba nga nµila i elelaho<br />

nahone i bviselaho khagala vhupfiwa hawe:<br />

• shumisa na u sedzulusa zwishumiswa zwa<br />

luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />

mihumbulo ya vhathu sa zwiflori zwipfufhi<br />

zwi no nyanyula, mbudziso dzi sa flo»i<br />

phindulo, u awela na ndovhololo;<br />

• shumisa thouni/khalo, u takusa ipfi, luvhilo,<br />

u sedzana na muthetshelesi, kuimele na<br />

kudzulele kwawe na luambo lwa muvhili<br />

nga nµila yone a dovha a fhindula nga n»ila<br />

yo teaho;<br />

• bula maipfi hu si na u khakhisa flhalutshedzo<br />

dzao;<br />

• sumbedza u pfesesa zwibveledzwa zwa u<br />

amba nga u rekhoda mihumbulo mihulwane<br />

na/kana mihumbulo i tikedzaho nga u ita<br />

notsi, mutevhe wa u sedzulusa, manweledzo,<br />

u flalutshedza nga maipfi awe na/kana u<br />

dovha u toolola na u flalutshedza;<br />

• thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha na u pfa<br />

a fhindula mbudziso dza u itela u pfesesa.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u thetshelesa na u øea<br />

makumedzwa a u amba nga nµila i elelaho<br />

nahone i bviselaho khagala vhupfiwa hawe:<br />

• shumisa na sedzulusa zwishumiswa zwa<br />

luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />

mihumbulo ya vhathu sa zwiflori zwipfufhi<br />

zwi no nyanyula, mbudziso dzi sa flo»i<br />

phindulo, u awela na ndovhololo;<br />

• shumisa thouni/khalo, u takusa ipfi, luvhilo,<br />

u sedzana na muthetshelesi, kuimele na<br />

kudzulele kwawe na luambo lwa muvhili a<br />

dovha a fhindula nga n»ila yo teaho;<br />

• bula maipfi hu si na u khakhisa flhalutshedzo<br />

dzao;<br />

• sumbedza u pfesesa zwibveledzwa zwa u<br />

amba nga u rekhoda mihumbulo mihulwane<br />

na/kana mihumbulo i tikedzaho nga u ita<br />

notsi, mutevhe wa u sedzulusa, manweledzo,<br />

u flalutshedza nga maipfi awe na/kana u<br />

dovha u toolola na u flalutshedza;<br />

• thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha na u<br />

fhindula mbudziso dza u itela u pfesesa.<br />

23


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

24<br />

Mvelelo ya u Guda ya 1<br />

(I bvela phan»a)<br />

U thetshelesa na u amba<br />

Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />

nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />

mafhungo, na ha nyimele.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza u dzhiela nzhele nga vhudzivha<br />

kushumisele kwa luambo kha nyimele dza u<br />

amba:<br />

• shumisa na u sedzulusa, zwitaili na<br />

redzhisiflara zwo teaho u itela uri zwi yelane<br />

na ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />

nyimele;<br />

• µivha na u flalutshedza kushumisele kwo<br />

fhambanaho kwa luambo hu na u pfesesa na<br />

u takalela hu aluwaho.<br />

• »ivha na u shumisa thekhiniki ya u<br />

kwengweledza;<br />

• »ivha nga ha zwi tikedzaho kuvhonele na<br />

zwi humbulelwaho na u fhambanya vhukati<br />

ha mbuno na zwi bvaho muhumbuloni;<br />

• dzhia tsheo na khaflhulo na u tikedza nga<br />

vhuflanzi;<br />

• »ivha n»ila ine flhalutshedzo ya nga thithiswa<br />

nga u dzhenisa kana u sia nn»a ma¿we<br />

mafhungo nga khole;<br />

• »ivha na u flalutshedza zwi »iswaho nga<br />

n»ila dzo fhambanaho dza kushumisele kwa<br />

luambo sa luambo lwa thekiniki na<br />

dzhagoni;<br />

• »ivha vhushaka vhukati ha luambo na<br />

mvelele na luambo na nungo;<br />

• »ivha na u itela khaedu luambo lu re khagala<br />

lu nyanyulaho na lu fhuredzelaho, u dzhia<br />

sia, luvhengela mbiluni na u sedza zwithu<br />

nga iflo ⁄ithihi sa kha phurophaganda na kha<br />

zwithu zwa khungedzelo.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza u dzhiela nzhele nga vhudzivha<br />

kushumisele kwa luambo kha nyimele dza u<br />

amba:<br />

• shumisa na u sedzulusa zwitaili na redzhisiflara<br />

zwo teaho u itela uri zwi yelane na ndivho, vha<br />

flanganedzaho mafhungo na nyimele;<br />

• µivha na u flalutshedza kushumisele kwo<br />

fhambanaho kwa luambo hu na u pfesesa na<br />

u takalela.<br />

• »ivha na u shumisa thekhiniki nnzhi dzo<br />

fhambanaho dza u kwengweledza;<br />

• sedzulusa zwi tikedzaho kuvhonele na zwi<br />

humbulelwaho na u fhambanya vhukati ha<br />

mbuno na zwi bvaho muhumbuloni;<br />

• dzhia tsheo na khaflhulo na u tikedza nga<br />

vhuflanzi;<br />

• flalutshedza n»ila ine flhalutshedzo ya nga<br />

thithiswa nga u dzhenisa kana u sia nn»a<br />

ma¿we mafhungo nga khole;<br />

• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga n»ila<br />

dzo fhambanaho dza kushumisele kwa<br />

luambo sa luambo lwa thekhinikhi na<br />

dzhagoni;<br />

• sedzulusa vhushaka vhukati ha luambo na<br />

mvelele na luambo na nungo;<br />

• »ivha na u itela khaedu luambo lu<br />

nyanyulaho na lu fhuredzelaho nga n»ila yo<br />

dzumbamaho, u dzhia sia, luvhengela<br />

mbiluni na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi sa<br />

kha phurophaganda na kha zwithu zwa<br />

khungedzelo.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza u dzhiela nzhele nga vhudzivha<br />

kushumisele kwa luambo kha nyimele dza u<br />

amba:<br />

• shumisa na u sedzulusa zwitaili na<br />

redzhisitara zwo teaho u itela uri zwi yelane<br />

na ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />

nyimele;<br />

• µivha na u talutshedza kushumisele kwo<br />

fhambanaho kwa luambo hu na u pfesesa na<br />

u takalela.<br />

• »ivha na u shumisa thekhiniki nnzhi dzo<br />

fhambanaho dza u kwengweledza;<br />

• sedzulusa zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />

na zwi humbulelwaho na u fhambanya<br />

vhukati ha mbuno na zwi bvaho<br />

muhumbuloni;<br />

• dzhia tsheo na khaflhulo na u tikedza nga<br />

vhuflanzi;<br />

• flalutshedza n»ila ine flhalutshedzo ya nga<br />

thithiswa nga u dzhenisa kana u sia nn»a<br />

ma¿we mafhungo nga khole;<br />

• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga n»ila<br />

dzo fhambanaho dza kushumisele kwa<br />

luambo sa luambo lwa thekhinikhi na<br />

dzhagoni;<br />

• sedzulusa vhushaka vhukati ha luambo na<br />

mvelele na luambo na nungo;<br />

• »ivha na u itela khaedu luambo lu<br />

nyanyulaho na lu fhuredzelaho nga n»ila yo<br />

dzumbamaho, u dzhia sia, luvhengela<br />

mbiluni na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi sa<br />

kha phurophaganda na kha zwithu zwa<br />

khungedzelo.<br />

25


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

26<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2<br />

U vhala na u flalela<br />

Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />

pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />

kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza n»ila dzo fhambanaho dza u vhala na<br />

u flalela a tshi itela u pfesesa na u vhona vhu»i:<br />

• vhudzisa mbudziso u itela u ita<br />

mahumbulelwa;<br />

• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />

nga u flavhanya hu u itela u wana<br />

muhumbulo muhulwane nga u vhala flhoho,<br />

marangaphan»a, phara dza u thoma na<br />

mafhungo a marangaphan»a a phara;<br />

• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />

nga u flavhanya u itela u wana vhuflanzi vhu<br />

tikedzaho;<br />

• vhala nga n»ila i elelaho o tou fombe zwi<br />

tshi yelana na ndivho na mushumo wo<br />

øewaho;<br />

• nweledza mihumbulo mihulwane nahone i<br />

tikedzaho nga maitele a u shumisa zwiga<br />

na/kana phara;<br />

• ita khumbulelwa nga ha flhalutshedzo dza<br />

maipfi a songo »oweleaho kana zwifanyiso<br />

kha nyimele dzo khethwaho nga u shumisa<br />

n»ivho ya phen»a -luambo, zwikili zwa<br />

kudzudzanyele kwa mavhalele a zwipi»a<br />

zwa maipfi musi hu tshi vhaliwa vhuflanzi<br />

ha kushumisele vhu bvaho kha nyimele,<br />

mubvumo, muvhala, nyolo, kudzulele kwa<br />

zwithu na zwipfi;<br />

• dovha u vhala, u sedza na u sedzulusa u itela<br />

u pfesesa.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza n»ila dzo fhambanaho dza u vhala na<br />

u flalela a tshi itela u pfesesa na u vhona vhu»i:<br />

• vhudzisa mbudziso u itela u ita<br />

mahumbulelwa;<br />

• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />

nga u flavhanya hu u itela u wana<br />

muhumbulo muhulwane nga u vhala flhoho,<br />

marangaphan»a, phara dza u thoma na<br />

mafhungo ya marangaphan»a a phara;<br />

• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />

nga u flavhanya u itela u wana vhuflanzi vhu<br />

tikedzaho;<br />

• vhala nga n»ila i elelaho o tou fombe zwi<br />

tshi yelana na ndivho na mushumo wo<br />

øewaho;<br />

• nweledza mihumbulo mihulwane nahone i<br />

tikedzaho nga maitele a u shumisa zwiga<br />

na/kana phara;<br />

• ita khumbulelwa nga ha flhalutshedzo dza<br />

maipfi a songo »oweleaho kana zwifanyiso<br />

kha nyimele dzo fhambanaho nga u shumisa<br />

nµivho ya phen»a -luambo, zwikili zwa<br />

kudzudzanyele kwa mavhalele a zwipi»a<br />

zwa maipfi musi hu tshi vhaliwa vhuflanzi ha<br />

kushumisele vhu bvaho kha nyimele<br />

mubvumo, muvhala, nyolo, kudzulele kwa<br />

zwithu na zwipfi;<br />

• dovha u vhala, u sedza na u sedzulusa u itela<br />

u pfesesa.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza n»ila dzo fhambanaho dza u vhala na<br />

u flalela a tshi itela u pfesesa na u vhona vhu»i:<br />

• vhudzisa mbudziso u itela u ita<br />

mahumbulelwa;<br />

• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />

nga u flavhanya hu u itela u wana<br />

muhumbulo muhulwane nga u vhala flhoho,<br />

marangaphan»a, phara dza u thoma na<br />

mafhungo ya marangaphan»a a phara;<br />

• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />

nga u flavhanya u itela u wana vhuflanzi vhu<br />

tikedzaho;<br />

• vhala nga n»ila i elelaho o tou fombe zwi<br />

tshi yelana na ndivho na mushumo wo<br />

øewaho;<br />

• nweledza mihumbulo mihulwane nahone i<br />

tikedzaho nga maitele a u shumisa zwiga<br />

na/kana phara;<br />

• ita khumbulelwa nga ha flhalutshedzo dza<br />

maipfi a songo »oweleaho kana zwifanyiso<br />

kha nyimele nnzhi dzo fhambanaho nga u<br />

shumisa n»ivho ya phen»a -luambo, zwikili<br />

zwa kudzudzanyele kwa mavhalele a<br />

zwipi»a zwa maipfi musi hu tshi vhaliwa<br />

vhuflanzi ha kushumisele vhu bvaho kha<br />

nyimele, mubvumo, muvhala, nyolo,<br />

kudzulele kwa zwithu na zwipfi;<br />

• dovha u vhala, u sedza na u sedzulusa u itela<br />

u pfesesa.<br />

27


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

28<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2<br />

(I bvela phan»a)<br />

U vhala na u flalela<br />

Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />

pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />

kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ øea flhalutshedzo ya zwibveledzwa zwinzhi zwo<br />

fhambanaho zwo ¿walwaho, zwi vhonalaho na<br />

zwa mbono-pfala:<br />

• wana vhuflanzi ho teaho na<br />

zwidodombedzwa kha zwibveledzwa;<br />

• flalutshedza n»ila ine u nanga kana u siedza<br />

maipfi zwa flufluwedza flhalutshedzo ya<br />

tshibveledzwa ngayo;<br />

• fhambanya mbuno na kuvhonele kwa muthu<br />

a dovha a øea phindulo yawe;<br />

• vhona phambano vhukati ha flhalutshedzo i<br />

livhaho na ine ya tou anganyelwa;<br />

• flalutshedza nga ha kuvhonele kwa mu¿wali/<br />

muanetsheli/ mubvumbedzwa a dovha a øea<br />

vhuflanzi vhu tikedzaho vhu bvaho kha<br />

zwibveledzwa;<br />

• flalutshedza siangane ya zwa matshilisano,<br />

po⁄itiki na mvelele zwa zwibveledzwa;<br />

• sengulusa zwi »iswaho nga swishumiswa<br />

zwo fhambanaho zwa luambo lwo<br />

dzumbamaho, na lu fhuredzelaho na<br />

zwithusa luambo na thodea zwa ma¿walwa<br />

sa ⁄ifanyisi, ⁄imethafore, ⁄ivhuvhisi<br />

zwifanyiso zwa muhumbulo zwi »iswaho<br />

nga zwiga, ⁄iedzamuthu, u tamba nga maipfi,<br />

murero, ⁄ikaluli, mbambedzo, tshigo»o,<br />

nyedziselo ya zwiitwana, muhoyo, ⁄ishandi<br />

phambana na maflhakhe-tshandwa, ⁄iøaøuli,<br />

⁄inakisedzi;


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sedzulusa flhalutshedzo ya zwibveledzwa<br />

zwinzhi zwo fhambanaho zwo ¿walwaho, zwi<br />

vhonalaho, zwi pfalaho na zwa mbono-pfala:<br />

• wana vhuflanzi ho teaho na<br />

zwidodombedzwa kha zwibveledzwa;<br />

• sengulusa n»ila ine u nanga kana u siedza<br />

maipfi zwa flufluwedza flhalutshedzo ya<br />

tshibveledza ngayo;<br />

• fhambanya mbuno na kuvhonele kwa muthu<br />

a dovha a flalutshedza phindulo yawe;<br />

• flalutshedza phambano vhukati ha<br />

flhalutshedzo i livhaho na ine ya tou<br />

anganyelwa;<br />

• flalutshedza nga ha kuvhonele kwa mu¿wali<br />

muanetsheli/ mubvumbedzwa a dovha a øea<br />

vhuflanzi vhu tikedzaho, vhu bvaho kha<br />

zwibveledzwa;<br />

• sengulusa na u flalutshedza siangane ya zwa<br />

matshilisano, po⁄itiki na mvelele zwa<br />

tshibveledzwa;<br />

• sengulusa zwi »iswaho nga zwishumiswa<br />

zwinzhi zwo fambanaho zwa luambo lwo<br />

dzumbamaho lu fhuredzelaho na luambo na<br />

flhodea zwa ma¿walwa sa ⁄imethafore,<br />

⁄ivhuvhisi ⁄ifanyisi, zwifanyiso zwa<br />

muhumbulo zwi »iswaho nga zwiga, u<br />

tamba nga maipfi, murero, ⁄ikaluli,<br />

mbambedzo, tshigo»o, nyedziselo ya<br />

zwiitwana, muhoyo, ⁄ishandi, phambana na<br />

maflhakhe-tshandwa, ⁄iedzamuthu, ⁄iøaøuli,<br />

⁄inakisedzi;<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sedzulusa flhalutshedzo ya zwibveledzwa<br />

zwinzhi zwo fhambanaho zwo ¿walwaho,<br />

zwivhonalaho, zwi pfalaho na zwa mbono-pfala;<br />

• wana vhuflanzi ho teaho na<br />

zwidodombedzwa kha zwibveledzwa;<br />

• sengulusa n»ila ine u nanga kana u siedza<br />

maipfi zwa flufluwedza flhalutshedzo ya<br />

tshibveledza ngayo;<br />

• fhambanya mbuno na kuvhonele kwa muthu<br />

a dovha a tikedza phindulo yawe;<br />

• flalutshedza phambano vhukati ha<br />

flhalutshedzo i livhaho na ine ya tou<br />

anganyelwa;<br />

• sengulusa nga ha kuvhonele kwa mu¿wali<br />

muanetsheli/ mubvumbedzwa a dovha a øea<br />

vhuflanzi vhu tendiseaho vhu tikedzaho vhu<br />

bvaho kha zwibveledzwa;<br />

• sengulusa na u flalutshedza siangane ya zwa<br />

matshilisano, po⁄itiki na mvelele zwa<br />

tshibveledzwa;<br />

• sengulusa zwi »iswaho nga zwishumiswa<br />

zwinzhi zwo fambanaho zwa luambo lwo<br />

dzumbamaho na luambo na flhodea zwa<br />

ma¿walwa sa ⁄imethafore, ⁄ivhuvhisi<br />

⁄ifanyisi, zwifanyiso zwa muhumbulo zwi<br />

»iswaho nga zwiga, u tamba nga maipfi,<br />

murero, ⁄ikaluli, mbambedzo, tshigo»o,<br />

nyedziselo ya zwiitwana, muhoyo, ⁄ishandi,<br />

phambana na maflhakhe-tshandwa,<br />

⁄iedzamuthu, ⁄iøaøuli, ⁄inakisedzi;<br />

29


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

30<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2<br />

(I bvela phan»a)<br />

U vhala na u flalela<br />

Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />

pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />

kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• flalutshedza nga mahumbulelwa na mawanwa<br />

zwa mu¿wali a dovha a vhambedza na<br />

zwawe;<br />

• flalutshedza na u sedzulusa zwibveledzwa<br />

zwo »oweleaho zwa nyolo;<br />

• øea na u tikedza vhupfiwa ha ene muøe kha<br />

zwibveledzwa.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• sedzulusa nga mahumbulelwa na mawanwa<br />

zwa mu¿wali a dovha a vhambedza na<br />

zwawe;<br />

• flalutshedza na u sedzulusa zwibveledzwa<br />

zwo fhambanaho zwa nyolo;<br />

• øea na u tikedza vhupfiwa ha ene muøe kha<br />

zwibveledzwa nga nµila i tendiseaho.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• sedzulusa nga mahumbulelwa na mawanwa<br />

zwa mu¿wali a dovha a vhambedza na<br />

zwawe;<br />

• flalutshedza na u sedzulusa zwibveledzwa<br />

zwinzhi zwo fhambanaho zwa nyolo;<br />

• øea na u tikedza vhupfiwa ha ene muøe kha<br />

zwibveledzwa nga n»ila i tendiseaho.<br />

31


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

32<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2<br />

(I bvela phan»a)<br />

U vhala na u flalela<br />

Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />

pfesesa na u na u sedzulusa nga vhudzivha na u<br />

fhindula kha zwibveledzwa zwinzhi zwo<br />

fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ flalutshedza n»ila ine luambo na zwifanyiso zwa<br />

nga bvisela khagala na u øea ndeme na maime<br />

kha zwibveledzwa:<br />

• »ivha na u flalutshedza ndeme, maime na<br />

zwithu zwine vhathu vha tenda khazwo zwi<br />

yelanaho na zwa matshilele na mvelele na<br />

zwa politiki, sa maime zwi tshi yelana na<br />

mbeu, ki⁄asi, vhukale, vhushaka ha maimo,<br />

pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe<br />

na zwi yelanaho na vhupo;<br />

• flalutshedza lushaka lwa u dzula wo dzhia<br />

sia, luvhengela-mbiluni na tshiflalula.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sedzulusa n»ila ine luambo na zwifanyiso zwa<br />

bvisela khagala na u øea ndeme na maime kha<br />

zwibveledzwa:<br />

• sedzulusa ndeme, maime na zwithu zwine<br />

vhathu vha tenda khazwo zwi yelanaho na<br />

zwa matshilele na mvelele na zwa politiki,<br />

sa maime zwi tshi yelana na mbeu, ki⁄asi,<br />

vhukale, vhushaka ha maimo, pfanelo dza<br />

vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe na zwi<br />

yelanaho na vhupo;<br />

• sengulusa lushaka lwa u dzula wo dzhia sia,<br />

luvhengelambiluni na tshiflalula.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sedzulusa n»ila ine luambo na zwifanyiso zwa<br />

bvisela khagala na u øea ndeme na maime kha<br />

zwibveledzwa:<br />

• sedzulusa ndeme, maime na zwithu zwine<br />

vhathu vha tenda khazwo zwi yelanaho na<br />

zwa matshilele na mvelele na zwa politiki,<br />

sa maime zwi tshi yelana na mbeu, ki⁄asi,<br />

vhukale, vhushaka ha maimo, pfanelo dza<br />

vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe na zwi<br />

yelanaho na vhupo;<br />

• sengulusa lushaka lwa u dzula wo dzhia sia,<br />

luvhengelambiluni na tshiflalula kha<br />

zwibveledzwa na u ri izwi zwi flufluwedza<br />

hani flhalutshedzo.<br />

33


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

34<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2<br />

(I bvela phan»a)<br />

U vhala na u flalela<br />

Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />

pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />

kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ flo»isisa nga ha mbonalo khulwane dza<br />

zwibveledzwa na u flalutshedza n»ila ine zwa<br />

flufluwedza ngayo flhalutshedzo (mbonalo idzi dzi<br />

songo funzwa nga hadzo dzo tou ima nga<br />

dzoflhe):<br />

* zwibveledzwa zwa vhudavhidzani na zwa<br />

vhusiki:<br />

• »ivha na u flalutshedza ndivho,<br />

tshivhumbeo na kushumisele kwa<br />

luambo kha zwibveledzwa zwi<br />

angaredzaho kharikhu⁄amu yoflhe sa<br />

mivhigo, matshimbidzele a zwithu,<br />

maitele a zwithu, u anetshela na u<br />

flalutshedza;<br />

• »ivha na u flalutshedza ndeme ya<br />

thekiniki sa kushumisele kwa tshaka dza<br />

fonto na mielo, dziflhoho na<br />

dzikhepisheni.<br />

* zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha:<br />

nganea/nganea-pfufhi/fo⁄uku⁄oo/maaneamapfufhi:<br />

• flalutshedza mveledziso ya puloto,<br />

puloto- flhukhu, khu»ano,<br />

vhabvumbedzwa na mushumo wa<br />

muanetsheli ho teaho;<br />

• »ivha na u flalutshedza milaedza na<br />

dzithero na u zwi an»anya na zwipiµa<br />

zwa mafhungo zwo nangwaho kha<br />

tshibveledzwa flshoflhe;<br />

• flalutshedza n»ila ine siangane na fhethuvhupo<br />

zwa shumisana na<br />

mubvumbedzwa na/kana thero;<br />

• »ivha ⁄imudi, mudzedze wa tshifhinga na<br />

magumo.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ flo»isisa na u sedzulusa nga ha mbonalo<br />

