Tshivenda Home Language - SchoolNet South Africa
Tshivenda Home Language - SchoolNet South Africa
Tshivenda Home Language - SchoolNet South Africa
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
pfunzo<br />
Muhasho wa Pfunzo<br />
RIPHABULIKI YA AFRIKA TSHIPEMBE<br />
Tshitatamennde tsha<br />
Kharikhu⁄amu ya Lushaka<br />
tsha Gireidi ya 10 – 12<br />
(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo)<br />
DZINYAMBO<br />
TSHIVENA LUAMBO LWA HAYANI
Department of Education<br />
Sol Plaatje House<br />
123 Schoeman Street<br />
Private Bag X895<br />
Pretoria 0001<br />
<strong>South</strong> <strong>Africa</strong><br />
Tel: +27 12 312-5911<br />
Fax: +27 12 321-6770<br />
120 Plein Street<br />
Private Bag X9023<br />
Cape Town 8000<br />
<strong>South</strong> <strong>Africa</strong><br />
Tel: +27 21 465-1701<br />
Fax: +27 21 461-8110<br />
http://education.pwv.gov.za<br />
© 2003 Department of Education<br />
ISBN 1-919975-51-9<br />
Design and Layout by: Seriti Printing (Pty) Ltd
KUSHUMISELE KWA BUGU IYI<br />
He⁄i ⁄i¿walo ndi ⁄i¿walo ⁄a pho⁄isi ⁄o fhandekanywaho ha bva ndima nøa. Ndi zwa ndeme kha muvhali uri a<br />
vhale na u flanganyisa mafhungo a bvaho kha zwipi»a zwo fhambanaho zwa ⁄i¿walo. Zwi re ngomu kha ndima<br />
i¿we na i¿we zwo flalutshedzwa hafha fhasi.<br />
■ Ndima ya 1 - U »ivhadza Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka<br />
Ndima heyi i flalutshedza milayo na zwiflaluli zwa nyolo dza Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya<br />
Lushaka ya Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo). I øea marangaphan»a a Kharikhu⁄amu<br />
kha vhagudi.<br />
■ Ndima ya 2 - U »ivhadza Muse wa u Guda wa Dzinyambo<br />
Heyi ndima i flalusa flhalutshedzo, ndivho, zwi katelwaho, flhumano ya zwa mishumo na Mvelelo dza<br />
muse wa u Guda wa Dzinyambo. I øea n»ivhadzo kha Tshitatamennde tsha Dzinyambo.<br />
■ Ndima ya 3 - Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, Magudiswa na Nyimele<br />
Heyi ndima khayo hu na Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, magudiswa na nyimele zwa thero.<br />
Maimo a u Linga o vhekanywa u itela u thusa muvhali u wana u bvela phan»a ha u bva kha gireidi 10 u<br />
ya kha giriedi ya 12. Maimo a u Linga o vhekanywa kha masiaflari mavhili-mavhili o adziwaho.<br />
Mafheleloni a ndima hu na magudiswa na nyimele zwi shumiswaho kha u funza, u guda na u wana<br />
Maimo a u Linga.<br />
■ Ndima ya 4 - U Linga<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Heyi ndima i shuma na zwa maitele a u ranga a u linga o telwaho nga Tshitatamennde tsha<br />
Kharikhu⁄amu ya Lushaka. Mafheleloni a heyi ndima hu na thebulu ya zwiflalutshedzi zwa vhukoni.<br />
Khoudu, zwikalo zwa flhalutshedzo dza vhukoni zwo øeiwa hu tshi itelwa gireidi i¿we na i¿we. Zwi<br />
flalutshedzi zwa vhukoni zwo vhekanywa u sumbedza u bvela phan»a u bva kha gireidi ya 10 u swika<br />
kha gireidi ya 12.<br />
iii
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
iv<br />
Zwiga<br />
Zwiga zwi tevhelaho zwi shumiswa kha u »ivha Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, gireidi,<br />
khoudu, zwikalo na flhalutshedzo dza vhukoni.<br />
K T<br />
= Mvelelo dza u Guda<br />
= Maimo a u Linga<br />
= Gireidi<br />
= Khoudu<br />
= Tshikalo<br />
= ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
= Magudiswa na Nyimele
ZWI RE NGOMU<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
KUSHUMISELE KWA BUGU IYI iii<br />
AKHIRONIMI ix<br />
NDIMA YA 1: U IVHADZA KHARIKHU·AMU YA LUSHAKA 1<br />
MILAYO 1<br />
Tshanduko ya matshilele a vhadzulapo 2<br />
Pfunzo ya mvelelo-ndivhanywa 2<br />
N»ivho ya nflha, zwikili zwa nflha 3<br />
U vanganya na vhukoni vhu shumiswaho 3<br />
Mvelaphan»a 3<br />
Vhudzekani na vhuhwalei 3<br />
Pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe, vhulamukanyi ha vhupo na ha matshilisano 4<br />
U dzhiela nflha maitele a n»ivho dza vhongwani wapo 4<br />
U kholwisea, vhuimo ha nflha na vhukoni 5<br />
LUSHAKA LWA MUGUDI A LAVHELELWAHO 5<br />
LUSHAKA LWA MUDEDEDZI A LAVHELELWAHO 6<br />
MBONALO DZA TSHIVHUMBEO NA NYOLO 6<br />
Tshivhumbeo tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka 6<br />
Zwi re ngomu kha Zwitatamennde zwa Thero zwa Muse wa u Guda wa Dzinyambo 7<br />
TSUMBEDZI DZA MBEKANYAMUSHUMO YA U GUDA 8<br />
v
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
NDIMA YA 2: U IVHADZA MUSE WA U GUDA WA DZINYAMBO 9<br />
◊HALUTSHEDZO 9<br />
NDIVHO 9<br />
ZWI KATELWAHO 10<br />
◊hanganedzo-ya-vhoflhe 10<br />
Maimo a dzinyambo 11<br />
VHU◊UMANI HA PFUNZO NA BUO ·A ZWA MUSHUMO 12<br />
MVELELO DZA U GUDA 13<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1: U thetshelesa na u amba 13<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2: U vhala na u flalela 13<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3 : U ¿wala na u øekedza 14<br />
Mvelelo ya u Guda ya 4: Phenµa na kushumisele kwa luambo 14<br />
NDIMA YA 3: MVELELO DZA U GUDA, MAIMO A U LINGA, MAGUDISWA<br />
NA NYIMELE 16<br />
vi<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1: U thetshelesa na u amba 16<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2: U vhala na u flalela 26<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3 : U ¿wala na u øekedza 38<br />
Mvelelo ya u Guda ya 4: Phenµa na kushumisele kwa luambo 48<br />
MAGUDISWA NA NYIMELE ZWA U TIKEDZA U SWIKELELWA HA MAIMO A U LINGA 56<br />
Kushumisele kwa zwibveledzwa kha u funza luambo 56<br />
U pfesesa nµila ine zwibveledzwa zwa bveledzwa ngayo 57
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
NDIMA YA 4: U LINGA 61<br />
MARANGAPHANA 61<br />
NDI NGANI RI TSHI LINGA 61<br />
TSHAKHA DZA U LINGA 62<br />
U linga ha mutheo 62<br />
U linga ha u flhaflhuvha 62<br />
U linga ha fomathivi 62<br />
U linga ha sumathivi 62<br />
U LINGA HU TEA U VHA HANI NA U ITA MINI 63<br />
KULINGELE 63<br />
NGONA DZA U LINGA 64<br />
U linga ha vhuøe 64<br />
U linga ha thanga-ya-murole 64<br />
U linga tshigwada 64<br />
NGONA DZA U KUVHANGANYA VHU◊ANZI HA U LINGA 64<br />
U linga ho »isendekaho nga u tou sedza 64<br />
U linga ho »isendekaho nga thesite 64<br />
U linga ho »isendekaho nga mushumo wo øewaho 65<br />
uriKHODA NA U VHIGA 65<br />
Ngona dza urikhoda 65<br />
U vhiga vhukoni na vhuswikeleli 67<br />
◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI HA THERO 67<br />
vii
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
U PFUKISELA KHA MUROLE WA PHANA 68<br />
ZWINE GARA◊A DZA MUVHIGO DZA TEA U VHONALISA ZWONE 68<br />
U LINGA HA VHAGUDI VHA RE NA ZWITHITHISI U GUDANI 69<br />
◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI DZA LUAMBO LWA HAYANI 70<br />
MUTEVHE WA ◊HALUTSHEDZO DZA MAIPFI 95<br />
viii
AKHIRONIMI<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
MNL Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka (NQF)<br />
MNV Maitele a Nµivho dza Vhongwaniwapo IKS)<br />
NNA Ndangulo ya Ndalukanyo dza Afrika Tshipembe (SAQA)<br />
PVM Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a ( FET)<br />
PVN Pfunzo na Vhugudisi Nyangaredzi (GET)<br />
PMN Pfunzo ya Mvelelo-Ndivhanywa (OBE)<br />
TKL Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka (NCS)<br />
TFM Tshitshili tshi Fhedzaho nungo Maswole a Muvhili (HIV)<br />
UTT U Linga ha Tshifhinga Tshoflhe (CASS)<br />
VWFM Vhulwadze vhu Waniwaho vhu Fhedzaho nungo Maswole (AIDS)<br />
ix
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
x
NDIMA YA I<br />
U IVHADZA TSHITATAMENNDE TSHA KHARIKHU·AMU YA<br />
LUSHAKA<br />
U flanganedziwa ha Ndayotewa ya Riphabuliki ya Afrika Tshipembe (Mulayo 108 wa 1996) zwo øea mutheo<br />
wa u shandukisa na u bveledzisa Kharikhu⁄amu fhano Afrika Tshipembe. Marangaphan»a a bula uri ndivho<br />
dza Ndayotewa ndi u:<br />
■ fhedza phambano dza tshifhingani tsho fhiraho na u fhafla lushaka lwo »itikaho nga vhu»i ha dimokirasi,<br />
vhulamukanyi ha matshilisano na pfanelo dza vhathu;<br />
■ khwiøisa n»ila dza vhutshilo ha vhadzulapo vhoflhe na u vhofholola vhukoni ha muthu mu¿we na mu¿we;<br />
■ tea murango wa tshitshavha tsha dimokirasi na tsho flan»avhuwaho u øea muvhuso we wa vha wo<br />
»isendeka nga lutamo lwa vhathu hune mudzulapo mu¿we na mu¿we a vha o tsireledzwa nga mulayo nga<br />
n»ila i fanaho;<br />
■ fhafla Afrika Tshipembe ⁄o faranaho ⁄a dimokirasi ⁄i konaho u dzhia vhuimo ha⁄o ho teaho sa shango ⁄i<br />
»ivhusaho vhukati ha dzitshaka dza ⁄ifhasi.<br />
Ndayotewa i dovha ya amba uri ‘mu¿we na mu¿we u na pfanelo . . . ya u isa phan»a pfunzo ine muvhuso nga<br />
u shumisa vhukando ho teaho, wa ita uri i »i dzulela u wanala na u swikelelea’<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho vha<br />
mutheo wa u swikelela ndivho idzi nga u bula Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga, na nga u bvisela<br />
khagala milayo mihulwane na zwa ndeme zwi tikaho kharikhu⁄amu.<br />
MILAYO<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho<br />
»isendeka kha milayo i tevhelaho:<br />
■ tshanduko ya matshilele a vhadzulapo;<br />
■ pfunzo ya mvelelo-ndivhanywa;<br />
■ nµivho ya nflha na zwikili zwa nflha;<br />
■ u vanganya na vhukoni vhu shumiswaho;<br />
■ mvelaphan»a;<br />
■ vhudzekani na vhuhwalei;<br />
■ pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe, vhulamukanyi ha vhupo na ha matshilisano;<br />
■ u dzhiela nflha maitele a n»ivho dza vhongwani wapo; na<br />
■ u kholwisea, vhuimo ha nflha na vhukoni.<br />
1
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Tshanduko ya matshilele a vhadzulapo<br />
Ndayotewa ya Afrika Tshipembe i vhumba mutheo wa tshanduko ya matshilele a vhadzulapo kha tshitshavha<br />
tsho no pfukaho vhutshilo ha tshiflalula. U shandukisa tshitshavha tsha Afrika Tshipembe nga u shumisa<br />
zwishumiswa zwo fhambanaho zwa tshanduko zwi thomaho kha u flo»a u fhelisa zwe khethano nga lukanda ya<br />
ita kha masia oflhe a zwi itwaho nga vhathu nga maan»a kha pfunzo. Tshanduko ya matshilisano kha pfunzo yo<br />
livhiswa kha u dzudzanya zwe zwa vha zwo khakhea tshifhingani tsha kale na uri khonadzeo ya u wana pfunzo<br />
i fanaho i vhe kha vhathu vhoflhe. Arali tshanduko dza matshilisano dzi tshi tea u swikelelwa, vhathu vhoflhe<br />
vha Afrika Tshipembe vha fanela u khwaflhisedzwa nga pfunzo u dzhiela nflha vhukoni vhune vha vha naho na<br />
u bvisa zwikon»isi zwi »iswaho nga vhathu zwi thivhelaho u wana flhanziela.<br />
Pfunzo ya Mvelelo-Ndivhanywa<br />
Pfunzo ya Mvelelo-Ndivhanywa i vhumba mutheo wa kharikhu⁄amu fhano Afrika-Tshipembe. I lwela u konisa<br />
vhagudi vhoflhe u swikelela vhukoni ha u guda ha nflhesa nga u vhea Mvelelo dza u Guda dzine dza fanela u<br />
swikelelwa mafheloni a maitele a pfunzo. Pfunzo ya Mvelelo Ndivhanywa i flufluwedza pfunzo i »isendekaho<br />
nga mugudi na nga nyito. Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tshi fhafla Mvelelo dza u Guda dza<br />
Gireidi 10 – 12 dzi tshi khou bva kha Mvelelo Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso dze dza flufluwedzwa<br />
nga Ndayotewa dze dza bveledziwa nga kha maitele a dimokirasi.<br />
Mvelelo Nyangaredzo dzi flo»a vhagudi vha tshi kona u:<br />
■ »ivha na u tandulula thaidzo na u dzhia tsheo vha tshi shumisa kuhumbulele ku re na vhuflali;<br />
■ shuma na vha¿we nga n»ila i fushaho sa mira»o ya thimu, tshigwada, dzangano na tshitshavha;<br />
■ dzudzanya na u langa vhone vhaøe na mishumo yavho nga n»ila i re na vhu»ifhinduleli nahone i fushaho;<br />
■ kuvhanganya, sengulusa, dzudzanya, na u wana vhu»i ha mafhungo nga n»ila ya vhuflali;<br />
■ davhidzana nga n»ila i fushaho hu tshi shumiswa zwikili zwi vhonalaho, zwa zwiga na /kana zwa luambo<br />
kha n»ila dzo fhambanaho;<br />
■ shumisa saintsi na thekhino⁄odzhi nga n»ila i fushaho a dovha a sumbedza vhu»ifhinduleli kha vhupo na<br />
mutakalo wa vha¿we; na u<br />
■ sumbedza u pfesesa ⁄ifhasi sa sethe ya sisiteme dzi re na vhushaka nga u »ivha uri nyimele dza u tandulula<br />
thaidzo a dzi ngo ima dzi dzoflhe.<br />
Mvelelo dza Mveledziso dzi flo»a vhagudi, vha tshi kona u:<br />
■ bvisela khagala na u flo»isisa maitele o fhambanaho a u guda nga n»ila i fushaho;<br />
■ dzhenelela sa mudzulapo a re na vhu»ifhinduleli kha vhutshilo ha tshitshavha tshapo, lushaka na tsha<br />
⁄ifhasi;<br />
■ dzhiela nflha mvelele na mikhwa kha nyimele dzo fhambanaho dza matshilele a vhathu;<br />
■ flo»isisa nga ha khonadzeo dza pfunzo na bu»o ⁄a mushumo; na u<br />
■ bveledza khonadzeo dza zwa makwevho;<br />
2
N»ivho ya nflha, zwikili zwa nflha<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho livha<br />
kha u bveledza vhuimo ha nflha ha n»ivho na zwikili kha vhagudi. Tshi vhea ndavhelelo ya nflha kha zwine<br />
mugudi wa Afrika Tshipembe a nga kona u swikelela. Vhulamukanyi ha matshilisano vhu flo»a uri zwigwada<br />
izwi zwa vhathu zwe zwa vha zwo dzhielwa nungo nga u shaya n»ivho na zwikili zwi øewe nungo.<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tshi buletshedza maimo a fhasisa a n»ivho na zwikili a teaho u<br />
swikelelwa kha gireidi i¿we na i¿we tsha dovha tsha vhea maimo a nflha a swikeleleaho kha thero dzoflhe.<br />
U vanganya na vhukoni vhu shumiswaho<br />
U vanganya hu swikelelwa nga ngomu na hoflhe kha thero na masia a u guda. U vanganywa ha n»ivho na<br />
zwikili kha thero dzoflhe na kha zwoflhe zwi itwaho ndi zwa ndeme kha u swikelela vhukoni vhu shumiswaho<br />
sa zwe zwa bulwa nga Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka. Vhukoni vhu shumiswaho vhu livha kha u<br />
flanganya vhukoni vhuraru ho »iimisaho nga hoflhe vhu tevhelaho: vhune ha vha ha zwi no tou itwa, ha mutheo<br />
na ha u sedzulusa mushumo. Kha u flanganedza u vanganya na vhukoni vhu shumiswaho, Tshitatamennde tsha<br />
Kharikhu⁄amu ya Lushaka ya Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi flo»a u lambedza u<br />
flanganelana ha u guda ha zwo tou ¿waliwaho, zwi no itwa na ha u sedzulusa mushumo.<br />
Mvelaphanµa<br />
Mvelaphan»a zwi amba maitele a u bveledzisa n»ivho na zwikili zwa vhuimo ha nflha na u kon»a.<br />
Zwitatamennde zwa Thero zwi sumbedza mvelaphan»a u bva kha gireidi i¿we u ya kha i¿we. Mvelelo ya u<br />
Guda i¿we na i¿we i tevhelwa nga tshitatamennde tshi re khagala tsha uri ndi vhuimo-»e ha vhukoni vhu<br />
lavhelelwaho kha mvelelo. Maimo a u Linga a vhekanywa nga tshivhumbeo tshi sumbedzaho u aluwa ha<br />
maimo a lavhelelwaho a vhukoni zwi tshi ya nga gireidi. Magudiswa na nyimele zwa gireidi i¿we na i¿we zwi<br />
»o sumbedza-vho mvelaphan»a ya u bva kha zwi leluwaho u ya kha zwi kon»aho na vhukon»i vhu aluwaho.<br />
Vhudzekani na Vhuhwalei<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Vhudzekani zwi amba vhushaka vhukati ha ndalukanyo kha maimo kana bennde dzo fhambanaho dza Murango<br />
wa Ndalukanyo ya Lushaka nga n»ila ine zwa flufluwedza u swikelelea u bva kha ndalukanyo i¿we u ya kha<br />
i¿we. Izwi ndi zwa ndeme vhukuma kha ndalukanyo dzine dza wela kha bu»o ⁄ithihi ⁄a u Guda. Ho sedzwa uri<br />
bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a i wanala vhukati ha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi<br />
Nyangaredzi na Pfunzo ya Nflha, ndi zwa ndeme uri ◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a (Bu»o<br />
⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) i vhe na vhudzekani na ◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudisi-Nyangaredzi khathihi na<br />
flhanziela dzi yelanaho kha bu»o ⁄a u guda ⁄a Pfunzo-ya Nflha. U itela u kona u swikela vhudzekani uvhu, u<br />
bvela phan»a ha Tshitatamennde tsha Thero i¿we na i¿we tshi katela u flolwa lwa vhudzivha ha zwi<br />
lavhelelwaho u swikelwa kha vhuimo ha u pfuka kha Masia a u Guda a Pfunzo na Vhugudisi-Nyangaredzi, na<br />
ha vhugudi vhu lavhelelwaho kha vhuimo ha madzheno a vhugudi ha Pfunzo ya Nflha<br />
3
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Vhuhwalei zwi amba n»ila ine zwipi»a zwa ndalukanyo (thero kana maimo a yunithi) zwa kona u pfukisea u ya<br />
kha ndalukanyo i¿we kha bu»o ⁄o fhambanaho kha bennde nthihi ya Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka. U<br />
itela uri hu vhe na vhuhwalei ha thero dzo gudwaho kha gireidi dza 10 – 12 (Budo ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo)<br />
maitele a u dzhia thero sa ine ya itwa nga dziyunithi dza 20 o sedzuluswa. Thero dzi wanalaho kha<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) dzo<br />
vhambedzwa na maimo a yunithi o teaho o ¿waliswaho kha Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka.<br />
Pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe, vhulamukanyi ha vhupo na ha matshilisano<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi<br />
floµou flufluwedza vhulamukanyi ha pfanelo dza vhathu, flhanganedzo nga vhoflhe, vhupo na matshilisano.<br />
Zwoflhe Zwitatamennde zwa Thero zwiswa zwo bveledzwaho zwo flanganyiswa na milayo na mashumele a<br />
vhulamukanyi ha matshilisano na vhupo na pfanelo dza vhathu sa zwe zwa vheiswa zwone kha Ndayotewa ya<br />
Afrika Tshipembe. Nga u pfufhifhadza, Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12<br />
(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi humbulela-vho na zwithu zwo fhambanaho sa vhushayi, u sa lingana ha<br />
vhathu, lushaka, mbeu, luambo,vhukale, khaedu siani ⁄a mivhili na zwipfi na zwi¿we-vho.<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho<br />
flanganedza maitele a kutelaho vhoflhe nga u buletshedza flho»ea dza fhasisa dzi flo»eaho kha vhagudi vhoflhe.<br />
Tshi tendela uri vhagudi vhoflhe vha nga kona u bvelela lwa tshoflhe musi vha tshi khou wana thuso yo teaho.<br />
◊ho»ea dza muhumbulo, matshilisano, vhupfiwa, mimuya na mivhili dza vhagudi dzi »o vhonaniwa nadzo<br />
musi hu tshi oliwa na u bveledza kha Mbekanyamushumo dza u Guda dzo teaho na kushumisele kwo teaho<br />
kwa zwishumiswa zwa u linga.<br />
U dzhiela nflha maitele a n»ivho dza vhongwani-wapo<br />
Kha mi¿waha ya vho 1960 mahumbulelwa a maflali manzhi o kombetshedza vhoradzipfunzo u dzhiela nflha uri<br />
hu na n»ila nnzhi dza u sedzulusa mafhungo u itela u pfesesa ⁄ifhasi na uri arali muthu a tshi flo»ou øea<br />
flhalutshedzo ya vhuflali nga huswa, u tea u dzhiela nflha maitele ayo oflhe. U swikela zwenezwo mashango a<br />
Vhukovhela o vha a tshi vhea ndeme kha vhukoni ha u vhekanya zwithu nga ndunzhe-ndunzhe, ha metse na ha<br />
zwi yelanaho na nyambo zwo khetheaho, a kona u dzhia-ha vhathu vha tshi pfi vho ‘flalifha’ vhe na vhukoni ha<br />
zwenezwo. Zwino vhathu vha dzhiela nflha maitele a n»ivho o fhambanaho vhukuma ane ngao vhathu vha kona<br />
u pfesesa na u øea flhalutshedzo ⁄ifhasi ⁄ine vha tshila kha⁄o. Maitele a N»ivho dza Vhongwani-wapo kha<br />
nyimele ya Afrika Tshipembe a wana n»ivho nnzhi i wanalaho kha kuhumbulele kwa vhuflali kwa TshiAfrika<br />
na maitele a matshilisano zwe zwa vha hone mi¿wahani ya zwigidi yo fhiraho.Tshitatamennde tsha<br />
Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho zwi ita nga khole<br />
tshi tshi flahisa kuhumbulele kwa maitele kwa n»ivho dza Vhongwani-wapo kha Tshitatamennde tsha Thero u<br />
itela u sumbedza lupfumo lwa »ivhazwakale na vhufa zwa shango ⁄ino na zwine ⁄a thusa ngazwo sa tshiitisi<br />
tsha tshanduko u itela u khwiøifhadza zwi dzhielwaho nflha nga vhagudi. U »isa kuvhonele kunzhi kwo<br />
fhambananaho zwi thusa u tandulula dzithaidzo kha misi yoflhe ya u guda.<br />
4
U kholwisea, vhuimo ha nflha na vhukoni<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tsho<br />
livha kha u swikelela mushumo u kholwisaho nga u tevhela adzhenda ya u shandukisa zwe zwa vha zwo<br />
khakhea na nga u øekedza pfunzo i vhambedzeaho na ya ma¿we mashango zwi tshi yelana na vhuimo ha nflha,<br />
vhuphara na vhudzivha.Vhuimo ha nflha ha pfunzo vhu lauliwa nga Mulayo wa Ndangulo ya Ndalukanyo ya<br />
Afrika Tshipembe (Mulayo 58 wa 1995), Milayo ya Khwaflhisedzo ya Vhuimo ya nflha ha Pfunzo na Vhugudi<br />
na Mulayo wa vhuflanzi ha Vhuimo ha nflha ha Pfunzo na Vhugudi-Nyangaredzi na ha Pfunzo na Vhugudi ha u<br />
Isa Phanµa (Mulayo 58 wa 2001).<br />
LUSHAKA LWA MUGUDI A LAVHELELWAHO<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Zwine zwa vha zwa ndeme kha nyaluwo yashu sa vhathu ndi zwivhuya zwine zwa øea flhalutshedzo kha<br />
lwendo lwa mu¿we na mu¿we lwa muya na kha lwa maluvhi na zwa khumbulelwa. Bugu i no pfi, ‘The<br />
manifesto on Values, Education and Democracy’(Department of Education 2001, pp.9-10) i amba zwi<br />
tevhelaho nga pfunzo na vhu»i:<br />
Values and morality give meaning to our individual and social relationships.<br />
They are the common currencies that help make life more meaningful than might otherwise have<br />
been. An education system does not exist to simply serve a market, important as that may be for<br />
economic growth and material prosperity. Its primary purpose must be to enrich the individual,<br />
and by extention, the broader society.<br />
Lushaka lwa mugudi a lavhelelwaho ndi ane a »o vha o »ala mikhwa nahone a »o shuma o vhea lushaka<br />
phan»a zwi tshi bva kha u flhonifha dimokirasi, u lingana ha vhathu, tshirunzi tsha muthu na vhulamukanyi ha<br />
matshilisano sa zwi flufluwedzwaho kha Ndayotewa.<br />
Mugudi a thunyuwaho u bva kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a u dovha a tea u sumbedza<br />
vhuswikeli ha Mvelelo-Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso dzo bulwaho mathomoni a ⁄i¿walo i⁄i. Thero<br />
kha tshipi»a tsha vhugudi tsha khombe-khombe dzo flangana dzi flufluwedza u swikelelwa ha Mvelelo-<br />
Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso, hu uri kha tshipi»a tsha thero dzo khethwaho kha dza Mutheo na dza<br />
u inangela i¿we na i¿we i tshi flufluwedza vhuswikeli ha Mvelele-Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso<br />
dzo khetheaho.<br />
U engedza kha zwi re afho nflha, vhagudi vha thunyuwaho u bva kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa<br />
Phan»a vha tea u:<br />
■ swikelela kha, na u bvelela phan»a kha pfunzo na vhugudisi zwa vhutshilo hoflhe nahone zwa vhuimo ha<br />
nflha;<br />
■ sumbedza vhukoni ha u humbula nga n»ila yo lulamaho nahone i sumbaho vhuflali; na<br />
■ kona u pfukisela zwikili u bva kha nyimele dzo »oweleaho u ya kha dzi songo »oweleaho.<br />
5
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
LUSHAKA LWA MUDEDEDZI A LAVHELELWAHO<br />
Vhadededzi vhoflhe na vha¿we vhagudisi ndi vhathusedzi vha ndeme kha u »isa tshanduko mbuya kha pfunzo<br />
fhano Afrika Tshipembe.Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u<br />
Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi lavhelela vhadededzi vha re na ndalukanyo, vha konaho, vho »iimiselaho nahone<br />
vha vha vhathu vha vhavhalelaho. Vha »o kona u ita mishumo yo fhambanaho yo bulwaho kha ⁄i¿walo ⁄a<br />
Norms and Standards for Educators. Izwi zwi katela u vha vhatshimbidzi vha pfunzo, u vha vhaflalutshedzi na<br />
