Ornament z ludzkiej masy

IterB ~ JAMIN
GottfrietlB
ErnstB H
Be clt CHT
Hermann ROC
Elias ETTI
MaxHORKHEDfER I
TheodorW -ORNO
VictorKlEMPERłFR
SiegfriedKR CAUER
KarlKRAUS
Hei ichMAN
Klaus N
T omas N
JosephROTH
1edr1ch OlF
wybrał i opatrzył wstępem
Hubert Orłowski
Państwowy Instytut Wydawniczy 1987

p o t ą z a b i j a n i a, skoro tylko poczuje slę m o c n a jak o
n o r m a".
Adorno i Horkheimer wychodzą zresztą dość daleko poza ramy
analizy zracjonalizowanych korzeni antysemityzmu. Zastanawiają
się nad psychoanahtycznymi źródłami faszyzmu, podobnie _
choć mniej radykalnie i obsesyjnie - jak to czynił Wilhelm
Reich w swej pracy Psychologia tłumu w faszyzmie (1933), dotykają
- choć mniej wyraźnie a:niżeli Elias Canetti - kwestii
syndromu paranoi władzy i władcy paranoidalnego czy wreszcie
doszukują się w zachowaniach parareligijnych szeregu zachowań
spod znaku fałszywej świadomości.
Dokonałem wyboru tekstów w przeświadczeniu, iż przypominam
nieznane, czy może raczej zapomniane, fragmenty refleksji
nad faszyzmem niemieckim, rozumianym jako jedna z możliwych
postaci fałszywej świadomości. I to uznałem za wystarczającą
legitymizację zaprzątnięcia uwagi czytelnika. Prawo "spusz-czania
ludzi z Łańcucha podmiotowości" czy wymienności ofiary z mordercą
oraz szereg innych instrumentalizacji autentycznych frustracji
społecznych nie przestało bowiem obowiązywać i w naszych,
również "nierównoczesnych" czasach.
Dziękuję serdecznie tym osobom i instytucjom, którym tom
ten zawdzięcza powstanie i ukazanie się: bibliotekarzom Institut
fur Sozialforschung i Deutsche Bibliothek we Frankfurcie nad
Menem; Fundacji Humboldta, która umożliwiła mi przeprowadzenie
badań w obu instytucjach; Państwowemu Instytutowi
Wydawniczemu, którego pracownicy wzięli na swoje barki arcyniewdzięczny
trud ostatecznego opracowania tej antologii. Dodam
jeszcze, iż prace nad tym tomem prowadziłem w ramach
problemu resortowego R III/4 przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa
Wyższego.
Hubert Orłowski
Siegfried Kracauer
ORNAMENT Z LUDZKIEJ MASY
Ku różnym stronom linie życia wiodą,
Jak gór granice są i jak kierunek dróg.
To, czym jesteśmy tu, może dopełnić Bóg
Harmonią i spokojem, i wieczną nagrodą.
Friedrich Htllderlin, Linie :życia
(przekład Mieczysława Jastruna;
Poezje wyorane, Warszawa 1964)
l
Miejsce, jakie dana epoka zajmuje w procesie historycznym,
można określić znacznie trafniej na podstawie analizy jej powierzchownych,
mało znaczących zjawisk, niż w oparciu o jej
własne sądy o 'Sobie, które jako wyra:z tendencji czasu nie są
wiążącym świadectwem przy całościowym jej ujęciu. Pozwalają
one ze względu na swój nieświadomy charakter na bezpośredni
dostęp do podstawowych treści epoki. Ich poznanie łączy się
natomiast z interpretacją owych sądów. Podstawowe treści epoki
i jej nie dostrzegane odruchy objaśniają się wzajemnie.
2
W dziedzinie kułtury fizycznej, zapełniającej także łamy ilustrowanych
czasopism, dokonała się niepostrzeżenie zmiana gustów.
Zaczęło się od tillergirls. Te wytwory amerylkańskich fabry1krozrywkii
to jużnie pojedyncze dZIewczęta, lecz niepodzielne
zespo y ziewcząt, których ruchy są matematyczną demonstracją.