khulwane dza zwibveledzwa na u flalutshedza<br />

n»ila ine dza flufluwedza ngayo flhalutshedzo<br />

(mbonalo idzi dzi songo funzwa nga hadzo dzo<br />

tou ima nga dzoflhe):<br />

* zwibveledzwa zwa vhudavhidzani na zwa<br />

vhusiki:<br />

• »ivha na u flalutshedza ndivho,<br />

tshivhumbeo na kushumisele kwa<br />

luambo kha zwibveledzwa zwi<br />

angaredzaho kharikhu⁄amu yoflhe sa<br />

mivhigo, matshimbidzele a zwithu,<br />

maitele a zwithu, u anetshela na u<br />

flalutshedza;<br />

• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga<br />

thekiniki sa kushumisele kwa tshaka dza<br />

fonto na mielo dziflhoho na<br />

dzikhepisheni.<br />

* zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha:<br />

nganea, nganea-pfufhi, fo⁄uku⁄oo, maaneamapfufhi:<br />

• sengulusa mveledziso ya puloto, pulotoflhukhu,<br />

khu»ano, vhabvumbedzwa na<br />

mushumo wa muanetsheli wo teaho;<br />

• flalutshedza na u saukanya milaedza na<br />

dzithero na u i an»anya na zwipi»a zwa<br />

mafhungo zwo nangwaho kha<br />

tshibveledzwa tshoflhe;<br />

• sedzulusa n»ila ine siangane na fhethuvhupo<br />

zwa shumisana na<br />

mubvumbedzwa na/kana thero;<br />

• flalutshedza ⁄imudi, mudzedze wa<br />

tshifhinga, ⁄ishandafhungo ⁄o<br />

kanganyiswaho na magumo.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ flo»isisa na u sedzulusa nga ha mbonalo<br />

khulwane dza zwibveledzwa na u flalutshedza<br />

n»ila ine dza flufluwedza ngayo flhalutshedzo<br />

(mbonalo idzi dzi songo funzwa nga hadzo dzo<br />

tou ima nga dzoflhe):<br />

* zwibveledzwa zwa vhudavhidzani zwa<br />

vhusiki:<br />

• »ivha na u flalutshedza ndivho,<br />

tshivhumbeo na kushumisele kwa<br />

luambo kha zwibveledza zwi<br />

angaredzaho kharikhu⁄amu yoflhe sa<br />

mivhigo, matshimbidzele a zwithu,<br />

maitele a zwithu, u anetshela na u<br />

flalutshedza;<br />

• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga<br />

ndeme ya thekiniki sa kushumisele kwa<br />

tshaka dza fonto na mielo dziflhoho na<br />

dzikhepisheni.<br />

* zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha:<br />

nganea/nganea-pfufhi/fo⁄uku⁄oo/maaneamapfufhi:<br />

• sengulusa mveledziso ya puloto, pulotoflhukhu,<br />

khu»ano, vhabvumbedzwa na<br />

mushumo wa muanetsheli ho teaho;<br />

• flalutshedza na u saukanya milaedza na<br />

dzithero na u zwi andanya na zwipiµa<br />

zwa mafhungo zwo nangwaho kha<br />

tshibveledzwa tshoflhe;<br />

• sedzulusa n»ila ine siangane na fhethuvhupo<br />

zwa shumisana na<br />

mubvumbedzwa na/kana thero;<br />

• flalutshedza ⁄imudi, mudzedze wa<br />

tshifhinga ⁄ishandafhungo ⁄o<br />

kanganyiswaho na magumo.<br />

35


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

36<br />

Mvelelo ya u Guda ya 2<br />

(I bvela phan»a)<br />

U vhala na u flalela<br />

Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />

pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />

kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

vhurendi (ho katelwa zwikho»o);<br />

• flalutshedza n»ila ine kunangele kwa<br />

maipfi, zwifanyiso zwa muhumbulo,<br />

zwishumiswa zwa mibvumo zwa<br />

flufluwedza ngayo ⁄imudi, flhalutshedzo na<br />

thero;<br />

• flalutshedza n»ila ine mitaladzi, ndima,<br />

mutevhetshindo na zwiga zwa u vhala<br />

zwa flufluwedza flhalutshedzo ngayo.<br />

»irama na ngudo ya filimu:<br />

• flalutshedza vhuflumani vhu re hone<br />

vhukati ha mufhindulano na nyito na<br />

vhukati ha vhabvumbedzwa na thero;<br />

• flalutshedza puloto, puloto- flhukhu, u<br />

bveledzwa ha mubvumbedzwa, khu»ano<br />

na ndivho ya »irama;<br />

• »ivha tshivhumbeo tsha »irama na u<br />

amba nga ha matembele na<br />

kudzudzanyele kwa tshiteidzhini.<br />

* zwibveledzwa zwi vhonalaho, zwi pfalaho<br />

na zwi shumisaho n»ila nnzhi dza<br />

vhudavhidzani:<br />

ngudo ya filimu, »irama ya thelevishini na<br />

ya radio:<br />

• »ivha na u flalutshedza milaedza na thero na<br />

uri zwi thusa hani kha tshibveledzwa;<br />

• flalutshedza kushumisele kwa thekhiniki dzi<br />

vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />

sa kushumisele kwa muvhala, tshivhumbeo<br />

na mbonalo, mufhindulano, muzika,<br />

mubvumo, u øea tshedza, u sedzulusa,<br />

thekhinikhi ya khamera, u vhetshela<br />

phan»a na u vhetshela murahu.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

vhurendi (ho katelwa zwikho»o na zwiimbo):<br />

• flalutshedza n»ila ine kunangele kwa<br />

maipfi, zwifanyiso zwa muhumbulo,<br />

zwishumiswa zwa mibvumo zwa<br />

flufluwedza ngayo ⁄imudi, flhalutshedzo na<br />

thero;<br />

• flalutshedza n»ila ine mitaladzi, ndima,<br />

raimi, mutevhetshindo na zwiga zwa u<br />

vhala zwa flufluwedza flhalutshedzo<br />

ngayo.<br />

»irama na ngudo ya filimu:<br />

• sengulusa mufhindulano na nyito, na<br />

vhushaka hazwo na mubvumbedzwa na<br />

thero;<br />

• saukanya puloto, puloto- flhukhu, u<br />

bveledzwa ha mubvumbedzwa, khu»ano<br />

na ndivho ya »irama na ⁄ishandafhungo<br />

⁄a µirama;<br />

• wana ¿wongo na u flalutshedza<br />

tshivhumbeo tsha »irama na u amba nga ha<br />

matembele na kudzudzanyele kwa<br />

tshiteidzhi.<br />

* zwibveledzwa zwi vhonalaho, zwi pfalaho<br />

na zwi shumisaho n»ila nnzhi dza<br />

vhudavhidzani:<br />

ngudo ya filimu, dirama ya thelevishini na<br />

ya radio:<br />

• »ivha na u sengulusa milaedza na thero na<br />

uri zwi thusa hani kha tshibveledzwa;<br />

• sedzulusa kushumisele kwa thekhiniki dzi<br />

vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbonopfala<br />

sa kushumisele kwa muvhala,<br />

tshivhumbeo na mbonalo, mufhindulano,<br />

muzika, mubvumo, u øea tshedza, u<br />

sedzulusa, u furemela, madzhiele a<br />

swifanyiso thekhinikhi ya khamera, u<br />

vhetshela phaøda na u vhetshela murahu.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

vhurendi(ho katelwa zwikho»o na zwiimbo):<br />

• sengulusa n»ila ine kunangele kwa<br />

maipfi, zwifanyiso zwa muhumbulo,<br />

zwishumiswa zwa mibvumo zwa<br />

flufluwedza ngayo ⁄imudi, flhalutshedzo na<br />

thero;<br />

• flalutshedza n»ila ine mitaladzi, ndima,<br />

raimi, mutevhetshindo na zwiga zwa u<br />

vhala zwa flufluwedza flhalutshedzo<br />

ngayo.<br />

»irama na ngudo ya filimu:<br />

• sengulusa mufhindulano na nyito, na<br />

vhushaka hazwo na mubvumbedzwa na<br />

thero;<br />

• saukanya puloto, puloto- flhukhu, u<br />

bveledzwa ha mubvumbedzwa, khu»ano<br />

na ndivho ya »irama na ⁄ishandafhungo<br />

⁄a µirama;<br />

• wana ¿wongo u talutshedza na u sedzulusa<br />

tshivhumbeo tsha »irama na u amba nga ha<br />

matembele na kudzudzanyele kwa<br />

tshiteidzhi.<br />

* zwibveledzwa zwi vhonalaho, zwa u pfa na<br />

zwi shumisaho n»ila nnzhi dza<br />

vhudavhidzani:<br />

ngudo ya filimu, dirama ya thelevishini na<br />

ya radio:<br />

• »ivha na u sengulusa milaedza na thero<br />

na uri zwo dzhenalana hani kha masia<br />

oflhe a tshibveledzwa;<br />

• sedzulusa kushumisele kwa thekhiniki<br />

dzi vhonalaho, dza u pfa na dza mbonopfala<br />

sa kushumisele kwa muvhala,<br />

tshivhumbeo na mbonalo, mufhindulano,<br />

muzika, mubvumo, u øea tshedza, u<br />

sedzulusa, u furemela, madzhiele a<br />

zwifanyiso thekhinikhi ya khamera, u<br />

vhetshela phaøda na u vhetshela murahu.<br />

37


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

38<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3<br />

U ¿wala na u øekedza<br />

Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />

zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />

ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />

shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />

dzo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u pulana zwa u ¿wala a<br />

tshi itela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />

nyimele zwo tiwaho:<br />

• flalutshedza flho»ea dza mishumo yo<br />

fhambanaho;<br />

• »ivha vha flanganedzaho mafhungo vho<br />

livhiwaho khavho na ndivho yo tiwaho sa u<br />

anetshela, u mvumvusa, u flafla,<br />

kwengweledza, u flalutshedza, u µivhisa, u<br />

sengulusa, u flalusa, u fhuredzela;<br />

• »ivha na u flalutshedza tshaka dza<br />

zwibveledzwa zwi teaho u bveledzwa sa zwa<br />

khumbulelwa, n»ivhadzo, vhusiki, zwa<br />

vhudavhidzani na zwi shumisaho nµila nnzhi<br />

dza vhudavhidzani;<br />

• nanga na u shumisa tshitaila, kuanetshele<br />

kwa tshibveledzwa na tshivhumbeo tsha<br />

zwibveledzwa zwo teaho;<br />

• flo»isisa nga ha flhoho kha zwiko zwinzhi<br />

zwo fhambanaho a dovha a rikhoda<br />

mawanwa;<br />

• wana/»ivha fhethu, swikelela kha zwiko zwa<br />

mafhungo, nanguludza, dzudzanya na u<br />

flanganya mafhungo o kuvhanganyiwaho o<br />

teaho a wanalaho kha zwiko zwo<br />

fhambanaho;


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u pulana zwa u ¿wala a<br />

tshi itela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo<br />

na nyimele zwo tiwaho:<br />

• flalutshedza flho»ea dza mishumo yo øewaho<br />

ya maimo a nflha;<br />

• »ivha vha flanganedzaho mafhungo vho<br />

livhiwaho khavho na ndivho yo tiwaho sa u<br />

anetshela, u mvumvusa, u kwengweledza,<br />

flafla, u flalutshedza, u »ivhisa, u sengulusa, u<br />

flalusa na u fhureledza;<br />

• »ivha na u flalutshedza tshaka dza<br />

zwibveledzwa zwi teaho u bveledzwa sa<br />

zwa khumbulelwa, n»ivhadzo, vhusiki, zwa<br />

vhudavhidzani na zwi shumisaho nµila nnzhi<br />

dza vhudavhidzani;<br />

• nanga na u shumisa tshitaila tsho teaho,<br />

kuanetshele kwa tshibveledzwa na<br />

tshivhumbeo tsha zwibveledzwa nga nµila i<br />

re na mvelelo;<br />

• flo»isisa nga ha flhoho dzi kon»aho kha<br />

zwiko zwinzhi zwo fhambanaho a dovha a<br />

rikhoda mawanwa;<br />

• wana/µivha fhethu, swikelela kha zwiko zwa<br />

mafhungo, nanguludza, dzudzanya na u<br />

flanganya mafhungo o kuvhanganyiwaho o<br />

teaho a wanalaho kha zwiko zwo<br />

fhambanaho;<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza zwikili zwa u pulana zwa u ¿wala a<br />

tshi itela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo<br />

na nyimele zwo tiwaho:<br />

• flalutshedza flho»ea dza mishumo yo øewaho<br />

ya maimo a nflha;<br />

• »ivha vha flanganedzaho mafhungo vho<br />

livhiwaho khavho na ndivho yo tiwaho sa u<br />

anetshela, u mvumvusa, u kwengweledza,<br />

flafla, u flalutshedza, u »ivhisa, u sengulusa, u<br />

flalusa na u fhureledza;<br />

• »ivha na u flalutshedza tshaka dza<br />

zwibveledzwa zwi teaho u bveledzwa sa<br />

zwa khumbulelwa, n»ivhadzo, vhusiki, zwa<br />

vhudavhidzani na zwi shumisaho nµila nnzhi<br />

dza vhudavhidzani;<br />

• nanga na u shumisa tshitaila tsho teaho,<br />

kuanetshele kwa tshibveledzwa na<br />

tshivhumbeo tsha zwibveledzwa nga nµila i<br />

re na mvelelo;<br />

• flo»isisa nga ha flhoho dzi kon»aho kha<br />

zwiko zwinzhi zwo fhambanaho a dovha a<br />

rikhoda mawanwa;<br />

• wana/µivha fhethu, swikelela kha zwiko zwa<br />

mafhungo, nanguludza, dzudzanya na u<br />

flanganya mafhungo o kuvhanganyiwaho o<br />

teaho a wanalaho kha zwiko zwinzhi zwo<br />

fhambanaho;<br />

39


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

40<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3<br />

(I bvela phan»a)<br />

U ¿wala na u øekedza<br />

Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />

zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />

ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />

shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />

dzo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• bvisa mafhungo o nanguludzwaho u bva kha<br />

tshivhumbeo tshi¿we u ya kha tshi¿we, sa u<br />

bvisa kha tsha nyolo u ya kha tsha phara;<br />

• bveledza mihumbulo i lunzhedzanaho na u i<br />

dzudzanya nga u shumisa thekhiniki dzi<br />

fanaho na mimepe ya mihumbulo, nyolo,<br />

mitevhe ya maipfi a ndeme na tshathi dza<br />

nyelelo;<br />

• shumisa zwi vhonalaho na zwa nyolo zwo<br />

nanguludzwaho nga nµila yo teaho.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• bvisa mafhungo o fhambanaho u bva kha<br />

tshivhumbeo tshi¿we u ya kha tshi¿we sa u<br />

bvisa kha tsha nyolo u ya kha tsha phara;<br />

• bveledza mihumbulo i lunzhedzanaho na u i<br />

dzudzanya nga u shumisa thekhiniki dzi<br />

fanaho na mimepe ya muhumbulo, nyolo,<br />

mitevhe ya maipfi a ndeme, na tshathi dza<br />

nyelelo;<br />

• shumisa zwi vhonalaho na zwa nyolo zwo<br />

fhambanaho nga nµila yo teaho.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• bvisa mafhungo manzhi o fhambanaho u bva<br />

kha tshivhumbeo tshi¿we u ya kha tshi¿we,<br />

sa u bvisa kha tsha nyolo u ya kha tsha<br />

phara;<br />

• bveledza mihumbulo i lunzhedzanaho na u i<br />

dzudzanya nga u shumisa thekhiniki i<br />

fanaho na mimepe ya muhumbulo, nyolo,<br />

mitevhe ya maipfi a ndeme, na tshathi dza<br />

nyelelo;<br />

• shumisa zwi vhonalaho na zwa nyolo zwo<br />

fhambanaho zwinzhi nga nµila yo teaho.<br />

41


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

42<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3<br />

(I bvela phan»a)<br />

U ¿wala na u øekedza<br />

Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />

kha ndivho nnzhi dzo fhambanaho na kha vha<br />

flanganedzaho mafhungo vhanzhi vho fhambanaho a<br />

tshi shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho<br />

nyimele dzi fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza kushumisele kwa maitele na<br />

thekhiniki zwa u ¿wala a tshi itela mveto-mveto<br />

dza u thoma:<br />

• shumisa mihumbulo mihulwane na i<br />

tikedzaho zwi no bva kha maitele a u<br />

dzudzanya;<br />

• ita ndingedzo nga tshivhumbeo tsha<br />

tshibveledzwa na tshitaila e na ndivho ya<br />

vhusiki;<br />

• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwo<br />

nanguludzwaho zwa u bveledza tshitaila na<br />

zwa luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />

mihumbulo ya vha¿we nga n»ila yo teaho sa<br />

luambo lwo dzumbamaho, kunangele kwa<br />

maipfi, flhaluso yo flan»avhuwaho, kuvhonele<br />

kwa ene muøe na tshitaila, thouni, tshiga,<br />

muvhala, kuvhekanyele kwa zwithu na<br />

mibvumo;<br />

• shumisa tshaka dza mafhungo dzo<br />

fhambanaho na mafhungo a vhulapfu na<br />

tshivhumbeo zwo fhambanaho;<br />

• shumisa milayo ya kudzudzanyele ka phara<br />

hu u itela uri hu vhe na ndunzhe-ndunzhe ya<br />

mihumbulo nga u shumisa fhungo ⁄i øeaho<br />

muhumbulo nga ha phara, marangaphan»a<br />

na magumo, u bvela phanµa hu pfhalaho ha<br />

phara, tshiitisi na mvelele, mbambedzo na<br />

phambanyo;<br />

• shumisa maflanganyi, masala, mapfanisi na<br />

ma»adzisi hu itela uri hu vhe na u flumekana<br />

ha mihumbulo.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza kushumisele kwa maitele na<br />

thekhiniki zwa nflha zwa u ¿wala a tshi itela<br />

mveto-mveto dza u thoma:<br />

• shumisa nga ødila, vhuyedzaho mihumbulo<br />

mihulwane na i tikedzaho zwi no bva kha<br />

maitele a u pulana;<br />

• ita ndingedzo nga tshivhumbeo tsho teaho<br />

tsha tshibveledzwa na tshitaila e na ndivho<br />

ya vhusiki;<br />

• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwo<br />

nanguludzwaho zwa u bveledza tshitaila na<br />

zwaluambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />

mihumbulo ya vha¿we nga n»ila yo teaho sa<br />

luambo lwo dzumbamaho, kunangele kwa<br />

maipfi, flhaluso yo ire khagala, kuvhonele na<br />

tshitaila zwa ene muøe, thouni, tshiga,<br />

muvhala, kuvhekanyele kwa zwithu, na<br />

mibvumo;<br />

• shumisa tshaka nnzhi dzo fhambanaho dza<br />

mafhungo na mafhungo a vhulapfu na<br />

zwivhumbeo zwo fhambanaho nga n»ila i<br />

vhuyedzaho;<br />

• shumisa na u ita ndingedzo nga milayo ya<br />

kunwalele kwa phara hu u itela uri hu vhe<br />

na ndunzhe-ndunzhe nga u shumisa fhungo<br />

⁄i øeaho muhumbulo nga ha phara,<br />

marangaphan»a na magumo, u tevhekana ha<br />

phara nga nµila i pfalaho, tshiitisi na<br />

mvelelo, mbambedzo na phambanyo;<br />

• shumisa maflanganyi, masala, na ma»adzisi<br />

hu u itela uri hu vhe na u flumekana ha<br />

mihumbulo.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ sumbedza kushumisele kwa maitele na<br />

thekhiniki zwa nflha zwa u ¿wala a tshi itela<br />

mveto-mveto dza u thoma:<br />

• shumisa mihumbulo muhulwane na i<br />

tikedzaho zwi no bva kha maitele a u pulana<br />

nga n»ila i vhuyedzaho;<br />

• ita ndingedzo nga tshivhumbeo tsha<br />

tshibveledzwa na tshitaila e na ndivho ya<br />

vhusiki;<br />

• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwo<br />

nanguludzwaho zwa u bveledza tshitaila na<br />

zwa luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />

mihumbulo ya vha¿we nga n»ila yo teaho sa<br />

luambo lwo dzumbamaho, kunangele kwa<br />

maipfi, flhaluso ire khagala, ipfi ⁄a ene muøe<br />

na tshitaila, thouni, tshiga, muvhala,<br />

kuvhekanyele kwa zwithu, na mibvumo;<br />

• shumisa tshakha nnzhi dzo fhambanaho dza<br />

mafhungo, namafhungo a vhulapfu na<br />

zwivhumbeo zwo fhambanaho u itela u<br />

bvisela khagala mvelelo dzo tiwaho;<br />

• ita ndingedzo nga milayo ya kunwalele kwa<br />

phara hu u itela uri hu vhe na ndunzhendunzhe<br />

hu tshi shumiswa mafhungo ⁄i<br />

øeaho muhumbulo nga ha phara,<br />

marangaphan»a na magumo, u tevhekana ha<br />

phara nga nµila i pfalaho, tshiitisi na<br />

mvelele, mbambedzo na phambanyo;<br />

• shumisa maflanganyi, masala na ma»adzisi<br />

hu u itela uri hu vhe na u flumekana ha<br />

mihumbulo.<br />

43


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

44<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3<br />

(I bvela phan»a)<br />

U ¿wala na u øekedza<br />

Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />

zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />

ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />

shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />

dzo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ dovha u humbula, sengulusa na u sedzulusa<br />

mushumo wa ene muøe a tshi khou dzhiela<br />

mihumbulo ya vha¿we nflha a øekedza<br />

tshibveledzwa tsha u fhedzisela:<br />

• shumisa maitele o vhewaho kha u sedzulusa<br />

zwe a ¿wala na zwo ¿walwaho nga vha¿we<br />

u khwiøisa mushumo;<br />

• u dovha u humbula mushumo woflhe wo<br />

fhelela a tshi flo»ou khwiøisa ndunzhendunzhe<br />

na flhumekanyo ya mihumbulo;<br />

• u dovha u humbula arali zwi re ngomu,<br />

tshitaila, redzhisitara na mvelelo zwo tea<br />

ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />

nyimele;<br />

• ima kha kuvhonele kwawe na kha zwi<br />

tikedzaho kuvhonele kwawe kwa zwithu na<br />

hone nga vhu»ifulufheli vhu aluwaho;<br />

• khwiøisa kunangele kwa maipfi na<br />

tshivhumbeo tsha mafhungo na tsha phara na<br />

u lafla kule mafhungo a re na flhalutshedzo<br />

nnzhi dzi no kanganyisa, maipfi a si na<br />

mushumo, u shumisa ipfi nga n»ila yo<br />

kalulaho, u »adza maipfi zwi songo tea,<br />

luambo lu si lwa tshiofisi, luambo lu<br />

khukhulisaho vha¿we, dzhagoni i sa flo»ei na<br />

malapiropizimi;