vhaoli vha Mbekanyamushumo dza u Guda na zwibveledzwa zwa vhugudi; u vha vharangaphan»a, vhalauli na<br />
vhalanguli, vhagudi, vhaflo»isisi na vhagudi vha vhutshilo hoflhe, mira»o ya tshitshavha, vhadzulapo na<br />
vhaflhogomeli vha vhathu, vha itaho uri milandu ya vhathu i tshimbile nga ngona na u vha vhomakone vha<br />
dzithero.<br />
MBONALO DZA TSHIVHUMBEO NA NYOLO<br />
Tshivhumbeo tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) tshi<br />
na ·i¿walo ⁄a Nyagaredzo, Ndangulo ya Pho⁄isi ya Ndalukanyo na u Linga, na Zwitatamennde zwa Thero.<br />
Muse wa u Guda ndi mini?<br />
Muse wa u guda ndi khuvhanganyo i shumaho sa haya ha thero dzi re na vhushaka, wa dovha wa flufluwedza u<br />
itwa ha milayo ya u vhofhekanya ya ◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a<br />
Nyangaredzo). Kha khethekanyo dza mise ya u guda ya Gireidi 10 – 12 hu dzhielwa nflha vhudzekani ha<br />
bennde ya Pfunzo ya Vhugudisi-Nyangaredzi na Pfunzo ya Nflha, khathihi na mbekanyo ya zwikimu kha<br />
mashango ma¿we.<br />
Naho mveledziso ya Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda<br />
⁄a Nyangaredzo) tsho dzhia nzudzanyo ya mise ya Murango wa Ndalukanyo ya Lushaka ya 12 sa hone hu<br />
takuwiwaho hone, hu tea u ombedzelwa u ri mise ya nzudzanyo iyo i sa tou vha Mise ya u Guda kana mise ya<br />
‘nµivho’ hone yo flumanyiwa na zwigwada zwa mishumo.<br />
Zwigwada zwi tevhelaho zwa thero zwo khethekanywa na Mise ya u Guda u itela u thusa mugudi kha u nanga<br />
flhanganyo ya thero:<br />
■ Dzinyambo (Khombe-khombe);<br />
■ Vhutsila na Mvelele;<br />
■ Mabindu, Makwevho, Ndangulo na Vhugudi ha Tshumelo;<br />
■ Mamaga,Vhuinzhinia, na Thekhino⁄odzhi;<br />
■ Vhugudi ha Vhathu na zwa Matshilisano na Nyambo; na<br />
6
■ Saintsi dza zwi kwameaho, Metse, Khomphutha,Vhutshilo na dza Vhulimi.<br />
Thero ndi mini ?<br />
Thero kale yo vha i tshi flalusiwa sa tshivhumbwa tsha ‘nµivho’ ya zwa vhufunzei. N»ivho heyi yo vha i sa<br />
ombedzeli kha zwikili, ndeme na maime. Thero dzo vha dzi tshi dzhiwa nga vha¿we sa zwithu zwo imaho<br />
fhethu huthihi dzi sa shanduki. Dzo vha dzi na mikano i sa sudzuluwi. Tshifhinga tshinzhi thero dzo vha dzi<br />
tshi ombedzelesa thuso yo »iswaho nga mvelele ya Vhukovhela kha n»ivho.<br />
Kha Kharikhu⁄amu ya Mvelelo-Ndivhanywa sa Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya<br />
10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo) mikano ya thero yo vhulawa. N»ivho i flanganyisa zwine zwa tou<br />
vhalwa, zwikili na ndeme. Thero dzi dzhiiwa dzi tshi shanduka; nahone dzi tshi dzulela u fhindula zwi<br />
yelanaho na n»ivho ntswa nahone yo flandavhuwaho, zwi tshi katela n»ivho ye kale ya vha yo siwa nn»a ha<br />
Kharikhu⁄amu ya tshiofisi.<br />
Thero kha Kharikhu⁄amu ya Mvelelo-Ndivhanywa i flalusiwa nga vhu»alo nga Mvelelo dza u Guda, hu si nga<br />
tshivhumbwa tsha magudiswa fhedzi. Kha nyimele ya Afrika Tshipembe, Mvelelo dza u Guda dzi tea, nga<br />
nzulele, u isa kha vhuswikeli ha Mvelelo-Nyangaredzi na Mvelelo-Mveledziso. Mvelelo dza u Guda dzi<br />
flaluswa nga n»ila dzo flan»avhuwaho na u ri dzi a tendela kushumisele kunzhi, dza tendela u dzheniswa ha<br />
mihumbulo ya vhadzulapo.<br />
Mvelelo dza u Guda ndi mini ?<br />
Mvelelo dza u Guda ndi tshitatamennde tsha mvelelo dzi lavhelelwaho dza vhugudi na vhugudisi. Tshi flalusa<br />
n»ivho, zwikili na ndeme zwine vhagudi vha tea u zwi swikela mafheloni a bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha<br />
u Isa Phan»a. Mvelelo dza u Guda dzo kuvhanganywa dza vhumba dzithero.<br />
Maimo a u Linga ndi mini ?<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga ndi zwishumiswa zwine musi zwo flangana zwa flalushedza nga ha zwine mugudi a tea u<br />
»ivha na u kona u ita u sumbedza vhukoni ha Mvelelo ya u Guda kha gireidi yeneyo. A katela n»ivho, zwikili<br />
na ndeme zwi flo»eaho kha u swikela Mvelelo dza u Guda. Maimo a u Linga nga ngomu ha Mvelelo ya u Guda<br />
i¿we na i¿we o flangana a sumbedza uri vhu»ivhi vhu khou aluwa hani u bva kha gireidi i¿we vhu tshi ya kha<br />
i¿we.<br />
Zwi re ngomu kha Zwitatamennde zwa Thero zwa Muse wa u Guda wa Dzinyambo<br />
Tshitatamennde tshi¿we na tshi¿we tsha thero tsha Muse wa u Guda wa Dzinyambo tshi na ndima nøa na<br />
mutevhe wa matheme.<br />
■ Ndima ya 1, U »ivhadza Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka: Ndima heyi ya thikho i »ivhadza<br />
7
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12 (Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzi).<br />
■ Ndima ya 2, U »ivhadza Muse wa u Guda wa Dzinyambo: Ndima iyi i »ivhadza zwiflaluli zwihulwane zwa<br />
Muse wa u Guda wa Dzinyambo. I na flhalutshedzo ya muse wa u guda, ndivho, zwi katelwaho, vhuflumani<br />
ha pfunzo na bu»o ⁄a zwa mushumo, na Mvelelo dza u Guda.<br />
■ Ndima ya 3, Mvelelo dza u Guda, Maimo a u Linga, Magudiswa na Nyimele: Ndima iyi i na Mvelelo dza u<br />
Guda na Maimo a u Linga zwi yelanaho nao; na magudiswa na nyimele zwa u ita uri hu swikelwe Maimo a<br />
u Linga.<br />
■ Ndima ya 4, U linga: Ndima iyi i sumbedza milayo na zwisumbedzi zwa u linga na u øea ngeletshedzo<br />
siani ⁄a u rekhoda na u vhiga kha u linga. I dovha ya katela mutevhe wa flhalutshedzo dza vhukoni dza<br />
thero.<br />
■ Mutevhe wa matheme: Ho teaho, mutevhe wa matheme zwao na a thero yeneyo o nanguludzwaho a<br />
flalutshedzwa nga nflha kha tshipi»a itshi.<br />
TSUMBEDZI DZA MBEKANYA MUSHUMO YA U GUDA<br />
Mbekanyamushumo ya u Guda i sumbedza zwi katelwaho kha u guda na u linga kha gireidi tharu kha bennde<br />
ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a. Ndi pulane i itaho uri vhagudi vha swikelele Mvelelo dza u Guda sa<br />
zwe zwa vheiswa zwone nga Maimo a u Linga kha gireidi yeneyo. Nyendedzi ya Mbekanyamushumo ya u<br />
Guda i thusa vhadededzi na vha¿we vhabveledzi vha Mbekanyamushumo ya u Guda kha u pulana na u ola<br />
Mbekanyamushumo dza maimo a nflha dza u guda, u funza na u linga.<br />
8
◊HALUTSHEDZO<br />
NDIMA YA 2<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
U IVHADZA MUSE WA U GUDA WA DZINYAMBO<br />
Luambo ndi tshishumiswa tshi shumiswaho kha u humbula na vhudavhidzani. Ndi kha luambo hune mvelele<br />
dzo fhambanaho na vhushaka ha matshilisano zwa bveledzwa khagala na u fhaflea. U guda u shumisa luambo<br />
zwavhu»i zwi ita uri vhagudi vha kone u humbula na u wana n»ivho, u bvisela khagala vhuvha havho, vhu»ipfi<br />
na mihumbulo, u davhidzana na vha¿we na u langa shango ⁄avho.<br />
NDIVHO<br />
Musi ho sedziwa phambano dzi re hone vhukati ha nyambo na mvelele zwa Afrika-Tshipembe, vhadzulapo<br />
vha⁄o vha tea u kona u davhidzana na nga nyambo dza vha¿we vha dovha vha »iimisela u kon»elela dzi¿we<br />
nyambo na mvelele na u dzi pfesesa. U fhambana ha mvelele na dzinyambo zwa Afrika-Tshipembe zwi khou<br />
flanganedziwa na u dzhielwa nflha musi ndayotewa i tshi flanganedza nyambo dzoflhe dza fumi-thihi dza tshiofisi<br />
na Mulayo wa Dzinyambo kha Pfunzo u flufluwedzaho vhu»ivhi-nyambo-nnzhi-nyengedzo. Vhagudi vha khou<br />
tea u »ivha nyambo mbili kha thero dza Khombe-Khombe. Dzi¿we nyambo dzi nga dovha dza dzhiiwa kha<br />
thero dza Mutheo na/kana dza u inangela.<br />
Kha vhuimo ha Pfunzo na Vhugudisi zwa Nyangaredzi hu bveledzwa nµivho ya luambo lwa hayani lune lwa<br />
øea murango wa u guda nyambo dza u engedza.Vhagudi vha »o ri vha tshi swika kha Gireidi ya 10 vha »o vha<br />
vho no vha na tshenzhemo yo flan»avhuwaho nga ha Nyambo dza u engedza nahone vha nga vha vho no »i<br />
shumisa Nyambo dza u engedza kha u guda. Kharikhu⁄amu ya vhuimo ha Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa<br />
Phan»a i ita uri vhagudi vha khwaflhise na u bveledza zwikili zwavho zwa u »ivha nyambo nnzhi. Musi vha tshi<br />
bva kha gireidi i¿we vha tshi ya kha i¿we, vha lavhelelwa u kona u shumisa luambo vha tshi tou elela, vhe na<br />
vhukoni, hu si na u khakha, fhethu ho fhambanaho. Vha na vhu»ifhinduleli vhuhulwane kha u guda ha vhone<br />
vhaøe vha dovha vha tea u shumisa zwikili zwa luambo kha nyimele dzi kon»aho.<br />
Mutevhe wa n»ivho u flo»eaho kha u dzhenelela nga mafulufulu kha tshitshavha na mishumoni kha ikonomi ya<br />
¿waha-»ana wa 21 yo no flan»avhuwa, hu si u sokou thetshelesa na u amba, na u vhala na u ¿wala na u<br />
anetshela, yo no dzhenisa na zwivhumbeo zwi katelaho n»ivho ya zwiko zwinzhi, u ola, mafhungo,<br />
khomphutha, mvelele na n»ivho ya u sasaladza. Kharikhu⁄amu ya luambo i lugisela vhagudi kha khaedu ine<br />
vha flangana nayo sa vhadzulapo vha Afrika-Tshipembe khathihi na mira»o ya dzitshaka dza ⁄ifhasi.<br />
9
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Kharikhu⁄amu ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a i ita uri vhagudi vha kone u swikelela flho»ea nnzhi<br />
dza Mvelelo Nyangaredzi na Mvelelo dza Mveledziso zwi tshi katela na ndivho dzi tevhelaho.<br />
■ U flan»avhudza na u øea vhudzivha kha vhukoni ha luambo ho bveledzwaho kha vhuimo ha Pfunzo na<br />
Vhugudisi - Nyangaredzi, zwi tshi angaredza na zwikili zwa luambo zwa ndeme zwi flo»eaho kha u guda<br />
zwikoloni zwi tshi angaredza kharikhu⁄amu yoflhe na vhu»i na u takalela na u »iphiøa nga zwibveledzwa,<br />
uri vha kone u thetshelesa, u amba, u vhala na u ¿wala vhe na fulufhelo na u »iphiøa ngazwo. Hezwi<br />
zwikili na maime zwi vhumba mutheo wa vhutshilo hoflhe kha u guda.<br />
■ U shumisa luambo nga n»ila yone kha vhutshilo havho vha tshi dzhiela nzhele ndivho, vhathu vha<br />
flanganedzaho mafhungo, na nyimele.<br />
■ U vha na vhu»iambeli na u bvisela khagala mihumbulo, kuvhonele na vhu»ipfi havho vhe na fulufhelo uri<br />
vha kone u »o vha vho imaho nga vhoflhe na u humbula nga vhudzivha.<br />
■ U shumisa luambo na mihumbulo yavho zwo imela na u flo»a u »ivha nga tshenzhemo ya vhathu, musi vha<br />
tshi flangana na zwibveledzwa, zwi fhaflaho, vhagudi vha a kona u »ivhona vhutshiloni na u vha na<br />
tshenzhemo, vha vha na mihumbulo yavho nga ha shango.<br />
■ U shumisa luambo u itela u wana na u laula mafhungo kha u guda zwo angaredza kharikhulamu yoflhe.<br />
N»ivho ya mafhungo ndi tshikili tsha ndeme kha tshifhinga tshino tshine vhathu vha tea u vha vha tshi<br />
»ivha mafhungo, zwa dovha zwa vha mutheo kha u guda ha vhutshilo hoflhe.<br />
■ U shumisa luambo sa tshishumiswa kha u humbula nga vhudzivha na vhusiki. Ndivho heyi i sumbedza u ri<br />
n»ivho i wanala nga u flanganelana nga luambo na uri luambo na muhumbulo zwi na vhushaka ha tsini.<br />
■ U sumbedza mihumbulo yo flan»avhuwaho nga ha zwa vhu»ifari na mikhwa. U kona u »iitela n»ila dzavho<br />
nga ha vhu»ifari, vha fanela u wana zwibveledzwa, zwi kwamaho pfanelo dza vhathu na vhu»ifhinduleli sa<br />
kha pfanelo dza vhagudi, vhafumakadzi, vhaholefhali, vhaaluwa, na zwi livhanaho na dzitshaka, mvelele,<br />
mahumbulele, ki⁄asi, n»ila dza lutendo, mbeu, TFM na VWFM, mbofholowo ya vhu»iambeli, u vhalwa ha<br />
vhathu na zwa mupo.<br />
■ U shumisa nga maitele a tsatsaladzo zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.Vhagudi vha »o kona u vhona<br />
na u itela khaedu vhushaka vhu re hone ha kuvhonele, vhu»i na nungodzi µiswaho nga maimo kha<br />
zwibveledzwa.<br />
■ U vhona u sa lingana ha maimo a nyambo dzo fhambanaho na u flan»avhuwa ha luambo kha<br />
maambele.Vhagudi vha »o itela khaedu u vhonalesa ha luambo kana u flan»avhuwa ha luambo na u<br />
sumbedza u pfesesa pfanelo dza luambo lwavho kha tshitshavha tsha nyambo nnzhi.<br />
ZWI KATELWAHO<br />
◊hanganedzo-ya-vhoflhe<br />
Vhugudisi na u linga zwa luambo zwi tea u øea mbetshelwa i katelaho vhagudi vhoflhe nahone hu tea u wanala<br />
maitele ane a »o thusa vhagudi vhoflhe kha u swikela kana u bveledza zwibveledzwa. Vhagudi vha¿we vha<br />
flanganaho na zwithithisi vha nga »i balelwa u swikela ma¿we a Maimo a u Linga sa zwe zwa vheiswa zwone<br />
kha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka. Ngauralo zwi tevhelaho zwi fanela u dzhielwa nflha:<br />
10
■ Matheme ‘u flalusa’ ,‘u vhudza’,‘u dovha u vhudza, ‘u nweledza’,‘u amba’, ‘u haseledza’,‘u flalutshedza’, u<br />
vhudzisa’ na ‘u haseledza zwi fanela u pfesesiwa sa zwi angaredzaho zwivhumbeo zwa vhudavhidzani zwa<br />
u amba na zwi si zwa u amba, zwo angaredza vhudavhidzani ha tswayo na thusedzi dza vhudavhidzani.<br />
Hezwi zwi amba uri ipfi ‘u amba’⁄i katela vhudavhidzani ha tswayo na thusedzi dza vhudavhidzani.<br />
■ Matheme ‘u thetshelesa’,‘u sedza’,‘u vhala’, na ‘u flalela’ zwi katela zwivhumbeo zwa vhudavhidzani sa u<br />
kona u vhona zwi ambiwaho nga mulomo na u vhona luambo lwa tswayo.<br />
■ Vhagudi vhane vha si vhone vha flo»a zwishumiswa swi ngaho Bureyili, theiphi ya u pfa, Ma⁄e»ere mahulu,<br />
zwishumiswa zwi hwasaho na nyolo. Ipfi ‘u vhona’ ⁄i nga kha »i sumbedzwa nga n»ila ya nyito. Zwi tshi<br />
yelana na ‘u vhala’ zwi katela zwishumiswa zwi fanaho na Bureyili na bugu dzi ambaho.<br />
Maimo a dzinyambo<br />
U gudwa ha luambo kha vhuimo ha Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a ho angaredza nyambo dzoflhe dza<br />
tshiofisi-Afrikaans, English, isiXhosa, isiZulu, Sesotho, Sepedi (Sesotho tsha Leboa), Setswana, Siswati,<br />
Tshiven»a na Xitsonga, na Luambo lwa tswayo. Hu nga kha »i dzheniswa na dzi¿we nyambo dzo tendelwaho<br />
nga Khoro ya Dzinyambo Dzoflhe dza Afrika Tshipembe.<br />
Zwitatamennde zwa Thero zwa Luambo lwa Hayani, Luambo lwa u Engedza lwa u Thoma na lwa Vhuvhili<br />
zwi nga kha »i shandukiswa zwa iswa kha nyambo dzi si dza tshiofisi dzo tendelwaho na uri nyambo idzi dzi<br />
nga funzwa sa nyambo dza Mutheo kana dza u inangela dza Kharikhu⁄amu.<br />
Nyambo dzoflhe dzi nga funzwa kha maimo a tevhelaho:<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
■ Luambo lwa Hayani: Luambo lwa Hayani lwa mugudi lu tea u khwaflhisedzwa na u bveledzwa u itela u<br />
vhea mutheo wo khwaflhaho wa u guda dzinyambo dza u engedza. Kha bennde ya Pfunzo na Vhugudi zwa<br />
Nyangaredzi, nyambo dzoflhe dza tshiofisi dza Afrika Tshipembe dzi na Mvelelo dza u Guda dza Luambo<br />
lwa Hayani dza maimo a nflha a vhambedzwaho na a mashango a ⁄ifhasi. Hezwi zwi tshimbilelana na<br />
flhodea dza Ndayotewa dza maimo a Linganaho a dzinyambo dza tshiofisi. Maimo a n»ivho yo<br />
swikelelwaho ya Luambo lwa Hayani a fanela u vha nga n»ila ine lwa nga shumiswa sa luambo lwa<br />
vhugudi na vhugudisi. Zwikili zwa u thetshelesa na u amba zwi »o iswa phan»a na u bveledzwa na u<br />
khwiøifhadziwa hone khwaflhisedzo kha vhuimo uvhu i »o vha kha u bveledzisa zwikili zwa u ¿wala na u<br />
vhala kha vhagudi.<br />
■ Luambo lwa u Engedza lwa u Thoma: U guda luambo lwa u engedza lwa u thoma zwi »o flufluwedza<br />
vhudavhidzani vhu shumisaho nyambo nnzhi na mvelele dzi dzhenelelanaho. Mvelelo dza u Guda dza<br />
luambo lwa u Engedza lwa u Thoma dzi øea vhuimo ha vhukoni vhu swikelaho mutheo wo teaho u flo»eaho<br />
kha u guda havhu»i hu katelaho kharikhu⁄amu yoflhe, sa musi vhagudi vha tshi guda vha tshi shumisa<br />
Luambo lwa u thoma kha nyimele ya Afrika -Tshipembe. Hezwi zwi angaredza zwikili zwa kuhumbulele<br />
na u guda zwi flo»eaho kha u humbula na u guda. Izwi zwi itea kha nyambo dzoflhe dza tshiofisi. Hu »o<br />
vha na khwaflhisedzo i linganaho kha zwikili zwa u thetshelesa, u amba, u vhala na u ¿wala.<br />
■ Luambo lwa u Engedza lwa Vhuvhili: U guda luambo lwa u engedza lwa vhuvhili zwi flufluwedza kana u isa<br />
phan»a vhudavhidzani vhu shumisaho nyambo nnzhi na mvelelo dzi dzhenelelanaho. Namusi zwikili zwa u<br />
11
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
vhala zwi tshi »o bveledziwa, kha vhuimo uvhu, khwaflhisedzo i »o vha kha u bveledza zwikili zwa u<br />
thetshelesa na u amba.Vhuimo ha Luambo lwa u Engedza lwa Vhuvhili vhu tea u livha kha u khwiøisa<br />
vhudavhidzani ha vhathu kha zwa matshililisano.<br />
Kha tshipi»a tsha Khombe-Khombe kha bennde ya Pfunzo vhagudi vhoflhe vha tea u guda nyambo mbili dza<br />
tshiofisi, luthihi lu vhe lu kha Luambo lwa Hayani lu¿we lu kha Luambo lwa u Engedza lwa u thoma kana<br />
vhuimo ha Luambo lwa Hayani. Luthihi lwa dzinyambo kha tshipi»a tsha Khombe-khombe lu tea u vha<br />
Luambo lwa Vhugudi na Vhugudisi. Kha zwipi»a zwa Mutheo na zwa u inangela ha nyambo dza tshiofisi<br />
dzi nga dzhiiwa kha vhuimo ha Luambo lwa Hayani, Luambo lwa u engedza lwa u thoma na/kana lwa u<br />
Engedza lwa Vhuvhili kha vhagudi vha re na dzangalelo ⁄a dzinyambo na u bveledza vhu»ivhi ha nyambo<br />
nnzhi.<br />
VHU◊UMANI HA PFUNZO NA BUO ·A ZWA MUSHUMO<br />
Kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi-Nyangaredzi, nyambo dzi flanganwa nadzo kha Sia ⁄a Vhugudi ⁄a<br />
Dzinyambo kha bennde ya Pfunzo na Vhugudisi ha u Isa Phan»a, dzi tshi flanganwa nadzo kha Muse wa<br />
Vhugudi ha Dzinyambo u ne wa flumana na muse wa nzudzano ya vhugudi: Ngudo ya Vhudavhidzani na<br />
Luambo wa Ndangulo ya Ndalukanyo dza Afrika Tshipembe. U itela uri hu vhe na u bvela phan»a ho<br />
shumiswa maitele a u dzudzanya Kharikhu⁄amu mathihi na e a shumiswa kha bennde ya Pfunzo na Vhugudi-<br />
Nyangaredzi:<br />
■ zwikili zwa luambo, zwa u thetshelesa, u vhala na u ¿wala ndi dzone thikho dza u bveledzisa Mvelelo dza<br />
u Guda; na<br />
■ u shumiswa ha zwibveledzwa zwo fhambanaho zwi ita uri vhagudi vha flo»isise zwithu zwi vha kwamaho,<br />
zwa lushaka na zwa ⁄ifhasi.<br />
U gudwa ha dzinyambo zwi ita uri vhagudi vha livhe kha mishumo i ngaho, ya u ¿wala dzigurann»a, u<br />
flalutshedza luambo lu tshi bva kha lu¿we, ya u vhambadza, ya khungedzelo, vhuimeleli ha shango nga n»ila ya<br />
vhuflali na mi¿we-vho. Hone-ha, zwi tou vha khagala uri dzinyambo ndi thikho ya vhugudi hoflhe, hu si kha<br />
zwa vhutshilo ha »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we fhedzi, hone na mishumoni-vho. U bvelela ha dzangalelo ⁄a zwa<br />
makwevho zwi »itika kha vhukoni ha luambo. Kha shango ⁄o no bvelaho phan»a kha sia ⁄a thekhino⁄odzhi u<br />
bvelela ha mugudi zwi laulwa nga vhukoni ha vhudavhidzani. Luambo ndi thero ine ya vulela mugudi n»ila,<br />
lune arali lu songo funzwa zwavhu»i zwi a fhungudza khonadzeo dzawe dza u wana mushumo.<br />
U kona u ¿wala na u vhala ndi mutheo wa u kona u vuledza mishumo ya »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we zwa thusa na<br />
kha zwikili zwine mugudi a zwi flo»a uri a tshile zwavhu»i shangoni. Luambo ndi tshishumiswa tshine tsha<br />
kona u fhafla vhushaka havhu»i vhukati ha vhathu vha dzulaho vhuponi vhuthihi na mugudi nahone<br />
kushumisele kwa luambo nga n»ila i sumbedzaho u pfela vha¿we vhuflungu ndi zwone zwi sumbedzaho u kona<br />
kana u balelwa u tshilisana na vha¿we.<br />
12
MVELELO DZA U GUDA<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Zwi katelwaho na ndivho zwo flalutshedzwaho afho nflha zwo nweledzwa zwa vha Mvelelo dza u Guda nøa.<br />
Naho mvelelo idzi dzo vhekanywa sa zwithu zwo thalanganaho dzi fanela u funzwa na u lingwa nga nµila ya u<br />
vanganya.<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1: U thetshelesa na u amba<br />
Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />
mafhungo na ha nyimele.<br />
Vhagudi vha pfesesa uri u amba na u thetshelesa ndi nyito ya matshilisano kha nyimele dzo khetheaho na kha<br />
ndivho dzo fhambanaho na vha flanganedzaho mafhungo vho fhambanaho na uri tshaka dza zwibveledzwa zwa<br />
u amba na kushumisele kwa luambo zwi tshi ya nga vhupo kana vhathu zwi »i fhambana -vho ngauralo. Vha<br />
»ivha na u shumisa tshaka dza zwibveledzwa zwa u amba na kushumisele kwa luambo zwi tshi ya nga nyimele<br />
dzo fhambanaho dza tshiofisi na dzi si dza tshiofisi.<br />
U thetshelesa na u amba ndi thikho ya u guda kha thero dzoflhe. Hu tshi shumiswa maitele one a u thetshelesa<br />
na u amba, vhagudi vha kuvhanganya na u sengulusa mafhungo, vha fhafla n»ivho, vha tandulula thaidzo, na u<br />
bvisela mihumbulo yavho khagala. Zwikili zwo fhelelaho zwa u thetshelesa zwi thusa vhagudi kha u »ivha<br />
vhuµi na maime zwi wanalaho kha zwibveledzwa na u itela khaedu luambo lu dzhiaho sia na lu fhuredzelaho.<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2: U vhala na u flalela<br />
Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula kha<br />
zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />
U bvelela ho fhelelaho ha zwikili zwa u ¿wala na u vhala ndi zwone thikho ya u kona u guda zwi tshi<br />
angaredza Kharikhu⁄amu yoflhe na kha u dzhenelela nga vhuµalo tshitshavhani na kha ⁄ifhasi ⁄a<br />
mushumo.Vhagudi vha bveledza vhukoni ha u vhala na u flalela zwibveledzwa zwi tshi katela zwibveledzwa<br />
zwi vhonalaho, u itela nµivho. Vhagudi vha µivha nµila ine tshaka dza zwibveledzwa na kushumisele kwa<br />
redzhisiflara zwa bveledzela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na nyimele ya zwibveledzwa.<br />
Vhagudi vha shumisa nµila dzo fhambanaho dza u vhala na u flalela zwi tshi bva kha ndivho dzavho dza u<br />
vhala na lushaka lwa zwibveledzwa.Vha bveledza muhumbulo wa zwibveledzwa khagala, vha µivha ndeme na<br />
zwi humbulelwaho ngazwo vha fhindula nga vhudzivha khazwo. Nga kha u vhala na u flalela vhagudi vha kona<br />
u floµisisa na u bvisela khagala vhushaka vhu re hone vhukati ha kutshilele kwavho na kwa vha¿we. U vhala<br />
zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha zwi øea vhagudi tsumbo ya zwine vha tea u ¿wala ma¿walwa avho vho sedza<br />
khazwo.<br />
13
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
14<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3 : U ¿wala na u øekedza<br />
Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwi tshi ya nga u fhambana ho flanµavhuwaho ha ndivho<br />
na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele dzo fhambanaho.<br />
U ¿wala ndi tshishumiswa tshi re na maanµa kha vhudavhidzani tshine tsha tendela vhagudi u fhafla na u<br />
pfukisela mihumbulo kha vha¿we nga nµila i lunzhedzanaho. U µiµowedza u dzulela u ¿wala, zwi tshi<br />
angaredza nyimele nnzhi, mishumo i øewaho, masia a dzithero zwi itisa uri vhagudi vha davhidzane na vha¿we<br />
nga nµila yone nahone i sumbaho vhubveledzi. Ndivho ndi ya u bveledza vha¿wali vha re na vhukoni nahone<br />
vho flanµavhuwaho mihumbuloni, vhane vha µo kona u shumisa kha u bveledza zwibveledzwa zwi ¿waliwaho,<br />
zwi vhonalaho na zwa zwiko zwa mafhungo zwo teaho, kha ndivho dzo fhambanaho.<br />
Mvelelo ya u Guda ya 4: Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />
Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />
Nga u shumisa zwibveledzwa zwo fhambanaho, vhagudi vha flanµavhudza kushumisele kwavho kwa µivha-ipfi<br />
vha dovha vha shumisa u pfesesa havho ha zwivhumbeo zwa luambo nga nµila yo teaho. Vha bveledza u<br />
dzhiela nzhele nga vhudzivha uri vhushaka vhukati ha vhuµi na maanµa zwo µisendeka hani kha luambo na uri<br />
luambo lu nga flufluwedza hani vha¿we vhathu.