W tym samym czasie, gdy podczas rewii skupiają się one tworząc
figury, odbywają się na australijskiej i indyjskiej ziemi, że
nie wspomnę o Ameryce, na zawsze tym samym, wypełnionym
'szczelnrie stadionie przedstawienia o takiej samej geometrycznej
dokładności, Kronika filmowa informuje o nich najmniejszą
mieścinę, do której się jeszcze nie wdarły. Rzut oka na ekran
Poucza nas o ornarentach składających się z ciał, ciał w spo-
11

denlkach kąpielowych, dał pozbawionych płci. Wliwatujący okrzyk
tłumu, podzielonego trybunami, kwituje perfekcję tworzonych
przez nie wzorów.
Dawno już widowiska te, urządzane nie tylko przez girlsy
i bywalców stadionów, osiągnęły swój stały kształt. Zdobyły
m i ę d z y n a r o d o w e znaczenie. Zwracają się ku nim zainteresowania
estetyczne.
Nośnikiem ornam€ntu jest ludzka m a s a. Nie lud, gdyż ten
/' orząc figury nie bierze ich z powietrza;wYI1astają one zawsze
ze wspólnoty. Jakiś prąd organicznego życia przepływa od
związanych losem grup ku ich ornamentom, które, pojawiając
się niczym magiczna konieczność, tak obciążone są znaczeniami,
iż nie dają się splycić do czystej struktury linii. Natomiast ludzie
w l czeni ze wspólnoty, pojmujący samych siebie jako po:.
s21czególne oso owości o w lasneJ U'sz, zawo, 'zą w tworzeniu
riowych wzorowo eśli w ączeni by zosta i o a ,lej imprezy,
~to bez szkody dla ornamentu. Byłaby to barwna
kompozycja, nie dająca się do końca wyliczyć, gdyż jej
ostre końce jak zęby grabi zanurzałyby się w pośrednie warstwy
duszy, z których część i tak by jeszcze wystawała. Wzory
na stadionach i w kabaretach nie zdradzają tego rodzaju pochodzenia.
Są one zestawione z elementów będących tylko cegiełkami
i niczym ponadto. Przy wznoszeniu takiej budowli chodzi
tylko o wymiary 'cegiełek i ich ilość. Stosuje się do tego ludzką
masę. Ludzie są tu tylko jej członkami, elementami figury,
a nie, jak .im się zdaje, uformowanymi wewnętrznie jednostkami.
Ornament jest c e l e m s a m yrn w s o b lie. Również wcześniejszy
balet tworzył poruszające się niczym w kalejdoskopie
ornamenty. Ale utraciwszy rytualne znaczenie były one ciągle
jeszcze wyobrażeniem życia erotycznego, będącego ich źródłem
i określającego ich cechy. Masowe poruszanie się dziewcz t zawisa
natomiast próż' o s stem linii, nie w r . .
już nicze o er.ot ctne w znacza·ąc co najwyżej miejsce erotyki.
T,aikże żywe wyobrażenia gwiazdy na stadionach nie posti:(lają
znaczenia ewolucji militarnych. Regularność tych ewolucji,
jakakolwiek ona była, uważano za środek służący pew-
12
emu celowa. Z uczuć patriotycznych wywodził się marsz pa-
~adny, wzbudzający z kolei te uczucia u żołnierzy i poddanych.
[wyobrażenia gwiazdy nie mają przedstawiać niczego poza tym,
Litym są, a masa, od której się zaczynaj a, nie jest, niczym komania
wO'ska, ob eza'ow I mo alitem Nie można tych ornamentów
nawet traktować jako ozdobnego efektu dyscy:pliny
l1Jreningowej. Grupy dziewcząt trenują raczej po to, by tworzyć
niezliczoną ilość równoległych lin3Ćwiczenie najszerszych mas
lud2kich byłoby pożądane dla uzyskania wzoru o nieoczekiwanych
wymiarach. Na koniec pozostaje ornamel!t. który uzyskuj!.
zwartość dzi~ki wyzbyciu się treści przez elementy struktury.
-Masa ludzka nie myśli o ornamencie, który tworzy. JakkOIWlekXćJ
jego charakter jest li,niowy, to elementy masy, tworząc linię, nie '\/
wyciskają swego piętna na całości figury. Ornament jest podobny .zdjęciom
lotniczym miast i wsi w tym, iż ).lie wyrasta z wnętrza
rzeczywi:stości, lecz pojawia się niejako nad nią. Także aktorzy
nie ogarniają całości obrazu na scenie, choć biorą świadomie
udział w jego tworzeniu. W układach baletowych figura również
pozostaje otwarta względem tych, którzy ją tworzą. Im
bardziej staje się ona czysto linearna, tym bardziej wymyka
się świadomości jej współtwórców. Ale dlatego też nie spotyka
się z jakimś bardziej zdecydowanym osądem, Nawet nikt by jej
nie zauważył, gdyby nie tłum widzów, siedzących naprzeciw
ornamentu, którzy mają do niego stosunek estetyczny i nie reprezentują
nikogo.