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ dovha u humbula, sengulusa na u sedzulusa<br />

mushumo wa ene muøe a tshi khou dzhiela<br />

mihumbulo ya vha¿we nflha a øekedza<br />

tshibveledzwa tsha u fhedzisela:<br />

• shumisa maitele o vhewaho kha u sedzulusa<br />

zwe a ¿wala na zwo ¿walwaho nga vha¿we<br />

u khwiøisa mushumo;<br />

• sengulusa mushumo woflhe wo fhelela a tshi<br />

flo»ou khwiøisa ndunzhe-ndunzhe na<br />

flhumekanyo ya mihumbulo;<br />

• sedzulusa arali zwi re ngomu, tshitaila,<br />

kushumisele kwa redzhisiflara na mvelelo<br />

zwo tea ndivho, vha flanganedzaho mafhungo<br />

na nyimele;<br />

• ima kha kuvhonele kwawe na kha zwi<br />

tikedzaho kuvhonele kwawe e na<br />

vhu»ifulufheli;<br />

• khwiøisa kunangele kwa maipfi na<br />

tshivhumbeo tsha mafhungo na tsha phara na<br />

u lafla kule mafhungo a re na flhalutshedzo<br />

nnzhi dzi no kanganyisa, u »adza maipfi zwi<br />

songo tea, maipfi a si na mushumo, u<br />

shumisa ipfi nga n»ila yo kalulaho, luambo<br />

lu si lwa tshiofisi, luambo lu khukhulisaho<br />

vha¿we, dzhagoni i sa flo»ei na<br />

malapiropizimi;<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ dovha u humbula, sengulusa na u sedzulusa<br />

mushumo wa ene muøe a tshi khou dzhiela<br />

mihumbulo ya vha¿we nflha a øekedza<br />

tshibveledzwa tsha u fhedzisela:<br />

• shumisa maitele o vhewaho kha u sedzulusa<br />

zwe a ¿wala na zwo ¿walwaho nga vha¿we<br />

u khwiøisa mushumo;<br />

• sengulusa kana u sedzulusa mushumo woflhe<br />

wo fhelela a tshi flo»ou khwiøisa ndunzhendunzhe<br />

na flhumekanyo ya mihumbulo;<br />

• sedzulusa arali zwi re ngomu, tshitaila,<br />

redzhisiflara na mvelelo zwo tea ndivho, vha<br />

flanganedzaho mafhungo na nyimele;<br />

• ima kha kuvhonele kwawe na/kana kha zwi<br />

tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila ya<br />

vhuµifulufheli na vhukoni;<br />

• khwiøisa kunangele kwa maipfi na<br />

tshivhumbeo tsha mafhungo na tsha phara<br />

na u lafla kule mafhungo a re na flhalutshedzo<br />

nnzhi dzi no kanganyisa, u »adza maipfi zwi<br />

songo tea, maipfi a si na mushumo, u<br />

shumisa ipfi nga n»ila yo kalulaho, luambo<br />

lu si lwa tshiofisi, luambo lu khukhulisaho<br />

vha¿we, dzhangoni i sa floµei na<br />

malapiropizimi;<br />

45


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

46<br />

Mvelelo ya u Guda ya 3<br />

U ¿wala na u øekedza<br />

Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />

zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />

ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />

shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />

dzo fhambanaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• sumbedza u humbulela vha¿we kha zwi<br />

yelanaho na pfanelo dza vhathu, zwa<br />

matshilisano a vhathu, mvelele, zwi<br />

yelanaho na vhupo na mikhwa ya vhathu sa<br />

mbeu, lushaka, vhuholefhali, vhukale,<br />

maimo, vhushayi, tshitaila tsha matshilele,<br />

vhubvo ha mirafho, vhurereli, zwi<br />

angaredzaho u shumisana na dzhango ⁄oflhe,<br />

TFM na VWFM, na ma¿we malwadze;<br />

• lugisela mveto-mveto ya u fhedzisela nga u<br />

vhalulula na u sedzulusa;<br />

• øekedza tshibveledzwa tsha u fhedzisela o<br />

sedza tshitaila tshi teaho tsha u vhekanya sa<br />

u nekedza tshibveledzwa nga n»ila ya<br />

vhuronwane kana phositara i kokodzaho i re<br />

na mivhala i kungaho.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• sumbedza u humbulela vha¿we kha zwi<br />

yelanaho na pfanelo dza vhathu, zwa<br />

matshilisano a vhathu, mvelele, zwi<br />

yelanaho na vhupo na mikhwa ya vhathu sa<br />

mbeu, lushaka, vhuholefhali, vhukale,<br />

maimo, vhushayi, tshitaila tsha matshilele,<br />

vhubvo ha mirafho, vhurereli, zwi<br />

angaredzaho shumisana na dzhango ⁄oflhe,<br />

TFM na VWFM, na ma¿we malwadze;<br />

• lugisela tshibveledzwa tsha u fhedzisela nga<br />

u vhalulula na u sedzulusa;<br />

• øekedza mveto-mveto ya u fhedzisela a tshi<br />

dzhiela nzhele tshitaila tsha u øekedza tsho<br />

teaho sa tshibveledzwa tsho øekedzwaho<br />

zwavhu»i kana phositara i kokodzaho i re na<br />

mivhala i kungaho.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• sumbedza u humbulela vha¿we kha zwi<br />

yelanaho na pfanelo dza vhathu, zwa<br />

matshilisano a vhathu, mvelele, zwi<br />

yelanaho na vhupo na mikhwa ya vhathu sa<br />

mbeu, lushaka, vhuholefhali, vhukale,<br />

maimo, vhushayi, tshitaila tsha matshilele,<br />

vhubvo ha mirafho, vhurereli, zwi<br />

angaredzaho u shumisana na dzhango ⁄oflhe,<br />

TFM na VWFM na ma¿we malwadze;<br />

• lugisela tshibveledzwa tsha u fhedzisela nga<br />

u vhalulula na u sedzulusa;<br />

• øekedza mveto-mveto ya u fhedzisela a tshi<br />

dzhiela nzhele tshitaila tsha u øekedza tsho<br />

teaho sa tshibveledzwa tsho øekedzwaho<br />

zwavhu»i kana phositara i kokodzaho i re na<br />

mivhala i kungaho.<br />

47


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

48<br />

Mvelelo ya u Guda ya 4<br />

Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />

Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ »ivha na u flalutshedza zwine maipfi a amba<br />

zwone na u a shumisa nga n»ila yone kha<br />

zwibveledzwa zwo fhambanaho:<br />

• shumisa n»ivho ya dziphatheni na milayo na<br />

n»owelo zwo fhambanaho zwa kupeleflele<br />

nahone a ita mutevhe wa mupeleflo wa ene<br />

muøe;<br />

• shumisa pfufhifhadzo na akhironimi zwo<br />

»oweleaho;<br />

• shumisa bugu ya u flalutshedza maipfi na<br />

thesorasi nga n»ila i vhuyedzaho a tshi itela<br />

ndivho dzo fhambanaho sa u flo»isisa nga ha<br />

flhalutshedzo, vhubvo ha maipfi na mubulo;<br />

• shumisa n»ivho ya midzi, thangi na mitshila<br />

u itela u wana flhalutshedzo dza maipfi o<br />

fhambanaho;<br />

• shumisa mbeu, vhunzhi na flhukhufhadzo nga<br />

n»ila yone;<br />

• shumisa maflaluli na ma»adzisi nga n»ila<br />

yone;<br />

• »ivha n»ila ine nyambo dza pamba ngayo<br />

maipfi a tshi bva kha dzi¿we nyambo, na n»ila<br />

dzine flhalutshedzo dza maipfi dza shanduka<br />

zwi tshi yelana na tshifhinga na n»ila dzine<br />

maipfi maswa a vhumbwa ngadzo;<br />

• bvisela khagala n»a»o i »iswaho nga<br />

kushumisele kwa pho⁄isemi na homonimi na<br />

u zwi shumisa kha zwibveledzwa nga n»ila<br />

yone;<br />

• shumisa pfanywa, pharonimi, mafhambanyi<br />

na makateli zwo nanguludzwaho nga n»ila<br />

yone.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ »ivha na u flalutshedza zwine maipfi a amba<br />

zwone nga n»ila yone kha zwibveledzwa<br />

zwinzhi zwo fhambanaho:<br />

• shumisa n»ivho ya dziphateni na milayo na<br />

n»owelo zwinzhi zwa khou anda zwo<br />

fhambanaho zwa kupeleflele nahone a ita<br />

mutevhe wa mupeleflo wa ene muøe;<br />

• shumisa pfufhifhadzo na akhironimi zwinzhi<br />

nga n»ila yone;<br />

• shumisa bugu ya u flalutshedza maipfi na<br />

thesorasi nga n»ila i vhuyedzho a tshi itela<br />

ndivho dzo fhambanaho sa u flo»isisa nga ha<br />

flhalutshedzo, vhubvo ha maipfi na mubulo;<br />

• shumisa n»ivho ya midzi, thangi na mitshila<br />

u itela u wana mushumo na flhalutshedzo dza<br />

maipfi o fhambanaho;<br />

• shumisa mbeu, vhunzhi na flhukhufhadzo<br />

nga n»ila yo teaho;<br />

• shumisa maflaluli na ma»adzisi nga n»ila<br />

yone;<br />

• »ivha na u flalutshedza n»ila ine nyambo dza<br />

pamba ngayo maipfi a tshi bva kha dzi¿we<br />

nyambo, n»ila dzine flhalutshedzo dza maipfi<br />

dza shanduka zwi tshi yelana na tshifhinga<br />

na n»ila dzine maipfi maswa a vhumbwa<br />

ngadzo;<br />

• bvisela khagala n»a»o i »iswaho nga<br />

kushumisele kwa pho⁄isemi homonimi na u<br />

zwi shumisa nga n»ila yone kha<br />

zwibveledzwa;<br />

• shumisa pfanywa, mafhambanyi pharonimi<br />

na makateli zwo fhambanaho nga n»ila yo<br />

teaho.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ »ivha na u flalutshedza zwine maipfi a amba<br />

zwone nga n»ila yone kha zwibveledzwa<br />

zwinzhi zwo fhambanaho:<br />

• shumisa n»ivho ya dziphateni na milayo na<br />

n»owelo zwinzhi zwa khou anda zwo<br />

fhambanaho zwa kupeleflele nahone a ita<br />

mutevhe wa mupeleflo wa ene muøe;<br />

• shumisa pfufhifhadzo na akhironimi zwinzhi<br />

zwo fhambanaho nga n»ila yone;<br />

• shumisa bugu ya u flalutshedza maipfi na<br />

thesorasi nga n»ila i vhuyedzaho a tshi itela<br />

ndivho dzo fhambanaho sa u flo»isisa nga ha<br />

flhalutshedzo, vhubvo ha maipfi na mubulo;<br />

• shumisa n»ivho ya midzi, thangi na mitshila<br />

u itela u wana mushumo na flhalutshedzo dza<br />

maipfi manzhi o fhambanaho;<br />

• shumisa mbeu, vhunzhi na flhukhufhadzo<br />

nga n»ila yo teaho;<br />

• shumisa maflaluli na ma»adzisi nga n»ila<br />

yone;<br />

• »ivha na u flalutshedza n»ila ine nyambo dza<br />

pamba ngayo maipfi a tshi bva kha dzi¿we<br />

nyambo, n»ila dzine flhalutshedzo dza maipfi<br />

dza shanduka zwi tshi yelana na tshifhinga<br />

na n»ila dzine maipfi maswa a vhumbwa<br />

ngadzo;<br />

• bvisela khagala n»a»o i »iswaho nga<br />

kushumisele kwa pho⁄isemi homonimi na u<br />

zwi shumisa nga n»ila yone kha<br />

zwibveledzwa;<br />

• shumisa pfanywa, mafhambanyi pharonimi<br />

na makateli zwinzhi zwo fhambanaho nga<br />

n»ila yone.<br />

49


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

50<br />

Mvelelo ya u Guda ya 4<br />

(I bvela phan»a)<br />

Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />

Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ shumisa mafhungo a re na tshivhumbeo tshone<br />

nga nµila i pfalaho nahone i sumbedzaho<br />

kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we na<br />

⁄i¿we:<br />

• »ivha thinwa-ipfi dza muambo sa madzina,<br />

masala, maiti, maflanganyi, maaravhi,<br />

manyanyu, mbofho, ma»adzisi,<br />

mabulafhethu, na dzi¿we na u dzi shumisa<br />

nga n»ila yo teaho nahone i pfalaho;<br />

• shumisa zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

maiti na matikedzi kha u bvisela khagala<br />

tshifhinga na ⁄imudi nga vhuronwane;<br />

• shumisa zwivhumbeo zwa khanedza nga<br />

n»ila yone;<br />

• shumisa øefhungo, tshiitwa na tsinde ⁄a<br />

fhungo nga n»ila yone na u flalutshedza<br />

mishumo yazwo;<br />

• shumisa mafhungo zwao nga n»ila yo teaho<br />

na u vhumba mafhungo a mbumbano na a<br />

tserekani nga u shumisa mafhungo-davhi,<br />

mafurase na maflanganyi;<br />

• shumisa maiti na maiti-itwa kha n»ivho yo<br />

fanelaho kha zwibveledzwa;<br />

• shumisa luambo lwa u vhiga na lwa u<br />

flalutshedza nga n»ila yo fanelaho;


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ shumisa mafhungo a re na tshivhumbeo tshone<br />

nga nµila i pfalaho nahone i sumbedzaho<br />

kushumisele kwa luambo kwa µuvha ⁄i¿we na<br />

⁄i¿we:<br />

• »ivha na u shumisa thinwa-ipfi dza muambo<br />

sa madzina masala, maiti, maflanganyi,<br />

maaravhi, manyanyu, mbofho, ma»adzisi,<br />

mabulafhethu nga n»ila yo teaho nahone i<br />

pfalaho;<br />

• shumisa zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

maiti na matikedzi kha u bvisela khagala<br />

tshifhinga na ⁄imudi nga vhuronwane;<br />

• shumisa zwivhumbeo zwa khanedza nga<br />

n»ila yone;<br />

• shumisa øefhungo, tshiitwa na tsinde ⁄a<br />

fhungo nga n»ila yone na u flalutshedza<br />

mishumo yazwo;<br />

• shumisa mafhungo zwao nga n»ila yo teaho<br />

na u vhumba mafhungo a mbumbano na<br />

tserekani a pfalaho na a vhuyedzaho; nga u<br />

shumisa mafhungo-davhi, mafurase na<br />

maflanganyi;<br />

• shumisa maiti na maiti-itwa nga nµila yo<br />

fanelaho na u flalutshedza mishumo yazwo<br />

nga tshithihi nga tshithihi kha<br />

zwibveledzwa;<br />

• shumisa luambo lwa u vhiga na lwa u<br />

flalutshedza nga n»ila yone na u vhuyedza<br />

nga n»ila yo lavhelelwaho;<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ shumisa mafhungo a re na tshivhumbeo tshone<br />

nga nµila i pfalaho nahone i sumbedzaho<br />

kushumisele kwa luambo kwa µuvha ⁄i¿we na<br />

⁄i¿we:<br />

• »ivha na u shumisa thinwa-ipfi dza muambo<br />

sa madzina, masala, maiti, maflanganyi,<br />

maaravhi, manyanyu, mbofho, ma»adzisi,<br />

mabulafhethu nga n»ila yo teaho nahone i<br />

pfalaho;<br />

• shumisa zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

maiti na matikedzi u bvisela khagala<br />

tshifhinga na ⁄imudi nga vhuronwane;<br />

• shumisa zwivhumbeo zwa khanedza nga<br />

n»ila yone;<br />

• shumisa øefhungo, tshiitwa na tsinde ⁄a<br />

fhungo nga n»ila yone na u flalutshedza<br />

mishumo yazwo;<br />

• shumisa mafhungo zwao nga n»ila yo teaho<br />

na u vhumba mafhungo a mbumbano na<br />

tserekani a pfalaho na a vhuyedzaho nga u<br />

shumisa mafhungo-davhi, mafurase na<br />

maflanganyi;<br />

• shumisa maiti na maiti-itwa nga nµila yo<br />

fanelaho na u flalutshedza mishumo yazwo<br />

nga tshithihi nga tshithihi kha<br />

zwibveledzwa;<br />

• shumisa luambo lwa u vhiga na lwa u<br />

flalutshedza nga n»ila yone na u vhuyedza<br />

nga n»ila yo lavhelelwaho;<br />

51


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

52<br />

Mvelelo ya u Guda ya 4<br />

(I bvela phan»a)<br />

Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />

Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• shumisa n»ila yone ya kuvhekanyele kwa<br />

maipfi fhungoni na u pfesesa uri<br />

kuvhekanyele kwa maipfi ku nga flufluwedza<br />

hani flhalutshedzo;<br />

• shumisa ⁄ipfanisi nga n»ila yone;<br />

• shumisa ndongazwiga nga n»ila yone kha<br />

ndivho dzo tiwaho sa kha u bvisela khagala<br />

flhalutshedzo, u sumbedza vhushaka vhu re<br />

kha zwivhumbi zwa luambo na mishumo ya<br />

zwo na u engedza khwaflhisedzo;<br />

• shumisa luambo lwo dzumbamaho sa<br />

maidioma, maambele na mirero nga n»ila yo<br />

teaho.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• shumisa n»ila yone ya kuvhekanyele kwa<br />

maipfi fhungoni na u pfesesa nga ha uri<br />

kuvhekanyele kwa maipfi ku nga flufluwedza<br />

hani flhalutshedzo;<br />

• shumisa ⁄ipfanisi nga vhuronwane;<br />

• shumisa ndonga-zwiga nga n»ila yone kha<br />

ndivho dzo tiwaho sa kha u bvisela khagala<br />

flhalutshedzo, u sumbedza vhushaka vhu re<br />

kha zwivhumbi zwa luambo na mishumo<br />

yazwo na u engedza khwaflhisedzo u itela<br />

zwi »iswaho nga luambo lwa u fhuredzela<br />

na tshitaila;<br />

• shumisa luambo lwo dzumbamaho sa<br />

maidioma, maambele na mirero nga n»ila yo<br />

teaho.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

• shumisa n»ila yone ya kuvhekanyele kwa<br />

maipfi fhungoni na u pfesesa nga ha uri<br />

kuvhekanyele kwa maipfi ku nga flufluwedza<br />

hani flhalutshedzo;<br />

• shumisa ⁄ipfanisi nga vhuronwane;<br />

• shumisa nga n»ila yone kha ndivho dzo<br />

tiwaho sa kha u bvisela khagala<br />

flhalutshedzo, u sumbedza vhushaka vhu re<br />

kha zwivhumbi zwa luambo na mishumo<br />

yazwo na u engedza khwaflhisedzo kana u<br />

itela zwi »iswaho nga luambo lwa u<br />

fhuredzela na tshitaila;<br />

• shumisa luambo lwo dzumbamaho sa<br />

maidioma, luambo lwa musanda maambele<br />

na mirero nga n»ila yo teaho.<br />

53


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

54<br />

Mvelelo ya u Guda ya 4<br />

(I bvela phan»a)<br />

Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />

Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />

Gireidi ya 10<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ bveledza u vha na u dzhiela nzhele nga n»ila ya<br />

vhudzivha kha zwine zwa kwama luambo:<br />

• »ivha flhalutshedzo dzo livhaho na dzi songo<br />

livhaho na flhalutshedzo dzo lavhelelwaho;<br />

• »ivha n»ila ine milaedza ine i si vhe khagala,<br />

na i re khagala, ndeme na maime zwi<br />

wanalaho luamboni zwa sumbedza ngayo<br />

tshiimo tsha muambi/muflanganedzi/<br />

muvhali/muflaleli;<br />

• »ivha na u itela khaedu u dzula wo dzhia sia<br />

na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi, luambo lu<br />

nyanyulaho, luambo lu kwengweledzaho na<br />

lu fhuredzelaho na u bveledza dzi¿we n»ila<br />

dzo teaho dza u bvisela vhu»ipfi khagala.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ bveledza u vha na u dzhiela nzhele nga n»ila ya<br />

vhudzivha kha zwine zwa kwama luambo:<br />

• »ivha flhalutshedzo dzo livhaho na dzi songo<br />

livhaho na flhalutshedzo dzo lavhelelwaho;<br />

• sengulusa na u flalutshedza n»ila ine<br />

milaedza i re khagala na ine i si vhe<br />

khagala, ndeme na maime zwi wanalaho<br />

luamboni zwa sumbedza ngayo tshiimo tsha<br />

muambi/muflanganedzi/muvhali/muflaleli;<br />

• »ivha na u itela khaedu u dzula wo dzhia sia<br />

na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi, luambo lu<br />

nyanyulaho, luambo lu kwengweledzaho na<br />

lu fhuredzelaho na u bveledza dzi¿we n»ila<br />

dzo teaho dza u bvisela vhu»ipfi khagala.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Maimo a u Linga<br />

Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />

■ bveledza u vha na u dzhiela nzhele nga n»ila ya<br />

vhudzivha kha zwine zwa kwama luambo:<br />

• sengulusa na u flalutshedza flhalutshedzo dzo<br />

livhaho na dzi songo livhaho na flhalutshedzo<br />

dzo lavhelelwaho;<br />

• sengulusa na u flalutshedza n»ila ine<br />

milaedza i re khagala na ine i si vhe khagala,<br />

ndeme na maime zwi wanalaho luamboni<br />

zwa sumbedza ngayo tshiimo tsha<br />

muambi/muflanganedzi/muvhali/muflaleli;<br />

• »ivha na u itela khaedu u dzula wo dzhia sia<br />

na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi, luambo lu<br />

nyanyulaho, luambo lu kwengweledzaho na<br />

lu fhuredzelaho na u bveledza dzi¿we n»ila<br />

dzo teaho dza u bvisela vhu»ipfi khagala.<br />

55


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

56<br />

MAGUDISWA NA NYIMELE ZWA U TIKEDZA U SWIKELELWA HA MAIMO A U<br />

LINGA<br />

Kha tshipi»a itshi magudiswa na nyimele zwo øewa u itela u tikedza u swikelelwa ha Maimo a u Linga.<br />

Magudiswa a sumbedza flho»ea dzi teaho u shumiwa nadzo nga n»ila i thusaho mugudi kha u bvela phan»a zwi<br />

tshi yelana na u swikelela Mvelelo dza u Guda. Magudiswa a thusa Mvelelo dza u Guda hu si u tou gumiwa<br />

ngao. Nyimele yo nangiwaho i thusa uri magudiswa a dzhenisiwe kha nzulele dzine dza pfesesiwa nga<br />

mugudi, zwenezwo zwa thusa kha u guda na u gudisa. Mugudisi u tea u dzhiela nzhele na u shumisa nyimele<br />

dza vhupo honoho, hu si uri tshikolokolo zwo bulwaho afha, hone-ha dzo teaho tshenzhemo ya mugudi.<br />

Magudiswa na nyimele, musi zwo livhanywa na u swikelelwa ha Maimo a u Linga, zwi øea mutheo wa u<br />

dzudzanya Mbekanyamushumo ya u Guda.Tsumbedzi dza Mbekanyamushumo ya u Guda dzi øea vhuflanzi<br />

vhunzhi zwi tshi yelana na hezwi.<br />

Kushumisele kwa zwibveledzwa kha u funza luambo<br />

Musi ipfi ‘zwibveledzwa’ ⁄i tshi shumiswa kha Tshitatamennde tsha Thero dza Dzinyambo, ⁄i na flhalutshedzo<br />

yo flan»avhuwaho, i katelaho zwoflhe zwa u amba, u ¿wala, u vhona, u pfa, na mbono-pfala na zwishumiswa<br />

zwi shumisano nµila nnzhi dza vhudavhidzani. Kha vhugudisi ha nyambo dzoflhe, zwibveledzwa zwi fanela u<br />

shumiswa sa zwirangeli ngeno dzi¿we tshaka dza zwibveledzwa dzi tshi flo»a u bveledzwa sa zwibveledzwa<br />

zwa maitele. Musi hu tshi bveledzwa zwibveledzwa zwine zwa fhirana nga u kon»a u bva kha gireidi ya 10 u<br />

ya kha gireidi ya 12, Maimo a u Linga o teaho a sumbedza mvelaphan»a. Zwibveledzwa zwi leluwaho na zwi<br />

kon»aho, ndi zwone mutheo wa mvelaphan»a kha nyambo dzoflhe.<br />

Zwibveledzwa, ngauralo, ndi zwone tshiko tsha ‘magudiswa na nyimele’ zwa u guda na u gudisa luambo nga<br />

n»ila ya u lu shumisa na i vanganaho.<br />

Tshaka nnzhi dza zwibveledzwa zwi shumiswaho na u bveledzwa zwi fanela u bvisela mugudi kha:<br />

■ vhupo ha matshilisano, mvelelo na »ivhazwakale zwo pfumaho nahone zwo teaho zwi bveledzisaho u<br />

pfesesa vhufa ha luambo;<br />

■ thero dzi kon»aho na u nyanyula dzi bveledzaho u pfesesa huhulu ha ndeme na u takalela zwi yelanaho na<br />

mvelele na matshilisano na mikhwa, zwi yelanaho na vhutshilo ha vhagudi vha Afrika-Tshipembe;<br />

■ kuvhonele kwa zwithu kwa vha¿we kwo fhambanaho vhukuma;<br />

■ tsumbo dza luambo lu ¿waliwaho na lu ambiwaho hu tshi khou shumiswa zwivhumbeo zwo fhambanaho<br />

vhukuma u itela u thusa mugudi uri a kone u shumisa luambo nga n»ila yo lulamaho nahone yo teaho;<br />

■ tsenguluso ya u vhona zwithu nga iflo ⁄ithihi, u dzhia sia, na u sokou dzhia zwithu zwi tshi fana u itela u<br />

bveledza kuhumbulele kwa vhudzivha;<br />

■ luambo lwa u kwengweledza na lwa u fhuredzela;<br />

■ vhushaka ha nungo nga ngomu na vhukati ha dzinyambo;<br />

■ u dzhiela nflha vha flanganedzaho mafhungo, ndivho na nyimele hu tshi khou shumiswa muya , khalo na<br />

kushumisele kwa luambo zwi tshi ya nga fhethu ho teaho.


