kATAR-KSIAZKA-POLSKI.. - Ambasada Państwa Kataru

2009 

Paostwo Katar 

Gospodarka – polityka – kultura 

Katarzyna Górak-Sosnowska, Robert Czulda (red.) 

Ibidem, Łódź 2009 

projekt książki 

2009-08-03

SPIS TREŚCI 

Wstęp 4 

GOSPODARKA 

Katarzyna Górak-Sonowska, Ku dywersyfikacji: polityka gospodarcza Kataru 7 

Blanka Łęgowska, Nowoczesne technologie przyszłości w górnictwie gazowym Kataru 17 

Magda Hussain-Pamuła, Prywatyzacja w Katarze 25 

POLITYKA 

John E. Peterson, Katar i świat. Budowanie marki mikropaostwa 37 

Steven Wright, Polityka zagraniczna Kataru: geopolityka i strategiczne filary 54 

David B. Roberts, Katar – w poszukiwaniu bezpieczeostwa 71 

Robert Czulda, Polityka wojskowa Kataru 84 

Steven Ekovich, Stosunki Kataru ze Stanami Zjednoczonymi 95 

SPOŁECZEOSTWO 

Katarzyna Górak-Sosnowska, Kobiety w sferze publicznej: edukacja, gospodarka i polityka 105 

Katarzyna Brataniec, W stronę nowoczesności – problemy edukacji w Katarze 114 

Magdalena Rostron, Qatar Foundation: działalnośd i modele edukacji 123 

Leo Lefebure, Stosunki międzyreligijne w Katarze 132 

Marcin Grodzki, Chrześcijanie w Katarze 140 

KULTURA 

Katarzyna Pachniak, Symbol Kataru – poeta i orator Katari Ibn al-Fudża’a 146 

Barbara Michalak-Pikulska, Współczesna literatura w Katarze 158 

Ewa Machut-Mendecka, Złota kula spadająca do błękitnych wód (mitologia Al-Dżaziry) 168 

Marcin Styszyoski, Siła perswazji w audycjach stacji Al-Dżazira 183 

Noty o autorach 193 

Katar: informacja o paostwie 196 

Strona 2 z 201

Szanowni Paostwo, 

Z nieukrywaną przyjemnością chciałbym Paostwa zachęcid do lektury pierwszej 

książki w języku polskim poświęconej Paostwu Katar. 

W 2006 r. miałem zaszczyt otworzyd nową Ambasadę Rzeczypospolitej Polskiej 

w Doha, którą kieruję do dnia dzisiejszego. Warto odnotowad, że stosunki polityczne 

pomiędzy obu paostwami rozwijają się niezwykle szybko. 

W 2009 r. obchodzimy 20. rocznicę nawiązania stosunków dyplomatycznych. Katar z 

dnia na dzieo staje się jednym z istotnych arabskich partnerów Polski. Nabiera to 

szczególnego znaczenia, zwłaszcza po podpisaniu długotrwałego kontraktu na dostawy 

katarskiego skroplonego gazu LNG do terminalu w Świnoujściu. Trwa wymiana wizyt na 

wysokim i najwyższym szczeblu. W 2002 r. Warszawę odwiedził Emir Kataru, szajch Hamad 

Ibn Chalifa Al Sani. Dwa lata później w Doha przebywał polski prezydent. W ostatnim czasie 

w Katarze m.in. gościli: Premier Donald Tusk; Marszałek Senatu RP, Bogdan Borusewicz wraz 

z delegacją biznesu; Minister Skarbu Paostwa, Aleksander Grad; Minister Sportu i Turystyki, 

Mirosław Drzewiecki; Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Jacek Jezierski oraz Małżonka 

Prezydenta RP, Maria Kaczyoska. W Polsce z kolei oczekiwana jest rewizyta katarskiego 

władcy. 

Kontakty polityczne przyniosły zdecydowane ożywienie stosunków gospodarczych, 

których poziom odnotował spektakularny wzrost w 2008 r. o tysiąc procent. W tym samym 

czasie wyraźnie wzrosła liczba Polaków podejmujących pracę w Katarze, co świadczy o stale 

rosnącym zainteresowaniu tym krajem, dotychczas znanym jedynie z działalności największej 

arabskiej stacji telewizyjnej Al-Dżazira. 

Mam nadzieję, że niniejsza publikacja pozwoli przybliżyd Paostwu niezmiernie 

ciekawe i szybko rozwijające się Paostwo Kataru. 

Strona 3 z 201 

Ambasador RP 

Robert Rostek

Wstęp 

Katar zwykło się postrzegad przez pryzmat jego zasobów surowców energetycznych – 

podobnie jak i inne paostwa arabskie leżące nad Zatoką Perską (Arabską) – Arabię Saudyjską, 

Bahrajn, Kuwejt, Oman i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Na ich bogactwo (trzy z nich znajdują 

się w pierwszej dwudziestce paostw o najwyższym PKB per capita) przełożyły się regionalnie 

największe na świecie zasoby ropy naftowej, odkrywane począwszy od lat 30. Umożliwiły 

one zarazem dynamiczny rozwój gospodarczy i społeczny. Paostwa Zatoki traktowane są przy 

tym jak monolit – wszystkie posiadają duże zasoby naturalne, sporą nadwyżkę finansową, 

którą coraz częściej inwestują na Zachodzie, słyną z wyrafinowanych inwestycji krajowych, a 

ponadto cechują się dużym społecznym konserwatyzmem. Co więcej, wydaje się, że 

posiadane zasoby są zarówno warunkiem koniecznym, jak i wystarczającym ich dobrobytu. 

To znaczy, paostwa te bogacą się same z siebie, nie podejmując w tym kierunku żadnych 

starao, działao i nie patrząc w przyszłośd – jak gdyby ropa i gaz miały zawsze znajdowad się 

pod ich powierzchnią. 

Katar wyróżnia się na tle pozostałych paostw Zatoki Perskiej (Arabskiej) z kilku 

powodów. Po pierwsze, stawia na rozwój gazownictwa, które uznane jest za przyszłośd rynku 

energetycznego. Celem strategicznym Kataru jest uzyskanie pozycji dominującego 

eksportera tego surowca na świecie. Drugim powodem jest sfera polityki. Pomimo 

niewielkiego rozmiaru, Katar wypracował sobie pozycję mediatora w sporach 

bliskowschodnich, a dzięki umiejętnemu lawirowaniu między głównymi siłami w regionie – 

Arabią Saudyjską, Iranem i Stanami Zjednoczonymi, osiągnął bezpieczną pozycję na arenie 

regionalnej i globalnej. Kolejnym wyróżnikiem Kataru jest stacja telewizyjna Al-Dżazira, która 

urosła do światowej marki medium – najbardziej rozpoznawalnego wśród niezachodnich 

stacji telewizyjnych. Wreszcie, warto wskazad na osobę emira Kataru – Szajcha Hamada Ibn 

Chalifę Al Saniego – który należy do najmłodszych, a zarazem najbardziej postępowych 

władców w regionie. Jego małżonka Szajcha Muza bint al-Misnad porównywana jest dzięki 

swojej działalności do jordaoskiej królowej Rani. To przede wszystkim im Katar zawdzięcza 

dalekowzroczną politykę, która nastawiona jest na stopniowe przekształcenie go w 

nowoczesne paostwo. 

Publikacja przedstawia różne oblicza Kataru – obok najbardziej znanego, 

gospodarczego, także polityczne i społeczno-kulturowe. Dzięki temu możliwe będzie 

całościowe nakreślenie zmian, które zachodzą w tym paostwie. Autorzy artykułów pochodzą 

z polskich, jak i zagranicznych ośrodków badawczych i reprezentują różne dyscypliny 

naukowe. Częśd gospodarcza omawia politykę dywersyfikacji Kataru (Katarzyna Górak- 

Sosnowska), a następnie bardziej szczegółowo jej dwa elementy – zastosowanie 

nowoczesnych technologii w górnictwie gazowym (Blanka Łęgowska) oraz proces 

prywatyzacji (Magda Hussain-Pamuła). W części politycznej autorzy ukazują działania Kataru 

na rzecz wyrobienia sobie marki na świecie (John E. Peterson), przedstawiają także meandry i 

wymiary katarskiej polityki zagranicznej (Steven Wright), w tym polityki bezpieczeostwa 

(David B. Roberts) i wojskowej (Robert Czulda), oraz relacje Kataru ze Stanami 

Strona 4 z 201

Zjednoczonymi (Steven Ekovich). Trzeci blok dotyczy społeczeostwa – problematyki 

funkcjonowania kobiet w sferze publicznej (Katarzyna Górak-Sosnowska), ze względu na 

nacisk położony na rozwój kapitału ludzkiego; dwa kolejne teksty dotyczą problemów 

edukacji (Katarzyna Brataniec) oraz działalności Qatar Foundation (Magdalena Rostron). Dwa 

ostatnie w tej części teksty dotyczą spraw religijnych – stosunków międzyreligijnych (Leo 

Lefebure) oraz katarskich chrześcijan (Marcin Grodzki). Publikację dopełnia częśd poświęcona 

kulturze Kataru. Rozpoczynają ją dwa teksty ilustrujące historię i teraźniejszośd katarskiej 

literatury – życie VII-wiecznego poety i oratora Katariego Ibn al-Fudża’a (Katarzyna Pachniak) 

oraz współczesną literaturę w Katarze (Barbara Michalak-Pikulska). Częśd kulturową 

zamykają dwa teksty na temat najbardziej znanej arabskiej stacji telewizyjnej – o mitologii 

Al-Dżaziry (Ewa Machut-Mendecka) oraz sile jej medialnego przekazu (Marcin Styszyoski). 

Paostwo Katar: gospodarka – polityka – kultura to pierwsza w języku polskim, a 

zarazem jedna z nielicznych, prac zbiorowych poświęcona Paostwu Katar. Na polskim rynku 

wydawniczym pojawiały się dotąd wyłącznie publikacje na temat regionu Zatoki oraz 

wybranych jej paostw (Arabia Saudyjska, Kuwejt). Wydanie publikacji o Katarze możliwe było 

w dużej mierze dzięki wsparciu Ambasady Paostwa Katar w RP, za które redaktorzy niniejszej 

publikacji serdecznie dziękują. Mamy nadzieję, że niniejsza książka przyczyni się do lepszego 

poznania tego niewielkiego, ale bardzo ciekawego paostwa. 

* * * 

W pracy zastosowano uproszczoną transkrypcję nazw i terminów arabskich opartą na 

zasadach polskiej ortografii, zgodną z zasadami przyjętymi w encyklopediach PWN oraz w 

Nazewnictwie geograficznym świata. Nazwy własne utrwalone w języku polskim, bądź 

oficjalnie przyjęte, pozostały bez zmian (np. Doha a nie ad-Dauha, Saud a nie Su’ud). Od 

rzeczownika islam przyjmuje się za Słownikiem języka polskiego, formę przymiotnikową 

muzułmanoski, a nie islamski. Rada Współpracy Panstw Zatoki określana będzie jako GCC 

(Gulf Cooperation Council), a sama Zatoka jako Perska (a nie Arabska). 

Strona 5 z 201

GOSPODARKA 

Strona 6 z 201

Katarzyna Górak-Sosnowska 

Ku dywersyfikacji: polityka gospodarcza Kataru 

Katar należy do najzamożniejszych krajów świata z PKB per capita wysokości 63 tys. 

USD (2006) 1 . Od kilku lat paostwo to cechuje się wysokim wzrostem gospodarczym, który w 

2006 r. osiągnął 8,8% 2 . Wraz z Arabią Saudyjską, Bahrajnem, Kuwejtem, Omanem i 

Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi należy do Rady Współpracy Paostw Zatoki (GCC – Gulf 

Cooperation Council). Wyróżniają się one trzema cechami: należą do najbardziej zamożnych 

paostw świata; swoje bogactwo zawdzięczają surowcom naturalnym (ropa naftowa i gaz 

ziemny); a przy tym są uważane za najbardziej konserwatywne w całym świecie islamu. 

Jednocześnie paostwa Zatoki (a zwłaszcza emirat Dubaju) zwracają na siebie uwagę 

wyrafinowanymi inwestycjami i bogactwem. Uważa się jednak, że nie próbują one 

przeprowadzid skutecznej dywersyfikacji gospodarczej; na tyle skutecznej, aby pozwoliła na 

uniezależnienie się tych paostw od surowców energetycznych, które, co prawda, w dalekiej 

przyszłości, ale zostaną wyczerpane. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie prób 

dywersyfikacji gospodarki Kataru, emiratu relatywnie mniej znanego, który dąży do pozycji 

lidera w regionie. 

Podobnie – jak w przypadku innych paostw Zatoki – gospodarkę Kataru kształtuje 

kilka czynników, które przedstawia Elias Baroudi 3 : duża zależnośd od eksportu paliw; 

stosunkowo niewielki sektor prywatny przy silnej dominacji sektora publicznego jako 

głównej siły napędowej gospodarki krajowej; ograniczone występowanie surowców innych 

niż węglowodory i praktyczny brak możliwości rozwijania rolnictwa; bardzo niski poziom 

samowystarczalności (za wyjątkiem źródeł energii); ograniczona podaż rodzimej siły 

roboczej, jej niski poziom edukacji i zaangażowanie w gospodarkę oraz początkowy brak 

tradycji przedsiębiorczości i silnej etyki pracy w społecznościach beduioskich. 

Z drugiej strony można wskazad na uwarunkowania gospodarcze i społecznopolityczne 

właściwe tylko dla Kataru, w istotny sposób wpływające na jego pozycję w 

regionie oraz możliwości dywersyfikacji gospodarki: 

gospodarka Kataru opiera się przede wszystkim na gazie ziemnym, który jest 

głównym surowcem eksportowym, a nie na ropie naftowej. Tymczasem 

zainteresowanie gazem ziemnym na świecie zdecydowanie rośnie, ponieważ w 

porównaniu z paliwami, w mniejszym stopniu obciąża on środowisko naturalne. 

1 Qatar Review 2007, Country Watch 2007, s. 59. 

2 Qatar Economic Report, Bank Audi LLC, lipiec 2007, s. 1. 

3 E. Baroudi, Economic diversification in the oil-producing countries: the case of the Gulf Cooperation Council 

economies, [w:] Economic Diversification in the Arab World, Proceedings of the Expert Group Meeting on 

Economic Diversification in the Arab World, Bejrut, 25-27.09.2001, ONZ 2002, s. 12. 

Strona 7 z 201

Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej (IEA) popyt na gaz, w latach 2000- 

2005 4 zwiększył się o 30%. 

władca emiratu, szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani (wraz z żoną) jest uważany za 

jednego z bardziej postępowych w regionie i od czasu objęcia władzy w 1995 r. stara 

się, aby Katar było liderem rozwoju społecznego i gospodarczego wśród paostw 

Zatoki. Należy jednak pamiętad, że Katar jest zarazem jednym z bardziej 

konserwatywnych paostw w regionie, a to z powodu dominującej w nim doktryny 

wahhabizmu. 

Różnice pomiędzy poszczególnymi krajami Zatoki sprawiają, że przykładu Kataru nie można 

traktowad jako wzorca. Tym niemniej ilustruje on kierunek strategii przyjętej przez paostwa 

regionu, a zarazem związane z tym wyzwania stojące zarówno przed władcami jak i 

obywatelami. Artykuł omawia rozwój innych niż energetyka gałęzi gospodarki w Katarze, w 

tym udział inwestorów zagranicznych. Aby jednak przedstawiony obraz był pełniejszy 

niezbędnym wydaje się chociaż krótkie zarysowanie sektora paliw i jego dominującego 

znaczenia w gospodarce narodowej Kataru. 

Sektor paliw 

W latach 70. czyli w początkach paostwowości Kataru, gospodarka tego paostwa była 

niemalże wyłącznie oparta na surowcach energetycznych, które stanowiły 95% przychodów z 

eksportu. Jeszcze w latach 80. przychody z wydobycia ropy naftowej stanowiły 94% 

wypływów budżetowych 5 . Obecnie stanowią ponad 55% PKB, a zarazem około 85% 

wpływów z eksportu i 70% dochodów paostwa. Dane liczbowe wskazują na nieznaczne 

zmniejszenie się roli surowców energetycznych w gospodarce paostwa, jednak należy 

pamiętad o bardzo wysokich dochodach, jakie generują. Aby efekt dywersyfikacji był 

widoczny, inne sektory gospodarki muszą nie tylko rozwinąd się, ale generowad również 

znaczące dochody. 

Zasoby ropy naftowej Kataru wynoszą ponad 15 mld baryłek, co powinno zapewnid 

mu możliwości eksportu na porównywalnym poziomie przez najbliższe kilkadziesiąt lat. Są to 

zarazem najniższe zasoby wśród paostw OPEC. Katar posiada trzecie, największe na świecie 

(po Rosji i Iranie) zasoby gazu ziemnego, które szacowane są na ponad 20 bln m 36 i powinny 

wystarczyd na najbliższe 200 lat. Produkcja dzienna ropy naftowej kształtuje się na poziomie 

1,1 mln baryłek. Zdecydowana większośd wydobytej ropy naftowej jest eksportowana (960 

tys. baryłek dziennie w 2005 r., w kraju zużywano 95 tys. baryłek dziennie) 7 . Do niedawna 

paostwo było czołowym eksporterem LNG (Liquified Natural Gas – gaz w formie ciekłej) w 

regionie, jednak od dwóch lat zajmuje również pierwsze miejsce na świecie. Katar planuje do 

2012 r. eksportowad gaz do wszystkich ważniejszych odbiorców w Ameryce Północnej, 

4 

J. Nash, Qatar at top of the LNG table, Arabianbusines.com, 26.06.2007. 

5 

E. Baroudi, op. cit., s. 1. 

6 

Qatar Review…., s. 83. 

7 

CIA – The World Factbook – Qatar, http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook. 

Strona 8 z 201

Europie i Azji 8 . Aby utrzymad pozycję lidera paostwo planuje trzykrotnie zwiększyd eksport 

gazu 9 . Według szacunków CIA eksport gazu ziemnego wyniósł w 2005 r. 26 mld m 3 , niewiele 

więcej niż zużycie w kraju (18 mld m 3 ) 10 . Wydobycie, przetwórstwo i eksport ropy naftowej 

kontroluje spółka paostwowa Qatar Petroleum (QP). W przypadku gazu ziemnego są to dwie 

spółki: Qatar LNG Company (Qatargas) oraz Ras Laffan LNG Company (Rasgas), w których 

większośd udziałów ma QP 11 . 

Dominacja sektora paliw w gospodarce Kataru jest naturalną konsekwencją 

posiadanych zasobów naturalnych. Jednocześnie hamuje ona rozwój innych gałęzi 

gospodarki. Surowce energetyczne przynoszą bardzo duże zyski, zwłaszcza w związku ze 

wzrostem ich ceny na światowym rynku. Inwestowanie w inne gałęzie przemysłu wydaje się 

zatem mniej opłacalne. Dodatkowym utrudnieniem jest dosyd słaba baza dla rozwoju innych 

gałęzi gospodarki – brak innych surowców, niesprzyjające warunki dla rolnictwa 12 , niski 

poziom rodzimego kapitału ludzkiego i małe terytorium kraju. Niewielkie możliwości rozwoju 

w zakresie handlu towarami odzwierciedlają dane UNCTAD. W 2002 r. Katar eksportował 

zaledwie 117 różnych produktów – ponad dwukrotnie mniej niż średnia liczba produktów dla 

paostw rozwijających się, a wskaźnik dywersyfikacji eksportu wynosił 0,85 13 . 

Wskazane ograniczenia zdają się przekreślad możliwości rozwoju w Katarze innych 

gałęzi gospodarki, jednak paostwo to posiada jeden zasadniczy atut – znaczne wpływy 

budżetowe związane ze wzrostem nie tylko wydobycia, ale przede wszystkim cen surowców 

energetycznych 14 . W 2004 r. nadwyżka budżetowa Kataru wyniosła 7,5 mld USD 15 , a w 2007 

r. szacunkowe dane CIA mówią o ponad 4 mld USD różnicy między przychodami i wydatkami 

budżetowymi 16 . Środki te Katar przeznacza w dużej mierze na rozwój infrastruktury i 

strategię dywersyfikacji gospodarczej, która w najbardziej optymalny sposób pozwoliłaby na 

mniejszą zależnośd od surowców. 

Ku dywersyfikacji? 

Począwszy od lat 70., w krajach Zatoki rozpoczęto zmiany mające na celu mniejsze 

uzależnienie od wpływów z wydobycia surowców energetycznych. Program reform dotyczył 

przede wszystkim rozwoju infrastruktury fizycznej i społecznej, niezbędnej do powstania 

konkurencyjnych gałęzi gospodarki. Szczególną uwagę zwrócono na kapitałochłonne gałęzie 

gospodarki, po to aby w najlepszy sposób wykorzystad nadwyżki budżetowe. Podjęto także 

8 

J. Nash, Qatar at top of the LNG table, Arabianbusines.com, 26.06.2007. 

9 

Qatar Economic Report, Bank Audi LLC, lipiec 2007, s. 2. 

10 

CIA… 

11 

Qatar Economic Report, op. cit., s. 2. 

12 

Katar zaspokajał w 1997 r. 70% swojego zapotrzebowania na warzywa latem, 40% zimą oraz częśd 

zapotrzebowania na jajka, zboża i drób – por. National Resource Aspects of Sustainable Development in Qatar, 

UN Department of Economic and Social Affairs, czerwiec 1997. 

13 

UNCTAD Handbook of Statistics, TD/STAT.29, Geneva 2004, s. 427-429. 

14 

Cena baryłki ropy naftowej wzrosła z około 25 USD w 2003 r. nawet do 100 USD w styczniu 2008 r. – por. 

Single trader behind oil record, BBC News, 3.01.2008. 

15 

K. Hanware, Oil, Gas Exports Set to Boost Qatar’s Trade Surplus, “Arab News”, 10.01.2006. 

16 CIA… 

Strona 9 z 201

działania zmierzające do ograniczenia roli sektora publicznego w gospodarce 17 . Na początku 

lat 90. Katar podjął dalsze działania, które zakładały m.in. utworzenie stref wolnego handlu 

oraz rozwój innych gałęzi gospodarki, pośrednio lub w ogóle nie są opartych na surowcach 

energetycznych. W porównaniu do sektora energetycznego 18 , rozwój sektorów 

pozapaliwowych jest znacznie skromniejszy, aczkolwiek w roku 2006 r. wzrost wyniósł 5% 19 . 

W przemyśle przetwórczym największe znaczenie ma petrochemia, co wydaje się 

konsekwencją posiadanych zasobów surowców naturalnych. Katar już w latach 70. 

zapoczątkował rozwój tych gałęzi przemysłu w paostwach Zatoki, wprowadzając do spółek 

zagranicznych partnerów, którzy z jednej strony stanowili zaplecze know-how, z drugiej – 

partycypowali w kosztach 20 . W paostwie funkcjonuje obecnie kilka firm petrochemicznych – 

QAFCO (nawozy sztuczne, karbamid i amoniak), QAPCO (etylen), QPPC (plastik), QAFAC 

(MTBE 21 ), QVC (winyl, PVC) i QChem (MDPE, HDPE 22 ). Partnerami zagranicznymi paostwa 

katarskiego w sektorze petrochemicznym są koncerny amerykaoskie: Chevron Phillips i 

ExxonMobil, a także firmy chioskie, norweskie, francuskie i włoskie 23 . Nowym projektem 

Kataru i firmy południowokoreaoskiej jest Katarski Kompleks Petrochemiczny (QPCC), który 

będzie przerabiał surowce z rafinerii w Measaieed Industrial City (Musajid) i Ras Laffan. 

Kompleks ma byd gotowy do 2011 r 24 . W Musajid znajduje się także huta stali należąca do 

Qatar Steel 25 , fabryka cementu Qatar National Cement, budowana jest także fabryka 

aluminium. W 2006 r. roczna produkcja stali była ponad 10-krotnie mniejsza niż w Polsce, za 

to cementu tylko dwukrotnie. Związane jest to z bardzo dynamicznym rozwojem 

budownictwa. 

Rozwój budownictwa wywołany jest trwającym obecnie boomem gospodarczym. W 

Katarze powstają zarówno obiekty użyteczności publicznej (m.in. przygotowane na 

Azjatyckie Igrzyska Olimpijskie Nowe Międzynarodowe Lotnisko Doha, Muzeum Sztuki 

Muzułmaoskiej oraz Katarska Biblioteka Narodowa, a także most łączący Katar z 

Bahrajnem 26 ), jak i obiekty komercyjno-rezydencjalne (np. 168-metrowe dwie wieże Lagoon 

Plaza, 445-metrowa Dubai Tower, kompleks Al-Wab City, które pomieści 10 tys. 

mieszkaoców oraz Lusail przy Energy City dla 200 tys. mieszkaoców) 27 . Jedną z najbardziej 

znanych inwestycji jest Perła – projekt wart 2,5 mld USD, luksusowa sztuczna wyspa, na 

17 E. Baroudi, op. cit., s. 21. 

18 Udział wpływów z LNG w PKB w 2002 r. wynosił 57%, a w 2004 r. wzrósł do 62%, a więc wzrost był 

zdecydowanie większy. Wynika to jednak przede wszystkim ze wzrostu cen i produkcji tego surowca – por. 

About Qatar, Qatar Petroleum, http://www.qp.com.qa/mic/web.nsf/web/mic_aboutq. 

19 Qatar Economic…., s. 1. 

20 


21 

Eter metylo-tert-butylowy, stosowany jako dodatek do benzyn. 

22 

Odpowiednio: polietylen o średniej gęstości oraz polietylen niskociśnieniowy o dużej gęstości; stosowane do 

wyrobu folii, pojemników, nart i żagli. 

23 

Petrochemicals Industry, Eligo Recruitment, http://www.eligorecruit.com. 

24 

Qatar Holding Petrochemical Complex, Mesaieed Industrial City, Qatar, http://www.chemicals- 

technology.com. 

25 Qatar Steel, http://www.qatarstreel.com. 

26 Warto dodad, że słaby rozwój infrastruktury jest jednym z powodów relatywnie niższej konkurencyjności 

Kataru – por. Arab World Competitiveness Report 2007, World Economic Forum, s. 188. 

27 A. Dawson, Qatar construction, ArabianBusiness.com, 5.06.2007. 

Strona 10 z 201

której zamieszka 40 tys. osób. Obiekty rezydencjalne przeznaczone są nie tylko dla 

rodowitych mieszkaoców Kataru, ale także dla obcokrajowców, którzy do niedawna nie 

mogli byd właścicielami nieruchomości w Katarze. Od 2006 r. obcokrajowcom wolno zakupid 

nieruchomośd w trzech wskazanych rejonach paostwa lub wydzierżawid ją na 99 lat w 18 

rejonach kraju 28 . 

Wiele z tych inwestycji związanych jest z rozwojem innej branży – turystyki, albowiem 

Katar postanowił zostad światowym centrum turystyki luksusowej. Qatar Tourism 

Masterplan – czyli narodową strategię rozwoju w tym zakresie – ogłosiły wspólnie Qatar 

Tourism Authority i Qatar Airways w 2004 r. Budżet wynosił 15 mld USD, a miał on 

przyciągnąd do Kataru do 2010 r. ponad milion turystów. Projekt przewiduje m.in. 

wybudowanie dodatkowych 2550 pokoi w hotelach cztero- i pięciogwiazdkowych (m.in. 

Mariott, Hilton, Four Seasons, Shangri-la), utworzenie kurortu North Beach Development 

(hotele, wille, pola golfowe, centrum handlowe), a także plażę w As-Suma’isma, oraz 

budowę wspomnianych obiektów użyteczności publicznej, w tym obiektów sportowych 29 . 

Już w 2006 r. do Kataru przyjechało 900 tys. turystów (czyli więcej niż wynosi liczba 

mieszkaoców tego kraju), a plany na 2010 r. zakładają 1,5 mln przyjezdnych. Obecnie połowa 

z nich to mieszkaocy innych paostw Zatoki, a zdecydowana większośd przyjeżdża do Kataru w 

celach służbowych. Projekt emiratu zakłada zmianę tych proporcji – tj. większe 

ukierunkowanie na turystykę wypoczynkową oraz na kraje nie-arabskie 30 . Zwiększająca się 

liczba osób i inwestycji przekłada się także na rozwój destylacji wody, która jeszcze przed 

obecnym boomem inwestycyjnym pokrywała 95% krajowego zapotrzebowania 31 . 

Katar rozwija także sektor finansowy. W kraju działa 15 banków, z których ponad 

połowa to filie banków zagranicznych (Arab Bank Limited, Saderat Iran Bank, HSBC Bank 

Middle East, Mashreq Bank PSC, PNB Paribas, Standard Charteted Bank i United Bank 

Limited) 32 . Ponadto zarejestrowanych jest 19 firm zajmujących się wymianą walut, jedna 

spółka zajmująca się sprzedażą ratalną oraz trzy firmy inwestycyjne. Wszystkie podlegają 

Centralnemu Bankowi Kataru 33 . Podążając śladami Bahrajnu, Katar wprowadził także 

bankowośd offshore, dotyczącą podmiotów nie prowadzących działalności w kraju, w którym 

mają siedzibę, lecz zagranicą. Usługi offshore oferuje m.in. HSBC oraz Barclays. 

Duże znaczenie mają inwestycje w rozwój innowacyjności, nowych technologii oraz 

kapitału ludzkiego. W marcu 2006 r. rozpoczęto realizację Energy City, które ma byd 

pierwszym bliskowschodnim kompleksowym centrum zajmującym się przemysłem 

naftowym i gazownictwem. Energy City będzie stanowid centrum biznesowe i 

28 

New real estate law for GCC citizens and foreigners, IFP Qatar Ltd., 2.10.2006, http://www/ifpqatar.com. 

29 

Qatar Unveils new tourism masterplan, World Trabel & Tourism Council, 1.05.2004. 

30 

J. Nash, Qatar touting its tourism, ArabianBusiness.com, 15.05.2007. 

31 

The Role of Desalinated Water in Augmentation of the Water Supply in Selected ESCWA Member Countries, 

ESCWA UN, 28.12.2001, s. 42. 

32 

Ponadto w Qatar Financial Centre filię ma: Carclays Bank PLC, National Bank of Dubai PJSC, Bank Audi LLC, 

Alpen Investment Bank, Deutsche Bank AG Doha (QFC) Branch, ICICI Bank Limited, Citibank N.A., The Royal 

Bank of Scotland, TAIB Bank Qatar LLC, Bank Muscat International BSC, Kaupthing Bank hf, ABN AMRO Bank NV 

oraz Industrial Commercial Bank of China – por. Qatar Financial Centre, http://www.qfc.com.qa. 

33 

Na podstawie: Qatar Central Bank, http://www.qcb.gov.qa. 

Strona 11 z 201

technologiczne, a także skupiad czołowe korporacje międzynarodowe z sektora paliw. 

Działające w ramach Energy City Centrum Doskonałości zawiera IMEX (International 

Mercantile Exchange) – największą giełdę energetyczną oraz Światowe Centrum 

Zaopatrzenia Przemysłu Energetycznego, będące platformą handlową dla firm z sektora 

naftowego i gazowego. Poparcie dla projektu wyraziły m.in. Schlumberger Limited, Chevron 

Corporation, Microsoft i Cisco 34 . 

Inną katarską inwestycją jest Education City – centrum doskonałości w regionie, w 

którym mieszczą się filie pięciu amerykaoskich uniwersytetów. W Education City znajdują się 

ponadto jednostki badawcze, w tym RAND-Qatar Policy Institute, Qatar Science & 

Technology Park oraz Qatar National Research Fund 35 . Education City zostało założone przez 

Fundację Katarską (QF) podobnie jak Qatar Science and Technology Park, który powstał jako 

przyczynek do katarskiej gospodarki opartej na wiedzy. Park oferuje dostęp do laboratoriów 

oraz kompleksowe usługi dla biznesu, w tym usługi marketingowe, księgowe i prawne. Mają 

w nim swoje biura m.in. EADS, ExxonMobile, Microsoft, GE, Shell oraz Total 36 . 

Pomimo znaczących nadwyżek budżetowych, Katar nie byłby w stanie przeprowadzid 

tak kompleksowego programu dywersyfikacji gospodarczej we własnym zakresie. Istotnym 

jego elementem są inwestycje zagraniczne, na które paostwo stopniowo zaczęło się 

otwierad. 

Inwestycje zagraniczne 

Katar należy do paostw, które przyciągają zagraniczny kapitał pomimo dosyd dużych 

restrykcji dla zagranicznych inwestorów. Prowadzenie działalności gospodarczej w Katarze 

dla zagranicznego podmiotu prawnego związane było z wieloma wymogami – m.in. 

koniecznością posiadania lokalnego agenta oraz partnera w projekcie, polityką kataryzacji 

siły roboczej, która nakładała na firmę obowiązek zatrudnienia odpowiedniej liczby 

Katarczyków, a także koniecznością płacenia podatków (w przeciwieostwie do lokalnych firm 

katarskich) 37 . 

Niesprzyjające inwestycjom zagranicznym przepisy wynikają z jednej strony z obaw 

rządu, iż firmy katarskie nie sprostają konkurencji z zagranicy 38 , z drugiej zaś – z 

uwarunkowao gospodarczych i politycznych właściwych dla krajów Zatoki Perskiej. Paostwa 

te nie wykorzystują bowiem w pełni swojego potencjału w zakresie handlu 

międzynarodowego. Posiadanie strategicznych dla świata surowców naturalnych nie sprzyja 

liberalizacji polityki handlowej – paostwa gdyż nie widzą takiej potrzeby 39 . Popyt na surowce 

34 Na podstawie: Energy City Qatar Lusail, http://www.energycity.com. 

35 Na podstawie: Education City, http://www.qf.edu.qa. 

36 Na podstawie: Qatar Science & Technology Park, http://www.qstp.org.qa. 

37 Podatki płacą w Katarze tylko firmy zagraniczne (35%), a całkowity przychód z tego tytułu wyniósł w 2007 r. 

4,6% w PKB – por. Index of Economic Freedom, Heritage Foundation & Wall Street Journal 2008, s. 333. 

38 Ibidem, s. 333. 

39 Porównując stopieo liberalizacji gospodarczej Kataru i innych krajów Zatoki Perskiej według rankingu Index of 

Economic Freedom z 2008 r. można powiedzied, że znajduje się on wśród bardziej zamkniętych gospodarek 

regionu (pamiętając o tym, że kraje Zatoki Perskiej zdecydowanie górują nad innymi paostwami arabskimi jeżeli 

Strona 12 z 201

energetyczne jest wystarczający, a znaczące dochody nie stymulują rządów do podjęcia 

starao mających na celu pozyskanie dodatkowych źródeł dochodu. Stan ten autorzy raportu 

Banku Światowego Trade, Investment and Development określają jako „przekleostwo 

surowców” (resource curse) 40 . Kolejnym czynnikiem ograniczającym liberalizację 

gospodarczą i dopływ zagranicznego kapitału jest struktura władzy. Paostwa Zatoki mają 

tradycje kupieckie – stąd funkcjonuje tam klasa kapitalistycznych przedsiębiorców – jednak 

ulega ona wpływom elit rządzących, które często równolegle zajmują się działalnością 

gospodarczą i również w ten sposób kontrolują przepływy kapitału 41 . 

Pomimo tego, według UNCTAD, Katar przyciąga więcej zagranicznych inwestycji 

bezpośrednich (ZIB), aniżeli wynikałoby to z wielkości jego gospodarki 42 . W 2006 r. zajął on 

szóste miejsce pod względem napływu i wypływu ZIB relatywnie do wielkości swojej 

gospodarki oraz istniejącej infrastruktury (Inward/Outward FDI Performance Index). Od 2003 

do 2005 r. w Katarze zrealizowano 73 projekty z udziałem inwestorów zagranicznych na 

łączną kwotę 34 mld USD, a w 2006 r. – 36 projekty na kwotę 282 mld USD. Od 2002 r. 

podstawowym źródłem zagranicznego kapitału są Stany Zjednoczone (23 projekty), a kolejno 

Wielka Brytania, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Indie i Holandia 43 . Należy podkreślid, że już 

latach 70. Katar jako pionier w regionie dopuszczał tworzenie spółek, w której partner 

zagraniczny miał udział mniejszościowy. Dotyczyło to przede wszystkim dużych projektów 

przemysłowych 44 . 

Wysoką pozycję Kataru w rankingu paostw przyciągających zagraniczny kapitał 

potwierdzają międzynarodowe rankingi konkurencyjności – w Arab World Competitiveness 

Report z 2005 r. Katar zajął pierwsze miejsce wśród paostw arabskich, a w Global 

Competitiveness Report 2005-06 był czwarty (i czterdziesty na świecie) 45 . W Arab World 

Competitiveness Report z 2007 r., który uwzględnia rozwój innowacyjności gospodarek 

światowych, Katar – w kategorii paostw najwyżej rozwiniętych – zajął 32. miejsce na świecie i 

drugie wśród krajów arabskich. Największymi barierami dla zagranicznych inwestorów 

okazały się: niewystarczająca infrastruktura, utrudniony dostęp do źródeł finansowania, 

nieodpowiednio wykwalifikowana siła robocza, restrykcyjne regulacje dotyczące 

zatrudnienia oraz biurokracja. Swoją konkurencyjnośd Katar opiera na wysokiej wydajności 

administracji publicznej, stabilności politycznej i elastyczności rynku pracy 46 . 

chodzi o liberalizację gospodarczą). Katar znajduje się na 66. pozycji w rankingu światowym jako ostatnie 

paostwo Zatoki Perskiej. Porównywalne wyniki uzyskała Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie – por. 

Ibidem, s. 80. 

40 

Trade, Investment and Development in the Middle East and North Africa, World Bank 2003, s. 67. 

41 

P. Pawelka, Entwicklung und Globalisierung im Vorderen Orient. Der Imperialismus des 21. Jahrhunderts, [w:] 

Religion, Kultur und Politik im Vorderen Orient, P. Pawelka, L. Richter-Bernburg (red.), VS Verlag, Wiesbaden 

2004, s. 30-34. 

42 

Matrix of Inward FDI Performance and Potential 1998–1990 i 2001–2003, UNCTAD 2005. 

43 

Qatar: 2007 Investment Climate Statement, US Department of State. 

44 


45 

Więcej na ten temat por. K. Górak-Sosnowska, Świat arabski wobec globalizacji, Difin, Warszawa 2007, s. 

210. 

46 

Arab World Competitiveness Report 2007, World Economic Forum, s. 187. 