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
15
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
16<br />
NDIMA YA 3<br />
MVELELO DZA U GUDA, MAIMO A U LINGA, MAGUDISWA NA<br />
NYIMELE<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1<br />
U thetshelesa na u amba<br />
Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />
nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />
mafhungo, na ha nyimele.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza n»ivho ya tshaka dzo fhambanaho<br />
dza vhudavhidzani ha u amba dzi shumiswaho<br />
musi hu tshi ambiwa na vha¿we:<br />
• guda nga ha, na u kovhekana mihumbulo,<br />
sumbedza u pfesesa maipfi o hwalaho<br />
ngelekanyo, amba-vho nga ha tshenzhemo,<br />
imelela vhuimo, fhindula a songo thoma a<br />
»ilugisela na u anetshala tshiflori;<br />
• thoma na u bvela phan»a na nyambedzano nga<br />
u bveledza milayo ya u sielisana yo teaho,<br />
»adzisa magake, na u flufluwedza ho teaho;<br />
• øea na u tevhela masia na ndaela nga<br />
vhuronwane;<br />
• dzhenelela kha nyambedzano dza tshigwada<br />
nga u bvisela khagala mihumbulo na<br />
kuvhonele kwawe a dovha a thetshelesa na u<br />
flhonifha kuhumbulele na kuvhonele zwa<br />
vha¿we, musi hu tshi ambiwa nga zwithu<br />
zwi fhambanaho zwi ngaho sa flhanganedzoya-vhoflhe<br />
na vhushaka ha nungo na zwi<br />
yelanaho na vhupo, mikhwa ya vhathu<br />
mvelelo na matshilisano na pfanelo dza<br />
vhathu;<br />
• shumisa zwikili zwa nyambedzano u itela u<br />
tendelana kha ⁄ithihi;
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza n»ivho ya tshaka dzo fhambanaho<br />
dza vhudavhidzani ha u amba dzi shumiswaho<br />
musi hu tshi ambiwa na vha¿we:<br />
• guda nga ha na u kovhekana mihumbulo u<br />
sumbedza u pfesesa maipfi a hwalaho<br />
ngelekanyo, amba-vho nga ha tshenzhemo,<br />
imelela vhuimo, fhindula a songo thoma a<br />
»ilugisela na u anetshala tshiflori;<br />
• thoma na u bvela phan»a na nyambedzano<br />
nga u bveledza milayo ya u sielisana yo<br />
teaho, »adzisa magake, na u flufluwedza ho<br />
teaho;<br />
• øea na u tevhela masia na ndaela zwi<br />
kon»aho nga vhuronwane;<br />
• shumisana na vhanwe nga nµila i re na<br />
mvelelo kha nyambedzano dza tshigwada<br />
nga u bvisela khagala mihumbulo na<br />
kuvhonele kwawe a dovha a thetshelesa na u<br />
flhonifha kuhumbulele na kuvhonele zwa<br />
vha¿we, na u dzhenelela hu na u flo»a u<br />
livhisa hafhu vhuiwa, musi hu tshi ambiwa<br />
nga zwithu zwo fhambanaho zwi ngaho sa<br />
flhanganedzo-ya-vhoflhe na vhushaka ha<br />
nungo na vhupo na mikhwa ya vhathu<br />
mvelelo na matshilisano na pfanelo dza<br />
vhathu;<br />
• shumisa zwikili zwa nyambedzano u itela u<br />
tendelana kha ⁄ithihi ho teaho;<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza n»ivho ya tshaka dzo fhambanaho<br />
dza vhudavhidzani ha u amba dzi shumiswaho<br />
musi hu tshi ambiwa na vha¿we:<br />
• guda nga ha na u kovhekana mihumbulo, u<br />
sumbedza u pfesesa maipfi a hwalaho<br />
ngelekanyo, amba-vho nga ha tshenzhemo,<br />
imelela vhuimo, fhindula a songo thoma a<br />
»ilugisela na u anetshala tshiflori;<br />
• thoma na u bvelaphan»a na nyambedzano<br />
nga u bveledza milayo ya u sielisana yo<br />
teaho nga n»ila i vhuyedzaho, »adzisa<br />
magake, na u flufluwedza ho teaho;<br />
• øea na u tevhela masia na ndaela zwi<br />
kon»aho nga vhuronwane;<br />
• shumisana na vha¿we nga nµila i re na<br />
mvelelo kha nyambedzano dza tshigwada<br />
nga u bvisela khagala mihumbulo na<br />
kuvhonele kwawe a dovha a thetshelesa na u<br />
flhonifha kuhumbulele na kuvhonele zwa<br />
vha¿we na u dzhenelela hu na u flo»a u<br />
livhisa hafhu vhuiwa, musi hu tshi ambiwa<br />
nga zwithu zwo fhambanaho zwi ngaho sa<br />
flhanganedzo-ya- vhoflhe na vhushaka ha<br />
nungo na vhupo na mikhwa ya vhathu,<br />
mvelelo na matshilisano na pfanelo dza<br />
vhathu;<br />
• shumisa zwikili zwa nyambedzano u itela u<br />
tendelana kha ⁄ithihi ho teaho;<br />
17
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
18<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1<br />
(I bvela phan»a)<br />
U thetshelesa na u amba<br />
Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />
nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />
mafhungo, na ha nyimele.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• dzhenelela kha phanele ya nyambedzano,<br />
dibeithi, foramu na miflangano ya tshiofisi hu<br />
tshi tevhelwa maitele o teaho;<br />
• »ivhadza muambi nga n»ila yo fanelaho na u<br />
øea maipfi a ndivhuho;<br />
• shumisa zwikili zwa inthaviyu na u vhiga<br />
nga ha mawanwa.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• dzhenelela kha phanele ya nyambedzano,<br />
dibeithi, foramu na miflangano ya tshiofisi hu<br />
tshi tevhelwa maitele o teaho;<br />
• »ivhadza muambi nga n»ila yo fanelaho na u<br />
øea maipfi a ndivhuho;<br />
• shumisa zwikili zwa ithaviyu na u vhiga nga<br />
ya n»ila vhudzivha nga ha mawanwa.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• dzhenelela kha phanele ya nyambedzano,<br />
dibeithi, foramu na miflangano ya tshiofisi hu<br />
tshi tevhelwa maitele o teaho;<br />
• »ivhadza muambi nga n»ila yo fanelaho na u<br />
øea maipfi a ndivhuho;<br />
• shumisa zwikili zwa inthaviyu na u vhiga<br />
nga n»ila ya vhudzivha nga ha mawanwa.<br />
19
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
20<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1<br />
(I bvela phan»a)<br />
U thetshelesa na u amba<br />
Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />
nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />
mafhungo, na ha nyimele.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u pulana na u flo»isisa a<br />
tshi itela u øea makumedzwa a u amba:<br />
• flo»isisa nga ha flhoho a tshi shumisa zwiko<br />
zwo fhambanaho;<br />
• dzudzanya mafhungo nga ndunzhe-ndunzhe<br />
hu tshi nangwa mihumbulo mihulwane na<br />
vhuflanzi ho teaho kana tsumbo u itela u<br />
tikedza;<br />
• »ivha na u nanga zwivhumbeo, »ivha-ipfi,<br />
zwivhumbi zwa luambo na milayo zwo<br />
teaho;<br />
• vhekanya marangaphan»a na magumo nga<br />
nµila i vhuyedzaho;<br />
• shumisa-vho thusedzi dzo teaho dzi<br />
vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />
sa tshathi, phosita, zwifanyiso, zwilaidi,<br />
muzika, mibvumo na zwiko zwa mafhungo<br />
zwa e⁄ekiflhironiki.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u pulana na u flo»isisa a<br />
tshi itela u øea makumedzwa a u amba:<br />
• flo»isisa nga ha flhoho a tshi shumisa zwiko<br />
zwo fhambanaho;<br />
• dzudzanya mafhungo nga ndunzhe-ndunzhe<br />
hu tshi nangwa mihumbulo mihulwane na<br />
zwidodombedzwa zwone-zwone kana<br />
tsumbo u itela u tikedza;<br />
• »ivha na u nanga zwivhumbeo, »ivha-ipfi,<br />
zwivhumbi zwa luambo na milayo zwo<br />
teaho;<br />
• vhekanya marangaphan»a na magumo nga<br />
n»ila i vhuyedzaho;<br />
• shumisa-vho thusedzi dzo teaho dzi<br />
vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />
sa tshathi, phosita, zwifanyiso, zwilaidi,<br />
muzika, zwifanyiso mibvumo na zwiko zwa<br />
mafhungo zwa e⁄ekiflhironiki.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u pulana na u flo»isisa a<br />
tshi itela u øea makumedzwa a u amba:<br />
• flo»isisa nga ha flhoho a tshi shumisa zwiko<br />
zwinzhi zwo fhambanaho;<br />
• dzudzanya mafhungo nga ndunzhe-ndunzhe<br />
hu tshi nangwa mihumbulo mihulwane na<br />
zwidodombedzwa zwone-zwone kana<br />
tsumbo u itela u tikedza;<br />
• »ivha na u nanga zwivhumbeo, »ivha-ipfi,<br />
zwivhumbi zwa luambo na milayo zwo<br />
teaho;<br />
• vhekanya marangaphan»a na magumo nga<br />
nµila i vhuyedzaho;<br />
• kuvhanganya thusedzi dzo teaho dzi<br />
vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />
sa tshathi phosita, zwifanyiso, zwilaidi,<br />
muzika, mibvumo na zwiko zwa mafhungo<br />
zwa e⁄ekiflhironiki.<br />
21
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
22<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1<br />
(I bvela phan»a)<br />
U thetshelesa na u amba<br />
Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />
nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />
mafhungo, na ha nyimele.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u thetshelesa na u øea<br />
makumedzwa a u amba nga nµila i elelaho<br />
nahone i bviselaho khagala vhupfiwa hawe:<br />
• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwa<br />
luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />
mihumbilo ya vhathu sa mbudziso dzi sa<br />
flo»i phindulo, u awela na ndovhololo;<br />
• shumisa thouni/khalo, u takusa ipfi, luvhilo,<br />
u sedzana na muthetshelesi, kuimele na<br />
kudzulele kwawe na luambo lwa muvhili<br />
nga nµila yone a dovha a fhindula nga n»ila<br />
yo teaho;<br />
• bula maipfi hu si na u khakhisa flhalutshedzo<br />
dzao;<br />
• sumbedza u pfesesa zwibveledzwa zwa u<br />
amba nga u rekhoda mihumbulo mihulwane<br />
na/kana mihumbulo i tikedzaho nga u ita<br />
notsi, mutevhe wa u sedzulusa, manweledzo,<br />
u flalutshedza nga maipfi awe na/kana u<br />
dovha u toolola na u flalutshedza;<br />
• thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha na u<br />
fhindula mbudziso dza u itela u pfesesa.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u thetshelesa na u øea<br />
makumedzwa a u amba nga nµila i elelaho<br />
nahone i bviselaho khagala vhupfiwa hawe:<br />
• shumisa na u sedzulusa zwishumiswa zwa<br />
luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />
mihumbulo ya vhathu sa zwiflori zwipfufhi<br />
zwi no nyanyula, mbudziso dzi sa flo»i<br />
phindulo, u awela na ndovhololo;<br />
• shumisa thouni/khalo, u takusa ipfi, luvhilo,<br />
u sedzana na muthetshelesi, kuimele na<br />
kudzulele kwawe na luambo lwa muvhili<br />
nga nµila yone a dovha a fhindula nga n»ila<br />
yo teaho;<br />
• bula maipfi hu si na u khakhisa flhalutshedzo<br />
dzao;<br />
• sumbedza u pfesesa zwibveledzwa zwa u<br />
amba nga u rekhoda mihumbulo mihulwane<br />
na/kana mihumbulo i tikedzaho nga u ita<br />
notsi, mutevhe wa u sedzulusa, manweledzo,<br />
u flalutshedza nga maipfi awe na/kana u<br />
dovha u toolola na u flalutshedza;<br />
• thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha na u pfa<br />
a fhindula mbudziso dza u itela u pfesesa.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u thetshelesa na u øea<br />
makumedzwa a u amba nga nµila i elelaho<br />
nahone i bviselaho khagala vhupfiwa hawe:<br />
• shumisa na sedzulusa zwishumiswa zwa<br />
luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />
mihumbulo ya vhathu sa zwiflori zwipfufhi<br />
zwi no nyanyula, mbudziso dzi sa flo»i<br />
phindulo, u awela na ndovhololo;<br />
• shumisa thouni/khalo, u takusa ipfi, luvhilo,<br />
u sedzana na muthetshelesi, kuimele na<br />
kudzulele kwawe na luambo lwa muvhili a<br />
dovha a fhindula nga n»ila yo teaho;<br />
• bula maipfi hu si na u khakhisa flhalutshedzo<br />
dzao;<br />
• sumbedza u pfesesa zwibveledzwa zwa u<br />
amba nga u rekhoda mihumbulo mihulwane<br />
na/kana mihumbulo i tikedzaho nga u ita<br />
notsi, mutevhe wa u sedzulusa, manweledzo,<br />
u flalutshedza nga maipfi awe na/kana u<br />
dovha u toolola na u flalutshedza;<br />
• thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha na u<br />
fhindula mbudziso dza u itela u pfesesa.<br />
23
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
24<br />
Mvelelo ya u Guda ya 1<br />
(I bvela phan»a)<br />
U thetshelesa na u amba<br />
Mugudi u kona u thetshelesa na u amba zwi tshi ya<br />
nga u fhambana ha ndivho, ha vha flanganedzaho<br />
mafhungo, na ha nyimele.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza u dzhiela nzhele nga vhudzivha<br />
kushumisele kwa luambo kha nyimele dza u<br />
amba:<br />
• shumisa na u sedzulusa, zwitaili na<br />
redzhisiflara zwo teaho u itela uri zwi yelane<br />
na ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />
nyimele;<br />
• µivha na u flalutshedza kushumisele kwo<br />
fhambanaho kwa luambo hu na u pfesesa na<br />
u takalela hu aluwaho.<br />
• »ivha na u shumisa thekhiniki ya u<br />
kwengweledza;<br />
• »ivha nga ha zwi tikedzaho kuvhonele na<br />
zwi humbulelwaho na u fhambanya vhukati<br />
ha mbuno na zwi bvaho muhumbuloni;<br />
• dzhia tsheo na khaflhulo na u tikedza nga<br />
vhuflanzi;<br />
• »ivha n»ila ine flhalutshedzo ya nga thithiswa<br />
nga u dzhenisa kana u sia nn»a ma¿we<br />
mafhungo nga khole;<br />
• »ivha na u flalutshedza zwi »iswaho nga<br />
n»ila dzo fhambanaho dza kushumisele kwa<br />
luambo sa luambo lwa thekiniki na<br />
dzhagoni;<br />
• »ivha vhushaka vhukati ha luambo na<br />
mvelele na luambo na nungo;<br />
• »ivha na u itela khaedu luambo lu re khagala<br />
lu nyanyulaho na lu fhuredzelaho, u dzhia<br />
sia, luvhengela mbiluni na u sedza zwithu<br />
nga iflo ⁄ithihi sa kha phurophaganda na kha<br />
zwithu zwa khungedzelo.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza u dzhiela nzhele nga vhudzivha<br />
kushumisele kwa luambo kha nyimele dza u<br />
amba:<br />
• shumisa na u sedzulusa zwitaili na redzhisiflara<br />
zwo teaho u itela uri zwi yelane na ndivho, vha<br />
flanganedzaho mafhungo na nyimele;<br />
• µivha na u flalutshedza kushumisele kwo<br />
fhambanaho kwa luambo hu na u pfesesa na<br />
u takalela.<br />
• »ivha na u shumisa thekhiniki nnzhi dzo<br />
fhambanaho dza u kwengweledza;<br />
• sedzulusa zwi tikedzaho kuvhonele na zwi<br />
humbulelwaho na u fhambanya vhukati ha<br />
mbuno na zwi bvaho muhumbuloni;<br />
• dzhia tsheo na khaflhulo na u tikedza nga<br />
vhuflanzi;<br />
• flalutshedza n»ila ine flhalutshedzo ya nga<br />
thithiswa nga u dzhenisa kana u sia nn»a<br />
ma¿we mafhungo nga khole;<br />
• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga n»ila<br />
dzo fhambanaho dza kushumisele kwa<br />
luambo sa luambo lwa thekhinikhi na<br />
dzhagoni;<br />
• sedzulusa vhushaka vhukati ha luambo na<br />
mvelele na luambo na nungo;<br />
• »ivha na u itela khaedu luambo lu<br />
nyanyulaho na lu fhuredzelaho nga n»ila yo<br />
dzumbamaho, u dzhia sia, luvhengela<br />
mbiluni na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi sa<br />
kha phurophaganda na kha zwithu zwa<br />
khungedzelo.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza u dzhiela nzhele nga vhudzivha<br />
kushumisele kwa luambo kha nyimele dza u<br />
amba:<br />
• shumisa na u sedzulusa zwitaili na<br />
redzhisitara zwo teaho u itela uri zwi yelane<br />
na ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />
nyimele;<br />
• µivha na u talutshedza kushumisele kwo<br />
fhambanaho kwa luambo hu na u pfesesa na<br />
u takalela.<br />
• »ivha na u shumisa thekhiniki nnzhi dzo<br />
fhambanaho dza u kwengweledza;<br />
• sedzulusa zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />
na zwi humbulelwaho na u fhambanya<br />
vhukati ha mbuno na zwi bvaho<br />
muhumbuloni;<br />
• dzhia tsheo na khaflhulo na u tikedza nga<br />
vhuflanzi;<br />
• flalutshedza n»ila ine flhalutshedzo ya nga<br />
thithiswa nga u dzhenisa kana u sia nn»a<br />
ma¿we mafhungo nga khole;<br />
• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga n»ila<br />
dzo fhambanaho dza kushumisele kwa<br />
luambo sa luambo lwa thekhinikhi na<br />
dzhagoni;<br />
• sedzulusa vhushaka vhukati ha luambo na<br />
mvelele na luambo na nungo;<br />
• »ivha na u itela khaedu luambo lu<br />
nyanyulaho na lu fhuredzelaho nga n»ila yo<br />
dzumbamaho, u dzhia sia, luvhengela<br />
mbiluni na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi sa<br />
kha phurophaganda na kha zwithu zwa<br />
khungedzelo.<br />
25
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
26<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2<br />
U vhala na u flalela<br />
Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />
pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />
kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza n»ila dzo fhambanaho dza u vhala na<br />
u flalela a tshi itela u pfesesa na u vhona vhu»i:<br />
• vhudzisa mbudziso u itela u ita<br />
mahumbulelwa;<br />
• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />
nga u flavhanya hu u itela u wana<br />
muhumbulo muhulwane nga u vhala flhoho,<br />
marangaphan»a, phara dza u thoma na<br />
mafhungo a marangaphan»a a phara;<br />
• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />
nga u flavhanya u itela u wana vhuflanzi vhu<br />
tikedzaho;<br />
• vhala nga n»ila i elelaho o tou fombe zwi<br />
tshi yelana na ndivho na mushumo wo<br />
øewaho;<br />
• nweledza mihumbulo mihulwane nahone i<br />
tikedzaho nga maitele a u shumisa zwiga<br />
na/kana phara;<br />
• ita khumbulelwa nga ha flhalutshedzo dza<br />
maipfi a songo »oweleaho kana zwifanyiso<br />
kha nyimele dzo khethwaho nga u shumisa<br />
n»ivho ya phen»a -luambo, zwikili zwa<br />
kudzudzanyele kwa mavhalele a zwipi»a<br />
zwa maipfi musi hu tshi vhaliwa vhuflanzi<br />
ha kushumisele vhu bvaho kha nyimele,<br />
mubvumo, muvhala, nyolo, kudzulele kwa<br />
zwithu na zwipfi;<br />
• dovha u vhala, u sedza na u sedzulusa u itela<br />
u pfesesa.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza n»ila dzo fhambanaho dza u vhala na<br />
u flalela a tshi itela u pfesesa na u vhona vhu»i:<br />
• vhudzisa mbudziso u itela u ita<br />
mahumbulelwa;<br />
• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />
nga u flavhanya hu u itela u wana<br />
muhumbulo muhulwane nga u vhala flhoho,<br />
marangaphan»a, phara dza u thoma na<br />
mafhungo ya marangaphan»a a phara;<br />
• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />
nga u flavhanya u itela u wana vhuflanzi vhu<br />
tikedzaho;<br />
• vhala nga n»ila i elelaho o tou fombe zwi<br />
tshi yelana na ndivho na mushumo wo<br />
øewaho;<br />
• nweledza mihumbulo mihulwane nahone i<br />
tikedzaho nga maitele a u shumisa zwiga<br />
na/kana phara;<br />
• ita khumbulelwa nga ha flhalutshedzo dza<br />
maipfi a songo »oweleaho kana zwifanyiso<br />
kha nyimele dzo fhambanaho nga u shumisa<br />
nµivho ya phen»a -luambo, zwikili zwa<br />
kudzudzanyele kwa mavhalele a zwipi»a<br />
zwa maipfi musi hu tshi vhaliwa vhuflanzi ha<br />
kushumisele vhu bvaho kha nyimele<br />
mubvumo, muvhala, nyolo, kudzulele kwa<br />
zwithu na zwipfi;<br />
• dovha u vhala, u sedza na u sedzulusa u itela<br />
u pfesesa.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza n»ila dzo fhambanaho dza u vhala na<br />
u flalela a tshi itela u pfesesa na u vhona vhu»i:<br />
• vhudzisa mbudziso u itela u ita<br />
mahumbulelwa;<br />
• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />
nga u flavhanya hu u itela u wana<br />
muhumbulo muhulwane nga u vhala flhoho,<br />
marangaphan»a, phara dza u thoma na<br />
mafhungo ya marangaphan»a a phara;<br />
• vhala zwibveledzwa nga u tshimbidza maflo<br />
nga u flavhanya u itela u wana vhuflanzi vhu<br />
tikedzaho;<br />
• vhala nga n»ila i elelaho o tou fombe zwi<br />
tshi yelana na ndivho na mushumo wo<br />
øewaho;<br />
• nweledza mihumbulo mihulwane nahone i<br />
tikedzaho nga maitele a u shumisa zwiga<br />
na/kana phara;<br />
• ita khumbulelwa nga ha flhalutshedzo dza<br />
maipfi a songo »oweleaho kana zwifanyiso<br />
kha nyimele nnzhi dzo fhambanaho nga u<br />
shumisa n»ivho ya phen»a -luambo, zwikili<br />
zwa kudzudzanyele kwa mavhalele a<br />
zwipi»a zwa maipfi musi hu tshi vhaliwa<br />
vhuflanzi ha kushumisele vhu bvaho kha<br />
nyimele, mubvumo, muvhala, nyolo,<br />
kudzulele kwa zwithu na zwipfi;<br />
• dovha u vhala, u sedza na u sedzulusa u itela<br />
u pfesesa.<br />
27
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
28<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2<br />
(I bvela phan»a)<br />
U vhala na u flalela<br />
Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />
pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />
kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ øea flhalutshedzo ya zwibveledzwa zwinzhi zwo<br />
fhambanaho zwo ¿walwaho, zwi vhonalaho na<br />
zwa mbono-pfala:<br />
• wana vhuflanzi ho teaho na<br />
zwidodombedzwa kha zwibveledzwa;<br />
• flalutshedza n»ila ine u nanga kana u siedza<br />
maipfi zwa flufluwedza flhalutshedzo ya<br />
tshibveledzwa ngayo;<br />
• fhambanya mbuno na kuvhonele kwa muthu<br />
a dovha a øea phindulo yawe;<br />
• vhona phambano vhukati ha flhalutshedzo i<br />
livhaho na ine ya tou anganyelwa;<br />
• flalutshedza nga ha kuvhonele kwa mu¿wali/<br />
muanetsheli/ mubvumbedzwa a dovha a øea<br />
vhuflanzi vhu tikedzaho vhu bvaho kha<br />
zwibveledzwa;<br />
• flalutshedza siangane ya zwa matshilisano,<br />
po⁄itiki na mvelele zwa zwibveledzwa;<br />
• sengulusa zwi »iswaho nga swishumiswa<br />
zwo fhambanaho zwa luambo lwo<br />
dzumbamaho, na lu fhuredzelaho na<br />
zwithusa luambo na thodea zwa ma¿walwa<br />
sa ⁄ifanyisi, ⁄imethafore, ⁄ivhuvhisi<br />
zwifanyiso zwa muhumbulo zwi »iswaho<br />
nga zwiga, ⁄iedzamuthu, u tamba nga maipfi,<br />
murero, ⁄ikaluli, mbambedzo, tshigo»o,<br />
nyedziselo ya zwiitwana, muhoyo, ⁄ishandi<br />
phambana na maflhakhe-tshandwa, ⁄iøaøuli,<br />
⁄inakisedzi;
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sedzulusa flhalutshedzo ya zwibveledzwa<br />
zwinzhi zwo fhambanaho zwo ¿walwaho, zwi<br />
vhonalaho, zwi pfalaho na zwa mbono-pfala:<br />
• wana vhuflanzi ho teaho na<br />
zwidodombedzwa kha zwibveledzwa;<br />
• sengulusa n»ila ine u nanga kana u siedza<br />
maipfi zwa flufluwedza flhalutshedzo ya<br />
tshibveledza ngayo;<br />
• fhambanya mbuno na kuvhonele kwa muthu<br />
a dovha a flalutshedza phindulo yawe;<br />
• flalutshedza phambano vhukati ha<br />
flhalutshedzo i livhaho na ine ya tou<br />
anganyelwa;<br />
• flalutshedza nga ha kuvhonele kwa mu¿wali<br />
muanetsheli/ mubvumbedzwa a dovha a øea<br />
vhuflanzi vhu tikedzaho, vhu bvaho kha<br />
zwibveledzwa;<br />
• sengulusa na u flalutshedza siangane ya zwa<br />
matshilisano, po⁄itiki na mvelele zwa<br />
tshibveledzwa;<br />
• sengulusa zwi »iswaho nga zwishumiswa<br />
zwinzhi zwo fambanaho zwa luambo lwo<br />
dzumbamaho lu fhuredzelaho na luambo na<br />
flhodea zwa ma¿walwa sa ⁄imethafore,<br />
⁄ivhuvhisi ⁄ifanyisi, zwifanyiso zwa<br />
muhumbulo zwi »iswaho nga zwiga, u<br />
tamba nga maipfi, murero, ⁄ikaluli,<br />
mbambedzo, tshigo»o, nyedziselo ya<br />
zwiitwana, muhoyo, ⁄ishandi, phambana na<br />
maflhakhe-tshandwa, ⁄iedzamuthu, ⁄iøaøuli,<br />
⁄inakisedzi;<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sedzulusa flhalutshedzo ya zwibveledzwa<br />
zwinzhi zwo fhambanaho zwo ¿walwaho,<br />
zwivhonalaho, zwi pfalaho na zwa mbono-pfala;<br />
• wana vhuflanzi ho teaho na<br />
zwidodombedzwa kha zwibveledzwa;<br />
• sengulusa n»ila ine u nanga kana u siedza<br />
maipfi zwa flufluwedza flhalutshedzo ya<br />
tshibveledza ngayo;<br />
• fhambanya mbuno na kuvhonele kwa muthu<br />
a dovha a tikedza phindulo yawe;<br />
• flalutshedza phambano vhukati ha<br />
flhalutshedzo i livhaho na ine ya tou<br />
anganyelwa;<br />
• sengulusa nga ha kuvhonele kwa mu¿wali<br />
muanetsheli/ mubvumbedzwa a dovha a øea<br />
vhuflanzi vhu tendiseaho vhu tikedzaho vhu<br />
bvaho kha zwibveledzwa;<br />
• sengulusa na u flalutshedza siangane ya zwa<br />
matshilisano, po⁄itiki na mvelele zwa<br />
tshibveledzwa;<br />
• sengulusa zwi »iswaho nga zwishumiswa<br />
zwinzhi zwo fambanaho zwa luambo lwo<br />
dzumbamaho na luambo na flhodea zwa<br />
ma¿walwa sa ⁄imethafore, ⁄ivhuvhisi<br />
⁄ifanyisi, zwifanyiso zwa muhumbulo zwi<br />
»iswaho nga zwiga, u tamba nga maipfi,<br />
murero, ⁄ikaluli, mbambedzo, tshigo»o,<br />
nyedziselo ya zwiitwana, muhoyo, ⁄ishandi,<br />
phambana na maflhakhe-tshandwa,<br />
⁄iedzamuthu, ⁄iøaøuli, ⁄inakisedzi;<br />
29
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
30<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2<br />
(I bvela phan»a)<br />
U vhala na u flalela<br />
Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />
pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />
kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• flalutshedza nga mahumbulelwa na mawanwa<br />
zwa mu¿wali a dovha a vhambedza na<br />
zwawe;<br />
• flalutshedza na u sedzulusa zwibveledzwa<br />
zwo »oweleaho zwa nyolo;<br />
• øea na u tikedza vhupfiwa ha ene muøe kha<br />
zwibveledzwa.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• sedzulusa nga mahumbulelwa na mawanwa<br />
zwa mu¿wali a dovha a vhambedza na<br />
zwawe;<br />
• flalutshedza na u sedzulusa zwibveledzwa<br />
zwo fhambanaho zwa nyolo;<br />
• øea na u tikedza vhupfiwa ha ene muøe kha<br />
zwibveledzwa nga nµila i tendiseaho.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• sedzulusa nga mahumbulelwa na mawanwa<br />
zwa mu¿wali a dovha a vhambedza na<br />
zwawe;<br />
• flalutshedza na u sedzulusa zwibveledzwa<br />
zwinzhi zwo fhambanaho zwa nyolo;<br />
• øea na u tikedza vhupfiwa ha ene muøe kha<br />
zwibveledzwa nga n»ila i tendiseaho.<br />
31
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
32<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2<br />
(I bvela phan»a)<br />
U vhala na u flalela<br />
Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />
pfesesa na u na u sedzulusa nga vhudzivha na u<br />
fhindula kha zwibveledzwa zwinzhi zwo<br />
fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ flalutshedza n»ila ine luambo na zwifanyiso zwa<br />
nga bvisela khagala na u øea ndeme na maime<br />
kha zwibveledzwa:<br />
• »ivha na u flalutshedza ndeme, maime na<br />
zwithu zwine vhathu vha tenda khazwo zwi<br />
yelanaho na zwa matshilele na mvelele na<br />
zwa politiki, sa maime zwi tshi yelana na<br />
mbeu, ki⁄asi, vhukale, vhushaka ha maimo,<br />
pfanelo dza vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe<br />
na zwi yelanaho na vhupo;<br />
• flalutshedza lushaka lwa u dzula wo dzhia<br />
sia, luvhengela-mbiluni na tshiflalula.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sedzulusa n»ila ine luambo na zwifanyiso zwa<br />
bvisela khagala na u øea ndeme na maime kha<br />
zwibveledzwa:<br />
• sedzulusa ndeme, maime na zwithu zwine<br />
vhathu vha tenda khazwo zwi yelanaho na<br />
zwa matshilele na mvelele na zwa politiki,<br />
sa maime zwi tshi yelana na mbeu, ki⁄asi,<br />
vhukale, vhushaka ha maimo, pfanelo dza<br />
vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe na zwi<br />
yelanaho na vhupo;<br />
• sengulusa lushaka lwa u dzula wo dzhia sia,<br />
luvhengelambiluni na tshiflalula.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sedzulusa n»ila ine luambo na zwifanyiso zwa<br />
bvisela khagala na u øea ndeme na maime kha<br />
zwibveledzwa:<br />
• sedzulusa ndeme, maime na zwithu zwine<br />
vhathu vha tenda khazwo zwi yelanaho na<br />
zwa matshilele na mvelele na zwa politiki,<br />
sa maime zwi tshi yelana na mbeu, ki⁄asi,<br />
vhukale, vhushaka ha maimo, pfanelo dza<br />
vhathu, flhanganedzo-ya-vhoflhe na zwi<br />
yelanaho na vhupo;<br />
• sengulusa lushaka lwa u dzula wo dzhia sia,<br />
luvhengelambiluni na tshiflalula kha<br />
zwibveledzwa na u ri izwi zwi flufluwedza<br />
hani flhalutshedzo.<br />
33
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
34<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2<br />
(I bvela phan»a)<br />
U vhala na u flalela<br />
Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />
pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />
kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ flo»isisa nga ha mbonalo khulwane dza<br />
zwibveledzwa na u flalutshedza n»ila ine zwa<br />
flufluwedza ngayo flhalutshedzo (mbonalo idzi dzi<br />
songo funzwa nga hadzo dzo tou ima nga<br />
dzoflhe):<br />
* zwibveledzwa zwa vhudavhidzani na zwa<br />
vhusiki:<br />
• »ivha na u flalutshedza ndivho,<br />
tshivhumbeo na kushumisele kwa<br />
luambo kha zwibveledzwa zwi<br />
angaredzaho kharikhu⁄amu yoflhe sa<br />
mivhigo, matshimbidzele a zwithu,<br />
maitele a zwithu, u anetshela na u<br />
flalutshedza;<br />
• »ivha na u flalutshedza ndeme ya<br />
thekiniki sa kushumisele kwa tshaka dza<br />
fonto na mielo, dziflhoho na<br />
dzikhepisheni.<br />
* zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha:<br />
nganea/nganea-pfufhi/fo⁄uku⁄oo/maaneamapfufhi:<br />
• flalutshedza mveledziso ya puloto,<br />
puloto- flhukhu, khu»ano,<br />
vhabvumbedzwa na mushumo wa<br />
muanetsheli ho teaho;<br />
• »ivha na u flalutshedza milaedza na<br />
dzithero na u zwi an»anya na zwipiµa<br />
zwa mafhungo zwo nangwaho kha<br />
tshibveledzwa flshoflhe;<br />
• flalutshedza n»ila ine siangane na fhethuvhupo<br />
zwa shumisana na<br />
mubvumbedzwa na/kana thero;<br />
• »ivha ⁄imudi, mudzedze wa tshifhinga na<br />
magumo.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ flo»isisa na u sedzulusa nga ha mbonalo<br />