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

■ zwivhumbeo na mbonalo na zwinzhi vhukuma zwa zwibveledzwa, zwo katela na zwibveledzwa zwa<br />

⁄itheretsha;<br />

■ zwibveledzwa zwa u vhona, zwa u pfa na zwa mbono-pfala; na<br />

■ zwitaila na zwishumiswa zwa zwitaila zwo fhambanaho, sa luambo lwo dzumbamaho na lwa vhusiki zwo<br />

fhambanaho vhukuma.<br />

Maitele o »isendekaho nga zwibveledzwa na maitele a u guda luambo nga u lu shumisa a »isendeka nga u<br />

shumisa na u bveledza zwibveledzwa.<br />

Maitele a »isendekaho nga zwibveledzwa a floµisia n»ila ine zwibveledzwa zwa shuma ngayo. Ndivho ya<br />

kugudisele ku »isendekaho nga tshibveledzwa ndi u ita uri vhagudi vha vhe na vhukoni, u »ifulufhela na u<br />

vhala nga vhudzivha, vha¿wali, vhaflaleli na vhaoli vha zwibveledzwa. Zwi katela u thetshelesa, u vhala, u<br />

flalela na u sengulusa zwibveledzwa u itela u pfesesa uri zwi bveledzwa hani na uri zwi thusa kha mini. Musi<br />

hu tshi khou bvelela izwi vhagudi vha bveledza vhukoni ha u sedzulusa zwibveledzwa. Maitele o »isendekaho<br />

nga tshibveledzwa a dovha a katela u bveledziswa ha tshaka dzo fhambanaho dza zwibveledzwa zwo<br />

livhiswaho kha ndivho na vha flanganedzaho mafhungo zwo tiwaho. Maitele aya a flufluwedzwa nga u pfesesa<br />

uri zwibveledzwa zwi bveledzwa hani.<br />

Maitele a u guda luambo nga u lu shumisa zwi amba uri kha u guda luambo, mugudi u »iwana tshifhinga<br />

tshinzhi a hu ne lwa khou ambiwa hone na u wana tshifhinga tsha u lu amba musi a tshi davhidzana na vha¿we<br />

kha zwa matshilisano na zwa vhutshilo ha »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we. U guda luambo zwi tea u vha zwithu zwi<br />

iteaho nga n»ila ya mupo, nn»a ha ki⁄asi zwi tshi fhiriselwa ki⁄asini hu ne zwikili zwa u vhala/flalela na u<br />

¿wala/øea ⁄ikumedzwa zwa gudwa nga n»ila ya ‘mupo’-vhagudi vha kona u vhala nga u dzulela u vhala na u<br />

kona u ¿wala nga u dzulela u ¿wala.<br />

U pfesesa n»ila dzine zwibveledzwa zwa bveledzwa ngayo<br />

Zwibveledzwa zwi bveledziwa kha nyimele yo tiwaho hu na ndivho na vha flanganedzaho mafhungo zwo<br />

tiwaho muhumbuloni. Tshaka dza zwibveledzwa dzo fhambanaho dzi na mishumo yo fhambanaho nahone dzi<br />

tevhela milayo yo tiwaho zwi tshi yelana na tshivhumbeo, tshitaila, phen»a-luambo, »ivha-ipfi na zwi re<br />

ngomu. Izwi zwi vhidzwa u pfi tshaka dza zwibveledzwa.Vhagudi vha tea u kona u pfesesa na u bveledza<br />

tshaka nnzhi dzo fhambanaho dza zwibveledzwa.<br />

Zwibveledzwa zwi dovha zwa bvisela khagala nyimele dza mvelele na po⁄itiki dzine zwa khou bveledzwa<br />

khadzo. Luambo lu shumiswaho kha zwibveledzwa lu hwala milaedza zwi tshi yelana na ndeme ya mvelele na<br />

vhuimo siani ⁄a po⁄itiki zwa muthu we a ¿wala kana u ola zwibveledzwa zwenezwo. Ngauralo zwibveledzwa a<br />

zwi litshi u dzhia sia.Vhagudi vha tea u kona u wana ¿wongo na u fhindula kha ndeme na maime kha<br />

zwibveledzwa.<br />

Ngauralo kha maitele o »isendekaho kha zwibveledzwa, kushumisele kwa luambo tshifhinga tshoflhe ku<br />

floµisiswa kha zwibveledzwa, ngeno zwibveledzwa zwi tshi floµisiswa zwi tshi yelana na nyimele. Maitele a<br />

katela u dzhielwa nflha ha milayo zwa luambo (phen»a-luambo na »ivha-ipfi) hezwi zwi tshi khou shumiswa ha<br />

zwibveledzwa. uri vha kone u amba nga ha zwibveledzwa, vhagudi vha tea u vha na luambo lune vha lu<br />

57


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

shumisa vha tshi guda luambo-vha flo»a maipfi a u flalusa zwipi»a zwo fhambanaho zwa phen»a-luambo, »ivhaipfi<br />

na tshitaili, na tshaka dzo fhambanaho dza zwibveledzwa.<br />

Zwibveledzwa zwi nga khethekanywa sa zwibveledzwa zwi shumiswaho na zwi bveledzwaho. Izwi zwi<br />

flan»avhudzwa kha mitevhe i tevhelaho. Mitevhe i nga si kone u katela tshaka dzoflhe dzi re hone dza<br />

zwibveledzwa-mudededzi o tendelwa u engedza zwibveledzwa zwine zwa nga shumiswa hu tshi gudiswa<br />

luambo nga n»ila i vanganaho. Ndivho ya mitevhe ndi u ita uri mudededzi a kone u nanga kha zwinzhi zwine a<br />

flo»ou zwi shumisa na u bveledza. Zwinzhi zwa zwine zwa flo»ea zwi tshi ya nga u kon»a hazwo na ha<br />

zwibveledzwa na kushumisele kwa redzhisitara zwo øewa kha Nyendedzi dza Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />

58


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

ZWIBVELEDZWA ZWI SHUMISWAHO KHA MAFUNZELE A VANGANAHO A LUAMBO<br />

LWA HAYANI GIREIDI DZA 10 – 12<br />

Zwibveledzwa zwa ›itheretsha:<br />

irama<br />

Fo⁄uku⁄oo<br />

Maanea<br />

Nganea<br />

Nganea-pfufhi<br />

Nganea-vhutshilo<br />

Nganea-vhutshilo-ha muthu<br />

Ngudo ya fi⁄imu<br />

Vhurendi<br />

Dzi¿we tshaka dza ›itheretsha dzo teaho u gudwa kha Gireidi ya 10 u swika kha 12 ndi dzi katelaho<br />

zwibveledzwa zwa vhudavhidzani u flola, u sika na zwa u thetshelesa, u vhona, zwa u pfa na zwa u pfa<br />

na u vhona na zwi shumisaho nµila nnzhi dza vhudavhidzani. U nanguludziwa ho flan»avhuwaho ha<br />

zwibveledzwa hu tea u tevheliwa musi hu tshi funziwa nga n»ila i vanganaho kha tshifhinga tsha mi¿waha<br />

miraru.<br />

Zwibveledzwa zwa<br />

vhudavhidzani:<br />

Athikili dza gurann»a<br />

Athikili dza magazini<br />

Burotshasi<br />

U ¿wala dayari<br />

Edithoria⁄a<br />

Fekisi<br />

Fulayasi<br />

Khungedzelo<br />

Maambiwa a muflangano na<br />

adzhenda<br />

Marifhi (a tshiofisi na a si a<br />

tshiofisi)<br />

Memorandamu<br />

Milaedza ya Khomphutha<br />

Mivhigo (ya tshiofisi na i si ya<br />

tshiofisi)<br />

Mufhindulano(wo ¿walwaho)<br />

N»ivhadzo<br />

Nganea-vhutshilo ya mufu<br />

Notsi<br />

ºwaluflingo<br />

Phositara<br />

Tsedzuluso<br />

U ramba<br />

Dzifomo<br />

Zwibveledzwa zwa tsumbedzi:<br />

Bugu ya flhalusa maipfi<br />

Bugu ya u flalutshedza pfanywa<br />

na mafhamanyi<br />

Bugu ya nomboro dza luflingo<br />

Bugu-pfarwa<br />

Thesorasi<br />

Inisaikilophediya<br />

Shedulu<br />

Tsumba-tshifhinga tsha mushumo<br />

Tsumbedzi ya thelevishini<br />

Zwibveledzwa zwa vhusiki:<br />

Dzidayari<br />

Dzingano<br />

Dzithai<br />

Matambwa<br />

Mifhindulano<br />

Miswaswo<br />

Muzika<br />

Ngano dza tsiko na dza vhahali<br />

Nyimbo<br />

U anetshela tshiflori<br />

Zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha<br />

Zwibveledzwa zwo bveledzwaho<br />

nga vhagudi<br />

Zwipitshi<br />

Zwibveledzwa zwa u pfa, mbonopfala<br />

na zwi shumisaho<br />

zwishumiswa zwinzhi swa<br />

vhudavhidzani:<br />

Bambiri-mbonadza<br />

Khathuni<br />

Mbekanyamushumo dza radio<br />

Mbekanyamushumo dza<br />

thelevishini<br />

Miswaswo ya khomiki<br />

irama<br />

Miswaswo(yo ¿waliwaho)<br />

Nyolo<br />

Nyolo ya u kora<br />

Nyolo yo flalutshedzwaho<br />

Si⁄aidi<br />

Tshati na mimepe<br />

Tshathi, Tsumbedzo ya zwi⁄aidi<br />

Tswayo<br />

U ¿wala kha luvhondo<br />

U vhala nganea, ngaea-pfufhi na<br />

µirama<br />

Vidio dza muzika<br />

Zwifanyiso<br />

Zwiga<br />

Zwipitshi zwo rekhodiwaho<br />

Khungedzelo<br />

Zwi⁄ogeni<br />

Mi¿walo ya luvhondoni<br />

59


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

60<br />

ZWIBVELEDZWA ZWI BVELEDZWAHO KHA MAFUNZELE A VANGANAHO A LUAMBO<br />

LWA HAYANI, GIREIDI DZA 10 – 12<br />

(U nanguludzwa hu fanela u bveledzwa kha gireidi ya 10 u ya kha 12)<br />

Zwibveledzwa zwa vhudavhidzani:<br />

Athiki⁄i dza gurann»a<br />

Athiki⁄i dza magazini<br />

Burontshasi<br />

Dzigarafla dza thambo<br />

Edithoria⁄a<br />

Fekisi<br />

Garafla ya poswo<br />

Khungedzelo<br />

Maambiwa a muflangano na adzhenda<br />

Marifhi a tshiofisi a khumbelo,<br />

Mbilaelo,<br />

U pfela vhuflungu,<br />

Thambo.<br />

Marifhi a tshiofisi na a si a tshiofisi a yaho kha<br />

dziguran»a<br />

Marifhi a vhukonani<br />

Memorandamu<br />

Mifhindulano<br />

Mivhigo(ya tshiofisi na i si ya tshiofisi)<br />

Mulaedza wa E-mail<br />

Nganea-vhutshilo ya mufu<br />

ulaedza u no ¿walwa nga sele<br />

Tsedzuluso<br />

U flanziela nga ha vhuøe<br />

Dzifomo<br />

Zwibveledzwa zwa vhusiki:<br />

Maanea a u anetshela; flalutshedza, amba nga<br />

mu¿wali ene muøe, amba ho imelelwa masia oflhe,<br />

amba nga maitele a tshithu na a u imelela sia ⁄ithihi<br />

U fhindula kha ⁄itheretsha<br />

Zwibveledzwa zwa tsumbedzi:<br />

Manweledzo a sa kon»i<br />

Masia<br />

Ndaela<br />

Ndaela dza u sumba<br />

Notsi<br />

Thandela dza flho»isiso<br />

Zwibveledzwa zwa u amba, zwa u vhona, mbonopfala,<br />

na zwi shumisaho nµila nnzhi dza<br />

vhudavhidzani:<br />

Dzifulaya<br />

Khungedzelo,<br />

Mufhindulano<br />

Phositasi<br />

Thandela dza u flo»isisa<br />

U øetshedza mushumo u re na nyolo na Mibvumo<br />

Zwipitshi zwa tshiofisi na zwi si zwa tshiofisi<br />

Zwi⁄ogeni<br />

Khungedzelo<br />

Zwibveledzwa zwi si zwa khombe-khombe zwa u »ipfumisa :matambwa u anetshela zwiflori, mafhungo a<br />

radio na the⁄evishini, matambwa a radio na the⁄evishini, nyambedzano, zwiflori zwipfufhi zwa vhuøe,<br />

matambwa a radio na the⁄evishini/vhurendi, dzikhathuni, dzikhomiki, miswaswo, tswayo na zwi¿we


MARANGAPHANA<br />

NDIMA YA 4<br />

U LINGA<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

U linga ndi tshipi»a tsha ndeme tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12<br />

(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo). U linga ndi maitele a u kuvhanganya na u flalutshedza vhuflanzi u itela u øea<br />

khaflhulo nga ha vhukoni ha vhagudi. Vhuflanzi vhu nga kuvhanganyiwa nga zwifhinga zwo fhambanaho na<br />

fhethu ho fhambanaho, nahone hu tshi khou shumiswa ngona, n»ila na zwishumishwa zwo fhambanaho.<br />

U itela uri mvelelo dza u linga dzi wanale na u shumiswa kha ndivho dzo fhambanaho kha tshifhinga tshi »aho,<br />

mvelelo dzi tea urikhodiwa. Hu na n»ila dzo fhambanaho dza urikhoda mishumo ya vhagudi. Dzi¿we dzadzo<br />

dzo ambiwa nga hadzo kha ndima iyi. Dzi¿we dzadzo dzo ambiwa nga hadzo zwo tou livhanywa na thero kha<br />

Tsumbedzi dza Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />

Hu na zwigwada zwinzhi zwine zwa flo»a u »ivha nga kushumele kwa vhagudi kha Gireidi ya 10 – 12. Izwi<br />

zwi katela vhagudi vhone vhaøe, vhabebi, vhaun»i, vhalambedzi, mihasho ya pfunzo ya mavun»u, Muhasho wa<br />

Pfunzo, Ofisi ya Minisita wa Pfunzo, vhatholi na zwiko zwa pfunzo na vhugudi zwa nflha. uri ri kone u<br />

flufluwedza u swikelelea kha kushumele kwa mugudi nga u angaredza na vhukoni hawe, mvelele dza u linga dzi<br />

tea u vhigiwa. Hu na n»ila nnzhi dza u vhiga. Tsumbedzi dza mbekanyamushumo ya u Guda na Tsumbedzi dza<br />

u Linga dzi amba nga ha urikhoda na u vhiga ha u linga ha tshikoloni na ha nn»a khathihi na u øea tsivhudzo<br />

kha zwi yelanaho na u linga hu yelanaho na thero.<br />

NDI NGANI RI TSHI LINGA<br />

Musi mudededzi a sa athu u linga mugudi zwo tea uri ndivho ya u linga i bviselwe khagala hu si na u<br />

kanganyisa. U pfesesa ndivho ya u linga zwi ita uri hu vhe na nyan»ano kha ndivho ya u linga na ngona ya u<br />

linga, u itela uri tsheo na mafhedzo zwi vhe zwo teaho ndivho kana dzindivho.<br />

Hu na zwiitisi zwinzhi zwi itaho uri mishumo ya vhagudi i lingiwe. Izwi zwi katela u linga ho itelwaho u langa<br />

mvelaphan»a, na u øea muvhigo, u flhaflhuvha kana u bvisa zwithithisi kha u guda, u nanga, u sumbedza n»ila, u<br />

tikedza vhugudi, u øea flhanziela, na u fhirisela phan»a.<br />

Kha kharikhu⁄amu iyi vhugudi na u linga zwo vhofhekana. U linga hu thusa vhagudi u kala vhu»i ha vhugudi<br />

havho. Hu øea vhagudi n»ivho nga ha mvelaphan»a yavho. Zwi a vha thusa uri vha kone u »ilanga na u dzhia<br />

tsheo nga ha vhugudi havho. Musi zwo ima nga uralo u linga hu øea n»ivho nga ha u vhona uri vhugudisi na<br />

vhugudi zwi khou bvela phan»a kha u swika tsini na Mvelelo dza u Guda dzo dzulaho dzo vhewa. Musi u linga<br />

hu tshi khou sumbedza hu si na mvelaphan»a, pulane ya vhugudisi na vhugudi i tea u shanduka-vho.<br />

TSHAKA DZA U LINGA<br />

61


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Tshipi»a itshi tshi amba nga tshaka dza u linga dzi tevhelaho:<br />

■ u linga ha mutheo;<br />

■ u linga ha u flhaflhuvha;<br />

■ u linga ha fomathivi; na<br />

■ u linga ha sumathivi.<br />

U linga ha mutheo<br />

U linga ha mutheo ndi ha ndeme mathomoni a gireidi hone hu nga kha »i shumiswa mathomoni a vhugudi<br />

vhu¿we na vhu¿we. Hu shumiswa kha u flo»ou vhona zwine vhagudi vha vho zwi »ivha kana vha kona u zwi<br />

ita. Hu thusa kha u pulana zwine zwa »o itiwa na kha mveledziso ya Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />

urikhodiwa ha u linga ha mutheo kanzhi a hu itwi nga n»ila ya tshiofisi.<br />

U linga ha u flhathuvha<br />

U linga hu¿we na hu¿we hu nga kha »i shumiswa ho livhiwa kha u flhaflhuvha, u itela u wana tshi/zwiitisi tsha<br />

vhukon»isi ha u guda, kana zwikon»isi zwa u guda. U linga ha u flhaflhuvha hu thusa kha u wana n»ila dza u<br />

thusa kana kha u »ivha thuso i flo»eaho kana dzilafho. I shuma u thusa u sedzulusa ndivho ya<br />

Mbekanyamushumo ya u Guda kana u wanulusa uri ndi ngani vhugudi vhu songo bvela phan»a. Izwi zwi tshi<br />

itelwa u vhona arali hu tshi nga flo»ea thuso.<br />

U linga ha fomathivi<br />

U linga hu¿we na hu¿we hune ha shumisiwa kha u øea mugudi muvhigo hu bveledza phan»a ndivho ya<br />

fomathivi. U linga ha fomathivi ndi tshipi»a tshihulwane tsha vhugudisi na vhugudi. Tshi langa na u tikedza<br />

maitele a vhugudi. Zwigwada zwoflhe zwi shumisa holwu lushaka lwa u linga u kona u wana n»ivho nga ha<br />

mvelaphan»a ya vhagudi. Mivhigo i fhaflaho ndi tshipi»a tsha ndeme tsha u linga ha fomathivi.<br />

U linga ha sumathivi<br />

Musi u linga hu tshi shumiswa kha urikhoda khaflhulo ya vhukoni kana kushumele kwa mugudi, i bveledza<br />

ndivho ya sumathivi. U linga ha sumathivi hu øea tshifanyiso tsho fhelelaho nga vhukoni ha mugudi kana<br />

mvelaphan»a ya mugudi kha tshifhinga tsho øewaho. U linga ha sumathivi hu nga itea mafheloni a ngudo,<br />

tshipi»a tsha ngudo, kha tshifhinga tsho øewaho tsha u guda, theme, simesita kana ¿waha wa u guda. U linga<br />

ha sumathivu hu fanela u pulaniwa nahone zwishumiswa na n»ila dza u linga zwo fhambanaho zwi tea u<br />

shumisiwa u itela uri vhagudi vha kone u sumbedza vhukoni.<br />

62


U LINGA HU TEA U VHA HANI NA U ITA MINI<br />

U linga hu tea u:<br />

■ pfesesiwa nga vhagudi na tshitshavha nga vhu»alo;<br />

■ vha khagala kha zwine ha flo»a;<br />

■ vha na vhuvangani na vhugudisi na vhugudi;<br />

■ vha ho »isendekaho nga maitele o dzulaho o vhewa a Maimo a u Linga;<br />

■ tendela khonadzeo dzo flan»avhuwaho dza u guda ha vhagudi;<br />

■ tevhela kupfesesele kwa mugudi na u flanganedzea;<br />

■ tendelana na nzulele dzo fhambanaho;<br />

■ shumisa zwishumiswa zwo fhambanaho; na<br />

■ shumisa ngona dzo fhambanaho.<br />

KULINGELE<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

U lingwa ha kushumele kwa vhagudi nga mudededzi vhu tea u fulufhedzea nga maan»a. Izwi zwi tshi amba uri<br />

khaflhulo ya mudededzi kha vhukoni ha vhagudi i tea u angaredzea zwifhinga zwo fhambanaho, zwi lingwaho<br />

zwo fhambanaho na vha sedzaho mushumo wa mugudi. Khaflhulo i shumiswaho musi hu tshi lingiwa i tea u<br />

sumbedza vhuhulu ha u shumisea. Izwi zwi amba uri khaflhulo i tea u itiwa ho sedzwa zwipi»a zwa u guda<br />

zwe zwa lingiwa.<br />

Ngauri u linga hu¿we na hu¿we a si hune ha nga shumisea na u fhulufhedzea tshoflhe nga hone huøe, tsheo nga<br />

ha mvelaphan»a ya mugudi i tea u »isendeka kha u linga hu fhiraho huthihi. Hoyu ndi mulayo u tikedzaho kha<br />

u linga ha tshifhinga tshoflhe. U linga ha tshifhinga tshoflhe ndi n»ila ine tsheo yaho ya »itika nga n»ila nnzhi<br />

dzo fhambanaho dza nyito dza u linga na zwiwo zwi bvelelaho nga zwifhinga zwo fhambanaho kha maitele<br />

oflhe a u guda. U linga ha tshifhinga tshoflhe hu kwama nyito dza u linga dza vhukati ha ¿waha woflhe hu tshi<br />

khou shumiswa ngona dzo fhambanaho dza u linga, sa dzithesite, milingo, thandela na mishumo yo øewaho. U<br />

linga ha u toumba, ha u touwala na ha u ita ho katelwa henefha.Vhuflanzi ha mishumo ho fhambanaho vhune<br />

vhagudi vha vhu bveledza sa tshipi»a tsha maitele a u linga ha tshifhinga tshoflhe zwi kuvhanganywa kha<br />

phothifo⁄io. Thero dzo fhambanaho dzi na flho»ea dzo fhambanaho kha uri ndi zwifhio zwine zwa fanela u vha<br />

nga ngomu ha phothifo⁄io. Hezwi zwi ambiwa ngazwo kha Tsumbedzi ya Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />

U linga ha tshifhinga tshoflhe hu bvelela ngomu ki⁄asini na tshikoloni nahone hu livha kha maitele a sa gumi<br />

ane u linga ha dzhenelela kha maitele a vhugudisi na vhugudi. Vhagudisi vha kona u »ivha vhagudi nga kha u<br />

gudisa ha »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we, nga kha u vhudzisa mbudziso na u sedza vhagudi vha tshi shuma nga tshavho.<br />

U linga ha tshifhinga tshoflhe hu tea u shumiswa hoflhe kha zwipi»a zwa kharikhu⁄amu zwine zwa lingea<br />

zwavhu»i nga thesite dza untou waliwa na mishumo yo øea mushumo une vha u ita vhe vhoflhe na izwo zwine<br />

zwa lingea zwavhu»i nga u shumisa dzi¿we ngona, sa nga nyito, u shumisa vhuflanzi ha zwo tou amba zwa<br />

vhugudi.<br />

63


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

NGONA DZA U LINGA<br />

U linga ha vhuøe<br />

Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga zwi khagala. Vhagudi vha »ivha zwi lavhelelwaho khavho. Vhagudi<br />

vha kona, u dzhenelela vhukuma, nga u »ilinga vhone vhaøe, kha mushumo wa ‘phan»a’ha u linga’ musi<br />

mudededzi a sa athu u ita ndingo ya u fhedzisa. Tsedzuluso kha mushumo wa ene muøe ndi tshipi»a tsha<br />

ndeme kha u guda.<br />

U linga ha thanga-ya-murole<br />

U linga ha thanga ya-murole, hu tshi shumiswa mutevhe wa u sedzulusa kana rubiriki, zwi thusa vhoflhe<br />

vhagudi vhane mushumo wavho wa khou lingiwa na vhane vha khou ita mushumo wa u linga. U thusana kha<br />

u pfesesa zwishumiswa zwa u linga zwi fhafla vhagudi uri vha kone u vhona ndeme ya mishumo ya vhone<br />

vhaøe na ya vha¿we.<br />

U linga tshigwada<br />

U kona u shuma zwavhu»i u kha zwigwada ndi i¿we Mvelelo-Nyangaredzi. U linga mushumo wa tshigwada<br />

zwi katela u sedza vhuflanzi vhu sumbedzaho uri vhagudi kha tshigwada vha khou shumisana, thusana,<br />

kovhekana mushumo na u flanganya thuso ya mu¿we na mu¿we zwa ri øea tshibveledzwa tshithihi tshi<br />

lingeaho. U lingwa ha tshigwada hu sedza kha maitele khathihi na tshibvedzwa. Hu katela u linga zwikili zwa<br />

matshilisano na u langa tshifhinga, u langa tshishumiswa na dziphambano vhukati ha tshigwada khathihi na zwi<br />

bveledzwaho nga tshigwada.<br />

NGONA DZA U KUVHANGANYA VHU◊ANZI HA U LINGA<br />

Hu na n»ila nnzhi dza u kuvhanganya vhuflanzi ha u linga. Dzi¿we dzadzo dzi ambiwa ngadzo hafha fhasi.<br />

U linga ho »isendekaho nga u tou sedza<br />

Ngona ya u linga ha u tou sedza hu vha hu sa tou vha na tshivhumbeo tshihulwane hone hu tendela uri ri<br />

rikhode tshaka dzo fhambanaho dza vhuflanzi kha vhagudi vho fhambanaho nga zwifhinga zwo fhambanaho.<br />

Lushaka holwu lwa u linga kanzhi lu »isendeka nga mishumo i flo»aho vhagudi vha tshi shumisana na vha¿we<br />

u itela u swikelela thandululo kana tshibveledzwa tshithihi. U linga nga u sedza hu tea u vha na ndivho nahone<br />

hu tea u itiwa hu na thuso yo teaho ya zwishumiswa zwa u linga nga u tou sedza.<br />

64


U linga ho »isendekaho nga thesite<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

U linga ho »isendekaho nga thesite hu vha ho dzudzanyiwa zwavhu»i nahone hu ita zwauri mudededzi a kone<br />

u kuvhanganya vhuflanzi ha vhagudi vhoflhe, nga n»ila i fanaho nahone nga tshifhinga tshithihi. U linga ha<br />

lushaka holu hu bveledza vhuflanzi ha u guda vhu no khwaflhisiwa nga maraga dzo tou randelwaho kana<br />

tshikoro. Thesite na milingo arali zwa shumisiwa zwavhu»i zwo dzula zwi zwone zwipi»a zwa ndeme zwa<br />

kharikhu⁄amu ngauri zwi øea vhuflanzi havhu»i ha uri ho gudwa mini.<br />

U linga ho µisendekaho nga mushumo wo øewaho<br />

Ngona ya u linga yo »isendekaho nga mushumo wo øewaho kana ngona ya u linga vhukoni ha u ita izwi ho<br />

livha kha u sumbedza uri vhagudi vha kona u shumisa zwikili na n»ivho zwe vha zwi guda kha nzulele dzi<br />

songo »oweleaho kana kha nzulele ya nn»a ha ki⁄asi. U linga vhukoni ha u ita hu dovha ha katela zwipi»a zwa<br />

u tou ita zwa thero, u sumbedza n»ila ine vhagudi vha nga shandukisa zwine vha tou zwi vhala zwa vha nyito<br />

ngayo. N»ila, maimo kana milayo zwine ngazwo mushumo wa »o lingiwa, u flalusiwa kha ruburiki kana<br />

mutevhe wa u sedzulusa zwa mushumo wo øewaho, zwi thusa mudededzi u shumisa khaflhulo ine ya sumbedza<br />

zwikili kha u linga kushumele kwa mugudi mu¿we na mu¿we.<br />

U RIKHODA NA U VHIGA<br />

U rikhoda na u vhiga zwi kwama uri ri laula hani zwibveledzwa zwo kuvhanganywaho nga tshifhinga tsha u<br />

linga uri ri »o kona u ela nga n»ila yavhu»i na u »ivhadza nga n»ila yo teaho nahone i pfalaho.<br />

Ngona dza urikhoda<br />

Hu na n»ila dzo fhambanaho dza urikhoda. Kanzhi zwi a kon»a u fhambanya ngona dza urikhoda kha ngona<br />

dza u ela mushumo wa mugudi.<br />

Dzi tevhelaho ndi tshaka dzo fhambanaho dza zwishumiswa zwa urikhoda:<br />

■ zwikalo zwa u pima<br />

■ mitevhe ya mushumo kana mitevhe ya u sedza ngayo; na<br />

■ rubiriki<br />

I¿we na i¿we i khou ambiwa nga hayo hafha fhasi:<br />

Zwikalo zwa u pima<br />

Zwikalo zwa u pima ndi maitele ma¿we na ma¿we a u lulamisa, hune tshiga (sa A kana B) kana maraga(sa<br />

5/10 kana 50%) zwa flalutshedzwa nga vhu»alo u flumanya zwikoro zwo ombedzelwaho kha u flalutshedza<br />

65


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

vhukoni ho lavhelelwaho u swikelela kha zwikoro izwo. ◊halutshedzo ndi yone khulwane u fhirisa zwikoro<br />

zwo ombedzelwaho kha maitele a u funza na vhugudisi sa izwi zwi tshi kona u bvisela khagala kha vhagudi<br />

muhumbulo wa zwe vha swikelela khazwo na u øea zwe vha balelwa u zwi swikelela. Kululamisele kwa kale,<br />

kwo vha ku tshi shumisa tshikalo tsha u ela hu si na na u flalutshedza ha vhukoni ho lavhelelwaho, nga nflhani<br />

ha zwenezwo zwo vha zwi sa tou leluwa u vhona hune vhagudi vha konesa kana u balelwa hone zwi tshi<br />

yelana na mvelelo dzi lavhelelwaho. Tshikalo tsha zwiga zwa rathi tshi shumiswa kha Tshitatamennde tsha<br />

Kharikhu⁄amu ya Lushaka ya Gireidi 10 – 12(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo).<br />

Mitevhe ya mushumo kana mitevhe ya u sedza ngayo<br />

Mitevhe ya mushumo kana mitevhe ya u sedza ngayo i na zwitatamennde zwifluku zwi flalusaho kushumele kwo<br />

lavhelelwaho kha mushumo wo øewaho. Musi tshitatamennde tshi re kha mitevhe ya mushumo tshi tshi<br />

vhonala sa tsho swikelwaho nga mugudi nga tshifhinga tsha mushumo, tshi vhewa luswayo lwa uri tsho<br />

swikelwa zwitatamennde zwoflhe zwe zwa vhewa luswayo lwa uri zwo swikelelwa kha mutevhe (sa maitele e a<br />

kona u swikelwa) zwi flalusa kushumele kwa mugudi. Mitevhe ya u sedza i shuma vhukuma kha nyito dza u<br />

linga dza thangana ya murole na dza tshigwada.<br />

Rubiriki<br />

Ndi flhanganyiso ya khoudu dza u pima na flhalutshedzo dza maimo. Dzi na maimo a aluwaho nga u sielisana a<br />

re na muelo wo øewaho dzi flalusaho maimo o fhambanaho a kushumele kwo flanganedziwaho kha bennde ya<br />

khoudu i¿we na i¿we. Rubiriki i flo»a uri mudededzi a »ivhe tshoflhe zwine zwa khou flo»iwa nga mvelelo.<br />

Rubiriki i nga vha ya u angaredza i øeaho maimo a flo»eaho nga u angaredza, kana i nga vha ya u linga zwipi»a<br />

zwifluku zwa mushumo, i øeaho tshifanyiso tshi re khagala tsha mbonalo dzi vhonalaho dzi vhumbaho<br />

tshishumiswa tsha u linga, kana dzi nga flanganya dzoflhe. Tsumbedzi ya Tsumbamushumo ya u Guda i øea<br />

tsumbo dza rubiriki zwi tshi ya nga dzithero.<br />

U ola rubiriki, mudededzi u tea u dzhia tsheo:<br />

■ Ndi dzifhio mvelelo dzo livhiwaho khadzo?<br />

■ Ndi Maimo a u Linga afhio e mushumo wa livha khao?<br />

■ Ndi vhufhio vhuflanzi vhune ha fanela u kuvhanganyiwa?<br />

■ Ndi zwipi»a zwifhio zwa mushumo zwine zwa tea u lingiwa?<br />

■ Ndi zwifhio zwi¿we zwishumiswa zwa u linga zwo fhambanaho zwo lugelaho tshipi»a tshi¿we na tshi¿we<br />

tsha mushumo(sa maitele na tshibveledzwa)?<br />

■ Ndi ndivho ifhio ine ya tea u bvela khagala?<br />

■ Ndi zwikili zwifhio zwine zwa tea u shumisiwa nahone ndi vhukando vhufhio vhune ha tea u dzhiwa?<br />

■ Hu na u konadzea hungafhani kha u bvisela muhumbulo wa ene muøe, vhu»i kana maime kha mushumo<br />

66


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

wo øewaho nahone ndi zwifhio zwine zwa fanela u lingwa nahone hani?<br />

■ uri hu nga shumiswa rubiriki nthihi naa kha Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga zwa mushumo kana<br />

mushumo wo øewaho u nga flo»a rubiriki nnzhi naa?<br />

■ Ndi rubiriki nngana dzine dza nga flo»ea kha mushumo wo øewaho.<br />

Ndi zwa ndeme uri mudededzi a ambe nga ha rubiriki kana dzirubiriki na vhagudi musi vha sa athu thoma<br />

mushumo u lavhelelwaho. Rubiriki i livhisa kha zwoflhe u guda na vhukoni ya dovha ya vha tshishumiswa<br />

tshihulwane tsha u »ilinga ha vhagudi.<br />

U vhiga vhukoni na vhuswikeleli<br />

U vhiga vhukoni na vhuswikeleli zwi »ivhadza vhoflhe vhane vha kwamea nga/kana u vha na dzangalelo kha u<br />

bvela phan»a ha mugudi. Musi vhuflanzi ho no kuvhanganywa na u flalutshedzwa, vhadededzi vha tea urikhoda<br />

vhuswikeleli ha mugudi. U linga ha sumathivi hu fushaho hu fanela u itwa uri muvhigo u kone u bvisa<br />

tshitatamennde nga ha maimo a vhuswikeleli ha mugudi.<br />

Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 tsho flanganedza tshikalo tsha zwiga<br />

zwa rathi zwa vhuswikeleli. Tshikalo itshi tshi imelelwa nga nyolo i re afha fhasi:<br />

Thebulu 4.1 Tshikalo tsha vhukoni tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12<br />

(Bu»o ›a u Guda ›a Nyangaredzo)<br />

Khoudu ya ◊halutshedzo dza Vhukoni % Maraga<br />

u Pima<br />

6 Vhuswikeleli ha nflhesa 80-100<br />

5 Vhuswikeleli ha nflha 60-79<br />

4 Vhuswikeleli vhu fushaho 50-59<br />

3 Vhuswikeleli ho linganelaho 40-49<br />

2 Vhuswikeleli ho linganelahonyana 30-39<br />

1 Vhuswikeleli vhu songo linganelaho 0-29<br />

◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI HA THERO<br />

U thusa kha muelo wa vhuswikeleli ha Mvelelo dza u Guda kha gireidi ya 10 u swika 12, vhukoni ha thero ho<br />

flalusiwa u itela u fhambanya zwi lavhelelwaho kha dzigireidi kha zwine vhagudi vha tea u »ivha na u kona u<br />

swikela. Maimo a rathi a vhukoni o flalusiwa kha theo i¿we na i¿we kha gireidi i¿we na i¿we. ◊haluso idzo dzi<br />

»o thusa vhadededzi kha u linga vhagudi na u vha vhea kha phimo yo teaho. ◊haluso dzi nweledza zwe zwa<br />

buliwa nga vhu»alo kha Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga dza øea mbonalo dzi fhambanyaho dzi<br />

vheaho vhukoni kha phimo yo tiwaho. Maimo a vhukoni o fhambanaho na bennde dza gumo-fulu dzi<br />

tshimbilelanaho nao zwo sumbedzwa kha Thebulu ya 4.1<br />

67


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Zwi tshi yelana na maitele a u linga ha mvelelo-ndivhanywa, u linga hoflhe, zwi tshi katela u linga ha tshikoloni<br />

na ha nn»a, zwi tea u dzhiela nflha kulingele kwo no shumisa flho»ea. Maraga dzi nga shumiswa kha u ela<br />

mi¿we mishumo yo øewaho ya u linga, hone mushumo u tea u lingiwa hu tshi khou shumiswa rubiriki, hu si u<br />

sokou topola phindulo dzone ha øewa maraga zwi tshi ya nga uri ndi hungana ho topoliwaho. Tshitatamennde<br />

tsha vhukoni tsha thero tshi flalusa zwikili, ndivho, maime na vhu»i zwiflukusa zwine mugudi a tea u zwi<br />

sumbedza kha u swikela vhuimo vhu¿we na vhu¿we ha tshikalo tsha u pima.<br />

Musi mugudisi/mulingi a tshi lugisela mushumo wa u linga kana mbudziso u fanela u vha na vhuflanzi uri<br />

mushumo/mbudziso zwi vhe zwo livhanywa na tshite¿wa tshi¿we tsha mvelelo yo teaho u lingwa. Maimo a u<br />

Linga o teaho a tea u shumiswa kha u bveledza rubiriki ya u linga mushumo kana u vhudzisa mbudziso.<br />

◊halutshedzo i tea u bvela khagala kha uri ndi maimo maflukusa afhio ane a tea u swikelwa kha lushaka lu¿we<br />

na lu¿we kha tshikalo tsha u pima.<br />

◊halutshedzo dza vhukoni dza thero iyi dzo nambatedzwa mafheloni a ndima iyi.<br />

U PFUKISELA KHA MUROLE WA PHANA<br />

U pfukisela kha murole wa phan»a kha vhuimo ha Gireidi ya 10 na Gireidi ya 11 zwi »o »isendeka kha u<br />

lingiwa ha ngomu tshikoloni fhedzi, fhedzi hu fanela u vha hu tshi tevhelwa milayo i shumiswaho kha<br />

◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudi-Mvelaphan»a. ◊ho»ea, milayo, milayo ya flhanganyo, u pfukisela kha murole<br />

wa phan»a ha thendelano zwi bviselwa khagala kha ⁄i¿walo ⁄a Qualifications and Assessment Policy<br />

Framework for Grade 10 – 12 (General).<br />

ZWINE GARA◊A DZA MUVHIGO DZA TEA U VHONALISA ZWONE<br />

Hu na n»ila nnzhi dza u vhumba garafla ya u vhiga, fhedzi zwi re zwa khwine ndi zwa musi i tshi tou vha garafla<br />

i pfalaho tenda zwoflhe zwi flo»eaho khayo zwihulwane zwi ngomu. Garafla dza u vhiga dzi fanela u dzhenisa<br />

mafhungo oflhe nga u angaredza a sumbedzaho mvelelo dza mugudi hu tshi katelwa zwi tevhelaho.<br />

■ vhukoni kha u guda zwi tshi yelana na mvelelo;<br />

■ maan»a a mugudi;<br />

■ thuso i flo»eaho kana yo øewaho he zwa tea;<br />

■ n»ivhadzo yo teaho nga ha kushumele kwa mugudi kwa murahu na flho»ea dza dzithero; na<br />

■ mvelaphan»a ya kualutshele kwa mugudi kha u guda hawe u guda.<br />

Nga u tou »adzisa, garafla dza u vhiga dzi tea u angaredza mafhungo nga ha zwi tevhelaho:<br />

■ dzina ⁄a tshikolo;<br />

■ dzina ⁄a mugudi;<br />

■ gireidi ya mugudi;<br />

■ ¿waha na khala-¿waha;<br />

68


■ tsaino ya mubebi kana muthusi;<br />

■ tsaino ya mudededzi na ya flhoho ya tshikolo;<br />

■ »uvha;<br />

■ »uvha ⁄a u vala na u vula tshikolo;<br />

■ tshiflemmbe tsha tshikolo; na<br />

■ madzhenele a tshikolo a mugudi.<br />

U LINGA HA VHAGUDI VHA RE NA ZWITHITHISI U GUDANI<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

Mulingo na u linga zwa vhagudi vho flanganaho na zwithithisi siani ⁄a zwipfi na mira»o ya muvhili, kana vha re<br />

na vhuhole siani ⁄a u guda, zwi µo itiwa zwi tshi yelana na ngona dzi yelanaho na zwine vha vha zwone sa zwe<br />

zwa vheiswa zwone kha ⁄i¿walo ⁄a Qualifications and Assessment Policy framework for Grades 10 – 12 (Buµo<br />

⁄a Nyangaredzo) sa musi ⁄i na vhushaka na vhagudi vho flanganaho na zwithithisi siani ⁄a vhugudi. Kha vha<br />

sedze White Paper 6 nga ha “Special Needs Education: Building an Inclusive Education and Training<br />

System”.<br />

69


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI DZA LUAMBO LWA HAYANI<br />

K T<br />

70<br />

Gireidi ya 10<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

6 80-100 %<br />

Vhuswikeleli ha<br />

nflhesa<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ha nflhesa a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa e na vhu»ifulufheli,<br />

nga n»ila i sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />

flumekana ha mihumbulo; sumbedza u dzhiela<br />

nzhele ho bveledzeaho vhukuma na u shumisa<br />

luambo lu sumbedzaho u humbulela vha¿we na<br />

u flhonifha; thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u<br />

itela u »ivha, u wana ¿wongo, u sengulusa na u<br />

flalutshedza mafhungo kha ndivho nnzhi dzo<br />

fhambanaho; shumisa luambo nga n»ila yavhu»i<br />

vhukuma i elelaho nahone i sumbedzaho<br />

vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />

fhambanaho.<br />

■ »ivha, wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />

zwibveledzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />

vhu»ifulufheli na i vhuyedzaho musi a tshi vhala<br />

na u flalela; sumbedza u pfesesa hu re khagala a<br />

dovha a kona u amba o khwaflhisa na u imelela<br />

vhukuma kuhumbulele kwawe; vhalela nflha nga<br />

n»ila i elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa a tshi<br />

sumbedza vhukoni ha nflhesa; sumbedza u<br />

humbulela vha¿we kha zwi yelanaho na<br />

kuvhonele na mvelele zwo fhambanaho na zwa<br />

vha¿we.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ha nflhesa a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa e na vhu»ifulufheli<br />

nga n»ila i sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />

flumekana ha mihumbulo nahone i bvelaho<br />

phan»a; sumbedza u dzhiela nzhele ha tshiimo<br />

tsha nflha na u shumisa luambo lu sumbedzaho u<br />

humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />

nga n»ila ya vhudzivha u itela u wana ¿wongo,<br />

u sengulusa u sedzulusa, na u flalutshedza<br />

mafhungo kha ndivho nnzhi dzo fhambanaho;<br />

shumisa luambo nga n»ila i elelaho nahone i<br />

sumbedzaho vhupfiwa a tshi sumbedza vhukoni<br />

ha nflhesa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />

fhambanaho.<br />

■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa, na u<br />

flalutshedza zwibveledzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />

vhu»ifulufheli na i vhuyedzaho musi a tshi vhala<br />

na u flalela; sumbedza u pfesesa hu fushaho a<br />

dovha a kona u amba o khwaflhisa na u imelela<br />

vhukuma kuhumbulele kwawe; vhalela nflha nga<br />

n»ila i elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa zwa<br />

tshiimo tsha nflha vhukuma; sumbedza u<br />

humbulela vha¿we zwi tshi yelana na kuvhonele<br />

na mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ha nflhesa a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa e na vhu»ifulufheli<br />

nga n»ila i sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />

flumekana ha mihumbulo i sa shanduki nahone i<br />

bvelaho phanµa; sumbedza u dzhiela nzhele ha<br />

tshiimo tsha nflha na u shumisa luambo lu<br />

sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />

thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />

wana ¿wongo, u sengulusa u sedzulusa na u<br />

flanganya mafhungo kha ndivho nnzhi dzo<br />

fhambanaho; shumisa luambo nga n»ila i<br />

elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa a tshi<br />

sumbedza vhukoni ha nflhesa kha nzulele dza<br />

vhudavhidzani dzo fhambanaho.<br />

■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa, na u flanganya<br />

zwibveledzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />

vhu»ifulufheli nahone i re na vhutsila musi a tshi<br />

vhala na u flalela; sumbedza u pfesesa ho dzikaho a<br />

dovha a kona u amba o khwaflhisa na u tikedza<br />

vhukuma kuhumbulele kwawe nga n»ila i<br />

kholwisaho; vhalela nflha nga n»ila i elelaho na i<br />

sumbedzaho vhupfiwa zwa tshiimo tsha nflha<br />

vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we zwi tshi<br />

yelana na kuvhonele na mvelele zwinzhi zwo<br />

fhambanaho vhukuma zwa vha¿we.<br />

71


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

72<br />

6 80-100 %<br />

Vhuswikeleli ha<br />

nflhesa<br />

(I bvela phan»a)<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene<br />

muøe zwi sumbedzaho u lunzhedzana, u<br />

flumekana ha mihumbulo na vhuronwane; ¿wala<br />

zwi tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo,<br />

ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo<br />

fhambanaho zwa zwibveledzwa; vhekanya<br />

mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />

nga n»ila i bvelaho phan»a, ya u kwengweledza<br />

nahone i re na vhusiki a dovha a sumbedza<br />

tshitaila tsha vhuøe tshi bvelelaho; vhalulula na<br />

u sedzulusa mushumo wa u ¿wala hu si na u<br />

thusiwa u itela khwinifhadzo.<br />

■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo hu na vhu»ifulufheli nahone hu na u<br />