Strona 13 z 201

Firmy zagraniczne mogą wejśd na rynek katarski na kilka sposobów. Jeżeli firma jest 

dostawcą usług publicznych, a zatem wchodzi w relacje z rządem, może otworzyd swoją filię 

w Katarze i prowadzid działalnośd na czas trwania kontraktu. Innym rozwiązaniem jest spółka 

joint-venture z partnerem katarskim 47 . Inwestycje z udziałem kapitału zagranicznego możliwe 

są – na mocy rozporządzenia z 2000 r. – w przypadku kilku branży: rolnictwa, przemysłu, 

zdrowia, edukacji oraz turystyki, o ile uzyska się zgodę rządu 48 . Maksymalny wkład 

zagranicznego partnera wynosi 49% i musi byd poprzedzony odpowiednią zgodą. W 

bankowośd i ubezpieczeniach można w Katarze inwestowad bez ograniczeo, o ile uzyska się 

zgodę rządu 49 . Działalnośd mogą także prowadzid firmy prawnicze. Pierwszeostwo mają 

projekty, które zakładają korzystanie z krajowych materiałów, przyczyniają się do rozwoju 

technologicznego Kataru i angażują lokalne zasoby siły roboczej 50 . Kilka sektorów gospodarki 

pozostaje poza zasięgiem zagranicznych inwestorów. Są to: transport publiczny oraz 

dystrybucja stali, cementu i paliw, które całkowicie kontrolują quasi publiczne spółki 51 . 

Zmiana zaszła natomiast w sektorze telekomunikacji, bowiem monopol paostwowej spółki 

QTel został w 2006 r. uchylony – w związku z czym firma stara się obecnie ukierunkowad 

swoją działalnośd na inne kraje arabskie 52 . 

W 2000 r. Katar otworzył się na zagraniczne inwestycje upraszczając procedury 

zakładania firmy dla podmiotów zagranicznych. Aby przyciągnąd zagranicznych inwestorów 

paostwo planuje zmniejszenie podatku dochodowego od osób prawnych do 12% 53 . Katar 

zachęca zagranicznych inwestorów oferując m.in. konkurencyjne ceny energii elektrycznej, 

zwolnienia z cła, zwolnienia z podatku od osób prawnych, a w przypadku pracujących 

obcokrajowców – zwolnienie od opodatkowania ich pensji 54 . Ponadto inwestorzy zagraniczni 

mogą wykupid do 25% udziałów spółek notowanych na giełdzie w Doha 55 . Wsparcia 

merytorycznego zagranicznym podmiotom udziela Departament Promocji Inwestycji, 

oferując wskazówki co do sposobu założenia firmy w Katarze, a także dostęp do 

odpowiednich regulacji prawnych 56 . 

W Katarze istnieją dwie strefy wolnego handlu. Jedna mieści się w Qatar Science and 

Technology Park, a druga w Qatar Financial Centre. Firmy działające w QFC są zwolnione od 

podatku przez trzy lata 57 . QS&TP oferuje możliwośd założenia firmy wyłącznie z kapitałem 

zagranicznym, transakcje handlowe bez lokalnych pośredników, zwolnienie z podatków, 

47 

S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment destination, 

http://www.menabusinessguide.com/04_mena/091_094.html. 

48 

Qatar: 2007 Investment… 

49 

S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment destination, op. cit. 

50 


51 

Index of Economic…., s. 333. 

52 

O. Galal, Qtel joins sharks circling Lebanese telcos, ArabiaBusiness.com, 27.12.2007. 

53 

The Gulf: Qatar, “Middle East Monitor”, sierpieo 2007, s. 8. 

54 

S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment destination, op. cit. 

55 


56 

Por. Qatar Investment Department, http://www.investinqatar.com.qa. 

57 

Qatar Financial Centre, http://www.qfc.com.qa. 

Strona 14 z 201

zwolnienie z ceł importowych na towary i usługi, możliwośd zatrudniania obcokrajowców 

oraz repatriację dochodu niepoddaną żadnym ograniczeniom 58 . 

Od 1996 r. Katar jest członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO). Ponadto 

paostwo to podpisało w 2003 r. umowę ramową ze Stanami Zjednoczonymi o handlu i 

inwestycjach, która rok później zapoczątkowała negocjacje w sprawie wolnego handlu 

między tymi paostwami. To właśnie w ramach współpracy ze Stanami Zjednoczonymi w 

Education City filie założyły prestiżowe amerykaoskie uniwersytety 59 . Ponadto, w ramach tej 

współpracy w Katarze, podobnie jak w kilku innych krajach Zatoki, utrzymywane są 

symbolicznie oddziały amerykaoskie 60 . W 2005 r. Katar podpisał umowę o wolnym handlu z 

Singapurem (QSFTA), a od kooca lat 90. umowy bilateralne z kilkoma innymi paostwami 61 . 

* * * 

Katar ma olbrzymie środki finansowe pochodzące z wydobycia gazu i ropy naftowej, 

jednak podjął równie olbrzymie wyzwanie – przekształcenia się w nowoczesne paostwo. 

Wymaga to nie tylko sprawnych i przemyślanych inwestycji, które będą przynosiły w 

przyszłości dochody – gdy surowce energetyczne zostaną wyczerpane (albo w perspektywie 

krótszej: w przypadku kolejnego kryzysu naftowego, chod ze względu na zasoby gazu 

ziemnego, dotyczy on Kataru w niewielkim stopniu) – ale także utworzenia odpowiedniej 

bazy infrastrukturalnej i instytucjonalnej. Dlatego wysoko należy oceniad podjęte przez 

emirat działania, które mają na celu zwiększenie innowacyjności, a zarazem dywersyfikację 

gospodarczą. 

Rozwój kraju ma także efekty uboczne. Rosnące koszty budowy i niesprzyjające 

warunki na rynku kredytów negatywnie wpływają na rozwój sektora petrochemicznego 62 . 

Liczne kapitałochłonne inwestycje budowlane pochłaniają nie tylko środki finansowe, ale 

także materiały zużywane do ich budowli, które w większości trzeba importowad. To 

znacznie podnosi koszty budowy i dodatkowo wzmaga inflację, która w 2006 r. przekroczyła 

10% (chociaż ogólnie system finansowy jest stabilny) 63 . W perspektywie długookresowej 

Katar stanie przed znanym dylematem – co wybrad: wzrost gospodarczy czy inflację 64 ? 

Dodatkowym problemem są rosnące koszty utrzymania, a zwłaszcza wynajmu lokali, 

napędzane przez rosnącą liczbę imigrantów i niewystarczającą, pomimo inwestycji, bazę 

mieszkaniowo-hotelową. 

Zasadniczym wyzwaniem, przed jakim stoi Katar jest jednak rozwój rodzimego 

kapitału ludzkiego. Gospodarka paostwa opiera się bowiem niemalże całkowicie na 

imigrantach – mimo podejmowanych starao mających na celu nacjonalizację siły roboczej. 

58 

QS&TP: What we offer, http://www.qstp.org.qa/output/page559.asp#3. 

59 

S. Bastress, op. cit. 

60 

Active Duty Military Personnel Strengths by Regional Area and by Country (309A), Washington Headquarters 

Services, Directorate for Information Operations and Reports, 31.03.2004, s. 2-3. 

61 

Są to: Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Chiny, Chorwacja, Kuba, Finlandia, Francja, Niemcy, Indie, Iran, Korea 

Południowa, Maroko, Pakistan, Rumunia, Senegal, Sudan, Szwajcaria I Turcja - por Qatar: 2007 Investment… 

62 

P. Williams, Qatar petrochemicals: a shock to the system, Middle East Business Intelligence, 26.11.2007. 

63 

Qatar Economic….,s. 3. 

64 

Więcej na ten temat por. np. Między wzrostem a inflacją, Bankier.pl, 23.01.2008. 

Strona 15 z 201

Sukces Kataru budowany jest za katarskie pieniądze, ale nie katarskimi rękami. Zważywszy na 

niewielką liczbę mieszkaoców i specyficzną kulturę pracy nie powinno to zaskakiwad i nie 

znaczy, że obróci się na niekorzyśd kraju. Jednak warunkiem koniecznym jest wykształcenie 

odpowiedniej kadry wysokiego szczebla, która nie tylko będzie w stanie zaplanowad 

kompleksowy program rozwoju kraju i skutecznie go realizowad, ale również wykaże 

umiejętności szybkiego i skutecznego reagowania na pojawiające się trudności i zagrożenia 

dla stabilności gospodarczej kraju. 

Strona 16 z 201

Blanka Łęgowska 

Nowoczesne technologie przyszłości w górnictwie gazowym 

Kataru 

Od 1949 r., kiedy odkryto pierwsze zasoby ropy na polu Duchan, produkcja 

węglowodorów osiągnęła więcej niż trzy czwarte dochodów paostwa i więcej niż 40% 

eksportu. Mimo że Katar nie jest w czołówce paostw - eksporterów ropy naftowej, cały czas 

stanowi ona podstawę budżetu kraju. Pod koniec lat 80. znane i udokumentowane zasoby 

szacowano na 4 mld baryłek, co starczyłoby na ok. 40 lat wydobycia 65 . Od tego czasu 

wielkośd znanych rezerw ropy znacznie wzrosła, osiągając w 2006 r. poziom 26,3 mld 

baryłek. Przy dziennej średniej produkcji 740 tys. baryłek, potwierdzone rezerwy wystarczą 

na 97 lat 66 . 

Gaz ziemny jest drugim – po ropie – źródłem dochodów paostwa, jednakże wartośd 

inwestycji w kraju i rozwój technologiczny górnictwa gazowego stawia Katar w czołówce 

paostw świata. Na popularnośd gazu ziemnego wpływają nie tylko rosnące ceny ropy i 

widmo wyczerpywania się rezerw tego surowca, ale fakt, iż gaz określany jest mianem 

„czystej energii”. Przy obecnym zainteresowaniu, jakie opinia światowa poświeca ekologii, 

Katar jest zdecydowanie pionierem produkcji energii i paliw płynnych z zachowaniem 

podstawowych zasad ochrony środowiska. Gaz skroplony to strategiczne, czyste źródło 

energii, które podczas wykorzystania emituje znacznie mniej niebezpiecznych gazów 

cieplarnianych niż spalanie węgla lub ropy. Szacuje się, iż światowe zużycie gazu jako energii 

wzrośnie do 2020 r. z obecnych 23% do 29% 67 . Katar ma ambicje stad się światową stolicą 

przemysłu gazowego, oraz dostawcą gazu skroplonego LNG, gazu ziemnego 

transportowanego rurociągami oraz producentem paliw syntetycznych GTL. 

Do niedawna na Bliskim Wschodzie gaz ziemny traktowany był jako uboczny składnik 

zalegającej pod ziemią ropy i dla celów bezpieczeostwa spalany w procesie jej wydobycia. 

Nie było konieczności wykorzystywania technologii niezbędnej do odzyskiwania gazu, gdyż 

dochody z produkcji i sprzedaży ropy naftowej kształtowały się na poziomie w pełni 

zadowalającym potrzeby arabskich potentatów. Pierwsza zmiana w mentalności nastąpiła po 

agresji Iraku na Kuwejt w latach 1990-1991. Zaczęto wtedy prace nad tworzeniem 

alternatywnych źródeł dochodów paostw, w tym budowę infrastruktury okołonaftowej 68 . 

Katar również wpisał się ze swoimi inwestycjami gazowymi w ten czas. Jeszcze pod koniec lat 

65 The Cambridge Encyclopeadia of the Middle East and North Africa, Cambridge 1988. 

66 Qatar Economic Review 2007, Qatar National Bank, str. 14. 

67 Przemówienie J.E. Abd Allaha Ibn Hamad al-Attija, wicepremiera Kataru i ministra Energii i Przemysłu, 5th 

Doha Conference on Natural Gas, 28.02.2005, http://www.qp.com.qa. 

68 Przemówienie J.E. Hamada Ibn Chalifa Al Sani, Emira Kataru, 6 th Doha Conference on Natural Gas, 

29.10.2007. 

Strona 17 z 201

80. szacowane zasoby gazu z pola North Field wynosiły 150 mld stóp sześciennych 69 . 

Ówcześnie przeznaczany on był jedynie do użytku przemysłowego, głównie do zasilania 

elektrowni i lokalnego przemysłu. Dopiero w latach 90 rozpoczęto budowę instalacji do 

produkcji i eksportu gazu skroplonego LNG, w tym budowę miasta przemysłowego i portu 

gazowego Ras Laffan. Pierwszymi i największymi jak do tej pory odbiorcami katarskiego gazu 

są kraje azjatyckie, w których technologia LNG znana jest już od lat 70. Jednakże rozwój 

przemysłu samochodowego i lotniczego sprawia, iż najnowsze instalacje budowane są z 

przeznaczeniem na rynki Europy i Stanów Zjednoczonych. 

Sektor gazu skroplonego w Europie przeżywa obecnie intensywny rozwój. W 2002 r. 

łączny eksport do Europy stanowił 27% światowego handlu LNG, a największym eksporterem 

była Algieria. Na drugim miejscu uplasowała się Nigeria, a grupa paostw z obszaru Zatoki 

Perskiej (w tym Katar) zajmuje dopiero trzecie miejsce. Największymi importerami w Europie 

są Francja, Hiszpania, Włochy oraz Turcja, a gaz katarski przeznaczony jest obecnie jedynie 

na rynki Hiszpanii i Belgii 70 . 

Produkcja gazu i główne kierunki eksportu 

Pole gazowe North Field zostało odkryte w 1971 r., lecz w owym czasie nie zdawano 

sobie sprawy ze znaczenia tego odkrycia. Dopiero po 14 latach odwiertów uświadomiono 

sobie, iż jest to obecnie największe na świecie pole gazu występującego samodzielnie (bez 

obecności ropy). Rezerwy udokumentowane i potwierdzone określa się na 910 trilionów stóp 

sześciennych, (27 trilionów metrów sześciennych), co stanowi 20% światowych zasobów 71 . 

Po Iranie, Katar posiada drugie największe zasoby gazu w rejonie Bliskiego Wschodu. North 

Field rozciąga się na obszarze 6 tys. km 2 w północno-wchodniej części Kataru, w ramach jego 

wód terytorialnych. Gaz wydobywany jest spod dna morskiego. 

Całościowa kontrola i koordynacja sektoru petrochemicznego odbywa się poprzez 

działania paostwowej korporacji Qatar Petroleum (QP), która zarządza katarskim 

przemysłem naftowym, gazowym, produkcją nawozów sztucznych, petrochemikaliów i 

rafineriami w kraju i zagranicą. Do produkcji i eksportu gazu skroplonego LNG powołano do 

życia dwie spółki – Qatargas oraz Rasgas. Obie firmy są spółkami joint-venture z udziałem 

zagranicznego kapitału. Qatargas (Qatar Liquefied Natural Gas Company) powstała w 1984 r. 

jako spółka większościowa QP (65%), z udziałem TotalFinalElf (20%), ExxonMobil (10%), oraz 

japooskich Mitsui (2,5%) i Marubei (2,5%) w celu poszukiwania, wydobywania i producji gazu 

(upstream), oraz z udziałem tych samych spółek, lecz w innym składzie procentowym w celu 

rafinacji, sprzedaży i dystrybucji (downstream) 72 . 

Pierwsza dostawa kondensatów i skroplonego gazu do zakładów produkcyjnych i 

elektrowni Chubu w Japonii miała miejsce w 1996 r. Początkowo trzy istniejące instalacje 

69 

The Cambridge Encyclopeadia of the Middle East and North Africa, Cambridge 1988. 1000 stóp sześciennych 

= 28,3 metry sześcienne. 

70 

P. Sekielski, Europejski Rynek LNG. Departament Integracji Europejskiej i Studiów Porównawczych URE, s. 1-2. 

71 Qatar...,s. 18. 

72 Ibidem, s. 19. 

Strona 18 z 201

gazowe (gas train) Qatargas zdolne były do przerobu 6,6 mln t gazu rocznie, z czego 6,3 mln t 

przeznaczone było na rynek japooski. W 2001 r. zwiększono możliwości produkcyjne do 

ponad 10 mln t. Japonia nadal pozostaje głównym odbiorcą skroplonego gazu, w 2006 r. 

wartośd eksportu wyniosła 6,4 mln t. Na drugim miejscu znajduje sie Hiszpania (2,6 mln t), a 

na trzecim Stany Zjednoczone (0,4 mln t). 

Ze względu na dynamicznie rozwijający się rynek gazu skroplonego, w 2002 r. 

powstała kolejna spółka joint-venture QP (70%) oraz ExxonMobil (30%), nazywana obecnie 

Qatargas II. Głównym rynkiem docelowym stała się Wielka Brytania, a szacowana produkcja 

wynosi 14 mln t. W ramach rozbudowy instalacji, do istniejących trzech dodano dwie nowe 

(train 4, train 5). Pierwsza z nich, o mocy przerobowej 7,5 mln t 73 została oddana do użytku 

w 2008 r, a druga – w 2009 r. Do celów sprzedaży i dystybucji powołano w 2005 r. holding, w 

którego skład wszedł QP (65%), francuski Total (16,7%) oraz ExxonMobil (18,3%). W 2003 r. 

zatwierdzono projekt budowy nowej instalacji (train 6) z przeznaczeniem na rynek 

amerykaoski. Pierwsza dostawa ma się odbyd w 2010 r., a udziałowcami Qatargas III są QP 

(70%) oraz ConocoPhillips (30%). Podobnie jak w przypadku instalacji 4, moc przerobowa 

wyniesie 7,5 mln t. Notę intencyjną w sprawie budowy Qatargas IV Qatar Petroleum 

podpisało w 2005 r. z firmą Shell. Rynkiem przeznaczenia instalacji o mocy 7,5 mln t ma byd 

Europa i Ameryka Północna. Zakooczenie inwestycji planowane jest na 2011 r. , a udział firm 

rozkłada się w stosunku 70% dla QP oraz 30% dla Shell 74 . 

Ras Laffan Liquefied Natutal Gas Company (RasGas) została utworzona jako 

siostrzana spółka Qatargas w 1993 r. Udziałowcami joint-venture zostały: QP (63%), 

ExxonMobil (25%), Koras (5%), Itochu Corporation (4%) oraz LNG Japan Corporation (3%). W 

jej ramach zbudowano dwie instalacje gazu skroplonego (train 1, train 2) w 1999 i 2000 r., z 

mocą produkcyjną każdej z nich ponad 3,3 mln t. Od początku istnienia, produkcja 

kondensatów wzrosła prawie trzykrotnie, z 15 tys. baryłek dziennie w 1999 r., do 44 tys. b/d 

w 2006 r. Rasgas jest również w stanie wyprodukowad ok. 300 ton siarki dziennie 75 . 

Produkcja gazu skroplonego w RasGas rośnie w zawrotnym tempie 20-30% rocznie. 

W 2001 r. osiągnęła wartośd 5,3 mln t, natomiast w 2007 r. – 19,4 mln t 76 . Jest to wynikiem 

rozbudowy dwóch początkowych instalacji o kolejne: train 3, 4 i 5, każda o mocy 

produkcyjnej 4,7 mln t, odpowiednio w 2004 r., 2005 r. oraz 2006 r. Do realizacji tych 

instalacji powołano spółkę RasGas II, z udziałem QP (70%) oraz ExxonMobil (30%). W chwili 

obecnej są to największe na świecie i najbardziej zaawansowane pod względem 

technologicznym instalacje gazu skroplonego na świecie. 

Pierwszym i największym jak do tej pory odbiorcą produkcji Rasgas I jest Korea 

Południowa, (6,7 mln t). Drugim znaczącym kontrahentem są Indie, obecnie importujące gaz 

w wysokości 5 mln t, z planami zwiększenia importu do 7,5 mln t, przede wszystkim z 

instalacji RasGas II. Udział paostw europejskich (głównie Hiszpanii) oraz Stanów 

Zjednoczonych stanowi łącznie mniej niż 2 mln t. Dalszy wzrost produkcji i eksportu 

73 Według danych Qatargas, moc produkcyjna train 5 i train 6 wynosi 7,8 mln t. 

74 Qatar..., s. 20. 

75 Ibidem, s. 20. 

76 Ibidem, s. 22. 

Strona 19 z 201

przewidywany jest na lata 2008-2009, wraz z oddaniem do użytku dwóch następnych 

instalacji (train 6, train 7), każda o mocy 7,5 mln t. RasGas III – podobnie jak jego poprzednicy 

– to holding QP oraz ExxonMobil. Rynkami zbytu dla tych instalacji mają byd kraje azjatyckie 

oraz Stany Zjednoczone 77 . 

W 2006 r. Katar wyeksportował gaz skroplony w wysokości 25 mln t 78 . Od 1997 r. 

łączna produkcja eksportowa wyniosła 130 mln t. W chwili obecnej Katar ustanowił swoją 

pozycję jako największy eksporter gazu z Zatoki Perskiej, a ma ambicje stad się największym 

portem eksportowym LNG na świecie 79 . Do 2010 r. będzie dostawcą 30% światowego 

zapotrzebowania na LNG. Szacuje się, iż do 2012 r. wartośd produkcji ze wszystkich 

istniejących już wtedy instalacji wyniesie 77 mln t, z czego 42 mln t w ramach Qatargas i 31 

mln t w ramach Rasgas 80 . Katar jest również liderem w produkcji płynnych komponentów do 

paliw GTL (Gas-to-Liquids). 

Tabela 1: Możliwości produkcyjne i eksportowe Qatargas i Rasgas, z podziałem na 

instalacje gazowe 

Nazwa firmy 

Liczba 

instalacji 

Data 

uruchomienia 

Rynek 

przeznaczenia 


Mozliwości 

produkcyjne 

Możliwości 

eksportowe 

(łącznie) 

Qatargas I 

Train 1 

Train 2 

Train 3 

1997 

1998 

Japonia 

Hiszpania 

3,2 mln t 

3,2 mln t 

3,2 mln t 

9,5 mln t (2007) 

Qatargas II 

Train 4 

Train 5 

2008 

2009 

Wielka 

Brytania 

7,5 mln t 

7,5 mln t 

14,0 mln t (2008) 

28,4 mln t (2009) 

Qatargas III Train 6 2009 USA 7,5 mln t 38 mln t (2010) 

Qatargas IV Train 7 2010 Europa i USA 7,5 mln t 38,7 mln t (2012) 

Rasgas I 

Train 1 

Train 2 

1999 

2000 

Korea 

Południowa 

3,3 mln t 

3,3 mln t 

5,0 mln t (2003) 

Train 3 2004 

4,7 mln t 10,5 mln t (2004) 

Rasgas II Train 4 2005 Indie 4,7 mln t 15,8 mln t (2006) 

Train 5 2006 4,7 mln t 19,4 mln t (2007) 

Rasgas III 

Train 6 2008 

USA 

7,5 mln t 25,9 mln t (2008) 

Train 7 2009 7,5 mln t 38,7 mln t (2012) 

Źródło: Qatar Economic Review 2007. 

Technologia produkcji gazu skroplonego oraz pochodnych gazu 

Obecnie Katar oferuje pięd głównych produktów ekportowych, a są to: gaz skroplony 

LNG, kondensat nieprzetworzony, kondensat produkcyjny, hel oraz siarka. W najbliższej 

77 Ibidem, s. 21. 

78 Ibidem. 

79 The Energy to Transform, http://www.rasgas.com. 

80 Qatar..., s. 18.

przyszłości produkowany na eksport będzie również gaz płynny LPG oraz kondensat 

przetworzony. 

Gaz skroplony LNG (Liquefied Natural Gas) to gaz ziemny w postaci ciekłej. Podczas 

skraplania gaz zostaje oziębiony do temp. -163°C, a jego objętośd redukuje się 630-krotnie. 

Dzięki temu gęstośd energii skroplonego gazu wzrasta. Instalacje gazowe na morzu znajdują 

się ok. 80 km od linii brzegowej Kataru, na polu North Field. Skaładają się one z 20 platform 

potrzebnych do wydobycia, oczyszczenia i dalszego przetworzenia gazu, w tym trzech 

platform wiertniczych w miejscu wydobycia i jednej platformy sterowniczej oddalonej o 5 

km, dwóch platform z 3 instalacjami do przetwarzania gazu i kondensatu, platformy 

mieszkalnej oraz dwóch platform pomocniczych. Dziennie produkcja czystego gazu ziemnego 

wynosi 45 mln m 3 z rezerw znajdujących się pod dnem morskim 81 . Przetworzony gaz 

trasportowany jest wraz z kondensatami do instalacji naziemnych znajdujących się w porcie i 

mieście przemysłowym Ras Laffan. Każda ze znajdujących się tam instalacji (trains) ma 300 m 

długości i przerabia gaz ziemny na produkt eksportowy znany jako LNG. 

Port Ras Laffan, znajdujący się na północno-wschodnim wybrzeżu Kataru jest obecnie 

jednym z największych portów ekportowych gazu na świecie. Początkowo istniejące dwa 

doki zostały już powiększony o trzeci zdolny do przyjmowania floty Q-Max, a do 2010 r. w 

porcie zostaną uruchomione dwa nowe doki. Port Ras Laffan stanie się wtedy największym 

na świecie portem eksportowym gazu LNG 82 . 

Miasto przemysłowe Ras Laffan rozciąga się na terenie 3,7 km 2 . Obecnie pracuje tam 

90 tys. pracowników, z czego ok 6-7 tys. rezyduje poza miastem. Do sierpnia 2008 r. i 

planowanego otwarcia nowych instalacji w Ras Laffan pracowało 134 tys. pracowników. 

Imponujące jest tempo budowy miasta, które powstało w przeciągu zaledwie 6 lat (do 

momentu pierwszego frachtu do Japonii w 1996 r.). Pierwszy krok działao naziemnych to 

odzielenie kondensatu od gazu. Zabezpieczony kondensat nieprzetworzony przeznaczony 

jest do ekportu. Natomiast gaz przekazywany jest do przetworzenia w ramach instalacji 

gazowych (trains), które składają się z ciągu kompresorów, turbin i zbiorników. Na tym 

etapie z gazu odseparowywana jest siarka, dwutlenek węgla i woda. Następnie gaz zostaje 

schłodzony, a oddzielone od niego ciężkie węglowodory są przerabiane na gaz płynny LPG i 

kondensaty przemysłowe. Na koniec, gdy temperatura chłodzenia osiąga -162°C, z gazu 

oddziela się azot. Czysty gaz transportowany jest do czterech zbiorników w celu załadowania 

na statki przewozowe. Każdy ze zbiorników ma ściany grubości 1 m, z wewnętrzną powłoką 

stalową, utrzymującą temperaturę gazu na stałym poziomie -163°C. 

Kondensat nieprzetworzony, odzielony od gazu w pierwszym etapie produkcji, ma 

strukturę podobną do lekkiej ropy nieprzetworzonej. W chwili obecnej nie jest on 

poddawany obróbce na miejscu, lecz eksportowany na rynki dalekowschodnie i służy jako 

podstawa produkcji nafty, oleju gazowego i nafty oczyszczonej. 

Kondensat produkcyjny w postaci węglowodorów oddzielonych od gazu w 

późniejszym etapie produkcji, jest również podstawą produkcji nafty. Nowoczesna 

81 Current operations, http://www.qatargas.com. 

82 Ras Laffan Port, http:// www.rasgas.com. 

Strona 21 z 201

technologia pozwala od niedawna na pozyskiwanie helu, używanego m.in. w nurkowaniu, 

spawaniu oraz urządzeniach wizyjnych z udziałem rezonansu magnetycznego. Siarka jest 

podstawowym składnikiem produkcji kwasu siarkowego, wykorzystywanego w przemyśle 

nawozów sztucznych. Katar eksportuje siarkę na rynki Indii, Chin oraz Japonii 83 . 

Transportem gazu skroplonego zajmuje się paostwowa spółka Nakilat (Qatar Gas 

Transport Company), powstała w celu optymalizacji przemysłu gazowego i zabezpieczenia 

eksportu. Co ciekawe, jest to spółka akcyjna, a 50% jej udziałów jest wystawione do 

publicznego obrotu. Obecnie na etapie budowy firma posiada 25 tankowców własnych, oraz 

29 tankowców budowanych z udziałem joint-venture. Planowane na 2010 r. zakooczenie 

inwestycji ustanowi flotę Nakilat na 56 tankowców do transportu gazu skroplonego, oraz 4 

do transportu gazu płynnego LPG, w tym 9 tankowców konwencjonalnych o pojemności 145- 

154 tys. m 3 , oraz 31 najnowszej generacji tankowców Q-flex i 14 Q–Max. Planowany jest już 

dalszy rozwój inwestycji i powiększenie floty do 70 statków 84 . 

Tankowce Q-flex o długości 315 m i pojemności 210-216 tys. m 3 oraz Q-Max o 

długości 345 m i pojemności 263-266 tys. m 3 mają o ok. 80% większą pojemnośd od 

konwencjonalnych 85 . Wykazują się one również lepszymi standartami ekologicznymi, 

zabezpieczającymi przed wyciekiem gazu do morza, a także niższymi kosztami transportu, co 

znacznie wpłynie na ofertę cenową gazu skroplonego. Portami docelowymi dla największych 

na świecie tankowców gazu maja byd Stany Zjednoczone, Europa, Japonia i Korea 

Południowa, które w chwili obecnej muszą przebudowad istniejące porty na przyjęcie 

nowoczesnej floty. 

Oprócz rozwoju produkcji i eksportu gazu skroplonego, w ostatnich latach Katar 

rozpoczął przedsięwzięcia dywersyfikujące przemysł konwencjonalny. Wśród 

najważniejszych należy wymienid budowę rafinerii Ras Laffan, Projekt Delfin, produkcję gazu 

płynnego NGL oraz komponentów płynnych GTL (Projekt Oryx i Pearl). Rafineria Ras Laffan 

znajdująca się na terenie miasta przemysłowego Ras Laffan jest wspólnym przedsięwzięciem 

Qatar Petroleum (51%) oraz ExxonMobil (10%), Total (10%), Idemitsu (10%), Cosmo (10%), 

Mitsui (4,5%) i Marubei (4,5%). Planowane na 2008 r. otwarcie pozwoli na przetworzenie 

145 tys. baryłek kondensatu dziennie. Głównymi produktami rafinacji będą LPG, nafta, nafta 

oczyszczona (kerozyna) oraz olej gazowy. Gaz płynny LPG (Liquefied Petroleum Gas) to 

mieszanina propanu i butanu, przechowywana w postaci cieczy. Używany jest głównie jako 

paliwo do kotłów centralnego ogrzewania, paliwo silnikowe, gaz nośny do kosmetyków w 

aerozolu oraz jako gaz do gospodarstw domowych. LPG uzyskiwany jest jako produkt 

uboczny przy rafinacji ropy naftowej. 

Projekt Delfin (Delphin Project) to pierwszy w regionie Zatoki Perskiej projekt budowy 

rurociągu gazowego z Kataru do Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Ponad 400kilometrowy 

rurociąg morski ma przebiegad z północnych kraoców Kataru w Ras Laffan do 

Tawila w Abu Zabi z odgałęzieniem do Dżabal Ali w Dubaju. Głównym udziałowcem 

83 Our Products, http://www.qatargas.com. 

84 Our Fleet, http://www.nakilat.com.qa. 

85 A new Generation of LNG Ships, http://www.qatargas.com. 

Strona 22 z 201

przedsięwzięcia jest spółka UOG (UAE Governments Offsets Group), kontrolowana przez rząd 

ZEA 86 . Do kooca 2007 r. planowany rurociąg był w fazie testów. 

Pierwsza instalacja do produkcji gazu płynnego NGL (Natural Gas Liquids) powstała w 

Katarze w 1974 r. na terenie pola naftowego Duchan w zachodniej części kraju 87 . Przetwarza 

ona mieszaninę gazów występujących jako efekt uboczny rafinacji ropy i oddziela z niej etan, 

propan, butan i kondensat. W kolejnych latach powstawały następne instalacje (łącznie 

cztery), zajmujące się przetwarzaniem gazu z podmorskich pól naftowych oraz pola North 

Field. 

Technologia GTL (Gas-to-Liquids) to jedna z najnowocześniejszych technologii 

petrochemicznych na świecie, wciąż jednak mało popularna. Dzięki niej z gazu ziemnego 

można otrzymywad wysokiej jakości komponenty dla branży paliwowej, np. olej napędowy 

bez zawartości siarki. Znajdujące się w Katarze złoża gazu są idealnym surowcem do 

produkcji GTL. Technologia wytwarzania paliwa z węgla – tzw. technologia Fischera-Tropscha 

– znana już była w czasach II wojny światowej. Po wojnie niskie ceny bliskowschodniej ropy 

naftowej wstrzymały badania nad uzyskiwaniem syntetycznego paliwa. W latach 80. po 

kryzysach naftowych naukowcy powrócili do badao nad dawna metodą F-T i udoskonalili ją w 

celu produkcji paliwa do silników diesel z gazu ziemnego. Dopiero sytuacja na światowych 

rynkach od początku XXI w. i galopujące ceny ropy spowodowały, iż największe światowe 

koncerny inwestują w technologię GTL tak, aby cena paliwa syntetycznego była niższa niz 

ropy naftowej. Co ważne, paliwo GTL spełnia normy ekologiczne – nie zawiera prawie w 

ogóle siarki, ma znikomą ilośd środków aromatycznych, brak kolorantów i metali, niską 

gęstośd i spala się lepiej od klasycznego paliwa diesel 88 . Emisja weglowodorów jest niższa o 

600%, a tlenku węgla i tlenku azotu o 50% 89 . 

W 2006 r. uruchomiono pierwszy w Katarze tego typu projekt Oryx, w ramach jointventure 

z południowoafrykaoskim koncernem Sasol (South Africa’s Sasol Synfuels 

International). Projekt oparty jest na technologii destylacji udoskonalonej przez Sasol i ma na 

celu przerób dziennie 330 mln stóp sześciennych gazu ziemnego na 34 tys. baryłek wysokiej 

jakości paliwa, w tym 24 tys. b/d paliwa diesel, 9 tys. b/d nafty i tysiąc b/d gazu płynnego 

LPG 90 . Podobny projekt (Pearl), ale na o wiele większą skalę, został podpisany w 2007 r. z 

brytyjsko-holenderskim koncernem Shell. Przewidywana moc produkcyjna osiągnie 140 tys. 

b/d 91 . Nowoczesne paliwo jest juz produkowane m.in. w RPA i Malezji, a najwięcej fabryk 

GTL działa obecnie w Katarze 92 . 

* * * 

86 

Qatar..., s. 23. 

87 


88 

W. Rutkowski, Płynne nadzieje, „Polityka”, 11.04.2007. 

89 

Lyne, J., Shell signs on to Build $5B Gas-to-Liquid Plant in Qatar, Site Selection . 

90 

Qatar..., s. 25. 

91 

A. Kublik, Shell stawia fortunę na gaz z Kataru, „Gazeta Wyborcza”, 23.02.2007. 

92 Lyne, op.cit. 

Strona 23 z 201

Katar ma ambitne plany bycia czołowym producentem i dostawcą produktów 

gazowych na świecie. Mimo iż technologia pozyskiwania gazu skroplonego, gazu płynnego i 

paliw syntentycznych jest uznawana za najbardziej nowatorską i proekologiczną, ciągle 

istniejącym problemem jest kwestia wysokich kosztów produkcji. Obecnie największym 

wyzwaniem dla Kataru jest stworzenie nowoczesnej infrastruktury, niezbędnej do obniżenia 

kosztów produkcji gazu skroplonego LNG i paliw GTL 93 . Podjęte już działania, w tym budowa 

rafinerii Ras Laffan, stworzenie własnej, niezależnej floty transportowej, oraz rozbudowa 

istniejących instalacji i zwiększenie eksportu gazu przybliża Katar do osiągniecia założonych 

celów. Już dziś dynamiczny rozwój sektora petrochemicznego, gazowego i okołonaftowego 

sprawił, iż liczący zaledwie 800 tys. mieszkaoców 94 kraj ma jeden z najwyższych dochodów 

per capita na świecie ( 57 350 USD w 2006 r.). 

93 th 

Przemówienie J.E. Hamada Ibn Chalifa Al Sani, Emira Kataru, 5 Doha Conference on Natural Gas, 

28.02.2005. 

94 

Według spisu powszechnego z 2004 r., za: Qatar Economic Review, 2007, s. 6. 

Strona 24 z 201

Magda Hussain-Pamuła 

Prywatyzacja w Katarze 

Doświadczenie ostatnich dekad pokazało paostwom arabskim, że dotychczasowy 

model gospodarki, oparty o sektor paostwowy, w którym dochody pochodzą głównie z ropy 

naftowej oraz uzyskiwane są dzięki napływowi pieniędzy przesyłanych do kraju przez rzeszę 

imigrantów, nie tylko nie przynosi zamierzonych efektów, ale też coraz częściej zawodzi. 

Dlatego też większośd paostw Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu zdała sobie sprawę z 

faktu, że nadszedł najwyższy czas na stworzenie nowego modelu dla narodowych 

gospodarek, który pozwoliłby na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i poprawę stanu 

finansów paostwa, a także stworzyłby perspektywy dalszego rozwoju. Taki nowy model miał 

opierad się właśnie m.in. o prywatne inwestycje, których napływowi sprzyja znaczny udział 

sektora prywatnego w gospodarce narodowej. Po długim okresie dominującej roli paostwa 

rządy zaczęły przychylniej patrzed na charakteryzujący się większą wydajnością i dynamiką 

sektor prywatny i jego udział w gospodarce narodowej. Dlatego podjęły starania i wysiłki 

związane z przeprowadzeniem reform, w tym reformy prywatyzacyjnej. Zapoczątkowany 

proces prywatyzacji miał odmienny przebieg w poszczególnych paostwach. 

Prywatyzacja, włączona w zakres programów władz paostwowych, zdaje się byd jedną 

z istotniejszych reform zwłaszcza w kontekście liberalizacji, która nie przyniesie 

spodziewanych korzyści i rezultatów dopóki główne działania w zakresie gospodarki będą 

kierowane i kontrolowane przez paostwo. Zmiany w proporcjach pomiędzy sektorem 

prywatnym a paostwowym postępują jednak powoli i na pełne rezultaty tych zmian będzie 

trzeba jeszcze poczekad. 

Katar należy do paostw, które rozpoczęły realizację reform gospodarczych, a jego 

obecny władca emir Hamad Ibn Chalifa Al Sani uznawany jest za inicjatora prywatyzacji, silnie 

wspierającego proces przemian gospodarczych i otwarcia gospodarczego w emiracie. 

Sytuacja gospodarcza Kataru 

Katarska gospodarka napędzana jest dochodami uzyskiwanymi dzięki zasobom 

surowców energetycznych. Mimo rosnących w imponującym tempie dochodów z eksportu 

płynnego gazu ziemnego należy pamiętad, że głównym źródłem dochodów paostwa jest 

wciąż produkcja ropy naftowej, której dzienne wydobycie systematycznie wzrasta. 