khulwane dza zwibveledzwa na u flalutshedza<br />
n»ila ine dza flufluwedza ngayo flhalutshedzo<br />
(mbonalo idzi dzi songo funzwa nga hadzo dzo<br />
tou ima nga dzoflhe):<br />
* zwibveledzwa zwa vhudavhidzani na zwa<br />
vhusiki:<br />
• »ivha na u flalutshedza ndivho,<br />
tshivhumbeo na kushumisele kwa<br />
luambo kha zwibveledzwa zwi<br />
angaredzaho kharikhu⁄amu yoflhe sa<br />
mivhigo, matshimbidzele a zwithu,<br />
maitele a zwithu, u anetshela na u<br />
flalutshedza;<br />
• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga<br />
thekiniki sa kushumisele kwa tshaka dza<br />
fonto na mielo dziflhoho na<br />
dzikhepisheni.<br />
* zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha:<br />
nganea, nganea-pfufhi, fo⁄uku⁄oo, maaneamapfufhi:<br />
• sengulusa mveledziso ya puloto, pulotoflhukhu,<br />
khu»ano, vhabvumbedzwa na<br />
mushumo wa muanetsheli wo teaho;<br />
• flalutshedza na u saukanya milaedza na<br />
dzithero na u i an»anya na zwipi»a zwa<br />
mafhungo zwo nangwaho kha<br />
tshibveledzwa tshoflhe;<br />
• sedzulusa n»ila ine siangane na fhethuvhupo<br />
zwa shumisana na<br />
mubvumbedzwa na/kana thero;<br />
• flalutshedza ⁄imudi, mudzedze wa<br />
tshifhinga, ⁄ishandafhungo ⁄o<br />
kanganyiswaho na magumo.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ flo»isisa na u sedzulusa nga ha mbonalo<br />
khulwane dza zwibveledzwa na u flalutshedza<br />
n»ila ine dza flufluwedza ngayo flhalutshedzo<br />
(mbonalo idzi dzi songo funzwa nga hadzo dzo<br />
tou ima nga dzoflhe):<br />
* zwibveledzwa zwa vhudavhidzani zwa<br />
vhusiki:<br />
• »ivha na u flalutshedza ndivho,<br />
tshivhumbeo na kushumisele kwa<br />
luambo kha zwibveledza zwi<br />
angaredzaho kharikhu⁄amu yoflhe sa<br />
mivhigo, matshimbidzele a zwithu,<br />
maitele a zwithu, u anetshela na u<br />
flalutshedza;<br />
• »ivha na u sedzulusa zwi »iswaho nga<br />
ndeme ya thekiniki sa kushumisele kwa<br />
tshaka dza fonto na mielo dziflhoho na<br />
dzikhepisheni.<br />
* zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha:<br />
nganea/nganea-pfufhi/fo⁄uku⁄oo/maaneamapfufhi:<br />
• sengulusa mveledziso ya puloto, pulotoflhukhu,<br />
khu»ano, vhabvumbedzwa na<br />
mushumo wa muanetsheli ho teaho;<br />
• flalutshedza na u saukanya milaedza na<br />
dzithero na u zwi andanya na zwipiµa<br />
zwa mafhungo zwo nangwaho kha<br />
tshibveledzwa tshoflhe;<br />
• sedzulusa n»ila ine siangane na fhethuvhupo<br />
zwa shumisana na<br />
mubvumbedzwa na/kana thero;<br />
• flalutshedza ⁄imudi, mudzedze wa<br />
tshifhinga ⁄ishandafhungo ⁄o<br />
kanganyiswaho na magumo.<br />
35
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
36<br />
Mvelelo ya u Guda ya 2<br />
(I bvela phan»a)<br />
U vhala na u flalela<br />
Mugudi u kona u vhala na u flalela a tshi itela u<br />
pfesesa na u sedzulusa nga vhudzivha na u fhindula<br />
kha zwibveledzwa zwinzhi zwo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
vhurendi (ho katelwa zwikho»o);<br />
• flalutshedza n»ila ine kunangele kwa<br />
maipfi, zwifanyiso zwa muhumbulo,<br />
zwishumiswa zwa mibvumo zwa<br />
flufluwedza ngayo ⁄imudi, flhalutshedzo na<br />
thero;<br />
• flalutshedza n»ila ine mitaladzi, ndima,<br />
mutevhetshindo na zwiga zwa u vhala<br />
zwa flufluwedza flhalutshedzo ngayo.<br />
»irama na ngudo ya filimu:<br />
• flalutshedza vhuflumani vhu re hone<br />
vhukati ha mufhindulano na nyito na<br />
vhukati ha vhabvumbedzwa na thero;<br />
• flalutshedza puloto, puloto- flhukhu, u<br />
bveledzwa ha mubvumbedzwa, khu»ano<br />
na ndivho ya »irama;<br />
• »ivha tshivhumbeo tsha »irama na u<br />
amba nga ha matembele na<br />
kudzudzanyele kwa tshiteidzhini.<br />
* zwibveledzwa zwi vhonalaho, zwi pfalaho<br />
na zwi shumisaho n»ila nnzhi dza<br />
vhudavhidzani:<br />
ngudo ya filimu, »irama ya thelevishini na<br />
ya radio:<br />
• »ivha na u flalutshedza milaedza na thero na<br />
uri zwi thusa hani kha tshibveledzwa;<br />
• flalutshedza kushumisele kwa thekhiniki dzi<br />
vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbono-pfala<br />
sa kushumisele kwa muvhala, tshivhumbeo<br />
na mbonalo, mufhindulano, muzika,<br />
mubvumo, u øea tshedza, u sedzulusa,<br />
thekhinikhi ya khamera, u vhetshela<br />
phan»a na u vhetshela murahu.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
vhurendi (ho katelwa zwikho»o na zwiimbo):<br />
• flalutshedza n»ila ine kunangele kwa<br />
maipfi, zwifanyiso zwa muhumbulo,<br />
zwishumiswa zwa mibvumo zwa<br />
flufluwedza ngayo ⁄imudi, flhalutshedzo na<br />
thero;<br />
• flalutshedza n»ila ine mitaladzi, ndima,<br />
raimi, mutevhetshindo na zwiga zwa u<br />
vhala zwa flufluwedza flhalutshedzo<br />
ngayo.<br />
»irama na ngudo ya filimu:<br />
• sengulusa mufhindulano na nyito, na<br />
vhushaka hazwo na mubvumbedzwa na<br />
thero;<br />
• saukanya puloto, puloto- flhukhu, u<br />
bveledzwa ha mubvumbedzwa, khu»ano<br />
na ndivho ya »irama na ⁄ishandafhungo<br />
⁄a µirama;<br />
• wana ¿wongo na u flalutshedza<br />
tshivhumbeo tsha »irama na u amba nga ha<br />
matembele na kudzudzanyele kwa<br />
tshiteidzhi.<br />
* zwibveledzwa zwi vhonalaho, zwi pfalaho<br />
na zwi shumisaho n»ila nnzhi dza<br />
vhudavhidzani:<br />
ngudo ya filimu, dirama ya thelevishini na<br />
ya radio:<br />
• »ivha na u sengulusa milaedza na thero na<br />
uri zwi thusa hani kha tshibveledzwa;<br />
• sedzulusa kushumisele kwa thekhiniki dzi<br />
vhonalaho, dzi pfalaho na dza mbonopfala<br />
sa kushumisele kwa muvhala,<br />
tshivhumbeo na mbonalo, mufhindulano,<br />
muzika, mubvumo, u øea tshedza, u<br />
sedzulusa, u furemela, madzhiele a<br />
swifanyiso thekhinikhi ya khamera, u<br />
vhetshela phaøda na u vhetshela murahu.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
vhurendi(ho katelwa zwikho»o na zwiimbo):<br />
• sengulusa n»ila ine kunangele kwa<br />
maipfi, zwifanyiso zwa muhumbulo,<br />
zwishumiswa zwa mibvumo zwa<br />
flufluwedza ngayo ⁄imudi, flhalutshedzo na<br />
thero;<br />
• flalutshedza n»ila ine mitaladzi, ndima,<br />
raimi, mutevhetshindo na zwiga zwa u<br />
vhala zwa flufluwedza flhalutshedzo<br />
ngayo.<br />
»irama na ngudo ya filimu:<br />
• sengulusa mufhindulano na nyito, na<br />
vhushaka hazwo na mubvumbedzwa na<br />
thero;<br />
• saukanya puloto, puloto- flhukhu, u<br />
bveledzwa ha mubvumbedzwa, khu»ano<br />
na ndivho ya »irama na ⁄ishandafhungo<br />
⁄a µirama;<br />
• wana ¿wongo u talutshedza na u sedzulusa<br />
tshivhumbeo tsha »irama na u amba nga ha<br />
matembele na kudzudzanyele kwa<br />
tshiteidzhi.<br />
* zwibveledzwa zwi vhonalaho, zwa u pfa na<br />
zwi shumisaho n»ila nnzhi dza<br />
vhudavhidzani:<br />
ngudo ya filimu, dirama ya thelevishini na<br />
ya radio:<br />
• »ivha na u sengulusa milaedza na thero<br />
na uri zwo dzhenalana hani kha masia<br />
oflhe a tshibveledzwa;<br />
• sedzulusa kushumisele kwa thekhiniki<br />
dzi vhonalaho, dza u pfa na dza mbonopfala<br />
sa kushumisele kwa muvhala,<br />
tshivhumbeo na mbonalo, mufhindulano,<br />
muzika, mubvumo, u øea tshedza, u<br />
sedzulusa, u furemela, madzhiele a<br />
zwifanyiso thekhinikhi ya khamera, u<br />
vhetshela phaøda na u vhetshela murahu.<br />
37
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
38<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3<br />
U ¿wala na u øekedza<br />
Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />
zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />
ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />
shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />
dzo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u pulana zwa u ¿wala a<br />
tshi itela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />
nyimele zwo tiwaho:<br />
• flalutshedza flho»ea dza mishumo yo<br />
fhambanaho;<br />
• »ivha vha flanganedzaho mafhungo vho<br />
livhiwaho khavho na ndivho yo tiwaho sa u<br />
anetshela, u mvumvusa, u flafla,<br />
kwengweledza, u flalutshedza, u µivhisa, u<br />
sengulusa, u flalusa, u fhuredzela;<br />
• »ivha na u flalutshedza tshaka dza<br />
zwibveledzwa zwi teaho u bveledzwa sa zwa<br />
khumbulelwa, n»ivhadzo, vhusiki, zwa<br />
vhudavhidzani na zwi shumisaho nµila nnzhi<br />
dza vhudavhidzani;<br />
• nanga na u shumisa tshitaila, kuanetshele<br />
kwa tshibveledzwa na tshivhumbeo tsha<br />
zwibveledzwa zwo teaho;<br />
• flo»isisa nga ha flhoho kha zwiko zwinzhi<br />
zwo fhambanaho a dovha a rikhoda<br />
mawanwa;<br />
• wana/»ivha fhethu, swikelela kha zwiko zwa<br />
mafhungo, nanguludza, dzudzanya na u<br />
flanganya mafhungo o kuvhanganyiwaho o<br />
teaho a wanalaho kha zwiko zwo<br />
fhambanaho;
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u pulana zwa u ¿wala a<br />
tshi itela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo<br />
na nyimele zwo tiwaho:<br />
• flalutshedza flho»ea dza mishumo yo øewaho<br />
ya maimo a nflha;<br />
• »ivha vha flanganedzaho mafhungo vho<br />
livhiwaho khavho na ndivho yo tiwaho sa u<br />
anetshela, u mvumvusa, u kwengweledza,<br />
flafla, u flalutshedza, u »ivhisa, u sengulusa, u<br />
flalusa na u fhureledza;<br />
• »ivha na u flalutshedza tshaka dza<br />
zwibveledzwa zwi teaho u bveledzwa sa<br />
zwa khumbulelwa, n»ivhadzo, vhusiki, zwa<br />
vhudavhidzani na zwi shumisaho nµila nnzhi<br />
dza vhudavhidzani;<br />
• nanga na u shumisa tshitaila tsho teaho,<br />
kuanetshele kwa tshibveledzwa na<br />
tshivhumbeo tsha zwibveledzwa nga nµila i<br />
re na mvelelo;<br />
• flo»isisa nga ha flhoho dzi kon»aho kha<br />
zwiko zwinzhi zwo fhambanaho a dovha a<br />
rikhoda mawanwa;<br />
• wana/µivha fhethu, swikelela kha zwiko zwa<br />
mafhungo, nanguludza, dzudzanya na u<br />
flanganya mafhungo o kuvhanganyiwaho o<br />
teaho a wanalaho kha zwiko zwo<br />
fhambanaho;<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza zwikili zwa u pulana zwa u ¿wala a<br />
tshi itela ndivho, vha flanganedzaho mafhungo<br />
na nyimele zwo tiwaho:<br />
• flalutshedza flho»ea dza mishumo yo øewaho<br />
ya maimo a nflha;<br />
• »ivha vha flanganedzaho mafhungo vho<br />
livhiwaho khavho na ndivho yo tiwaho sa u<br />
anetshela, u mvumvusa, u kwengweledza,<br />
flafla, u flalutshedza, u »ivhisa, u sengulusa, u<br />
flalusa na u fhureledza;<br />
• »ivha na u flalutshedza tshaka dza<br />
zwibveledzwa zwi teaho u bveledzwa sa<br />
zwa khumbulelwa, n»ivhadzo, vhusiki, zwa<br />
vhudavhidzani na zwi shumisaho nµila nnzhi<br />
dza vhudavhidzani;<br />
• nanga na u shumisa tshitaila tsho teaho,<br />
kuanetshele kwa tshibveledzwa na<br />
tshivhumbeo tsha zwibveledzwa nga nµila i<br />
re na mvelelo;<br />
• flo»isisa nga ha flhoho dzi kon»aho kha<br />
zwiko zwinzhi zwo fhambanaho a dovha a<br />
rikhoda mawanwa;<br />
• wana/µivha fhethu, swikelela kha zwiko zwa<br />
mafhungo, nanguludza, dzudzanya na u<br />
flanganya mafhungo o kuvhanganyiwaho o<br />
teaho a wanalaho kha zwiko zwinzhi zwo<br />
fhambanaho;<br />
39
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
40<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3<br />
(I bvela phan»a)<br />
U ¿wala na u øekedza<br />
Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />
zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />
ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />
shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />
dzo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• bvisa mafhungo o nanguludzwaho u bva kha<br />
tshivhumbeo tshi¿we u ya kha tshi¿we, sa u<br />
bvisa kha tsha nyolo u ya kha tsha phara;<br />
• bveledza mihumbulo i lunzhedzanaho na u i<br />
dzudzanya nga u shumisa thekhiniki dzi<br />
fanaho na mimepe ya mihumbulo, nyolo,<br />
mitevhe ya maipfi a ndeme na tshathi dza<br />
nyelelo;<br />
• shumisa zwi vhonalaho na zwa nyolo zwo<br />
nanguludzwaho nga nµila yo teaho.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• bvisa mafhungo o fhambanaho u bva kha<br />
tshivhumbeo tshi¿we u ya kha tshi¿we sa u<br />
bvisa kha tsha nyolo u ya kha tsha phara;<br />
• bveledza mihumbulo i lunzhedzanaho na u i<br />
dzudzanya nga u shumisa thekhiniki dzi<br />
fanaho na mimepe ya muhumbulo, nyolo,<br />
mitevhe ya maipfi a ndeme, na tshathi dza<br />
nyelelo;<br />
• shumisa zwi vhonalaho na zwa nyolo zwo<br />
fhambanaho nga nµila yo teaho.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• bvisa mafhungo manzhi o fhambanaho u bva<br />
kha tshivhumbeo tshi¿we u ya kha tshi¿we,<br />
sa u bvisa kha tsha nyolo u ya kha tsha<br />
phara;<br />
• bveledza mihumbulo i lunzhedzanaho na u i<br />
dzudzanya nga u shumisa thekhiniki i<br />
fanaho na mimepe ya muhumbulo, nyolo,<br />
mitevhe ya maipfi a ndeme, na tshathi dza<br />
nyelelo;<br />
• shumisa zwi vhonalaho na zwa nyolo zwo<br />
fhambanaho zwinzhi nga nµila yo teaho.<br />
41
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
42<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3<br />
(I bvela phan»a)<br />
U ¿wala na u øekedza<br />
Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />
kha ndivho nnzhi dzo fhambanaho na kha vha<br />
flanganedzaho mafhungo vhanzhi vho fhambanaho a<br />
tshi shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho<br />
nyimele dzi fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza kushumisele kwa maitele na<br />
thekhiniki zwa u ¿wala a tshi itela mveto-mveto<br />
dza u thoma:<br />
• shumisa mihumbulo mihulwane na i<br />
tikedzaho zwi no bva kha maitele a u<br />
dzudzanya;<br />
• ita ndingedzo nga tshivhumbeo tsha<br />
tshibveledzwa na tshitaila e na ndivho ya<br />
vhusiki;<br />
• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwo<br />
nanguludzwaho zwa u bveledza tshitaila na<br />
zwa luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />
mihumbulo ya vha¿we nga n»ila yo teaho sa<br />
luambo lwo dzumbamaho, kunangele kwa<br />
maipfi, flhaluso yo flan»avhuwaho, kuvhonele<br />
kwa ene muøe na tshitaila, thouni, tshiga,<br />
muvhala, kuvhekanyele kwa zwithu na<br />
mibvumo;<br />
• shumisa tshaka dza mafhungo dzo<br />
fhambanaho na mafhungo a vhulapfu na<br />
tshivhumbeo zwo fhambanaho;<br />
• shumisa milayo ya kudzudzanyele ka phara<br />
hu u itela uri hu vhe na ndunzhe-ndunzhe ya<br />
mihumbulo nga u shumisa fhungo ⁄i øeaho<br />
muhumbulo nga ha phara, marangaphan»a<br />
na magumo, u bvela phanµa hu pfhalaho ha<br />
phara, tshiitisi na mvelele, mbambedzo na<br />
phambanyo;<br />
• shumisa maflanganyi, masala, mapfanisi na<br />
ma»adzisi hu itela uri hu vhe na u flumekana<br />
ha mihumbulo.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza kushumisele kwa maitele na<br />
thekhiniki zwa nflha zwa u ¿wala a tshi itela<br />
mveto-mveto dza u thoma:<br />
• shumisa nga ødila, vhuyedzaho mihumbulo<br />
mihulwane na i tikedzaho zwi no bva kha<br />
maitele a u pulana;<br />
• ita ndingedzo nga tshivhumbeo tsho teaho<br />
tsha tshibveledzwa na tshitaila e na ndivho<br />
ya vhusiki;<br />
• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwo<br />
nanguludzwaho zwa u bveledza tshitaila na<br />
zwaluambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />
mihumbulo ya vha¿we nga n»ila yo teaho sa<br />
luambo lwo dzumbamaho, kunangele kwa<br />
maipfi, flhaluso yo ire khagala, kuvhonele na<br />
tshitaila zwa ene muøe, thouni, tshiga,<br />
muvhala, kuvhekanyele kwa zwithu, na<br />
mibvumo;<br />
• shumisa tshaka nnzhi dzo fhambanaho dza<br />
mafhungo na mafhungo a vhulapfu na<br />
zwivhumbeo zwo fhambanaho nga n»ila i<br />
vhuyedzaho;<br />
• shumisa na u ita ndingedzo nga milayo ya<br />
kunwalele kwa phara hu u itela uri hu vhe<br />
na ndunzhe-ndunzhe nga u shumisa fhungo<br />
⁄i øeaho muhumbulo nga ha phara,<br />
marangaphan»a na magumo, u tevhekana ha<br />
phara nga nµila i pfalaho, tshiitisi na<br />
mvelelo, mbambedzo na phambanyo;<br />
• shumisa maflanganyi, masala, na ma»adzisi<br />
hu u itela uri hu vhe na u flumekana ha<br />
mihumbulo.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ sumbedza kushumisele kwa maitele na<br />
thekhiniki zwa nflha zwa u ¿wala a tshi itela<br />
mveto-mveto dza u thoma:<br />
• shumisa mihumbulo muhulwane na i<br />
tikedzaho zwi no bva kha maitele a u pulana<br />
nga n»ila i vhuyedzaho;<br />
• ita ndingedzo nga tshivhumbeo tsha<br />
tshibveledzwa na tshitaila e na ndivho ya<br />
vhusiki;<br />
• »ivha na u shumisa zwishumiswa zwo<br />
nanguludzwaho zwa u bveledza tshitaila na<br />
zwa luambo lwa u kokodza na u flufluwedza<br />
mihumbulo ya vha¿we nga n»ila yo teaho sa<br />
luambo lwo dzumbamaho, kunangele kwa<br />
maipfi, flhaluso ire khagala, ipfi ⁄a ene muøe<br />
na tshitaila, thouni, tshiga, muvhala,<br />
kuvhekanyele kwa zwithu, na mibvumo;<br />
• shumisa tshakha nnzhi dzo fhambanaho dza<br />
mafhungo, namafhungo a vhulapfu na<br />
zwivhumbeo zwo fhambanaho u itela u<br />
bvisela khagala mvelelo dzo tiwaho;<br />
• ita ndingedzo nga milayo ya kunwalele kwa<br />
phara hu u itela uri hu vhe na ndunzhendunzhe<br />
hu tshi shumiswa mafhungo ⁄i<br />
øeaho muhumbulo nga ha phara,<br />
marangaphan»a na magumo, u tevhekana ha<br />
phara nga nµila i pfalaho, tshiitisi na<br />
mvelele, mbambedzo na phambanyo;<br />
• shumisa maflanganyi, masala na ma»adzisi<br />
hu u itela uri hu vhe na u flumekana ha<br />
mihumbulo.<br />
43
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
44<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3<br />
(I bvela phan»a)<br />
U ¿wala na u øekedza<br />
Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />
zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />
ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />
shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />
dzo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ dovha u humbula, sengulusa na u sedzulusa<br />
mushumo wa ene muøe a tshi khou dzhiela<br />
mihumbulo ya vha¿we nflha a øekedza<br />
tshibveledzwa tsha u fhedzisela:<br />
• shumisa maitele o vhewaho kha u sedzulusa<br />
zwe a ¿wala na zwo ¿walwaho nga vha¿we<br />
u khwiøisa mushumo;<br />
• u dovha u humbula mushumo woflhe wo<br />
fhelela a tshi flo»ou khwiøisa ndunzhendunzhe<br />
na flhumekanyo ya mihumbulo;<br />
• u dovha u humbula arali zwi re ngomu,<br />
tshitaila, redzhisitara na mvelelo zwo tea<br />
ndivho, vha flanganedzaho mafhungo na<br />
nyimele;<br />
• ima kha kuvhonele kwawe na kha zwi<br />
tikedzaho kuvhonele kwawe kwa zwithu na<br />
hone nga vhu»ifulufheli vhu aluwaho;<br />
• khwiøisa kunangele kwa maipfi na<br />
tshivhumbeo tsha mafhungo na tsha phara na<br />
u lafla kule mafhungo a re na flhalutshedzo<br />
nnzhi dzi no kanganyisa, maipfi a si na<br />
mushumo, u shumisa ipfi nga n»ila yo<br />
kalulaho, u »adza maipfi zwi songo tea,<br />
luambo lu si lwa tshiofisi, luambo lu<br />
khukhulisaho vha¿we, dzhagoni i sa flo»ei na<br />
malapiropizimi;
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ dovha u humbula, sengulusa na u sedzulusa<br />
mushumo wa ene muøe a tshi khou dzhiela<br />
mihumbulo ya vha¿we nflha a øekedza<br />
tshibveledzwa tsha u fhedzisela:<br />
• shumisa maitele o vhewaho kha u sedzulusa<br />
zwe a ¿wala na zwo ¿walwaho nga vha¿we<br />
u khwiøisa mushumo;<br />
• sengulusa mushumo woflhe wo fhelela a tshi<br />
flo»ou khwiøisa ndunzhe-ndunzhe na<br />
flhumekanyo ya mihumbulo;<br />
• sedzulusa arali zwi re ngomu, tshitaila,<br />
kushumisele kwa redzhisiflara na mvelelo<br />
zwo tea ndivho, vha flanganedzaho mafhungo<br />
na nyimele;<br />
• ima kha kuvhonele kwawe na kha zwi<br />
tikedzaho kuvhonele kwawe e na<br />
vhu»ifulufheli;<br />
• khwiøisa kunangele kwa maipfi na<br />
tshivhumbeo tsha mafhungo na tsha phara na<br />
u lafla kule mafhungo a re na flhalutshedzo<br />
nnzhi dzi no kanganyisa, u »adza maipfi zwi<br />
songo tea, maipfi a si na mushumo, u<br />
shumisa ipfi nga n»ila yo kalulaho, luambo<br />
lu si lwa tshiofisi, luambo lu khukhulisaho<br />
vha¿we, dzhagoni i sa flo»ei na<br />
malapiropizimi;<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ dovha u humbula, sengulusa na u sedzulusa<br />
mushumo wa ene muøe a tshi khou dzhiela<br />
mihumbulo ya vha¿we nflha a øekedza<br />
tshibveledzwa tsha u fhedzisela:<br />
• shumisa maitele o vhewaho kha u sedzulusa<br />
zwe a ¿wala na zwo ¿walwaho nga vha¿we<br />
u khwiøisa mushumo;<br />
• sengulusa kana u sedzulusa mushumo woflhe<br />
wo fhelela a tshi flo»ou khwiøisa ndunzhendunzhe<br />
na flhumekanyo ya mihumbulo;<br />
• sedzulusa arali zwi re ngomu, tshitaila,<br />
redzhisiflara na mvelelo zwo tea ndivho, vha<br />
flanganedzaho mafhungo na nyimele;<br />
• ima kha kuvhonele kwawe na/kana kha zwi<br />
tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila ya<br />
vhuµifulufheli na vhukoni;<br />
• khwiøisa kunangele kwa maipfi na<br />
tshivhumbeo tsha mafhungo na tsha phara<br />
na u lafla kule mafhungo a re na flhalutshedzo<br />
nnzhi dzi no kanganyisa, u »adza maipfi zwi<br />
songo tea, maipfi a si na mushumo, u<br />
shumisa ipfi nga n»ila yo kalulaho, luambo<br />
lu si lwa tshiofisi, luambo lu khukhulisaho<br />
vha¿we, dzhangoni i sa floµei na<br />
malapiropizimi;<br />
45
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
46<br />
Mvelelo ya u Guda ya 3<br />
U ¿wala na u øekedza<br />
Mugudi u kona u ¿wala na u øekedza zwibveledzwa<br />
zwi tshi ya nga u fhambana ho flan»avhuwaho ha<br />
ndivho na ha vha flanganedzaho mafhungo, a tshi<br />
shumisa milayo na zwivhumbeo zwo teaho nyimele<br />
dzo fhambanaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• sumbedza u humbulela vha¿we kha zwi<br />
yelanaho na pfanelo dza vhathu, zwa<br />
matshilisano a vhathu, mvelele, zwi<br />
yelanaho na vhupo na mikhwa ya vhathu sa<br />
mbeu, lushaka, vhuholefhali, vhukale,<br />
maimo, vhushayi, tshitaila tsha matshilele,<br />
vhubvo ha mirafho, vhurereli, zwi<br />
angaredzaho u shumisana na dzhango ⁄oflhe,<br />
TFM na VWFM, na ma¿we malwadze;<br />
• lugisela mveto-mveto ya u fhedzisela nga u<br />
vhalulula na u sedzulusa;<br />
• øekedza tshibveledzwa tsha u fhedzisela o<br />
sedza tshitaila tshi teaho tsha u vhekanya sa<br />
u nekedza tshibveledzwa nga n»ila ya<br />
vhuronwane kana phositara i kokodzaho i re<br />
na mivhala i kungaho.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• sumbedza u humbulela vha¿we kha zwi<br />
yelanaho na pfanelo dza vhathu, zwa<br />
matshilisano a vhathu, mvelele, zwi<br />
yelanaho na vhupo na mikhwa ya vhathu sa<br />
mbeu, lushaka, vhuholefhali, vhukale,<br />
maimo, vhushayi, tshitaila tsha matshilele,<br />
vhubvo ha mirafho, vhurereli, zwi<br />
angaredzaho shumisana na dzhango ⁄oflhe,<br />
TFM na VWFM, na ma¿we malwadze;<br />
• lugisela tshibveledzwa tsha u fhedzisela nga<br />
u vhalulula na u sedzulusa;<br />
• øekedza mveto-mveto ya u fhedzisela a tshi<br />
dzhiela nzhele tshitaila tsha u øekedza tsho<br />
teaho sa tshibveledzwa tsho øekedzwaho<br />
zwavhu»i kana phositara i kokodzaho i re na<br />
mivhala i kungaho.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• sumbedza u humbulela vha¿we kha zwi<br />
yelanaho na pfanelo dza vhathu, zwa<br />
matshilisano a vhathu, mvelele, zwi<br />
yelanaho na vhupo na mikhwa ya vhathu sa<br />
mbeu, lushaka, vhuholefhali, vhukale,<br />
maimo, vhushayi, tshitaila tsha matshilele,<br />
vhubvo ha mirafho, vhurereli, zwi<br />
angaredzaho u shumisana na dzhango ⁄oflhe,<br />
TFM na VWFM na ma¿we malwadze;<br />
• lugisela tshibveledzwa tsha u fhedzisela nga<br />
u vhalulula na u sedzulusa;<br />
• øekedza mveto-mveto ya u fhedzisela a tshi<br />
dzhiela nzhele tshitaila tsha u øekedza tsho<br />
teaho sa tshibveledzwa tsho øekedzwaho<br />
zwavhu»i kana phositara i kokodzaho i re na<br />
mivhala i kungaho.<br />
47
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
48<br />
Mvelelo ya u Guda ya 4<br />
Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />
Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ »ivha na u flalutshedza zwine maipfi a amba<br />
zwone na u a shumisa nga n»ila yone kha<br />
zwibveledzwa zwo fhambanaho:<br />
• shumisa n»ivho ya dziphatheni na milayo na<br />
n»owelo zwo fhambanaho zwa kupeleflele<br />
nahone a ita mutevhe wa mupeleflo wa ene<br />
muøe;<br />
• shumisa pfufhifhadzo na akhironimi zwo<br />
»oweleaho;<br />
• shumisa bugu ya u flalutshedza maipfi na<br />
thesorasi nga n»ila i vhuyedzaho a tshi itela<br />
ndivho dzo fhambanaho sa u flo»isisa nga ha<br />
flhalutshedzo, vhubvo ha maipfi na mubulo;<br />
• shumisa n»ivho ya midzi, thangi na mitshila<br />
u itela u wana flhalutshedzo dza maipfi o<br />
fhambanaho;<br />
• shumisa mbeu, vhunzhi na flhukhufhadzo nga<br />
n»ila yone;<br />
• shumisa maflaluli na ma»adzisi nga n»ila<br />
yone;<br />
• »ivha n»ila ine nyambo dza pamba ngayo<br />
maipfi a tshi bva kha dzi¿we nyambo, na n»ila<br />
dzine flhalutshedzo dza maipfi dza shanduka<br />
zwi tshi yelana na tshifhinga na n»ila dzine<br />
maipfi maswa a vhumbwa ngadzo;<br />
• bvisela khagala n»a»o i »iswaho nga<br />
kushumisele kwa pho⁄isemi na homonimi na<br />
u zwi shumisa kha zwibveledzwa nga n»ila<br />
yone;<br />
• shumisa pfanywa, pharonimi, mafhambanyi<br />
na makateli zwo nanguludzwaho nga n»ila<br />
yone.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ »ivha na u flalutshedza zwine maipfi a amba<br />
zwone nga n»ila yone kha zwibveledzwa<br />
zwinzhi zwo fhambanaho:<br />
• shumisa n»ivho ya dziphateni na milayo na<br />
n»owelo zwinzhi zwa khou anda zwo<br />
fhambanaho zwa kupeleflele nahone a ita<br />
mutevhe wa mupeleflo wa ene muøe;<br />
• shumisa pfufhifhadzo na akhironimi zwinzhi<br />
nga n»ila yone;<br />
• shumisa bugu ya u flalutshedza maipfi na<br />
thesorasi nga n»ila i vhuyedzho a tshi itela<br />
ndivho dzo fhambanaho sa u flo»isisa nga ha<br />
flhalutshedzo, vhubvo ha maipfi na mubulo;<br />
• shumisa n»ivho ya midzi, thangi na mitshila<br />
u itela u wana mushumo na flhalutshedzo dza<br />
maipfi o fhambanaho;<br />
• shumisa mbeu, vhunzhi na flhukhufhadzo<br />
nga n»ila yo teaho;<br />
• shumisa maflaluli na ma»adzisi nga n»ila<br />
yone;<br />
• »ivha na u flalutshedza n»ila ine nyambo dza<br />
pamba ngayo maipfi a tshi bva kha dzi¿we<br />
nyambo, n»ila dzine flhalutshedzo dza maipfi<br />
dza shanduka zwi tshi yelana na tshifhinga<br />
na n»ila dzine maipfi maswa a vhumbwa<br />
ngadzo;<br />
• bvisela khagala n»a»o i »iswaho nga<br />
kushumisele kwa pho⁄isemi homonimi na u<br />
zwi shumisa nga n»ila yone kha<br />
zwibveledzwa;<br />
• shumisa pfanywa, mafhambanyi pharonimi<br />
na makateli zwo fhambanaho nga n»ila yo<br />
teaho.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ »ivha na u flalutshedza zwine maipfi a amba<br />
zwone nga n»ila yone kha zwibveledzwa<br />
zwinzhi zwo fhambanaho:<br />
• shumisa n»ivho ya dziphateni na milayo na<br />
n»owelo zwinzhi zwa khou anda zwo<br />
fhambanaho zwa kupeleflele nahone a ita<br />
mutevhe wa mupeleflo wa ene muøe;<br />
• shumisa pfufhifhadzo na akhironimi zwinzhi<br />
zwo fhambanaho nga n»ila yone;<br />
• shumisa bugu ya u flalutshedza maipfi na<br />
thesorasi nga n»ila i vhuyedzaho a tshi itela<br />
ndivho dzo fhambanaho sa u flo»isisa nga ha<br />
flhalutshedzo, vhubvo ha maipfi na mubulo;<br />
• shumisa n»ivho ya midzi, thangi na mitshila<br />
u itela u wana mushumo na flhalutshedzo dza<br />
maipfi manzhi o fhambanaho;<br />
• shumisa mbeu, vhunzhi na flhukhufhadzo<br />
nga n»ila yo teaho;<br />
• shumisa maflaluli na ma»adzisi nga n»ila<br />
yone;<br />
• »ivha na u flalutshedza n»ila ine nyambo dza<br />
pamba ngayo maipfi a tshi bva kha dzi¿we<br />
nyambo, n»ila dzine flhalutshedzo dza maipfi<br />
dza shanduka zwi tshi yelana na tshifhinga<br />
na n»ila dzine maipfi maswa a vhumbwa<br />
ngadzo;<br />
• bvisela khagala n»a»o i »iswaho nga<br />
kushumisele kwa pho⁄isemi homonimi na u<br />
zwi shumisa nga n»ila yone kha<br />
zwibveledzwa;<br />
• shumisa pfanywa, mafhambanyi pharonimi<br />
na makateli zwinzhi zwo fhambanaho nga<br />
n»ila yone.<br />
49
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
50<br />
Mvelelo ya u Guda ya 4<br />
(I bvela phan»a)<br />
Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />
Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ shumisa mafhungo a re na tshivhumbeo tshone<br />
nga nµila i pfalaho nahone i sumbedzaho<br />
kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we na<br />
⁄i¿we:<br />
• »ivha thinwa-ipfi dza muambo sa madzina,<br />
masala, maiti, maflanganyi, maaravhi,<br />
manyanyu, mbofho, ma»adzisi,<br />
mabulafhethu, na dzi¿we na u dzi shumisa<br />
nga n»ila yo teaho nahone i pfalaho;<br />
• shumisa zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
maiti na matikedzi kha u bvisela khagala<br />
tshifhinga na ⁄imudi nga vhuronwane;<br />
• shumisa zwivhumbeo zwa khanedza nga<br />
n»ila yone;<br />