Ornament oderwan
n a l n i e. S ,a

ody, musi więc rozsadzać naturalne organizmy, które są dla
niej środkiem bądź stanowią dla niej opozycję. Wspólnota lub
osobowość znilkają, gdy konieczna jest kalkulacja, Człowiek jako
część składowa masy może co najwyżej wspinać się gładko po
szczeblach taryfikatora lub obsługiwać maszyny. Indyferentny
względem różnic postaci system prowadzi sam z siebie do za-
'tarcia narodowych właściwości i produkowania mas pracowniczych,
dających się jednakowo zastosować w każdym punkcie
na kuli ziemskiej. Kapitalistyczny proces produkcji jest celem
'samym w sobie, tak jak ornament. Towary, które z siebie wyrzuca,
produkuje się właściwie nie po to, by ktoś je miał, lecz
dla zysku, który pragnie być bezgraniczny. Jego wzrost związany
jest z rozrastaniem się przedsiębiorstwa. Producent nie pracuje
dla prywatnego zysku, z którego może korzystać tylko w niewielkdm
za:kresie. Nadwyżki przekazuje się w Ameryce duchowym
skarbnicom, jak biblioteki, uniwersytety itp., gdz-ie dojrzęwają
intelektualiści, którzy przez swą późniejszą działalność spłacają
z kolei pożyczony kapitał z okładem. Producent pracuje,
'aby powiększać przedsiębiorstwo. To, że wytwarza ono dobra,
nie dzieje się dla samych tych dóbr. Jeśli wcześniej praca miała
do pewnego stopnia znaczenie dla ich wytwarzania i eksploatacji,
to teraz stały się one skutkiem ubocznym, służącym procesowi
produkcyjnemu. Czynnośai wchodzące w jego skład pozbyły się
swych substancjalnych treści. Proces produkcyjny przebiega
jawnie w ukryciu. Każdy wykonuje swój zabieg przy taśmie
produkcyjnej, swoją funkcję cząstkową, nie znając całości. Podobnie
jak w przypadku wzoru na stadionie, ponad masami stoi
organizacja, monstrualna figura, ukryta przed jej sprawcą, przed
oczami tych, którzy ją tworzą i którzy sami nie mogą jej nawet
obserwować. Została ona zaprojektowana wedle racjonalnych za-
'sad, z których system Taylora 1 wyciąga tylko ik

mu o ustanowdenie prawdy w świecie. Jej wymarzone królestwo
jest w prawdziwych b a ś n i a c h, które ni~, s~ cudownymi. his,to:
ryjkami, lecz mówią o oudownym nad~JsCl~ spI'l~wle~h:V0scl:
Jest w tym głęboki historyczny sens, iż historie tys~ąca l ]:dn~J
nocy dotarły do Francji w dobie Oświecenia, że logika myślenia
XVIII wieku uznała logikę baśni za własną. Już w początkowych
:fazach historia naga przyroda ustępuje w baśni na r~ecz
zwycięstwa prawdy. Sila natury ginie od bezsilności dobra, WIerność
tryumfuje nad sztukami magicznymi.
Proces historyczny stał się w służbie zwycięstwa prawdy p r oc
e s e m d e m i t o log i z a c j i powodującym redukcję ciągle
na nowo obsadzanych przez 'Przyrodę pozycji. Oświecenie francuskie
jest jednym wielkim przykładem waliki Rozumu z sięgającym
aż w sferę religii i polityki mitologicznym zaślepieniem.
Walka ta trwa nadal, a Rozum będzie mógł coraz głębiej przenikać
przyrodę, ogołacaną w trakcie procesu historycznego coraz
bardziej ze swych czarów.
4
E p o k a k a p i t a lii z m u jest etapem na drodze do odezarowania
przyrody. Myślenie podporządkowane dzisiejszemu systemowi
gospodarczemu umożliwiło opanowanie, i wykorzystanie
zamkniętej w sobie przyrody, jak w żadnej innej z wcześniejszych
epok. Nie jest jednak decydujące to, iż to myślenie
umożliwia eksploatację przyrody - jeśli eksploatatorami byliby
ludzie, to przyroda odniosłaby zwycięstwo nad przyrodą - lecz
to, iż czyni ono coraz bardziej niezależnym od warunków naturalnych,
stwarzając tym samym przestrzeń dla ingerencji Rozumu.