Przewiduje się, że w najbliższych latach udział dochodów uzyskiwanych dzięki płynnemu 

gazowi ziemnemu przewyższy udział ropy naftowej w PKB kraju. Produkt krajowy brutto, 

który w roku 2006 osiągnął wartośd około 52 mld USD (ok. 62 000 USD per capita) plasuje 

Strona 25 z 201

Katar w gronie najbogatszych paostw świata 95 . Gospodarcze możliwości Kataru dają mu 

większą elastycznośd w zarządzaniu procesem transformacji niż wielu innym paostwom 

regionu. Potencjał Kataru jest imponujący. W latach 1996-2003 średni przyrost PKB wyniósł 

około 9%. Wynik ten oznacza dużą poprawę w porównaniu z okresem 1986-1995, kiedy to 

średni wzrost wynosił jedynie ok. 1,3% 96 . 

Katar doświadczył w przeciągu ostatnich 30 lat niezwykłego rozwoju gospodarczego i 

społecznego. Polityka gospodarcza tego emiratu koncentrowała się w tym czasie na 

wykorzystaniu rozległych rezerw ropy naftowej i gazu ziemnego i była w tym zakresie 

efektywna. Rząd zrealizował wiele projektów z dziedziny energetyki, jednakże zdając sobie 

sprawę z negatywnych stron silnego uzależnienia gospodarki od jednego sektora 

zadecydował o potrzebie zdywersyfikowania gospodarki kraju. Za cel postawiono sobie 

przekierowanie rosnącej części publicznych i prywatnych inwestycji do sektorów 

niepaliwowych. 

Dzięki naturalnemu bogactwu Katar może liczyd w najbliższej przyszłości na 

relatywnie przewidywalny i stały strumieo dochodów, co pozwoli mu na realizację i 

kontynuację procesu przemian politycznych i ekonomicznych. Jednak pomimo bogactwa 

naturalnego i w miarę stabilnego napływu dochodów uzyskiwanych dzięki produkcji i 

sprzedaży tych dóbr, Katar wkroczył w XXI w. pod znakiem niepewności. Mimo sporych sum 

pieniędzy, które wpłynęły do budżetu ze sprzedaży ropy naftowej w przeciągu ostatnich 

kilkudziesięciu lat, dziesięciolecia nadmiernych wydatków rządowych i marnotrawstwa 

spowodowały poważne finansowe problemy, a przede wszystkim przyczyniły się do 

powstania wysokiego długu zagranicznego i nawracających deficytów w budżecie. Zależnośd 

Kataru od ropy naftowej oraz znaczna rola rządu w gospodarce kraju powodują, że wyniki 

ekonomiczne kraju podlegają znacznym wahaniom w zależności od poziomu cen ropy 

naftowej na świecie. W rezultacie gospodarka kraju osiąga najlepsze wyniki wtedy, gdy ceny 

ropy kształtują się na odpowiednio wysokim poziomie, natomiast spadek cen tego surowca 

na światowym rynku oznacza zmniejszenie dochodów w budżecie paostwa. 

Rząd Kataru jest największym (a w niektórych przypadkach nawet jedynym) odbiorcą 

i koocowym użytkownikiem szerokiej gamy produktów i usług wytwarzanych w kraju. 

Ponadto sektor publiczny jest największym pracodawcą na katarskim rynku. Powoduje to 

dużą zależnośd wielu przedsięwzięd gospodarczych i handlowych od poziomu wydatków 

publicznych, a każdy spadek i cięcie wydatków z budżetu paostwa ma negatywny wpływ na 

sektor publiczny oraz na zrównoważony wzrost w pozostałych sektorach. I tak na przykład w 

roku 1996 należące do paostwa Katarskie Generalne Przedsiębiorstwo Ropy Naftowej (Qatar 

General Petroleum Corporation, QGPC) musiało uciec się do zagranicznych pożyczek, aby 

móc sfinansowad olbrzymie koszty rozwoju i wykorzystania rozległych rezerw gazu 

ziemnego. Dodatkowo QGPC zawarło umowy dopuszczające udział kapitału zagranicznego w 

95 US Department of State, Bureau of Near Eastern Affairs July 2007; J. Russell, Political and Economic Transition 

on the Arabian Peninsula: Perils and Prospects, “Strategic Insights”, Vol. II, Issue 5, maj 2003. 

96 Trade Policy Review, Qatar. Report by the Secretariat, WTO, 24.01.2005. 

Strona 26 z 201

kapitale własnym firmy 97 . Wiele firm musiało pójśd tym samym tropem, co stopniowo 

wpływało na wzrost długu zagranicznego. Wynikiem takiego stanu rzeczy były zachwiania w 

równowadze budżetowej paostwa. 

Mimo dobrych wyników gospodarczych kraju oraz znacznych złóż bogactw 

naturalnych, ważne dla gospodarki Kataru jest przyjęcie takiej strategii, aby utylizacja tego 

bogactwa pozwoliła na wygenerowanie większych zysków i korzyści, poprzez dywersyfikację 

bazy ekonomicznej kraju. Program reform gospodarczych, realizowany równolegle do reform 

politycznych, przyczynił się do znacznego wzrostu produktu krajowego brutto, a trwający 

proces industrializacji będzie wpływał na dalsze bogacenie się tego małego emiratu. 

Dodatkowo emir Hamad Ibn Chalifa Al Sani powoli dąży do stopniowej demokratyzacji kraju. 

Formalnie zniósł cenzurę prasy w 1995 roku oraz rozwiązał Ministerstwo Informacji. W 1998 

r. doprowadził do bezpośrednich wyborów do wpływowej rady handlu i przemysłu, w lipcu 

1999 r. wyznaczył natomiast komisję, która w ciągu trzech lat przygotowała konstytucję 

przewidującą bezpośrednie wybory do parlamentu posiadającego moc ustawodawczą 98 . 

Prywatyzacja w Katarze 

Katar, podobnie jak większośd paostw regionu Północnej Afryki i Bliskiego Wschodu, 

obok innych reform gospodarczych zaczął realizowad program prywatyzacji przedsiębiorstw 

paostwowych. Kraje te musiały w koocu zdad sobie sprawę z faktu, że przedsiębiorstwa, 

będące własnością paostwa niejednokrotnie przynoszą straty, są nierentowne i 

zdecydowanie mniej wydajne niż przedsiębiorstwa prywatne. Dodatkowo koniecznośd 

ciągłego pompowania pieniędzy w paostwowe przedsiębiorstwa powoduje istotną redukcję 

funduszy, jakie paostwo mogłoby przeznaczyd chociażby na świadczenie usług społecznych. 

Znaczny sektor publiczny, duże wydatki budżetowe związane również z utrzymaniem często 

nierentownych przedsiębiorstw paostwowych, deficyt budżetowy oraz w wielu przypadkach 

deficyt w handlu zmusiły wiele paostw regionu do zwrócenia się o pomoc do 

międzynarodowych instytucji finansowych, przede wszystkim do Międzynarodowego 

Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Rozwiązaniem tego problemu miała byd, obok 

innych reform, zmiana struktury własnościowej gospodarki. Dodatkowym impulsem do 

podjęcia tych działao był spadek dochodów z ropy naftowej, jaki miał miejsce w marcu 1999 

97 Zawarto wówczas umowy z takimi czołowymi przedsiębiorstwami paliwowymi jak: Mobil Oil (Stany 

Zjednoczone), Total (Francja), Mitsui and Marubeni (Japonia) – por. Qatar Country Commercial Guide Office of 

the Coordinator for Business Affairs, U.S. Department of State, Fiscal Year 1996. 

98 Pierwsze wybory w Katarze miały miejsce 8.03.1999. Były to wybory do 29-osobowej rady doradczej ds. 

municypalnych. Pomimo że rada może wydawad jedynie opinie okrojone do wąskiego zakresu spraw, wybory te 

uważane są za punkt zwrotny w regionie, w którym rządzący tradycyjnie unikali dzielenia się władzą ze swoimi 

wyborcami. Katar jest jednocześnie pierwszym krajem w Zatoce Perskiej, który przeprowadził bezpośrednie 

wybory bazując na uniwersalnym prawie wyborczym. Stało się to dzięki dopuszczeniu kobiet do głosowania i 

kandydowania - por. Freedom in the World – Qatar (2002), Freedom House, 18.12.2001, 

http://www.freedomhouse.org. 

Strona 27 z 201

. Zwróciło to uwagę krajów naftowych regionu na potrzebę przeprowadzenia reform 

strukturalnych, przy czym prywatyzacja stanowi ich dobre uzupełnienie 99 . 

Główne cele, jakie kraje regionu Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu planowały 

osiągnąd poprzez wdrożenie i realizację reformy prywatyzacyjnej koncentrowały się na 

zmniejszeniu deficytu budżetowego, kontroli i zwalczania korupcji, zmniejszeniu 

nierównowagi budżetowej, poprawie zarządzania, zachęcaniu do rozwijania prywatnych 

inicjatyw, etc. Pomimo znacznej skali procesu prywatyzacji w paostwach regionu dostępne 

dane pokazują, że rezultaty tych zmian są co najmniej mocno zróżnicowane. Nie tylko tempo 

przeprowadzania reformy prywatyzacji w poszczególnych krajach, ale także jakośd tego 

procesu stanowią znaczny problem. Tempo przekształceo, wsparcia i zachęcania do 

tworzenia sektora prywatnego w większości krajów regionu było powolne, zwłaszcza w 

początkowym etapie wdrażania reformy prywatyzacji. Jeśli zaś chodzi o jakośd to, jak dotąd, 

prywatyzacja jedynie w nieznacznym stopniu wpłynęła na poprawę produktywności czy 

konkurencji, niekiedy mając wręcz negatywny wpływ na wzrost gospodarczy. 

W przypadku Kataru realizacja procesu prywatyzacji przyspieszyła po objęciu rządów 

przez nowego władcę emira Hamada Ibn Chalifa Al Sani, co przez wielu obserwatorów 

oceniane było jako krok ku otwarciu katarskiego rynku dla zagranicznych inwestorów. 

Widziano w tym również szansę dla przeprowadzenia reformy prywatyzacyjnej. Działania 

władz Kataru, poprzez przeprowadzane reformy gospodarcze, transparentne i przyjazne 

biznesowi regulacje i politykę, mają pomóc w uczynieniu go atrakcyjnym dla handlu i 

inwestycji. Inicjowane w Katarze reformy mają sprzyjad rozwojowi małych i średnich 

przedsiębiorstw oraz prywatyzacji, która wedle założeo polityki gospodarczej ma stanowid 

klucz do modernizacji gospodarki i wzrostu funduszy publicznych 100 . Obserwatorzy 

przewidywali przy tym zdecydowany wzrost udziału amerykaoskich oraz innych 

międzynarodowych przedsiębiorstw w katarskim przemyśle naftowym, co pozwoliłoby na 

podniesienie poziomu produkcji ropy w przybrzeżnych i morskich stacjach wydobywczych 101 . 

Katar, chcąc utrzymad wysoki wzrost gospodarczy i rozwój kraju w długoterminowej 

perspektywie, musi zadbad o zdywersyfikowanie swojej bazy gospodarczej nawet, jeśli 

posiada znaczne bogactwa naturalne. Obecnie przemysł jest w przeważającej części związany 

z sektorem energetycznym (około 60% PKB). Produkcja przemysłowa niezwiązana z ropą 

naftową, jej wydobyciem, produkcją oraz przetwórstwem w 2006 r. stanowiła jedynie 7,3% 

PKB. Ogólnie udział sektorów niepaliwowych i niepowiązanych z wydobyciem i 

przetwórstwem gazu ziemnego w PKB Kataru wyniósł w 2006 r. 38%. Wśród tych sektorów 

główny wkład do PKB miał sektor finansów, ubezpieczeo, nieruchomości i usług biznesowych 

– 8,2%, oraz na drugim miejscu sektor przemysłowy (niepowiązany z ropą naftową i gazem). 

Pozostałe usługi wyniosły 8,9% PKB, natomiast udział przemysłu budowlanego w PKB 

osiągnął 5,4% 102 . Sektor budowlany w Katarze w ciągu ostatnich lat przeżywa rozkwit 

99 

Privatization and the art of Doing Business in the Gulf, IMF 2003. 

100 

Country Profiles. Qatar, http://www.arabdatanet.com. 

101 

Qatar Country Commercial… 

102 

Qatar Economic Report. Strong Growth Momentum Steadily Sustainable in Years Ahead, Bank Audi sal, lipiec 

2007, http://www.menafn.com/updates/research_center/Qatar/Equity_val/audi0706.pdf. 

Strona 28 z 201

spowodowany wzrostem projektów i inwestycji realizowanych przez przedsiębiorstwa 

zarówno sektora publicznego jak i prywatnego. Transformacja przedsiębiorstw 

pozostających dotychczas w rękach paostwa w przedsiębiorstwa prywatne ma dodatkowo 

przyczynid się do poprawy jakości usług. Sektor usług ma istotne znaczenie dla gospodarek 

krajów rozwiniętych. W 2006 r. w Katarze sektor usług handlowych, restauracyjnych i 

hotelowych odnotował wzrost w wysokości 10,9%, sektor transportu i komunikacji wzrósł o 

9,74%, natomiast sektor elektryczności i wody odnotował wzrost o 9,73% 103 . 

Usługi, jakie mają ulec poprawie i których poziom ma wzrosnąd na skutek 

prywatyzacji w Katarze, to przede wszystkim edukacja oraz system opieki zdrowotnej. Katar 

podobnie jak Zjednoczone Emiraty Arabskie ma ambicję, aby stad się regionalnym centrum 

wyższej edukacji na światowym poziomie, które przyciągad będzie studentów z Maghrebu, 

Lewantu, indyjskiego subkontynentu i innych regionów. W świecie arabskim publiczna 

edukacja reprezentuje niski poziom, dlatego paostwa te stawiają na rozwój prywatnych 

uniwersytetów i szkół. Reforma prywatyzacyjna ma na celu także wsparcie modernizacji i 

rozwoju infrastruktury. 

Przewiduje się, że transfer paostwowych przedsiębiorstw w prywatne ręce przyczyni 

się do wzrostu publicznych oszczędności i poprawy stanu budżetu (m.in. poprzez 

zmniejszenie wydatków na publiczne przedsiębiorstwa i poprawę rentowności 

sprywatyzowanych firm) 104 . Program prywatyzacji w Katarze służy przede wszystkim 

strategicznym celom, które koncentrują się wokół osiągnięcia rozwoju gospodarczego, 

podniesienia poziomu jakości i wyników przedsiębiorstw oraz poprawie standardu usług 

świadczonych obywatelom i rezydentom. Prywatyzacja bez wątpienia powinna pomóc nie 

tylko w osiągnięciu tych celów, ale również w ożywieniu funkcjonowania i działao katarskiej 

giełdy. Prywatyzacja widziana jest jako środek, który pozwoli na osiągnięcie licznych założeo, 

wliczając w to przyczynienie się do poprawy stanu paostwowego budżetu (prywatyzacja jako 

antidotum dla deficytu budżetowego), zmniejszenie ograniczeo i przeszkód 

administracyjnych i finansowych, zwiększenie tempa wzrostu gospodarczego, redukcję cen 

towarów i usług oraz rozszerzenie bazy własnościowej w społeczeostwie 105 . 

Władze Kataru podjęły skonkretyzowane kroki i działania mające na celu 

wzmocnienie prywatnego sektora oraz zbudowanie przyjaznych i atrakcyjnych warunków dla 

prowadzenia działalności gospodarczej. Regulacje paostwowe zawierają postanowienia 

mające wspomóc powstawanie prywatnych przedsiębiorstw. Przewidywały one m.in. 

ochronę własności prywatnej, co miało zapewnid wolnośd działalności gospodarczej. 

Czynnikiem, jaki miał zachęcid i wzmocnid wysiłki na rzecz dywersyfikacji gospodarczej było 

również obalenie pewnych restrykcji prawnych dotyczących inwestycji zagranicznych. W 

103 

Investment Promotion Department, Ministry of Economy and Commerce, State of Qatar, 

http://www.investinqatar.com.qa/investor/sector.php. 

104 

A. Aziz Al-Zeyara, Regulation in the Environment of Privatization. A regulatory Framework for State Owned 

Enterprise Privatization with Emphasis on Electricity and Water Sector in the State of Qatar, 1st Meeting of GCC 

Electricity Regulators, 13.11.2007. 

105 

Business Climate in Qatar, Economic Reform Procedure, Q-Money, 2008 – por. 

http://www.qmoney.info/qatar/ar1.php. 

Strona 29 z 201

2000 r. zostało przyjęte nowe prawo dotyczące zagranicznych inwestycji. Zastąpiło ono 

prawo numer 25 z 1990 r., które ograniczało własnośd zagraniczną do 49% oraz zabraniało 

obcokrajowcom dzierżawę nieruchomości i inwestowanie w prywatyzowane publiczne 

usługi. Prawo dotyczące inwestycji zagranicznych z 2000 r. zawiera zapisy pozwalające, aby 

właścicielami firm byli w 100% zagraniczni przedsiębiorcy, co jest jednak ograniczone do 

takich sektorów jak rolnictwo, przemysł, turystyka, edukacja, służba zdrowia oraz bogactwa 

naturalne. Dodatkowo legislacja ta zezwala zagranicznym inwestorom na dzierżawę oraz 

zakładanie własnych przedsiębiorstw. W pozostałych sektorach własnośd zagraniczna 

ograniczona jest do 49%. W 2002 r. przyjęto nowe prawo korporacyjne. Władze zachęcają 

ponadto do inwestowania w projekty przemysłowe poprzez stosowanie specjalnych zachęt 

przede wszystkim zwolnieo podatkowych oraz oferowanie specjalnych, subsydiowanych cen 

na surowce. Przez bardzo długi czas zagraniczne inwestycje zabronione były w takich 

sektorach jak bankowośd, ubezpieczenia, zakup nieruchomości 106 . 

Na tle paostw regionu Katar wyróżnia się swoją aktywnością w zakresie 

podejmowania wysiłków prywatyzacyjnych, rozwoju sektora prywatnego i zmniejszania roli 

przedsiębiorstw paostwowych. Jednakże nie wszystkie sektory gospodarki w Katarze zostały 

objęte procesem prywatyzacji. Istotną rolę reforma ta odgrywa przede wszystkim w takich 

sektorach jak sektor usług komunalnych, produkcja i dostawy elektryczności, sektor wodny, 

telekomunikacja, edukacja i opieka zdrowotna oraz innych. 

Należy podkreślid, że Katar jest jednym z pierwszych paostw na Bliskim Wschodzie, 

które ogłosiły pełną prywatyzację produkcji energii elektrycznej i odsalania wody, oraz 

dopuściły prywatnych inwestorów do udziału w projektach związanych z rozwojem i 

restrukturyzacją tych sektorów 107 . Niedobór energii elektrycznej zmusił władze Kataru do 

podjęcia wysiłków celem zachęcenia inwestorów zagranicznych do inwestowania większych 

sum pieniędzy i podejmowania większych przedsięwzięd. Jedną z takich zachęt jest 

oferowana przez władze możliwośd udziału w niezależnych projektach związanych z energią 

elektryczną (tzw. Independent Power Projects, IPPs). Chęd zwiększenia poziomu inwestycji w 

sektorze energetycznym wymusiła jego restrukturyzację. Pierwszym krokiem w stronę 

prywatyzacji sektora energii elektrycznej i wody było przekazanie w marcu 1998 r. 

Katarskiemu Przedsiębiorstwu Wodno-Energetycznemu (Qatar Electricity and Water 

Company, QEWC) odpowiedzialności za utrzymanie i prowadzenie największej w kraju 

paostwowej elektrowni i stacji odsalania wody Ras Abu Fontas-B 108 . W maju 2000 r., rząd 

Kataru dokonał transferu aktywów należących dotąd do Ministerstwa Energetyki i Wody. 

Aktywa te zostały oddane w całości w ręce Katarskiego Przedsiębiorstwa Wodno- 

Energetycznego, które jest instytucją w połowie publiczną – 57% spółki należy do lokalnych 

inwestorów, pozostałe 43% kontrolowane jest przez rząd. Katarskie Przedsiębiorstwo 

Wodno-Energetyczne rozpoczęło wart 214 mln USD projekt rozwoju elektrowni i stacji 

106 A. Aziz, op. cit. 

107 B. Buxton, The Gulf Energy Scene: A Private US Perspective, 24.02.2003. 

http://www.mees.com/postedarticles/oped/a46n08d02.htm. 

108 B. Michalski, The Mineral Industry of Qatar – 1998. Qatar Country Survey 1998, Washington, D.C., United 

States Geological Survey 1998. 

Strona 30 z 201

odsalania wody. Dodatkowo QEWC kontroluje 25% udziałów w katarskim pierwszym 

niezależnym projekcie, który ma zaspokoid długoterminowe potrzeby paostwowych 

projektów industrialnych. 109 QEWC jest uznawane za jedno z pierwszych przedsiębiorstw w 

regionie prowadzących działalnośd w dziedzinie produkcji energii i odsalania wody, przy 

zastosowaniu najnowocześniejszych technologicznie generatorów prądu i stacji odsalania 

wody, w którym prywatni inwestorzy posiadają większościowe udziały 110 . Pierwsze rezultaty 

prywatyzacji tego sektora w Katarze wskazują na znaczny spadek kosztów produkcji 

elektryczności i odsolonej wody w stacjach i elektrowniach już istniejących. Dodatkowo 

planowana jest budowa nowych stacji, wykorzystujących nowe technologie. Redukcja 

kosztów dzięki przetransferowaniu w ręce prywatne elektrowni i stacji odsalania wody 

wyniosła aż 40% 111 . 

W procesie prywatyzacji w krajach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej olbrzymie 

znaczenie miała transformacja sektora telekomunikacyjnego, która w wielu krajach pchnęła 

całą reformę na przód. Katar obok Bahrajnu, ZEA, Egiptu i Jordanii należy do tych paostw 

arabskich, które z powodzeniem ukooczyły proces prywatyzacji ich sektora 

telekomunikacyjnego. 25 listopada 1998 r. katarska publiczna firma telekomunikacyjna – 

Qatar Public Telecommunication, założona 29 czerwca 1987 r. na mocy prawa numer 13 z 

1987 r., mająca dostarczad usługi telekomunikacyjne (krajowe i międzynarodowe), została 

przekształcona w spółkę akcyjną – Qatar Telecom, czy też inaczej Q-Tel 112 . Na mocy prawa 

numer 21 z 1998 r., władze zaoferowały sprzedaż 45% udziałów spółki Q-Tel, przy czym nie 

ograniczono możliwości zakupu firmy jedynie dla katarskich inwestorów. W kupnie mogli 

wziąd udział wszyscy inwestorzy, bez wyjątku, co odzwierciedla silne postanowienie władz 

rządowych, aby w jak największym stopniu zaangażowad sektor prywatny w proces rozwoju 

tego sektora. Takie postępowanie jest również uważane za dobry krok mający na celu 

zachęcenie i przyciągnięcie kapitału zagranicznego do udziału w inicjowanych przez władze 

projektach 113 . Prywatyzacja sektora telekomunikacyjnego stanowiła pierwszą fazę programu 

prywatyzacji przygotowanego przy współpracy z Bankiem Światowym. 

Rząd Kataru podejmuje różne inicjatywy mające przyczynid się do wzrostu roli sektora 

prywatnego w gospodarce kraju. Jedną z nich jest prywatyzacja przedsiębiorstw 

paostwowych jak na przykład Qatar Telecom, prywatyzacja usług portowych (2001), 

niektórych usług municypalnych (2005) oraz angażowanie prywatnych inwestorów w 

109 

R. Nayar, Qatar: Beyond Oil and LNG, 15.12.2002, http://www.mafhoum.com/press4/125E15.htm. 

110 

Ibidem. 

111 

Przemowa Ministra Energetyki i Przemysłu Abdullah Ibn Hamad Al-Attiyah na Ceremonii Inauguracyjnej Ras 

Laffan Power & Water Plant, 29.11.2004 - por. http://www.qp.com.qa. 

112 

Qatar Telecom od 2002 r. notowana jest na Giełdzie Papierów Wartościowych Abu Zabi. Akcje spółki po 

początkowych trudnościach wykazują tendencję zwyżkową. Spółka radzi sobie na giełdzie bardzo dobrze, 

zwłaszcza w porównaniu z ostatnim trendem na rynku globalnym i trudnościami notowanych spółek 

telekomunikacyjnych. Długi Q-Tel są niewielkie, a spółka inwestuje w kluczowy program mający wspomóc 

rozwój i rozszerzenie infrastruktury. Obecnie firma realizuje dwuletni projekt „Q-Turn”, którego celem jest 

przekształcenie spółki w najbardziej efektywną firmę telekomunikacyjną w regionie - por. Company Profiles, 

AmeInfo, Middle East Finance and Economy, http://www.ameinfo.com. 

113 

Qatar Telecom (Qtel) Q.S.C., Unaudited Interim Condensed Consolidated Financial Statements, 26.04.2007, 

http://www.qtel.com.qa. 

Strona 31 z 201

projekty związane z sektorem wodnym i gazowym (2004). Pomimo tych wysiłków sektor 

prywatny stanowi w dalszym ciągu relatywnie małą częśd gospodarki. Udział sektora 

prywatnego w gospodarce wynosił w okresie 1999-2003 jedynie około 30%. Rząd pozostaje 

ważnym udziałowcem w przedsiębiorstwach produkujących stal, cement i nawozy. Te gałęzie 

przemysły promowane są częściowo poprzez zachęty inwestycyjne takie jak zwolnienie z ceł 

importowych, czy możliwośd uzyskania zwolnieo podatkowych na okres od 5 do 10 lat. 

Ocena procesu prywatyzacji 

Podobnie jak inne kraje gospodarczo uzależnione od surowców energetycznych, 

Katar musiał stawid czoło temu wyzwaniu i podjąd kroki, które pozwoliłyby mu osiągnąd cel 

w postaci dywersyfikacji bazy gospodarczej oraz źródeł wzrostu i rozwoju. Odpowiedzią na to 

wyzwanie obok innych reform był przyjęty przez władze plan prywatyzacji. Zainicjowany 

program prywatyzacji paostwowych przedsiębiorstw i sektorów pomimo starao, przyniósł 

jedynie cząstkowe rezultaty, a dotychczasowe efekty pozostawiają wciąż wiele do życzenia. 

Przede wszystkim, podobnie jak większośd paostw regionu, program prywatyzacji 

rozpoczął się z pewną opieszałością. Paostwa, mimo oczywistych sygnałów, opóźniały 

zainicjowanie tej reformy głównie ze względu na brak politycznej woli rządzących elit. Elity 

polityczne obawiały się utraty kontroli nad istotnymi aktywami kraju. Rządy z reguły 

niechętnie oddają władzę nad strategicznymi sektorami w ręce prywatne. Katar rozpoczął 

wdrażanie na szerszą skalę reform, w tym prywatyzacji dopiero po objęciu władzy przez 

nowego emira, który zdając sobie sprawę z wyzwao stojących przed gospodarką Kataru, 

zainicjował proces zmian. Emir jest zwolennikiem prywatyzacji, rozumiejąc jak istotną rolę 

może odegrad sektor prywatny i jakie korzyści zmiana struktury własności może przynieśd dla 

sytuacji gospodarczej kraju. Katar rozpoczął realizację ambitnego planu prywatyzacji przede 

wszystkim telekomunikacji i energetyki. Jednak barierą dla pełnej realizacji tego planu w 

zakresie produkcji i dystrybucji prądu i wody stanowił fakt, że Katarczycy zawsze mieli 

zapewnione darmowe dostawy prądu i wody 114 . 

Prywatyzacja budziła wśród społeczeostwa wiele obaw. Jedno z pytao, jakie stawiali 

sobie obywatele kraju, dotyczyło tego, co stanie się z pracownikami prywatyzowanych 

przedsiębiorstw i czy prywatni właściciele zapewnią utrzymanie dotychczasowych miejsc 

pracy 115 . Problem ten jest często podnoszony w kontekście prywatyzacji w krajach regionu 

Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. Obawa przed masowymi zwolnieniami w wyniku zmian 

struktury własności powodowała duży opór ze strony społeczeostw krajów realizujących 

proces transformacji sektora paostwowego. Obawy te w przypadku Kataru są o tyle 

uzasadnione, jeśli weźmie się pod uwagę charakterystyczną cechę katarskiego rynku pracy – 

zatrudnienie zdecydowanej większości Katarczyków (96%) w sektorze publicznym bądź 

mieszanym, publiczno-prywatnym. W 2004 r. tylko 4% Katarczyków pracowało dla sektora 

114 Country Analysis Briefs, Qatar, Energy Information Administration, maj 2007. 

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Qatar/pdf.pdf. 

115 A. Aziz Al-Zeyara, op. cit. 

Strona 32 z 201

prywatnego, co oznacza spadek z 10% zatrudnionych w tym sektorze w 1986 r. Powodem, 

dla którego obywatele Kataru preferują pracę dla bardziej rozbudowanego i większego 

sektora paostwowego są zdecydowanie lepsze warunki pracy i hojniejsze wynagrodzenie 116 . 

Mimo postępującego procesu prywatyzacji w Katarze nie ma w pełni 

sprywatyzowanych firm. Zagraniczni inwestorzy z reguły nie są dopuszczani do 

uczestniczenia w initial public offering (pierwsze notowanie akcji spółki na giełdzie; IPO) – 

przywilej ten zarezerwowany jest dla obywateli Kataru lub niekiedy obywateli paostw GCC. 

Tymczasem główną metodą zastosowaną w procesie prywatyzacji w Katarze jest właśnie 

wprowadzanie spółek na giełdę (IPO) 117 . W większości pozostałych sektorów zagraniczna 

własnośd ograniczona jest do 49%. Poprawka do tego prawa, przyjęta w 2004 r., dała 

obcokrajowcom możliwośd inwestowania w sektor bankowy i ubezpieczeo, jednak w 

dalszym ciągu wymagana jest wcześniejsza zgoda władz. Szacuje się, że Katar w 2007 r. 

przyciągnął 1,8 mld USD zagranicznych inwestycji w sektorach innych niż przemysł paliwowy. 

Liczba ta mogłaby znacznie wzrosnąd, jeśli obcokrajowcom dano by większy dostęp do 

programu prywatyzacyjnego Kataru. Obecnie sprzedaż większości paostwowych 

przedsiębiorstw jest ograniczona dla obywateli Kataru 118 . Pełna realizacja polityki 

prywatyzacji będzie wymagała dodatkowej rewizji legislacji związanej z zagranicznymi 

inwestycjami w Katarze. Uzyskanie przez obywateli innych paostw większego dostępu do 

prywatyzowanych w Katarze przedsiębiorstw może znacząco poprawid realizację tej reformy. 

Zaangażowanie paostwa w gospodarkę jest ciągle znaczne pomimo pewnego postępu 

w procesie prywatyzacji. Całkowite rządowe wydatki, włączając w to konsumpcję i transfer 

płatności, są wciąż wysokie. W 2007 r. wydatki rządu wyniosły 30,5% PKB. Pomimo dążeo do 

zdywersyfikowania gospodarki Katar w dalszym ciągu pozostaje silnie uzależniony od ropy 

naftowej oraz gazu 119 . 

Mimo napotkanych trudności i niedociągnięd, Katar może poszczycid się wieloma 

osiągnięciami w zakresie procesu prywatyzacji, co czyni go jednym z najbardziej znaczących 

jego realizatorów wśród paostw będących członkami GCC. Jest tak m.in. dzięki zrozumieniu 

roli, jaką odgrywa sektor prywatny oraz dążeniu do wzrostu roli tego sektora w gospodarce. 

Sporym ułatwieniem dla powodzenia wdrażanych reform jest fakt, że Katar czerpie dochody 

paostwowe ze stosunkowo zróżnicowanych źródeł nawet, jeśli wciąż dochody z ropy 

naftowej mają największy udział w budżecie paostwa. Katar dużą uwagę przywiązuje do 

rozwoju i modernizacji infrastruktury oraz do stosowania na coraz szerszą skalę 

zaawansowanych technologii. Niewystarczająca i słaba infrastruktura w Katarze uznawana 

jest za jeden z głównych czynników utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej. 

Dodatkowo kraj ten stara się kontrolowad swoje wydatki, dzięki czemu powstają 

oszczędności, które potem przeznaczane są na finansowanie paostwowych inwestycji i 

116 

2008 Index of Economic Freedom, Qatar, The Heritage Foundation and the Wall Street Journal, 2008, 

http://www.heritage.org/index/country.cfm?id=Qatar. 

117 

2007 Investment Climate Statement – Qatar, U.S. Department of State, 2007. 

http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2007/80765.htm. 

118 

Lowering Barriers, Opening Doors Qatar, Volume 145, Oxford Business Group 29.02.2008. 

119 Index of Economic Freedom. 

Strona 33 z 201

ozwoju. W 2006 r. Katar uzyskał czwarte miejsce w rankingu Światowego Forum 

Ekonomicznego w kategorii wydajnych wydatków publicznych 120 . Władze skutecznie walczą z 

biurokracją oraz promują i wspierają rozwój i powstawanie lokalnego sektora prywatnego 121 . 

Dzięki podjęciu ryzyka i dopuszczeniu do prywatyzacji sektora energetycznego i 

wodnego, Katar czerpie teraz znaczne korzyści z prywatnych projektów energetycznych i 

wodnych. Zapotrzebowanie na wodę i elektrycznośd w krajach Zatoki Perskiej ciągle wzrasta, 

a niekiedy przekracza wręcz możliwości dostaw. Władze Kataru zdając sobie sprawę z faktu, 

że tylko prywatny sektor ma tę możliwośd, żeby zadbad o odpowiednią wydajnośd elektrowni 

oraz stacji odsalania wody, a to pozwoli zaspokoid rosnące zapotrzebowanie na te dobra. 

Katar, podobnie jak większośd krajów Zatoki Perskiej, prowadzi politykę mającą zapewnid 

dywersyfikację gospodarki i uniezależnienia się od ropy naftowej i gazu. Stąd wiedząc, jakie 

możliwości ma prywatny sektor, Katar postawił na jego rozwój i większe zaangażowanie w 

gospodarkę. Polityka władz zachęca prywatne przedsiębiorstwa i inwestorów do udziału w 

budowie, funkcjonowaniu i dostarczaniu usług, co pozwala osiągnąd strategiczny cel – 

zróżnicowanie bazy gospodarczej kraju. Prywatyzacja jest tym czynnikiem, który pozwala 

sektorowi prywatnemu się rozwinąd i zwiększyd swoje możliwości, a tym samym w większym 

stopniu przyczyniad się do wzrostu i poprawy sytuacji gospodarczej kraju. 

* * * 

Przed 1995 r. mało uwagi i wysiłków przywiązywano do realizacji strategii 

rozwojowych i reform. Jednakże wraz ze zmianą władzy, doszło do zmiany nastawienia oraz 

wzrostu zaangażowania władz w proces modernizacji gospodarki kraju, co umożliwiło 

wykorzystanie bogactwa naturalnego do rozwoju solidniejszej infrastruktury i wzmocnienia 

powiązao ze światową gospodarką. Katar, podobnie jak inne kraje Zatoki Perskiej, prowadzi 

politykę mającą na celu wykorzystanie bogactwa naturalnego do budowy gospodarki, która 

ostatecznie przestanie byd w przeważającej części skoncentrowana na sektorze 

energetycznym i zacznie czerpad dochody również z innych źródeł. Dotychczas większości z 

tych paostw nie udało się osiągnąd postawionego sobie celu dywersyfikacji. W Katarze 

dochody z ropy naftowej i gazu stanowią ponad połowę produktu krajowego brutto i około 

85% procent wpływów z eksportu. Świadczy to o tym, że gospodarka tego kraju jest w 

dalszym ciągu silnie zależna od eksportu gazu ziemnego i ropy naftowej i jest zdecydowanie 

mniej zdywersyfikowana niż gospodarka np. Dubaju 122 , który osiągnął sukces w 

dywersyfikacji źródeł dochodu i zmniejszeniu uzależnienia od ropy naftowej. Udział ropy 

naftowej w PKB Dubaju, w 2005 r. wyniósł zaledwie 5,4%, a w 2006 r. 5,1% (spadek z 10,3% 

w 2000 r.) 123 . Krytycy twierdzą, że proces prywatyzacji w Katarze nie miał tak naprawdę 

120 

Global Competitiveness Report 2006, Country Profile: Qatar, World Economic Forum 2006. 

121 

A. Aziz Al-Zeyara , op. cit. 

122 

C. DeNicola, Dubai’s Political and Economic Development: An Oasis in the Desert?, 10.05.2005 s. 67, 

http://library.williams.edu/theses/pdf.php?id=48. 

123 

Dubai Nominal GDP 2006, Dubai Chamber of Commerce and Industry, czerwiec 2007, 

http://www.zawya.com/Story.cfm/sidZAWYA20070607065754. 

Strona 34 z 201

jasno postawionych celów. W ocenie całej reformy utrudnieniem jest brak danych 

statystycznych pozwalających na pełną ocenę procesu prywatyzacji 124 . 

Osiągnięte dotychczas rezultaty przeprowadzonych reform strukturalnych i 

prywatyzacji są w dalszym ciągu niezadowalające, jednakże pomimo tego Katar uzyskuje 

wysokie wyniki w rankingu konkurencyjności prowadzonym przez Światowe Forum 

Ekonomiczne (Global Competitiveness Ranking). W 2006 r. Katar uznany został za jedną z 

najbardziej konkurencyjnych gospodarek w regionie. Do głównych zalet jej gospodarki należą 

kwestie związane z instytucjami oraz rynkiem pracy. W zakresie instytucji podkreśla się ich 

wysoką jakośd, przy czym dotyczy to zarówno instytucji prywatnych jak i publicznych. Należy 

ponadto zauważyd, że udział sektorów niepaliwowych i niezwiązanych z wydobyciem, 

produkcją i przetwórstwem gazu ziemnego w PKB kraju stopniowo i systematycznie wzrasta, 

co jest zasługą realizowanego przez władze Kataru programu reform. Katar należy też do 

tych nielicznych paostw regionu, którym udało się z sukcesem dokonad prywatyzacji sektora 

telekomunikacyjnego. 

Oczekuje się, że władze będą z zaangażowaniem kontynuowad program reform 

gospodarczych, którego początek datuje się na połowę lat 90. Przewiduje się, że w wyniku 

realizacji tego programu dojdzie do dalszego zwiększenia roli sektora prywatnego, a także 

szerszej prywatyzacji przedsiębiorstw paostwowych. 