aluwa siani ⁄a u shumisa nga vhuronwane;<br />

»ivha, wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />

phambano dzo dzumbamaho kha flhalutshedzo<br />

na mishumo ya maipfi na zwivhumbeo zwa<br />

maipfi; »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />

shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />

fhambanaho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />

luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe na u bveledza<br />

tshitaila; sumbedza vhukoni ha nflhesa ha u<br />

shumisa phen»a-luambo na »ivha-ipfi.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene muøe,<br />

zwi sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo na hone nga vhuronwane; ¿wala zwi<br />

tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo,<br />

ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho<br />

zwa zwibveledzwa nga n»ila i vhuyedzaho;<br />

vhekanya mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele<br />

kwawe nga n»ila i bvelaho phan»a, ya u<br />

kwengweledza nahone i re na vhusiki, a tshi<br />

sumbedza vhuflanzi vhu re khagala ha tshitaila tsha<br />

ene muøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa<br />

u ¿wala hu si na u thusiwa u itela khwinifhadzo<br />

khulwane.<br />

■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo hu na vhu»ifulufheli nahone nga<br />

vhuronwane nahone nga n»ila i leluwaho; wana<br />

¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u flalutshedza<br />

phambano dzo dzumbamaho dza flhalutshedzo<br />

na mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />

maipfi; µivha, sengulusa, sedzulusa na u<br />

shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />

fhambanaho kha n»ivho dza kushumisele kwa<br />

luambo kwa µuvha ⁄inwe na ⁄inwe na u bveledza<br />

tshitaila; sumbedza vhukoni ha nflhesa ha u<br />

shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza nga maitele a sa shanduki kha<br />

zwibveledzwa zwa ene muøe, zwi sumbedzaho u<br />

lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo nahone<br />

nga vhuronwane; ¿wala zwi tshi yelana na vha<br />

flanganedzaho mafhungo, ndivho, zwivhumbeo na<br />

nyimele zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa nga<br />

vhutsila; vhekanya mihumbulo na zwi tikedzaho<br />

kuvhonele kwawe nga n»ila i bvelaho phan»a, ya u<br />

kwengweledza nahone i re na vhusiki, a tshi<br />

sumbedza tshitaila tsha ene muøe tshi re khagala;<br />

vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u ¿wala hu<br />

si na u thusiwa u itela u bvisa zwibveledzwa zwo<br />

sikwaho zwavhu»i.<br />

■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo hu na vhu»ifulufheli nahone nga<br />

vhuronwane nahone nga n»ila i leluwaho; wana<br />

nwongo, sengulusa, sedzulusa na u flalutshedza<br />

phambano dzo dzumbamaho kha flhalutshedzo<br />

na mushumo zwa ipfi na zwivhumbeo zwa ipfi;<br />

µivha, sengulusa, sedzulusa na u shumisa<br />

zwivhumbi zwa mafhungo zwo fhambanaho zwi<br />

kon»aho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />

luambo kwa »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we na u bveledza<br />

tshitaila tshi kon»aho; sumbedza vhukoni ha<br />

nflhesa ha u shumisa phen»a- luambo na »ivhaipfi.<br />

73


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

74<br />

5 60-79 %<br />

Vhuswikeleli ha nflha<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ha nflha a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />

sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo e na vhu»ifulufheli tshifhinga<br />

tshinzhi; sumbedza u dzhiela nzhele hu aluwaho<br />

na u shumisa luambo lu sumbedzaho u<br />

humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />

nga n»ila ya vhudzivha u itela u »ivha, u wana<br />

¿wongo, u sengulusa na u flalutshedza mafhungo<br />

kha ndivho dzo fhambanaho; shumisa kanzhi<br />

luambo nga n»ila i elelaho nahone i sumbedzaho<br />

vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />

fhambanaho.<br />

■ »ivha, wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />

zwibveledzwa tshifhinga tshinzhi e na<br />

vhu»ifulufheli musi a tshi vhala na u flalela;<br />

amba o khwaflhisa na u tikedza kuvhonele<br />

kwawe kwa zwithu nga n»ila i sumbedzaho u<br />

pfesesa; vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na<br />

u bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila yavhu»i<br />

vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we kha<br />

zwi yelanaho na kuvhonele na mvelele zwo<br />

fhambanaho zwa vha¿we.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ha nflha a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa, nga n»ila i<br />

sumbedzaho vhu»ifulufheli, u lunzhedzana na u<br />

flumekana ha mihumbulo; sumbedza u dzhiela<br />

nzhele ho bveledzeaho na u shumisa luambo lu<br />

sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />

thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />

wana ¿wongo, u sengulusa, u sedzulusa na u<br />

flalutshedza mafhungo kha ndivho dzo<br />

fhambanaho; shumisa kanzhi luambo nga n»ila i<br />

elelaho nahone i sumbedzaho vhupfiwa kha<br />

nzulele dza vhudavhidzani dzo fhambanaho.<br />

■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u<br />

flalutshedza e na vhu»ifulufheli nahone nga n»ila<br />

i vhuyedzaho musi a tshi vhala na u flalela;<br />

sumbedza u pfesesa nga n»ila yavhu»i nahone a<br />

dovha a amba o khwaflhisa na u imelela<br />

kuvhonele kwawe kwa zwithu nga n»ila i re<br />

khagala; vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na<br />

u bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila yavhu»i<br />

vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we zwi<br />

tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />

fhambanaho na zwa vha¿we.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ha nflha a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i bvelaho<br />

phan»a i sumbedzaho vhu»ifulufheli, u<br />

lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo;<br />

sumbedza u dzhiela nzhele ho bveledzeaho<br />

zwavhu»i na u shumisa luambo lu sumbedzaho<br />

u humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />

nga n»ila ya vhudzivha u itela u wana ¿wongo,<br />

u sengulusa, u sedzulusa na u flanganya<br />

mafhungo kha ndivho nnzhi dzo fhambanaho;<br />

shumisa kanzhi luambo nga n»ila i elelaho<br />

nahone i sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />

vhudavhidzani dzo fhambanaho.<br />

■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u<br />

flanganya mafhungo e na vhu»ifulufheli nahone<br />

nga n»ila i vhuyedzaho musi a tshi vhala na u<br />

flalela; sumbedza u pfesesa huhulwane, a dovha<br />

a amba o khwaflhisa na u imelela kuvhonele<br />

kwawe kwa zwithu nga nµila i re khagala;<br />

vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na u<br />

bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila yavhu»i<br />

vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we zwi<br />

tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwinzhi<br />

zwo fhambanaho vhukuma na zwa vha¿we.<br />

75


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

76<br />

5 60-79 %<br />

Vhuswikeleli ha nflha<br />

(I bvela phan»a)<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwi<br />

sumbedzaho kanzhi mushumo wa ene muøe, zwi<br />

sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo nahone hu na vhuronwane ho<br />

fhungudzeaho; ¿wala zwi tshi yelana na vha<br />

flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />

zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

zwibveledzwa; vhekanya mihumbulo na zwi<br />

tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila i bvelaho<br />

phan»a, ya u kwengweledza nahone i re na<br />

vhusiki a dovha a sumbedza vhuflanzi ha<br />

tshitaila tsha ene muøe tshi bvelelaho; vhalulula<br />

na u sedzulusa mushumo wa u ¿wala hu si na u<br />

thusiwa tshifhinga tshinzhi u itela khwinifhadzo.<br />

■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo hu na u aluwa siani ⁄a u zwi shumisa<br />

nga vhuronwane na nga n»ila i sumbedzaho<br />

vhu»ifulufheli; »ivha, wana ¿wongo, sengulusa<br />

na u flalutshedza tshifhinga tshinzhi phambano<br />

dzi dzumbamaho vhukati ha flhalutshedzo na<br />

mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />

maipfi; »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />

shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />

fhambanaho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />

luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe na u bveledza<br />

tshitaila tshifhinga tshinzhi; sumbedza vhukoni<br />

huvhuya vhukuma ha u shumisa phen»a-luambo<br />

na »ivha-ipfi.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

■ bveledza tshifhinga tshinzhi zwibveledzwa zwa<br />

ene muøe zwi sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />

flumekana ha mihumbulo nahone nga<br />

vhuronwane musi a tshi ¿wala na u øekedza<br />

zwibveledzwa; ¿wala zwi tshi yelana na vha<br />

flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />

zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

zwibveledzwa; vhekanya mihumbulo na zwi<br />

tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila i bvelaho<br />

phan»a ya u kwengweledza na vhusiki a tshi<br />

khou sumbedza vhuflanzi ha tshitaila tsha ene<br />

muøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u<br />

¿wala hu si na u thusiwa tshifhinga tshinzhi u<br />

itela khwinifhadzo.<br />

■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo e na vhu»ifulufheli nahone hu na u<br />

aluwa siano ⁄a u zwi shumisa nga vhuronwane;<br />

wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />

phambano dzo dzumbamaho vhukati ha<br />

flhalutshedzo na mishumo zwa maipfi na<br />

zwivhumbeo zwa maipfi tshifhinga tshinzhi;<br />

sengulusa, sedzulusa na u shumisa zwivhumbi<br />

zwa mafhungo zwo fhambanaho kha ndivho dza<br />

kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄inwe na<br />

⁄inwe na kha u bveledza tshitaila tshifhinga<br />

tshinzhi; sumbedza vhukoni havhu»i vhukuma<br />

ha u shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene muøe<br />

zwi sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo nahone nga vhuronwane; ¿wala zwi<br />

tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo, ndivho,<br />

nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

tshibveledzwa nga n»ila i vhuyedzaho; vhekanya<br />

mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />

nga n»ila i bvelaho phan»a ya u kwengweledza na<br />

ya vhusiki, a tshi khou sumbedza vhuflanzi ha<br />

tshitaila tsha ene muøe; sedzulusa na u vhalulula<br />

mushumo wa u ¿wala hu si na u thusiwa a tshi<br />

sumbedza u khwinifhadza huhulwane.<br />

■ pfesesa na u shumisa milayo ya zwivhumbi zwa<br />

luambo nga vhuronwane e na vhu»ifulufheli;<br />

wana ¿wongo, sengulusa sedzulusa, na u<br />

flalutshedza phambano dzo dzumbamaho kha<br />

flhalutshedzo na mushumo wa maipfi na<br />

zwivhumbeo zwa maipfi tshifhinga tshinzhi;<br />

sengulusa, sedzulusa na u shumisa zwivhumbi<br />

zwa mafhungo zwo fhambanaho kha ndivho dza<br />

kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄inwe na<br />

⁄inwe na kha u bveledza tshitaila tshifhinga<br />

tshinzhi; sumbedza vhukoni huvhuya ha u<br />

shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />

77


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

78<br />

4 50-59 %<br />

Vhuswikeleli vhu<br />

fushaho<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu fushaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />

sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo hone e na vhu»ifulufheli hu<br />

flanganedzeaho; sumbedza u dzhiela nzhele hu<br />

flanganedzeaho na u shumisa luambo lu<br />

sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />

thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />

»ivha na u flalutshedzela mafhungo kha ndivho<br />

dzo fhambanaho fhedzi zwi tshi mu kon»ela u<br />

sengulusa na u flalutshedza; shumisa luambo lu<br />

sumbedzaho u elela na u bvisela khagala<br />

vhupfiwa nga n»ila i flanganedzeaho kha nzulele<br />

dza vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ »ivha na u wana ¿wongo kha zwibveledzwa e<br />

na vhu»ifulufheli ho flanganedzeaho musi a tshi<br />

vhala na u flalela hone a vha na vhuleme<br />

vhufluku kha u sengulusa na u flalutshedza<br />

mafhungo; bvisela khagala kuvhonele kwawe<br />

kwa zwithu e na u pfesesa hu flanganedzeaho;<br />

vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na u<br />

khaflhisa na u imelela vhupfiwa nga n»ila i<br />

flanganedzeaho; sumbedza u humbulela vha¿we<br />

kha zwi yelanaho na kuvhonele na mvelele zwo<br />

fhambanaho zwa vha¿we nga n»ila i<br />

flanganedzeaho.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu fushaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />

sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo e na vhu»ifulufheli hu<br />

flanganedzeaho; sumbedza u dzhiela nzhele hu<br />

aluwaho na u shumisa luambo lu sumbedzaho u<br />

humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />

nga n»ila ya vhudzivha u itela u wana ¿wongo<br />

na u sengulusa mafhungo kha ndivho dzo<br />

fhambanaho hone u sumbedza u tima-tima<br />

hufluku musi a tshi sedzulusa na u flalutshedza<br />

mafhungo; shumisa luambo nga n»ila i elelaho<br />

nahone a tshi bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila i<br />

flanganedzeaho kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />

»oweleaho.<br />

■ wana ¿wongo na u sengulusa zwibveledzwa a na<br />

vhu»ifulufheli vhu flanganedzeaho musi a tshi<br />

vhala na u flalela fhedzi a si na vhuflanzi siani ⁄a u<br />

sedzulusa na u flalutshedza mafhungo; sumbedza u<br />

pfesesa havhu»i musi a tshi amba o khwaflhisa na u<br />

imelela kuvhonele kwawe kwa zwithu; vhalela<br />

nflha a tshi sumbedza nyelelo na u bvisela khagala<br />

vhupfiwa nga n»ila i flanganedzeaho; sumbedza u<br />

humbulela vha¿we zwi tshi yelana na kuvhonele<br />

na mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we nga<br />

n»ila i flanganedzeaho.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />

Vhuswikeleli vhu fushaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />

u lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo e na<br />

vhu»ifulufheli; sumbedza u dzhiela nzhele na u<br />

shumisa luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />

vha¿we na u flhonifha; thetshelesa mafhungo kha<br />

ndivho dzo fhambanaho nga n»ila ya vhudzivha u<br />

itela u wana ¿wongo na u sengulusa mafhungo kha<br />

ndivho nnzhi dzo fhambanaho hone a sumbedza u<br />

tima-tima hufluku musi a tshi sedzulusa na u<br />

flanganya mafhungo; shumisa luambo nga n»ila i<br />

elelaho nahone a tshi bvisela khagala vhupfiwa nga<br />

n»ila i flanganedzeaho kha nzulele dza<br />

vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ wana ¿wongo na u sengulusa e na vhu»ifulufheli<br />

vhu flanganedzeaho musi a tshi vhala na u flalela,<br />

hone a sumbedza u sa vha na vhuflanzi musi a tshi<br />

sedzulusa, na u flanganya mafhungo; sumbedza u<br />

pfesesa hu re khagala, musi a tshi amba o<br />

khwaflhisa na u imelela kuvhonele kwawe kwa<br />

zwithu; vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na u<br />

bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila i<br />

flanganedzeaho; sumbedza u humbulela vha¿we zwi<br />

tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />

fhambanaho zwinzhi zwa vha¿we nga n»ila i<br />

flanganedzeaho.<br />

79


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

80<br />

4 50-59 %<br />

Vhuswikeleli vhu<br />

fushaho<br />

(I bvela phan»a)<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa, nga n»ila i<br />

flanganedzeaho i sumbedzaho mushumo wa ene<br />

muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />

mihumbulo nahone nga vhuronwane; ¿wala zwi<br />

tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo,<br />

ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho<br />

zwa zwibveledzwa nga n»ila i flanganedzeaho;<br />

vhekanya mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele<br />

kwa ene muøe nga n»ila i flanganedzeaho, i<br />

dodombedzwaho nahone yo livhaho hone e na<br />

vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na tshitaila tsha ene<br />

muøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u<br />

¿wala a tshi khou thusiwa u itela khwinifhadzo.<br />

■ sumbedza u pfesesa na u shumisa zwivhumbi na<br />

milayo zwa luambo nga vhuronwane vhu<br />

flanganedzeaho; »ivha, wana ¿wongo, sengulusa,<br />

na u flalutshedza flhalutshedzo dzo dzumbamaho<br />

na mishumo na zwivhumbeo zwa maipfi zwo<br />

»oweleaho nga vhuronwane vhu flanganedzeaho;<br />

»ivha, sengulusa, flalutshedza na u shumisa<br />

zwivhumbi zwa mafhungo zwo fhambanaho kha<br />

ndivho dza kushumisele kwa luambo kwa »uvha<br />

⁄i¿we na ⁄i¿we na kha u bveledza tshitaila fhedzi<br />

a tshi ita vhukhakhi vhu re khagala; sumbedza<br />

vhukoni vhu flanganedzeaho ha u shumisa<br />

phen»a-luambo na »ivha-ipfi.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

■ ¿wala na u øekedza nga n»ila i flanganedzeaho<br />

zwibveledzwa zwa ene muøe, zwi sumbedzaho u<br />

lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo nahone<br />

nga vhuronwane; ¿wala zwi tshi yelana vhukuma<br />

na vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />

na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

zwibveledzwa; vhekanya mihumbulo na zwi<br />

tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila i<br />

flanganedzeaho, yo dodombedzwaho, yo livhaho<br />

nahone hu na vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na<br />

tshitaila tsha vhuøe; vhalulula na u sedzulusa<br />

mushumo wa u ¿wala hu na u thusiwa hufluku u<br />

itela khwinifhadzo.<br />

■ shumisa zwivhumbi na milayo zwa luambo nga<br />

nµila ya vhuronwane hu flanganedzeaho; wana<br />

¿wongo, sedzulusa, sengulusa na u flalutshedza<br />

flhalutshedzo na mishumo zwa maipfi na<br />

zwivhumbeo zwa maipfi hu tshi katelwa ma¿we<br />

maipfi a re na flhalutshedzo dzo dzumbamaho hu<br />

na vhuronwane hu flanganedzeaho; µivha,<br />

sengulusa sedzulusa, na u shumisa zwivhumbi<br />

zwo fhambanaho zwa mafhungo kha ndivho dza<br />

kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we na<br />

⁄i¿we na kha u bveledza tshitaila hone a tshi ita<br />

vhukhakhi; sumbedza vhukoni hu<br />

flanganedzeaho ha u shumisa phen»a- luambo na<br />

»ivha-ipfi.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene muøe<br />

nga nµila i flanganedzeaho, zwi sumbedzaho u<br />

lunzhedzana, na u flumekana ha mihumbulo<br />

nahone nga vhuronwane vhukuma; ¿wala zwi tshi<br />

yelana na vha flanganedzaho mafhungo, ndivho,<br />

nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

zwibveledzwa; vhekanya kanzhi mihumbulo na<br />

zwi tikedzaho kuvhonele kwawe kwa zwithu nga<br />

n»ila i flanganedzeaho i re khagala, yo<br />

dodombedzwaho nahone yo livhaho nahone hu na<br />

vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na tshitaila tsha<br />

vhuøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u<br />

¿wala hu na u thusiwa hufluku u itela<br />

khwinifhadzo.<br />

■ shumisa zwivhumbi na milayo zwa luambo nga<br />

nµila ya vhuronwane hu flanganedzeaho; wana<br />

¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u flalutshedza<br />

phambano dzo dzumbamaho vhukati ha<br />

flhalutshedzo na mushumo zwa maipfi na<br />

zwivhumbeo zwa maipfi hu na vhuronwane hu<br />

flanganedzeaho; µivha, sengulusa, sedzulusa na u<br />

shumisa zwivhumbi zwo fhambanaho zwa<br />

mafhungo kha ndivho dza kushumisele kwa<br />

luambo kwa µuvha ⁄i¿we na ⁄i¿we na kha u<br />

bveledza tshitaila hone a tshi ita vhukhakhi<br />

vhufluku; sumbedza vhukoni hu flanganedzeaho<br />

ha u shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />

81


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

82<br />

3 40-49 %<br />

Vhuswikeleli ho<br />

linganelaho<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ho linganelaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />

sumbedzaho u ludzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo lwo linganelaho; dzhiela nzhele na u<br />

shumisa luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />

vha¿we na u flhonifha; flhetshelesa nga n»ila ya<br />

vhudzivha u itela u »ivha, u wana ¿wongo, u<br />

sengulusa na u flalutshedza mafhungo kha<br />

ndivho dzo fhambanaho; shumisa nga n»ila i<br />

linganelaho luambo lu elelaho na lu sumbedzaho<br />

vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />

»oweleaho.<br />

■ »ivha na u wana ¿wongo nga nµila i linganelaho<br />

musi a tshi vhala na u flalela fhedzi e na vhuleme<br />

vhuhulwane siani ⁄a u sengulusa na u<br />

flalutshedza mafhungo; sumbedza u pfesesa hu<br />

linganelaho a dovha a bvisela khagala na u<br />

tikedza kuvhonele kwawe; vhalela nflha nga<br />

n»ila i linganelaho i elelaho na i sumbedzaho<br />

vhupfiwa; sumbedza u humbulela vha¿we ho<br />

linganelaho kha zwi yelanaho na kuvhonele na<br />

mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />

Vhuswikeleli ho linganelaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa ⁄i re na ndunzhendunzhe<br />

na flhumekanyo ya mihumbulo i<br />

linganelaho; sumbedza u dzhiela nzhele na u<br />

shumisa luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />

vha¿we na u flhonifha; thetshelesa nga n»ila ya<br />

vhudzivha u itela u wana ¿wongo wa mafhungo<br />

lwo linganelaho kha ndivho dzo fhambanaho<br />

hone a kon»elwa u sengulusa, u sedzulusa na u<br />

flalutshedza; shumisa nga n»ila i linganelaho<br />

luambo lu elelaho na lu sumbedzaho vhupfiwa<br />

kha nzulele dza vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ wana ¿wongo na u sengulusa zwibveledzwa lwo<br />

linganelaho musi a tshi vhala na u flalela fhedzi a<br />

tshi kon»elwa u sedzulusa na u flalutshedza;<br />

sumbedza u pfesesa hu linganelaho na u øea<br />

khathihi na u tikedza mihumbulo yawe ene<br />

muøe; vhalela nflha nga n»ila i elelaho na i<br />

sumbedzaho vhupfiwa lwo linganelaho;<br />

sumbedza u humbulela vha¿we lwo linganelaho<br />

zwi tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />

fhambanaho zwa vha¿we.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli ho linganelaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa ⁄i re na ndunzhendunzhe<br />

na flhumekanyo ya mihumbulo yo<br />

linganelaho; sumbedza lwo linganelaho u<br />

dzhiela nzhele na u shumisa luambo lu<br />

sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />

thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />

wana ¿wongo na u sengulusa lwo linganelaho<br />

kha ndivho dzo fhambanaho hone a kon»elwa u<br />

sedzulusa na u flanganya mafhungo; shumisa<br />

nga n»ila i linganelaho luambo lu elelaho na lu<br />

sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />

vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ wana ¿wongo na u sengulusa zwibveledzwa lwo<br />

linganelaho musi a tshi vhala na u flalela fhedzi a<br />

tshi kon»elwa u sedzulusa na u flanganya<br />

mafhungo; sumbedza u pfesesa ho linganelaho<br />

na u øea khathihi na u tikedza mihumbulo yawe<br />

ene muøe; vhalela nflha nga nµila i elelaho na i<br />

sumbedzaho vhupfiwa; sumbedza u humbulela<br />

vha¿we lwo linganelaho zwi tshi yelana na<br />

kuvhonele na mvelele zwo fhambanaho zwa<br />

vha¿we.<br />

83


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

84<br />

3 40-49 %<br />

Vhuswikeleli ho<br />

linganelaho<br />

(I bvela phan»a)<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ dzhiela nzhele nga n»ila i linganelaho u<br />

bveledza zwibveledzwa zwa ene muøe zwi<br />

sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo nahone nga vhuronwane musi a tshi<br />