R a c j o n a l d zm o w i tego myślenia, wywodzącemu się
po części z "baśniowej" logiki, choć nie tylko jemu, zawdzięczamy
burżuazyjne rewolucje ostatnich stu pięćdziesięciu lat,
które rozprawiły się z naturalną przemocą uwikłanego w sprawy
świeckie Kościoła, monarchii i feudalizmu. Niepowstrzy
mane rozsadzanie tych i innych mitologicznych więzów jest
szczęściem Rozumu, gdyż baśń urzeczywistnia się tylko w momentach
rozpadu naturalnych jedności.
16
Jednak ratio kapitalistycznego systemu gospodarczego nie jest
ystym Rozumem, lecz rozumem mętnym. Od pewnego momen-
~ pozostawia ona prawdę, w której ma swój udział, jej własnemU
losowi. N i e u w z g l ę d n i a c z ł o w i e k a. Nie uwzględnia
go się też przy regulacji przebiegu procesu produkcyjnego
ani nie jest on fundamentem budowy organizacji gospodarczej
czy społecznej, ani też w ogóle w żadnym punkcie istota człowieka
nie jest istotą systemu. Nie chodzi w nim bowiem o to,
by kapitalistyczny sposób myślenia kultywował człowieka jako
historycznie dojrzały twór, pozostawiał go nietkniętym jako osoboWOŚĆ,zaspokajał
ustanowione przez jego naturę ambicje. Przedstawiciele
takiego ujęcia zarzucają kapitalizmowi, iż jego racjonalizm
zadaje człowiekowi gwałt, i marzą o ponownym nastaniu
wspólnoty, która by lepiej niż społeczeństwo kapitalistyczne
chroniła to, co rzekomo ludzkie. Abstrahując od opóźniającego
działania takich anachronicznych tworów: nie docierają oni do
sedna ułomności kapitalizmu, który nie racjonalizuje za dużo,
lecz z a ID a ł o. Wprowadzony przezeń sposób myślenia przeciwstawia
się doskonaleniu ku Rozumowi, przemawiającemu z istoty
człowieka.
Cechą etapu, na którym znajduje się kapitalistyczny sposób
myślenia, jest a b s t I' a k c y j n ość tego myślenia. Jej dorninacja
tworzy dziś duchową przestrzeń obejmującą wszelkie wypowiedzi.
Skierowany przeciw abstrakcyjnemu myśleniu zarzut,
że nie jest ono w stanie uchwycić właściwych treści życia i dlatego
cofa się przed konkretną obserwacją zjawisk, wskazuje niewątpliwie
na granice abstrakcji, podnoszony jednak bywa przedwcześnie,
gdy służy owej fałszywej, mitologicznej konkretności,
doszukującej się w organizmie i postaci jakiegoś końca. Powrót
do niej byłby poświęceniem zdobytej już raz zdolności do abstrahowania,
nie oznaczałby jednak przezwyciężenia abstrakcji.
Jest ona wyrazem racjonalizmu, który sam się zablokował. Podjęte
w abstrakcyjnej ogólności ustalenia zawartości treściowych,
np. w dziedzinie gospodarczej, socjalnej, politycznej, moralnej,
nie dają Rozumowi tego, co mu należne. Empiela pozostaje prze-
Zeń nie dostrzeżona. Z jałowych treściowo abstrakcji można wyprOwadzić
każde praktyczne zastosowanie. Dopiero za odgra-
2 - WObec faszyzmu
17

dzającą linią abstrakcji leży poznanie rozumowe, o~po~iadają~1
5
specyfice danej każdorazowo sytuacji. Mimo zawierania P:Z~i
nią treści, czego należy
nym pochodnym sensie
od niej wymagać, jest
konkretna, w każdym
ona. tyl~o w JeQ,
razre me ~ zna,.