124 Ibidem. 

Strona 35 z 201

POLITYKA 

Strona 36 z 201

John E. Peterson 

Katar i świat. Budowanie marki mikropaostwa 125 

Historia niepodległości Kataru jest krótka. Niemniej jednak, zakres zmian i reform, 

któremu został ten kraj poddany, jest naprawdę niezwykły. W ostatnich latach Katar wyrósł 

na jedno z najbardziej znanych i poważanych paostw Zatoki, po części z powodu posiadania 

ogromnych zasobów gazu ziemnego (trzecie światowych zasobów), ale również, co dużo 

ważniejsze, z powodu ostatnich inicjatyw politycznych. Działania te zdają się byd realizowane 

celowo, tak aby umieścid Katar na mapie świata. 

Katar odniósł wiele sukcesów, z których może byd dumny. Od uzyskania 

niepodległości w 1971 r. nieprzerwanie ją utrzymuje i wzmacnia dzięki członkostwu w 

organizacjach międzynarodowych. Katar to jedno z tych paostw założycielskich GCC, które w 

pełni uczestniczy w gospodarczych inicjatywach tej organizacji. Dotyczy to zwłaszcza 

bezpieczeostwa, w tym działao zbrojnych podczas wojny w Zatoce w 1991 r. Może także 

czerpad korzyści z tego, że jest krajem rozpoznawanym na Zachodzie i w Stanach 

Zjednoczonych, w dużej mierze z powodu swej długiej historii jako producenta ropy 

naftowej, a ostatnio także i dynamicznie rozwijanych projektów związanych z gazem 

ziemnym. Istnieją jednak również inne powody. Katar został gospodarzem wielu imprez 

sportowych. Organizował również wiele istotnych konferencji. 

Ponadto, Katar zgodził się przyjąd regionalny sztab Centralnego Dowództwa Stanów 

Zjednoczonych przed i w trakcie wojny irackiej w 2003 r., czym zyskał sobie zauważalną 

uwagę w światowych serwisach informacyjnych. Jeszcze wcześniej, telewizja satelitarna Al- 

Dżazira – której siedziba mieści się w Doha – zdobyła wielką rzeszę widzów w świecie 

arabskim ze względu na swoje bezpardonowe reportaże i prowokacyjne programy 126 . 

Pomimo zarzutów niektórych osób w administracji Busha o zbyt bliskich związkach Al-Dżaziry 

z Al-Kaìdą, kontakty Kataru ze Stanami Zjednoczonymi stawały się coraz cieplejsze, a emirat 

przekazał nawet 100 mln USD pomocy humanitarnej ofiarom huraganu Katrina w 2005 r. 

Kraj zebrał też szereg pochwał za wkroczenie na drogę demokratyzacji i walki o 

równouprawnienie kobiet. 

125 Niniejszy artykuł jest tłumaczeniem uaktualnionego tekstu pt. Qatar and the World: Branding for a Micro- 

State, który ukazał się w “Middle East Journal”, Vol. 60, No. 40, lato 2006. 

126 Stacja telewizyjna Al-Dżazira rozpoczęła nadawanie w listopadzie 1996 r. z pomocą finansową ze strony 

katarskiego rządu. Wielu dziennikarzy zostało zatrudnionych z rozwiązanej stacji BBC Arabic Service. Al-Dżazira 

zdobyła szeroką arabską publicznośd ze względu na prezentowanie poglądów nie będących w zgodzie z 

oficjalnymi komunikatami oraz dzięki krytyce większości arabskich rządów. Z tego też powodu odbiór stacji był 

od czasu do czasu wstrzymywany w niemal wszystkich sąsiednich paostwach. Zob. L.Y. Bahry, The New Arab 

Phenomenon: Qatar’s Al Jazeera, „Middle East Policy”, Vol. 8, No. 2 (lipiec 2001), s. 88-89; J.M. Sharp, The Al- 

Jazeera News Network: Opportunity or Challenge for U.S. Foreign Policy in the Middle East?, U.S. Library of 

Congress, Congressional Research Service, CRS Report RL31889, 23 lipca 2003; oraz H. Miles, Al-Jazeera: The 

Inside Story of the Arab News Channel that is Challenging the West, New York 2005. 

Strona 37 z 201

Dwa czynniki wpłynęły na proces integracji Kataru oraz jego miejsce w systemie 

międzynarodowym. Pierwszy wiąże się z ograniczeniami i problemami małych paostw. Drugi 

to reakcja Kataru na te niedogodności – realizowanie strategii budowania swojego 

wizerunku i marki, której celem jest zapewnienie sobie przetrwania. Artykuł ten omawia 

sytuację Kataru jako mikropaostwa i analizuje charakter i pomyślnośd tego działania. 

Charakterystyka i słabe punkty małych paostw 

Problematyka słabych punktów, a nawet szans przetrwania małych paostw pojawiała 

się często w literaturze z lat 60. oraz 70. dotyczącej stosunków międzynarodowych 127 . 

Podkreślano przede wszystkim wynikające z rozmiaru ograniczenia, które wpływają na 

konkurencyjnośd w międzynarodowym środowisku politycznym i gospodarcznym. Analiza 

przetrwania i rozwoju wielu małych paostw redukuje takie obawy. Nie pomniejsza to jednak 

wątpliwości dotyczących ograniczeo i problemów, z którymi borykają się małe kraje. 

Definicje małych paostw i mikropaostw 

Należy przede wszystkim określid, co konstytuuje „małe paostwo” i czym jest 

„mikropaostwo”. W 1980 r. oszacowano, że mikropaostw z populacją mniejszą niż pół 

miliona jest 77 z 224 rozpoznanych i zamieszkanych regionów na świecie 128 . Podmioty te 

charakteryzują się różnymi rozmiarami i potencjałami. Powstało wiele definicji małych 

paostw i mikropaostw, jednakże nie wszystkie są satysfakcjonujące. Jednocześnie należy 

stwierdzid, że elementy składające się na termin „mały” często zależą od kontekstu. Analiza 

zatytułowana Strategia przetrwania: dylematy polityki zagranicznej małych krajów 

azjatyckich, 129 skupia swoją uwagę na Korei, Wietnamie, Tajlandii, Malezji, Singapurze, 

Indonezji oraz Filipinach; jedynie Singapur pod względem rozmiarów można porównywad z 

małymi krajami Zatoki. Inna analiza zachowao w polityce zagranicznej, zatytułowana Małe 

kraje w światowej polityce, 130 koncentruje się na Paragwaju, Panamie, Austrii oraz Laosie. 

Wielkośd paostwa jest często definiowana przez rozmiar geograficzny. To jednak 

wyznacznik problematyczny, bowiem Hong Kong jest mały pod względem geograficznym, 

jednak duży pod względem zaludnienia 131 . Co więcej, dwa kraje o takiej samej powierzchni 

mogą różnid się gęstością zaludnienia. Na przykład Namibia jest osiemnaście razy większa niż 

127 Zob. dla przykładu: D. Vital, The Inequality of States: A Study of the Small Power in International Relations, 

Oxford – Clarendon Press 1967; D. Vital, The Survival of Small States, London – Oxford University Press 1971; 

oraz UNITAR, Small States and Territories: Status and Problems, New York – Arno Press 1971; pierwotnie przez 

ONZ, 1969. 

128 J.C. Caldwell, G.E. Harrison, P. Quiggin, The Demography of Micro-States, “World Development”, Vol. 8, 

1980, s. 953. 

129 C.E. Morrison, A. Suhrke, Strategies of Survival: The Foreign Policy Dillemas of Smaller Asian States, New 

York – St. Martin’s Press 1979. 

130 J.A.K. Hey, Small States in World Politics: Explaining Foreign Policy Behavior, Boulder – Lynne Rienner 

Publishers 2003. 

131 Politics, Security, and Development in Small States, C.G. Clarke, A. Payne (red.), London – Allen and Unwin 

1987, s. ix. 

Strona 38 z 201

Estonia, ale oba kraje mają podobną liczbę mieszkaoców 132 . Produkt krajowy brutto (PKB) 

jest również często wykorzystywany jako wyznacznik. Czynnik ekonomiczny może jednak 

ulegad zmianie w czasie, chodby w wyniku wzrostu ceny za najważniejszy produkt 

eksportowy. Uniemożliwia to więc skuteczne porównanie 133 . PKB Kataru jest wyższe od dużo 

większych krajów afrykaoskich, chociaż jeszcze w połowie lat 60. było całkowicie odwrotnie. 

Teoretycznie siła jest dobrym czynnikiem, jednak w praktyce okazuje się byd trudna 

do zmierzenia. Po pierwsze, nie jest możliwe precyzyjne określenie siły i dokonanie 

jednoznacznego porównania między paostwami. Co więcej, czynnik ten nie zawsze 

umożliwia odróżnienie kraju małego od słabego. Słabe paostwo, nawet „upadłe”, może byd 

względnie duże. Z kolei wiele małych paostw charakteryzuje nieproporcjonalny do ich 

rozmiarów wpływ na środowisko międzynarodowe 134 . Siła ma również charakter względny. 

Mauritius ze swoją populacją nieco powyżej miliona osób sąsiaduje w Afryce z dużo 

większymi i ludniejszymi sąsiadami o całkowicie odmiennej kulturze. Podobnie 15milionowy 

Nepal, który jest wciśnięty pomiędzy Indie i Chiny. Dlatego też może byd uważany 

za paostwo małe. Z drugiej strony można podad za przykład Fidżi, które liczy sobie 750 tys. 

mieszkaoców i uchodzi za względnie silne paostwo w rejonie południowego Pacyfiku 135 . 

Bez wątpienia najbardziej rozpowszechnionym wyznacznikiem jest wielkośd 

zaludnienia. Rodzi się jednak pytanie, w którym miejscu należy postawid dolną granicę. 

Niektórzy wskazują tutaj liczbę miliona mieszkaoców, inni podają trzy mln, a jeszcze inni 

skłaniają się w stronę pięciu mln. Liczba miliona wydaje się byd najbardziej powszechną 

wartością i została nawet przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Przyjęcie 

takiej wartości jako wyznacznika oznaczałoby, że około 40 samodzielnych podmiotów 

stosunków międzynarodowych na całym świecie spełnia kryteria przynależności do tej 

kategorii 136 . 

Tak jak nie istnieje consensus co do wyznaczników małego paostwa, tak samo nie ma 

zgody gdzie przebiega granica rozdzielająca małe paostwa od mikro-paostw. Byd może 

pojęcie mikropaostw jest bardziej odpowiednie niż „małe paostwo” w definiowaniu paostw 

o populacji miliona osób i mniejszej. Chociaż czasem za mikropaostwo uważa się społecznośd 

poniżej 100 tys. mieszkaoców 137 , inne czynniki – w tym polityczne, ekonomiczne, 

strategiczne oraz kulturowe, mogą byd równie istotne co wielkośd populacji. 

Dlaczego to rozróżnienie jest tak istotne? Jak zostanie przedstawione poniżej, istnieją 

minimalne progi, które każde paostwo musi pokonad, aby byd zdolne do pełnego lub też 

skutecznego funkcjonowania. Może brakowad ludzkich zasobów do obronienia się lub 

132 

D. Ott, Small Is Democratic: An Examiniation of State Size and Democratic Development, New York – Garland 

2000, s. 16. 

133 


134 

Ibidem, s. 14-15. 

135 

E. Dommen, What is a Microstate?, [w:] States, Microstates, and Islands, E. Dommen, P. Hein (red.), London 

– Croom Helm 1985, s. 11-13. 

136 

Small is Dangerous: Micro States in a Macro World, S. Harden (red.), London – Pinter 1985, s. 9. (raport 

Grupy Studyjnej z David Davies Memorial Institute of International Studies). 

137 

Według jednej z typologii, małe paostwa posiadają poniżej 1,5 mln mieszkaoców, średnie poniżej 5 mln, a 

duże powyżej 5 mln. D. Ott, op. cit. s. 18. 

Strona 39 z 201

sprostania wymaganiom rynku pracy, tak jak ma to miejsce w przykładu Kataru czy 

Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Może to także stanowid przedmiot ekspansjonizmu 

terytorialnego lub impuls niepodległościowy, tak jak to było w przypadku irackich roszczeo 

wobec Kuwejtu i, do pewnego stopnia, w relacjach saudyjsko-katarskich. Może to 

wywoływad koniecznośd zależności finansowej lub ekonomicznej, tak jak ma to miejsce w 

przypadku Arabii Saudyjskiej, która zapewnia Bahrajnowi dostęp do instalacji produkcyjnych 

ropy naftowej. Poddana w wątpliwośd na światowej scenie może zostad legitymacja 

paostwa, co w przypadku małych krajów Zatoki Perskiej miało miejsce w pierwszych latach 

ich niepodległości. Istnienie Kataru w krótkim okresie nie jest kwestionowane, jednak w 

dłuższym okresie może byd poddane w wątpliwośd, dlatego też rozwaga wymaga od tego 

paostwa zainicjowania strategii wzmacniającej suwerennośd i szansę na przetrwanie. 

Kiedy małe paostwo jest faktycznie paostwem? 

Próba określenia minimalnych warunków konstytuujących małe paostwo wymaga 

większego wysiłku niż tylko wyznaczenia dolnej granicy w szerszej typologii. 

Fundamentalnym pytaniem, które pojawia się na tym etapie jest – jakie są wyznaczniki 

istnienia paostwa? Jak problematyka suwerenności i trwania może zostad zdefiniowana z 

pominięciem kwestii funkcjonowania paostwa? 

Pojęcie „paostwa” pozostaje nieco dwuznaczne, jak podobnie jak znaczenie terminu 

ulegało zmianie na przestrzeni wieków. W minionych stuleciach małe paostwa były pewną 

normą – Pokój westfalski z 1648 r. uznawał setki paostw niemieckich. Wraz z nadejściem XX 

w., małe paostwa były postrzegane jako anachroniczne czy też nieistotne. W 1920 r. Liga 

Narodów odrzuciła wniosek o przyjęcie Lichtensteinu, co jednocześnie zniweczyło plany 

członkostwa Monako, San Marino oraz Islandii 138 . Postrzeganie małych paostw uległo 

zmianie wraz z dekolonizacyjną falą w latach 50., a zwłaszcza w 60. W środowisku 

międzynarodowym pojawiło się wiele małych paostw – odrywając się od większych paostw 

(Erytrea), jako pozostałośd kolonializmu (Palau) czy efekt rozpadu Związku Sowieckiego 

(Łotwa, Litwa, Estonia) lub też Jugosławii (Macedonia, Chorwacja, Słowenia, Bośnia). 139 

Proces ten wzmocnił legitymację małych paostw przez sam fakt istnienia czynnika 

narodowotwórczego i prawa do samostanowienia. Zaczęto je postrzegad jako paostwa 

zdolne do przetrwania przez sam fakt ich uznania na arenie międzynarodowej 140 . 

Nadanie podstawowej legitymacji paostwu na drodze jego uznania przez społecznośd 

międzynarodową niekoniecznie czyni z takiego paostwa podmiot zdolny do przetrwania. 

Szczególnie w przypadku mikropaostw, kluczową sprawę stanowi zestaw atrybutów, które 

paostwo musi posiąśd, aby było postrzegane jako zdolne do istnienia. 

Posiadanie terytorium wydaje się byd oczywistym warunkiem, ale okazuje się, że nie 

musi byd tak w każdej sytuacji. W sytuacji wojny może zdarzyd się sytuacja, w którym 

paostwo straciło swoje terytorium, a nadal jest uznawane. Pozostaje również otwarte 

138 

S. Harden, op. cit., s. 15., E.Dommen, op. cit., s. 3-4. 

139 

D. Ott., op. cit. 

140 

C.G. Clarke, A. Payne, Conlusion, [w:] Politics, ... C.G. Clarke, A. Payne (red.), s. 225. 

Strona 40 z 201

pytanie o paostwa, których całe terytorium jest zajęte, okupowane czy kontrolowane przez 

inne kraje, jak to ma miejsce w przypadku Palestyny czy Arabskiej Demokratycznej Republiki 

Sahrawi 141 . Jakie prawne skutki rodzi to dla ruchów wyzwoleoczych? W którym momencie 

Front Wyzwolenia Palestyny staje się paostwem? Czy Autonomia Palestyoska jest 

paostwem? Wydaje się oczywiste, że każdy kraj musi mied populację. Bez ludności, kto 

kierowałby paostwem i kim władza mogłaby rządzid? Watykan jest jednak częściowym 

wyjątkiem – chociaż nieustannie zamieszkany, nie posiada stałych mieszkaoców 142 . 

Wydaje się konieczne, aby każde paostwo posiadało rząd. Paostwa muszą sprawowad 

władzę. Istnieją jednak wyjątki, jak chodby ruchy wyzwoleocze, które kontrolują określone 

terytoria nie posiadając jednocześnie statusu paostwa. Co więcej, nie wszystkie paostwa 

posiadają wyłącznośd na sprawowanie władzy na swoim terytorium, szczególnie gdy istnieją 

silne siły oporu lub ruchy dążące do secesji. Kolejnym przykładem jest Monako i Andora, 

które zgodnie z prawem mogą byd obiektem francuskiej interwencji 143 . 

Innym kryterium może byd uznanie przez kilka paostw. Utworzone przez RPA 

Bantustany są uznawane jednak tylko przez to paostwo i wcale nie muszą byd postrzegane 

jako suwerenne paostwa. Z drugiej strony, Tajwan nie jest oficjalnie uznawany przez 

większośd krajów, a jednak mimo tego jest zdolny utrzymywad stosunki, w tym gospodarcze i 

polityczne, z wieloma innymi paostwami. Co więcej, utrzymywanie stosunków 

dyplomatycznych wcale nie oznacza uznania paostwa: Suwerenny Rycerski Zakon 

Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego z Rodos i Malty (Zakon Kawalerów Maltaoskich) 

utrzymuje stosunki dyplomatyczne z ponad 40 paostwami, jednak nie uważa siebie za 

paostwo 144 . Podobnie też członkostwo w międzynarodowych organizacjach nie wydaje się 

byd jasnym kryterium: Indie i Filipiny były członkami założycielskimi ONZ jeszcze przed 

uzyskaniem niepodległości. Białoruś i Ukraina weszły w skład ONZ mimo członkostwa w 

Związku Sowieckim 145 . Tym niemniej małe paostwa zdają się uważad, że członkostwo w 

międzynarodowych organizacjach zapewni im lepszą pozycję niż izolacja 146 . 

Droga w kierunku suwerenności małych paostw może stanowid dobry czynnik dający 

możliwośd przewidzenia ich zdolności do trwania, a także skuteczności ich prób 

zalegimityzowania swej suwerenności. Tak więc była kolonia może byd zdolna do trwania, 

dzięki roli mocarstwa kolonialnego, które nakreśliło jej terytorium i doprowadziło do 

wytworzenia się więzi narodowej. Ruchy secesyjne i wyzwoleocze mogą uzyskad legitymację 

wskutek pomyślnie zakooczonej walki. Wiele może jednak zależed od tego czy niepodległośd 

była owocem triumfu samostanowienia czy efektem osłabienia imperium 147 . Z drugiej jednak 

strony, podmiot stworzony lub wzmacniany siłą kolonialną może nie byd zdolny do istnienia 

jako samodzielny organizm. Anguilla wybrała inną drogę do niepodległości, niż federacja z 

141 

E. Dommen, op. cit., s. 4-5. 

142 

Ibidem, s. 5. 

143 

Ibidem, s. 6-7. 

144 


145 


146 

S. Harden, op. cit., s. 51. 

147 

R. Cohen, An Academic Perspective, [w:] Politics..., C.G. Clarke, A. Payne (red.), s. 203. 

Strona 41 z 201

karaibskimi sąsiadami. Z kolei Majotta pozostała częścią Francji i to wtedy, gdy Komory 

uzyskały niepodległośd. Nawet w Zatoce Perskiej, koncepcja Unii Emiratów Arabskich – taką 

jaką wyobrażała i promowała Wielka Brytania w okresie poprzedzającym swoje wycofanie – 

została zrealizowana tylko w pewnej części. W pewnym momencie dały o sobie znad różnice 

w postrzeganiu przyszłej struktury federacji i brak zgody co do dominującej pozycji, którą 

chciał uzyskad Bahrajn (z powodu dużego odsetka osób wykształconych) i Katar (z powodu 

nowo zdobytego bogactwa ropy naftowej). Gdy negocjacje uległy ostatecznemu załamaniu, 

Bahrajn zdecydował się na samodzielną niepodległośd, czym zmusił Katar do podobnego 

kroku. 

Dlaczego niewielki rozmiar ma znaczenie? Zachowanie małych paostw 

Nie ma zgody co do poglądu o różnicach w zachowaniu małych i dużych paostw oraz 

istnienia odmiennego poziomu ich stabilności. Wszystkie te argumenty zostały zwięźle 

omówione w dwóch książkach: Małe jest piękne, stanowiącej opozycję do książki pod 

tytułem Małe jest niebezpieczne. W pierwszej wymienionej monografii, E.F. Schumacher 

dowodzi, że duży rozmiar kraju ma w wielu aspektach, w tym także najbliższym otoczeniu, 

niebezpieczne konsekwencje. Wzywa jednocześnie do powrotu do małych podmiotów 

politycznych, ponieważ istnieje szereg spraw, które małe społeczności potrafią lepiej 

rozwiązad 148 . Chociaż opinie Schumachera nie są powszechnie uznane, wielu ekspertów 

uważa, że niewielki rozmiar kraju ma znaczenie, ponieważ wzrosła liczba małych paostw i 

nastąpił rozwój regionów, tworzonych przez takie paostwa. Można to odnieśd w 

szczególności do Zatoki Perskiej, gdzie regionalne znaczenie Kataru jest wzmacniane właśnie 

dlatego, że znajduje się on w otoczeniu krajów o podobnej wielkości. Kontekst może byd 

zatem ważniejszy niż wielkośd absolutna. 

Istnieje także równie dużo negatywnych konkluzji dotyczących stabilności małych 

paostw. Sugerowano, że ograniczone środki są determinantą dla prowadzenia polityki 

zagranicznej, a także procesu podejmowania decyzji. To z kolei zawęża obszar 

zainteresowania małych paostw do spraw związanych bardziej bezpośrednio z ich 

niepodległością oraz interesami, a także zmusza do większych wysiłków związanych z 

odpieraniem interesów lub wojowniczych zachowao dużych potęg. Jednocześnie 

argumentuje się, że małe paostwa są bardziej podatne na zewnętrzną presję, skłonniejsze 

ulegad naciskom, mają ograniczony wachlarz działao oraz są bardziej sceptyczne co do 

zewnętrznych inicjatyw gospodarczych, ze względu na strategiczne znaczenie handlu 

zagranicznego dla ich własnych gospodarek. Ich nastawienie jest więc bardziej defensywne 

niż u większych paostw 149 . 

Niektórzy obserwatorzy dostrzegają czynniki, które mają negatywny wpływ na 

stabilnośd małych paostw. Tytuł raportu grupy studyjnej – Małe jest niebezpieczne w dośd 

jednoznaczny sposób sugeruje konkluzję: małe paostwa są niebezpieczne nie tylko dla siebie, 

148 

E.F. Schumacher, Small is Beautiful: Economics As If People Really Mattered, New York – Harper and Row 

1973, s. 59-70. 

149 

A.B. Fox, Power of Small States: Diplomacy in World War II, Chicago – University of Chicago Press 1959, s. 1- 

9.; D. Vital, The Inequality..., s. 3; D. Vital, Survival of..., s. 1-12. 

Strona 42 z 201

ale również dla otoczenia zewnętrznego. Badania grupy dowodzą, że małe paostwa są 

podatne na tworzenie kryzysów, które ostatecznie wymagają międzynarodowej uwagi, a 

czasem także interwencji. Podaje się przykład Falklandów w 1982 r. i Grenady w 1983 r. 

Można także dodad do nich Kuwejt w latach 1990 – 1991. Co więcej, autorzy stoją na 

stanowisku, że niewiele małych paostw posiada zasoby finansowe na poziomie 

zapewniającym im samowystarczalnośd, a niektóre są poddawane tendencjom 

odśrodkowym 150 . Inny autor zauważa z kolei, że małe kraje w większym stopniu są zagrożone 

uzależnieniem się od eksportu jednego surowca 151 . Chociaż bogactwo Kataru jest niezwykle 

duże, a katarskie surowce energetyczne są wysoko pożądane, może to sprowokowad wrogie 

działania, tak jak stało się to swego czasu z Kuwejtem. 

Druga negatywna cecha małych paostw wynika z często istniejących braków 

politycznych. Można tu wskazad korupcję, nepotyzm oraz faworyzowanie wynikające z faktu, 

że w tak małych krajach niewielkie jest pole do działania pozostające poza kontrolą władz, a 

mobilnośd pionowa zależna jest od rządu. Ponadto, wymogi administracji wymuszają 

względnie wysoki koszt na małych paostwach 152 . Polityce zagranicznej mogą szkodzid 

mianowania wielu ambasadorów z powodów politycznych, bez związku z faktycznymi ich 

kompetencjami 153 . Małe paostwa jednakże mogą czerpad korzyści z większego poczucia 

wspólnoty przy mniejszym ryzyku wyalienowania. Mniejsze są szanse przyjęcia radykalnych 

ideologii, bowiem istnieje tendencja kierowania się w stronę politycznego centrum 154 . A 

zatem, można powiedzied, że zasadnicza rola rządu w Katarze, jak i innych paostwach Zatoki 

Perskiej nie wynika tylko z dystrybucji dochodów z ropy naftowej, ale jest immanentną cechą 

małych paostw jako takich. 

Kolejną wadą małego paostwa może byd brak uniwersalistycznego społeczeostwa. Co 

istotniejsze, sugeruje to, że mniejsze społeczeostwa w większym stopniu są zależne od 

osobistych relacji i lojalności niż ma to miejsce w dużych społecznościach. Sied bliskich 

powiązao osobistych i pokrewieostw mogą komplikowad kwestie publiczne, a osobiste 

nieporozumienia na temat polityki mogą prowadzid do osobistych konfliktów 155 . Mogą też 

wyniknąd trudności dla administracji publicznej, ponieważ ta sama osoba może byd 

zmuszona do wykonywania wielu zadao, a to w konsekwencji prowadzi do uzależnienia od 

wąskiej grupy osób podejmujących decyzje. To z kolei negatywnie przekłada się na proces 

budowania instytucji 156 . W fazie koocowej może to mied korzyści zarówno pozytywne 

150 

S. Harden, op. cit., s. 1. Nowsze badania kwestionują taką tezę wskazując, że mikropaostwa mają małe siły 

zbrojne, a w niektórych wypadkach są ich pozbawione. 

151 

D. Ott, op. cit., s. 93. 

152 

B. Benedict, Introduction, [w:] Problems of Smaller Territories, B. Benedict (red.), London – Athlone Press 

1967 dla University Institute of Commonwealth Studies, Commonwealth Papers, No. 10., s. 1-10. Zob. także 

UNITAR, op. cit., s. 148-162. 

153 

M. Hong, Small States in the United Nations, “International Social Science Journal”, Vol. 144, lipiec 1995, s. 

283. 

154 

P. Sutton, Political Aspects, [w:] C.G. Clarke, A. Payne (red.), op. cit., s. 18-19. 

155 

D.P.J. Wood, The Smaller Territories: Some Political Considerations, [w:] B. Benedict (red.), op. cit., s. 33. 

156 

P.J. McGowan, K.P. Gottwald, Small States Foreign Policies: A Conparative Study of Participation, Conflict, 

and Political and Economic Dependence, “International Studies Quarterly”, Vol. 19, No. 4, grudzieo 1975, s. 469- 

Strona 43 z 201

(wytworzenie stabilności jako rezultat istnienia lojalności w systemie) lub negatywne 

(rodzenie się korupcji i elitaryzmu). 

Oprócz wspomnianych czynników wewnętrznych, małe paostwa są także wrażliwe na 

siły zewnętrzne. Niewielki rozmiar przy jednoczesnym strategicznym położeniu może wikład 

je w meandry międzynarodowej polityki. To z kolei zwiększa obawy o bezpieczeostwo 

małych paostw, a także o równowagę systemu międzynarodowego. Większe i silniejsze 

potęgi regionalne lub globalne mogą wymusid na małym paostwie zgodę na nierówne 

stosunki dwustronne. Może to dotyczyd zależności w polityce zagranicznej, uczestnictwa w 

porozumieniach o obronie kolektywnej lub pakcie obronnym z silniejszym paostwem, 

użyczenia instalacji wojskowych, zakupów broni lub nawet zgody na wspieranie bardziej 

swobodnego handlu, który jest korzystniejszy dla silniejszego paostwa 157 . Międzynarodowy 

handel narkotykami może również stwarzad poważne zagrożenie dla małego paostwa 158 . 

Sąsiad Kataru, Zjednoczone Emiraty Arabskie, ilustruje te ograniczenia: „odziedziczona z 

przeszłości fragmentaryzacja, w połączeniu ze słabością militarną i zależnością ekonomiczną 

oraz dużą liczebnie populacją imigrantów, czyni z tego kraju obiekt regionalnej i 

międzynarodowej presji. Geograficzne położenie kraju jest strategicznie i gospodarczo 

istotne, co sprawia, że Zjednoczone Emiraty Arabskie są jeszcze bardziej wrażliwe na 

działania potężnych paostw, które chcą tutaj realizowad swoje interesy. Co więcej, jako kraj 

muzułmaoski i arabski, Zjednoczone Emiraty Arabskie muszą realizowad politykę pozostającą 

w harmonii z ideami arabskimi oraz muzułmaoskimi 159 .” 

Sugeruje się również, że małe kraje mogą prowadzid bardziej ryzykowną politykę, 

ponieważ są niezdolne do monitorowania rozwoju międzynarodowej sytuacji tak 

kompleksowo jak paostwa duże 160 . Globalizacja to kolejne wyzwanie odkąd szybkie 

podróżowanie, natychmiastowa komunikacja oraz międzynarodowe korporacje stanowią 

same w sobie czynnik presji. Wzmożona współzależnośd jeszcze bardziej marginalizuje małe 

paostwa ponieważ wystawia je na czynniki, które są poza ich kontrolą: handel, wymiana 

zagraniczna czy też kulturalne i polityczne nurty. 

Małe paostwa stoją również przed bardziej poważnymi zagrożeniami, a to z powodu 

skromnych zdolności reagowania na kryzysy, niezależnie czy naturalne – jak huragany – czy 

też takie, które powstają za sprawą człowieka 161 . Szukając przykładu tego drugiego, militarne 

pucze są uważane za łatwiejsze do przeprowadzenia w krajach małych, ponieważ do takiego 

działania potrzeba mniejszej liczy żołnierzy 162 . Jedna z ostatnich analiz dowodzi, że 

500.; K.R. Hope, The Administration of Development in Emergent Nations: The Problems in the Caribbean, 

“Public Administration and Development”, Vol. 3, 1983, s. 50-51. 

157 N. Linton, A Policy Perspective, [w:] C.G. Clarke, A. Payne (red.), op. cit., s. 214-217.; M.A. East, Size and 

Foreign Policy Behavior: A Test of Two Models, “World Politics”, Vol. 25, No. 4, lipiec 1973, s. 556-576. 

158 C.E. Griffin, Drugs, Democracy and Instability in a Microstate, “North-South: The Magazine of the Americas”, 

Vol. 4, Issue 1, lipiec-sierpieo 1994. 

159 H. Hamdan al-Alkim, The Foreign Policy of the United Arab Emirates, London – Saqi Books 1989, s. 209. 

160 M.A. East, op. cit., s. 558-560. 

161 S. Harden, op. cit., s. 1-2. 

162 G.H. Quester, Trouble in the Islands: Defending the Micro-States, “International Security”, Vol. 8, No. 2, 

jesieo 1983, s. 164-165. 

Strona 44 z 201

globalizacja uniemożliwia małym paostwo dalszą skuteczną partycypację w kontaktach ze 

światem w wyniku „geografii niesprawiedliwości” 163 . 

Powracając do wywodu z książki Małe jest piękne, istnieje równie duża liczba 

pozytywnych czynników, które mogą zrównoważyd te negatywne. Przede wszystkim należy 

zauważyd, że bezpieczeostwo i stabilnośd jest w rękach samego paostwa, które ponosi za nie 

pełnię odpowiedzialności. Systemy, które nie dają ujścia społecznemu niezadowoleniu, 

muszą liczyd się z możliwością utraty popularności. Małe paostwa ryzykują zatem utratę 

więzi społecznych, które spajają ich obywateli, więc we własnym interesie starają się 

zachowad spójne otoczenie wewnętrzne. Można również postawid tezę o faktycznie większej 

stabilności małych paostw ze względu na mniejsze prawdopodobieostwo rządów 

autorytarnych. Nie są wcale bardziej narażone od większych paostw na nagłą zmianę reżimu, 

a co więcej charakteryzuje je niższy poziom politycznych protestów, wyrażonych liczbą 

zamieszek oraz ofiar śmiertelnych 164 . 

Szczególna natura zależności małych paostw w systemie międzynarodowym wymaga 

od nich przyjęcia wielu środków, które zapewnią pomoc w dziedzinie obrony, będą wspierad 

handel i pomoc gospodarczą, promowad współpracę na poziomie regionalnym, ułatwią 

czerpanie korzyści z wielonarodowych misji pokojowych, międzynarodowego prawa, a 

czasem także interwencji 165 . W wymiarze polityki zagranicznej, małe paostwa są bardziej 

świadome swych ograniczeo oraz słabych stron, co sprawia, że mogą byd bardziej skłonne do 

zapewniania swego międzynarodowego bezpieczeostwa za pośrednictwem polityki 

budowania skutecznych sojuszy 166 . 

Zalety bycia małym paostwem można wymienid na przykładzie sąsiada Kataru – 

paostwa Kuwejt. Jak napisał jeden z analityków: 

Pomimo swego rozmiaru, Kuwejt wybrał wyjątkowy kierunek na płaszczyźnie 

międzynarodowej i w strukturze wewnętrznej. Polityka zagraniczna charakteryzuje się 

poziomem aktywności, który nie jest proporcjonalny do faktycznej siły kraju. Mówiąc 

163 “Na rozwijającym się południu większośd małych paostw oraz mikropaostw prezentuje bezradnośd i 

wrażliwośd, co jest rezultatem wielu czynników. Niektóre z nich mają charakter zewnętrzny, podczas gdy 

jeszcze inne mają swe źródło wewnątrz i są charakterystyczne dla konkretnych paostw”. A. Misra, Theorising 

‘Small’ and „Micro’ State Behaviour Using the Madives, Bhutan and Nepal, „Contemporary South Asia”, Vol. 13, 

No. 2 (June 2004), s. 145. 

164 D. Ott, op. cit., s. 128-129; Dag Anckar w: Why Are Small Island States Democracies?, “The Round Table”, No. 

365 (2002), s. 375-390 sugeruje, że małe podmioty są bardziej skłonne wyrażad swoją solidarnośd i 

przywiązanie do wspólnoty. Społeczności takich podmiotów są także lepiej poinformowane w zakresie spraw 

społecznych i polityki. W innym miejscu autor zauważa, że wybór systemu politycznego w małym paostwo 

często stanowi konsekwencję kolonialnej przeszłości. Przewaga systemów parlamentarnych wśród takich 

paostw wynika z faktu, że wiele z nich stanowi byłe kolonie brytyjskie. D. Anckar, Regime Choices in 

Microstates: The Cultural Constraint, „Commonwealth & Comparative Politics”, Vol. 42, No. 2, lipiec 2004, s. 

206-223. 

165 S. Harden, op. cit., s. 115-123. 

166 B.A. de Vries, Foreign Policy Coordiniation Among Small European States, “Cooperation and Conflict”, Vol. 23 

(1988), s. 45. Cyt. w: D. Ott, op. cit., s. 34. Oczywiście zawsze pozostaje alternatywa przedstawiona w filmie 

Petera Sellersa pod tytułem Mysz, która ryknęła: wypowiedzied wojnę Stanom Zjednoczonym, od razu się 

poddad i czekad na przysłanie pomocy. 

Strona 45 z 201

otwarcie, Kuwejtczycy zdają się byd ogarnięci obsesją ‘mentalności oblężonej 

twierdzy’ i z powodów historycznych ocenili, że to właśnie siły zewnętrzne mogą 

zapewnid im przetrwanie (...) Polityka zagraniczna Kuwejtu po uzyskaniu 

niepodległości była i nadal jest pod wpływem trzech głównych celów narodowych: (1) 

politycznego i militarnego bezpieczeostwa; (2) arabskiej ideologii oraz muzułmaoskich 

wartości; oraz (3) ‘misji’ inwestowania i dzielenia się narodowym bogactwem z 

biedniejszymi krajami arabskimi i muzułmaoskimi 167 . 

Strategie przetrwania 

Szukając wniosków z powyższych argumentów, można zapewne stwierdzid, że małe 

paostwa muszą zastosowad co najmniej jedną z uzupełniających się strategii przetrwania. Po 

pierwsze, kraje takie muszą osiągnąd modus vivendi ze swoimi sąsiadami, nawet za cenę 

zrzeczenia się terytorium lub innych elementów swej suwerenności. Wymaga to również 

utrzymania poprawnych relacji pomimo wszelkich prowokacji (na przykład Kuwejt i Irak). Po 

drugie, potrzeby jest silny protektor zdolny ochronid przed silniejszymi sąsiadami. Po trzecie, 

powinny wykorzystad wyjątkową niszę, która umożliwi małemu paostwu zapewnianie 

korzystnych usług sąsiadom, regionowi czy światu. W pierwszym etapie taka polityka 

legitymizuje istnienie małego kraju. W drugim etapie wysyła się do systemu 

międzynarodowego komunikat: małe paostwo będzie bardziej przydatne jako samodzielny 

podmiot niż element składowy innego paostwa. Przykłady wybrania polityki umiejscowienia 

się w niszy są następujące: 

Luksemburg – zapewnianie usług powietrznych oraz infrastruktury dla Unii 

Europejskiej; 

Szwajcaria – neutralnośd, poufny system bankowy, dobra luksusowe oraz turystyka; 

Panama oraz Liberia – zapewnianie bandery dla statków handlowych; 

Monako – hazard, miejsce gromadzenia bogactwa oraz bankowośd offshore; 

Kuwejt – do niedawna ważne działania związane z importem i reeksportem złota, 

budowy łodzi oraz handlu; 

Bahrajn – siedziby regionalnych przedstawicielstw handlowych, usługi finansowe, 

siedziby firm usługowych, miejsce weekendowych przyjazdów dla mieszkaoców 

krajów sąsiednich; 

Dubaj – import i reeksport złota, regionalny magazyn, strefa wolnego handlu, miejsce 

handlu detalicznego, turystyka. 