• shumisa øefhungo, tshiitwa na tsinde ⁄a<br />
fhungo nga n»ila yone na u flalutshedza<br />
mishumo yazwo;<br />
• shumisa mafhungo zwao nga n»ila yo teaho<br />
na u vhumba mafhungo a mbumbano na a<br />
tserekani nga u shumisa mafhungo-davhi,<br />
mafurase na maflanganyi;<br />
• shumisa maiti na maiti-itwa kha n»ivho yo<br />
fanelaho kha zwibveledzwa;<br />
• shumisa luambo lwa u vhiga na lwa u<br />
flalutshedza nga n»ila yo fanelaho;
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ shumisa mafhungo a re na tshivhumbeo tshone<br />
nga nµila i pfalaho nahone i sumbedzaho<br />
kushumisele kwa luambo kwa µuvha ⁄i¿we na<br />
⁄i¿we:<br />
• »ivha na u shumisa thinwa-ipfi dza muambo<br />
sa madzina masala, maiti, maflanganyi,<br />
maaravhi, manyanyu, mbofho, ma»adzisi,<br />
mabulafhethu nga n»ila yo teaho nahone i<br />
pfalaho;<br />
• shumisa zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
maiti na matikedzi kha u bvisela khagala<br />
tshifhinga na ⁄imudi nga vhuronwane;<br />
• shumisa zwivhumbeo zwa khanedza nga<br />
n»ila yone;<br />
• shumisa øefhungo, tshiitwa na tsinde ⁄a<br />
fhungo nga n»ila yone na u flalutshedza<br />
mishumo yazwo;<br />
• shumisa mafhungo zwao nga n»ila yo teaho<br />
na u vhumba mafhungo a mbumbano na<br />
tserekani a pfalaho na a vhuyedzaho; nga u<br />
shumisa mafhungo-davhi, mafurase na<br />
maflanganyi;<br />
• shumisa maiti na maiti-itwa nga nµila yo<br />
fanelaho na u flalutshedza mishumo yazwo<br />
nga tshithihi nga tshithihi kha<br />
zwibveledzwa;<br />
• shumisa luambo lwa u vhiga na lwa u<br />
flalutshedza nga n»ila yone na u vhuyedza<br />
nga n»ila yo lavhelelwaho;<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ shumisa mafhungo a re na tshivhumbeo tshone<br />
nga nµila i pfalaho nahone i sumbedzaho<br />
kushumisele kwa luambo kwa µuvha ⁄i¿we na<br />
⁄i¿we:<br />
• »ivha na u shumisa thinwa-ipfi dza muambo<br />
sa madzina, masala, maiti, maflanganyi,<br />
maaravhi, manyanyu, mbofho, ma»adzisi,<br />
mabulafhethu nga n»ila yo teaho nahone i<br />
pfalaho;<br />
• shumisa zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
maiti na matikedzi u bvisela khagala<br />
tshifhinga na ⁄imudi nga vhuronwane;<br />
• shumisa zwivhumbeo zwa khanedza nga<br />
n»ila yone;<br />
• shumisa øefhungo, tshiitwa na tsinde ⁄a<br />
fhungo nga n»ila yone na u flalutshedza<br />
mishumo yazwo;<br />
• shumisa mafhungo zwao nga n»ila yo teaho<br />
na u vhumba mafhungo a mbumbano na<br />
tserekani a pfalaho na a vhuyedzaho nga u<br />
shumisa mafhungo-davhi, mafurase na<br />
maflanganyi;<br />
• shumisa maiti na maiti-itwa nga nµila yo<br />
fanelaho na u flalutshedza mishumo yazwo<br />
nga tshithihi nga tshithihi kha<br />
zwibveledzwa;<br />
• shumisa luambo lwa u vhiga na lwa u<br />
flalutshedza nga n»ila yone na u vhuyedza<br />
nga n»ila yo lavhelelwaho;<br />
51
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
52<br />
Mvelelo ya u Guda ya 4<br />
(I bvela phan»a)<br />
Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />
Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• shumisa n»ila yone ya kuvhekanyele kwa<br />
maipfi fhungoni na u pfesesa uri<br />
kuvhekanyele kwa maipfi ku nga flufluwedza<br />
hani flhalutshedzo;<br />
• shumisa ⁄ipfanisi nga n»ila yone;<br />
• shumisa ndongazwiga nga n»ila yone kha<br />
ndivho dzo tiwaho sa kha u bvisela khagala<br />
flhalutshedzo, u sumbedza vhushaka vhu re<br />
kha zwivhumbi zwa luambo na mishumo ya<br />
zwo na u engedza khwaflhisedzo;<br />
• shumisa luambo lwo dzumbamaho sa<br />
maidioma, maambele na mirero nga n»ila yo<br />
teaho.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• shumisa n»ila yone ya kuvhekanyele kwa<br />
maipfi fhungoni na u pfesesa nga ha uri<br />
kuvhekanyele kwa maipfi ku nga flufluwedza<br />
hani flhalutshedzo;<br />
• shumisa ⁄ipfanisi nga vhuronwane;<br />
• shumisa ndonga-zwiga nga n»ila yone kha<br />
ndivho dzo tiwaho sa kha u bvisela khagala<br />
flhalutshedzo, u sumbedza vhushaka vhu re<br />
kha zwivhumbi zwa luambo na mishumo<br />
yazwo na u engedza khwaflhisedzo u itela<br />
zwi »iswaho nga luambo lwa u fhuredzela<br />
na tshitaila;<br />
• shumisa luambo lwo dzumbamaho sa<br />
maidioma, maambele na mirero nga n»ila yo<br />
teaho.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
• shumisa n»ila yone ya kuvhekanyele kwa<br />
maipfi fhungoni na u pfesesa nga ha uri<br />
kuvhekanyele kwa maipfi ku nga flufluwedza<br />
hani flhalutshedzo;<br />
• shumisa ⁄ipfanisi nga vhuronwane;<br />
• shumisa nga n»ila yone kha ndivho dzo<br />
tiwaho sa kha u bvisela khagala<br />
flhalutshedzo, u sumbedza vhushaka vhu re<br />
kha zwivhumbi zwa luambo na mishumo<br />
yazwo na u engedza khwaflhisedzo kana u<br />
itela zwi »iswaho nga luambo lwa u<br />
fhuredzela na tshitaila;<br />
• shumisa luambo lwo dzumbamaho sa<br />
maidioma, luambo lwa musanda maambele<br />
na mirero nga n»ila yo teaho.<br />
53
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
54<br />
Mvelelo ya u Guda ya 4<br />
(I bvela phan»a)<br />
Phenµa na kushumisele kwa luambo<br />
Mugudi u kona u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo nga n»ila yo teaho nahone i vhuyedzaho.<br />
Gireidi ya 10<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ bveledza u vha na u dzhiela nzhele nga n»ila ya<br />
vhudzivha kha zwine zwa kwama luambo:<br />
• »ivha flhalutshedzo dzo livhaho na dzi songo<br />
livhaho na flhalutshedzo dzo lavhelelwaho;<br />
• »ivha n»ila ine milaedza ine i si vhe khagala,<br />
na i re khagala, ndeme na maime zwi<br />
wanalaho luamboni zwa sumbedza ngayo<br />
tshiimo tsha muambi/muflanganedzi/<br />
muvhali/muflaleli;<br />
• »ivha na u itela khaedu u dzula wo dzhia sia<br />
na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi, luambo lu<br />
nyanyulaho, luambo lu kwengweledzaho na<br />
lu fhuredzelaho na u bveledza dzi¿we n»ila<br />
dzo teaho dza u bvisela vhu»ipfi khagala.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ bveledza u vha na u dzhiela nzhele nga n»ila ya<br />
vhudzivha kha zwine zwa kwama luambo:<br />
• »ivha flhalutshedzo dzo livhaho na dzi songo<br />
livhaho na flhalutshedzo dzo lavhelelwaho;<br />
• sengulusa na u flalutshedza n»ila ine<br />
milaedza i re khagala na ine i si vhe<br />
khagala, ndeme na maime zwi wanalaho<br />
luamboni zwa sumbedza ngayo tshiimo tsha<br />
muambi/muflanganedzi/muvhali/muflaleli;<br />
• »ivha na u itela khaedu u dzula wo dzhia sia<br />
na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi, luambo lu<br />
nyanyulaho, luambo lu kwengweledzaho na<br />
lu fhuredzelaho na u bveledza dzi¿we n»ila<br />
dzo teaho dza u bvisela vhu»ipfi khagala.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Maimo a u Linga<br />
Ri »ivha izwi musi mugudi a tshi kona u:<br />
■ bveledza u vha na u dzhiela nzhele nga n»ila ya<br />
vhudzivha kha zwine zwa kwama luambo:<br />
• sengulusa na u flalutshedza flhalutshedzo dzo<br />
livhaho na dzi songo livhaho na flhalutshedzo<br />
dzo lavhelelwaho;<br />
• sengulusa na u flalutshedza n»ila ine<br />
milaedza i re khagala na ine i si vhe khagala,<br />
ndeme na maime zwi wanalaho luamboni<br />
zwa sumbedza ngayo tshiimo tsha<br />
muambi/muflanganedzi/muvhali/muflaleli;<br />
• »ivha na u itela khaedu u dzula wo dzhia sia<br />
na u sedza zwithu nga iflo ⁄ithihi, luambo lu<br />
nyanyulaho, luambo lu kwengweledzaho na<br />
lu fhuredzelaho na u bveledza dzi¿we n»ila<br />
dzo teaho dza u bvisela vhu»ipfi khagala.<br />
55
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
56<br />
MAGUDISWA NA NYIMELE ZWA U TIKEDZA U SWIKELELWA HA MAIMO A U<br />
LINGA<br />
Kha tshipi»a itshi magudiswa na nyimele zwo øewa u itela u tikedza u swikelelwa ha Maimo a u Linga.<br />
Magudiswa a sumbedza flho»ea dzi teaho u shumiwa nadzo nga n»ila i thusaho mugudi kha u bvela phan»a zwi<br />
tshi yelana na u swikelela Mvelelo dza u Guda. Magudiswa a thusa Mvelelo dza u Guda hu si u tou gumiwa<br />
ngao. Nyimele yo nangiwaho i thusa uri magudiswa a dzhenisiwe kha nzulele dzine dza pfesesiwa nga<br />
mugudi, zwenezwo zwa thusa kha u guda na u gudisa. Mugudisi u tea u dzhiela nzhele na u shumisa nyimele<br />
dza vhupo honoho, hu si uri tshikolokolo zwo bulwaho afha, hone-ha dzo teaho tshenzhemo ya mugudi.<br />
Magudiswa na nyimele, musi zwo livhanywa na u swikelelwa ha Maimo a u Linga, zwi øea mutheo wa u<br />
dzudzanya Mbekanyamushumo ya u Guda.Tsumbedzi dza Mbekanyamushumo ya u Guda dzi øea vhuflanzi<br />
vhunzhi zwi tshi yelana na hezwi.<br />
Kushumisele kwa zwibveledzwa kha u funza luambo<br />
Musi ipfi ‘zwibveledzwa’ ⁄i tshi shumiswa kha Tshitatamennde tsha Thero dza Dzinyambo, ⁄i na flhalutshedzo<br />
yo flan»avhuwaho, i katelaho zwoflhe zwa u amba, u ¿wala, u vhona, u pfa, na mbono-pfala na zwishumiswa<br />
zwi shumisano nµila nnzhi dza vhudavhidzani. Kha vhugudisi ha nyambo dzoflhe, zwibveledzwa zwi fanela u<br />
shumiswa sa zwirangeli ngeno dzi¿we tshaka dza zwibveledzwa dzi tshi flo»a u bveledzwa sa zwibveledzwa<br />
zwa maitele. Musi hu tshi bveledzwa zwibveledzwa zwine zwa fhirana nga u kon»a u bva kha gireidi ya 10 u<br />
ya kha gireidi ya 12, Maimo a u Linga o teaho a sumbedza mvelaphan»a. Zwibveledzwa zwi leluwaho na zwi<br />
kon»aho, ndi zwone mutheo wa mvelaphan»a kha nyambo dzoflhe.<br />
Zwibveledzwa, ngauralo, ndi zwone tshiko tsha ‘magudiswa na nyimele’ zwa u guda na u gudisa luambo nga<br />
n»ila ya u lu shumisa na i vanganaho.<br />
Tshaka nnzhi dza zwibveledzwa zwi shumiswaho na u bveledzwa zwi fanela u bvisela mugudi kha:<br />
■ vhupo ha matshilisano, mvelelo na »ivhazwakale zwo pfumaho nahone zwo teaho zwi bveledzisaho u<br />
pfesesa vhufa ha luambo;<br />
■ thero dzi kon»aho na u nyanyula dzi bveledzaho u pfesesa huhulu ha ndeme na u takalela zwi yelanaho na<br />
mvelele na matshilisano na mikhwa, zwi yelanaho na vhutshilo ha vhagudi vha Afrika-Tshipembe;<br />
■ kuvhonele kwa zwithu kwa vha¿we kwo fhambanaho vhukuma;<br />
■ tsumbo dza luambo lu ¿waliwaho na lu ambiwaho hu tshi khou shumiswa zwivhumbeo zwo fhambanaho<br />
vhukuma u itela u thusa mugudi uri a kone u shumisa luambo nga n»ila yo lulamaho nahone yo teaho;<br />
■ tsenguluso ya u vhona zwithu nga iflo ⁄ithihi, u dzhia sia, na u sokou dzhia zwithu zwi tshi fana u itela u<br />
bveledza kuhumbulele kwa vhudzivha;<br />
■ luambo lwa u kwengweledza na lwa u fhuredzela;<br />
■ vhushaka ha nungo nga ngomu na vhukati ha dzinyambo;<br />
■ u dzhiela nflha vha flanganedzaho mafhungo, ndivho na nyimele hu tshi khou shumiswa muya , khalo na<br />
kushumisele kwa luambo zwi tshi ya nga fhethu ho teaho.
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
■ zwivhumbeo na mbonalo na zwinzhi vhukuma zwa zwibveledzwa, zwo katela na zwibveledzwa zwa<br />
⁄itheretsha;<br />
■ zwibveledzwa zwa u vhona, zwa u pfa na zwa mbono-pfala; na<br />
■ zwitaila na zwishumiswa zwa zwitaila zwo fhambanaho, sa luambo lwo dzumbamaho na lwa vhusiki zwo<br />
fhambanaho vhukuma.<br />
Maitele o »isendekaho nga zwibveledzwa na maitele a u guda luambo nga u lu shumisa a »isendeka nga u<br />
shumisa na u bveledza zwibveledzwa.<br />
Maitele a »isendekaho nga zwibveledzwa a floµisia n»ila ine zwibveledzwa zwa shuma ngayo. Ndivho ya<br />
kugudisele ku »isendekaho nga tshibveledzwa ndi u ita uri vhagudi vha vhe na vhukoni, u »ifulufhela na u<br />
vhala nga vhudzivha, vha¿wali, vhaflaleli na vhaoli vha zwibveledzwa. Zwi katela u thetshelesa, u vhala, u<br />
flalela na u sengulusa zwibveledzwa u itela u pfesesa uri zwi bveledzwa hani na uri zwi thusa kha mini. Musi<br />
hu tshi khou bvelela izwi vhagudi vha bveledza vhukoni ha u sedzulusa zwibveledzwa. Maitele o »isendekaho<br />
nga tshibveledzwa a dovha a katela u bveledziswa ha tshaka dzo fhambanaho dza zwibveledzwa zwo<br />
livhiswaho kha ndivho na vha flanganedzaho mafhungo zwo tiwaho. Maitele aya a flufluwedzwa nga u pfesesa<br />
uri zwibveledzwa zwi bveledzwa hani.<br />
Maitele a u guda luambo nga u lu shumisa zwi amba uri kha u guda luambo, mugudi u »iwana tshifhinga<br />
tshinzhi a hu ne lwa khou ambiwa hone na u wana tshifhinga tsha u lu amba musi a tshi davhidzana na vha¿we<br />
kha zwa matshilisano na zwa vhutshilo ha »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we. U guda luambo zwi tea u vha zwithu zwi<br />
iteaho nga n»ila ya mupo, nn»a ha ki⁄asi zwi tshi fhiriselwa ki⁄asini hu ne zwikili zwa u vhala/flalela na u<br />
¿wala/øea ⁄ikumedzwa zwa gudwa nga n»ila ya ‘mupo’-vhagudi vha kona u vhala nga u dzulela u vhala na u<br />
kona u ¿wala nga u dzulela u ¿wala.<br />
U pfesesa n»ila dzine zwibveledzwa zwa bveledzwa ngayo<br />
Zwibveledzwa zwi bveledziwa kha nyimele yo tiwaho hu na ndivho na vha flanganedzaho mafhungo zwo<br />
tiwaho muhumbuloni. Tshaka dza zwibveledzwa dzo fhambanaho dzi na mishumo yo fhambanaho nahone dzi<br />
tevhela milayo yo tiwaho zwi tshi yelana na tshivhumbeo, tshitaila, phen»a-luambo, »ivha-ipfi na zwi re<br />
ngomu. Izwi zwi vhidzwa u pfi tshaka dza zwibveledzwa.Vhagudi vha tea u kona u pfesesa na u bveledza<br />
tshaka nnzhi dzo fhambanaho dza zwibveledzwa.<br />
Zwibveledzwa zwi dovha zwa bvisela khagala nyimele dza mvelele na po⁄itiki dzine zwa khou bveledzwa<br />
khadzo. Luambo lu shumiswaho kha zwibveledzwa lu hwala milaedza zwi tshi yelana na ndeme ya mvelele na<br />
vhuimo siani ⁄a po⁄itiki zwa muthu we a ¿wala kana u ola zwibveledzwa zwenezwo. Ngauralo zwibveledzwa a<br />
zwi litshi u dzhia sia.Vhagudi vha tea u kona u wana ¿wongo na u fhindula kha ndeme na maime kha<br />
zwibveledzwa.<br />
Ngauralo kha maitele o »isendekaho kha zwibveledzwa, kushumisele kwa luambo tshifhinga tshoflhe ku<br />
floµisiswa kha zwibveledzwa, ngeno zwibveledzwa zwi tshi floµisiswa zwi tshi yelana na nyimele. Maitele a<br />
katela u dzhielwa nflha ha milayo zwa luambo (phen»a-luambo na »ivha-ipfi) hezwi zwi tshi khou shumiswa ha<br />
zwibveledzwa. uri vha kone u amba nga ha zwibveledzwa, vhagudi vha tea u vha na luambo lune vha lu<br />
57
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
shumisa vha tshi guda luambo-vha flo»a maipfi a u flalusa zwipi»a zwo fhambanaho zwa phen»a-luambo, »ivhaipfi<br />
na tshitaili, na tshaka dzo fhambanaho dza zwibveledzwa.<br />
Zwibveledzwa zwi nga khethekanywa sa zwibveledzwa zwi shumiswaho na zwi bveledzwaho. Izwi zwi<br />
flan»avhudzwa kha mitevhe i tevhelaho. Mitevhe i nga si kone u katela tshaka dzoflhe dzi re hone dza<br />
zwibveledzwa-mudededzi o tendelwa u engedza zwibveledzwa zwine zwa nga shumiswa hu tshi gudiswa<br />
luambo nga n»ila i vanganaho. Ndivho ya mitevhe ndi u ita uri mudededzi a kone u nanga kha zwinzhi zwine a<br />
flo»ou zwi shumisa na u bveledza. Zwinzhi zwa zwine zwa flo»ea zwi tshi ya nga u kon»a hazwo na ha<br />
zwibveledzwa na kushumisele kwa redzhisitara zwo øewa kha Nyendedzi dza Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />
58
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
ZWIBVELEDZWA ZWI SHUMISWAHO KHA MAFUNZELE A VANGANAHO A LUAMBO<br />
LWA HAYANI GIREIDI DZA 10 – 12<br />
Zwibveledzwa zwa ›itheretsha:<br />
irama<br />
Fo⁄uku⁄oo<br />
Maanea<br />
Nganea<br />
Nganea-pfufhi<br />
Nganea-vhutshilo<br />
Nganea-vhutshilo-ha muthu<br />
Ngudo ya fi⁄imu<br />
Vhurendi<br />
Dzi¿we tshaka dza ›itheretsha dzo teaho u gudwa kha Gireidi ya 10 u swika kha 12 ndi dzi katelaho<br />
zwibveledzwa zwa vhudavhidzani u flola, u sika na zwa u thetshelesa, u vhona, zwa u pfa na zwa u pfa<br />
na u vhona na zwi shumisaho nµila nnzhi dza vhudavhidzani. U nanguludziwa ho flan»avhuwaho ha<br />
zwibveledzwa hu tea u tevheliwa musi hu tshi funziwa nga n»ila i vanganaho kha tshifhinga tsha mi¿waha<br />
miraru.<br />
Zwibveledzwa zwa<br />
vhudavhidzani:<br />
Athikili dza gurann»a<br />
Athikili dza magazini<br />
Burotshasi<br />
U ¿wala dayari<br />
Edithoria⁄a<br />
Fekisi<br />
Fulayasi<br />
Khungedzelo<br />
Maambiwa a muflangano na<br />
adzhenda<br />
Marifhi (a tshiofisi na a si a<br />
tshiofisi)<br />
Memorandamu<br />
Milaedza ya Khomphutha<br />
Mivhigo (ya tshiofisi na i si ya<br />
tshiofisi)<br />
Mufhindulano(wo ¿walwaho)<br />
N»ivhadzo<br />
Nganea-vhutshilo ya mufu<br />
Notsi<br />
ºwaluflingo<br />
Phositara<br />
Tsedzuluso<br />
U ramba<br />
Dzifomo<br />
Zwibveledzwa zwa tsumbedzi:<br />
Bugu ya flhalusa maipfi<br />
Bugu ya u flalutshedza pfanywa<br />
na mafhamanyi<br />
Bugu ya nomboro dza luflingo<br />
Bugu-pfarwa<br />
Thesorasi<br />
Inisaikilophediya<br />
Shedulu<br />
Tsumba-tshifhinga tsha mushumo<br />
Tsumbedzi ya thelevishini<br />
Zwibveledzwa zwa vhusiki:<br />
Dzidayari<br />
Dzingano<br />
Dzithai<br />
Matambwa<br />
Mifhindulano<br />
Miswaswo<br />
Muzika<br />
Ngano dza tsiko na dza vhahali<br />
Nyimbo<br />
U anetshela tshiflori<br />
Zwibveledzwa zwa ⁄itheretsha<br />
Zwibveledzwa zwo bveledzwaho<br />
nga vhagudi<br />
Zwipitshi<br />
Zwibveledzwa zwa u pfa, mbonopfala<br />
na zwi shumisaho<br />
zwishumiswa zwinzhi swa<br />
vhudavhidzani:<br />
Bambiri-mbonadza<br />
Khathuni<br />
Mbekanyamushumo dza radio<br />
Mbekanyamushumo dza<br />
thelevishini<br />
Miswaswo ya khomiki<br />
irama<br />
Miswaswo(yo ¿waliwaho)<br />
Nyolo<br />
Nyolo ya u kora<br />
Nyolo yo flalutshedzwaho<br />
Si⁄aidi<br />
Tshati na mimepe<br />
Tshathi, Tsumbedzo ya zwi⁄aidi<br />
Tswayo<br />
U ¿wala kha luvhondo<br />
U vhala nganea, ngaea-pfufhi na<br />
µirama<br />
Vidio dza muzika<br />
Zwifanyiso<br />
Zwiga<br />
Zwipitshi zwo rekhodiwaho<br />
Khungedzelo<br />
Zwi⁄ogeni<br />
Mi¿walo ya luvhondoni<br />
59
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
60<br />
ZWIBVELEDZWA ZWI BVELEDZWAHO KHA MAFUNZELE A VANGANAHO A LUAMBO<br />
LWA HAYANI, GIREIDI DZA 10 – 12<br />
(U nanguludzwa hu fanela u bveledzwa kha gireidi ya 10 u ya kha 12)<br />
Zwibveledzwa zwa vhudavhidzani:<br />
Athiki⁄i dza gurann»a<br />
Athiki⁄i dza magazini<br />
Burontshasi<br />
Dzigarafla dza thambo<br />
Edithoria⁄a<br />
Fekisi<br />
Garafla ya poswo<br />
Khungedzelo<br />
Maambiwa a muflangano na adzhenda<br />
Marifhi a tshiofisi a khumbelo,<br />
Mbilaelo,<br />
U pfela vhuflungu,<br />
Thambo.<br />
Marifhi a tshiofisi na a si a tshiofisi a yaho kha<br />
dziguran»a<br />
Marifhi a vhukonani<br />
Memorandamu<br />
Mifhindulano<br />
Mivhigo(ya tshiofisi na i si ya tshiofisi)<br />
Mulaedza wa E-mail<br />
Nganea-vhutshilo ya mufu<br />
ulaedza u no ¿walwa nga sele<br />
Tsedzuluso<br />
U flanziela nga ha vhuøe<br />
Dzifomo<br />
Zwibveledzwa zwa vhusiki:<br />
Maanea a u anetshela; flalutshedza, amba nga<br />
mu¿wali ene muøe, amba ho imelelwa masia oflhe,<br />
amba nga maitele a tshithu na a u imelela sia ⁄ithihi<br />
U fhindula kha ⁄itheretsha<br />
Zwibveledzwa zwa tsumbedzi:<br />
Manweledzo a sa kon»i<br />
Masia<br />
Ndaela<br />
Ndaela dza u sumba<br />
Notsi<br />
Thandela dza flho»isiso<br />
Zwibveledzwa zwa u amba, zwa u vhona, mbonopfala,<br />
na zwi shumisaho nµila nnzhi dza<br />
vhudavhidzani:<br />
Dzifulaya<br />
Khungedzelo,<br />
Mufhindulano<br />
Phositasi<br />
Thandela dza u flo»isisa<br />
U øetshedza mushumo u re na nyolo na Mibvumo<br />
Zwipitshi zwa tshiofisi na zwi si zwa tshiofisi<br />
Zwi⁄ogeni<br />
Khungedzelo<br />
Zwibveledzwa zwi si zwa khombe-khombe zwa u »ipfumisa :matambwa u anetshela zwiflori, mafhungo a<br />
radio na the⁄evishini, matambwa a radio na the⁄evishini, nyambedzano, zwiflori zwipfufhi zwa vhuøe,<br />
matambwa a radio na the⁄evishini/vhurendi, dzikhathuni, dzikhomiki, miswaswo, tswayo na zwi¿we
MARANGAPHANA<br />
NDIMA YA 4<br />
U LINGA<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
U linga ndi tshipi»a tsha ndeme tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12<br />
(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo). U linga ndi maitele a u kuvhanganya na u flalutshedza vhuflanzi u itela u øea<br />
khaflhulo nga ha vhukoni ha vhagudi. Vhuflanzi vhu nga kuvhanganyiwa nga zwifhinga zwo fhambanaho na<br />
fhethu ho fhambanaho, nahone hu tshi khou shumiswa ngona, n»ila na zwishumishwa zwo fhambanaho.<br />
U itela uri mvelelo dza u linga dzi wanale na u shumiswa kha ndivho dzo fhambanaho kha tshifhinga tshi »aho,<br />
mvelelo dzi tea urikhodiwa. Hu na n»ila dzo fhambanaho dza urikhoda mishumo ya vhagudi. Dzi¿we dzadzo<br />
dzo ambiwa nga hadzo kha ndima iyi. Dzi¿we dzadzo dzo ambiwa nga hadzo zwo tou livhanywa na thero kha<br />
Tsumbedzi dza Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />
Hu na zwigwada zwinzhi zwine zwa flo»a u »ivha nga kushumele kwa vhagudi kha Gireidi ya 10 – 12. Izwi<br />
zwi katela vhagudi vhone vhaøe, vhabebi, vhaun»i, vhalambedzi, mihasho ya pfunzo ya mavun»u, Muhasho wa<br />
Pfunzo, Ofisi ya Minisita wa Pfunzo, vhatholi na zwiko zwa pfunzo na vhugudi zwa nflha. uri ri kone u<br />
flufluwedza u swikelelea kha kushumele kwa mugudi nga u angaredza na vhukoni hawe, mvelele dza u linga dzi<br />
tea u vhigiwa. Hu na n»ila nnzhi dza u vhiga. Tsumbedzi dza mbekanyamushumo ya u Guda na Tsumbedzi dza<br />
u Linga dzi amba nga ha urikhoda na u vhiga ha u linga ha tshikoloni na ha nn»a khathihi na u øea tsivhudzo<br />
kha zwi yelanaho na u linga hu yelanaho na thero.<br />
NDI NGANI RI TSHI LINGA<br />
Musi mudededzi a sa athu u linga mugudi zwo tea uri ndivho ya u linga i bviselwe khagala hu si na u<br />
kanganyisa. U pfesesa ndivho ya u linga zwi ita uri hu vhe na nyan»ano kha ndivho ya u linga na ngona ya u<br />
linga, u itela uri tsheo na mafhedzo zwi vhe zwo teaho ndivho kana dzindivho.<br />
Hu na zwiitisi zwinzhi zwi itaho uri mishumo ya vhagudi i lingiwe. Izwi zwi katela u linga ho itelwaho u langa<br />
mvelaphan»a, na u øea muvhigo, u flhaflhuvha kana u bvisa zwithithisi kha u guda, u nanga, u sumbedza n»ila, u<br />
tikedza vhugudi, u øea flhanziela, na u fhirisela phan»a.<br />
Kha kharikhu⁄amu iyi vhugudi na u linga zwo vhofhekana. U linga hu thusa vhagudi u kala vhu»i ha vhugudi<br />
havho. Hu øea vhagudi n»ivho nga ha mvelaphan»a yavho. Zwi a vha thusa uri vha kone u »ilanga na u dzhia<br />
tsheo nga ha vhugudi havho. Musi zwo ima nga uralo u linga hu øea n»ivho nga ha u vhona uri vhugudisi na<br />
vhugudi zwi khou bvela phan»a kha u swika tsini na Mvelelo dza u Guda dzo dzulaho dzo vhewa. Musi u linga<br />
hu tshi khou sumbedza hu si na mvelaphan»a, pulane ya vhugudisi na vhugudi i tea u shanduka-vho.<br />
TSHAKA DZA U LINGA<br />
61
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Tshipi»a itshi tshi amba nga tshaka dza u linga dzi tevhelaho:<br />
■ u linga ha mutheo;<br />
■ u linga ha u flhaflhuvha;<br />
■ u linga ha fomathivi; na<br />
■ u linga ha sumathivi.<br />
U linga ha mutheo<br />
U linga ha mutheo ndi ha ndeme mathomoni a gireidi hone hu nga kha »i shumiswa mathomoni a vhugudi<br />
vhu¿we na vhu¿we. Hu shumiswa kha u flo»ou vhona zwine vhagudi vha vho zwi »ivha kana vha kona u zwi<br />
ita. Hu thusa kha u pulana zwine zwa »o itiwa na kha mveledziso ya Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />
urikhodiwa ha u linga ha mutheo kanzhi a hu itwi nga n»ila ya tshiofisi.<br />
U linga ha u flhathuvha<br />
U linga hu¿we na hu¿we hu nga kha »i shumiswa ho livhiwa kha u flhaflhuvha, u itela u wana tshi/zwiitisi tsha<br />
vhukon»isi ha u guda, kana zwikon»isi zwa u guda. U linga ha u flhaflhuvha hu thusa kha u wana n»ila dza u<br />
thusa kana kha u »ivha thuso i flo»eaho kana dzilafho. I shuma u thusa u sedzulusa ndivho ya<br />
Mbekanyamushumo ya u Guda kana u wanulusa uri ndi ngani vhugudi vhu songo bvela phan»a. Izwi zwi tshi<br />
itelwa u vhona arali hu tshi nga flo»ea thuso.<br />
U linga ha fomathivi<br />
U linga hu¿we na hu¿we hune ha shumisiwa kha u øea mugudi muvhigo hu bveledza phan»a ndivho ya<br />
fomathivi. U linga ha fomathivi ndi tshipi»a tshihulwane tsha vhugudisi na vhugudi. Tshi langa na u tikedza<br />
maitele a vhugudi. Zwigwada zwoflhe zwi shumisa holwu lushaka lwa u linga u kona u wana n»ivho nga ha<br />
mvelaphan»a ya vhagudi. Mivhigo i fhaflaho ndi tshipi»a tsha ndeme tsha u linga ha fomathivi.<br />
U linga ha sumathivi<br />
Musi u linga hu tshi shumiswa kha urikhoda khaflhulo ya vhukoni kana kushumele kwa mugudi, i bveledza<br />
ndivho ya sumathivi. U linga ha sumathivi hu øea tshifanyiso tsho fhelelaho nga vhukoni ha mugudi kana<br />
mvelaphan»a ya mugudi kha tshifhinga tsho øewaho. U linga ha sumathivi hu nga itea mafheloni a ngudo,<br />
tshipi»a tsha ngudo, kha tshifhinga tsho øewaho tsha u guda, theme, simesita kana ¿waha wa u guda. U linga<br />
ha sumathivu hu fanela u pulaniwa nahone zwishumiswa na n»ila dza u linga zwo fhambanaho zwi tea u<br />
shumisiwa u itela uri vhagudi vha kone u sumbedza vhukoni.<br />
62
U LINGA HU TEA U VHA HANI NA U ITA MINI<br />
U linga hu tea u:<br />
■ pfesesiwa nga vhagudi na tshitshavha nga vhu»alo;<br />
■ vha khagala kha zwine ha flo»a;<br />
■ vha na vhuvangani na vhugudisi na vhugudi;<br />
■ vha ho »isendekaho nga maitele o dzulaho o vhewa a Maimo a u Linga;<br />
■ tendela khonadzeo dzo flan»avhuwaho dza u guda ha vhagudi;<br />
■ tevhela kupfesesele kwa mugudi na u flanganedzea;<br />
■ tendelana na nzulele dzo fhambanaho;<br />
■ shumisa zwishumiswa zwo fhambanaho; na<br />
■ shumisa ngona dzo fhambanaho.<br />
KULINGELE<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
U lingwa ha kushumele kwa vhagudi nga mudededzi vhu tea u fulufhedzea nga maan»a. Izwi zwi tshi amba uri<br />
khaflhulo ya mudededzi kha vhukoni ha vhagudi i tea u angaredzea zwifhinga zwo fhambanaho, zwi lingwaho<br />
zwo fhambanaho na vha sedzaho mushumo wa mugudi. Khaflhulo i shumiswaho musi hu tshi lingiwa i tea u<br />
sumbedza vhuhulu ha u shumisea. Izwi zwi amba uri khaflhulo i tea u itiwa ho sedzwa zwipi»a zwa u guda<br />
zwe zwa lingiwa.<br />
Ngauri u linga hu¿we na hu¿we a si hune ha nga shumisea na u fhulufhedzea tshoflhe nga hone huøe, tsheo nga<br />
ha mvelaphan»a ya mugudi i tea u »isendeka kha u linga hu fhiraho huthihi. Hoyu ndi mulayo u tikedzaho kha<br />
u linga ha tshifhinga tshoflhe. U linga ha tshifhinga tshoflhe ndi n»ila ine tsheo yaho ya »itika nga n»ila nnzhi<br />
dzo fhambanaho dza nyito dza u linga na zwiwo zwi bvelelaho nga zwifhinga zwo fhambanaho kha maitele<br />
oflhe a u guda. U linga ha tshifhinga tshoflhe hu kwama nyito dza u linga dza vhukati ha ¿waha woflhe hu tshi<br />
khou shumiswa ngona dzo fhambanaho dza u linga, sa dzithesite, milingo, thandela na mishumo yo øewaho. U<br />
linga ha u toumba, ha u touwala na ha u ita ho katelwa henefha.Vhuflanzi ha mishumo ho fhambanaho vhune<br />
vhagudi vha vhu bveledza sa tshipi»a tsha maitele a u linga ha tshifhinga tshoflhe zwi kuvhanganywa kha<br />
phothifo⁄io. Thero dzo fhambanaho dzi na flho»ea dzo fhambanaho kha uri ndi zwifhio zwine zwa fanela u vha<br />
nga ngomu ha phothifo⁄io. Hezwi zwi ambiwa ngazwo kha Tsumbedzi ya Mbekanyamushumo ya u Guda.<br />
U linga ha tshifhinga tshoflhe hu bvelela ngomu ki⁄asini na tshikoloni nahone hu livha kha maitele a sa gumi<br />
ane u linga ha dzhenelela kha maitele a vhugudisi na vhugudi. Vhagudisi vha kona u »ivha vhagudi nga kha u<br />
gudisa ha »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we, nga kha u vhudzisa mbudziso na u sedza vhagudi vha tshi shuma nga tshavho.<br />
U linga ha tshifhinga tshoflhe hu tea u shumiswa hoflhe kha zwipi»a zwa kharikhu⁄amu zwine zwa lingea<br />
zwavhu»i nga thesite dza untou waliwa na mishumo yo øea mushumo une vha u ita vhe vhoflhe na izwo zwine<br />
zwa lingea zwavhu»i nga u shumisa dzi¿we ngona, sa nga nyito, u shumisa vhuflanzi ha zwo tou amba zwa<br />
vhugudi.<br />
63
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
NGONA DZA U LINGA<br />
U linga ha vhuøe<br />
Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga zwi khagala. Vhagudi vha »ivha zwi lavhelelwaho khavho. Vhagudi<br />
vha kona, u dzhenelela vhukuma, nga u »ilinga vhone vhaøe, kha mushumo wa ‘phan»a’ha u linga’ musi<br />
mudededzi a sa athu u ita ndingo ya u fhedzisa. Tsedzuluso kha mushumo wa ene muøe ndi tshipi»a tsha<br />
ndeme kha u guda.<br />
U linga ha thanga-ya-murole<br />
U linga ha thanga ya-murole, hu tshi shumiswa mutevhe wa u sedzulusa kana rubiriki, zwi thusa vhoflhe<br />
vhagudi vhane mushumo wavho wa khou lingiwa na vhane vha khou ita mushumo wa u linga. U thusana kha<br />
u pfesesa zwishumiswa zwa u linga zwi fhafla vhagudi uri vha kone u vhona ndeme ya mishumo ya vhone<br />
vhaøe na ya vha¿we.<br />
U linga tshigwada<br />
U kona u shuma zwavhu»i u kha zwigwada ndi i¿we Mvelelo-Nyangaredzi. U linga mushumo wa tshigwada<br />
zwi katela u sedza vhuflanzi vhu sumbedzaho uri vhagudi kha tshigwada vha khou shumisana, thusana,<br />
kovhekana mushumo na u flanganya thuso ya mu¿we na mu¿we zwa ri øea tshibveledzwa tshithihi tshi<br />
lingeaho. U lingwa ha tshigwada hu sedza kha maitele khathihi na tshibvedzwa. Hu katela u linga zwikili zwa<br />