¿wala na u øekedza; ¿wala zwi tshi yelana na<br />

vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />

na zwivhumbeo zwa zwibveledzwa zwo<br />

fhambanaho nga n»ila i linganelaho; bveledza<br />

nga n»ila i linganelaho mihumbulo na zwi<br />

tikedzaho kuhumbulele kwawe hone hu na<br />

vhusiki, zwidodombedzwa na u livha hufluku;<br />

sumbedza vhuflanzi ho linganelaho ha tshitaila<br />

tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />

mushumo wa u ¿wala hu na u thusiwa u itela<br />

khwiøifhadzo yo linganelaho.<br />

■ sumbedza u pfesesa nga nµila yo linganelaho<br />

zwivhumbi na milayo zwa luambo a dovha a kona<br />

u zwi shumisa nga n»ila ya vhuronwane tshi¿we<br />

tshifhinga; »ivha na u wana ¿wongo wa<br />

flhalutshedzo dza maipfi na zwivhumbeo zwa<br />

maipfi lu fushaho hone a tshi kon»elwa nga u<br />

sengulusa na u flalutshedza mishumo ya maipfi<br />

nahone u kona u vhona dzi¿we phambano dzi<br />

dzumbamaho; »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />

shumisa zwivhumbi zwa mafhungo kha ndivho<br />

dza kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we<br />

na ⁄i¿we hone a tshi ita vhukhakhi vhunzhi vhu<br />

re khagala; sumbedza vhukoni vhu linganelaho<br />

ha u shumisa phen»a-luambo na »ivha-ipfi.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

■ dzhiela nzhele nga n»ila i linganelaho u<br />

bveledza zwibveledzwa zwa ene muøe zwi<br />

sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo nahone nga vhuronwane musi a tshi<br />

¿wala na u øekedza; ¿wala zwi tshi yelana na<br />

vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />

na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

zwibveledzwa lwo linganelaho; bveledza<br />

mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />

nga n»ila i linganelaho hone a sumbedza<br />

vhusiki, zwidodombedzwa na u livha hufluku;<br />

sumbedza vhuflanzi ho linganelaho ha tshitaila<br />

tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />

mushumo wa u ¿wala hone hu na u thusiwa u<br />

itela khwiøifhadzo yo linganelaho.<br />

■ pfesesa nga nµila i linganelaho zwivhumbi na<br />

milayo zwa luambo hone a nga kona u i shumisa<br />

tshi¿we tshifhinga nga n»ila ya vhuronwane;<br />

wana ¿wongo na u flalutshedza flhalutshedzo<br />

dza maipfi lwo linganelaho hone a tshi flangana<br />

na vhuleme kha u sengulusa mishumo ya maipfi<br />

na zwivhumbeo zwa maipfi nahone u kona u<br />

vhona phambano dzi¿we dzo dzumbamaho;<br />

»ivha, sengulusa sedzulusa na u shumisa<br />

zwivhumbi zwa mafhungo zwo fhambanaho nga<br />

n»ila i linganelaho kha ndivho dza kushumisele<br />

kwa luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe hone a<br />

tshi ita vhukhakhi vhu re khagala; sumbedza<br />

vhukoni ho linganelaho ha u shumisa phen»aluambo<br />

na »ivha-ipfi.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ dzhiela nzhele nga n»ila i linganelaho u<br />

bveledza zwibveledzwa zwa ene muøe zwi<br />

sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />

mihumbulo nahone nga vhuronwane musi a tshi<br />

¿wala na u øekedza; ¿wala zwi tshi yelana na<br />

vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />

na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />

zwibveledzwa lwo linganelaho; bveledza<br />

mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />

nga n»ila i linganelaho hone a sumbedza<br />

vhusiki, zwidodombedzwa na u livha zwifluku;<br />

sumbedza vhuflanzi ho linganelaho ha tshitaila<br />

tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />

mushumo wa u ¿wala hone hu na u thusiwa u<br />

itela khwiøifhadzo yo linganelaho.<br />

■ pfesesa nga nµila i linganelaho zwivhumbi na<br />

milayo zwa luambo nahone a nga kona u i<br />

shumisa tshi¿we tshifhinga nga n»ila ya<br />

vhuronwane; wana ¿wongo, sengulusa,<br />

sedzulusa na u flalutshedza nga nµila i<br />

linganelaho phambano dzo dzumbamaho<br />

vhukati ha flhalutshedzo dza maipfi na<br />

zwivhumbeo zwa maipfi; »ivha, sengulusa,<br />

sedzulusa na u shumisa zwivhumbi zwa<br />

mafhungo zwo fhambanaho nga n»ila i<br />

linganelaho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />

luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe hone tshi¿we<br />

tshifhinga a tshi ita vhukhakhi; sumbedza<br />

vhukoni ho linganelaho ha u shumisa phenµaluambo<br />

na µivha-ipfi.<br />

85


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

86<br />

2 30-39 %<br />

Vhuswikeleli vhu<br />

linganelahonyana<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu linganelahonyana a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa hone hu na<br />

vhufludze-fludze siani ⁄a u lunzhedzana na u<br />

flumekana ha mihumbulo; shumisa luambo hone<br />

lu tshi sumbedza u flahela vhukuma ha u dzhiela<br />

nflha luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />

vha¿we na u flhonifha; si anzele u thetshelesa<br />

nga n»ila ya vhudzivha kana u »ivha, u<br />

sengulusa, u wana ¿wongo na u flalutshedza<br />

mafhungo kha ndivho dzo fhambanaho; si<br />

anzele u shumisa luambo nga n»ila i elelaho na i<br />

sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele ya<br />

vhudavhidzani yo »oweleaho.<br />

■ si anzele u µivha na u wana ¿wongo wa<br />

zwibveledzwa musi a tshi vhala na u flalela nahone a<br />

kon»elwa u sengulusa na u flalutshedza mafhungo o<br />

tiwaho; si anzele u sumbedza u pfesesa kana u<br />

bvisela khagala kuvhonele kwawe kwa zwithu<br />

nahone a kon»elwa u ku tikedza o khwaflhisa;<br />

vhalela nflha hu na u ita a tshi fhumula nahone hu na<br />

nyelelo na u sumbedza vhupfiwa zwifluku;<br />

sumbedza zwifluku u humbulela vha¿we zwi tshi<br />

yelana na kuhumbulele na mvelele zwo<br />

fhambanaho zwa vha¿we.<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />

sumbedza zwifluku mushumo wa ene muøe,<br />

ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya mihumbulo<br />

na vhuronwane kana u dzhiela nflha vha<br />

tanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />

zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa;<br />

si anzele u bveledza mihumbulo na zwi tikedzaho<br />

kuvhonele kwawe kwa zwithu kana a sumbedza<br />

vhusiki na tshitaila zwa ene muøe; vhalulula na u<br />

sedzulusa mushumo wa u ¿wala hone a tshi flo»a<br />

thuso tshifhinga tshoflhe hone a kon»elwa u<br />

khwinifhadza.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu linganelahonyana a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa fhedzi hu na u<br />

lunzhedzana na u flumekana huflukusa; sumbedza u<br />

dzhiela nzhele zwifluku na u shumisa luambo nga<br />

n»ila i sumbedzaho u humbulela vha¿we na<br />

flhonifho; si anzele u thetshelesa nga n»ila ya<br />

vhudzivha u itela u wana ¿wongo, u sengulusa<br />

kana u flalutshedza mafhungo kha ndivho dzo<br />

fhambanaho; si anzele u shumisa luambo nga n»ila<br />

i elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele<br />

dza vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ si anzele u wana ¿wongo na u sengulusa<br />

zwibveledzwa, musi a tshi vhala na u flalela u<br />

vha na vhuleme vhuhulu kha u sedzulusa na u<br />

flalutshedza; si anzele u sumbedza u pfesesa<br />

kana u bvisela khagala kuvhonele kwawe;<br />

vhalela nflha a tshi ita a tshi fhumula hu na<br />

nyelelo na u sumbedza vhupfiwa zwifluku;<br />

sumbedza zwifluku u humbulela vha¿we zwi tshi<br />

yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />

fhambanaho zwa vha¿we.<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />

sumbedza zwifluku mushumo wa ene muøe,<br />

ndunzhe-ndunzhe na u flumekana ha mihumbulo na<br />

vhuronwane, hone a dzhiela nflha zwifluku vha<br />

flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />

zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa;<br />

si anzele u bveledza mihumbulo na zwi tikedzaho<br />

kuvhonele kwawe kana u sumbedza vhusiki na<br />

tshitaila tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />

mushumo wa u ¿wala hu na u thusiwa tshifhinga<br />

tshoflhe nahone a si anzele u sumbedza<br />

khwinifhadzo.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu linganelahonyana a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa hu na u lunzhedzana na<br />

flumekana u huflukusa; sumbedza u dzhiela nzhele<br />

zwifluku na u shumisa luambo nga n»ila i<br />

sumbedzaho u humbulela vha¿we na flhonifho; si<br />

anzele u thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela<br />

u wana ¿wongo, u sengulusa u sedzulusa na u<br />

flanganya mafhungo kha ndivho dzo fhambanaho; si<br />

anzele u shumisa luambo nga n»ila i elelaho kana i<br />

sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />

vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ si anzele u wana ¿wongo wa zwibveledzwa,<br />

musi a tshi vhala na u flalela nahone a wana zwi<br />

tshi mu kon»ela u sengulusa, sedzulusa, na u<br />

flanganya mafhungo; sumbedza u pfesesa na u<br />

bvisela khagala kuvhonele kwawe na u tikedza<br />

zwifluku; vhalela nflha a tshi ita a tshi fhumula<br />

nahone hu na nyelelo na u sumbedza vhupfiwa<br />

zwifluku; sumbedza zwifluku u humbulela<br />

vha¿we zwi tshi yelana na kuvhonele na<br />

mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />

sumbedza zwifluku mushumo wa ene muøe,<br />

ndunzhe-ndunzhe na u flumekana ha mihumbulo na<br />

vhuronwane nahone a si anzele u dzhiela nflha vha<br />

flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />

zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa zwibveldezwa;<br />

bveledza mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele<br />

kwawe kwa zwithu ine ya vha na zwidodombedzwa<br />

zwifluku zwo teaho hone i songo livha fhethu huthihi<br />

nahone hu na vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na<br />

tshitaila zwa ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />

mushumo hu na u thusiwa tshifhinga tshoflhe fhedzi<br />

a si anzele u sumbedza khwinifhadzo.<br />

87


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

88<br />

2 30-39 %<br />

Vhuswikeleli ho<br />

linganelahonyana<br />

(I bvela phan»a)<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ si anzele u pfesesa zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo hone e na vhuleme ha u zwi shumisa<br />

nga vhuronwane; »ivha na u wana ¿wongo wa<br />

phambano kha flhalutshedzo dza maipfi na<br />

zwivhumbeo zwa maipfi o »oweleaho e na<br />

vhuleme nahone u na thaidzo khulusa kha u<br />

sengulusa na u flalutshedza mishumo ya maipfi;<br />

si anzele u »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />

shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />

»oweleaho nga vhuronwane kha ndivho dza<br />

kushumisele kwa luambo kwa µuvha ⁄i¿we na<br />

⁄i¿we nahone u ita vhukhakhi vhuhulwane;<br />

sumbedza fhedzi vhukoni vhufluku ha u shumisa<br />

phen»a-luambo na »ivha-ipfi.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

■ si anzele u pfesesa na u shumisa zwivhumbi na<br />

milayo zwa luambo nga vhuronwane; wana<br />

¿wongo na u sedzulusa phambano kha<br />

flhalutshedzo dza maipfi o »oweleaho hone<br />

tshifhinga tshinzhi a tshi flangana na thaidzo<br />

khulwane musi a tshi sedzulusa na u flalutshedza<br />

mishumo na zwivhumbeo zwa maipfi o<br />

»oweleaho; si anzele u »ivha, sengulusa,<br />

flalutshedza na u shumisa zwivhumbi zwa<br />

mafhungo nga vhuronwane kha ndivho ya<br />

kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we na<br />

⁄i¿we nahone a ita vhukhakhi vhuhulwane;<br />

sumbedza vhukoni vhufluku ha u shumisa<br />

phen»a-luambo na »ivha-ipfi.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ sumbedza u pfesesa zwi¿we zwivhumbi na<br />

milayo zwa luambo fhedzi a si kanzhi a tshi i<br />

shumisa nga n»ila i re yone; wana ¿wongo na u<br />

sengulusa flhalutshedzo dza maipfi o »oweleaho<br />

hone a tshi flangana na thaidzo khulwane musi a<br />

tshi sedzulusa na u flalutshedza mishumo na<br />

zwivhumbeo zwa maipfi; »ivha, sengulusa,<br />

sedzulusa na u shumisa zwivhumbi zwa<br />

mafhungo kha ndivho ya kushumisele kwa<br />

luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe hu na u<br />

bvelela hufluku, nahone a tshi ita vhukhakhi;<br />

sumbedza vhukoni vhufluku ha u shumisa<br />

phenµa-luambo na µivha-ipfi.<br />

89


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

90<br />

1 0-29 %<br />

Vhuswikeleli vhu<br />

songo linganelaho<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu songo linganelaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa tshifhinga tshinzhi<br />

hu si na ndunzhe-ndunzhe ya mihumbulo; si<br />

sumbedze u dzhiela nzhele na u shumisa luambo<br />

lu sumbedzaho u humbulela vha¿we na<br />

flhonifho; si anzele tshoflhe u thetshelesa nga<br />

vhudzivha u itela u »ivha, u wana ¿wongo, u<br />

sengulusa, kana u flalutshedza mafhungo u itela<br />

ndivho dzo fhambanaho; si anzele tshoflhe u<br />

shumisa luambo nga n»ila i elelaho na i<br />

sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />

vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ si anzele tshoflhe u »ivha, u wana ¿wongo u<br />

sengulusa kana u flalutshedza zwibveledzwa<br />

musi a tshi vhala na u flalela; si anzele tshoflhe u<br />

sumbedza u pfesesa kana u bveledza kuvhonele<br />

kwawe nahone a si tshifhinga tshoflhe tshine a<br />

kona u ku tikedza; vhalela nflha nga n»ila i sa<br />

fushiho nahone i sumbedzaho zwifluku-fluku<br />

nyelelo na vhupfiwa; sumbedza zwifluku<br />

vhukuma u humbulela vha¿we zwi tshi yelana<br />

na kuvhonele kwa zwithu na mvelele dza<br />

vha¿we dzo fhambanaho.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu songo linganelaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa fhedzi hu na<br />

ndunzhe-ndunzhe ya mihumbulo flhukhusa;<br />

kon»elwa nga u shumisa luambo lu sumbedzaho<br />

nyaluwo siani ⁄a u humbulela vha¿we na u<br />

flhonifha; si anzele u thetshelesa nga n»ila ya<br />

vhudzivha u itela u wana ¿wongo, u sengulusa<br />

na u sedzulusa kana u flalutshedza, mafhungo<br />

kha ndivho dzo fhambanaho; si anzele nga<br />

maan»a u shumisa luambo lu elelaho na lu<br />

sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />

vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />

■ si anzele nga maan»a u wana ¿wongo, u<br />

sengulusa, u sedzulusa na u flalutshedza, musi a<br />

tshi vhala na u flalela; si anzele nga maan»a u<br />

sumbedza u pfesesa kana u bvisela khagala<br />

kuvhonele kwawe kwa zwithu kana u ku<br />

tikedza; vhalela nflha nga n»ila i sa fushiho<br />

nahone i sumbedzaho zwifluku-fluku nyelelo na<br />

vhupfiwa; sumbedza zwifluku-fluku u humbulela<br />

vha¿we kha zwi yelanaho na kuvhonele na<br />

mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />

vhuswikeleli vhu songo linganelaho a nga:<br />

■ amba na u øea ⁄ikumedzwa fhedzi a si anzele<br />

nga maan»a u bveledza ndunzhe-ndunzhe ya<br />

mihumbulo; shumisa luambo lu no flo»a u sa<br />

sumbedza na zwiflukufluku u humbulela vha¿we<br />

na flhonifho; si anzele u thetshelesa nga n»ila ya<br />

vhudzivha u itela u wana ¿wongo, u sengulusa,<br />

u sedzulusa kana u flanganya mafhungo kha<br />

ndivho dzo fhambanaho; si anzele nga maan»a u<br />

shumisa luambo lu elelaho na lu sumbedzaho<br />

vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />

»oweleaho.<br />

■ vhala na u flalela hone a tshi flangana na vhuleme<br />

vhuhulwane musi a tshi wana ¿wongo,<br />

sengulusa, sedzulusa na u flanganya mafhungo;<br />

si anzele u sumbedza u pfesesa kana u bvisela<br />

khagala kuvhonele kwawe kwa zwithu kana u<br />

ku tikedza; vhalela nflha nga n»ila i sa fushiho<br />

nahone i sumbedzaho zwifluku-fluku nyelelo na<br />

vhupfiwa; sumbedza zwifluku-fluku u humbulela<br />

vha¿we kha zwi yelanaho na kuvhonele kana<br />

mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />

91


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

92<br />

1 0-29 %<br />

Vhuswikeleli vhu<br />

songo linganelaho<br />

(I bvela phan»a)<br />

Gireidi ya 10<br />

K T<br />

Khoudu Tshikalo<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone u flo»a u<br />

sa sumbedza na zwifluku-fluku mushumo wa ene<br />

muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />

mihumbulo kana vhuronwane; si sumbedze u<br />

dzhiela nflha tshivhumbeo, ndivho na vha<br />

flanganedzaho mafhungo; si anzele u ¿wala nga<br />

n»ila i pfalaho na i sumbedzaho tshitaila tsha<br />

ene muøe nahone zwi tikedzaho kuvhonele<br />

kwawe zwo flanganana nga n»ila ine<br />

tshibveledzwa tsha xedza flhalutshedzo tshoflhe;<br />

si anzele nga maanµa u vhalulula na u sedzulusa<br />

mushumo wawe wa u ¿wala u itela u lulamisa<br />

vhukhakhi.<br />

■ pfesesa fhedzi zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo zwa mutheo nahone a si anzele nga<br />

maanµa u i shumisa nga vhuronwane; si anzele<br />

nga maaøda u »ivha, u flalutshedza na u wana<br />

¿wongo na mishumo ya flhalutshedzo na<br />

mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />

maipfi nga vhuronwane; shumisa mafhungo a si<br />

na tshivhumbeo kana flhalutshedzo i pfalaho;<br />

sumbedza u vha tsinisa na u sa vha na vhukoni<br />

ha u shumisa phenµa luambo na µivha-ipfi.


Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />

sumbedza vhuflanzi vhufluku ha mushumo wa<br />

ene muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />

mihumbulo kana u ¿wala nga vhuronwane;<br />

kundelwa nga u dzhiela nflha vha flanganedzaho<br />

mafhungo, ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo<br />

fhambanaho zwa zwibveledzwa; si anzele u<br />

¿wala nga n»ila i pfalaho nahone a hu na<br />

vhuflanzi ha tshitaila tsha ene muøe; øekedza<br />

mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />

hone zwo flanganana; si anzele tshoflhe u<br />

vhalulula na u sedzulusa zwe a ¿wala u itela u<br />

lulamisa vhukhakhi.<br />

■ pfesesa fhedzi zwivhumbi na milayo zwa<br />

luambo zwa mutheo hone a si anzele u zwi<br />

shumisa nga vhuronwane; si anzele nga maaøda<br />

u wana ¿wongo, u sengulusa, u sedzulusa, na u<br />

flalutshedza phambano vhukati ha flhalutshedzo<br />

na mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />

maipfi zwo µoweleaho; si anzele tshoflhe u<br />

shumisa zwivhumbi zwa mafhungo nga n»ila yo<br />

teaho kha ndivho ya kushumisele kwa luambo<br />

kwa »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we; sumbedza u vha<br />

tsinisa na u sa vha na vhukoni ha u shumisa<br />

phenµa luambo na µivha-ipfi.<br />

Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />

■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />

sumbedza vhuflanzi vhufluku ha mushumo wa<br />

ene muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />

mihumbulo kana u ¿wala nga vhuronwane;<br />

kundelwa nga u dzhiela nflha vha flanganedzaho<br />

mafhungo, ndivho, nyimele kana zwivhumbeo<br />

zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa; øekedza<br />

mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />

kwa zwithu hone zwi songo dzudzana, zwi<br />

songo dzia nahone zwi tshi »idovholola nahone<br />

zwi sa sumbedzi tshitaila tsha ene muøe;<br />

vhalulula na u sedzulusa mushumo musi a tshi<br />

khou thusiwa fhedzi, hone hu si na u pfesesa<br />

kana u lulamisa vhukhakhi.<br />

■ pfesesa zwifluku zwi¿we zwa zwivhumbi na<br />

milayo zwa luambo hone a sa vhuyi a zwi<br />

shumisa nga n»ila yo teaho; kon»elwa nga u<br />

wana ¿wongo, u sengulusa na u flalutshedza<br />

flhalutshedzo zwa maipfi nahone a si anzele<br />

tshoflhe u shumisa mishumo na zwivhumbeo<br />

zwa maipfi; si anzele tshoflhe shumisa<br />

zwivhumbi zwa mafhungo nga n»ila yo teaho<br />

kha ndivho ya kushumisele kwa luambo kwa<br />

»uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we; sumbedza u vha tsinisa<br />

na u sa vha na vhukoni ha u shumisa phenµa<br />

luambo na µivha-ipfi.<br />

93


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

94


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

MUTEVHE WA ◊HALUTSHEDZO DZA MAIPFI<br />

% maraga – gumofulu ⁄a maraga dzi imelaho/dzi linganaho na phimo na khoudu kha tshikalo tsha u pima<br />

a flanganedzaho mafhungo – ndi muvhali, muthetshelesi kana muflaleli wa zwibveledzwa<br />

akhironimi – pfufhifhadzo i buleaho sa pvm<br />

a›itheresheni – ndovhololo ya themba dzi fanaho kanzhi-kanzhi dza mathomoni<br />

analodzhi – u wana zwi fanaho kha zwithu zwo »oweleaho u vhonala zwi sa fani<br />

animesheni – ndi thekiniki ine ha shumiswa zwifanyiso zwo imaho zwi øeaho muhumbulo wa uri zwi khou<br />

tshimbila<br />

cliché – fhungo kana muhumbulo we wa shumiseswa nga nµila yo kalulaho lune wa xedza flhalutshedzo<br />

dzhagoni – ndi matheme o khetheaho a shumiswaho kha zwa makwevho, zwa phurofesheni kana kha zwi¿we<br />

zwa zwigwada zwa vhathu<br />

figara dza muambo – maipfi kana mafurase a shumiswaho nga nµila yo dzumbamaho u itela u pfumisa<br />

luambo sa ⁄ifanisi, ⁄iedzamuthu, ⁄imethafore<br />

folukuloo - dzingano, hu tshi katelwa na thai na zwidade<br />

fonimi – ndi mibvumo yo fhambanaho ya luambo (“t “ na “th” ndi fonimi dza Tshivenµa)<br />

fonto – muelo kana lushaka lwa maipfi o shumiswaho hu tshi thaiphiwa<br />

homonimi – ipfi ⁄i fanaho tshivhumbeo na ⁄i¿we hone ⁄i tshi amba zwi sa faniho na⁄o(tsumbo o “fula” ⁄inngo<br />

na ⁄iflo ⁄awe ⁄i khou “fula”)<br />

ipfi ⁄a u anetshela – ipfi ⁄a muthu ane a khou flalutshedza tshiflori. Phambano i nga kha µi itwa vhukati ha<br />

muanetsheli wa muthu wa u thoma ane tshifhinga tshinzhi u vha mubvumbedzwa kha tshiflori, kana<br />

muanetsheli wa muthu wa vhuraru hune muanetsheli a µo amba mubvumbedzwa sa ‘ene’ kana’ vhone’<br />

khanganyiso – nµila yo khakheaho i songo kunaho ya u shumisa maipfi malapfu ndivho hu u floµou dzhielwa<br />

nflha nga vhathetshelesi. Nangwe maipfi aya a tshi pfala a tshi nga o shumiswa nga nµila yone a vha o khakhea<br />

vhukuma lu ne na u seisa zwa seisa. ◊halutshedzo mbili dzi µiswaho nga kushumisele kwa ipfi<br />

kharikhatsha – u ola mubvumbedzwa nga u tou ¿wala kana u tou edzisela ngeno nyito yazwo yo kalula<br />