Implikacje strategii przetrwania dla Kataru 

Naturalnie, pewne cechy małych paostw mają niezmienny charakter: mały rozmiar 

geograficzny, niewielka populacja (szczególnie rdzennych mieszkaoców) czy też sytuacja 

geopolityczna. Ropa naftowa i gaz ziemny niewątpliwie wzmocniły pozycję Kataru, jednakże 

nie eliminuje to wszystkich problemów. Prawdą też jest, że w różnych okresach swej historii 

167 A.R. Assiri, Kuwait’s Foreign Policy: City-State in World Policy, Boulder – Westview Press 1990, s. xiv. 

Strona 46 z 201

Katar wybierał ryzykowną politykę zagraniczną, czym nie zjednywał sobie sympatii sąsiadów i 

sojuszników. Widad to było szczególnie w sporze granicznym z Bahrajnem, który 

rozstrzygnięto w 2001 r. za pomocą werdyktu Międzynarodowego Trybunału 

Sprawiedliwości. Był to najdłuższy spór w historii tej instytucji. Po tym jak w 1995 r. szajch 

Hamad Ibn Chalifa Al Sani zastąpił swojego ojca na stanowisku emira, nowe władze oskarżyły 

swych sąsiadów o próby jego przywrócenia na tron. Stosunki z Arabią Saudyjską były w tym 

okresie bardzo napięte ze względu na starcia graniczne w 1992 i 1994 r., które zostały 

ostatecznie rozwiązane w 2001 r. Prócz zawoalowanych oskarżeo o wspieranie ojca, na 

poprawę stosunków nie wpływają: odmienna ocena kwestii polityki Iranu, saudyjskie 

protesty po otworzeniu w Doha izraelskiego przedstawicielstwa handlowego oraz złośd 

Arabii Saudyjskiej będąca rezultatem krytyki Rijadu przez stację Al-Dżaziry. Wszystkie te 

kwestie doprowadziły ostatecznie do bojkotu przez saudyjskiego księcia Abd Allaha szczytu 

GCC w Doha oraz przerwania budowy gazociągu z Kataru do Kuwejtu przez terytorium Arabii 

Saudyjskiej. 

Niemniej jednak, podczas różnych okresów w swej niepodległości, Katar 

wykorzystywał niektóre z opisanych powyżej strategii. W zakresie budowania sojuszy, Katar 

jest członkiem założycielskim GCC. W ostatnich latach poprawił swoje relacje z Bahrajnem 

oraz Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, jednak nadal utrzymuje chłodne relacje z krajem, z 

którym dobre relacje mają największe znaczenie – Arabią Saudyjską. Katar zintensyfikował 

też stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, w celu poprawy swojej pozycji w regionie oraz 

wzmocnienia szerszego bezpieczeostwa regionalnego. Wzmocniono także swoją legitymację 

wśród społeczności międzynarodowej poprzez uczestnictwo i organizowanie wielu 

międzynarodowych konferencji. 

Katar rozpoczął proces budowania instytucji paostwowych oraz politycznych i 

administracyjnych reform, tak aby stworzyd efektywniejszy rząd i lepiej spełniad społeczne 

oczekiwania. Kluczowe zmiany dotyczą również rozwiązania Ministerstwa Informacji, 

przeprowadzenia w 1998 r. wyborów do rady miejskich (w których kobiety uzyskały zarówno 

bierne jak i czynne prawo wyborcze) oraz zorganizowania referendum w 2003 r. na temat 

pierwszej w historii kraju konstytucji 168 . Przeprowadzone i obiecane dalsze reformy zmian 

politycznych i liberalizacji mają także na celu uzyskanie przychylności Zachodu, szczególnie 

Stanów Zjednoczonych. Katar aktywnie wykorzystuje nisze w środowisku międzynarodowym. 

To właśnie ta strategia jest faktycznym znakiem rozpoznawczym Kataru. 

168 Więcej informacji na temat procesu politycznej liberalizacji zob. L. Bahry, Elections in Qatar: A Window of 

Democracy Opens in the Gulf, „Middle East Policy”, Vol. 6, No. 4, lipiec 1999, s. 118-127; O. Da Lage, La 

constitution du Qatar approuvee par referendum le 29 avril 2003 [The Constitution of Qatar was approved by 

Referendum on April 29, 2003+, “Maghreb-Machrek”, No. 176, wiosna 2003, s. 111-121; F. Dazi – Heni, Des 

processus electoraux engages dans les monarchies du Golfe: les cas du Kuweit et du Qatar [Electoral Processes 

Utilized in the Gulf Monarchies: the Case of Kuwait and Qatar+, “Monde arebe – Maghreb-Machrek”, No. 168 

(kwiecieo-czerwiec 2000), s. 76-88; M. Herb, Emirs and Parliaments in the Gulf, „Journal of Democracy” Vol. 13, 

No. 4 (październik 2002), s. 41-47; J.E. Peterson, The Arab Gulf States: Further Steps Towards Political 

Participation, Dubai: Gulf Research Center 2006; A. Rathmell, K. Schulze, Political Reform in the Gulf: The Case 

of Qatar, „Middle Eastern Studies”, Vol. 36, No. 4 (październik 2000), s. 47-62. Na temat polityki zagranicznej 

zob. J. Abadi, Qatar’s Foreign Policy: The Quest for National Security and Territorial Integrity, “Journal of South 

Asian and Middle Eastern Studies”, Vol. 27, No. 2, zima 2004, s. 14-37. 

Strona 47 z 201

Strategia tworzenia marki 

Według najprostszej definicji, marka to produkt lub usługa rozpoznawana przez 

uznane osoby. Cytując jednego z badaczy, „budowanie marki czerpie swą potęgę z faktu, iż 

odpowiednio wypracowana marka może stad się dla przedsiębiorstwa dobrem ważniejszym 

niż rzeczywisty produkt” 169 . Tworzenie marki nie odnosi się wyłącznie do świata biznesu. 

Tworzenie marki oraz cele 

Od zarania dziejów, producenci dóbr wykorzystywali swoją markę, aby wyróżnid 

swoje produkty. Po części – ponieważ byli z nich dumni, ale także, co ważniejsze, dawano 

konsumentom możliwośd rozpoznania kupowanego produktu przy kolejnym zakupie oraz 

umożliwiano zachwalanie go innym 170 . Na przestrzeni dziejów, marki rozwinęły się w trzech 

różnych kierunkach: 

system prawny uznał koncepcję marki i rozpoczął jej ochronę jako własności 

intelektualnej z pomocą znaków handlowych, patentów i praw autorskich; 

idea marki została rozszerzona z produktów także na usługi, które korzystają z takiej 

samej ochrony prawnej; 

co najważniejsze, to w jaki sposób produkt czy usługa jest rozpoznawana na tle 

innych, zależy od nieuchwytnych czynników, a także cech samego produktu, jak 

jakośd czy cena: „jakośd konkretnej marki, na której swój wybór opiera konsument, to 

kwestia bardzo subtelna i czasami nieprzewidywalna 171 . 

Marka wymaga rozpoznawalności, jednakże wszystko sprowadza się do problemu, w jaki 

sposób sprawid, by dany produkt był rozpoznawalny, a ponadto utkwił konsumentowi w 

pamięci. To w koocu nie producent decyduje, która marka jest rozpoznawana, a która 

pozostaje anonimowa. Produkt jest rozpoznawany tylko, gdy tak uważa konsument 172 . 

Bardzo często pomiędzy produktami i markami nie ma zbyt wielu dostrzegalnych różnic, więc 

jedynym elementem wyróżniającym staje się narracja. Tworzenie marki jest zatem 

połączeniem pewnej narracji, opowiadania z konkretnym produktem lub usługą. To właśnie 

owa historia czyni, że konsument identyfikuje się lub pożąda konkretnej marki, nawet 

bardziej niż produktu czy usługi 173 . Mówiąc innymi słowy, marka musi stad się Gestalt (niem. 

postad – przyp. tłum.), zwornikiem pomiędzy wieloma różnymi wartościami, tymi 

uchwytnymi i nieuchwytnymi, co sprawi, że stanie się rozpoznawalna 174 . 

169 

P. van Ham, The Rise of the Brand State: The Postmodern Political Image and Reputation, “Foreign Affairs”, 

Vol. 80, No. 5 (wrzesieo-październik 2001), s. 3. 

170 

J.M. Murphy, What is Branding?, [w:] Branding: A Key Marketing Tool, J.M. Murphy (red.), New York – 

McGraw-Hill 1987, s. 1. 

171 

Ibidem, s. 1. 

172 

D.E. Knapp, The Brandmindset, New York – McGraw-Hill 2000, s. xv. 

173 

J.B. Twitchell, Branded Nation: The Marketing of Megachurch, Inc., and Museum World, New York – Simon 

and Schuster 2004, s. 4-5. 

174 J.M. Murphy, op. cit., s. 1-2. 

Strona 48 z 201

Jeden z autorów nazywa tę zmianę w koncepcji tworzenia marki z promocji produktu 

w stronę promocji wspomnianego Gestalt – mistyką marki, „emocjonalnym tworzeniem 

marki”: opierającym się na założeniu, że prócz funkcji użytkowych kupowanego produktu, 

konsument chce kupid również doświadczenie emocjonalne. „Marka staje się nie tym, co 

myślimy o danym produkcie, ale jak o nim myślimy” 175 . Tworzenie marki dotyczy nie tylko 

opowiedzenia historii danego produktu, ale determinuje również odbiór konsumentów. 

Trudnym etapem w tworzeniu marki jest wytworzenie lub wzmocnienie 

nieuchwytnych czynników, które mają faktyczne znaczenie. Nie istnieje żadna naukowa 

metoda określenia relacji istotnych czynników. W wymiarze praktycznym owocuje to tym, że 

twórcy decydują się na zastosowanie jednej lub kilku alternatywnych strategii w procesie 

tworzenia nowych marek. Produkty stanowiące kopię („Me too” products) są podobne do 

oryginałów w swym założeniu, marketingu, funkcji oraz nazwie marki. Nie mogą jednak 

skutecznie rywalizowad z nimi, jednakowoż stanowią szansę wejścia na rynek z tanim 

produktem przy małym ryzyku. Inna strategia polega na stworzeniu marki od zera, a nie 

poprzez skopiowanie już istniejącej, zbudowanie otoczki i zapotrzebowania na zupełnie 

nową. To oznacza odkrycie i wykorzystanie unikalnej niszy. Jest to także proces kosztowny i 

często zawodny 176 . 

Te same mechanizmy tworzenia i utrzymywania marki mają odniesienie do świata 

pozabiznesowego. Ostatnie dekady przyniosły rozwój tworzenia marek nie tylko w świecie 

konsumpcjonizmu, ale także w odniesieniu do wartości kulturalnych, religijnych, szczególnie 

ze strony szkół, kościołów, muzeów, szpitali i polityki. Wszystkie te instytucje zaczęły 

wykorzystywad koncepcję marki nie tylko w celu wyrażenia swych idei i wytworzenia 

społecznego kapitału, ale również – jak w przypadku świata biznesu – wyróżnienia swych 

instytucji na tle innych 177 . Te same zasady odnoszą się do stosunków międzynarodowych i ról 

paostw w międzynarodowym systemie. 

Tworzenie marki paostw 

Posługując się słowami jednego z autorów, „najlepszy opis marki to wizja konsumenta 

na temat produktu: pojęcie ‘marki paostwa’ dotyczy postrzegania konkretnego kraju przez 

świat zewnętrzny” 178 . Tworzenie marek przez polityczne podmioty jest stosunkowo nowe i 

może byd postrzegane jako rozszerzenie kulturowego tworzenia marki. Szczególnie 

rozwinięte jest to w Stanach Zjednoczonych, gdzie różne stany są kojarzone z różnymi 

cechami: Floryda i Hawaje z plażami i tropikalnymi owocami; Maine i Oregon z pięknymi 

175 J.B. Twitchell, op. cit., s. 38. Kolejny praktyk dokonuje podziału tworzenia marki na fazy: w latach 50. 

tworzenie marki wiązało się z UCO (Unikatowa Cecha Oferty, która skupia się na produkcie, a nie marce); w 

latach 60. pojawiło się ECO (Emocjonalna Cecha Oferty, w której do marek przypisany jest konkretny ładunek 

emocjonalny). W latach 80. stworzono koncepcję OCO (Organizacyjna Cecha Oferty – kryjąca się za konkretną 

marką firma lub korporacja sama w sobie staje się marką). W latach 90. pojawiło się MCO (Markowa Cecha 

Oferty, w której marka jest silniejsza niż fizyczny wymiar całego produktu). M. Lindstrom, Brand Sense, Build 

Powerful Brands Through Touch, Taste, Smell, Sight, and Sound, New York – Free Press 2005, s. 4. 

176 J.M. Murphy, op. cit., s. 1-2. 

177 J.B. Twitchell, op. cit., s. 3. 

178 P. van Ham, op. cit., s. 2. 

Strona 49 z 201

wybrzeżami; Nowy Jork z centrum sztuki i miejscem zakupów; Nevada z hazardem i stolicą 

rozrywek. Te stany, które nie mają przypisanych marek, stworzyły swoje hasła: „Virginia jest 

dla zakochanych”, „W Pennsylvanii masz przyjaciela”, czy też „Oklahoma jest OK”. Hasła te 

nie mówią niczego o stanie, jednak zapadają w pamięd i od razu są przywoływane gdy o nim 

mowa 179 . 

W środowisku międzynarodowym niektóre narody są znane i posiadają uznaną 

markę: Francja za kulturę, dobre jedzenie, ser oraz wino; czy też Szwajcaria za posiadane 

banki i neutralnośd. Gdy jednak kraje nie mają łatwo identyfikowalnej marki, muszą włożyd 

wiele wysiłku aby zbudowad taką od podstaw. Tworzenie marki może byd kontekstualne, tak 

jak Zachód postrzega paostwa jak konsumowane produkty: „przyjazny” (skierowany w 

stronę Zachodu), “wiarygodny” (sojusznik), “agresywny” (prowadzący politykę 

ekspansjonizmu) czy „niewiarygodny” (paostwo zbójeckie) 180 . 

Pomyślne stworzenie marki w przypadku paostwa jest równie trudne, co tworzenie 

marki w świecie biznesu. W obu środowiskach czołowe marki są bardzo konkurencyjne. 

Coca-Cola byd może i jest najwartościowszą marką na świecie, ale musi cały czas dbad o 

swoją pozycję, którą stara się zająd Pepsi. Różnica pomiędzy firmami nie sprowadza się do 

produktu, ale ich wizerunku 181 . „Wizerunek i reputacja stają się kluczowymi elementami 

strategicznego dobra paostwowego, kapitałem eksportowym, który oferuje się tym, na który 

chce wywrzed wpływ 182 . Korzystnym efektem ubocznym kampanii budowania uznanej marki, 

może byd mniejszy szowinizm i prowincjonalizm, bowiem paostwo stara się zwiększyd liczbę 

konsumentów oraz dotrzed do większej liczby podmiotów.„Aby sprzedad, trzeba 

porozumiewad się nie swoim językiem, lecz językiem konsumenta” 183 . 

By jednak odnieśd sukces, kraj budujący markę musi byd stanowczy, a nawet 

zuchwały. Procesy globalizacji i wzrostu znaczenia międzynarodowego rynku medialnego 

prowadzą do wzrastającego postrzegania paostw przez pryzmat ich wizerunku i reputacji. Z 

tego też powodu Belgia kilka lat temu postanowiła zmienid swój wizerunek zastępując swój 

nieprzemyślany obraz bardziej żywym i weselszym. Jak powiedział jeden z belgijskich 

przedstawicieli, celem Belgii było pójście drogą firmy Virgin – brytyjskiego imperium 

biznesowego Sir Richarda Bransona, które „chod nie jest duże, jest wszędzie tam gdzie się 

spojrzy” 184 . Podobnie postąpił rząd Tonyègo Blaira, który zbudował wizerunek „Nowej Partii 

Pracy”, poprzez rozbudowaną kampanię reklamową, opierającą się na haśle „Cool 

Britannia” 185 . Posiadanie marki stało się obecnie cennym kapitałem obok geopolityki i 

179 J.B. Twitchell, op. cit., s. 290. 

180 P. van Ham, op. cit. s. 3. van Ham idzie dalej pisząc, że “tworzenie marki przez paostwo stopniowo wypiera 

nacjonalizm. Tworzenie marki wykorzystuje historię paostwa, jego geografię, aspekty etniczne. Wszystko po to, 

aby stworzyd wyróżniający się obraz wykorzystywany w życzliwej kampanii, w której brakuje głęboko 

zakorzenionych, często antagonistycznych elementów narodowej tożsamości i wyjątkowości, które towarzyszą 

nacjonalizmowi. Poprzez marginalizację narodowego szowinizmu, tworzenie marki w wielkim stopniu 

przyczynia się do dalszego wzmocnienia pokojowych stosunków w Europie. P. van Ham, op. cit, s. 3. 

181 J.B. Twitchell, op. cit., s. 13-14. 

182 Ibidem, s. 294. 

183 Ibidem, s. 294. 

184 Cytat za: P. van Ham, op. cit., s. 4. 

185 Ibidem, s. 4. 

Strona 50 z 201

tradycyjnie postrzeganej siły. Tworzenie marki jest kluczowe tak dla paostw jak i 

przedsiębiorstw aby wyróżnid się z tłumu, szczególnie, że bardzo często oferują podobne 

produkty: terytorium, infrastrukturę, wykształconych obywateli i – jak dla przykładu jest w 

Zatoce Perskiej – niemal identyczny system sprawowania rządów. 

Byd może nie ma bardziej wyrazistego przykładu niż Unia Europejska, sztuczny 

produkt, który polega w dużym stopniu na marce, stanowiącej podporę jej legitymizacji. UE 

osiągnęła uznanie jako odrębny podmiot ze swoim własnym znakiem – okręgiem gwiazd na 

błękitnym tle ukuwając termin „euro”, który zaczęto wykorzystywad w każdym możliwym 

kontekście – od festiwali muzycznych („Eurowizja”) przez połączenie kolejowe Wielkiej 

Brytanii z kontynentem („Eurostar”) na wspólnej walucie koocząc. UE obwieszcza swej 

klienteli, że kupując ten produkt – w tym wypadku członkostwo – wchodzą w świat 

bezpieczeostwa, wyrafinowania oraz przynależności 186 . 

Istnieją również negatywne aspekty opartego na rywalizacji budowania marek. 

Wychodząc naprzeciw konsumentom traci się wyjątkowośd. Bezwzględny marsz centrów 

handlowych przez Amerykę i świat oznacza, że w każdym miejscu na świecie mamy takie 

same sklepy i takie same marki. Nieustannie rozwijający się Dubaj oznacza, że to miastopaostwo 

stało się wyjątkowym miejscem na świecie, ale jednocześnie jest takie samo jak 

inne. Obserwując problem z innego punktu widzenia, można powiedzied, że tworzenie marki 

wymaga „pozostania na kursie”, zachowania tej samej perspektywy i polityki, tak aby 

zachowad wizerunek marki. To jednak wywołuje ograniczenia tak w krajowej, jak i 

zagranicznej polityce. 

Katar jako przykład budowania marki małego paostwa 

Niewiele paostw w ostatnich latach wzięło do serca lekcję płynącą ze znaczenia 

budowania marki, tak jak zrobił to Katar. Strategia tworzenia marki w przypadku Kataru 

przebiega na wielu frontach. Pod względem politycznym Katar uzyskał wysoką pozycję w 

ramach GCC. Podniósł też wiedzę o mikropaostwach poprzez goszczenie wielu istotnych 

konferencji międzynarodowych i zaktywizowanie swojego udziału w organizacjach 

międzynarodowych. W listopadzie 1997 r. w Doha odbyło się wspierane przez Stany 

Zjednoczone spotkanie dotyczące gospodarki obszaru Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, 

na którym gościli także przedstawiciele Izraela. Spotkanie Światowej Organizacji Handlu 

(WTO) w listopadzie 2001 r. dało Katarowi szansę zorganizowania serii negocjacji 

handlowych w ramach tak zwanej „Rundy Doha”. Pozycja w świecie muzułmaoskim uległa 

poprawie w wyniku zorganizowania w Doha w marcu 2003 r. spotkania Organizacji 

Konferencji Muzułmaoskiej (OIC). Nieco później, w czerwcu 2005 r., Katar był miejscem 

obrad Grupy 77. W październiku 2005 r., Katar wybrano na dwuletnią kadencję do Rady 

Bezpieczeostwa ONZ. 

Strategia budowania marki dotyczy także celów ekonomicznych. Zasoby ropy 

naftowej od dawna stanowiły element wizerunku, jednak ostatnio Katar rozpoczął rozwój 

produkcji gazu ziemnego. W prasie zaczęto pisad o Katarze w kontekście ogromnych ich 

186 Ibidem, s. 5-6. 

Strona 51 z 201

zasobów – trzecich na świecie. Kolejnym elementem budowy wizerunku w wymiarze 

ekonomicznym było stworzenie linii lotniczych Qatar Airways. Reprezentują one kraj dzięki 

temu, że nazwa Kataru pojawia się za każdym razem, gdy samoloty wzbijają się w niebo. Dla 

Kataru to oczywiście forma reklamy. 

Sport to kolejny istotny aspekt budowy wizerunku Kataru, szczególnie w odniesieniu 

do corocznych wydarzeo. W tenisie, od 1998 r. w Katarze odbywa się turniej ExxonMobil 

Open. W 2006 r. czołowy tenisista świata, Roger Federer, obronił tutaj swój tytuł. Qatar 

Masters od 1998 r. znajduje się na liście wydarzeo w ramach azjatyckiego związku golfa Asian 

Professional Golfers’ Association (PGA). Kraj gości też coroczne Qatar International Rally. 

Największe wydarzenie sportowe odbyło się w grudniu 2006 r., gdy odbyły się tu XV Igrzyska 

Azjatyckie. Katarscy sportowcy uczestniczą również w międzynarodowych imprezach 

lekkoatletycznych i zapaśniczych. Wielu z nich otrzymało nawet katarskie obywatelstwo, tak 

aby mogli występowad w narodowych barwach. 

Pod względem wydarzeo kulturalnych należy wymienid coroczny Qatar Cultural 

Festival, którego szósta odsłona odbyła się w 2006 r. Niezwykle ambitny plan rozwoju 

światowej klasy muzeów sprawił, że Katar zagościł na światowej mapie sztuki. Sztandarowym 

muzeum jest Muzeum Sztuki Muzułmaoskiej. Niedaleko umieszczono Bibliotekę Narodową i 

Muzeum Historii Naturalnej. Trwają prace w Muzeum Fotografii i Muzeum Ubiorów 

Tradycyjnych i Tekstyliów, które umieszczono w starym forcie. Planowane jest także Arabskie 

Muzeum Sztuki Nowoczesnej 187 . Kolejna istotna inicjatywa to Education City, powstała i 

rozwijana pod skrzydłami wspieranego z kasy paostwowej Katarskiej Fundacji Edukacji, Nauki 

i Rozwoju Społecznego (Qatar Foundation for Education, Science and Community 

Development). Kompleks mieści lokalne filie Texas A&M University (inżynieria); Cornell 

University (szkoła medyczna), Virginia Commonwealth University (sztuka i projektowanie); 

Carnegie Mellon University (informatyka i biznes) oraz Georgetown University (stosunki 

międzynarodowe). Gości również Rand Qatar Policy Institute. Powstał również Qatar Science 

and Technology Park. 

Mając na uwadze liczne trudności, z jakimi przychodzi borykad się przy tworzeniu 

marki, Katar musi odpowiedzied sobie na wiele kluczowych pytao. Jakie są cele Kataru? 

Dlaczego Katar buduje swoją markę? Jaki jest rynek? Kim są odbiorcy? Kogo Katar stara się 

dosięgnąd i przekonad swoją marką? Jakie środki Katar jest gotów zastosowad aby 

zrealizowad te cele? 

Tworzenie nowej marki to proces trudny, długi i drogi. Wymaga on wytworzenia lub 

wykorzystania już istniejącej unikatowej niszy w środowisku. Celem priorytetowym Kataru, 

jako jednego z kilku rozwiniętych dzięki surowcom energetycznym i tradycyjnym 

mikropaostw Zatoki Perskiej, jest odróżnienie się od innych. Strategia kopiowania nie 

187 Wszystkie te ambitne i kosztowne projekty zyskały zainteresowanie po nagłym zdymisjonowaniu i osadzeniu 

w tymczasowym areszcie domowym w 2005 r. szajcha Sauda Ibn Muhammada Ibn Ali Al Saniego, 

przewodniczącego Narodowej Rady Sztuki, Kultury i Dziedzictwa Naukowego. Szajch Saud zelektryzował świat 

sztuki gromadząc dzieła sztuki muzułmaoskiej. Nie podano oficjalnego powodu dymisji, jednak krążą plotki o 

kupowaniu niektórych dzieł do swojej prywatnej kolekcji. O tej sprawie pisał „New York Timesa” z 09.03.2005 

oraz londyoski „The Art Newspaper” z 14 i 31.03.05. 

Strona 52 z 201

przyniesie oczekiwanych sukcesów. Innymi słowy, marka Kataru musi odróżniad to paostwo 

od innych w regionie. Oznacza to jednakże nie tylko odrzucenie strategii prostego 

skopiowania drogi Dubaju. Wydarzenia sportowe, Qatar Airways, kulturalne i handlowe 

festiwale mogą poprawid obraz Kataru, ale nie wystarczą do stworzenia rozpoznawalnej 

marki. 

Dokonując zapożyczenia z celów typowych dla komercyjnego budowania marki, Katar 

musi pamiętad, że to nie produkt jest najważniejszy – bardziej doznanie. Produkt zaspokaja 

potrzeby, jednak to doznanie zaspokaja pragnienia. „Produkt” Kataru musi wyjśd poza 

wytworzenie odpowiedniej jakości w stronę rozbudzenia potrzeby na markę. Identyfikacja 

jest tylko pierwszym krokiem na drodze do budowania marki; kluczowe jest stworzenie 

pożądanej, wiarygodnej osobowości. Nacisk musi byd położony nie tylko na 

rozpowszechnianie marki, ale i uwzględnienie dialogu. Od marki wymaga się uczciwości, ale 

równie istotne jest zdobycie i utrzymanie zaufania 188 . Wreszcie, ostatnim krokiem na drodze 

do sukcesu jest rozszerzenie marki. 

Korzyści ze stworzenia marki są oczywiste. Podnoszą one prestiż paostwa. Mogą też 

zwiększyd rozpoznawalnośd Kataru na świecie: czym jest ten kraj, gdzie leży, co jest w nim 

takiego ważnego, co czyni go wyjątkowym. Dzięki odpowiedniemu wizerunkowi, Katar staje 

się czymś więcej niż miejscem produkcji ropy naftowej czy gazu ziemnego. Doha przestaje 

byd anonimowym miejscem za sprawą nowoczesnych budynków i centrów handlowych. 

Kluczową korzyścią jest jednak to, że zapewnia to mikropaostwu legitymizację. To z kolei 

prowadzi do najważniejszego czynnika – zwiększonej świadomości i legitymacji 

przysługującej Katarowi – w kwestiach tak krajowych jak i zagranicznych – która zwiększa 

prawdopodobieostwo jego przetrwania. 

Należy jednocześnie pamiętad, że tworzenie marki wiąże się z szeregiem wad i 

ograniczeo. Jeden z wymienionych wcześniej problemów to opracowanie wyróżnika na tle 

innych, uniknięcie schematu kopiowania i odnalezienia swego własnego miejsca. Używając 

pojęd z dziedziny ekonomii, Katar to produkujące surowce energetyczne paostwo Zatoki 

Perskiej, które stoi w obliczu problemu „przewagi komparatywnej”: Katar i sąsiadujące 

paostwa są ubogie w inne od energetycznych surowce i wszystkie rywalizują we wspólnej 

walce o dywersyfikację. Dotyczy to także strategii tworzenia marki: rywalizują z tej samej 

pozycji, a ten kto zajmie pierwsze miejsce wraz ze swoją wyjątkową strategią, nie tylko 

zostanie liderem, ale również osiągnie trudną do podważenia pozycję. Małe paostwa zawsze 

pozostaną małymi, dlatego polityka tworzenia marki zawsze musi odzwierciedlad podstawy 

natury Kataru. 


Z angielskiego przełożył Robert Czulda 

188 M. Gobe, Citizen Brand: 10 Commandments for Transforming Brands in a Consumer Democracy, New York – 

Allworth Press, 2002.

Steven Wright 

Polityka zagraniczna Kataru: geopolityka i strategiczne filary 

Ze względu na trzecie na świecie zasoby gazu ziemnego, Katar wybił się na pozycję 

globalnego lidera wśród producentów i eksporterów gazu skroplonego (LNG) oraz paliwa z 

gazu (GTL), a jego znaczenie w międzynarodowej siatce bezpieczeostwa energetycznego 

stało się istotne. Od początku lat 90. polityka zagraniczna Kataru jest swego rodzaju 

paradoksem, także na tle innych paostw GCC. Obejmuje ona wiele kierunków działania, które 

można uznad za odmienne od polityki prowadzonej przez pięciu pozostałych członków GCC. 

Katar zerwał z typowymi dla innych paostw stanowiskami – począwszy od nawiązania 

stosunków gospodarczych z Izraelem, na działaniach dyplomatycznych związanych z iraoskim 

programem atomowym koocząc. Aż do 2007 r. relacje Kataru z Arabią Saudyjską wywoływały 

wyraźny niepokój wśród krajów GCC, co samo w sobie stanowi interesujący problem 

badawczy. Od momentu swojego powstania w 1996 r., również Al-Dżazira stała się niejako 

synonimem kontrowersji – nie tylko wśród najbliższych sąsiadów Kataru, ale również na 

poziomie globalnym. Istotnym problemem badawczym wydaje się więc nie tylko zrozumienie 

globalnego schematu złożonej polityki zagranicznej Kataru, ale także procesu jej tworzenia, 

zarówno na poziomie regionalnym, jak i w coraz większym stopniu na poziomie 

międzynarodowym. 

Celem tego artykułu jest zidentyfikowanie strategicznych filarów polityki zagranicznej 

Kataru. Ukazana zostanie historyczna ewolucja katarskiej polityki zagranicznej ze 

szczególnym uwzględnieniem jej początków z lat 90. Umożliwi to przedstawienie 

uwarunkowao, struktur oraz procesów, które ukształtowały jej wyniki. Główną tezę całego 

artykułu stanowi twierdzenie, że strategiczne podstawy polityki bezpieczeostwa Kataru 

spoczywały na dwóch filarach: bezpieczeostwa wewnętrznego systemu politycznego oraz 

pragnienia autonomii w zakresie polityki zagranicznej i wewnętrznej. Artykuł ukaże, iż Katar 

przyjął wiele różnych metod maksymalnie efektywnej realizacji postawionych sobie celów, 

które w olbrzymim stopniu stanowią odpowiedź na geopolityczną presję, jakiej poddawane 

są małe paostwa. 

Przyjęło się uważad, iż kraje Zatoki Perskiej obrały strategię utrzymywania równowagi 

na wielu poziomach, w której elity dokonały racjonalnych ocen w odniesieniu do 

największych istniejących w danej chwili zagrożeo bezpieczeostwa 189 . Przyjęta w tym 

artykule metoda analizy należy do kategorii „teoretycznego pluralizmu”, która wykracza poza 

tradycyjne ograniczenia realizmu politycznego 190 . Analiza będzie opierad się na przyjęciu 

189 S. David, Explaining Third World Alignment, „World Politics”, 43 (1991), s. 233-256. 

190 B. Buzan, R. Little, International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations, 

Oxford University Press 2000. Na temat oceny metodologii badao nad polityką zagraniczną Bliskiego Wschodu 

zob. R.A. Hinnebusch, A. Ehteshami, The Foreign Policies of Middle East States, Lynne Rienner Publishers 2002; 

G. Nonneman, Analyzing Middle East Foreign Policies and the Relationship with Europe, Routlegde 2005; B. 

Strona 54 z 201

zintegrowanej analizy czynników na poziomie subpaostwowym. Kompleksowe ukazanie 

odgrywających kluczową rolę sił wymagad będzie przedstawienia związku tych czynników ze 

sferą transnarodową. Aby osiągnąd postawione zamierzenia, rozważania należy rozpocząd 

prezentacją geopolitycznych sił, a dopiero potem przejśd do analizy procesu podejmowania 

decyzji. 

Regionalny geopolityczny i historyczny kontekst 

Geopolityczne położenie Kataru stanowi historyczny element wpływający na ocenę 

zagrożeo i wyzwao przed jakim stał i stoi ten kraj. Ponieważ uwarunkowania te w naturalny 

sposób kształtowały politykę bezpieczeostwa, uzasadnione wydaje się rozpoczęcie od 

nakreślenia odpowiedniego kontekstu. Geograficzny i demograficzny rozmiar odróżnia Katar 

od sąsiadów – Iranu oraz Arabii Saudyjskiej – którzy są mocarstwami regionalnymi. W 

pewnym okresie historii również Indie stanowiły centrum geopolityczne, które w znaczący 

sposób kształtowało wewnętrzną i zewnętrzną politykę Kataru. Dotyczy to głównie okresu 

1916-1971, w którym Katar stanowił brytyjski protektorat i w nieformalny sposób częśd Indii 

Brytyjskich 191 . Przeniesienie w 2001 r. sił z bazy lotniczej Prince Sultan w Arabii Saudyjskiej 

do Kataru sprawiło, że podobną rolę w polityce bezpieczeostwa zaczęły pełnid Stany 

Zjednoczone. Położenie Kataru sprawia, że kraj jest zmuszony szukad przeciwwagi w postaci 

sojuszu obronnego lub parasola ochronnego. Można to wyraźnie dostrzec obserwując 

niektóre działania przywódców Kataru w relacjach z imperium osmaoskim, a przede 

wszystkim w relacjach z Wielką Brytanią aż do 1971 r. Zapewnienie Stanom Zjednoczonym 

dostępu do bazy powietrznej Al Udajd wpisuje się w tę samą logikę. 

Historycznie to właśnie Arabia Saudyjska może byd postrzegana jako poważne 

zagrożenie dla bezpieczeostwa Kataru. Już od 1851 r. emir Fajsal Ibn Turki as-Saud wyrażał 

aspiracje do rozszerzenia wpływów paostwa wahabbickiego. Chciał to uczynid wykorzystując 

pretekst, jakim było zbieranie rocznego podatku (zakat) z Bahrajnu, który w tym czasie 

sprawował kontrolę nad Półwyspem Katarskim. W późniejszym okresie, już pod rządami 

rodu Al Sani, obawa przed aneksją ze strony Arabii Saudyjskiej zajmowała kluczową rolę we 

wszystkich kalkulacjach na temat bezpieczeostwa. To właśnie ta obawa doprowadziła do 

podpisania w 1916 r. traktatu z Wielką Brytanią, który czynił z Kataru specjalny 

„protektorat” 192 . Umowa ta dawała Katarowi pewien poziom bezpieczeostwa, jakże 

niezbędny dla przetrwania dojrzałego paostwa. Porozumienie z Wielką Brytanią było 

momentem zwrotnym w historii Kataru i stanowiło punkt odniesienia w polityce zagranicznej 

aż do uzyskania niepodległości w 1971 r. Co więcej, poczucie zagrożenia było tak duże, że 

nawet po podpisaniu traktatu władca Kataru, szajch Abd Allah Ibn Jassim Al Sani wielokrotnie 

Korany, A.E. Hillal Dessouki, The Foreign Policies of Arab States: The Challenge of Globalization, American 

University of Cairo Press 2008. 

191 

J. Onley, The Arabian Frontier of the British Raj: Merchants, Rules, and the British in the Nineteenth-Century 

Gulf, Oxford University Press 2007. 

192 

Traktat pomiędzy Wielką Brytanią a Katarem został podpisany 3 listopada 1916 r. Brytyjczycy ratyfikowali go 

jednak dopiero 23 marca 1918 r. 

Strona 55 z 201

prosił Wielką Brytanię o większe gwarancje bezpieczeostwa z obawy przed Arabią Saudyjską. 

Przyczyniło się to w dużej mierze do poruszenia przez Brytyjczyków tej kwestii w traktacie 

regulującym stosunki z Arabią Saudyjską. W 1927 r. traktat z Dżuddy wzywał do 

utrzymywania pokojowych relacji pomiędzy Saudyjczyami a Katarem oraz innymi 

szajchanatami Zatoki. Pomimo traktatów z 1916 r. i 1927 r., Katar stanął przed koniecznością 

walki o swoją autonomię. Reakcja Arabii Saudyjskiej na katarską koncesję na wydobycie ropy 

naftowej jest znamiennym przykładem. Król Abd al-Aziz as-Saud poinformował władcę 

Kataru, że mieszkaocy Półwyspu Katarskiego są jego poddanymi i wchodzą w skład dira 

(terytorium do którego rości się prawa plemienne). Stwierdził wtedy, że jego zwierzchnictwo 

nie jest wymuszane, ale wynika z chęci zachowania przyjaznych stosunków z 

Brytyjczykami 193 . 

Zagrożenia bezpieczeostwa w relacji między Katarem a Arabią Saudyjską były 

widoczne również na płaszczyźnie wewnątrzpaostwowej, co wynikało ze skomplikowanych 

relacji poddaostwa wewnątrz niektórych plemion. Duże plemię al-Murra stanowi tego dobry 

przykład, bowiem jego historyczne terytorium znajdowało się w strefie przygranicznej, na 

obszarze obu paostw 194 . Abd al-Aziz as-Saud wykorzystał tę sytuację do usprawiedliwienia 

swych ekspansjonistycznych ambicji kosztem suwerenności Kataru 195 . W momencie 

pojawienia się kwestii koncesji na wydobycie ropy naftowej, wysunął on argument o 

istnieniu poddaostwa plemiennego. Wpływ oraz władza, jakie miał władca w kluczowych 

plemionach, lub grupach tego samego plemienia, w szczególności w strefie przygranicznej, są 

zatem decydujące w zrozumieniu złożoności postrzegania przez plemiona suwerenności 

terytorialnej lub dira. Kwestia ta odegrała kluczową rolę w granicznych sporach Kataru z 

Arabią Saudyjską. Widmo działao Arabii Saudyjskiej, starającej się podważyd bezpieczeostwo 

i autonomię Kataru, zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie, ma więc wyraźny rodowód 

historyczny. 