o r n a m e n t z l u d z k i e j
. k abstrakcja. Jego racjonalizm
m a s y jest
jest z jednej
dwuznaczny, tak
strony redukcją
czetsiu wulgarnym, gdy wyrazem "konkoretny" ilu~tru,j:
gubione w naturalnym życiu poglądy. Abstrakcyjność
SI~ .2q. !:go, co naturalne, nie pozwalającą człowiekowi marnie zginąć,
~ZISle!. lecz z drugiej, gdyby ją przeprowadzić całkowdcie, obnażyłby
szego myślenia jest zatem d w u z n a c z n a. Z pu~ktu. widzenj 'ego istotę. Właśnie dlatego, że nosiciel ornamentu nie figuruje
doktryn mitologicznych, w których przyroda okresla SIę ~ spo- ~a:ko osobowość zbiorowa, jako połączenie przyrody i "ducha",
sób naiwny, proces abstrahowania jest, jak to się praktykuje np ~dzie ta pierwsza otrzymuje za mało, drugi zaś za dużo, staje
w naukach przyrodniczych, korzyścią racjonalizmu, przynosząc się on względem człowieka, którego określa Rozum, transpa-
uszczerbek blaskowi rzeczy naturalnych. Ten sam proces abstra rentny. Zastosowana w ornamencie masowym fdgura ludzka roz-
howanda jawi 'się z perspektywy Rozumu jako uwarunkowan,
poczęŁa wyprawę o~ nabrzmiałeg~ orga~kzneg? .przepyc~u ~ i~-
naturalnie. Gubi się w czczym formalizmie, pod którego osłon, dywidualnej postaci w stronę tej anommOWOSCI,ku której SIę
zapewnia swobodę czynnikom przyrody, gdyż nie dopuszcza po wy;alienowała, podczas gdy otacza ją rzeczywistość, a promie-
znania rozumowego, które mogłoby dotrzeć do tego, co natura niujące z istoty człowieka doświadczenia rozmywają kontury
ne. Panująca abstrakcja pokazuje, iż proces demitologizacji ni, widocznej, naturalnej postaci. To, iż w ornamencie masowym
jest doprowadzony do końca. Współczesna .~y,śl stoi przed py
taniem, czy powinna nadal zamkndęta pędzić wbrew Rozumowi
pozbawia się przyrodę
stan rzeczy, w którym
substancji, wskazuje wyraźnie
mogą osiągnąć afirmację tylko
na taki
elementy
czy też się 'Wobec niego 'otworzyć. Nie może. ona. przekro czyi
ustanowionych przez siebie granic bez istotnej zmiany .systerm
przyrody nie opierające się objaśnieniu
tuszowano jeszcze na starych chińskich
przez Rozum. Tak
krajobrazach, i tak
np.
już
gospodarczego, będącego jej podbudową, a którego dalsze i~,~nie przedstawione jako skromne, ornamentalne znaki, drzewa, stawy,
nie pociąga za sobą dalsze jej trwanie. Nieprzerwany rozwój sy- góry. Wyjęty organiczny środek i luźną resztę komponuje się
stemu kapitalistycznego warunkuje zatem nieprzerwany wzros według praw danych przez - jak zawsze, uwarunkowaną przez
abstrakcyjnego myślenia lub zmusza je do pogrążania się w faj. czas - wiedzę o prawdzie, a nie według praw przyrody. W skład
szywej konkretności. Im bardziej jednak umacnia się abstrakcja ornamentu masowego także wchodzą tylko resztki ludzkiego
tym trudniej' człowiek poddaj e się Rozumowi. Ulega on pono,,:' kompleksu, Ich dobór i zestawienie w estetycznym medium prze-
nie przemocy sil przyrody, podczas gdy jego sposób myślenr biega według reguły wyraźniej reprezentującej rozsadzający for-
opiera się naporowi prawdziwych treści poznania, zbaczając ni mę Rozum niż inne zasady, zachowujące człowieka jako orga-
poły w sferę abstrakcji. Zamiast zdławić ową przemoc, wypro niczną jedność.
wadzona w pole myśl wywołuje bunt przeciw samej sobie, po Jeśli widzieć masowy ornament z perspektywy Rozumu, to
nad Rozumem, który jako jedyny mógłby się z tą przemo~
rozprawić i ją poskromie. To, iż mroczna przyroda ciągle butnil
podnosi głowę, utrudniając nadejście człowieka ukształtowanef
przez Rozum, jest wyłącznie wynikiem rozpanoszenia się kap t
jawi się on jako m i t o log i c z n y k u l t, skrywający się pod
powłoką abstrakcji. Zgodność ornamentu z Rozumem jest więc
Pozorem, zauważalnym pmy porównaniu go z fizycznymi wyobrażeniami
odznaczającymi się konkretną bezpośredniością. W rzetalistycznego
systemu gospodarczego.