95


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

khepisheni – flhoho ya athikili, tshifanyiso na tshinepe na zwi¿we<br />

kholokhwiliazimu - luambo lwo µoweleaho u shumisiwa hone lu sa shumisiwi kha luambo lwa tshiofisi<br />

khoudu – ndi maitele o tendelaniwaho khao kha u sumbedza vhukoni ha mugudi hu tshi khou shumiswa<br />

nomboro<br />

khuµano – khakhathi i re hone vhukati ha vhabvumbedzwa kana vhukati ha vhathu na vhulombo ho vha<br />

livhaho<br />

kuhumbulele kwa vhusiki – maitele a u humbula nga ha mihumbulo kana nyimele nga nµila ya vhusiki na<br />

nµila i songo µoweleaho hu na muhumbulo wa u floµou zwi pfesesa khwine na u µidzhenisa khazwo nga nµila<br />

ntswa nahone ya u fhafla<br />

kuimele – nµila ine muthu a ima ngayo kana u µihwala ngayo musi a tshi amba<br />

kuvhonele – kha bugu dzi ambaho nga zwi si zwa vhukuma kuvhonele ndi vhuimo ha muanetsheli zwi tshi<br />

yelana na tshiflori kana vha flanganedzaho mafhungo<br />

›i¿walwa – ⁄o dzudzanywaho ndivho khulwane hu vhashumisi na vhabveledzisi vha zwibveledzwa<br />

›iedzamuthu – afha ndi hune zwiito zwa muthu zwa fanyiswa na zwa tshithu tshi sa tshili<br />

›ifanyisi – u vhambedza zwithu nga u shumisa maipfi a fanaho na, u nga sa, u fana na-<br />

›imetafore – ndi musi hu tshi shumiswa tshi¿we tshithu u amba nga ha tshi¿we tshine tsha vha na zwi fanaho<br />

natsho<br />

›imudi - nµila ine muambi a i shumisa kha, sa ⁄imudi ⁄a dzinaliiti, ⁄ilaeli, ⁄a tsumbo, ⁄a thendelo etc.<br />

›imudi – ipfi ⁄i shumiswaho kha u sumbedza zwi ne mubvumbedzwa a vha zwone kana nyanyuwo kha<br />

zwibveledzwa zwa u ¿wala. ·i sumbedza zwine mubvumbedzwa a µipfisa zwone kana tshiimo tsha<br />

muhumbulo wawe. ·imudi ⁄i dovha ⁄a amba fhethu-vhupo hu bveledzwaho Nga thusedzi dza u vhona,<br />

mubvumo, vidio na zwi¿we-vho<br />

›inakisedzi – u amba zwithu zwine zwa nga vhaisa nga nµila ya u zwi nakisa<br />

›iøaøedzi – u pima zwithu nga nµila yo fhiraho mpimo<br />

›iøaøuli – u amba tshithu/nyito nga n»ila i sa sumbedzi vhuhulu, tsumbo ndo mu vhea tshan»a, ngeno ndo tou<br />

mu rwesa<br />

›ishandi – ndi ipfi ⁄ine ⁄a shanda zwo ambiwaho nga maipfi a u thoma. nga i¿we nµila maipfi kana mutala wa<br />

vhuvhili, u shanda zwo ambwaho nga mutala wa u thoma<br />

96


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

›ivhuvhisi – u sa bula tshithu nga dzina hone wa tou tshi vhuvhisa nga tshi¿we; tsumbo khali i khou vhila<br />

›iflanganyi – ipfi ⁄i shumiswaho u flanganya matavhi a mafhungo kha mutaladzi<br />

luambo lu nyanyulaho - luambo lu karusaho zwipfi zwihulwane<br />

luambo lu si lwa tshiofisi – kanzhi lu shumiswa nga tshigwada tsha vhathu sa thanga ya murole musi vha tshi<br />

ri ’tshigada’ vha tshi khou amba ‘mbanzhe’<br />

luambo lwa hayani(kha hu sedzwe na luambo lwa u engedza) – luambo lune vhagudi vha lu guda nga u lu<br />

shumisa hayani kana kha tshitshavha. Nyambo dzi fhiraho luthihi dzi nga kha »i shumiswa nga n»ila heyi, zwi<br />

amba uri vhagudi vha nga kha »i vha na luambo lwa hayani lu fhiraho luthihi<br />

luambo lwa u engedza – luambo lu gudiwaho lu tshi engedza lwa hayani<br />

luambo lwa u fhuredzela – ndi luambo lune kanzhi lwa shumiswa kha u fhuredzela<br />

luambo lwa u guda luambo – ndi luambo lu ne lwa shumiswa kha u amba nga ha luambo lu katela matheme a<br />

ngaho sa ‘nyimele’,’tshitaila,’puloto’na mufhindulano<br />

luambo-tavhi – ndi luambo lu shumiswaho nga vhathu vha muvhundu muthihi. Lu fhambana na lune lwa wela<br />

kha tshigwada tshithihi nalwo nga maipfi, tshivhumbeo na kubulele<br />

lushaka lwa tshishumiswa tsha ›itheretsha – lushaka lune tshibveledzwa tsha ⁄itheretsha tsha wela khalwo<br />

luvhengela mbiluni – u sa kona u konµelela kana u dzula wo øea khaflhulo kha muthu, tshigwada, muhumbulo<br />

kana tshiitisi<br />

ma¿walwa a u pfukisela – lushaka lwa zwi ¿waliwaho zwi fanaho na marifhi, minetse, ripoto, garafla,<br />

maambiwa)<br />

maaravhi – maipfi ane a shumiswa kha u aravha kana u µidzhenisa kha zwithu<br />

mafhambanyi – maipfi a re na flhalutshedzo dzi hanedzanaho<br />

maimo a u linga – ndi luambo, nµivho, zwikili na vhuµi zwine mugudi a tea u zwi sumbedza mafheloni a<br />

gireidi<br />

maimo a u linga – ndi milayo yo vhewaho kha u linga mvelelo<br />

maipfi mavhumbwa – maipfi o vhumbwaho a tshi bva kha ma¿we kana kha midzi<br />

malapropizimi – kushumisele ku kanganyisaho kha maipfi o no flodou fana<br />

97


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

masia a vhufunzei – hu na tshaka nnzhi dza vhufunzei (tsumbo-vhufunzei ha zwi vhonalaho, vhufunzei ha<br />

nyolo, vhufunzei ha metse na vhufunzei ha zwa ikonomi)<br />

maflanganyi – ndi maipfi a shumiswaho kha u flanganya mafhungo-davhi, maipfi, mafurase kana mafhungo<br />

maflhakheni – tshipi»a tshi takadzesaho kana tsha ndeme tsha nganetshelo tshi anzelaho u »a mafheleloni<br />

maflhakhe-shandwa – musi zwo lavhelelwaho zwa nflhesa zwa ndeme kana zwi takadzaho zwi songo tsha<br />

swikelelwa kana zwi shushaho zwa puloto ya zwibveledzwa zwo dzhenelelwa nga zwa madakalo kana<br />

mafhungo o bvaho kha muflo»o wa puloto kana zwiwo zwi si na mushumo<br />

mbambedzo – digirii ya u vhambedza sa zwine zwa wanala kha maflaluli na ma»adzisi sa<br />

muhulunyana…muhulu…muhulusa<br />

mbudziso dza luambo lwa u fhuredzela – mbudziso ine ya vhudziswa hu si u itela u flo»ou »ivha hone hu u<br />

itela u ombedzela kana u bvisela zwi¿we khagala (tsumbo-ni a »ivha zwa uri ni na mashudu hani?<br />

mepe wa muhumbulo – ndi girafu i imelaho thero kana flhoho ine maipfi na mihumbulo mihulwane zwa vha<br />

zwo dzudzanywa nga n»ila ya girafu<br />

milayo – maitele o tendelwaho kana milayo ine ya shumiswa kha luambo<br />

milayo – maitele o flanganedzwaho kha u shumisa luambo. Mi¿we milayo i thusa kha u »isa flhalutshedzo<br />

(tsumbo milayo ya phen»aluambo, zwiga zwa u awela, madanzi); mi¿we i shuma kha u nekedze magudiswa<br />

(tsumbo flalula ya zwi re ngomu. Kuvhekanyele kwa magudiswa nga u angaredza, flhoho, tshati, maipfi a<br />

flalutshedzaho zwifanyiso, mitevhe na zwifanyiso) hu uri mi¿we i tshi sumbedza maitele a luambo o no tou<br />

vhaho sa n»owelo (tsumbo u lumelisa, u vhudzisa mutakalo)<br />

miswaswo – u anetshelwa ha zwiwo zwipfufhi hu na ndivho ya u mvumvusa kana u bvisela khagala<br />

mubvumbedzwa<br />

moudu – ndi ngona, maitele ane ngao mulaedza wa nga pfukiselwa ngayo kha vhathu. Hu na moudu yo<br />

fhambanaho ya vhudavhidzani, moudu wa u ¿wala, u amba, u vhona(u katela nyolo). Mafhungo a nga<br />

shandukiswa u bva kha moudu uno u ya kha u⁄a, sa u shandukisa mulaedza u bva kha nyolo u ya kha phara<br />

muhoyo – ndi tshitatamennde kana nyimele ine khayo muhumbulo muhulwane wa vha wo fhambana na zwine<br />

zwa khou flo»ou ambiwa<br />

muhoyo wa »irama – afha ndi musi vhaflaleli vha tshi »ivha zwinzhi nga ha mubvumbedzwa , zwi tshi katela<br />

na zwine zwa »o bvelela khae ngeno ene muøe a sa zwi »ivhi<br />

mutaladzi wa u thoma nganetshelo – ndi u anetshela kana tshiflori kana zwiimeleli zwa zwiwo. Zwiwo zwi a<br />

imelelwa uri hu vhe na u flumana vhukati hazwo<br />

mutevhetsindo – mibvumo i re na vhushaka hone i na flhalutshedzo dzi sa fani kha vhurendi<br />

98


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

n»ila i bvelaho phan»a – maitele a u ita uri zwo thomiwaho zwi bvele phan»a nga n»ila i sumbaho nyaluwo/<br />

mvelaphan»a<br />

ndunzhe-ndunzhe – vhushaka vhuhulwane vhu pfalaho vhu flumekanyaho mihumbulo. Ndunzhe-ndenzhe i<br />

shumisana na mihumbulo na flhalutshedzo. Phara i pfi i khou flumekana musi mafhungo a tshi khou flumekana<br />

zwavhu»i, nahone mihumbulo i na vhuthihi, zwoflhe izwi zwi tshi vhumba muhumbulo muthihi<br />

nganetshelo – tshiflori, lungano kana ⁄ikumedzwa ⁄a zwiwo. Zwiwo zwi bviselwa khagala nga n»ila ine ha vha<br />

na vhuflumekani vhukati ha zwi ne zwa khou itea zwo vhalaho. u anetshelwa ha zwiwo nga n»ila i tevhekanaho<br />

hu tshi khou shumiswa maitele a u tou amba kana u ¿wala<br />

nyedziselo ya zwiitwana – musi mubvumbedzwa a tshi edzisela zwiito zwa mu¿we nga n»ila yo kalulaho e na<br />

muhumbulo wa u seisa vhathu kana u mvumvusa<br />

nyelelo – he⁄i ipfi ⁄i na vhushaka na u elela ha mulambo nahone ⁄a bveledza muhumbulo wa ndunzhe-ndunzhe<br />

na flhumanyo zwine zwa øea kushumisele kwa luambo zwivhuya zwi lu itaho uri lu vhe lwone luøe, lu si kon»e<br />

u lu shumisa nahone lu si kon»e u lu flalutshedza<br />

nyimele – tshibveledzwa tshi shumiswa na u bveledzwa tshifhinga tshoflhe tshi kha nyimele. Nyimele i katela<br />

nzulele dzo flan»avhuwaho na dzi si ho kule zwi tshi katela zwi ngaho sa zwa matshilisano, mvelelo na po⁄itiki<br />

zwine muthu a tenda khazwo. Theme ⁄i nga amba izwo zwine zwa rangela kana u tevhela ipfi kana<br />

tshibveledzwa nahone ndi zwa ndeme kha flhalutshedzo ya ipfi kana tshibveledzwa<br />

nyolo – zwibveledzwa zwa vhutsila ha u ola<br />

onomatopia – u shumiswa ha maipfi nga n»ila ine a bvisela mibvumo ya zwithu khagala<br />

oximoroni – ndi u flanganelana ha mishumo yo imelaho zwo fhambanaho zwo itwa nga khole uri hu bvelele<br />

zwi flo»waho. Kanzhi zwi itiswa nga u shumisa ⁄i»adzisi ⁄i tshi khou flalula dzina ⁄i ambaho zwo fhambanaho<br />

pfanywa – ipfi ⁄ine ⁄a vha na flhalutshedzo i fanaho kana i flo»aho u fana na ya ⁄i¿we tsumbo, vheula-palula<br />

pfufhifhadzo – ndi tshitatamennde tsha muhumbulo kana zwibveledzwa zwi tshi »a nga maipfi a muthu ene<br />

muøe<br />

phambanyo – u sedza n»ila ine zwithu zwa fhambana ngayo<br />

u tamba nga maipfi – u tamba nga maipfi ane a fana kana u yelana kha mibvumo<br />

pharonimi – maipfi kha luambo ane a bva kha dzi¿we nyambo a vha a tshi bva kha mudzi muthihi sa seep ya<br />

Afrikaans na tshisibe nga Tshivenµa<br />

phimo – u øea vhuimo ho teaho vhukati ha nomboro mbili dzo tendelwaho khadzo<br />

99


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

pholisemi – Ipfi ⁄i re na flhalutshedzo nnzhi<br />

phothifo›io – ndi faela i kuvhanganyelwaho khayo mushumo wa mugudi kana mugudisi<br />

puloto – ndi pulane ya zwibveledzwa nga maanµa kha µirama kana nganea<br />

puloto -flhukhu – ndi nyito i thusanaho na nyito i bvelelaho kha puloto khulwane ya µirama kana nganea<br />

raimi/pfanapheleledzo – maipfi kana mitaladzi kha vhurendi zwi fhelaho nga mibvumo mithihi zwi tshi katela<br />

na pfala-ndoflhe<br />

redzhisiflara – kushumisele kwa maipfi zwitaila, phenµa-luambo na thoni zwo fhambanaho kha nyimele kana<br />

nzulele dzo fhambanaho tsumbo ma¿walo a tshiofisi a ¿walwa nga redzhisitara ya tshiofisi hone marifhi a<br />

tshishaka a tshi ¿walwa nga redzhisitara i si ya tshiofisi.<br />

sinthekisi – nµila ine maipfi a vhekanywa ngayo musi a tshi vhumba zwivhumbeo zwihulwane zwa girama<br />

flhalutshedzo i re khagala – flhalutshedzo ine i tshi øewa ya bvisela khagala tshoflhe zwine ya amba<br />

flhalutshedzo yo dzumbamaho – flhalutshedzo ine ya nga »iswa nga kushumisele kwa ipfi<br />

flhalutshedzo yo livhaho – ndi flhalutshedzo i songo dzumbamaho ya i pfi<br />

flhanganedzo-ya-vhoflhe – mulayo une wa ita uri pfunzo i swikelelwe nga vhoflhe khathihi na vhaholefhali<br />

thekhiniki dza sinema – ndi zwishumiswa kha u ita fi⁄imu sa nzulele, dzimbone kana lushaka lwa fi⁄imu<br />

theo – arali luambo lwo tea lu vha lu tshi pfi lwo tea zwi tshi yelana na vhupo vhune lwa khou shumiswa<br />

khaho<br />

thero – muhumbulo muhulwane kha mushumo wa zwibveledzwa<br />

thesorosi – flhalutshedzo ya maipfi ane a vha tsini na tsini<br />

thoni/khalo – thoni i bvisela nyanyuwo zwibveledzwani<br />

flhumekanyo – u flumanywa ha mafhungo kana dziphara hu tshi khou shumiswa zwiflanganyi zwi fanaho na<br />

maflanganyi, masala na ndovhololo<br />

tshando ya fhungo – fhungo ⁄i sa sumbedzi u dzhiela zwithu nflha, figara ya muambo ine khayo thenda ya<br />

bviselwa khagala nga ⁄ifhambanyi ⁄ayo ⁄i tevhelwaho nga khanedza<br />

tshifanyiso tsha muhumbulo – maipfi ane musi o shumiswa a »isa tshi¿we tshifanyiso mihumbuloni yashu<br />

tshiga – ndi tshithu tshine tsha imela tshi¿we kha zwibveledzwa tsumbo, luvholela lu imela zwi vhavhaho<br />

100


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

tshigo»o – kuambele kune kwa bula zwo fhambanaho na zwine zwa khou pfiwa hu u itela u pfisa mu¿we<br />

vhuflungu kana u ita mu¿we tshi»ahela<br />

u ambelela – u øea mafhungo a khwaflhisaho vhuimo ha muambi/u øea maipfi a flhuflhuwedzo<br />

u bvela phan»a na vhudavhidzani – zwi amba uri vhudavhidzani vhu elele hu si na u thithisea<br />

u dzhia sia – n»owelo ya u funa tshithu tshithihi zwi itisaho uri muthu a sa øee khaflhulo yo teaho<br />

u linga – ndi maitele o tou dzudzanywaho a sa imi a u kuvhanganya mafhungo a vhukoni ha mugudi nga n»ila<br />

dzo fhambanaho<br />

u lunzhedzana – tshithu tshine tsha »isa muhumbulo u tevhekanaho. Phara i lunzhedzanaho ndi i sumbedzaho<br />

nyaluwo i re khagala ya mihumbulo, nahone ine khayo mafhungo a vha na u flumekana hu re khagala havhu»i<br />

u sedzulusa – u dovha u sedza mushumo muhumbulo u wa u wana na u lulamisa vhukhakhi<br />

u sedzulusa – u flola mushumo muhumbulo muhulwane u wa u floµou swikela kha u wana vhuµi kana vhuvhi.<br />

u sefa mafhungo – u vhala muhumbulo u wa u wana vhungoho ha nflhesa ha mafhungo’<br />

u flalutshedza – u bvisela khagala mafhungo<br />

u flalutshedzela – øea flhalutshedzo ya zwine ipfi ⁄a amba<br />

u thoma - u thoma nyambedzano zwi amba u »a na nyambedzano<br />

u vhala nga nflha – u vhala tshibveledzwa nga u flavhanya nga maan»a u itela u wana muhumbulo nga u<br />

angaredza (tsumbo u vhala flhoho dza mafhungo dza gurann»a hu u flo»a u wana mafhungo nga u angaredza<br />

u vhalulula – ndi maiitele a u lulamisa vhukhakhi ha luambo, kushumisele, zwiga zwa u vhala na mupeleflo<br />

zwi itaho uri zwe vha ¿wala zwi vhe khagala nahone zwo lulamaho. Maitele a u vhalulula a katela-vho na u<br />

sedzulusa uri zwe vha ¿wala zwi na ndunzhe-ndunzhe na flhumanyo naa<br />

u vhambedza – u sedzulusa uri ndi ngafhi hune zwithu zwa fana<br />

vhalambedzi – vha thusaho nga u shela mulenzhe nga masheleni, thundu kana zwi¿we zwine vha kona uri<br />

pfunzo ya vhana i bvele phan»a<br />

vhaflanganedzi vha mafhungo – vhane vha »o vhala/thetshelesa/lavhelesa zwibveledzwa<br />

vhaun»i – vhathu vha dzhiaho vhu»ifhinduleli ha mubebi kha u dzhenisa vhana tshikolo<br />

vhu»ivhi- nyengedzo ha nyambo nnzhi – u guda dzi¿we nyambo nga nflha ha luambo lwa hayani<br />

101


Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />

vhu»i – zwi kwamaho lunako kana u takalela lunako<br />

vhu»ivhi ha nyambo nnzhi vhu engedzwaho – musi muthu a tshi guda luambo (kana nyambo) a tshi khou engedza<br />

lwawe lwa hayani. Holu luambo a lu khou dzhia vhudzulo ha luambo lwawe lwa hayani, hone lu tou gudwa nalwo.<br />

Kha mbekanya mushumo ya pfunzo yo engedza vhugudi ha nyambo mbili; luambo lwa u thoma lu dzula lwo ralo na<br />

u tikedziwa, hone luambo lwa u guda ngalwo lu funzwa nalwo. Musi luambo lwa u funza lu tshi vho flo»ou dzhia<br />

vhuimo ha luambo lwa u thoma lwa mugudi, zwi vhidzwa u pfi thuso ya vhu»ivhi ha nyambo mbili<br />

vhufunzei – vhukoni ha u vhala na u shumisa mafhungo o ¿walaho na u ¿walwa hu tshi itelwa ndivho dzo<br />

fhambanaho. Ndi tshipiµa tsha vhukoni ha u angaredza kha u pfesesa ⁄ifhasi ⁄a iwe muøe<br />

zwi µiswaho – ndi mvelelo dza nyito<br />

zwibveledzwa zwi tshilaho – zwibveledzwa zwi ne zwa shumiswa kha ⁄ifhasi ⁄a vhukuma, sa magazini na<br />

dzigurannµa<br />

zwibveledzwa zwi tshilaho – ndi zwine zwa shumiswa kha ⁄ifhasi ⁄a vhukuma (tsumbo-athikili dza gurannµa<br />

na magazini, khungedzelo, tsumbo dza marifhi a vhukuma)<br />

zwibveledzwa – izwi zwi katela vhudavhidzani vhu ambiwaho, ho ¿waliwaho na vhu vhonalaho, zwi tshi<br />

katela luambo lwa tswayo lu pfukiselaho flhalutshedzo kha a flanganedzaho mafhungo kana muvhali<br />

zwishumiswa zwi shumisaho nµila nnzhi dza vhudavhidzani – flhanganelo ya moudu nnzhi dzine dza nga<br />

katela zwibveledzwa zwo ¿walwaho, thusedzi dza u vhona, mubvumo, vidio na zwi¿we-vho<br />

zwiko zwinzhi – ndi mimoudu minzhi i shumisanaho ine ya nga katela zwibveledzwa, zwishumiswa zwi<br />

vhonalaho, mubvumo, vidio, na zwi¿we.tshipitshi tsho lugiselwaho tshi ambaho nga zwiko tshi nga kha µi<br />

tikedziwa nga u fiekedziwa ha zwiko zwinzhi zwi ne khazwo, vidio, silaidzi, mibvumo zwa shumiswa<br />

zwiko – hu wanalaho mafhungo kana zwithu<br />

zwishumiswa zwa luambo lwa u fhuredzela – zwishumiswa(tsumbo-tshiga tsha u awela, ndovhololo,<br />

miswaswo) zwi shumiswaho nga muambi u itela u luvhelela kana uri vha flanganedzaho mafhungo vha pfesese<br />

102

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!