W kontekście zagrożeo dla Kataru postrzegad można również Iran. Zarówno rozmiar 

geograficzny jak i świadomośd bycia wyróżniającą się siłą w regionie nadają temu krajowi 

wyjątkowe geopolityczne znaczenia na obszarze Zatoki Perskiej. Jest to widoczne szczególnie 

od czasów rządów Szaha Abbasa I w XVI w. Ambicja bycia dominującą siłą w regionie 

wykrystalizowała się wskutek prowadzenia ekspansywnej polityki zagranicznej przeciwko 

Portugalczykom oraz imperium osmaoskiemu. Należy podkreślid również różnice kulturowe, 

językowe i religijne, które w wpływają na nieufnośd, jaka występuje w regionie pomiędzy 

Arabami i Persami. Na płaszczyźnie politycznej, stosunki Kataru z Iranem – szczególnie po 

iraoskiej rewolucji – były mniej napięte niż stosunki Iranu z Bahrajnem, Kuwejtem czy Arabią 

Saudyjską, które od czasu do czasu dochodziły do poziomu otwartej wrogości. Te bardziej 

wyważone relacje można przypisad wspólnie wykorzystywanym zasobom o charakterze 

strategicznym – największym na świecie samodzielnym pokładom gazu ziemnego North 

193 P. Tuson, Records of Qatar: Primary Documents 1820-1960, Slough: Archive Editions 1991. 

194 D.P. Cole, Nomads of the Nomads: The Al-Murrah Bedouin of the Empty Quarter, Aldine Pub. Co. 1975. 

195 P. Tuson, op. cit. 

Strona 56 z 201

Field/South Pars] 196 . Nierówne wykorzystywanie zasobów może byd jednak w dłuższej 

perspektywie czasu poważnym wyzwaniem w stosunkach dwustronnych. Katar rozpoczął 

eksploatację złóż gazu ziemnego z obszaru morskiej granicy z Iranem a następnie od strony 

Półwyspu Katarskiego. Wynikająca z ograniczeo technologicznych i możliwych sankcji 

niezdolnośd Iranu do eksploatacji złóż, przekłada się na przekonanie w Teheranie, że Katar 

mógłby rozpocząd wykorzystywanie zasobów po iraoskiej stronie. Pomimo tego 

potencjalnego zagrożenia, Iran zasygnalizował chęd rozwijania strategicznych stosunków 

dwustronnych z Dohą. Scementowanie stosunków z Dohą to skuteczny sposób na wywołanie 

podziału wśród krajów GCC, biorąc pod uwagę jego „niezależną” politykę zagraniczną 197 . 

Kluczowe wyzwanie dla bezpieczeostwa wynikające ze strony Iranu może znajdowad 

się na poziomie wewnątrzpaostwowym. Obecnośd licznej mniejszości perskiej w Katarze 

pozwala racjonalnie wywnioskowad podstęp, przynajmniej z punktu widzenia psychologii. 

Katar doświadczył dużego napływu perskich imigrantów w okresie międzywojennym. 

Przyczyną takie stanu rzeczy były polityczne i ekonomiczne wstrząsy w przededniu upadku 

perskiej dynastii Kadżarów. Przybyli wówczas imigranci utworzyli osobną kategorię, odrębną 

od Baharina, 198 która od dawna zamieszkiwała Półwysep Katarski 199 . Dla porównania, 

Persów uznano za mniejszośd w Katarze około 1908 r. 200 (ok. 425 os., a już w 1939 r. perska 

społecznośd stała się największą niearabską grupą (ok. 5 tys. osób) 201 . Co ciekawe, trend ten 

był podtrzymywany. Pierwszy spis ludności w Katarze – w kwietniu i maju 1970 r. – wykazał, 

że największą nie-katarską grupą byli Persowie, którzy stanowili wtedy 32% nie-Katarczyków. 

Łączna ich liczba wyniosła 20 843 os. (ok. 18% całej populacji) 202 . Chociaż w 1986 r. spis 

ludności wykazał, że największą nie-katarską grupą stali się obywatele z krajów Azji 

Południowej, to wieloletnia obecnośd dużej rzeszy Persów w Katarze, w połączeniu z 

iraoskimi roszczeniami co do zwierzchności nad Bahrajnem, wytworzyła w kraju jasne 

geopolityczne przekonanie o istnieniu wewnętrznego i zewnętrznego zagrożenia. 

Przekonanie to zostało wzmocnione w momencie regionalnego Zeitgeistu podczas rewolucji 

muzułmaoskiej w 1979 r. 

Katar musiał również stawid czoła geopolitycznemu zagrożeniu ze strony Bahrajnu, 

którzy miał faktyczną władzę nad Półwyspem Katarskim aż do 1868 r. W 1867 r. al-Chalifa 

bezskutecznie próbował zdusid rebelię wśród mieszkaoców wschodniego Kataru 203 . Nie 

godzili się oni na jego zwierzchnictwo, które w latach 60. XIX w. było symboliczne 204 . W 

przededniu tych zdarzeo Wielka Brytania wzmocniła swoje relacje z rodem Al Sanich. W 1868 

196 

Samodzielne zasoby gazu ziemnego oznaczają, że nie towarzyszą im inne surowce, jak ropa naftowa czy 

węgiel kamienny. 

197 

Wywiad z Madżubem Zwajrim, Doha, listopad 2008. 

198 

Baharina to arabska grupa odłamu szyickiego, wywodząca się z Bahrajnu. 

199 

John Lorimer szacował, że w 1908 r. ich liczba wynosiła około 500 os. 

200 

J.G. Lorimer, Gazetter of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, Slough: Archive Editions 2003. 

201 

R. Said Zahlan, The Creation of Qatar, Routledge 1979. 

202 

A.L.P. Burdett, Records of Qatar, 1966-1971, 4: 1970-1971, Slough: Archive Editions 2006. 

203 

Szerzej na temat rebelii w 1867 r. we wschodnim Katarze zob.: J.G. Lorimer, op. cit. 

204 

Szerzej na temat władzy al-Chalify nad Półwyspem Katarskim w latach 60. XIX w. zob. W.G. Palgrave, 

Narrative of a Year’s Journey Through Central and Eastern Arabia (1862-63), Macmillan and Co. 1865. 

Strona 57 z 201

. Muhammad Ibn Al Sani podpisał z Brytyjczykami traktat morski, którego celem było 

zapobieganie aktom piractwa. Umowa ta oznaczała, iż Wielka Brytania formalnie uznała 

Muhamada Al Sani za władcę Półwyspu Katarskiego i jednocześnie zaprzestała uznania 

władzy zwierzchniej ze strony al-Chalify 205 . Oba kraje od dawna spierały się o miasto Zubarra 

i wyspy Hawar, w tym o Kitat Dżarada, wyspę Dżanan, Faszt ad-Dibal 206 . Poważnie 

komplikacje na płaszczyźnie politycznej nie wynikały wyłącznie ze sporów terytorialnych. 

Istotną przyczyną były również niespokojne relacje pomiędzy dwoma rządzącymi 

plemionami. To właśnie Bahrajn zdecydował się w kwietniu 1986 r. wybudowad posterunek 

obserwacyjny na Faszt ad-Dibal, co miało poważny wpływ na stosunki dwustronne. Incydent 

doprowadził do zatrzymania przez Katar 29 zagranicznych pracowników (później 

zwolnionych), którzy wykonywali prace budowlane. Jednostronną decyzją Katar skierował 

spór terytorialny przed oblicze Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Wniosek z 

lipca 1991 r. oznaczał odrzucenie próby rozwiązania problemu na drodze rozmów 

dwustronnych lub wielostronnych z pomocą mediacji Arabii Saudyjskiej. Miało to swoje 

konsekwencje w katarskich stosunkach z Arabią Saudyjską. 

Wkroczenie Kataru do brytyjskiej strefy wpływów zostało przerwane w 1872 r., gdy 

imperium osmaoskie okupowało półwysep. W 1916 r. Wielka Brytania podpisała z szajchem 

Abd Allahem Ibn Jassimem Al Sanim traktat o ochronie. Stając się protektoratem, Katar mógł 

oddad sprawy związane z polityką zagraniczną i bezpieczeostwa Brytyjczykom i skupid się na 

bezpieczeostwie systemu politycznego oraz autonomii w polityce wewnętrznej. Nagły kres 

brytyjskiego parasola ochronnego rozpoczął się w styczniu 1968 r., gdy Wielka Brytania 

ogłosiła, że przestaje dbad o bezpieczeostwo Kataru wraz z koocem 1971 r. Katar rozpoczął 

wtedy negocjacje z Bahrajnem oraz pozostałymi emiratami (Trucial States) na temat 

utworzenia unii. Wizja ta jednak nie została zrealizowana. Chociaż Wielka Brytania nadal 

miała w Katarze swoje strategiczne i gospodarcze interesy, to zabrakło porozumienia 

dającego Katarowi autonomię i bezpieczeostwo od wpływów sił zewnętrznych. Stosunki ze 

Stanami Zjednoczonymi były w tamtym okresie w początkowej fazie rozwoju. Waszyngton 

otworzył swoją ambasadę w Katarze dopiero w 1973 r. 

Powstała w pierwszych latach po uzyskaniu niepodległości sytuacja geopolityczna 

przełożyła się na nieuchronne, acz niechętne, wejście w strefę wpływów Arabii 

Saudyjskiej 207 . Katar odczuwał prawdziwą presję wpływającą na zdolnośd realizowania pełni 

swojej autonomii w polityce zagranicznej. Raz jeszcze stosunki pomiędzy obu paostwami 

wróciły do swojej historycznej formy. Gdy w 1979 r. wybuchła iraoska rewolucja, Katar 

zjednoczył się z pozostałymi krajami Zatoki Perskiej w obawie przed zagrożeniem, jakie niesie 

muzułmaoska teokracja w Teheranie. Mając na uwadze liczną perską populację w kraju, 

205 

Zob. C.U. Aitchison, Treaties and Engagements Relating to Arabia and the Persian Gulf, Gerards Cross: 

Archive Editions 1987. 

206 

J.S. Al-Arayed, A Line in the Sea: the Qatar v. Bahrain Border Dispute in the World Court, Berkeley: North 

Atlantic Books 2003. 

207 

Bliskie stosunki bilateralne można było dostrzec po zamordowaniu saudyjskiego króla Fajsala Ibn Abd al- 

Aziza as-Sauda w marcu 1975 r. oraz po śmierci króla Chalida Ibn Abd al-Aziza as-Sauda w 1982 r. W obu 

przypadkach Katar zarządził 40-dniową żałobę. 

Strona 58 z 201

zagrożenie zyskało dostrzegalnego wymiaru. Co było do przewidzenia, kierowany swoim 

interesem narodowym Katar stał się adwokatem idei kolektywnego bezpieczeostwa 

członków GCC. Stało się tak w głównej mierze ze względu na jawną chęd Iranu do mieszania 

się w sprawy wewnętrzne krajów regionu, czego potwierdzeniem było wsparcie próby 

zamachu stanu w Bahrajnie w 1981 r. 

Mając na uwadze wybuch wojny iracko-iraoskiej w 1980 r. oraz zagrożenie, jakie Iran 

stwarzał dla szlaków przesyłowych ropy naftowej, zrozumiałe jest, że kierując się interesem 

narodowym polityka zagraniczna Kataru w większym stopniu oparła się na wspólnych 

działaniach krajów GCC. Zbliżenie z Arabią Saudyjską było jednym z elementów tej 

pragmatycznej strategii. Ważne jest jednak podkreślenie, że przyjęta polityka nie uczyniła z 

Kataru wasala Arabii Saudyjskiej. Autonomia i bezpieczeostwo systemu politycznego 

pozostały kluczowymi celami w procesie podejmowania decyzji przez katarskie elity, jednak 

były niemożliwe do osiągnięcia, biorąc pod uwagę brak relacji strategicznych podobnych do 

tych, jakie stworzył Katar z Brytyjczykami. 

Ewolucja struktury procesu decyzyjnego 

Podczas rządów szajcha Chalify Ibn Hamada Al Sani (1972-1995), proces decyzyjny 

charakteryzował się wysokim poziomem scentralizowania i patrymonialności. Dopiero 

późniejsze zmiany, prowadzące do stworzenia bardziej rozproszonego systemu, 

zaowocowały strukturalnym pluralizmem, co z kolei wpłynęło na kształt przyszłej polityki 

zagranicznej Kataru oraz strategią rozwoju gospodarczego. W pewnym sensie wynikało to z 

braku istnienia rywalizujących ze sobą wpływowych grup interesu, ale również z powodu 

idiosynkretycznej natury samego władcy, który zdecydował się na scentralizowanie władzy. 

Problem ten był wyraźnie dostrzegalny po 1972 r., gdy Katar wszedł w okres przejściowy, po 

wycofaniu się Brytyjczyków. Tuż po uzyskaniu niepodległości władzę stracił szajch Ahmad Ibn 

Ali Al Sani. Centralizacja władzy w polityce wewnętrznej doprowadziła do powstania bardziej 

spersonalizowanej polityki zagranicznej. Struktura procesu decyzyjnego ma przecież 

kluczowe znaczenie w zrozumieniu, jak spójna lub niezintegrowana okazuje się byd polityka 

zagraniczna w krajach rozwijających się 208 . Jednak mimo tego, w Katarze dało się zauważyd 

już w pierwszym okresie centralizację procesu decyzyjnego. Zmiany we władzach oraz 

cedowanie autonomii w procesie decyzyjnym na innych aktorów skutkowały stopniowym 

odejściem od struktury skupienia władzy. W przypadku Kataru, główny powód takiej zmiany 

może byd oceniany z perspektywy ekonomii politycznej. Pozostałe istotne czynniki 

wpływające na odejście od centralizacji to zarówno wynikająca z potrzeby większej 

efektywności koniecznośd biurokratycznych reform jak i niezaprzeczalnie naciski na emira. 

Taka właśnie była natura systemu politycznego Kataru. Wybranie następcy tronu nastąpiło 

dopiero w 1977 r. – dopiero pięd lat po przejęciu władzy przez szajcha Chalifę. 

208 B. Korany, S. Akbik, Decision-Maig in a Non-State Actor – OPEC, [w:] How Foreign Policy is Made in the Third 

World, B. Korany (red.), Boulder, CO: Westview Press 1986. 

Strona 59 z 201

Ewolucja struktury jest kwestią niezwykle istotną, bowiem pozwala ona w dużej 

mierze wyjaśnid zmianę charakteru polityki zagranicznej Kataru w kontekście wojny Iranu z 

Irakiem. Zwiększająca się rola ówczesnego następcy tronu szajcha Hamada Ibn Chalify Al Sani 

stanowi dobrą ilustrację rozszerzania się katarskiego systemu decyzyjnego. Szajch Hamad 

pełnił jednocześnie funkcję ministra obrony oraz głównodowodzącego sił zbrojnych. Do maja 

1989 r. szajch Hamad stał się jeszcze bardziej istotną osobą w procesie decyzyjnym. Objął 

wtedy rolę przewodniczącego Wysokiej Rady Planistycznej. Wszystkie te wydarzenia 

stanowią elementu szerszego trendu, który pojawił się pod koniec lat 80. Emir scedował 

więcej władzy na następcę tronu w sprawach związanych z codziennym funkcjonowaniem 

rządu 209 . Co ważne, zmiana ta nastąpiła w sytuacji globalnego spadku cen ropy naftowej oraz 

deficytu budżetowego. Pierwszy nieznaczny deficyt budżetowy pojawił się w 1986 r. W 

bardziej dokuczliwej formie trwał on od 1986 r do 2000 r., W lipcu 1989 r. emir znalazł się 

pod silą presją ze strony rządu naciskającego na przeprowadzenie reform, co przełożyło się 

na dalszą autonomię następcy tronu w podejmowaniu decyzji. Połączenie wszystkich 

czynników przyczyniło się do pierwszych w historii przetasowao w rządzie Kataru – większośd 

ministrów została wymieniona. Kolejna rekonstrukcja rządu nastąpiła we wrześniu 1992 r., 

gdy gabinet został poszerzony o dwóch kolejnych ministrów. 

Należy stwierdzid, że jako następca tronu szajch Hamad nie tylko skupiał w swym ręku 

więcej władzy w procesie decyzyjnym, ale również miał inną niż emir wizję polityki 

zagranicznej. Kwestia sprowadzenia z Afganistanu do Kataru wyprodukowanych w Stanach 

Zjednoczonych rakiet Stinger jest bardzo pouczająca. Rząd katarski sprowadził rakiety za 

pośrednictwem trzeciej strony, a potem odmówił ich oddania Stanom Zjednoczonym. 

Konsekwencją było wprowadzenie embarga na dostawy broni oraz pogorszenie wizerunku 

Kataru na arenie międzynarodowej. Joseph Kechichian uważa, że szajch Hamad uznał to za 

błąd w polityce zagranicznej Kataru, bowiem międzynarodowe konsekwencje były większe 

niż zyski płynące z posiadania takiego uzbrojenia 210 . 

Po wojnie iraosko-irackiej oraz po wyzwoleniu Kuwejtu przez siły koalicji w 1991 r., 

można było wyraźnie dostrzec pozytywną zmianę w polityce zagranicznej Kataru. Wynikało 

to nie tylko z podjętych reform wewnętrznych i zwiększającej się roli szajcha Hamada. Biorąc 

pod uwagę sposób, w jaki Katar zręcznie zbudował swoją politykę zagraniczną (na 

pragmatyzmie opartym o interpretację interesów narodowych), możemy jasno dostrzec, iż 

regionalny kontekst geopolityczny zmienił zasady gry w relacjach Kataru z Arabia Saudyjską. 

Zmiany te stanowią początek bardziej autonomicznej polityki zagranicznej Kataru, 

realizowanej w oparciu o własną ocenę interesów narodowych oraz przy jednoczesnym 

pominięciu geopolitycznej presji jakiej kraj ten był poddawany. Jak zostało już wcześniej 

wspomniane, w 1991 r. Katar zdecydował się rozwiązad spór terytorialny z Bahrajnem z 

pomocą Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, a nie za pośrednictwem mediacji 

Arabii Saudyjskiej. Można to oceniad jako nowe podejście szajcha Hamada do katarskiej 

209 Dobrą ilustracją jest wzrost budżetu biura następcy tronu po 1988 r. 

210 J.A. Kechichian, Power and Succession in Arab Monarchies: A Reference Guide, Lynne Rienner Publishers 

2008. 

Strona 60 z 201

polityki zagranicznej. Początkowo Bahrajn nie uznawał jurysdykcji sądu stojąc na stanowisku, 

że spór powinien zostad rozwiązany poprzez mediacje Arabii Saudyjskiej, która zgodziła się 

pełnid taką rolę. W obliczu presji wywieranej na Katar przez Arabię Saudyjską, chęd Kataru do 

odzyskania autonomii za pomocą działao multilateralnych w ramach GCC jest szczególnie 

wymowna, ponieważ ma wpływ na kształtujący się krajowy kontekst decyzyjny w Katarze 

oraz na nową wizję autonomicznej polityki zagranicznej, którą szajch Hamad był w stanie 

zbudowad. 

Ignorując rolę Arabii Saudyjskiej w rozwiązaniu sporu terytorialnego z Bahrajnem, 

stosunki obu paostw zaczęły się systematycznie pogarszad. Punktem zwrotnym było 

wydarzenie z października 1992 r., gdy doszło do starcia granicznego. Był to jasny sygnał 

zmiany relacji dwustronnych. Niemniej jednak, ciekawe jest zaobserwowanie sposobu, w jaki 

ukształtowała się katarska polityka zagraniczna podczas kryzysu, ponieważ stanowi to 

pouczające studium przypadku ilustrujące, w jaki sposób zmieniająca się struktura procesu 

decyzyjnego miała wpływ na formowanie polityki zagranicznej. Szczególnie interesująca 

wydaje się reakcja katarskich władz. Katar jednostronnie wycofał się z porozumienia 

granicznego z 1965 r. Co ważne, stanowcza reakcja Kataru doprowadziła do tego, iż szajch 

Hamad przejął kierowniczą rolę w procesie formułowania polityki obronnej i zagranicznej. 

Gdy w czerwcu 1995 r. władzę przejął szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, relacje 

międzynarodowe Kataru stały się bardziej wyrazistym odzwierciedleniem nowej dynamiki 

oraz nabrały autonomicznego charakteru, którego zalążki można było dostrzec już wcześniej. 

Biorąc pod uwagę kontekst, w którym rozpoczęła się transformacja polityki zagranicznej 

Kataru od późnych lat 80., zmiana w polityce wewnętrznej Kataru przyspieszyła proces 

pogarszania nienajlepszych relacji z kluczowymi krajami sąsiednimi. W lutym 1996 r. doszło 

do próby obalenia władz – rzekomo na rozkaz byłego emira i przy wsparciu krajów 

sąsiednich 211 . Wskazuje to na geopolityczne zagrożenia, na które Katar był narażony oraz 

służy do podkreślenia faktu, iż bezpieczeostwo najlepiej można było osiągnąd przez przyjęcie 

wieloaspektowego schematu polityki zagranicznej ukierunkowanej na przezwyciężenie tych 

dostrzegalnych zagrożeo. 

Równie duże znaczenie ma szeroki zakres zmian, jakie w dziedzinie polityki, 

gospodarki i spraw społecznych poczynił nowy emir, szajch Hamad. Zwiększona autonomia w 

realizowani polityki doprowadziła również do ewolucji w zakresie polityki zagranicznej. W 

tym miejscu należy jednak w pełni docenid zmianę pokoleniową 212 . Jeden z najważniejszych 

aspektów dotyczył mediów i wolności wypowiedzi, co bezpośrednio wiąże się z powstaniem 

telewizji satelitarnej Al-Dżazira. Stacja stała się kontrowersyjna, a jednocześnie rewolucyjna 

na tle innych środków masowego przekazu w regionie. Miała też olbrzymi wpływ na 

kształtowanie katarskiej polityki zagranicznej oraz budowę międzynarodowego wizerunku. W 

październiku 1994 r. zniesiono cenzurę paostwową – zaledwie kilka miesięcy po dojściu do 

władzy szajcha Hamada. W 1998 r. rozwiązano Ministerstwo Informacji i Kultury. Już w 

sierpniu 1994 r. szajch Hamad wyraził zainteresowanie utworzeniem niezależnej stacji 

211 Life Sentences for Qatari Coup Plotters, „BBC News Online”, BBC 1996. 

212 L.Y. Bahry, Elections in Qatar: A Window of Democracy Opens in the Gulf, „Middle East Policy” nr 6 (1999). 

Strona 61 z 201

informacyjnej. W okresie od lutego do marca 1995 r., gdy był jeszcze następcą tronu, podjęto 

w tym zakresie pierwsze kroki 213 . Jego poglądy były bez wątpienia bardziej postępowe. 

Przywiązanie do wolności słowa oraz prawa do wyrażania własnych poglądów znalazło 

oddźwięk w wielu środowiskach Zachodu, gdzie uznano to za przejaw liberalizacji Bliskiego 

Wschodu. Al-Dżazira została oficjalnie uruchomiona dekretem emira z lutego 1996 r. W 

listopadzie 1996 r. rozpoczęła nadawanie. Początkowo stacja transmitowała jedynie przez 

sześd godzin dziennie za pośrednictwem satelity Arabsat. Dopiero w styczniu 1999 r. zaczęto 

nadawad przez całą dobę 214 . Siostrzana stacja – Al-Jazeera English – została uruchomiona w 

listopadzie 2006 r. 

Gdy w 1995 r. uchylono prawa związane z cenzurą, postępowe promowanie wolności 

słowa stało się jednocześnie przeszkodą oraz formą soft power w polityce zagranicznej 

Kataru. Tuż po tej politycznej zmianie, w styczniu 1996 r., katarska telewizja przeprowadziła 

debatę w której uchodźcy z Bahrajnu – Szajch Ali Salman oraz dr Mansur al-Dżamri – 

zaatakowali rząd w Bahrajnie. Incydent ten wart jest zanotowania, bowiem po raz pierwszy 

w historii rząd paostwa należącego do GCC został skrytykowany przez jedno z paostw 

członkowskich 215 . W kontekście stosunków z Bahrajnem, które od 1986 r. uznad należy za 

problematyczne, dopuszczenie uchodźców do głosu w mediach stanowiło logiczną 

kontynuację tej strategii. Według oficjalnego stanowiska władz katarskich, Al-Dżazira nie jest 

instrumentem polityki zagranicznej, a dobór tematów nie wynika z żadnej skrytej i 

podstępnej strategii. Innymi słowy, przyznanie autonomii Al-Dżazirze oznacza, iż stacja 

posiada swobodę w wyborze materiałów i tematów. Swoboda wykorzystywania wolności 

słowa i niezależności edytorskiej dają dziennikarzom wolną rękę w wybieraniu materiałów, 

które mają największe szanse zaciekawid odbiorców. Wydaje się zasadne stwierdzenie, że 

może to wzmocnid ten typ dziennikarstwa, który nie zawsze jest mile widziany przez niektóre 

rządy, szczególnie te w regionie Bliskiego Wschodu. Co więcej, zgoda na swobodę 

wypowiedzi jest oczywistym przykładem postępowej liberalizacji. To jednak swoisty miecz o 

dwóch ostrzach. Działalnośd Al-Dżaziry spotkała się z krytyką ze strony paostw sąsiednich. Z 

drugiej strony była to innowacyjna metoda (korzyści płynące ze stosowania soft power) 

projekcji siły politycznej oraz wpływania, co niewątpliwie wzmocniło bezpieczeostwo 

narodowe. Kontrola nad dominującym medium na Bliskim Wschodzie może, w połączeniu z 

reputacją nieskrępowanego nadawcy, stanowid potężny instrument polityczny. Może on 

umożliwid wpływanie na opinię publiczną w krajach Bliskiego Wschodu, a tym samym 

stanowid poważne zagrożenie dla elit politycznych w tych krajach. Tak przebiegł scenariusz w 

przypadku Arabii Saudyjskiej, z którą stosunki dwustronne ulegały pogorszeniu począwszy od 

kooca lat 80. Al-Dżazira stanowi zatem narzędzie małego paostwa do przeciwstawiania się 

geopolitycznej dominacji ze strony Arabii Saudyjskiej. Należy przy tym pamiętad, że istnieje 

różnica pomiędzy świadomymi/poinformowanymi i upoważnionymi obywatelami: można 

213 L.Y. Bahry, The New Arab Media Phenomenon: Qatar’s Al-Jazeera, „Middle East Policy”, nr 8 (2001). 

214 W styczniu 1997 r. transmisję wydłużono do 8 godzin dziennie, a następnie do 12. Od wprowadzenia zmian 

w systemie nadawania, al-Dżazira emitowała po 18 godzin dziennie, począwszy od listopada 1997 r. 

215 L.Y. Bahry, op. cit. 

Strona 62 z 201

zatem rozumied, iż al-Dżazira służyła do drażnienia krajów sąsiednich, co jest użyteczną 

formą miękkiej siły soft-power. 

Połączenie dostępności al-Dżaziry w regionie z chęcią emitowania kontrowersyjnych 

programów na temat sąsiednich krajów pomogło zbudowad uznanie dla dziennikarstwa 

śledczego oraz nieskrępowanych debat na żywo. Dzięki temu stacja stała się jedną z 

najpopularniejszych na świecie. Podczas gdy do 1997 r. stacja miała ograniczoną możliwośd 

nadawania programów, to począwszy od 1998 r. jest uważana za najbardziej wpływową 

instytucję medialną na Bliskim Wschodzie. Istnieje zgoda, że al-Dżazira miała istotny wpływ 

na zwiększenie konkurencyjności i współzawodnictwa na bliskowschodnim rynku 

medialnym. Dzięki olbrzymiej rzeszy widzów oraz wypracowanej marce, a także gotowości 

do poruszania kontrowersyjnych tematów i zapraszania gości krytykujących władców innych 

krajów, al-Dżazira odegrała niezaprzeczalną rolę w katarskiej polityce zagranicznej. Wpływ 

ten osiągnął swoje apogeum w 2002 r., kiedy to podczas debaty na żywo uczestnicy 

skrytykowali saudyjskiego króla Abd Allaha as-Sauda za przedstawiony projekt pokojowy 

dotyczący konfliktu arabsko-żydowskiego. Słowa krytyki skierowano również pod adresem 

założyciela Arabii Saudyjskiej, Abd al-Aziza Ibn Sauda. W odpowiedzi, we wrześniu 2002 r. 

Arabia Saudyjska odwołała swojego ambasadora z Dohy. Król Abd Allah wezwał do 

zbojkotowania grudniowego szczytu GCC w Doha. Katar stworzył tym samym skuteczne 

narzędzie do realizowania soft power. Oparte na zasadach wolności słowa i dziennikarskiej 

niezależności, umożliwia stawianie czoła geopolitycznym rywalom – wszystko to przy 

utrzymaniu deklaracji co do swojego przywiązania do „uniwersalnych ideałów”. To z kolei 

umożliwiło wejście w sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, którego stawką jest zapewnienie 

„twardego” bezpieczeostwa i bezpieczeostwa systemu politycznego. Chociaż istnieją 

dostrzegalne korzyści z udzielenia autonomii instytucjom, rodzi to jednak realne wyzwania, 

które mogą utrudnid realizację postawionych przez dyplomację celów – zarówno w 

odniesieniu do krajów regionu, jak i Stanów Zjednoczonych. To dośd paradoksalna sytuacja, 

która może zaszkodzid powodzeniu prowadzonej polityki zagranicznej. Tym samym słusznym 

wydaje się, aby w tym miejscu przedstawid w jaki sposób stosunki ze Stanami Zjednoczonymi 

wpłynęły na dwustronne relacje Kataru z Arabią Saudyjską. 

Parasol ochronny Stanów Zjednoczonych oraz zbliżenie katarsko-saudyjskie 

Jak wspomniano, stosunki ze Stanami Zjednoczonymi rozwijały się powoli. 

Amerykaoska ambasada została otworzona w Doha w 1973 r., a stały ambasador pojawił się 

rok później. Dopiero jednak ponad dwie dekady później zaczęło kształtowad się partnerstwo 

strategiczne. Chociaż Katar uczestniczył w koalicji międzynarodowej, która wyrzuciła wojska 

Iraku z Kuwejtu, to w tym okresie amerykaoska obecnośd w regionie ograniczyła się do bazy 

lotnicze Prince Sultan na południe od Rijadu. W 1992 r. Katar podpisał ze Stanami 

Zjednoczonymi umowę dotyczącą współpracy obronnej, dostępu do obiektów wojskowych 

oraz wspólnych dwiczeo wojskowych. Dopiero jednak dojście do władzy w 1995 r. szajcha 

Hamada stworzyło fundamenty dla nowej strategii bezpieczeostwa, która opierała się na 

Strona 63 z 201

odparciu geopolitycznych zagrożeo za pośrednictwem długookresowych porozumieo 

dotyczących bezpieczeostwa militarnego. 

W 1996 r. rozpoczęto prace konstrukcyjne w bazie lotniczej al-Udajd, które według 

różnych doniesieo kosztowały Katar ponad miliard dolarów. Szczególnie interesujący jest 

kontekst ekonomii politycznej w momencie podejmowania tej decyzji. Od początku połowy 

lat 80. rząd borykał się z deficytem. Pojawiły się nawet sygnały, że znaczna częśd 

paostwowych pieniędzy znalazła się pod kontrolą usuniętego emira. Nie było możliwości ich 

odzyskania. Decyzja przeznaczenia środków na budowę bazy lotniczej al-Udajd podkreśla 

strategiczne znaczenie katarskich prób skuszenia Stanów Zjednoczonych do przeniesienia 

swych sił wojskowych z bazy w Arabii Saudyjskiej do Kataru. W tym okresie Katar miał 

niezbyt dobre stosunki nie tylko z Arabią Saudyjską i Bahrajnem, ale również z Abu Zabi, w 

którym przebywał na wygnaniu były emir szajch Chalifa. Biorąc pod uwagę wszystkie 

zagrożenia – które dały o sobie znad poprzez próbę zamachu stanu w 1996 r. – decyzja o 

wzmocnieniu fundamentów przyszłej strategicznej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi 

oparta była na przesłankach praktycznych. W wielu punktach można dostrzec paralelę do 

oceny sytuacji w 1916 r., kiedy to katarscy przywódcy weszli w specjalną relację z Wielką 

Brytanię, która roztoczyła nad krajem parasol ochronny. Kroki mające na celu wzmocnienie 

sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi obejmowały między innymi otwarcie izraelskiego 

przedstawicielstwa handlowego w Doha w maju 1996 r. Podobnym krokiem do wzmocnienia 

relacji dwustronnych było zaproszenie amerykaoskich uniwersytetów do Education City w 

Doha. Nawet otworzenie al-Dżazairy jako przykładu wolności prasy na Bliskim Wschodzie 

było witane na Zachodzie jako dobry krok. Nastrój ten trwał aż do 2001 r., czyli do wybuchu 

amerykaoskiej globalnej wojny z terroryzmem. Stosunki amerykaosko-katarskie były 

wzmacniane osobistymi wysiłkami ministra spraw zagranicznych, szajcha Hamada Ibn 

Jassima Al Sani. Można go uznad za architekta stosunków Stanów Zjednoczonych i Kataru. 

Jako zaufany człowiek emira cieszy się on relatywnie dużą autonomią w działaniu. Jego 

wyjątkowa rola została potwierdzona w kwietniu 2007 r., gdy został mianowany premierem 

przy jednoczesnym zachowaniu funkcji ministra spraw zagranicznych. 

Pozostająca pod kontrolą sił zbrojnych Kataru baza lotnicza al-Udajd została wiosną 

2001 r. poddana intensywnej rozbudowie. Zbiegło się to w czasie z narastającą opozycją 

wewnętrzną wobec dalszej obecności sił amerykaoskich w Arabii Saudyjskiej oraz poprawą 

sytuacji gospodarczej w Katarze. Od 2000 r. rząd przestał się wreszcie borykad z deficytem 

budżetowym. Dostępnośd dodatkowych pieniędzy umożliwiła zatem rozwój bazy lotniczej, co 

ułatwiło wykorzystanie pogarszającej się sytuacji amerykaoskich wojsk w Arabii Saudyjskiej. 

W następstwie ataków terrorystycznych na Stany Zjednoczone 11 września 2001 r. 

oraz w przededniu zbliżającej się wojny z terroryzmem, baza lotnicza al-Udajd nabrała 

szczególnego znaczenia w amerykaoskiej strategii wojennej. Amerykaoskie relacje z Arabią 

Saudyjską znalazły się pod dokładną obserwacją, bowiem większośd zamachowców z 11 

września – a także sam Ibn Ladin – byli z pochodzenia Saudyjczykami. Co więcej, 

nadchodzący atak na Irak był niekorzystny dla władców Arabii Saudyjskich – amerykaoska 

obecnośd w tym kraju od dawna wywoływała sprzeciw muzułmaoskich radykałów. 

Strona 64 z 201

Przeniesienie amerykaoskich sił z bazy w Arabii Saudyjskiej pociągnęło za sobą relokację 

siedziby Centralnego Dowództwa CENTCOM. Katarska chęd goszczenia amerykaoskich 

żołnierzy stała w jaskrawej opozycji do sytuacji w Arabii Saudyjskiej. Dla Kataru obecnośd 

Amerykanów była realizacją celu strategicznego, bowiem w ten sposób ich kraj znalazł się 

pod ich parasolem ochronnym. Parasol, na który składa się również współpraca w zakresie 

bezpieczeostwa wewnętrznego, pozwala ochronid kraj przed zagrożeniami, na które Katar 

był wystawiony od 1971 r., kiedy to z regionu Zatoki wycofali się Brytyjczycy 216 . Stanowi 

także owoc polityki zainicjowanej w 1996 r., która przekłada się na większą swobodę w 

realizowaniu polityki zagranicznej i bezpieczeostwa, co z kolei pozwala skupid się na 

tworzeniu i realizowaniu strategii rozwoju gospodarczego kraju. 

Szczególnie interesująca jest zależnośd pomiędzy poziomem bezpieczeostwa Kataru i 

transformacji stosunków z Arabią Saudyjską. Katar zawarł porozumienie z Arabią Saudyjską, 

które zakooczyło spory graniczne pomiędzy obu krajami 217 . Dawało to nadzieję, że stosunki 

dwustronne ulegną poprawie. Wtedy jednak wysiłki zostały poważnie storpedowane przez 

al-Dżazirę, której autonomia w działaniu doprowadziła we wrześniu 2002 r. do poważnego 

incydentu dyplomatycznego. Jak zostało już wspomniane, konsekwencją spięcia było 

wycofanie z Dohy saudyjskiego ambasadora. Autonomia na poziomie działao przełożyła się 

zatem na niezintegrowaną politykę zagraniczną. 

Wykorzystanie bazy al-Udajd przez Amerykanów stanowiło kolejny czynnik 

komplikujący stosunki dwustronne. Saudyjski entuzjazm do obecności Amerykanów na 

swoim terenie systematycznie spadał. Ze względu na konsekwencje dla bezpieczeostwa 

regionu, Arabia Saudyjska negatywnie podeszła do rozszerzenia wojny z terroryzmem o 

inwazję na Irak. Zgoda Kataru na wsparcie Stanów Zjednoczonych opierała się na 

kalkulacjach zysków i strat dla własnych interesów narodowych, z pominięciem kontekstu 

geopolitycznego. Innymi słowy, polityka zagraniczna Kataru była w stosunku do Arabii 

Saudyjskiej szczególnie prowokacyjna, zarówno na poziomie retorycznym, jak i na 

płaszczyźnie bezpieczeostwa regionalnego. 

Wysiłki na rzecz rozwiązania nieporozumieo w relacjach dwustronnych wysunęły 

Kuwejt do pozycji mediatora. Zbliżenie z Arabią Saudyjską wynikało nie tylko z odmiennego 

stanu bezpieczeostwa Kataru, ale również przyczynił się do tego brak bezpieczeostwa 

wewnątrz kraju, wywołany przez byłego emira, szajcha Chalifę Ibn Hamada. Rozbieżności 

zostały ostatecznie zlikwidowane. 14 października 2004 r. szajch Chalifa Ibn Hamad otrzymał 

pozwolenie na powrót do Kataru, aby mógł uczestniczyd w pogrzebie swojej żony, szajchy 

Muzy bint Al Sani. Szajch Chalifa otrzymał tytuł „Amir al-Ab” (Emir-Ojciec), a jego przyjazd 

odbył się z pełnymi honorami. Osiągnięto pojednanie, a dawne zagrożenie zostało 

zażegnane. Taki rozwój zdarzeo umożliwił przyjęcie jasnej strategii dotyczącej kwestii 

bezpieczeostwa związanych z Rijadem. Wraz z pojawieniem się nadwyżki budżetowej po 

2000 r., rząd mógł z wiarą i optymizmem przystąpid do realizacji tego planu. 

216 J.A. Kechichian, op. cit. 

217 Porozumienie oparto na wynikach pracy wspólnej komisji technicznej, która osiągnęła porozumienie w 1999 

r. Z powodu sporu Kataru z Bahrajnem przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości, formalne 

podpisanie porozumienia odbyło się dopiero w marcu 2001 r. 