CZyWistości jest ona jaskrawą manifestacją przyrody niższego
'rzędu . .Jest ona tym swobodniejsza, im bardziej zdecydowanie
kapitalistyczna ratio odcina się od Rozumu i, pomijając człowie-
18
19

ka, przechodzi w pustkę abstrakcyjn~ści.. Nie bacząc. na racjo~
nalność masowego wzoru, uzewnętrznia SIę wraz z mm w swej
nieprzeniknioności to, co naturalne. Oczywiście człowiek ja~o
twór organiczny zniknął z ornamentu, ale z tego powodu me
uwydatniła się jego istota. Pozostający element masy zamyka
się względem niej niczym jakieś formalne pojęcie ogólne. Oczywiście
nogi tillergirls kołyszą się równolegle, nie jako naturalna
część ciała, i oczywistym jest, że tysiące na staddonach są jedną
wielką gwiazdą, gwiazda ta jednak nie świeci, a nogi tille1'girls
są abstrakcyjnym oznaczeniem ciała. Tam gdzie Rozum powoduje
rozpad organicznego kontekstu li zrywa kultywowaną zwykle
naturalną powlokę, tam przemawia on, tam rozkłada tylko ludzką
postać, aby niezafałszowana prawda mogla sama z siebie modelować
człowieka na nowo. Rozum nie przedarł się przez ornament,
którego wzory są n i e me. Ratio, która ornament wydala,
jest dostatecznie wielka, by zwołać masy i usunąć z figur
życie. Jest jednak zbyt mała, by odnaleźć ludzi w masie i uczynić
figury przejrzystymi dla doświadczeń. Ponieważ ucieka ona
przed Rozumem w sferę abstrakcji, niekontrolowana przyroda
rośnie gwałtownie w silę pod płaszczykiem racjonalnego sposobu
wyrazu, wykorzystując abstrakcyjne znaki do zaoferowania
samej siebie. Nie może już, jak u ludów prymitywnych lub
w czasach religi!jnych kultów, przetransponować się w twory
potężne jalko symbole. Takla sila języka znaków ustąpiła z ornamentu
pod wpływem tego samego racjonalizmu, który nie pozwala
na przełamanie jego milczenia. Tak więc udaje on samą
.przyrodę sprzeciwiającą się wyartykułowaniu i ujęciu jej własnego
znaczenia. W ornamencie masowym objawia się wyzbyta
wszelkiego dosłownego sensu r a c j o fi a 1n ac z c z a f o r m a.
Tym samym ukazuje się on jako tak znaczny nawrót do mitologii,
że większego nie sposób sobie wyobrazić, nawrót zdradzający ze
swej strony izolację kapitalistycznej ratio ,od Rozumu.
Rola, jaką ornament odgrywa w życiu sp o l e c z n y m, potwierdza
fakt, iż jest on wytworem pierwiastka czysto przyrodniczego.
Ludzie dobrze sytuowani duchowo, którzy nie chcą przyjąć
do wiadomośoi, iż są popleczniJkami panującego systemu gospodarczego,
nie dostrzegli masowego ornamentu nawet jako
20
oznaki tego systemu. Zaprzeczają zjawisku, by dalej podbudo-
Wywać się imprezami artystycznymi, które pozostają nie tknięte
rzeczywistością wzorów na stadionach. Masa, u której ornament
zdobył sobie uznanie, ma na tyle przewagę nad tymi spośród
wyksz'tałconych, którzy ndm gardzą, iż uznaje bez osłony surowe
fakty. Z tym samym racjonalizmem, z jakim doskonali się twórców
wzorów w rzeczywistym życiu, pogrążają się oni w sferze cielesnej,
uwieczniając w ten sposób teraźniejszą rzeczywistość.