matshilisano na u langa tshifhinga, u langa tshishumiswa na dziphambano vhukati ha tshigwada khathihi na zwi<br />
bveledzwaho nga tshigwada.<br />
NGONA DZA U KUVHANGANYA VHU◊ANZI HA U LINGA<br />
Hu na n»ila nnzhi dza u kuvhanganya vhuflanzi ha u linga. Dzi¿we dzadzo dzi ambiwa ngadzo hafha fhasi.<br />
U linga ho »isendekaho nga u tou sedza<br />
Ngona ya u linga ha u tou sedza hu vha hu sa tou vha na tshivhumbeo tshihulwane hone hu tendela uri ri<br />
rikhode tshaka dzo fhambanaho dza vhuflanzi kha vhagudi vho fhambanaho nga zwifhinga zwo fhambanaho.<br />
Lushaka holwu lwa u linga kanzhi lu »isendeka nga mishumo i flo»aho vhagudi vha tshi shumisana na vha¿we<br />
u itela u swikelela thandululo kana tshibveledzwa tshithihi. U linga nga u sedza hu tea u vha na ndivho nahone<br />
hu tea u itiwa hu na thuso yo teaho ya zwishumiswa zwa u linga nga u tou sedza.<br />
64
U linga ho »isendekaho nga thesite<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
U linga ho »isendekaho nga thesite hu vha ho dzudzanyiwa zwavhu»i nahone hu ita zwauri mudededzi a kone<br />
u kuvhanganya vhuflanzi ha vhagudi vhoflhe, nga n»ila i fanaho nahone nga tshifhinga tshithihi. U linga ha<br />
lushaka holu hu bveledza vhuflanzi ha u guda vhu no khwaflhisiwa nga maraga dzo tou randelwaho kana<br />
tshikoro. Thesite na milingo arali zwa shumisiwa zwavhu»i zwo dzula zwi zwone zwipi»a zwa ndeme zwa<br />
kharikhu⁄amu ngauri zwi øea vhuflanzi havhu»i ha uri ho gudwa mini.<br />
U linga ho µisendekaho nga mushumo wo øewaho<br />
Ngona ya u linga yo »isendekaho nga mushumo wo øewaho kana ngona ya u linga vhukoni ha u ita izwi ho<br />
livha kha u sumbedza uri vhagudi vha kona u shumisa zwikili na n»ivho zwe vha zwi guda kha nzulele dzi<br />
songo »oweleaho kana kha nzulele ya nn»a ha ki⁄asi. U linga vhukoni ha u ita hu dovha ha katela zwipi»a zwa<br />
u tou ita zwa thero, u sumbedza n»ila ine vhagudi vha nga shandukisa zwine vha tou zwi vhala zwa vha nyito<br />
ngayo. N»ila, maimo kana milayo zwine ngazwo mushumo wa »o lingiwa, u flalusiwa kha ruburiki kana<br />
mutevhe wa u sedzulusa zwa mushumo wo øewaho, zwi thusa mudededzi u shumisa khaflhulo ine ya sumbedza<br />
zwikili kha u linga kushumele kwa mugudi mu¿we na mu¿we.<br />
U RIKHODA NA U VHIGA<br />
U rikhoda na u vhiga zwi kwama uri ri laula hani zwibveledzwa zwo kuvhanganywaho nga tshifhinga tsha u<br />
linga uri ri »o kona u ela nga n»ila yavhu»i na u »ivhadza nga n»ila yo teaho nahone i pfalaho.<br />
Ngona dza urikhoda<br />
Hu na n»ila dzo fhambanaho dza urikhoda. Kanzhi zwi a kon»a u fhambanya ngona dza urikhoda kha ngona<br />
dza u ela mushumo wa mugudi.<br />
Dzi tevhelaho ndi tshaka dzo fhambanaho dza zwishumiswa zwa urikhoda:<br />
■ zwikalo zwa u pima<br />
■ mitevhe ya mushumo kana mitevhe ya u sedza ngayo; na<br />
■ rubiriki<br />
I¿we na i¿we i khou ambiwa nga hayo hafha fhasi:<br />
Zwikalo zwa u pima<br />
Zwikalo zwa u pima ndi maitele ma¿we na ma¿we a u lulamisa, hune tshiga (sa A kana B) kana maraga(sa<br />
5/10 kana 50%) zwa flalutshedzwa nga vhu»alo u flumanya zwikoro zwo ombedzelwaho kha u flalutshedza<br />
65
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
vhukoni ho lavhelelwaho u swikelela kha zwikoro izwo. ◊halutshedzo ndi yone khulwane u fhirisa zwikoro<br />
zwo ombedzelwaho kha maitele a u funza na vhugudisi sa izwi zwi tshi kona u bvisela khagala kha vhagudi<br />
muhumbulo wa zwe vha swikelela khazwo na u øea zwe vha balelwa u zwi swikelela. Kululamisele kwa kale,<br />
kwo vha ku tshi shumisa tshikalo tsha u ela hu si na na u flalutshedza ha vhukoni ho lavhelelwaho, nga nflhani<br />
ha zwenezwo zwo vha zwi sa tou leluwa u vhona hune vhagudi vha konesa kana u balelwa hone zwi tshi<br />
yelana na mvelelo dzi lavhelelwaho. Tshikalo tsha zwiga zwa rathi tshi shumiswa kha Tshitatamennde tsha<br />
Kharikhu⁄amu ya Lushaka ya Gireidi 10 – 12(Bu»o ⁄a u Guda ⁄a Nyangaredzo).<br />
Mitevhe ya mushumo kana mitevhe ya u sedza ngayo<br />
Mitevhe ya mushumo kana mitevhe ya u sedza ngayo i na zwitatamennde zwifluku zwi flalusaho kushumele kwo<br />
lavhelelwaho kha mushumo wo øewaho. Musi tshitatamennde tshi re kha mitevhe ya mushumo tshi tshi<br />
vhonala sa tsho swikelwaho nga mugudi nga tshifhinga tsha mushumo, tshi vhewa luswayo lwa uri tsho<br />
swikelwa zwitatamennde zwoflhe zwe zwa vhewa luswayo lwa uri zwo swikelelwa kha mutevhe (sa maitele e a<br />
kona u swikelwa) zwi flalusa kushumele kwa mugudi. Mitevhe ya u sedza i shuma vhukuma kha nyito dza u<br />
linga dza thangana ya murole na dza tshigwada.<br />
Rubiriki<br />
Ndi flhanganyiso ya khoudu dza u pima na flhalutshedzo dza maimo. Dzi na maimo a aluwaho nga u sielisana a<br />
re na muelo wo øewaho dzi flalusaho maimo o fhambanaho a kushumele kwo flanganedziwaho kha bennde ya<br />
khoudu i¿we na i¿we. Rubiriki i flo»a uri mudededzi a »ivhe tshoflhe zwine zwa khou flo»iwa nga mvelelo.<br />
Rubiriki i nga vha ya u angaredza i øeaho maimo a flo»eaho nga u angaredza, kana i nga vha ya u linga zwipi»a<br />
zwifluku zwa mushumo, i øeaho tshifanyiso tshi re khagala tsha mbonalo dzi vhonalaho dzi vhumbaho<br />
tshishumiswa tsha u linga, kana dzi nga flanganya dzoflhe. Tsumbedzi ya Tsumbamushumo ya u Guda i øea<br />
tsumbo dza rubiriki zwi tshi ya nga dzithero.<br />
U ola rubiriki, mudededzi u tea u dzhia tsheo:<br />
■ Ndi dzifhio mvelelo dzo livhiwaho khadzo?<br />
■ Ndi Maimo a u Linga afhio e mushumo wa livha khao?<br />
■ Ndi vhufhio vhuflanzi vhune ha fanela u kuvhanganyiwa?<br />
■ Ndi zwipi»a zwifhio zwa mushumo zwine zwa tea u lingiwa?<br />
■ Ndi zwifhio zwi¿we zwishumiswa zwa u linga zwo fhambanaho zwo lugelaho tshipi»a tshi¿we na tshi¿we<br />
tsha mushumo(sa maitele na tshibveledzwa)?<br />
■ Ndi ndivho ifhio ine ya tea u bvela khagala?<br />
■ Ndi zwikili zwifhio zwine zwa tea u shumisiwa nahone ndi vhukando vhufhio vhune ha tea u dzhiwa?<br />
■ Hu na u konadzea hungafhani kha u bvisela muhumbulo wa ene muøe, vhu»i kana maime kha mushumo<br />
66
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
wo øewaho nahone ndi zwifhio zwine zwa fanela u lingwa nahone hani?<br />
■ uri hu nga shumiswa rubiriki nthihi naa kha Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga zwa mushumo kana<br />
mushumo wo øewaho u nga flo»a rubiriki nnzhi naa?<br />
■ Ndi rubiriki nngana dzine dza nga flo»ea kha mushumo wo øewaho.<br />
Ndi zwa ndeme uri mudededzi a ambe nga ha rubiriki kana dzirubiriki na vhagudi musi vha sa athu thoma<br />
mushumo u lavhelelwaho. Rubiriki i livhisa kha zwoflhe u guda na vhukoni ya dovha ya vha tshishumiswa<br />
tshihulwane tsha u »ilinga ha vhagudi.<br />
U vhiga vhukoni na vhuswikeleli<br />
U vhiga vhukoni na vhuswikeleli zwi »ivhadza vhoflhe vhane vha kwamea nga/kana u vha na dzangalelo kha u<br />
bvela phan»a ha mugudi. Musi vhuflanzi ho no kuvhanganywa na u flalutshedzwa, vhadededzi vha tea urikhoda<br />
vhuswikeleli ha mugudi. U linga ha sumathivi hu fushaho hu fanela u itwa uri muvhigo u kone u bvisa<br />
tshitatamennde nga ha maimo a vhuswikeleli ha mugudi.<br />
Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka tsha Gireidi ya 10 – 12 tsho flanganedza tshikalo tsha zwiga<br />
zwa rathi zwa vhuswikeleli. Tshikalo itshi tshi imelelwa nga nyolo i re afha fhasi:<br />
Thebulu 4.1 Tshikalo tsha vhukoni tsha Tshitatamennde tsha Kharikhu⁄amu ya Lushaka Gireidi 10 – 12<br />
(Bu»o ›a u Guda ›a Nyangaredzo)<br />
Khoudu ya ◊halutshedzo dza Vhukoni % Maraga<br />
u Pima<br />
6 Vhuswikeleli ha nflhesa 80-100<br />
5 Vhuswikeleli ha nflha 60-79<br />
4 Vhuswikeleli vhu fushaho 50-59<br />
3 Vhuswikeleli ho linganelaho 40-49<br />
2 Vhuswikeleli ho linganelahonyana 30-39<br />
1 Vhuswikeleli vhu songo linganelaho 0-29<br />
◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI HA THERO<br />
U thusa kha muelo wa vhuswikeleli ha Mvelelo dza u Guda kha gireidi ya 10 u swika 12, vhukoni ha thero ho<br />
flalusiwa u itela u fhambanya zwi lavhelelwaho kha dzigireidi kha zwine vhagudi vha tea u »ivha na u kona u<br />
swikela. Maimo a rathi a vhukoni o flalusiwa kha theo i¿we na i¿we kha gireidi i¿we na i¿we. ◊haluso idzo dzi<br />
»o thusa vhadededzi kha u linga vhagudi na u vha vhea kha phimo yo teaho. ◊haluso dzi nweledza zwe zwa<br />
buliwa nga vhu»alo kha Mvelelo dza u Guda na Maimo a u Linga dza øea mbonalo dzi fhambanyaho dzi<br />
vheaho vhukoni kha phimo yo tiwaho. Maimo a vhukoni o fhambanaho na bennde dza gumo-fulu dzi<br />
tshimbilelanaho nao zwo sumbedzwa kha Thebulu ya 4.1<br />
67
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Zwi tshi yelana na maitele a u linga ha mvelelo-ndivhanywa, u linga hoflhe, zwi tshi katela u linga ha tshikoloni<br />
na ha nn»a, zwi tea u dzhiela nflha kulingele kwo no shumisa flho»ea. Maraga dzi nga shumiswa kha u ela<br />
mi¿we mishumo yo øewaho ya u linga, hone mushumo u tea u lingiwa hu tshi khou shumiswa rubiriki, hu si u<br />
sokou topola phindulo dzone ha øewa maraga zwi tshi ya nga uri ndi hungana ho topoliwaho. Tshitatamennde<br />
tsha vhukoni tsha thero tshi flalusa zwikili, ndivho, maime na vhu»i zwiflukusa zwine mugudi a tea u zwi<br />
sumbedza kha u swikela vhuimo vhu¿we na vhu¿we ha tshikalo tsha u pima.<br />
Musi mugudisi/mulingi a tshi lugisela mushumo wa u linga kana mbudziso u fanela u vha na vhuflanzi uri<br />
mushumo/mbudziso zwi vhe zwo livhanywa na tshite¿wa tshi¿we tsha mvelelo yo teaho u lingwa. Maimo a u<br />
Linga o teaho a tea u shumiswa kha u bveledza rubiriki ya u linga mushumo kana u vhudzisa mbudziso.<br />
◊halutshedzo i tea u bvela khagala kha uri ndi maimo maflukusa afhio ane a tea u swikelwa kha lushaka lu¿we<br />
na lu¿we kha tshikalo tsha u pima.<br />
◊halutshedzo dza vhukoni dza thero iyi dzo nambatedzwa mafheloni a ndima iyi.<br />
U PFUKISELA KHA MUROLE WA PHANA<br />
U pfukisela kha murole wa phan»a kha vhuimo ha Gireidi ya 10 na Gireidi ya 11 zwi »o »isendeka kha u<br />
lingiwa ha ngomu tshikoloni fhedzi, fhedzi hu fanela u vha hu tshi tevhelwa milayo i shumiswaho kha<br />
◊hanziela ya Pfunzo na Vhugudi-Mvelaphan»a. ◊ho»ea, milayo, milayo ya flhanganyo, u pfukisela kha murole<br />
wa phan»a ha thendelano zwi bviselwa khagala kha ⁄i¿walo ⁄a Qualifications and Assessment Policy<br />
Framework for Grade 10 – 12 (General).<br />
ZWINE GARA◊A DZA MUVHIGO DZA TEA U VHONALISA ZWONE<br />
Hu na n»ila nnzhi dza u vhumba garafla ya u vhiga, fhedzi zwi re zwa khwine ndi zwa musi i tshi tou vha garafla<br />
i pfalaho tenda zwoflhe zwi flo»eaho khayo zwihulwane zwi ngomu. Garafla dza u vhiga dzi fanela u dzhenisa<br />
mafhungo oflhe nga u angaredza a sumbedzaho mvelelo dza mugudi hu tshi katelwa zwi tevhelaho.<br />
■ vhukoni kha u guda zwi tshi yelana na mvelelo;<br />
■ maan»a a mugudi;<br />
■ thuso i flo»eaho kana yo øewaho he zwa tea;<br />
■ n»ivhadzo yo teaho nga ha kushumele kwa mugudi kwa murahu na flho»ea dza dzithero; na<br />
■ mvelaphan»a ya kualutshele kwa mugudi kha u guda hawe u guda.<br />
Nga u tou »adzisa, garafla dza u vhiga dzi tea u angaredza mafhungo nga ha zwi tevhelaho:<br />
■ dzina ⁄a tshikolo;<br />
■ dzina ⁄a mugudi;<br />
■ gireidi ya mugudi;<br />
■ ¿waha na khala-¿waha;<br />
68
■ tsaino ya mubebi kana muthusi;<br />
■ tsaino ya mudededzi na ya flhoho ya tshikolo;<br />
■ »uvha;<br />
■ »uvha ⁄a u vala na u vula tshikolo;<br />
■ tshiflemmbe tsha tshikolo; na<br />
■ madzhenele a tshikolo a mugudi.<br />
U LINGA HA VHAGUDI VHA RE NA ZWITHITHISI U GUDANI<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
Mulingo na u linga zwa vhagudi vho flanganaho na zwithithisi siani ⁄a zwipfi na mira»o ya muvhili, kana vha re<br />
na vhuhole siani ⁄a u guda, zwi µo itiwa zwi tshi yelana na ngona dzi yelanaho na zwine vha vha zwone sa zwe<br />
zwa vheiswa zwone kha ⁄i¿walo ⁄a Qualifications and Assessment Policy framework for Grades 10 – 12 (Buµo<br />
⁄a Nyangaredzo) sa musi ⁄i na vhushaka na vhagudi vho flanganaho na zwithithisi siani ⁄a vhugudi. Kha vha<br />
sedze White Paper 6 nga ha “Special Needs Education: Building an Inclusive Education and Training<br />
System”.<br />
69
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊HALUTSHEDZO DZA VHUKONI DZA LUAMBO LWA HAYANI<br />
K T<br />
70<br />
Gireidi ya 10<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
6 80-100 %<br />
Vhuswikeleli ha<br />
nflhesa<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ha nflhesa a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa e na vhu»ifulufheli,<br />
nga n»ila i sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />
flumekana ha mihumbulo; sumbedza u dzhiela<br />
nzhele ho bveledzeaho vhukuma na u shumisa<br />
luambo lu sumbedzaho u humbulela vha¿we na<br />
u flhonifha; thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u<br />
itela u »ivha, u wana ¿wongo, u sengulusa na u<br />
flalutshedza mafhungo kha ndivho nnzhi dzo<br />
fhambanaho; shumisa luambo nga n»ila yavhu»i<br />
vhukuma i elelaho nahone i sumbedzaho<br />
vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />
fhambanaho.<br />
■ »ivha, wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />
zwibveledzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />
vhu»ifulufheli na i vhuyedzaho musi a tshi vhala<br />
na u flalela; sumbedza u pfesesa hu re khagala a<br />
dovha a kona u amba o khwaflhisa na u imelela<br />
vhukuma kuhumbulele kwawe; vhalela nflha nga<br />
n»ila i elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa a tshi<br />
sumbedza vhukoni ha nflhesa; sumbedza u<br />
humbulela vha¿we kha zwi yelanaho na<br />
kuvhonele na mvelele zwo fhambanaho na zwa<br />
vha¿we.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ha nflhesa a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa e na vhu»ifulufheli<br />
nga n»ila i sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />
flumekana ha mihumbulo nahone i bvelaho<br />
phan»a; sumbedza u dzhiela nzhele ha tshiimo<br />
tsha nflha na u shumisa luambo lu sumbedzaho u<br />
humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />
nga n»ila ya vhudzivha u itela u wana ¿wongo,<br />
u sengulusa u sedzulusa, na u flalutshedza<br />
mafhungo kha ndivho nnzhi dzo fhambanaho;<br />
shumisa luambo nga n»ila i elelaho nahone i<br />
sumbedzaho vhupfiwa a tshi sumbedza vhukoni<br />
ha nflhesa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />
fhambanaho.<br />
■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa, na u<br />
flalutshedza zwibveledzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />
vhu»ifulufheli na i vhuyedzaho musi a tshi vhala<br />
na u flalela; sumbedza u pfesesa hu fushaho a<br />
dovha a kona u amba o khwaflhisa na u imelela<br />
vhukuma kuhumbulele kwawe; vhalela nflha nga<br />
n»ila i elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa zwa<br />
tshiimo tsha nflha vhukuma; sumbedza u<br />
humbulela vha¿we zwi tshi yelana na kuvhonele<br />
na mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ha nflhesa a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa e na vhu»ifulufheli<br />
nga n»ila i sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />
flumekana ha mihumbulo i sa shanduki nahone i<br />
bvelaho phanµa; sumbedza u dzhiela nzhele ha<br />
tshiimo tsha nflha na u shumisa luambo lu<br />
sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />
thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />
wana ¿wongo, u sengulusa u sedzulusa na u<br />
flanganya mafhungo kha ndivho nnzhi dzo<br />
fhambanaho; shumisa luambo nga n»ila i<br />
elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa a tshi<br />
sumbedza vhukoni ha nflhesa kha nzulele dza<br />
vhudavhidzani dzo fhambanaho.<br />
■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa, na u flanganya<br />
zwibveledzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />
vhu»ifulufheli nahone i re na vhutsila musi a tshi<br />
vhala na u flalela; sumbedza u pfesesa ho dzikaho a<br />
dovha a kona u amba o khwaflhisa na u tikedza<br />
vhukuma kuhumbulele kwawe nga n»ila i<br />
kholwisaho; vhalela nflha nga n»ila i elelaho na i<br />
sumbedzaho vhupfiwa zwa tshiimo tsha nflha<br />
vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we zwi tshi<br />
yelana na kuvhonele na mvelele zwinzhi zwo<br />
fhambanaho vhukuma zwa vha¿we.<br />
71
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
72<br />
6 80-100 %<br />
Vhuswikeleli ha<br />
nflhesa<br />
(I bvela phan»a)<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene<br />
muøe zwi sumbedzaho u lunzhedzana, u<br />
flumekana ha mihumbulo na vhuronwane; ¿wala<br />
zwi tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo,<br />
ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo<br />
fhambanaho zwa zwibveledzwa; vhekanya<br />
mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />
nga n»ila i bvelaho phan»a, ya u kwengweledza<br />
nahone i re na vhusiki a dovha a sumbedza<br />
tshitaila tsha vhuøe tshi bvelelaho; vhalulula na<br />
u sedzulusa mushumo wa u ¿wala hu si na u<br />
thusiwa u itela khwinifhadzo.<br />
■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo hu na vhu»ifulufheli nahone hu na u<br />
aluwa siani ⁄a u shumisa nga vhuronwane;<br />
»ivha, wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />
phambano dzo dzumbamaho kha flhalutshedzo<br />
na mishumo ya maipfi na zwivhumbeo zwa<br />
maipfi; »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />
shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />
fhambanaho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />
luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe na u bveledza<br />
tshitaila; sumbedza vhukoni ha nflhesa ha u<br />
shumisa phen»a-luambo na »ivha-ipfi.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene muøe,<br />
zwi sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo na hone nga vhuronwane; ¿wala zwi<br />
tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo,<br />
ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho<br />
zwa zwibveledzwa nga n»ila i vhuyedzaho;<br />
vhekanya mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele<br />
kwawe nga n»ila i bvelaho phan»a, ya u<br />
kwengweledza nahone i re na vhusiki, a tshi<br />
sumbedza vhuflanzi vhu re khagala ha tshitaila tsha<br />
ene muøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa<br />
u ¿wala hu si na u thusiwa u itela khwinifhadzo<br />
khulwane.<br />
■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo hu na vhu»ifulufheli nahone nga<br />
vhuronwane nahone nga n»ila i leluwaho; wana<br />
¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u flalutshedza<br />
phambano dzo dzumbamaho dza flhalutshedzo<br />
na mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />
maipfi; µivha, sengulusa, sedzulusa na u<br />
shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />
fhambanaho kha n»ivho dza kushumisele kwa<br />
luambo kwa µuvha ⁄inwe na ⁄inwe na u bveledza<br />
tshitaila; sumbedza vhukoni ha nflhesa ha u<br />
shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza nga maitele a sa shanduki kha<br />
zwibveledzwa zwa ene muøe, zwi sumbedzaho u<br />
lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo nahone<br />
nga vhuronwane; ¿wala zwi tshi yelana na vha<br />
flanganedzaho mafhungo, ndivho, zwivhumbeo na<br />
nyimele zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa nga<br />
vhutsila; vhekanya mihumbulo na zwi tikedzaho<br />
kuvhonele kwawe nga n»ila i bvelaho phan»a, ya u<br />
kwengweledza nahone i re na vhusiki, a tshi<br />
sumbedza tshitaila tsha ene muøe tshi re khagala;<br />
vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u ¿wala hu<br />
si na u thusiwa u itela u bvisa zwibveledzwa zwo<br />
sikwaho zwavhu»i.<br />
■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo hu na vhu»ifulufheli nahone nga<br />
vhuronwane nahone nga n»ila i leluwaho; wana<br />
nwongo, sengulusa, sedzulusa na u flalutshedza<br />
phambano dzo dzumbamaho kha flhalutshedzo<br />
na mushumo zwa ipfi na zwivhumbeo zwa ipfi;<br />
µivha, sengulusa, sedzulusa na u shumisa<br />
zwivhumbi zwa mafhungo zwo fhambanaho zwi<br />
kon»aho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />
luambo kwa »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we na u bveledza<br />
tshitaila tshi kon»aho; sumbedza vhukoni ha<br />
nflhesa ha u shumisa phen»a- luambo na »ivhaipfi.<br />
73
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
74<br />
5 60-79 %<br />
Vhuswikeleli ha nflha<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ha nflha a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />
sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo e na vhu»ifulufheli tshifhinga<br />
tshinzhi; sumbedza u dzhiela nzhele hu aluwaho<br />
na u shumisa luambo lu sumbedzaho u<br />
humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />
nga n»ila ya vhudzivha u itela u »ivha, u wana<br />
¿wongo, u sengulusa na u flalutshedza mafhungo<br />
kha ndivho dzo fhambanaho; shumisa kanzhi<br />
luambo nga n»ila i elelaho nahone i sumbedzaho<br />
vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />
fhambanaho.<br />
■ »ivha, wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />
zwibveledzwa tshifhinga tshinzhi e na<br />
vhu»ifulufheli musi a tshi vhala na u flalela;<br />
amba o khwaflhisa na u tikedza kuvhonele<br />
kwawe kwa zwithu nga n»ila i sumbedzaho u<br />
pfesesa; vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na<br />
u bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila yavhu»i<br />
vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we kha<br />
zwi yelanaho na kuvhonele na mvelele zwo<br />
fhambanaho zwa vha¿we.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ha nflha a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa, nga n»ila i<br />
sumbedzaho vhu»ifulufheli, u lunzhedzana na u<br />
flumekana ha mihumbulo; sumbedza u dzhiela<br />
nzhele ho bveledzeaho na u shumisa luambo lu<br />
sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />
thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />
wana ¿wongo, u sengulusa, u sedzulusa na u<br />
flalutshedza mafhungo kha ndivho dzo<br />
fhambanaho; shumisa kanzhi luambo nga n»ila i<br />
elelaho nahone i sumbedzaho vhupfiwa kha<br />
nzulele dza vhudavhidzani dzo fhambanaho.<br />
■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u<br />
flalutshedza e na vhu»ifulufheli nahone nga n»ila<br />
i vhuyedzaho musi a tshi vhala na u flalela;<br />
sumbedza u pfesesa nga n»ila yavhu»i nahone a<br />
dovha a amba o khwaflhisa na u imelela<br />
kuvhonele kwawe kwa zwithu nga n»ila i re<br />
khagala; vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na<br />
u bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila yavhu»i<br />
vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we zwi<br />
tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />
fhambanaho na zwa vha¿we.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ha nflha a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i bvelaho<br />
phan»a i sumbedzaho vhu»ifulufheli, u<br />
lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo;<br />
sumbedza u dzhiela nzhele ho bveledzeaho<br />
zwavhu»i na u shumisa luambo lu sumbedzaho<br />
u humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />
nga n»ila ya vhudzivha u itela u wana ¿wongo,<br />
u sengulusa, u sedzulusa na u flanganya<br />
mafhungo kha ndivho nnzhi dzo fhambanaho;<br />
shumisa kanzhi luambo nga n»ila i elelaho<br />
nahone i sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />
vhudavhidzani dzo fhambanaho.<br />
■ wana ¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u<br />
flanganya mafhungo e na vhu»ifulufheli nahone<br />
nga n»ila i vhuyedzaho musi a tshi vhala na u<br />
flalela; sumbedza u pfesesa huhulwane, a dovha<br />
a amba o khwaflhisa na u imelela kuvhonele<br />
kwawe kwa zwithu nga nµila i re khagala;<br />
vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na u<br />
bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila yavhu»i<br />
vhukuma; sumbedza u humbulela vha¿we zwi<br />
tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwinzhi<br />
zwo fhambanaho vhukuma na zwa vha¿we.<br />
75
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
76<br />
5 60-79 %<br />
Vhuswikeleli ha nflha<br />
(I bvela phan»a)<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwi<br />
sumbedzaho kanzhi mushumo wa ene muøe, zwi<br />
sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo nahone hu na vhuronwane ho<br />
fhungudzeaho; ¿wala zwi tshi yelana na vha<br />
flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />
zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
zwibveledzwa; vhekanya mihumbulo na zwi<br />
tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila i bvelaho<br />
phan»a, ya u kwengweledza nahone i re na<br />
vhusiki a dovha a sumbedza vhuflanzi ha<br />
tshitaila tsha ene muøe tshi bvelelaho; vhalulula<br />
na u sedzulusa mushumo wa u ¿wala hu si na u<br />
thusiwa tshifhinga tshinzhi u itela khwinifhadzo.<br />
■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo hu na u aluwa siani ⁄a u zwi shumisa<br />
nga vhuronwane na nga n»ila i sumbedzaho<br />
vhu»ifulufheli; »ivha, wana ¿wongo, sengulusa<br />
na u flalutshedza tshifhinga tshinzhi phambano<br />
dzi dzumbamaho vhukati ha flhalutshedzo na<br />
mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />
maipfi; »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />
shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />
fhambanaho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />
luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe na u bveledza<br />
tshitaila tshifhinga tshinzhi; sumbedza vhukoni<br />
huvhuya vhukuma ha u shumisa phen»a-luambo<br />
na »ivha-ipfi.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
■ bveledza tshifhinga tshinzhi zwibveledzwa zwa<br />
ene muøe zwi sumbedzaho u lunzhedzana na u<br />
flumekana ha mihumbulo nahone nga<br />
vhuronwane musi a tshi ¿wala na u øekedza<br />
zwibveledzwa; ¿wala zwi tshi yelana na vha<br />
flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />
zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
zwibveledzwa; vhekanya mihumbulo na zwi<br />
tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila i bvelaho<br />
phan»a ya u kwengweledza na vhusiki a tshi<br />
khou sumbedza vhuflanzi ha tshitaila tsha ene<br />
muøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u<br />
¿wala hu si na u thusiwa tshifhinga tshinzhi u<br />
itela khwinifhadzo.<br />
■ pfesesa na u shumisa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo e na vhu»ifulufheli nahone hu na u<br />
aluwa siano ⁄a u zwi shumisa nga vhuronwane;<br />
wana ¿wongo, sengulusa na u flalutshedza<br />
phambano dzo dzumbamaho vhukati ha<br />
flhalutshedzo na mishumo zwa maipfi na<br />
zwivhumbeo zwa maipfi tshifhinga tshinzhi;<br />
sengulusa, sedzulusa na u shumisa zwivhumbi<br />
zwa mafhungo zwo fhambanaho kha ndivho dza<br />
kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄inwe na<br />
⁄inwe na kha u bveledza tshitaila tshifhinga<br />
tshinzhi; sumbedza vhukoni havhu»i vhukuma<br />
ha u shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene muøe<br />
zwi sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo nahone nga vhuronwane; ¿wala zwi<br />
tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo, ndivho,<br />
nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
tshibveledzwa nga n»ila i vhuyedzaho; vhekanya<br />
mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />
nga n»ila i bvelaho phan»a ya u kwengweledza na<br />
ya vhusiki, a tshi khou sumbedza vhuflanzi ha<br />
tshitaila tsha ene muøe; sedzulusa na u vhalulula<br />
mushumo wa u ¿wala hu si na u thusiwa a tshi<br />
sumbedza u khwinifhadza huhulwane.<br />
■ pfesesa na u shumisa milayo ya zwivhumbi zwa<br />
luambo nga vhuronwane e na vhu»ifulufheli;<br />
wana ¿wongo, sengulusa sedzulusa, na u<br />
flalutshedza phambano dzo dzumbamaho kha<br />
flhalutshedzo na mushumo wa maipfi na<br />
zwivhumbeo zwa maipfi tshifhinga tshinzhi;<br />
sengulusa, sedzulusa na u shumisa zwivhumbi<br />
zwa mafhungo zwo fhambanaho kha ndivho dza<br />
kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄inwe na<br />
⁄inwe na kha u bveledza tshitaila tshifhinga<br />
tshinzhi; sumbedza vhukoni huvhuya ha u<br />
shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />
77
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
78<br />
4 50-59 %<br />
Vhuswikeleli vhu<br />
fushaho<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu fushaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />
sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo hone e na vhu»ifulufheli hu<br />
flanganedzeaho; sumbedza u dzhiela nzhele hu<br />
flanganedzeaho na u shumisa luambo lu<br />
sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />
thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />
»ivha na u flalutshedzela mafhungo kha ndivho<br />
dzo fhambanaho fhedzi zwi tshi mu kon»ela u<br />
sengulusa na u flalutshedza; shumisa luambo lu<br />
sumbedzaho u elela na u bvisela khagala<br />
vhupfiwa nga n»ila i flanganedzeaho kha nzulele<br />
dza vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ »ivha na u wana ¿wongo kha zwibveledzwa e<br />
na vhu»ifulufheli ho flanganedzeaho musi a tshi<br />
vhala na u flalela hone a vha na vhuleme<br />
vhufluku kha u sengulusa na u flalutshedza<br />
mafhungo; bvisela khagala kuvhonele kwawe<br />
kwa zwithu e na u pfesesa hu flanganedzeaho;<br />
vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na u<br />
khaflhisa na u imelela vhupfiwa nga n»ila i<br />
flanganedzeaho; sumbedza u humbulela vha¿we<br />
kha zwi yelanaho na kuvhonele na mvelele zwo<br />
fhambanaho zwa vha¿we nga n»ila i<br />
flanganedzeaho.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu fushaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />
sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo e na vhu»ifulufheli hu<br />
flanganedzeaho; sumbedza u dzhiela nzhele hu<br />
aluwaho na u shumisa luambo lu sumbedzaho u<br />
humbulela vha¿we na u flhonifha; thetshelesa<br />
nga n»ila ya vhudzivha u itela u wana ¿wongo<br />
na u sengulusa mafhungo kha ndivho dzo<br />
fhambanaho hone u sumbedza u tima-tima<br />
hufluku musi a tshi sedzulusa na u flalutshedza<br />
mafhungo; shumisa luambo nga n»ila i elelaho<br />
nahone a tshi bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila i<br />
flanganedzeaho kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />
»oweleaho.<br />
■ wana ¿wongo na u sengulusa zwibveledzwa a na<br />
vhu»ifulufheli vhu flanganedzeaho musi a tshi<br />
vhala na u flalela fhedzi a si na vhuflanzi siani ⁄a u<br />
sedzulusa na u flalutshedza mafhungo; sumbedza u<br />
pfesesa havhu»i musi a tshi amba o khwaflhisa na u<br />
imelela kuvhonele kwawe kwa zwithu; vhalela<br />
nflha a tshi sumbedza nyelelo na u bvisela khagala<br />
vhupfiwa nga n»ila i flanganedzeaho; sumbedza u<br />
humbulela vha¿we zwi tshi yelana na kuvhonele<br />
na mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we nga<br />
n»ila i flanganedzeaho.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />
Vhuswikeleli vhu fushaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i sumbedzaho<br />
u lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo e na<br />
vhu»ifulufheli; sumbedza u dzhiela nzhele na u<br />
shumisa luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />
vha¿we na u flhonifha; thetshelesa mafhungo kha<br />
ndivho dzo fhambanaho nga n»ila ya vhudzivha u<br />
itela u wana ¿wongo na u sengulusa mafhungo kha<br />
ndivho nnzhi dzo fhambanaho hone a sumbedza u<br />
tima-tima hufluku musi a tshi sedzulusa na u<br />
flanganya mafhungo; shumisa luambo nga n»ila i<br />
elelaho nahone a tshi bvisela khagala vhupfiwa nga<br />
n»ila i flanganedzeaho kha nzulele dza<br />
vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ wana ¿wongo na u sengulusa e na vhu»ifulufheli<br />
vhu flanganedzeaho musi a tshi vhala na u flalela,<br />
hone a sumbedza u sa vha na vhuflanzi musi a tshi<br />
sedzulusa, na u flanganya mafhungo; sumbedza u<br />
pfesesa hu re khagala, musi a tshi amba o<br />
khwaflhisa na u imelela kuvhonele kwawe kwa<br />
zwithu; vhalela nflha a tshi sumbedza nyelelo na u<br />
bvisela khagala vhupfiwa nga n»ila i<br />
flanganedzeaho; sumbedza u humbulela vha¿we zwi<br />
tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />
fhambanaho zwinzhi zwa vha¿we nga n»ila i<br />
flanganedzeaho.<br />
79
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
80<br />
4 50-59 %<br />
Vhuswikeleli vhu<br />
fushaho<br />
(I bvela phan»a)<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa, nga n»ila i<br />
flanganedzeaho i sumbedzaho mushumo wa ene<br />
muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />
mihumbulo nahone nga vhuronwane; ¿wala zwi<br />
tshi yelana na vha flanganedzaho mafhungo,<br />
ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho<br />
zwa zwibveledzwa nga n»ila i flanganedzeaho;<br />
vhekanya mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele<br />
kwa ene muøe nga n»ila i flanganedzeaho, i<br />
dodombedzwaho nahone yo livhaho hone e na<br />
vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na tshitaila tsha ene<br />
muøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u<br />
¿wala a tshi khou thusiwa u itela khwinifhadzo.<br />
■ sumbedza u pfesesa na u shumisa zwivhumbi na<br />
milayo zwa luambo nga vhuronwane vhu<br />
flanganedzeaho; »ivha, wana ¿wongo, sengulusa,<br />
na u flalutshedza flhalutshedzo dzo dzumbamaho<br />
na mishumo na zwivhumbeo zwa maipfi zwo<br />
»oweleaho nga vhuronwane vhu flanganedzeaho;<br />
»ivha, sengulusa, flalutshedza na u shumisa<br />
zwivhumbi zwa mafhungo zwo fhambanaho kha<br />
ndivho dza kushumisele kwa luambo kwa »uvha<br />
⁄i¿we na ⁄i¿we na kha u bveledza tshitaila fhedzi<br />
a tshi ita vhukhakhi vhu re khagala; sumbedza<br />
vhukoni vhu flanganedzeaho ha u shumisa<br />
phen»a-luambo na »ivha-ipfi.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
■ ¿wala na u øekedza nga n»ila i flanganedzeaho<br />
zwibveledzwa zwa ene muøe, zwi sumbedzaho u<br />
lunzhedzana na u flumekana ha mihumbulo nahone<br />
nga vhuronwane; ¿wala zwi tshi yelana vhukuma<br />
na vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />
na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
zwibveledzwa; vhekanya mihumbulo na zwi<br />
tikedzaho kuvhonele kwawe nga n»ila i<br />
flanganedzeaho, yo dodombedzwaho, yo livhaho<br />
nahone hu na vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na<br />
tshitaila tsha vhuøe; vhalulula na u sedzulusa<br />
mushumo wa u ¿wala hu na u thusiwa hufluku u<br />
itela khwinifhadzo.<br />
■ shumisa zwivhumbi na milayo zwa luambo nga<br />
nµila ya vhuronwane hu flanganedzeaho; wana<br />
¿wongo, sedzulusa, sengulusa na u flalutshedza<br />
flhalutshedzo na mishumo zwa maipfi na<br />
zwivhumbeo zwa maipfi hu tshi katelwa ma¿we<br />
maipfi a re na flhalutshedzo dzo dzumbamaho hu<br />
na vhuronwane hu flanganedzeaho; µivha,<br />
sengulusa sedzulusa, na u shumisa zwivhumbi<br />
zwo fhambanaho zwa mafhungo kha ndivho dza<br />
kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we na<br />
⁄i¿we na kha u bveledza tshitaila hone a tshi ita<br />
vhukhakhi; sumbedza vhukoni hu<br />
flanganedzeaho ha u shumisa phen»a- luambo na<br />
»ivha-ipfi.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa zwa ene muøe<br />
nga nµila i flanganedzeaho, zwi sumbedzaho u<br />
lunzhedzana, na u flumekana ha mihumbulo<br />
nahone nga vhuronwane vhukuma; ¿wala zwi tshi<br />
yelana na vha flanganedzaho mafhungo, ndivho,<br />
nyimele na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
zwibveledzwa; vhekanya kanzhi mihumbulo na<br />
zwi tikedzaho kuvhonele kwawe kwa zwithu nga<br />
n»ila i flanganedzeaho i re khagala, yo<br />
dodombedzwaho nahone yo livhaho nahone hu na<br />
vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na tshitaila tsha<br />
vhuøe; vhalulula na u sedzulusa mushumo wa u<br />
¿wala hu na u thusiwa hufluku u itela<br />
khwinifhadzo.<br />
■ shumisa zwivhumbi na milayo zwa luambo nga<br />
nµila ya vhuronwane hu flanganedzeaho; wana<br />
¿wongo, sengulusa, sedzulusa na u flalutshedza<br />
phambano dzo dzumbamaho vhukati ha<br />
flhalutshedzo na mushumo zwa maipfi na<br />
zwivhumbeo zwa maipfi hu na vhuronwane hu<br />
flanganedzeaho; µivha, sengulusa, sedzulusa na u<br />
shumisa zwivhumbi zwo fhambanaho zwa<br />
mafhungo kha ndivho dza kushumisele kwa<br />
luambo kwa µuvha ⁄i¿we na ⁄i¿we na kha u<br />
bveledza tshitaila hone a tshi ita vhukhakhi<br />
vhufluku; sumbedza vhukoni hu flanganedzeaho<br />
ha u shumisa phen»a- luambo na »ivha-ipfi.<br />
81
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
82<br />
3 40-49 %<br />
Vhuswikeleli ho<br />
linganelaho<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ho linganelaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa nga n»ila i<br />
sumbedzaho u ludzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo lwo linganelaho; dzhiela nzhele na u<br />
shumisa luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />
vha¿we na u flhonifha; flhetshelesa nga n»ila ya<br />
vhudzivha u itela u »ivha, u wana ¿wongo, u<br />
sengulusa na u flalutshedza mafhungo kha<br />
ndivho dzo fhambanaho; shumisa nga n»ila i<br />
linganelaho luambo lu elelaho na lu sumbedzaho<br />
vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />
»oweleaho.<br />
■ »ivha na u wana ¿wongo nga nµila i linganelaho<br />
musi a tshi vhala na u flalela fhedzi e na vhuleme<br />
vhuhulwane siani ⁄a u sengulusa na u<br />
flalutshedza mafhungo; sumbedza u pfesesa hu<br />
linganelaho a dovha a bvisela khagala na u<br />
tikedza kuvhonele kwawe; vhalela nflha nga<br />
n»ila i linganelaho i elelaho na i sumbedzaho<br />
vhupfiwa; sumbedza u humbulela vha¿we ho<br />
linganelaho kha zwi yelanaho na kuvhonele na<br />
mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />
Vhuswikeleli ho linganelaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa ⁄i re na ndunzhendunzhe<br />
na flhumekanyo ya mihumbulo i<br />
linganelaho; sumbedza u dzhiela nzhele na u<br />
shumisa luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />
vha¿we na u flhonifha; thetshelesa nga n»ila ya<br />
vhudzivha u itela u wana ¿wongo wa mafhungo<br />
lwo linganelaho kha ndivho dzo fhambanaho<br />
hone a kon»elwa u sengulusa, u sedzulusa na u<br />
flalutshedza; shumisa nga n»ila i linganelaho<br />
luambo lu elelaho na lu sumbedzaho vhupfiwa<br />
kha nzulele dza vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ wana ¿wongo na u sengulusa zwibveledzwa lwo<br />
linganelaho musi a tshi vhala na u flalela fhedzi a<br />
tshi kon»elwa u sedzulusa na u flalutshedza;<br />
sumbedza u pfesesa hu linganelaho na u øea<br />
khathihi na u tikedza mihumbulo yawe ene<br />
muøe; vhalela nflha nga n»ila i elelaho na i<br />
sumbedzaho vhupfiwa lwo linganelaho;<br />
sumbedza u humbulela vha¿we lwo linganelaho<br />
zwi tshi yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />
fhambanaho zwa vha¿we.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli ho linganelaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa ⁄i re na ndunzhendunzhe<br />
na flhumekanyo ya mihumbulo yo<br />
linganelaho; sumbedza lwo linganelaho u<br />
dzhiela nzhele na u shumisa luambo lu<br />
sumbedzaho u humbulela vha¿we na u flhonifha;<br />
thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela u<br />
wana ¿wongo na u sengulusa lwo linganelaho<br />
kha ndivho dzo fhambanaho hone a kon»elwa u<br />
sedzulusa na u flanganya mafhungo; shumisa<br />
nga n»ila i linganelaho luambo lu elelaho na lu<br />
sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />
vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ wana ¿wongo na u sengulusa zwibveledzwa lwo<br />
linganelaho musi a tshi vhala na u flalela fhedzi a<br />
tshi kon»elwa u sedzulusa na u flanganya<br />
mafhungo; sumbedza u pfesesa ho linganelaho<br />
na u øea khathihi na u tikedza mihumbulo yawe<br />
ene muøe; vhalela nflha nga nµila i elelaho na i<br />
sumbedzaho vhupfiwa; sumbedza u humbulela<br />
vha¿we lwo linganelaho zwi tshi yelana na<br />
kuvhonele na mvelele zwo fhambanaho zwa<br />
vha¿we.<br />
83
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
84<br />
3 40-49 %<br />
Vhuswikeleli ho<br />
linganelaho<br />
(I bvela phan»a)<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ dzhiela nzhele nga n»ila i linganelaho u<br />
bveledza zwibveledzwa zwa ene muøe zwi<br />
sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo nahone nga vhuronwane musi a tshi<br />
¿wala na u øekedza; ¿wala zwi tshi yelana na<br />
vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />
na zwivhumbeo zwa zwibveledzwa zwo<br />
fhambanaho nga n»ila i linganelaho; bveledza<br />
nga n»ila i linganelaho mihumbulo na zwi<br />
tikedzaho kuhumbulele kwawe hone hu na<br />
vhusiki, zwidodombedzwa na u livha hufluku;<br />
sumbedza vhuflanzi ho linganelaho ha tshitaila<br />
tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />
mushumo wa u ¿wala hu na u thusiwa u itela<br />
khwiøifhadzo yo linganelaho.<br />
■ sumbedza u pfesesa nga nµila yo linganelaho<br />
zwivhumbi na milayo zwa luambo a dovha a kona<br />
u zwi shumisa nga n»ila ya vhuronwane tshi¿we<br />
tshifhinga; »ivha na u wana ¿wongo wa<br />
flhalutshedzo dza maipfi na zwivhumbeo zwa<br />
maipfi lu fushaho hone a tshi kon»elwa nga u<br />
sengulusa na u flalutshedza mishumo ya maipfi<br />
nahone u kona u vhona dzi¿we phambano dzi<br />
dzumbamaho; »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />
shumisa zwivhumbi zwa mafhungo kha ndivho<br />
dza kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we<br />
na ⁄i¿we hone a tshi ita vhukhakhi vhunzhi vhu<br />
re khagala; sumbedza vhukoni vhu linganelaho<br />
ha u shumisa phen»a-luambo na »ivha-ipfi.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
■ dzhiela nzhele nga n»ila i linganelaho u<br />
bveledza zwibveledzwa zwa ene muøe zwi<br />
sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo nahone nga vhuronwane musi a tshi<br />
¿wala na u øekedza; ¿wala zwi tshi yelana na<br />
vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />
na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
zwibveledzwa lwo linganelaho; bveledza<br />
mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />
nga n»ila i linganelaho hone a sumbedza<br />
vhusiki, zwidodombedzwa na u livha hufluku;<br />
sumbedza vhuflanzi ho linganelaho ha tshitaila<br />
tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />
mushumo wa u ¿wala hone hu na u thusiwa u<br />
itela khwiøifhadzo yo linganelaho.<br />
■ pfesesa nga nµila i linganelaho zwivhumbi na<br />
milayo zwa luambo hone a nga kona u i shumisa<br />
tshi¿we tshifhinga nga n»ila ya vhuronwane;<br />
wana ¿wongo na u flalutshedza flhalutshedzo<br />
dza maipfi lwo linganelaho hone a tshi flangana<br />
na vhuleme kha u sengulusa mishumo ya maipfi<br />
na zwivhumbeo zwa maipfi nahone u kona u<br />
vhona phambano dzi¿we dzo dzumbamaho;<br />
»ivha, sengulusa sedzulusa na u shumisa<br />
zwivhumbi zwa mafhungo zwo fhambanaho nga<br />
n»ila i linganelaho kha ndivho dza kushumisele<br />
kwa luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe hone a<br />
tshi ita vhukhakhi vhu re khagala; sumbedza<br />
vhukoni ho linganelaho ha u shumisa phen»aluambo<br />
na »ivha-ipfi.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ dzhiela nzhele nga n»ila i linganelaho u<br />
bveledza zwibveledzwa zwa ene muøe zwi<br />
sumbedzaho u lunzhedzana na u flumekana ha<br />
mihumbulo nahone nga vhuronwane musi a tshi<br />
¿wala na u øekedza; ¿wala zwi tshi yelana na<br />
vha flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele<br />
na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa<br />
zwibveledzwa lwo linganelaho; bveledza<br />
mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />
nga n»ila i linganelaho hone a sumbedza<br />
vhusiki, zwidodombedzwa na u livha zwifluku;<br />
sumbedza vhuflanzi ho linganelaho ha tshitaila<br />
tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />
mushumo wa u ¿wala hone hu na u thusiwa u<br />
itela khwiøifhadzo yo linganelaho.<br />
■ pfesesa nga nµila i linganelaho zwivhumbi na<br />
milayo zwa luambo nahone a nga kona u i<br />
shumisa tshi¿we tshifhinga nga n»ila ya<br />
vhuronwane; wana ¿wongo, sengulusa,<br />
sedzulusa na u flalutshedza nga nµila i<br />
linganelaho phambano dzo dzumbamaho<br />
vhukati ha flhalutshedzo dza maipfi na<br />
zwivhumbeo zwa maipfi; »ivha, sengulusa,<br />
sedzulusa na u shumisa zwivhumbi zwa<br />
mafhungo zwo fhambanaho nga n»ila i<br />
linganelaho kha ndivho dza kushumisele kwa<br />
luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe hone tshi¿we<br />
tshifhinga a tshi ita vhukhakhi; sumbedza<br />
vhukoni ho linganelaho ha u shumisa phenµaluambo<br />
na µivha-ipfi.<br />
85
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
86<br />
2 30-39 %<br />
Vhuswikeleli vhu<br />
linganelahonyana<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu linganelahonyana a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa hone hu na<br />
vhufludze-fludze siani ⁄a u lunzhedzana na u<br />
flumekana ha mihumbulo; shumisa luambo hone<br />
lu tshi sumbedza u flahela vhukuma ha u dzhiela<br />
nflha luambo lu sumbedzaho u humbulela<br />
vha¿we na u flhonifha; si anzele u thetshelesa<br />
nga n»ila ya vhudzivha kana u »ivha, u<br />
sengulusa, u wana ¿wongo na u flalutshedza<br />
mafhungo kha ndivho dzo fhambanaho; si<br />
anzele u shumisa luambo nga n»ila i elelaho na i<br />
sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele ya<br />
vhudavhidzani yo »oweleaho.<br />
■ si anzele u µivha na u wana ¿wongo wa<br />
zwibveledzwa musi a tshi vhala na u flalela nahone a<br />
kon»elwa u sengulusa na u flalutshedza mafhungo o<br />
tiwaho; si anzele u sumbedza u pfesesa kana u<br />
bvisela khagala kuvhonele kwawe kwa zwithu<br />
nahone a kon»elwa u ku tikedza o khwaflhisa;<br />
vhalela nflha hu na u ita a tshi fhumula nahone hu na<br />
nyelelo na u sumbedza vhupfiwa zwifluku;<br />
sumbedza zwifluku u humbulela vha¿we zwi tshi<br />
yelana na kuhumbulele na mvelele zwo<br />
fhambanaho zwa vha¿we.<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />
sumbedza zwifluku mushumo wa ene muøe,<br />
ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya mihumbulo<br />
na vhuronwane kana u dzhiela nflha vha<br />
tanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />
zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa;<br />
si anzele u bveledza mihumbulo na zwi tikedzaho<br />
kuvhonele kwawe kwa zwithu kana a sumbedza<br />
vhusiki na tshitaila zwa ene muøe; vhalulula na u<br />
sedzulusa mushumo wa u ¿wala hone a tshi flo»a<br />
thuso tshifhinga tshoflhe hone a kon»elwa u<br />
khwinifhadza.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu linganelahonyana a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa fhedzi hu na u<br />
lunzhedzana na u flumekana huflukusa; sumbedza u<br />
dzhiela nzhele zwifluku na u shumisa luambo nga<br />
n»ila i sumbedzaho u humbulela vha¿we na<br />
flhonifho; si anzele u thetshelesa nga n»ila ya<br />
vhudzivha u itela u wana ¿wongo, u sengulusa<br />
kana u flalutshedza mafhungo kha ndivho dzo<br />
fhambanaho; si anzele u shumisa luambo nga n»ila<br />
i elelaho na i sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele<br />
dza vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ si anzele u wana ¿wongo na u sengulusa<br />
zwibveledzwa, musi a tshi vhala na u flalela u<br />
vha na vhuleme vhuhulu kha u sedzulusa na u<br />
flalutshedza; si anzele u sumbedza u pfesesa<br />
kana u bvisela khagala kuvhonele kwawe;<br />
vhalela nflha a tshi ita a tshi fhumula hu na<br />
nyelelo na u sumbedza vhupfiwa zwifluku;<br />
sumbedza zwifluku u humbulela vha¿we zwi tshi<br />
yelana na kuvhonele na mvelele zwo<br />
fhambanaho zwa vha¿we.<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />
sumbedza zwifluku mushumo wa ene muøe,<br />
ndunzhe-ndunzhe na u flumekana ha mihumbulo na<br />
vhuronwane, hone a dzhiela nflha zwifluku vha<br />
flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />
zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa;<br />
si anzele u bveledza mihumbulo na zwi tikedzaho<br />
kuvhonele kwawe kana u sumbedza vhusiki na<br />
tshitaila tsha ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />
mushumo wa u ¿wala hu na u thusiwa tshifhinga<br />
tshoflhe nahone a si anzele u sumbedza<br />
khwinifhadzo.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu linganelahonyana a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa hu na u lunzhedzana na<br />
flumekana u huflukusa; sumbedza u dzhiela nzhele<br />
zwifluku na u shumisa luambo nga n»ila i<br />
sumbedzaho u humbulela vha¿we na flhonifho; si<br />
anzele u thetshelesa nga n»ila ya vhudzivha u itela<br />
u wana ¿wongo, u sengulusa u sedzulusa na u<br />
flanganya mafhungo kha ndivho dzo fhambanaho; si<br />
anzele u shumisa luambo nga n»ila i elelaho kana i<br />
sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />
vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ si anzele u wana ¿wongo wa zwibveledzwa,<br />
musi a tshi vhala na u flalela nahone a wana zwi<br />
tshi mu kon»ela u sengulusa, sedzulusa, na u<br />
flanganya mafhungo; sumbedza u pfesesa na u<br />
bvisela khagala kuvhonele kwawe na u tikedza<br />
zwifluku; vhalela nflha a tshi ita a tshi fhumula<br />
nahone hu na nyelelo na u sumbedza vhupfiwa<br />
zwifluku; sumbedza zwifluku u humbulela<br />
vha¿we zwi tshi yelana na kuvhonele na<br />
mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />
sumbedza zwifluku mushumo wa ene muøe,<br />
ndunzhe-ndunzhe na u flumekana ha mihumbulo na<br />
vhuronwane nahone a si anzele u dzhiela nflha vha<br />
flanganedzaho mafhungo, ndivho, nyimele na<br />
zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa zwibveldezwa;<br />
bveledza mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele<br />
kwawe kwa zwithu ine ya vha na zwidodombedzwa<br />
zwifluku zwo teaho hone i songo livha fhethu huthihi<br />
nahone hu na vhuflanzi vhufluku ha vhusiki na<br />
tshitaila zwa ene muøe; vhalulula na u sedzulusa<br />
mushumo hu na u thusiwa tshifhinga tshoflhe fhedzi<br />
a si anzele u sumbedza khwinifhadzo.<br />
87
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
88<br />
2 30-39 %<br />
Vhuswikeleli ho<br />
linganelahonyana<br />
(I bvela phan»a)<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ si anzele u pfesesa zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo hone e na vhuleme ha u zwi shumisa<br />
nga vhuronwane; »ivha na u wana ¿wongo wa<br />
phambano kha flhalutshedzo dza maipfi na<br />
zwivhumbeo zwa maipfi o »oweleaho e na<br />
vhuleme nahone u na thaidzo khulusa kha u<br />
sengulusa na u flalutshedza mishumo ya maipfi;<br />
si anzele u »ivha, sengulusa, flalutshedza na u<br />
shumisa zwivhumbi zwa mafhungo zwo<br />
»oweleaho nga vhuronwane kha ndivho dza<br />
kushumisele kwa luambo kwa µuvha ⁄i¿we na<br />
⁄i¿we nahone u ita vhukhakhi vhuhulwane;<br />
sumbedza fhedzi vhukoni vhufluku ha u shumisa<br />
phen»a-luambo na »ivha-ipfi.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
■ si anzele u pfesesa na u shumisa zwivhumbi na<br />
milayo zwa luambo nga vhuronwane; wana<br />
¿wongo na u sedzulusa phambano kha<br />
flhalutshedzo dza maipfi o »oweleaho hone<br />
tshifhinga tshinzhi a tshi flangana na thaidzo<br />
khulwane musi a tshi sedzulusa na u flalutshedza<br />
mishumo na zwivhumbeo zwa maipfi o<br />
»oweleaho; si anzele u »ivha, sengulusa,<br />
flalutshedza na u shumisa zwivhumbi zwa<br />
mafhungo nga vhuronwane kha ndivho ya<br />
kushumisele kwa luambo kwa »uvha ⁄i¿we na<br />
⁄i¿we nahone a ita vhukhakhi vhuhulwane;<br />
sumbedza vhukoni vhufluku ha u shumisa<br />
phen»a-luambo na »ivha-ipfi.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ sumbedza u pfesesa zwi¿we zwivhumbi na<br />
milayo zwa luambo fhedzi a si kanzhi a tshi i<br />
shumisa nga n»ila i re yone; wana ¿wongo na u<br />
sengulusa flhalutshedzo dza maipfi o »oweleaho<br />
hone a tshi flangana na thaidzo khulwane musi a<br />
tshi sedzulusa na u flalutshedza mishumo na<br />
zwivhumbeo zwa maipfi; »ivha, sengulusa,<br />
sedzulusa na u shumisa zwivhumbi zwa<br />
mafhungo kha ndivho ya kushumisele kwa<br />
luambo kwa »uvha ⁄inwe na ⁄inwe hu na u<br />
bvelela hufluku, nahone a tshi ita vhukhakhi;<br />
sumbedza vhukoni vhufluku ha u shumisa<br />
phenµa-luambo na µivha-ipfi.<br />
89
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
90<br />
1 0-29 %<br />
Vhuswikeleli vhu<br />
songo linganelaho<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 10 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu songo linganelaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa tshifhinga tshinzhi<br />
hu si na ndunzhe-ndunzhe ya mihumbulo; si<br />
sumbedze u dzhiela nzhele na u shumisa luambo<br />
lu sumbedzaho u humbulela vha¿we na<br />
flhonifho; si anzele tshoflhe u thetshelesa nga<br />
vhudzivha u itela u »ivha, u wana ¿wongo, u<br />
sengulusa, kana u flalutshedza mafhungo u itela<br />
ndivho dzo fhambanaho; si anzele tshoflhe u<br />
shumisa luambo nga n»ila i elelaho na i<br />
sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />
vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ si anzele tshoflhe u »ivha, u wana ¿wongo u<br />
sengulusa kana u flalutshedza zwibveledzwa<br />
musi a tshi vhala na u flalela; si anzele tshoflhe u<br />
sumbedza u pfesesa kana u bveledza kuvhonele<br />
kwawe nahone a si tshifhinga tshoflhe tshine a<br />
kona u ku tikedza; vhalela nflha nga n»ila i sa<br />
fushiho nahone i sumbedzaho zwifluku-fluku<br />
nyelelo na vhupfiwa; sumbedza zwifluku<br />
vhukuma u humbulela vha¿we zwi tshi yelana<br />
na kuvhonele kwa zwithu na mvelele dza<br />
vha¿we dzo fhambanaho.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 11 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu songo linganelaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa fhedzi hu na<br />
ndunzhe-ndunzhe ya mihumbulo flhukhusa;<br />
kon»elwa nga u shumisa luambo lu sumbedzaho<br />
nyaluwo siani ⁄a u humbulela vha¿we na u<br />
flhonifha; si anzele u thetshelesa nga n»ila ya<br />
vhudzivha u itela u wana ¿wongo, u sengulusa<br />
na u sedzulusa kana u flalutshedza, mafhungo<br />
kha ndivho dzo fhambanaho; si anzele nga<br />
maan»a u shumisa luambo lu elelaho na lu<br />
sumbedzaho vhupfiwa kha nzulele dza<br />
vhudavhidzani dzo »oweleaho.<br />
■ si anzele nga maan»a u wana ¿wongo, u<br />
sengulusa, u sedzulusa na u flalutshedza, musi a<br />
tshi vhala na u flalela; si anzele nga maan»a u<br />
sumbedza u pfesesa kana u bvisela khagala<br />
kuvhonele kwawe kwa zwithu kana u ku<br />
tikedza; vhalela nflha nga n»ila i sa fushiho<br />
nahone i sumbedzaho zwifluku-fluku nyelelo na<br />
vhupfiwa; sumbedza zwifluku-fluku u humbulela<br />
vha¿we kha zwi yelanaho na kuvhonele na<br />
mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
Mafheleloni a Gireidi ya 12 mugudi a re na<br />
vhuswikeleli vhu songo linganelaho a nga:<br />
■ amba na u øea ⁄ikumedzwa fhedzi a si anzele<br />
nga maan»a u bveledza ndunzhe-ndunzhe ya<br />
mihumbulo; shumisa luambo lu no flo»a u sa<br />
sumbedza na zwiflukufluku u humbulela vha¿we<br />
na flhonifho; si anzele u thetshelesa nga n»ila ya<br />
vhudzivha u itela u wana ¿wongo, u sengulusa,<br />
u sedzulusa kana u flanganya mafhungo kha<br />
ndivho dzo fhambanaho; si anzele nga maan»a u<br />
shumisa luambo lu elelaho na lu sumbedzaho<br />
vhupfiwa kha nzulele dza vhudavhidzani dzo<br />
»oweleaho.<br />
■ vhala na u flalela hone a tshi flangana na vhuleme<br />
vhuhulwane musi a tshi wana ¿wongo,<br />
sengulusa, sedzulusa na u flanganya mafhungo;<br />
si anzele u sumbedza u pfesesa kana u bvisela<br />
khagala kuvhonele kwawe kwa zwithu kana u<br />
ku tikedza; vhalela nflha nga n»ila i sa fushiho<br />
nahone i sumbedzaho zwifluku-fluku nyelelo na<br />
vhupfiwa; sumbedza zwifluku-fluku u humbulela<br />
vha¿we kha zwi yelanaho na kuvhonele kana<br />
mvelele zwo fhambanaho zwa vha¿we.<br />
91
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
92<br />
1 0-29 %<br />
Vhuswikeleli vhu<br />
songo linganelaho<br />
(I bvela phan»a)<br />
Gireidi ya 10<br />
K T<br />
Khoudu Tshikalo<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone u flo»a u<br />
sa sumbedza na zwifluku-fluku mushumo wa ene<br />
muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />
mihumbulo kana vhuronwane; si sumbedze u<br />
dzhiela nflha tshivhumbeo, ndivho na vha<br />
flanganedzaho mafhungo; si anzele u ¿wala nga<br />
n»ila i pfalaho na i sumbedzaho tshitaila tsha<br />
ene muøe nahone zwi tikedzaho kuvhonele<br />
kwawe zwo flanganana nga n»ila ine<br />
tshibveledzwa tsha xedza flhalutshedzo tshoflhe;<br />
si anzele nga maanµa u vhalulula na u sedzulusa<br />
mushumo wawe wa u ¿wala u itela u lulamisa<br />
vhukhakhi.<br />
■ pfesesa fhedzi zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo zwa mutheo nahone a si anzele nga<br />
maanµa u i shumisa nga vhuronwane; si anzele<br />
nga maaøda u »ivha, u flalutshedza na u wana<br />
¿wongo na mishumo ya flhalutshedzo na<br />
mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />
maipfi nga vhuronwane; shumisa mafhungo a si<br />
na tshivhumbeo kana flhalutshedzo i pfalaho;<br />
sumbedza u vha tsinisa na u sa vha na vhukoni<br />
ha u shumisa phenµa luambo na µivha-ipfi.