Strona 65 z 201

Relacje pomiędzy Katarem i Arabią Saudyjską nie uległy normalizacji aż do września 

2007 r. – pięd lat po incydencie z al-Dżazirą, który doprowadził do zerwania stosunków na 

poziomie ambasadorów. W tym okresie władze oskarżały się wzajemnie o wrogą kampanię 

medialną. Formułowano też poważniejsze oskarżenia o finansowe wspieranie opozycji. Jak 

zostało już wcześniej nadmienione, problem lojalności plemion w strefie przygranicznej 

stanowi historyczny oręż Arabii Saudyjskiej przeciwko Katarowi. Stanowiło to również, 

zgodnie z oczekiwaniami, wyzwanie dla bezpieczeostwa wewnętrznego paostwa. To właśnie 

ten problem doprowadził w czerwcu 2005 r. do pozbawienia przez Katar obywatelstwa i 

praw z niego wynikających ponad 5 tys. członków al-Ghufran z plemienia al-Murrah. Biorąc 

pod uwagę prawo katarskie zabraniające posiadania podwójnego obywatelstwa, była to 

kwestia prima facie w działaniach podjętych przeciwko tym ludziom, ponieważ wiele z nich 

zachowało obywatelstwo saudyjskie. 

Mediacja i dyplomacja Kuwejtu osiągnęła niezwykłe sukcesy podczas szczytu w 

Dżuddzie we wrześniu 2007 r. pomiędzy szajchiem Hamadem i królem Abd Allahem. Szczyt 

ten był historyczny, bowiem doprowadził do rozwiązania wielu istotnych różnic, które 

rzutowały na stosunki dwustronne od połowy lat 80., a szczególnie po 1995 r. Co ciekawe, to 

właśnie strona katarska jako pierwsza wyraziła chęd zorganizowania szczytu. Pokazuje to 

wyraźnie, że władze w Doha chciały raz na zawsze rozwiązad ten geopolityczny problem. Był 

to możliwe dzięki wcześniejszemu wzmocnieniu swojego bezpieczeostwa umową ze Stanami 

Zjednoczonymi. Ponieważ spór dotyczył w dużej mierze działalności al-Dżaziry, prezes stacji 

telewizyjnej szajch Hamad Ibn Samir Al Sani dołączył do katarskiej delegacji. Tłumaczono to 

koniecznością wyjaśnienia sprawy programów telewizyjnych dotyczących Arabii Saudyjskiej. 

Owocem spotkania było nie tylko wznowienie stosunków dyplomatycznych na poziomie 

ambasadorów, ale również zgoda na otworzenie w Arabii Saudyjskiej biura al-Dżaziry. Co 

więcej, członkowie grupy al-Ghufran z plemienia al-Murrah, którzy utracili swoje 

obywatelstwo w 2005 r., otrzymali je ponownie po indywidualnym rozpatrzeniu każdej 

sprawy. Owoce historycznego szczytu z Dżuddy zostały wzmocnione wizytą króla Abd Allaha 

w Doha podczas szczytu GCC w grudniu 2007 r. W marcu 2008 r. w Katarze przebywał 

następca saudyjskiego tronu, książę Sultan Ibn Abd al-Aziz as-Saud. 

Stosunki z Arabią Saudyjską i Stanami Zjednoczonymi pozwalają zauważyd strategię 

zwiększania swojego własnego bezpieczeostwa. Opierała się ona na sojuszu ze Stanami 

Zjednoczonymi, a następnie wykorzystaniu swej wzmocnionej pozycji do normalizacji 

stosunków z Arabią Saudyjską. Biorąc po uwagę geopolityczne otoczenie Kataru, obranie 

takiej strategii jest jak najbardziej logiczne. Niemniej jednak, w przededniu wojny z 

terroryzmem stosunki ze Stanami Zjednoczonymi zostały nadwerężone poprzez działalnośd 

al-Dżaziry, co stanowi paradoks, bowiem oba kraje mają wspólne interesy strategiczne. 

Sposób, w jaki al-Dżazira przedstawiała inwazję na Irak oraz emitowanie taśm z odezwami al- 

Ka’idy stanowiło prowokację w stosunku do administracji Busha. Rodzi się z tego niezwykle 

paradoksalny obraz: aby zapobiec historycznym zagrożeniom, Katar wyraził najpierw chęd 

bliskiej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi w zakresie bezpieczeostwa wewnętrznego i 

zewnętrznego. Z drugiej jednak strony autonomia dana al-Dżazirze (co stanowi odbicie 

Strona 66 z 201

panarabskich poglądów emira), przy jednoczesnym negatywnym odbiorze jej działao w 

Waszyngtonie, stanowi jasny przykład niekompatybilności celów. Poziom niezadowolenia 

Stanów Zjednoczonych był ogromny. Z tego powodu spotkanie we wrześniu 2004 r. 

pomiędzy emirem a wiceprezydentem Cheneyem zakooczyło się fiaskiem 218 . Kolejne 

wydarzenia – jak chodby wojna Izraela z Libanem w 2006 r. i wkroczenie wojsk izraelskich do 

Strefy Gazy w styczniu 2009 r. – jeszcze bardziej pogorszyły wzajemne relacje. Stosunki 

Kataru ze Stanami Zjednoczonymi mają więc dwie strony: obustronne korzyści wynikają z 

obecności amerykaoskich żołnierzy w Katarze (co daje Katarowi bezpieczeostwo i 

niezależnośd). Z drugiej strony nadana autonomia (będąca odbiciem specyficznych 

motywacji) może paradoksalnie odbid się negatywnie na stosunkach dwustronnych. 

Chociaż zapewnienie sobie „twardego” bezpieczeostwa poprzez sojusze z 

mocarstwami stanowi podstawę do realizacji celów jakim są autonomia i bezpieczeostwo, 

należy zauważyd, że Katar przyjął jednocześnie dodatkową strategię. Polega ona na 

dywersyfikacji bezpieczeostwa, co ma na celu wzmocnienie strategicznych filarów. W tym 

miejscu należy więc zanalizowad korzyści, jakie płyną z wykorzystania przez Katar bogactwa 

w surowce energetyczne w kontekście wzmacniania „miękkiego” bezpieczeostwa. 

Energia i dywersyfikacja bezpieczeostwa 

Odkrycie North Field przez Shell Oil w 1971 r. – największych złóż gazu ziemnego na 

świecie (6 tys. km 2 ) – dało Katarowi unikatową pozycję na regionalnym i globalnym rynku 

tego surowca. Rozpoczęty w połowie lat 80. rozwój swojego gazowego potencjału wyniósł 

Katar na pozycję lidera eksporterów skroplonego gazu ziemnego (LNG). Katar ma również 

ambicję stad się czołowym eksporterem bardziej przyjaznego środowisku paliwa 

uzyskiwanego z gazu (GTL). Biorąc pod uwagę wzrastające zapotrzebowanie na LNG i GTL na 

rynku światowym, szansa Kataru na odgrywanie kluczowej roli w światowym 

bezpieczeostwie energetycznym wydaje się oczywista. 

Katarski minister energii i przemysłu Abd Allah Ibn Hamad al-Attija to przyjaciel emira 

z dzieciostwa. To również wicepremier rządu. Pod jego kontrolą ministerstwo cieszy się 

względną autonomią. Działalnośd opiera się o zasady podaży i popytu oraz o kontrakty na 

energię podpisywane na rynkach pozwalających osiągnąd największe ilości i ceny 219 . 

Zaspakajając potrzeby energetyczne innych krajów, Katar niejako tworzy „udziałowców” w 

swojej własnej stabilności i bezpieczeostwie. Chociaż nie daje to takich samych gwarancji jak 

obronna umowa ze Stanami Zjednoczonymi, to jednak umożliwia to intensyfikowanie i 

wzmacnianie dyplomatycznych więzów z najważniejszymi paostwami świata, co z kolei 

poprawia „miękkie” bezpieczeostwo. Innymi słowy, chociaż polityka energetyczna nie musi w 

całości zostad wkomponowana w politykę zagraniczną Kataru, to pośrednio może stanowid 

instrument dywersyfikacji bezpieczeostwa. 

218 Źródła dyplomatyczne, Doha, listopad 2008. 

219 Wywiad prywatny, Doha, grudzieo 2007. 

Strona 67 z 201

Sposób w jaki Katar wykorzystuje swoją energetyczną „kartę atutową” wyjaśnia nie 

tyle przyszły kształt ekonomii politycznej, co raczej sposób, w jaki odbywa się dywersyfikacja 

dodatkowego szczebla bezpieczeostwa na poziomie instytucjonalnym. Polityka energetyczna 

Kataru – w powiązaniu z jego polityką zagraniczną – może byd analizowana zarówno na 

płaszczyźnie regionalnej jak i międzynarodowej. Na płaszczyźnie regionalnej kwestia 

przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na gaz ziemny doprowadziła na początku lat 80. 

do dyskusji w ramach GCC na temat stworzenia regionalnej siatki energetycznej. Regionalny 

wzrost popytu na gaz ziemny wynikał nie tylko z powodu rosnącego zapotrzebowania przez 

gazowe elektrownie, ale również ze wzrastającej potrzeby wypełniania wykorzystanych 

pokładów ropy naftowej. Chociaż powstały projekty budowy gazociągów z Kataru do Izraela, 

Pakistanu oraz Indii, to z powodów politycznych, technicznych oraz ekonomicznych odłożone 

odłożone je na półkę. Zainicjowało to jednak koncepcję budowy regionalnej siatki, łączącej 

Katar z Kuwejtem, Omanem oraz Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi. Z powodu złych 

stosunków katarsko-saudyjskich, Rijad wyraził swój sprzeciw wobec budowy gazociągu na 

swoich wodach terytorialnych. Udział Kuwejtu stał się więc niemożliwy. W tym samym 

okresie powstał „Dolphin Project” o mniejszym zasięgu, bowiem miał obejmowad jedynie 

Katar, ZEA i Oman. W kontekście polityki zagranicznej, stosunki energetyczne Kataru z 

Omanem i ZEA, które zostały zainicjowane w 2008 r., pozwoliły na poprawę relacji Dohy w 

regionie w oparciu o wzajemne interesy z tymi dwoma krajami. 

Na płaszczyźnie międzynarodowej, głównymi importerami katarskiego LNG w 2008 r. 

były: Korea Południowa, Japonia oraz Indie. Do 2012 r. na liście największych odbiorców LNG 

z Kataru znajdzie się również Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Nie można jednak 

wykluczyd, że kryzys gospodarczy z 2008 r. opóźni te zamierzenia. Co ciekawe, Katar potrafił 

wykorzystad zapotrzebowanie energetyczne krajów Europy, które z pobudek 

geopolitycznych dążą do dywersyfikacji źródeł dostaw gazu ziemnego chcąc zmniejszyd 

uzależnienie od Rosji. Można przewidywad, że w nadchodzących latach udział katarskiego 

gazu skroplonego (LNG) w ogólnym imporcie takich krajów jak Włochy, Belgia, Hiszpania oraz 

Francja będzie wzrastał. Do 2012 r. Katar powinien zaspakajad około 20% zapotrzebowania 

Europy na gaz. Do tej pory, kontrakty na energię były podpisywane w oparciu o kryteria 

ekonomiczne, a politykę energetyczną można było postrzegad jako prowadzoną z pewnym 

stopniem autonomii na poziomie instytucjonalnym. Kluczową kwestią dla katarskiej polityki 

energetycznej oraz jej związków z polityką zagraniczną wydaje się byd określenie czy siatki w 

ramach GCC lub “Dolphin Project” będą w stanie przynieśd takie same korzyści jak eksport 

surowców energetycznych na rynki poza regionem Zatoki Perskiej. Pośrednie wyniki takich 

wyliczeo tłumaczą, iż Katar przykłada większą wagę do bezpieczeostwa energetycznego, 

zarówno na poziomie regionalnym jak i międzynarodowym, co zapewnia wpływy oraz 

dywersyfikację bezpieczeostwa soft power przez pozyskanie partnerów energetycznych. 

Rozwiązywanie konfliktów i dywersyfikacja bezpieczeostwa 

Strona 68 z 201

Sposób, w jaki Katar postanowił zwiększyd swoje bezpieczeostwo, pozwolił 

jednocześnie na zwiększenie autonomii w polityce zagranicznej. Zależnośd ta jest szczególnie 

widoczna od czasu wejścia w sojusz ze Stanami Zjednoczonymi. Chociaż zdobycie 

bezpieczeostwa pozwala na większą swobodę działania, to aktywne działanie Kataru w 

rozwiązywaniu regionalnych konfliktów i pełnienia roli mediatora rodzą pytana ukryte 

motywy. Katar wielokrotnie angażował się w cichą dyplomację w rozwiązaniu konfliktów w 

Libanie, Jemenie, Sudanie, Libii oraz Iraku. Szczególnie warto przypomnied porozumienie w 

Doha pomiędzy rywalizującymi ze sobą partiami Libanu w 2008 r. 

Ewolucja roli Kataru w rozwiązywaniu sporów jest procesem nowym i ma związek z 

wejściem w formalny sojusz ze Stanami Zjednoczonymi. Chociaż to właśnie ta umowa 

pozwoliła Katarowi na aktywne działanie dyplomatyczne, to politykę Dohy w tej kwestii 

można równie dobrze wytłumaczyd przez pryzmat ekonomii politycznej. Jak zostało już 

wcześniej nadmienione, począwszy od lat 80. do 2000 r., Katar borykał się z deficytem 

budżetowym. To niezwykle istotny czynnik, bowiem dopiero nadwyżka budżetowa 

umożliwiła Katarowi aktywne działania mediacyjne. Instrumentem polityki zagranicznej stała 

się „dyplomacja dolarowa”. Metoda ta została wyraźnie zastosowana w sprawie 

porozumienia partii Libanu w 2008 r. Ta forma dyplomacji to luksus, który wynika nie tylko z 

osiągnięcia pewnego poziomu autonomii w polityce zagranicznej, ale również z posiadania 

odpowiednich zasobów finansowych. Oczywiste jest, że emir szajch Hamad Ibn Chalifa ma 

aspirację, aby Katar był nie tylko kluczowym paostwem regionu, ale także istotnym aktorem 

na płaszczyźnie globalnej. Osobiście wykazał duże zainteresowanie kwestią palestyoską. Chęd 

zostania regionalnym liderem w kwestii konfliktu Izraela ze Strefą Gazy w 2009 r. to jasny 

przykład zaangażowania w sprawę palestyoską ze strony katarskich elit decyzyjnych. 

Zaangażowanie Kataru i wsparcie tego typu kwestii to oczywisty przykład istnienia szerokiej 

autonomii. Wyzwaniem dla dyplomacji katarskiej jest zatem pogodzenie przejawów 

autonomii z wymogami bezpieczeostwa, koniecznych do utrzymania bliskich relacji ze 

Stanami Zjednoczonymi. 

Korzyści płynące z uczestniczenia w rozwiązywaniu konfliktów są widoczne na 

poziomie narodowym i instytucjonalnym. Na jednym poziomie udział Kataru w 

rozwiązywaniu sporów buduje wizerunek „pokojowego kraju”, a co za tym idzie zwiększa 

dyplomatyczną wiarygodnośd tego paostwa na wszystkich poziomach. Dowodem jest chodby 

prośba rządu Filipin w grudniu 2008 r. o mediację z Muzułmaoskim Frontem Wyzwolenia 

Moro. Zdarzenie to wyraźnie podkreśla, jaką pozycję w świecie dyplomacji wyrobił sobie 

Katar. Emirat systematycznie buduje swój wizerunek gracza regionalnego, który może 

pomagad innym w rozwiązywaniu sporów regionalnych – tworzy obraz kraju promującego 

pokój i bezpieczeostwo 220 . Polityka energetyczna Kataru oraz sposób, w jaki zezwala ona na 

pewien stopieo dywersyfikacji bezpieczeostwa soft power w odniesieniu do partnerów 

energetycznych, ale także przyjęcie istotnej roli przez Katar w rozwiązaniu konfliktów, 

pozwoliły na poprawę bezpieczeostwa soft power oraz zwiększenie pozycji w systemie 

międzynarodowym. Prawdziwym wyzwaniem jest ustalenie granicy dywersyfikacji 

220 J.E. Peterson, Qatar and the World: Branding of a Micro-State, „Middle East Journal”, nr 60 (2006). 

Strona 69 z 201

“miękkiego” bezpieczeostwa, której przekroczenie skutkowałoby konfliktem z “twardym” 

bezpieczeostwem, jakie Katar uzyskuje dzięki sojuszowi ze Stanami Zjednoczonymi. 

* * * 

Historycznie Katar znajdował się pod wpływami czterech regionalnych sił: Arabii 

Saudyjskiej, Iranu, Indii Brytyjskich oraz imperium osmaoskiego. Obecnośd Stanów 

Zjednoczonych nie różni się zasadniczo od roli, jaką swego miały Indie Brytyjskie. Katar był 

zmuszony opierad się i balansowad pomiędzy tymi zewnętrznymi siłami, bowiem każda z nich 

dawała pewnego rodzaju szanse, ale jednocześnie rodziła zagrożenia dla własnego 

bezpieczeostwa i ograniczała swobodę działania. Odkąd al-Chalifa został ostatecznie 

wypchnięty z półwyspu, a Katar zrodził się jako odrębny byt, wykształciły się dwa silne filary 

stosunków zagranicznych Kataru: poszukiwanie bezpieczeostwa systemu politycznego oraz 

dążenie do autonomii działao. Osiągnięcie tych celów zapewnia stabilną gospodarkę, która 

nierozerwalnie łączy się z umową społeczną obowiązującą wewnątrz tego kraju o 

charakterze paternalistycznym. Metody realizacji postawionych sobie celów zostały w dużej 

mierze ukształtowane geopolitycznym otoczeniem oraz możliwymi alternatywami działania 

w danym momencie historii. Za stały wzorzec można uznad szukanie dróg realizacji swoich 

celów poprzez zbliżenie z zewnętrznym mocarstwem, wykraczającym poza najbliższe 

otoczenie. Geopolityczny wpływ sąsiadów mógłby bowiem szybko stad się nazbyt duży dla 

takiego paostwa jak Katar. 

Jednym z najważniejszych wniosków płynących z obserwacji Kataru od momentu 

uzyskania niepodległości jest dostrzeżenie próby wyjścia spod wpływów Arabii Saudyjskiej. 

Strategia ta zdaje się opierad na dwóch elementach: po pierwsze, na wejściu w bliską 

współpracę militarną z zewnętrznym mocarstwem dającym swobodę w prowadzeniu 

polityki. Umożliwia to również zapewnienia bezpieczeostwa wewnętrznego, a więc również i 

bezpieczeostwa systemu politycznego. Drugi poziom wiąże się z dywersyfikacją 

bezpieczeostwa w ramach globalnych i regionalnych systemów. Zwiększa to niewątpliwie 

„miękkie” bezpieczeostwo Kataru. Co więcej, rozpoczęto również budowanie wizerunku 

Kataru jako „rozjemcy”, co ułatwia zwiększenie reputacji swojej własnej dyplomacji oraz 

ułatwia integrację kraju ze światową społecznością. 

Wyzwaniem na przyszłośd jest odpowiednie zbalansowanie kilku elementów: przede 

wszystkim strategicznych interesów z zakresu bezpieczeostwa w ramach współpracy ze 

Stanami Zjednoczonym oraz pragnienia bardziej niezależnej dyplomacji, zaplanowanej 

zgodnie z osobliwymi poglądami w kwestiach panarabskich lub innych zagadnieo 

sprzecznych z interesami polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Zrozumienie zawiłości 

i charakteru dywersyfikacji polityki bezpieczeostwa Kataru stanowi niezwykle interesujący 

temat dla przyszłych badao katarskiej polityki zagranicznej. Znaczenie tego zagadnienie jest 

tym większe, że Katar odgrywa coraz większą rolę w systemie międzynarodowym. 


Z angielskiego przełożył Robert Czulda

David B. Roberts 

Katar – w poszukiwaniu bezpieczeostwa 

Katar, jak i inne paostwa, napotyka na wiele wyzwao i zagrożeo, które pojawiają się w 

momencie poszukiwao najbardziej efektywnego sposobu zapewnienia sobie przetrwania 

oraz integralności terytorialnej. Te wyjątkowe dla Kataru uwarunkowania – zarówno 

historyczne jak i współczesne – są głównym przedmiotem badania w niniejszym artykule. 

Historyczne doświadczenia Kataru z czasów kolonialnych wpływają negatywnie na 

postrzeganie politycznych stosunków międzynarodowych przez współczesnych decydentów. 

Szczególnie w pierwszym okresie historii Kataru sojusze cechowały się wysokim stopniem 

nietrwałości. Nie byłoby zbytnią przesadą stwierdzenie, iż w tamtym okresie sojusznik mógł 

w bardzo krótkim czasie stad się przeciwnikiem. Dominującą lekcją płynącą z tego okresu jest 

przekonanie, aby nie opierad swojej polityki w zbyt dużym stopniu tylko na jednym 

sojuszniku. 

Począwszy od lat 60. XVIII w. aż do 1971 r., Katar pozostawał pod formalną ochroną 

jednego z ówczesnych mocarstw. Regionalne siły, takie jak ród Al Chalifa z Bahrajnu, Sułtan 

Maskatu, Persowie, wahhabici, Turkowie oraz Brytyjczycy, w pewnym okresie historii 

sprawowały kontrolę nad katarskim terytorium. Rodzi to określone konsekwencje 

współcześnie, jak chodby zagrożenie dla integralności terytorialnej w wyniku istnienia 

roszczeo. Dobrym przykładem jest spór – chod już rozwiązany – z Bahrajnem dotyczący 

Zubarry oraz Wysp Hawar. Potencjalne roszczenia są wzmacniane przez fakt, że rodzina 

królewska nie sprawowała pełnej kontroli nad Półwyspem Katarskim aż do XX w. 

Prócz uwarunkowao historycznych istnieją także inne, które wpływają na 

bezpieczeostwo Kataru. Najważniejszy czynnik ma charakter geograficzny. Katar to bardzo 

małe paostwo, które nie jest w stanie samodzielnie obronid się przed zagrożeniami 

zewnętrznymi. Wahhabicka Arabia Saudyjska oraz perski Iran, dwa historycznie dominujące 

kraje sąsiednie, mają populację o odpowiednio 37 i 87 razy większą niż populacja Kataru. Ta 

nierównośd, szczególnie po przełożeniu jej na dostępną liczbę mężczyzn mogących odbyd 

służbę wojskową, w prosty sposób pokazuje słabośd militarną Kataru, a więc także i problem 

z zakresu bezpieczeostwa. 

Chociaż geologia okazała się dla Kataru łaskawa, wynagradzając położenie wielkim 

bogactwem surowców energetycznych, kwestia ta może byd również rozpatrywana jako 

zagrożenie. Katar z niepokojem przyglądał się irackiej inwazji na Kuwejt widząc w niej czarny 

– acz prawdopodobny – scenariusz dotyczący swojej własnej przyszłości. Chociaż Irak został 

ostatecznie militarnie pokonany i politycznie ukarany, a prawdopodobieostwo agresji ze 

strony Arabii Saudyjskiej lub Iranu jest wysoce nieprawdopodobne w krótkim i średnim 

okresie czasu, kraj żadne paostwo nie może budowad swojego bezpieczeostwa i przetrwania 

na zwykłym rachunku prawdopodobieostwa. Bliski Wschód to wszak zmienny region, który 

był świadkiem trzech dużych wojen w ciągu zaledwie dwóch dziesięcioleci. 

Strona 71 z 201

Druga częśd niniejszego artykułu dotyczy działao Kataru w odpowiedzi na powyższe 

czynniki. Kierując się rozważnością i pragmatyką w kierowaniu paostwem, Katar musiał 

przystosowad priorytety swojej polityki do obiektywnie istniejących zagrożeo. Emanacją 

takiej polityki było chociażby zaproszenie Stanów Zjednoczonej, jedynej na świecie 

superpotęgi, do wykorzystania obiektów wojskowych 30 km od stołecznej Dohy. Ponieważ 

jednak Katar nie chciał byd zależny tylko od woli i interesów jednej potęgi, zawarto 

jednocześnie porozumienie dotyczące bezpieczeostwa z rządem indyjskim, w którym Indie 

zadeklarowały gotowośd obrony Kataru, jeśli zajdzie taka potrzeba, a stosowna prośba 

zostanie złożona 221 . 

Prócz zawarcia porozumieo militarnych, Katar podjął szereg działao mających na celu 

wzmocnienie „miękkiego bezpieczeostwa”. Dobrym przykładem na ilustrację tej polityki są 

inicjatywy humanitarne czy liberalna polityka inwestycyjna. Działania tego typu mają jednak 

często charakter ulotny i na ogół bardzo trudno jest dokładnie je zanalizowad i ocenid ich 

efektywnośd. Można jednak stwierdzid, iż ich głównym celem jest poprawienie pozycji Kataru 

w systemie międzynarodowym. Poprawienie „miękkiego bezpieczeostwa” może wywoład 

określone skutki, jak chodby zwiększenie atrakcyjności Kataru jako dobrego miejsca do 

bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Prowadzona przez Katar polityka utrzymywania 

dobrych stosunków z możliwie dużą liczbą paostw oraz prowadzenia współpracy handlowej z 

szeroką gamą partnerów ma na celu zwiększenie kręgu przyjaciół, których można byłoby 

poprosid o pomoc w przypadku kryzysu. Szczególnie paostwa importujące z Kataru gaz 

ziemny lub ropę naftową będą żywotnie zainteresowane utrzymaniem status quo 222 . Co 

więcej, na ogólne bezpieczeostwo wpływ będzie mied zdolnośd zbudowania wizerunku kraju 

jako uznanego w społeczności międzynarodowej rozjemcy. Wizerunek taki działa jako 

swoisty system odstraszania. Agresja na paostwo uznane za pacyfistyczne lub neutralne 

może z większym prawdopodobieostwem spotkad się z międzynarodowym potępieniem. 

Na potrzeby stworzenia odpowiedniej hipotezy potrzebne jest ekstrapolowanie 

dwóch potencjalnych planów strategicznych na poziomie makro. Każdy z nich wyjaśnia 

„miękką” i „twardą” politykę Kataru, które z kolei składają się na jedną, zintegrowaną 

strategię. Jeden z tych planów opiera się na założeniu, iż Katar chce byd postrzegany jako 

paostwo, które kieruje się w stronę Zachodu. Ma to na celu uzyskanie możliwie szerokiego 

wsparcia paostw zachodnich. Drugi opiera się na założeniu, iż Katar stara się zbudowad 

określoną markę w społeczności międzynarodowej, czego głównym celem jest wzmocnienie 

swojego statusu. 

Przed przedstawieniem współczesnej polityki Kataru kluczowe jest poznanie i 

zrozumienie związanych z nią aspektów historii tego kraju. Wymaga to krótkiego 

przedstawienia specyfiki relacji na Półwyspie Arabskim, które wpłynęły na proces 

kształtowania się stosunków w okresie tworzenia się paostw regionu. To właśnie wtedy Katar 

221 S. Roy, India to Ink Pact with Qatar, „Indian Express”, 04.11.2008. 

222 Sprzedaż gazu ziemnego następuje poprzez zawarcie kontraktów długoterminowych. Zmiana dostawcy w 

krótkim okresie nie jest więc możliwa. 

Strona 72 z 201

pierwszy raz doświadczył czym jest hobbesowska wizja stosunków międzynarodowych i 

został zmuszony opierad się na coraz to kolejnych mocarstwach. 

Styl życia na Półwyspie Arabskim 

Półwysep Arabskim był – a do pewnego stopnia nadal jest – obszarem, w którym 

krzyżowały się i ścierały różne strefy wpływów. Na poziomie mikro dotyczyło to chodby 

poławiaczy pereł, drobnych kupców lub marynarzy. Każdy z nich musiał płacid stosowny 

podatek lokalnemu władcy w porcie lub wiosce. Ten z kolei musiał oddawad częśd podatku 

lokalnemu szajchowi, który z kolei opłacał z podatku lokalną rodzinę, która często musiała 

płacid trybut silniejszej od siebie zbiorowości, jak chodby Persom czy wahhabitom. Na 

każdym etapie płacenie podatku miało na celu zapewnienie sobie bezpieczeostwa i prawa do 

życia i pracy. Ludzie na stale mieszkający w danym terenie (hadar) musieli opłacad obronę 

przed atakami Beduinów. Stanowi to typowy przykład arabskiego konfliktu 223 . Podobnym 

przykładem, chod na wyższym poziomie organizacji społecznej, było płacenie przez 

konfederację plemion podatku za gwarancję bezpieczeostwa ich terytorium i ochronę przed 

najazdami. Terytorium było czymś zmiennym i ulotnym, często także w dosłownym 

znaczeniu. Szczególnie, jeśli plemiona płacące trybut szajchowi byli Beduinami 

podróżującymi z miejsca na miejsce. 

Zmiennośd sojuszy 

Półwysep Arabski, podobnie jak wiele innych przybrzeżnych obszarów Zatoki Perskiej, 

był zamieszkiwany już co najmniej 50 tys. lat temu 224 . Od samego początku położenie Kataru 

było uznawane za strategiczne. Obszar leżał bowiem w połowie drogi pomiędzy antycznym 

spichlerzem w Basrze a Cieśniną Ormuz. Czyniło to z Kataru punkt tranzytowy w szlaku 

handlowym na obszarze Zatoki Perskiej. Katar był jednocześnie niegościnnym miejscem do 

zamieszkania. Duże połacie pustyni oraz niewielkie zasoby wody pitnej sprawiały, że 

Półwysep Katarski był obszarem, na którym nie powstawały osady ludzkie przez dłuższy 

czas 225 . Nawet współcześnie środkowa częśd Kataru jest praktycznie niezamieszkała. Do 

Kataru w wyraźnym kontraście stoi odległy o zaledwie 30 km Bahrajn, który od zawsze był 

bardziej zaludniony. W porównaniu z Katarem, zasoby wody pitnej są w Bahrajnie względnie 

duże i łatwo dostępne. Perły z Bahrajnu od wieków cieszą się renomą. Wszystkie te czynniki 

sprawiały, że Katar nie był idealnym miejscem do budowy trwałych i długookresowych 

siedlisk ludzkich. 

223 

H.I. Barakat, The Arab World: Society, Culture, and State, Berkeley: University of California Press 1993, s. 48. 

224 

Zob. M.A. Nayeem, Qatar: Prehistory and Protohistory from the Most Ancient Times (Ca. 1,000,000 to End of 

B.C. Era), Hyderabad: Hyderabad Publishers 1998. 

225 

J. Crystal, Oil and Politics in the Gulf: Rulers and Merchants in Kuwait and Qatar, Cambridge University Press 

1995, s. 26. 

Strona 73 z 201

W konsekwencji aż do połowy XVIII w. niewiele pisano o Katarze. Jedyne wzmianki 

dotyczy odkryd archeologicznych: 

Brak informacji o warunkach politycznego i gospodarczego życia Katarczyków aż do 

powstania Zubarry może prowadzid do wniosku – biorąc pod uwagę nieurodzajnośd 

obszaru oraz jej podatnośd w przypadku agresji – iż mieszkaocy tego obszaru 

prowadzili spokojne życie i nie musieli stawiad czoła żadnym wydarzeniom wartym 

zapisania na kartach historii 226 . 

Współczesna historia Kataru rozpoczyna się, gdy w 1766 r. plemię Al-Chalifa, będące 

częścią większego plemienia Utub, przeniosło się z Kuwejtu do Zubarry na północnozachodnie 

wybrzeże Kataru. Plemię pierwotnie chciało osiedlid się w Bahrajnie, jednak 

tereny te były już zamieszkałe przez ludnośd znajdującą się pod perską kontrolą. Wybrano 

ostatecznie Półwysep Katarski, gdzie wzniesiono Zubarrę, która szybko stała się tętniącą 

życiem osadą opartą na połowie pereł i handlu. Rozwój miasta był w pewnym stopniu 

wzmacniany poprzez bliskie związki Al-Chalify z Kuwejtem oraz perską blokadą portu w 

Basrze, głównym centrum handlowym na wschodnim wybrzeżu Arabii 227 . W momencie 

przybycia do Zubarry plemienia Utub, rządy na półwyspie sprawowało plemię Al-Musallam. 

Płaciło ono należny trybut silniejszemu plemieniu Bani Chalid, które powstało w Kuwejcie, na 

wschód od Kataru i Hasy 228 . Ponieważ plemię pozostawało we wrogich relacjach z 

wahhabitami, w pierwszym okresie chronili Półwysep Katarski przed atakami ze strony 

wahhabickich grup. 

Tuż po przybyciu Al-Chalify, przystąpiono do fortyfikowania rozrastającego się miasta. 

Zostało to odebrane przez Al-Musallam jako akt wrogości 229 . W odpowiedzi Al-Musallam 

przeprowadzili nieudany atak – ich siły zostały bez większych trudności rozbite, a Al-Chalifa 

wyrósł na najważniejszego przywódcę na całym półwyspie. Szybko jednak zainteresowanie 

Zubarrą zaczęli wykazywad Persowie. Przeprowadzili atak wraz z sojuszniczymi siłami z 

Bahrajnu w 1782 r., ale również zostali pokonani. Al-Chalifa, razem z plemieniem Utub z 

Kuwejtu oraz grupą plemion katarskich, przeprowadzili uderzenie odwetowe. Zaatakowano 

Bahrajn, który rok później został zdobyty. Tak zapoczątkowano kontrolę Al-Chalify nad 

Bahrajnem, która pomimo kilku przerw, trwa do dnia dzisiejszego. 

Do drugiej połowy lat 70. XVIII w. plemię Bani Chalid było militarnie pokonane i 

pogrążone we frakcyjnej rywalizacji. W konsekwencji wystawiło to Bahrajn i Katar na śmiałe 

ataki ze strony plemion wahhabickich. Wzrost Zubarry oraz narastające problemy z obroną 

miasta sprawiły, że około 1782-1783 r. Al-Chalifa wyjechał do większego i łatwiejszego do 

226 

Z.M. Al-Rashid, Saudi Relations with Eastern Arabia and Oman, 1800-1870, London: Luzac & Company 1981, 

s. 34. 

227 

J. Crystal, op. cit., s. 26-27. 

228 

A. Mustafa Abu Hakima, History of Eastern Arabia, 1750-1800: The Rise and Development of Bahrain and 

Kuwait, Beirut: Khayats 1965, s. 67. 

229 Ibidem, s. 70. 

Strona 74 z 201

obrony Bahrajnu 230 . W 1795 r. plemię Bani Chalid ostatecznie skapitulowało, a rok później 

Półwysep Katarski został zajęty przez wahhabitów. To zmusiło Al-Chalifę do całkowitego 

opuszczenia Zubarry. Wydarzenie to „tymczasowo zakooczyło rządy Al-Chalify w Katarze i 

doprowadziło do całkowitego podporządkowania Półwyspu Katarskiego paostwu 

saudyjskiemu” 231 . 

Jedna z grup plemienia Utub, Al-Dżalamina, czuła się dyskryminowana przez Al- 

Chalifę. Uznała, że dwukrotnie nie otrzymała należnej jej władzy: w momencie przenosin z 

Kuwejtu do Zubarry, oraz gdy pomogła Al-Chalifie zająd Bahrajn i wygnad Persów. Przez kilka 

następnych dekad Al-Dżalamina wykorzystywała każdą nadarzającą się okazję do zemsty na 

Al-Chalifie. W 1799 r. grupa weszła w sojusz z sułtanem Maskatu, który zgłaszał roszczenia co 

do Bahrajnu. Wspólnie zaatakowali Bahrajn, ale zostali pokonani. Al-Chalifa zdecydował się 

na sojusz z byłym wrogiem, Persami, aby wspólnie opierad się późniejszym inwazjom. Szybko 

okazało się byd to niewystarczającym zabezpieczeniem, bowiem zaledwie rok później siły 

sułtana Maskatu uderzyły raz jeszcze, jednak tym razem skutecznie. Al-Chalifa został 

zmuszony do ucieczki do Zubarry. Aby odbid Bahrajn, Al-Chalifa zdecydował się na sojusz z 

wahhabitami, purytaoskimi sąsiadami, którzy od lat terroryzowali jego poddanych i niszczyli 

jego miasta i wsie. Bahrajn został odzyskany przez wspólne siły w 1801 r. Jak pisze Al-Raszid, 

wykształcił się wtedy system podobny do systemu „saudyjskiej konfederacji”. 

Wraz z pojawieniem się tego systemu konfederacyjnego, tradycją stało się wysyłanie 

przedstawicieli nowych dystryktów do rodów rządzących (w tym przypadku Al- 

Chalify). Szefowie rodów mogli sprawowad władzę tak długo, jak długo postępowali 

zgodnie z zasadami i oddawali hołd władzy centralnej. Każdy kto postępował wbrew 

regułom, był osadzany w niewoli w stolicy wahhabitów, ad-Dirijji. Naczelnymi 

regułami, które dany wódz musiał przestrzegad, było zbieranie podatków oraz 

wystawianie kontyngentów wojskowych 232 . 

Utub szybko zaczęli kwestionowad to zwierzchnictwo i to pomimo faktu, że bez 

wahhabickiej pomocy nigdy nie byliby w stanie tak szybko odbid Bahrajnu. Z tego też 

powodu Al-Chalifa skierował się w stronę sił, które dopiero co wspólnie pokonano – sił 

sułtana Maskatu. W 1810 r. siły sułtana pomogły Al-Chalifie zlikwidowad zależnośd od 

wahhabitów. Poddaostwo sułtanowi nie trwało jednak długo, bo Al-Chalifa szybko przystąpił 

do kwestionowania także i tego zwierzchnictwa. 

W ciągu niecałych 50 lat nominalna „władza” nad Katarem ciągle zmieniała 

właściciela: od Al-Musallam i Bani Chalid, poprzez Al-Chalifę i znów Bani Chalid. Następnie Al- 

Chalifę, wahhabitów, znów wahhabitów, Al-Chalifę, sułtana Maskatu i raz jeszcze Al-Chalifę. 

Status quo w okresie powstania Kataru zmieniał się nieustannie, a sojusznicy byli nimi 

jedynie przez krótką chwilę. 

230 Ibidem. 

231 Z.M. Al-Rashid, op. cit., s. 37. 

232 Ibidem, s. 39. 

Strona 75 z 201

Brytyjczycy, Turkowie i Al Sani 

Kolejne 50 lat historii dobrze wpisuje się w schemat chwiejnych i zmiennych sojuszy. 