peany na cześć kultury fizycznej wygłasza dziś nie tylko taki
Walter Stolzing. Jako ideologie łatwo je przejrzeć, choć bądź
co bądź termin "kultura fizyczna" łączy dwa pojęcia, tworzące
zgodnie z ich sensem całość, całkiem poprawnie. Nieograniczonego
znaczenia, przypisywanego sferze fizycznej, nie da się wyprowadzić
z ograniczonej wartości, jaka jej przysługuje. Znaczenie
to tłumaczy się wyłącznie istnieniem związku, który szkolenie
fizyczne podsuwa swoim czołowym działaczom - po części
nieświadomym tego - wraz z zaistniałym stanem rzeczy. Ćwiczenia
fizyczne zabierają siły, produkcja i bezmyślna konsumpcja
ornamentalnych figur odwracają uwagę od zmiany istniejącego
porządku. Rozumowi utrudnia się dostęp do mas, do których powinien
dotrzeć, a które oddają się sensacjom dostarczanym im
przez bezbożny, mitologiczny kult. Jego znaczenie społeczne jest
co najmniej równe znaczeniu rzymskich igrzysk fundowanych
przez władców.
6
Liczne są próby, by ze względu na pozyskanie wyższych
sfer zrezygnować z osiągniętego już przez masowy ornament
racjonalizmu i stopnia rzeczywistości. Fizyczno-kulturalne wysiłki
r y t m i c z n e j g i m n a s t y k i stawiają sobie za cel,
poza higieną osobistą, wyrażanie szykownych treści duchowych,
do których fizyczno-kulturalni docenci dołączają jeszcze światopogląd.
Imprezy te, których estetyczna okropność niechaj zostanie
pominięta, zmierzają dokładnie do tego, co ornament masowy
szczęśliwie ma już za sobą: do organicznego połączenia
21

przyrody z czymś, co zbyt sk'ramne natury uważają za duszę
bądź ducha, tzn. dowartościowania sfery oielesnej znaczeniami,
które się z niej wywodzą i są może wprawdzie duchowej natury,
ale nie noszą w sobie śladów Rozumu, Masowy ornament przedstawia
niemą przyrodę bez żadnej nadbudowy. Rytmiczna' gimnastyka
zagarnia także, w swoim własnym mniemaniu, mitologiczną
otoczkę, umacniając w ten sposób jeszcze bardziej przyrodę
w jej panowaniu. Jest to przykładem wielu innych, tak samo
beznadziejnych wysiłków mających .na celu przejście od masowości
do bardziej podniosłych form życia. Do nich to w ich
mnogości odnosi się, iż koncentrują się w iście romantyczny sposób
na formach i treściach, które już dawno padły pod naporem
usprawiedliwionej po części krytyki kapitalistycznej ratio.
Wysiłki te zmierzają do ponownego przykucia człowieka do
przyrody w stopniu silniejszym, niż on dziś do niej należy. Znajdują
związek ze sferą wyższą nie poprzez nie urzeczywistniony
jeszcze w świecie Rozum, lecz przez powrót do treści mitologicznych.
Ich przeznaczeniem jest i r r e a l i z m, gdyż jeśli w jakimś
punkoie świata "prześwituje" Rozum, to i najbardziej wyniosła
postać, która tłumi jego światło, musi zginąć. Przedsięwzięcia,
nie uwzględniające naszego historycznego miejsca, zarazem
dążące do rekonstrukcji formy państwowości, wspólnoty,
artystycznego sposobu tworzenia, których nosicielem jest dotknięty
współczesną mentalnością człowiek, człowiek, którego prawnie
już nie ma - takie przedsięwzięcia nie oprą się ornamentowi
wraz z jego pośledniością, a zwrot Iku nim nie oznacza wzniesienia
się ponad jego pustkę i powierzchowną płytkość, lecz
ucieczkę przed jego realnością. Droga przezwyciężania prowadzi
przez ornament z ludzkiej masy, a nie od niego wstecz. Proces
ten może tylko postępować naprzód, gdy myśl ograniczy przyrodę
i stworzy iczłowieka takim, jakim jest "z Rozumu". Wtedy
zmieni się społeczeństwo. Wtedy zniknie także ornament z ludzkiej
masy, a życie samo przybierze cechy owego ornamentu, w
jaki wykształca się - w obliczu prawdy - w baśniach.
1927
22
Przełożył Cezary Jenne
stem Taylora - opracowana przez amerykańskiego
1 Sy ...
lt Winslowa Taylora (1856-1915) metoda orgamzacn
inżyniera Frede-
.
pracy zmierza-
~iCaa do maksymalnego wykorzystania ludzkiej energii w procesie pro-
JąCltcjl oraz do maksymalnej racjonalizacji samego procesu, lecz nie
~~Zględnlająca predyspozycji psychicznych robotndków I warunków ich
pracY,
© suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1963