Gireidi ya 11 Gireidi ya 12<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />
sumbedza vhuflanzi vhufluku ha mushumo wa<br />
ene muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />
mihumbulo kana u ¿wala nga vhuronwane;<br />
kundelwa nga u dzhiela nflha vha flanganedzaho<br />
mafhungo, ndivho, nyimele na zwivhumbeo zwo<br />
fhambanaho zwa zwibveledzwa; si anzele u<br />
¿wala nga n»ila i pfalaho nahone a hu na<br />
vhuflanzi ha tshitaila tsha ene muøe; øekedza<br />
mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />
hone zwo flanganana; si anzele tshoflhe u<br />
vhalulula na u sedzulusa zwe a ¿wala u itela u<br />
lulamisa vhukhakhi.<br />
■ pfesesa fhedzi zwivhumbi na milayo zwa<br />
luambo zwa mutheo hone a si anzele u zwi<br />
shumisa nga vhuronwane; si anzele nga maaøda<br />
u wana ¿wongo, u sengulusa, u sedzulusa, na u<br />
flalutshedza phambano vhukati ha flhalutshedzo<br />
na mishumo zwa maipfi na zwivhumbeo zwa<br />
maipfi zwo µoweleaho; si anzele tshoflhe u<br />
shumisa zwivhumbi zwa mafhungo nga n»ila yo<br />
teaho kha ndivho ya kushumisele kwa luambo<br />
kwa »uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we; sumbedza u vha<br />
tsinisa na u sa vha na vhukoni ha u shumisa<br />
phenµa luambo na µivha-ipfi.<br />
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
◊halutshedzo dza Vhukoni ◊halutshedzo dza Vhukoni<br />
■ ¿wala na u øekedza zwibveledzwa hone a tshi<br />
sumbedza vhuflanzi vhufluku ha mushumo wa<br />
ene muøe, ndunzhe-ndunzhe na flhumekanyo ya<br />
mihumbulo kana u ¿wala nga vhuronwane;<br />
kundelwa nga u dzhiela nflha vha flanganedzaho<br />
mafhungo, ndivho, nyimele kana zwivhumbeo<br />
zwo fhambanaho zwa zwibveledzwa; øekedza<br />
mihumbulo na zwi tikedzaho kuvhonele kwawe<br />
kwa zwithu hone zwi songo dzudzana, zwi<br />
songo dzia nahone zwi tshi »idovholola nahone<br />
zwi sa sumbedzi tshitaila tsha ene muøe;<br />
vhalulula na u sedzulusa mushumo musi a tshi<br />
khou thusiwa fhedzi, hone hu si na u pfesesa<br />
kana u lulamisa vhukhakhi.<br />
■ pfesesa zwifluku zwi¿we zwa zwivhumbi na<br />
milayo zwa luambo hone a sa vhuyi a zwi<br />
shumisa nga n»ila yo teaho; kon»elwa nga u<br />
wana ¿wongo, u sengulusa na u flalutshedza<br />
flhalutshedzo zwa maipfi nahone a si anzele<br />
tshoflhe u shumisa mishumo na zwivhumbeo<br />
zwa maipfi; si anzele tshoflhe shumisa<br />
zwivhumbi zwa mafhungo nga n»ila yo teaho<br />
kha ndivho ya kushumisele kwa luambo kwa<br />
»uvha ⁄i¿we na ⁄i¿we; sumbedza u vha tsinisa<br />
na u sa vha na vhukoni ha u shumisa phenµa<br />
luambo na µivha-ipfi.<br />
93
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
94
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
MUTEVHE WA ◊HALUTSHEDZO DZA MAIPFI<br />
% maraga – gumofulu ⁄a maraga dzi imelaho/dzi linganaho na phimo na khoudu kha tshikalo tsha u pima<br />
a flanganedzaho mafhungo – ndi muvhali, muthetshelesi kana muflaleli wa zwibveledzwa<br />
akhironimi – pfufhifhadzo i buleaho sa pvm<br />
a›itheresheni – ndovhololo ya themba dzi fanaho kanzhi-kanzhi dza mathomoni<br />
analodzhi – u wana zwi fanaho kha zwithu zwo »oweleaho u vhonala zwi sa fani<br />
animesheni – ndi thekiniki ine ha shumiswa zwifanyiso zwo imaho zwi øeaho muhumbulo wa uri zwi khou<br />
tshimbila<br />
cliché – fhungo kana muhumbulo we wa shumiseswa nga nµila yo kalulaho lune wa xedza flhalutshedzo<br />
dzhagoni – ndi matheme o khetheaho a shumiswaho kha zwa makwevho, zwa phurofesheni kana kha zwi¿we<br />
zwa zwigwada zwa vhathu<br />
figara dza muambo – maipfi kana mafurase a shumiswaho nga nµila yo dzumbamaho u itela u pfumisa<br />
luambo sa ⁄ifanisi, ⁄iedzamuthu, ⁄imethafore<br />
folukuloo - dzingano, hu tshi katelwa na thai na zwidade<br />
fonimi – ndi mibvumo yo fhambanaho ya luambo (“t “ na “th” ndi fonimi dza Tshivenµa)<br />
fonto – muelo kana lushaka lwa maipfi o shumiswaho hu tshi thaiphiwa<br />
homonimi – ipfi ⁄i fanaho tshivhumbeo na ⁄i¿we hone ⁄i tshi amba zwi sa faniho na⁄o(tsumbo o “fula” ⁄inngo<br />
na ⁄iflo ⁄awe ⁄i khou “fula”)<br />
ipfi ⁄a u anetshela – ipfi ⁄a muthu ane a khou flalutshedza tshiflori. Phambano i nga kha µi itwa vhukati ha<br />
muanetsheli wa muthu wa u thoma ane tshifhinga tshinzhi u vha mubvumbedzwa kha tshiflori, kana<br />
muanetsheli wa muthu wa vhuraru hune muanetsheli a µo amba mubvumbedzwa sa ‘ene’ kana’ vhone’<br />
khanganyiso – nµila yo khakheaho i songo kunaho ya u shumisa maipfi malapfu ndivho hu u floµou dzhielwa<br />
nflha nga vhathetshelesi. Nangwe maipfi aya a tshi pfala a tshi nga o shumiswa nga nµila yone a vha o khakhea<br />
vhukuma lu ne na u seisa zwa seisa. ◊halutshedzo mbili dzi µiswaho nga kushumisele kwa ipfi<br />
kharikhatsha – u ola mubvumbedzwa nga u tou ¿wala kana u tou edzisela ngeno nyito yazwo yo kalula<br />
95
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
khepisheni – flhoho ya athikili, tshifanyiso na tshinepe na zwi¿we<br />
kholokhwiliazimu - luambo lwo µoweleaho u shumisiwa hone lu sa shumisiwi kha luambo lwa tshiofisi<br />
khoudu – ndi maitele o tendelaniwaho khao kha u sumbedza vhukoni ha mugudi hu tshi khou shumiswa<br />
nomboro<br />
khuµano – khakhathi i re hone vhukati ha vhabvumbedzwa kana vhukati ha vhathu na vhulombo ho vha<br />
livhaho<br />
kuhumbulele kwa vhusiki – maitele a u humbula nga ha mihumbulo kana nyimele nga nµila ya vhusiki na<br />
nµila i songo µoweleaho hu na muhumbulo wa u floµou zwi pfesesa khwine na u µidzhenisa khazwo nga nµila<br />
ntswa nahone ya u fhafla<br />
kuimele – nµila ine muthu a ima ngayo kana u µihwala ngayo musi a tshi amba<br />
kuvhonele – kha bugu dzi ambaho nga zwi si zwa vhukuma kuvhonele ndi vhuimo ha muanetsheli zwi tshi<br />
yelana na tshiflori kana vha flanganedzaho mafhungo<br />
›i¿walwa – ⁄o dzudzanywaho ndivho khulwane hu vhashumisi na vhabveledzisi vha zwibveledzwa<br />
›iedzamuthu – afha ndi hune zwiito zwa muthu zwa fanyiswa na zwa tshithu tshi sa tshili<br />
›ifanyisi – u vhambedza zwithu nga u shumisa maipfi a fanaho na, u nga sa, u fana na-<br />
›imetafore – ndi musi hu tshi shumiswa tshi¿we tshithu u amba nga ha tshi¿we tshine tsha vha na zwi fanaho<br />
natsho<br />
›imudi - nµila ine muambi a i shumisa kha, sa ⁄imudi ⁄a dzinaliiti, ⁄ilaeli, ⁄a tsumbo, ⁄a thendelo etc.<br />
›imudi – ipfi ⁄i shumiswaho kha u sumbedza zwi ne mubvumbedzwa a vha zwone kana nyanyuwo kha<br />
zwibveledzwa zwa u ¿wala. ·i sumbedza zwine mubvumbedzwa a µipfisa zwone kana tshiimo tsha<br />
muhumbulo wawe. ·imudi ⁄i dovha ⁄a amba fhethu-vhupo hu bveledzwaho Nga thusedzi dza u vhona,<br />
mubvumo, vidio na zwi¿we-vho<br />
›inakisedzi – u amba zwithu zwine zwa nga vhaisa nga nµila ya u zwi nakisa<br />
›iøaøedzi – u pima zwithu nga nµila yo fhiraho mpimo<br />
›iøaøuli – u amba tshithu/nyito nga n»ila i sa sumbedzi vhuhulu, tsumbo ndo mu vhea tshan»a, ngeno ndo tou<br />
mu rwesa<br />
›ishandi – ndi ipfi ⁄ine ⁄a shanda zwo ambiwaho nga maipfi a u thoma. nga i¿we nµila maipfi kana mutala wa<br />
vhuvhili, u shanda zwo ambwaho nga mutala wa u thoma<br />
96
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
›ivhuvhisi – u sa bula tshithu nga dzina hone wa tou tshi vhuvhisa nga tshi¿we; tsumbo khali i khou vhila<br />
›iflanganyi – ipfi ⁄i shumiswaho u flanganya matavhi a mafhungo kha mutaladzi<br />
luambo lu nyanyulaho - luambo lu karusaho zwipfi zwihulwane<br />
luambo lu si lwa tshiofisi – kanzhi lu shumiswa nga tshigwada tsha vhathu sa thanga ya murole musi vha tshi<br />
ri ’tshigada’ vha tshi khou amba ‘mbanzhe’<br />
luambo lwa hayani(kha hu sedzwe na luambo lwa u engedza) – luambo lune vhagudi vha lu guda nga u lu<br />
shumisa hayani kana kha tshitshavha. Nyambo dzi fhiraho luthihi dzi nga kha »i shumiswa nga n»ila heyi, zwi<br />
amba uri vhagudi vha nga kha »i vha na luambo lwa hayani lu fhiraho luthihi<br />
luambo lwa u engedza – luambo lu gudiwaho lu tshi engedza lwa hayani<br />
luambo lwa u fhuredzela – ndi luambo lune kanzhi lwa shumiswa kha u fhuredzela<br />
luambo lwa u guda luambo – ndi luambo lu ne lwa shumiswa kha u amba nga ha luambo lu katela matheme a<br />
ngaho sa ‘nyimele’,’tshitaila,’puloto’na mufhindulano<br />
luambo-tavhi – ndi luambo lu shumiswaho nga vhathu vha muvhundu muthihi. Lu fhambana na lune lwa wela<br />
kha tshigwada tshithihi nalwo nga maipfi, tshivhumbeo na kubulele<br />
lushaka lwa tshishumiswa tsha ›itheretsha – lushaka lune tshibveledzwa tsha ⁄itheretsha tsha wela khalwo<br />
luvhengela mbiluni – u sa kona u konµelela kana u dzula wo øea khaflhulo kha muthu, tshigwada, muhumbulo<br />
kana tshiitisi<br />
ma¿walwa a u pfukisela – lushaka lwa zwi ¿waliwaho zwi fanaho na marifhi, minetse, ripoto, garafla,<br />
maambiwa)<br />
maaravhi – maipfi ane a shumiswa kha u aravha kana u µidzhenisa kha zwithu<br />
mafhambanyi – maipfi a re na flhalutshedzo dzi hanedzanaho<br />
maimo a u linga – ndi luambo, nµivho, zwikili na vhuµi zwine mugudi a tea u zwi sumbedza mafheloni a<br />
gireidi<br />
maimo a u linga – ndi milayo yo vhewaho kha u linga mvelelo<br />
maipfi mavhumbwa – maipfi o vhumbwaho a tshi bva kha ma¿we kana kha midzi<br />
malapropizimi – kushumisele ku kanganyisaho kha maipfi o no flodou fana<br />
97
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
masia a vhufunzei – hu na tshaka nnzhi dza vhufunzei (tsumbo-vhufunzei ha zwi vhonalaho, vhufunzei ha<br />
nyolo, vhufunzei ha metse na vhufunzei ha zwa ikonomi)<br />
maflanganyi – ndi maipfi a shumiswaho kha u flanganya mafhungo-davhi, maipfi, mafurase kana mafhungo<br />
maflhakheni – tshipi»a tshi takadzesaho kana tsha ndeme tsha nganetshelo tshi anzelaho u »a mafheleloni<br />
maflhakhe-shandwa – musi zwo lavhelelwaho zwa nflhesa zwa ndeme kana zwi takadzaho zwi songo tsha<br />
swikelelwa kana zwi shushaho zwa puloto ya zwibveledzwa zwo dzhenelelwa nga zwa madakalo kana<br />
mafhungo o bvaho kha muflo»o wa puloto kana zwiwo zwi si na mushumo<br />
mbambedzo – digirii ya u vhambedza sa zwine zwa wanala kha maflaluli na ma»adzisi sa<br />
muhulunyana…muhulu…muhulusa<br />
mbudziso dza luambo lwa u fhuredzela – mbudziso ine ya vhudziswa hu si u itela u flo»ou »ivha hone hu u<br />
itela u ombedzela kana u bvisela zwi¿we khagala (tsumbo-ni a »ivha zwa uri ni na mashudu hani?<br />
mepe wa muhumbulo – ndi girafu i imelaho thero kana flhoho ine maipfi na mihumbulo mihulwane zwa vha<br />
zwo dzudzanywa nga n»ila ya girafu<br />
milayo – maitele o tendelwaho kana milayo ine ya shumiswa kha luambo<br />
milayo – maitele o flanganedzwaho kha u shumisa luambo. Mi¿we milayo i thusa kha u »isa flhalutshedzo<br />
(tsumbo milayo ya phen»aluambo, zwiga zwa u awela, madanzi); mi¿we i shuma kha u nekedze magudiswa<br />
(tsumbo flalula ya zwi re ngomu. Kuvhekanyele kwa magudiswa nga u angaredza, flhoho, tshati, maipfi a<br />
flalutshedzaho zwifanyiso, mitevhe na zwifanyiso) hu uri mi¿we i tshi sumbedza maitele a luambo o no tou<br />
vhaho sa n»owelo (tsumbo u lumelisa, u vhudzisa mutakalo)<br />
miswaswo – u anetshelwa ha zwiwo zwipfufhi hu na ndivho ya u mvumvusa kana u bvisela khagala<br />
mubvumbedzwa<br />
moudu – ndi ngona, maitele ane ngao mulaedza wa nga pfukiselwa ngayo kha vhathu. Hu na moudu yo<br />
fhambanaho ya vhudavhidzani, moudu wa u ¿wala, u amba, u vhona(u katela nyolo). Mafhungo a nga<br />
shandukiswa u bva kha moudu uno u ya kha u⁄a, sa u shandukisa mulaedza u bva kha nyolo u ya kha phara<br />
muhoyo – ndi tshitatamennde kana nyimele ine khayo muhumbulo muhulwane wa vha wo fhambana na zwine<br />
zwa khou flo»ou ambiwa<br />
muhoyo wa »irama – afha ndi musi vhaflaleli vha tshi »ivha zwinzhi nga ha mubvumbedzwa , zwi tshi katela<br />
na zwine zwa »o bvelela khae ngeno ene muøe a sa zwi »ivhi<br />
mutaladzi wa u thoma nganetshelo – ndi u anetshela kana tshiflori kana zwiimeleli zwa zwiwo. Zwiwo zwi a<br />
imelelwa uri hu vhe na u flumana vhukati hazwo<br />
mutevhetsindo – mibvumo i re na vhushaka hone i na flhalutshedzo dzi sa fani kha vhurendi<br />
98
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
n»ila i bvelaho phan»a – maitele a u ita uri zwo thomiwaho zwi bvele phan»a nga n»ila i sumbaho nyaluwo/<br />
mvelaphan»a<br />
ndunzhe-ndunzhe – vhushaka vhuhulwane vhu pfalaho vhu flumekanyaho mihumbulo. Ndunzhe-ndenzhe i<br />
shumisana na mihumbulo na flhalutshedzo. Phara i pfi i khou flumekana musi mafhungo a tshi khou flumekana<br />
zwavhu»i, nahone mihumbulo i na vhuthihi, zwoflhe izwi zwi tshi vhumba muhumbulo muthihi<br />
nganetshelo – tshiflori, lungano kana ⁄ikumedzwa ⁄a zwiwo. Zwiwo zwi bviselwa khagala nga n»ila ine ha vha<br />
na vhuflumekani vhukati ha zwi ne zwa khou itea zwo vhalaho. u anetshelwa ha zwiwo nga n»ila i tevhekanaho<br />
hu tshi khou shumiswa maitele a u tou amba kana u ¿wala<br />
nyedziselo ya zwiitwana – musi mubvumbedzwa a tshi edzisela zwiito zwa mu¿we nga n»ila yo kalulaho e na<br />
muhumbulo wa u seisa vhathu kana u mvumvusa<br />
nyelelo – he⁄i ipfi ⁄i na vhushaka na u elela ha mulambo nahone ⁄a bveledza muhumbulo wa ndunzhe-ndunzhe<br />
na flhumanyo zwine zwa øea kushumisele kwa luambo zwivhuya zwi lu itaho uri lu vhe lwone luøe, lu si kon»e<br />
u lu shumisa nahone lu si kon»e u lu flalutshedza<br />
nyimele – tshibveledzwa tshi shumiswa na u bveledzwa tshifhinga tshoflhe tshi kha nyimele. Nyimele i katela<br />
nzulele dzo flan»avhuwaho na dzi si ho kule zwi tshi katela zwi ngaho sa zwa matshilisano, mvelelo na po⁄itiki<br />
zwine muthu a tenda khazwo. Theme ⁄i nga amba izwo zwine zwa rangela kana u tevhela ipfi kana<br />
tshibveledzwa nahone ndi zwa ndeme kha flhalutshedzo ya ipfi kana tshibveledzwa<br />
nyolo – zwibveledzwa zwa vhutsila ha u ola<br />
onomatopia – u shumiswa ha maipfi nga n»ila ine a bvisela mibvumo ya zwithu khagala<br />
oximoroni – ndi u flanganelana ha mishumo yo imelaho zwo fhambanaho zwo itwa nga khole uri hu bvelele<br />
zwi flo»waho. Kanzhi zwi itiswa nga u shumisa ⁄i»adzisi ⁄i tshi khou flalula dzina ⁄i ambaho zwo fhambanaho<br />
pfanywa – ipfi ⁄ine ⁄a vha na flhalutshedzo i fanaho kana i flo»aho u fana na ya ⁄i¿we tsumbo, vheula-palula<br />
pfufhifhadzo – ndi tshitatamennde tsha muhumbulo kana zwibveledzwa zwi tshi »a nga maipfi a muthu ene<br />
muøe<br />
phambanyo – u sedza n»ila ine zwithu zwa fhambana ngayo<br />
u tamba nga maipfi – u tamba nga maipfi ane a fana kana u yelana kha mibvumo<br />
pharonimi – maipfi kha luambo ane a bva kha dzi¿we nyambo a vha a tshi bva kha mudzi muthihi sa seep ya<br />
Afrikaans na tshisibe nga Tshivenµa<br />
phimo – u øea vhuimo ho teaho vhukati ha nomboro mbili dzo tendelwaho khadzo<br />
99
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
pholisemi – Ipfi ⁄i re na flhalutshedzo nnzhi<br />
phothifo›io – ndi faela i kuvhanganyelwaho khayo mushumo wa mugudi kana mugudisi<br />
puloto – ndi pulane ya zwibveledzwa nga maanµa kha µirama kana nganea<br />
puloto -flhukhu – ndi nyito i thusanaho na nyito i bvelelaho kha puloto khulwane ya µirama kana nganea<br />
raimi/pfanapheleledzo – maipfi kana mitaladzi kha vhurendi zwi fhelaho nga mibvumo mithihi zwi tshi katela<br />
na pfala-ndoflhe<br />
redzhisiflara – kushumisele kwa maipfi zwitaila, phenµa-luambo na thoni zwo fhambanaho kha nyimele kana<br />
nzulele dzo fhambanaho tsumbo ma¿walo a tshiofisi a ¿walwa nga redzhisitara ya tshiofisi hone marifhi a<br />
tshishaka a tshi ¿walwa nga redzhisitara i si ya tshiofisi.<br />
sinthekisi – nµila ine maipfi a vhekanywa ngayo musi a tshi vhumba zwivhumbeo zwihulwane zwa girama<br />
flhalutshedzo i re khagala – flhalutshedzo ine i tshi øewa ya bvisela khagala tshoflhe zwine ya amba<br />
flhalutshedzo yo dzumbamaho – flhalutshedzo ine ya nga »iswa nga kushumisele kwa ipfi<br />
flhalutshedzo yo livhaho – ndi flhalutshedzo i songo dzumbamaho ya i pfi<br />
flhanganedzo-ya-vhoflhe – mulayo une wa ita uri pfunzo i swikelelwe nga vhoflhe khathihi na vhaholefhali<br />
thekhiniki dza sinema – ndi zwishumiswa kha u ita fi⁄imu sa nzulele, dzimbone kana lushaka lwa fi⁄imu<br />
theo – arali luambo lwo tea lu vha lu tshi pfi lwo tea zwi tshi yelana na vhupo vhune lwa khou shumiswa<br />
khaho<br />
thero – muhumbulo muhulwane kha mushumo wa zwibveledzwa<br />
thesorosi – flhalutshedzo ya maipfi ane a vha tsini na tsini<br />
thoni/khalo – thoni i bvisela nyanyuwo zwibveledzwani<br />
flhumekanyo – u flumanywa ha mafhungo kana dziphara hu tshi khou shumiswa zwiflanganyi zwi fanaho na<br />
maflanganyi, masala na ndovhololo<br />
tshando ya fhungo – fhungo ⁄i sa sumbedzi u dzhiela zwithu nflha, figara ya muambo ine khayo thenda ya<br />
bviselwa khagala nga ⁄ifhambanyi ⁄ayo ⁄i tevhelwaho nga khanedza<br />
tshifanyiso tsha muhumbulo – maipfi ane musi o shumiswa a »isa tshi¿we tshifanyiso mihumbuloni yashu<br />
tshiga – ndi tshithu tshine tsha imela tshi¿we kha zwibveledzwa tsumbo, luvholela lu imela zwi vhavhaho<br />
100
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
tshigo»o – kuambele kune kwa bula zwo fhambanaho na zwine zwa khou pfiwa hu u itela u pfisa mu¿we<br />
vhuflungu kana u ita mu¿we tshi»ahela<br />
u ambelela – u øea mafhungo a khwaflhisaho vhuimo ha muambi/u øea maipfi a flhuflhuwedzo<br />
u bvela phan»a na vhudavhidzani – zwi amba uri vhudavhidzani vhu elele hu si na u thithisea<br />
u dzhia sia – n»owelo ya u funa tshithu tshithihi zwi itisaho uri muthu a sa øee khaflhulo yo teaho<br />
u linga – ndi maitele o tou dzudzanywaho a sa imi a u kuvhanganya mafhungo a vhukoni ha mugudi nga n»ila<br />
dzo fhambanaho<br />
u lunzhedzana – tshithu tshine tsha »isa muhumbulo u tevhekanaho. Phara i lunzhedzanaho ndi i sumbedzaho<br />
nyaluwo i re khagala ya mihumbulo, nahone ine khayo mafhungo a vha na u flumekana hu re khagala havhu»i<br />
u sedzulusa – u dovha u sedza mushumo muhumbulo u wa u wana na u lulamisa vhukhakhi<br />
u sedzulusa – u flola mushumo muhumbulo muhulwane u wa u floµou swikela kha u wana vhuµi kana vhuvhi.<br />
u sefa mafhungo – u vhala muhumbulo u wa u wana vhungoho ha nflhesa ha mafhungo’<br />
u flalutshedza – u bvisela khagala mafhungo<br />
u flalutshedzela – øea flhalutshedzo ya zwine ipfi ⁄a amba<br />
u thoma - u thoma nyambedzano zwi amba u »a na nyambedzano<br />
u vhala nga nflha – u vhala tshibveledzwa nga u flavhanya nga maan»a u itela u wana muhumbulo nga u<br />
angaredza (tsumbo u vhala flhoho dza mafhungo dza gurann»a hu u flo»a u wana mafhungo nga u angaredza<br />
u vhalulula – ndi maiitele a u lulamisa vhukhakhi ha luambo, kushumisele, zwiga zwa u vhala na mupeleflo<br />
zwi itaho uri zwe vha ¿wala zwi vhe khagala nahone zwo lulamaho. Maitele a u vhalulula a katela-vho na u<br />
sedzulusa uri zwe vha ¿wala zwi na ndunzhe-ndunzhe na flhumanyo naa<br />
u vhambedza – u sedzulusa uri ndi ngafhi hune zwithu zwa fana<br />
vhalambedzi – vha thusaho nga u shela mulenzhe nga masheleni, thundu kana zwi¿we zwine vha kona uri<br />
pfunzo ya vhana i bvele phan»a<br />
vhaflanganedzi vha mafhungo – vhane vha »o vhala/thetshelesa/lavhelesa zwibveledzwa<br />
vhaun»i – vhathu vha dzhiaho vhu»ifhinduleli ha mubebi kha u dzhenisa vhana tshikolo<br />
vhu»ivhi- nyengedzo ha nyambo nnzhi – u guda dzi¿we nyambo nga nflha ha luambo lwa hayani<br />
101
Dzinyambo – Tshiven»a Luambo lwa Hayani<br />
vhu»i – zwi kwamaho lunako kana u takalela lunako<br />
vhu»ivhi ha nyambo nnzhi vhu engedzwaho – musi muthu a tshi guda luambo (kana nyambo) a tshi khou engedza<br />
lwawe lwa hayani. Holu luambo a lu khou dzhia vhudzulo ha luambo lwawe lwa hayani, hone lu tou gudwa nalwo.<br />
Kha mbekanya mushumo ya pfunzo yo engedza vhugudi ha nyambo mbili; luambo lwa u thoma lu dzula lwo ralo na<br />
u tikedziwa, hone luambo lwa u guda ngalwo lu funzwa nalwo. Musi luambo lwa u funza lu tshi vho flo»ou dzhia<br />
vhuimo ha luambo lwa u thoma lwa mugudi, zwi vhidzwa u pfi thuso ya vhu»ivhi ha nyambo mbili<br />
vhufunzei – vhukoni ha u vhala na u shumisa mafhungo o ¿walaho na u ¿walwa hu tshi itelwa ndivho dzo<br />
fhambanaho. Ndi tshipiµa tsha vhukoni ha u angaredza kha u pfesesa ⁄ifhasi ⁄a iwe muøe<br />
zwi µiswaho – ndi mvelelo dza nyito<br />
zwibveledzwa zwi tshilaho – zwibveledzwa zwi ne zwa shumiswa kha ⁄ifhasi ⁄a vhukuma, sa magazini na<br />
dzigurannµa<br />
zwibveledzwa zwi tshilaho – ndi zwine zwa shumiswa kha ⁄ifhasi ⁄a vhukuma (tsumbo-athikili dza gurannµa<br />
na magazini, khungedzelo, tsumbo dza marifhi a vhukuma)<br />
zwibveledzwa – izwi zwi katela vhudavhidzani vhu ambiwaho, ho ¿waliwaho na vhu vhonalaho, zwi tshi<br />
katela luambo lwa tswayo lu pfukiselaho flhalutshedzo kha a flanganedzaho mafhungo kana muvhali<br />
zwishumiswa zwi shumisaho nµila nnzhi dza vhudavhidzani – flhanganelo ya moudu nnzhi dzine dza nga<br />
katela zwibveledzwa zwo ¿walwaho, thusedzi dza u vhona, mubvumo, vidio na zwi¿we-vho<br />
zwiko zwinzhi – ndi mimoudu minzhi i shumisanaho ine ya nga katela zwibveledzwa, zwishumiswa zwi<br />
vhonalaho, mubvumo, vidio, na zwi¿we.tshipitshi tsho lugiselwaho tshi ambaho nga zwiko tshi nga kha µi<br />
tikedziwa nga u fiekedziwa ha zwiko zwinzhi zwi ne khazwo, vidio, silaidzi, mibvumo zwa shumiswa<br />
zwiko – hu wanalaho mafhungo kana zwithu<br />
zwishumiswa zwa luambo lwa u fhuredzela – zwishumiswa(tsumbo-tshiga tsha u awela, ndovhololo,<br />
miswaswo) zwi shumiswaho nga muambi u itela u luvhelela kana uri vha flanganedzaho mafhungo vha pfesese<br />
102