Główna różnica polega na dołączeniu do rywalizacji o dominację dwóch nowych graczy – 

Brytyjczyków i Turków. Wielka Brytania stworzyła swój system protektoratów (Trucial State 

System) w 1820 r., co w dużej mierze było związane z próbą likwidacji zagrożenia piractwem 

w regionie. Kolejne traktaty z 1835 r. i 1853 r. formalizowały udział paostw arabskich w 

brytyjskim imperium. Bahrajn podpisał stosowne porozumienie w 1861 r., a Katar dopiero w 

1916 r. Aż do tego momentu, zarówno Katar jak i Bahrajn opierały swoją politykę na 

umiejętnym balansowaniu pomiędzy potęgami 233 . 

Rodzina Al Sanich wyrosła na istotnego gracza politycznego mniej więcej w latach 60. 

XIX w 234 . W październiku 1867 r. Al-Chalifa przeprowadził niszczycielski atak na Dohę. Agresja 

ta była jednak niezgodna z zapisami porozumienia z Brytyjczykami, które Bahrajn zawarł w 

1861 r. Brytyjski przedstawiciel polityczny w regionie, Lewis Pelly, przybył z interwencją do 

Dohy. Upomniał i ukarał Muhammada Al-Chalifę pozbawiając go władzy. Spotkał się też z 

przedstawicielem ludu katarskiego, Muhammadem Al Sanim. Pelly zakazał mu prowadzenia 

działao wojennych na morzu, nakazał odwoływad się bezpośrednio do niego w przypadku 

sporów oraz zabronił wchodzid w sojusz z Al-Chalifą mimo iż Al Sani nadal płacił mu trybut. 

Seria rozmów z wpływowym przedstawicielem imperium umocniła pozycję Al Saniego w 

Katarze. Zahlan ocenił to jako przekazanie Al Saniemu „nowego wymiaru władzy” 235 . Był to 

początek kooca sprawowania władzy przez Bahrajn nad Katarem i rodziną Al Sanich. 

Pozycja Al Sanich została wzmocniona kilka lat później. W 1871 r. Osmanowie złamali 

ostatecznie opór wahhabitów i zajęli obszar Hasy dochodząc aż do południa Półwyspu 

Katarskiego. Al Sani postanowił wykorzystad to do skierowania wrogości Osmanów 

przeciwko Al-Chalifie. Aby to uczynid, Al Sani zgodził się na budowę osmaoskiego posterunku 

wojskowego oraz na umieszczenie czterech flag imperium osmaoskiego na kraocach swoich 

ziem 236 . 

Powyższe krótkie streszczenie historyczne ukazuje jak zmienne były wpływy i 

dominujące siły na Półwyspie Katarskim na przestrzeni dziejów. Jeśli doświadczenie 

historyczne uczy czegoś współczesnych decydentów politycznych, to przede wszystkim tego, 

że przyjaźo i wrogośd są zmienne i ulotne. Jak ujął to swego czasu Lord Palmerston, tylko 

interesy pozostają trwałe w czasie. Można również sądzid, iż ostateczny rozpad silnego 

kiedyś imperium osmaoskiego, a następnie imperium brytyjskiego, zwiększył pragmatyzm i 

ostrożnośd katarskich liderów tworzących długookresową strategię. 

233 F. Anscombe, The Ottoman Gulf, Columbia University Press 1997, s. 20. 

234 Konkretna data nie jest znana. Zob. J. Crystal, op. cit., s. 27-28. 

235 R. Said Zahlan, The Creation of Qatar, London-New York: Croom Helm 1979, s. 42. 

236 Zob. F. Anscombe, op. cit., s. 31-32.; Z. Kursun, The Ottomans in Qatar : A History of Anglo-Ottoman Conflicts 

in the Persian Gulf, Studies on Ottoman Diplomatic History, Istanbul: Isis Press, 2002, s. 59-31. 

Strona 76 z 201

Katar w stosunkach międzynarodowych współcześnie 

Katar jest niezwykle bogatym krajem, otoczonym przez paostwa, które w różnych 

okresach historii praktycznie lub formalnie sprawowały nad nim kontrolę. Jeden z takich 

sąsiadów leży na wschód. Szajchowie Abu Zabi wsparli w pewnym momencie inwazję na 

Półwysep Katarski. Współcześnie stosunki dwustronne są bardziej niż poprawne. Co więcej, 

Abu Zabi/Zjednoczone Emiraty Arabskie mają podobny rozmiar geograficzny i nie mogą pod 

tym względem górowad nad Katarem tak, jak czynid to może Arabia Saudyjska lub Iran. Katar 

rozwiązał też wieloletni spór z Bahrajnem o Wyspy Hawar i Zubarrę. Relacje pomiędzy obu 

krajami są coraz lepsze. Najbardziej widocznym tego dowodem jest planowana budowa 

drogi oraz linii kolejowej łączącej oba te paostwa 237 . 

W ostatnich latach stosunki z Arabią Saudyjską przypominały sinusoidę. Od samego 

początku powstania Al-Dżaziry w połowie lat 90., stacja emitowała reportaże i filmy 

dokumentalne krytyczne wobec Arabii Saudyjskiej. Saudyjskie władze podjęły w odpowiedzi 

szereg działao. W 1999 r. zakazano emisji Al-Dżaziry w miejscach publicznych w Rijadzie. Była 

to odpowiedź na krytykę monarchii saudyjskiej ze strony kuwejckiego intelektualisty, który 

określił ją mianem „pogrążonej w korupcji” 238 . Najczęstszą reakcją Saudów (ale także i 

większośd krajów arabskich) jest wycofywanie przedstawiciela dyplomatycznego z Dohy. W 

okresie od 2002-2007 stosunki dwustronne były praktycznie zamrożone. Dopiero 

ograniczenie anty-saudyskiej retoryki w stacji telewizyjnej doprowadziły do przełomu w 

stosunkach obu krajów 239 . 

Obecnie relacje saudyjsko-katarskie raz jeszcze przechodzą przez trudny okres, czego 

przyczyną jest „starcie konferencji”. Arabia Saudyjska stara się rozwijad swoje pozycję 

poprzez „dyplomację z Mekki” – prowadzenie mediacji pomiędzy skłóconymi stronami 240 . 

Katar nie tylko przejął od Arabii Saudyjskiej roli naczelnego mediatora, ale również 

przeprowadził szereg konferencji z udziałem osób, które nie spodobały się w Rijadzie 241 . 

Katar ma względnie dobre stosunki z Iranem i to pomimo tego, iż Doha wspierała Irak 

w wojnie iracko-iraoskiej w latach 80 242 . Oba kraje dzielą jednak kwestie polityczne. Teheran 

jest stanowczym przeciwnikiem obecności amerykaoskich wojsk w Zatoce Perskiej i zagroził 

uderzeniem na bazy w Bahrajnie, Katarze i Kuwejcie, jeśli tylko zostanie zaatakowany 243 . 

Taka deklaracja jest dla Kataru niepokojąca tym bardziej, iż Teheran zagroził w przypadku 

237 H. Tomlinson, Value of Bridge between Qatar and Bahrain Outweighs the Cost, “Middle East Economic 

Digest”, 13.03.2005. 

238 R.F. Worth, Al Jazeera No Longer Nips at Saudis, “New York Times”, 04.01.2008. 

239 Ibidem. 

240 M. Yamani, Kingdom on Alert: Saudi Arabia and the New Middle East Cold War, *w:+ “Tuesday Evening 

Lecture Programme on the Contemporary Middle East, London: SOAS 2009. 

241 S. Moubayed, Old Battles, New Contenders in the Gulf, “Asia Times Online”, 17.12.2008. 

242 A. Toth, Qatar, [w:] Persian Gulf States: Country Studies, H.C. Metz (red.), U.S. Government Printing Office, 

Washington 1994, s. 191. 

243 Associated Press, Iran Vows to Retaliate against U.S. Bases in Gulf if U.S. Attacks First, “International Herald 

Tribune”, 26.01.2008. 

Strona 77 z 201

wojny odcięciem Cieśniny Ormuz, co poważnie utrudniłoby eksport ropy naftowej i gazu 

ziemnego z krajów regionu 244 . Pomimo tego, Katar wielokrotnie zapraszał iraoskich 

delegatów na swoje konferencje, co na ogół spotykało się z niezadowoleniem pozostałych 

członków GCC 245 . Można nawet dostrzec wytworzenie się wyraźnego podziału w świecie 

arabskim – Egiptu i Arabii Saudyjskiej z jednej strony, a Iranu, Syrii i Kataru z drugiej. Różnice 

te dały o sobie ostatnio znad, chodby podczas inwazji Izraela na Strefę Gazy w styczniu 2009 

r. Pomimo obecnego zbliżenia politycznego, potencjalnym powodem konfliktu może byd 

podział złóż North Field/South Pars. 

„Miękka” i „twarda” polityka 

Koncepcja soft power została stworzona w latach 90. przez Josepha Nye’a z Harvardu. 

Pojęcie to jest chyba najłatwiej zrozumied przy zestawieniu go z hard power. 

Wiadomo dobrze, iż środki militarne i gospodarcze mogą wpłynąd na postępowanie 

innych. Hard power może opierad się albo na zachętach („marchewka”), albo na 

groźbach („kij”). Czasem jednak lepiej osiągnąd korzyści bez otwartych gróźb i 

kosztów. To jest właśnie sens soft power – sprawienie, aby inni chcieli tego samego co 

ty. Sprawienie, aby chcieli współpracowad, a nie zostali do tego zmuszeni 246 . 

Nye wskazuje na trzy źródła „miękkiej polityki”: kulturę kraju, polityczne wartości i 

politykę 247 . Paostwa wykorzystują te środki do wzmacniania swojej „miękkiej” siły. Starają się 

jednocześnie realizowad strategie „miękkie” i „twarde” do maksymalizacji swojego 

bezpieczeostwa. Często „twarda” polityka zajmuje miejsce priorytetowe, bowiem żadne 

paostwo nie może uzależniad swojego bezpieczeostwa od dobrej woli innych. Jednocześnie 

taka polityka nie zapewnia bezpieczeostwa przed każdym zagrożeniem. Dlatego potrzebna 

jest bardziej wyrafinowana „miękka” polityka, która jest efektywniejsza w przypadku 

niuansów i dyplomacji. Oba te narzędzia są stosowane przez Katar. 

Biorąc pod uwagę dwa uwarunkowania: historyczne (nieustanne zmiany w 

równowadze sił i ulotnośd sojuszy) oraz geograficzne (bogactwo surowce przy jednoczesnym 

położeniu w niestabilnym regionie), Katar szuka obecnie „twardego” bezpieczeostwa poza 

regionem Zatoki Perskiej – w Stanach Zjednoczonych. W ostatnich latach Katarczycy dokonali 

dywersyfikacji bezpieczeostwa poprzez wzmocnienie stosunków z Indiami. Wybór takiego 

sojusznika nie jest przypadkowy, bowiem oba paostwa współpracą w przemyśle gazowym. 

Wiąże je również długoletnia historia imigracji indyjskich pracowników do Kataru. Obecnie 

obywatele Indii stanowią dwukrotnie większą kategorię społeczną w Katarze niż sami 

Katarczycy. Rozmowy na temat współpracy obronnej zaczęły się kilka lat temu. Aby ułatwid 

244 T. Capacci, Iran Might Try to Disrupt Hormuz Oil Flow If Attacked by U.S., “Bloomberg”, 05.05.2006. 

245 M. Lynch, Dueling Arabs Summits, “Foreign Policy”, 2009. 

246 J.S. Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York: Public Affairs 2004, s. 5. 

247 M. Ichihara, Making the Case for Soft Power, “SAIS Review”, Vol. 1, No. 1 (2006), s. 198. 

Strona 78 z 201

zawarcie porozumienia, Katar zaoferował Indiom całą swoją flotę francuskich samolotów 

Mirage. Podpisano też porozumienie o współpracy w zakresie produkcji uzbrojenia 248 . W 

listopadzie 2008 r. wykorzystano pobyt indyjskiego premiera w Doha do zacieśnienia 

współpracy. Indie zadeklarowały gotowośd pomocy w przypadku zagrożenia Kataru 249 . 

Porozumienia obronne ze Stanami Zjednoczonymi oraz Indiami stanowią fundament 

„twardego” bezpieczeostwa Kataru. Dywersyfikacja bezpieczeostwa to dowód wyciągnięcia 

wniosków ze swojej historii, która uczy, iż opieranie się tylko na jednym gwarancie nie jest 

działaniem zbyt rozważnym. Zasada ta jest dużo ważniejsza obecnie niż kiedykolwiek 

wcześniej. Katar nie jest już bowiem surową, niezamieszkałą ziemią bez wartości, lecz 

stanowi jeden z najbogatszych krajów na świecie (per capita), który posiada olbrzymie 

zasoby surowców energetycznych. 

Ten element strategii Kataru jest wzmacniany poprzez inne, komplementarne 

działania, które wpisują się w definicję soft power. Zaliczyd można do nich przede wszystkich 

politykę opartą na mediacjach, szczodrości, gospodarce, mediach i kulturze. Katar 

zaangażował się aktywnie w wiele działao mediacyjnych nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale 

również poza nim. Wymienid można chodby działania w kwestii Jemenu, Sahary Zachodniej, 

Darfuru, Algierii, Etiopii-Erytrei, Somalii i Indonezji. Katar prowadził mediacje również z 

Hamasem, Fatahem, Autonomią Palestyoską, Hezbollahem, władzami Libanu oraz Libanem. 

Jednym słowem można stwierdzid, iż Katar angażuje się w każdy możliwy konflikt. 

Można wskazad kilka powodów, dla których mediacyjna polityka Kataru jest tak 

skuteczna. Katar jest postrzegany jako obiektywny mediator, który nie staje po żadnej ze 

stron. To z kolei wzbudza zaufanie wszystkich stron sporu 250 . Swój obiektywizm traktuje ze 

śmiertelną powagą. Katar nie tylko zaprosił w 2007 r. Iran na posiedzenie GCC (pierwszy raz 

w historii), ale również utrzymuje względnie dobre stosunki z Izraelem. Doha udziela też 

azylu kontrowersyjnym osobom, jak chodby byłej żonie Saddama Husajna, liderowi Hamasu, 

synowi Usamy Ibn Ladina czy byłemu czeczeoskimu terroryście 251 . Każde negocjacje są 

wspierane pokaźnymi sumami pieniędzy. Jak napisał swego czasu „Economist”: 

Pieniądze z całą pewnością ułatwiają osiągniecie porozumienia. Darmowy weekend 

spędzony w jednym z sześciogwiazdkowych hotelu w Doha odbierze każdemu 

wojowniczego i nieprzejednanego ducha. A niektórzy, na przykład w Libanie 

utrzymują, że ich politycy skorzystali z innych, większych zachęt. 

Znaczne sumy są przekazywane na pomoc bezpośrednią. Doha przekazała 100 mln 

USD Nowemu Orleanowi po huraganie Katrina 252 , rzekomo zapłaciła około 460 mln USD 

248 S. Aroor, Govt, Qatar’s Emir to Hold Mirage Talks, “Indian Express”, 15.04.2005. 

249 India: Pm Vows to Defend Tiny Qatar ‘If Needed’, “Adnkronos International”, 12.11.2008. 

250 Zob. na przykład: A. Lyon, Qatar Pulls Off Mediation Coup in Lebanon Crisis, „Reuters” 2008; A. Howeidy, 

Doha Steps In, “Al Ahram Weekly Online”, 24.05-04.06.2008; Small Country, Big Ideas, “The Economist”, 

05.06.2008; M. Hancock, Qatar Becoming the Region’s Peacebroker, “Middle East Economic Digest” (2008). 

251 R.F. Worth, Qatar, Playing All Sides, Is a Non Stop Mediator, „International Herald Tribune”, 09.07.2008. 

252 A. Koppel, Qatar Offers $100m to Relief Fund, „CNN International”, 04.10.2004. 

Strona 79 z 201

ofiarom sagi z bułgarskimi pielęgniarkami 253 . Przekazała co najmniej 50 mln USD Hamasowi, 

co ułatwiło zwycięstwo w wyborach z 2006 r. 254 , Ofiarowano też nowy samolot Airbus 

prezydentowi Asadowi z Syrii 255 . Ponadto, Katar organizuje niezliczoną liczbę konferencji w 

Doha. 

Równie istotnym elementem budowania swojej pozycji w systemie 

międzynarodowym jest wykorzystanie stacji telewizyjnej al-Dżazira. To właśnie jej 

utworzenie sprawiło, iż Katar stał się rozpoznawanym w świecie krajem. Wywołało to szereg 

sporów z takimi paostwami jak Arabia Saudyjska, Kuwejt, Libia, Maroko, Algieria, Bahrajn, 

Jordania i Autonomia Palestyoska. W odpowiedzi na działalnośd al-Dżaziry składano pisemne 

protesty (do 2002 r. oficjalnie 450 256 ), zamykano biura stacji lub wycofywano ambasadorów. 

Czasem, jak chodby w Algierii w 1999 r., posuwano się nawet do wyłączania prądu w stolicy i 

największych miastach tylko po to, aby obywatele nie mogli obejrzed w al-Dżazirze debaty z 

przedstawicielami opozycji 257 . Działalnośd al-Dżaziry jest skierowana w stronę paostw świata 

zachodniego. Gdyby Katar chciał poprawid stosunki z krajami arabskimi, z pewnością nie 

czyniłby tego poprzez liberalizację rynku medialnego. 

Katar wykorzystuje do zwiększenia swojej „miękkiej” siły także kulturę. W Doha 

otworzono jedno z najlepszych na świecie muzeów sztuki muzułmaoskiej, zorganizowano 

nowojorski Tribeca Film Festival oraz otworzono dom aukcyjny Sotheby’s. Rozwija się także 

sport. Katar zorganizował azjatycką olimpiadę w 2006 r., oraz regularnie organizuje ważne 

wydarzenia tenisowe i golfowe. W 2011 r. będzie gościł olimpiadę halową. Doha planuje też 

zorganizowanie olimpiady w 2020 r. i mistrzostw świata w piłce nożnej w 2022 r. Goszczenie 

tak wielkich imprez kulturalnych i sportowych pozwala umocnid pozycję Kataru na mapie 

świata. 

W swojej analizie znaczenia gazu ziemnego w polityce zagranicznej Kataru, Justin 

Dargin podniósł kilka interesujących kwestii. Pisząc o projekcie gazociągu Dolphin 

przesyłającego surowiec do krajów sąsiednich, Darkin stwierdził, iż koncepcja ta nie jest 

kierowana jedynie kwestiami rachunku ekonomicznego, lecz przede wszystkim ma służyd 

realizacji szerokich celów polityki zagranicznej: 

W odróżnieniu od większości projektów transnarodowych, główny cel projektu 

Dolphin nie był wcale komercyjny. Katar od początku traktował projekt Dolphin jako 

sposób na zwiększenie politycznych związków ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi 

i Omanem. Jeśli projekt zostanie zrealizowany, zwiększona współpraca gospodarcza 

doprowadzi w konsekwencji do poprawy stosunków politycznych, a gazociąg wzmocni 

status Kataru w regionie 258 . 

253 

O. Guitta, What Is Qatar Up To?, “Middle East Times”, 25.02.2008. 

254 

R. Ehrenfeld, Where Hamas Gets Its Money, „Forbes”, 16.01.2009. 

255 

R.F. Worth, Qatar, Playing.... 

256 

M. El-Nawawy, A. Iskander, Al-Jazeera: How the Free arab News Network Scooped the World and Changed 

the Middle East, Cambridge: Westview 2002, s. 113. 

257 


258 

J. Dargin, Qatar’s Natural Gas: The Foreign-Policy Driver, „Middle East Policy” 14, No. 3 (2007), s. 140. 

Strona 80 z 201

Innymi słowy, według Dargina, projekt Dolphin był planowany jako środek do 

wzmocnienia soft power. Bogactwo Kataru w gaz ziemny to dobry sposób na poprawienie 

relacji z każdym krajem. Niemożliwe jest jednak precyzyjne i pewne ustalenie motywów 

katarskiej polityki energetycznej. Dobrym tego przykładem jest kwestia indyjska. Katar 

rozpoczął eksport LNG do Indii w 2006 r., a niecałe dwa lata później Indie zaoferowały 

Katarowi gwarancje bezpieczeostwa. Czy decyzja Kataru o sprzedaży gazu ziemnego do Indii 

była motywowana przede wszystkim chęcią osiągnięcia gwarancji „twardego” 

bezpieczeostwa w późniejszym okresie? Tego w żaden sposób nie można ustalid. 

Prawdopodobne jest jednak, iż umowa na LNG z Indiami wzmocniła „miękkie” 

bezpieczeostwo Kataru, a konsekwencji w pewien sposób wpłynęła na umowę wojskową. 

Drugim narzędziem gospodarczym stanowiącym narzędzie polityki zagranicznej są 

inwestycje. Jak stwierdził Paul Melly na łamach „Middle East Economic Digest”, Katar ma 

„nienasycony apetyt inwestycyjny na Zachodzie” 259 . Melly wymienia jednocześnie nabytki 

Kataru: 20% udziałów w londyoskim Chelsfield Partners, 8% w bankowym gigancie Barclays, 

udziały w amerykaoskiej fabryce samochodów elektrycznych Fisker Automotive, udział w 

Credit Suisse Industrial, EADS oraz 20% akcji London Stock Exchange 260 . Katar inwestuje nie 

tylko w Europie: 1 mld USD w inwestycje w różnych branżach w Indonezji 261 ; 820 mln USD w 

inwestycje w drugim co do wielkości operatorze sieci komórkowej w Indonezji 262 , a także 

inwestycje w Commercial Bank of China. Do tego doliczyd należy również niezliczoną liczbę 

projektów budowlanych na Bliskim Wschodzie, na przykład w Syrii i Jordanii 263 . 

Katar, jak każdy inwestor, liczy przede wszystkim na zwrot poniesionych kosztów. Nie 

ma co do tego najmniej wątpliwości. To jest główny cel tych inwestycji. Nie można jednak 

zapominad o drugim celu, jakim jest zwiększenie soft power. Jeśli Katarczykom uda się 

zbudowad swój wizerunek poważnych i profesjonalnych inwestorów, może to w przyszłości 

przynieśd dodatkowe korzyści. Szczególnie, jeśli zostanie to połączone z innymi działaniami 

politycznymi. 

Plan strategiczny 

Katar realizuje swoją politykę na wielu kierunkach – od elementów natury hard 

power aż po bardziej wysublimowane działania z zakresu soft power. Wszystkim tym 

działaniom przyświeca jeden cel strategiczny – zapewnienie sobie bezpieczeostwa. Czy 

możliwe jest jednak dostrzeżenie pewnego rodzaju metastrategicznego planu, którego 

częściami składowymi są opisane powyżej elementy? Po pierwsze, strategiczny plan Kataru 

zakłada możliwie daleką orientację swojej własnej polityki w stronę Zachodu oraz coś, co 

259 

P. Melly, Qatar Investment Authority Building a Global Portfolio, “Middle East Economic Digest”, 10.10.2008. 

260 

Ibidem. 

261 

Indonesia and Qatar Establish $1bn Venture to Target Investments in Indonesia, “Middle East Economic 

Digest”, 06.12.2007. 

262 

W. Hadfield, Qtel pays $810 to Take Control of Indosat, “Middle East Economic Digest”, 26.02.2009. 

263 R.F. Worth, Qatar, Playing.... 

Strona 81 z 201

można określid mianem „liberalizacji”, która czyniłaby z Kataru atrakcyjnego partnera dla 

krajów zachodnich. Po drugie, Katar, co sugeruje J.E. Peterson w swoim artykule Qatar and 

the World: Branding of a Micro-State, stara się stworzyd swoją własną markę, która 

ułatwiłaby spopularyzowanie kraju na świecie. 

Wiele elementów polityki Kataru zawiera składniki, które pozwalają stwierdzid, iż 

Katar kieruje się w stronę Zachodu. Katarskie starania o stworzenie wizerunku paostwa 

neutralnego zdają się naśladowad politykę Szwajcarii lub paostw Skandynawii. Chociaż kraje 

te słyną ze swojej neutralności, to jednocześnie angażują się w stosunki międzynarodowe. W 

ich przypadku neutralnośd nie jest pretekstem do wyalienowania się z systemu 

międzynarodowego, jak ma to miejsce chodby w przypadku Turkmenistanu lub Bhutanu. 

Mediacyjne wysiłki Kataru wpisują się w ogólnie przyjętą wśród zachodnich 

demokracji liberalnych ideę Kanta o tym, iż konflikty można wyeliminowad i są one do 

uniknięcia. To, czy Katar faktycznie przyjmuje założenia tej koncepcji jest niemożliwe do 

ustalenia. Niemniej jednak dla zachodnich społeczeostw już sam fakt realizowania idei Kanta 

w tak dużym wymiarze i z tak wyraźnym zaangażowaniem jest powodem uznania, iż łączy je z 

Katarem wspólny system wartości. Co więcej, zachodnie społeczności mogą łatwo dostrzec w 

Katarze elementy „liberalnej” lub „zachodniej” kultury, jeśli tylko będą one zajmowały ważne 

miejsce w katarskiej sztuce, kulturze, sporcie i edukacji. 

Również udzielanie pomocy potrzebującym może zostad uznane jako element 

„zachodniego etosu”. Jednym z innych elementów może byd z całą pewnością promowanie 

lokalnych i niezależnych mediów. Wolne media są bardzo często uważane za fundament 

stabilnego, wolnego i liberalnego paostwa demokratycznego 264 . Nie oznacza to oczywiście 

uznania al-Dżaziry za całkowicie wolne medium, bowiem zostało ono powołane, aby Katar 

był postrzegany jako kraj liberalny. Wydarzenie można to jednak traktowad jako pewien 

element na drodze stopniowej liberalizacji. 

Jeśli faktycznie uznad, iż Katar stara się zbudowad wizerunek paostwa prozachodniego 

i relatywnie liberalnego, należy wskazad implikacje takiego stanu dla „twardego” 

bezpieczeostwa. Jeśli Katar skutecznie stworzy swój obrazu kraju arabskiego, który naprawdę 

stara się liberalizowad, to prawdopodobnie przełoży się to na wzrost wsparcia ze strony 

Stanów Zjednoczonych. Nie tylko Waszyngton będzie chciał wzmocnid demokratyczne 

tendencje w Katarze tworząc z tego kraju symbol i wzór dla całego świata arabskiego, ale 

również ułatwi to stacjonowanie sił amerykaoskich, bowiem będzie miało to mniejszy koszt 

polityczny w samych Stanach Zjednoczonych. Amerykaoski elektorat wielokrotnie wyrażał 

niezadowolenie z utrzymywania bliskich stosunków z Arabią Saudyjską. To z kolei ułatwiłoby 

dłuższą obecnośd Amerykanów w Katarze. 

* * * 

Katar to mały kraj z bogatą, acz skomplikowaną historią, w której lista wrogów i 

przyjaciół zmieniała się nieustannie. Współcześnie Katar stanowi kraj bogaty w surowce 

264 J.H. Culver, K.M. Brudney, M.E. Weber, Critical Thinking and American Government, Wadsworth/Thomson 

Learning 2002, s. 49. 

Strona 82 z 201

energetyczne, otoczony przez historycznych przeciwników, z którymi niejednokrotnie się 

spierał. To wymaga podjęcia szeregu inicjatyw w celu zapewniania sobie przetrwania. 

Metody te dzielą się na „miękkie” i „twarde”. W przypadku tych pierwszych, Katar nawiązał 

bliskie stosunki z najpotężniejszymi silami zbrojnymi na świecie, które otworzyły w tym 

paostwie swoje przyczółki i gotowe są go bronid. Jednocześnie zawarto porozumienie z 

Indiami, które ma służyd jako druga gwarancja bezpieczeostwa. Katar rozwija też „miękką” 

politykę, do której zaliczyd można chodby budowanie wizerunku kraju neutralnego, 

szczodrego i chętnego wspierad pokojowe rozwiązywanie konfliktów. Wszystkie te działania 

mają na celu wzmocnienie bezpieczeostwa Kataru. 

Doha realizuje również szereg planów strategicznych. Do jednego z nich zaliczyd 

można próbę orientacji na Zachód, co ma zwiększyd i umocnid zachodnie wsparcie dla 

Kataru. Istnieje szereg dowodów na poparcie tej tezy. Katar wybrał Stany Zjednoczone jako 

głównego gwaranta swojego bezpieczeostwa, zainicjował proces tworzenia wolnych 

mediów, znacząco zainwestował w zachodnie gospodarki oraz przyjął wartości, które można 

uznad za charakterystyczne dla świata zachodniego – obiektywności i pokojowego 

rozwiązywania konfliktów. Jednocześnie dba się o zachowanie swojej arabskiej tożsamości. 

Jak zauważył J.E. Peterson, Katar był sponsorem wielu muzułmaoskich konferencji, czego 

celem było zjednanie sobie przychylności świata muzułmaoskiego 265 . Byd może więc lepiej 

byłoby określenie polityki Kataru jako kierowanie się w stronę liberalizmu, a nie tylko w 

stronę Zachodu. Oczywiście nie znaczy to, iż Katar jest krajem liberalnym czy też chce przyjąd 

liberalny światopogląd, jednakże w porównaniu ze światem arabskim, Katar jest dużo 

bardziej liberalny niż wynikałoby to z przyjętej w regionie normy. 



265 J.E. Peterson, Qatar and the World: Branding for a Micro-State, “The Middle East Journal”, No. 60 (2006).

Robert Czulda 

Polityka wojskowa Kataru 

Chod w ostatnich latach niektórzy teoretycy stosunków międzynarodowych 

deprecjonują znaczenie siły militarnej, to ich przeciwnicy – głównie wojskowi wychowani na 

Clausewitzu czy Napoleonie – przekonują, że narzędzia niemilitarne są skuteczne, ale tylko w 

połączeniu z realną siłą wojskową. O niezmiennym znaczeniu siły militarnej jako fundamentu 

polityki paostwa świadczą przeprowadzane ostatnimi laty wojny: w Iraku (1991), Kosowie 

(1999), Afganistanie (2001) Osetii Południowej (2008) lub Strefie Gazy (2009). Odpowiednia 

strategia bezpieczeostwa militarnego, w połączeniu z nowoczesnymi siłami zbrojnymi, 

stanowi podstawę trwania i dobrobytu każdego paostwa. Jak słusznie zauważa J.H. Hertz „w 

anarchii bezpieczeostwo jest celem najważniejszym. Tylko wtedy, gdy przetrwanie jest 

zapewnione, paostwo może dążyd do realizacji innych celów” 266 . 

Każde paostwo formułujące swoją strategię bezpieczeostwa podlega licznym 

ograniczeniom, które determinują zachowania organów decyzyjnych. Są wyznacznikiem 

zachowao innych podmiotów stosunków międzynarodowych, warunkują możliwości, nie 

przesądzając jednocześnie biegu wydarzeo. Nie inaczej jest w przypadku Kataru, który 

znajduje się w niedogodnej sytuacji geopolitycznej. Pozycja – a co za tym idzie konsekwencje 

tego stanu rzeczy (sąsiedzi, surowce, gospodarka, uwarunkowania historyczne) – wpływają 

na zakres dostępnych środków realizacji polityki zagranicznej, w tym polityki 

bezpieczeostwa. Celem artykułu jest przedstawienie kierunków realizacji strategii 

bezpieczeostwa Kataru w wymiarze militarnym oraz licznych dylematów z tym związanych. 

Na wstępie konieczne wydaje się krótkie omówienie struktury i historii katarskich sił 

zbrojnych. 

Katarskie siły zbrojne 

Wraz z uzyskaniem niepodległości w 1971 r., Katar przystąpił do tworzenia własnych 

sił zbrojnych. Wieloletnie bliskie kontakty z Londynem sprawiły, że w pierwszym okresie 

tworzenia samodzielnych struktur większośd sprzętu pochodziła z Wielkiej Brytanii. 

Brytyjczycy dostarczyli kilka śmigłowców oraz trzy egzemplarze jednomiejscowych 

bombowo-szturmowych Hawker Hunterów FGA.9, które szybko zostały przemalowane na 

kamuflaż pustynny. Do Kataru trafił też jeden brytyjski dwumiejscowy Hawker Hunter T.79 w 

wersji szkolno-treningowej. Z powodu braku własnych pilotów samoloty były obsługiwane 

przez personel Royal Air Force. W 1996 r. Katar podpisał umowę z Wielką Brytanią, dzięki 

której w pierwszym etapie zakupiono sprzęt warty 500 mln funtów. W latach 80. nastąpił 

266 Cyt. za: J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeostwa międzynarodowego paostwa – aspekty teoretyczne, [w:] S. 

Dębski, B. Górka-Winter (red.), Kryteria bezpieczeostwa międzynarodowego, Warszawa 2003, s. 15. 

Strona 84 z 201

wzrost pozycji Francuzów – Hawker Huntery zostały zastąpione przez Alpha-Jety oraz 14 

maszyn wielozadaniowych F1E/D Mirage. To właśnie Francuzi na początku lat 90. 

wybudowali bazę wojskową al-Udajd ze specjalnymi bunkrami, systemem radarowym oraz 

bateriami przeciwlotniczymi Roland. Obecnie około 80% sprzętu emiratu pochodzi właśnie z 

Francji. 

Siły lądowe podzielone są na trzy pułki Gwardii Królewskiej i dwa pułki artylerii. Prócz 

tego wydzielono dwa bataliony piechoty zmechanizowanej, dwie kompanie przeciwpancerne 

i jeden batalion piechoty 267 . Trzon katarskich sił lądowych stanowią przestarzałe już 

francuskie czołgi AMX-30 w liczbie 30 maszyn, kołowe wozy rozpoznawcze AMX-10RC (12 

sztuk), bojowe wozy piechoty AMX-10P (30 sztuk), wycofywane ze służby kołowe pojazdy 

rozpoznawcze EE-9 Cascavel (20 sztuk), kołowe pojazdy opancerzone V150 Chaimite, 

samochody rozpoznawcze Panhard VBL (16 sztuk) oraz 160 kołowych transporterów 

opancerzonych VAB. Od 1998 r. w służbie znajduje się także 36 nowoczesnych pojazdów 

opancerzonych Piranha II, w większości uzbrojonych w armaty Cockerill MK8 kalibru 90 mm. 

Również artyleria jest głównie francuska – armia posiada chodby 28 francuskich 

samobieżnych haubic 155 mm Mk F3. Katar ma na wyposażeniu sił lądowych także cztery 

brazylijskie samobieżne wyrzutnie rakietowych pocisków niekierowanych ASTROS II, 

francusko-niemieckie zestawy przeciwrakietowe HOT (30 sztuk) oraz MILAN (100 sztuk) 268 . W 

maju 2009 r. Katar zawarł wstępne porozumienie z Niemcami na dostawę 36 czołgów 

Leopard 2. 

Siły powietrzne Kataru składają się z trzech eskadr: myśliwskiej, transportowej oraz 

eskadry śmigłowców. W 1994 i 1998 r. emirat podpisał z Francją umowę, na mocy której 

zakupiono 12 samolotów Mirage 2000 (dziewięd jednomiejscowych Mirage 2000-5EDA oraz 

trzy dwumiejscowe Mirage 2000-5DDA) o wartości ponad miliarda dolarów. Po kilku latach 

niespodziewanie ogłoszono wystawienie maszyn na sprzedaż, na co szybko zareagowały 

zaprzyjaźnione Indie, gotowe nabyd samoloty 269 . Nieoficjalnie mówi się, że za nieoczekiwaną 

decyzją stali Amerykanie, którzy chcieli tym samym zająd pozycję lidera na katarskim rynku 

zbrojeniowym, do tej pory zdominowanym przez Francję. Nieoficjalne źródła donoszą, że 

Waszyngton zabiega o sprzedaż do Kataru swoich F-16, podobnie jak swego czasu do 

Omanu, Bahrajnu, Jordanii czy Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Póki co Katar nadal jest w 

posiadaniu wszystkich 12 maszyn, a decyzja o sprzedaży jeszcze nie zapadła. Prócz tego na 

wyposażeniu sił powietrznych nadal znajduje się sześd wspomnianych już francuskoniemieckich 

szkolno-bojowych samolotów Alpha-Jet. W skład eskadry transportowej wchodzi 

sześd samolotów: jeden Airbus A-340, jeden Boeing 727, dwa Boeingi 707, trzy francuskie 

Dassault Falcon 900 oraz trzy lekkie brytyjskie samoloty BN-2 Islander. W nachodzących 

267 R. Czulda, Małżeostwo z rozsądku, „Polska Zbrojna”, nr 43 (561), 2.10.2007. 

268 Na podstawie: The Military Balance 2007, London 2007, s. 240-241 oraz dane The Institute For National 

Security Studies przy The Jaffe Center For Strategic Studies Uniwersytetu w Tel Avivie. Dane mogą się różnid w 

zależności od źródła – większośd informacji z tego zakresu (jak liczba, rozmieszczenie oraz stan operacyjny) 

pozostają tajne. 

269 W czasie katarsko-indyjskich rozmów francuski producent Dassault Aviation zaoferował odkupienie maszyn i 

odsprzedanie Indiom po ich unowocześnieniu. Zainteresowanie maszynami, zdolnymi do przenoszenia 

ładunków nuklearnych, wyraził również Pakistan. 

Strona 85 z 201

latach siły powietrzne otrzymają 18 samolotów szkolno-treningowych BAE Hawk Mk. 100 

oraz 4 samolotu transportu strategicznego C-130J-30 Super Hercules. Eskadra śmigłowców 

składa się ze szturmowych SA-342 Gazelle (11 maszyn w siłach powietrznych – 

wyposażonych w zestawy przeciwpancerne HOT, dwie maszyny w służbie policji), jednego 

transportowego śmigłowca Sikorsky S-92 oraz 12 Westland Commando Mk 2/Mk 3 (z czego 

osiem w siłach morskich) 270 . W lipcu 2008 r. Katar złożył zamówienie na 18 śmigłowców 

AgustaWestland AW-139. 

Najskromniej prezentuje się marynarka wojenna Kataru, w której służy około 1,8 tys. 

marynarzy (w tym funkcjonariusze policji przybrzeżnej). W 1992 r. Katar zamówił w 

brytyjskiej stoczni Vosper Thornycroft cztery szybkie okręty patrolowe klasy Vita (Barzan). 

Pierwsze dwa okręty (QENS Barzan, QENS Huwar) zostały dostarczone w 1996 r., a dwa 

kolejne (QENS Al Udeid i QENS Al Deebel) dwa lata później. Każdy z okrętów wyposażony jest 

w osiem pocisków rakietowych klasy woda-woda MM40 Exocet oraz osiem pocisków 

rakietowych klasy woda-powietrze Mistral. Do tego marynarkę wojenną Kataru tworzą także 

trzy okręty patrolowe Combattante III klasy Damsah, każdy mający po 8 pocisków MM40 

Exocet. Na wyposażeniu znajduje się także 17 lekkich okrętów patrolowych oraz jedna barka 

desantowa 271 . 

Ważnym krokiem w kierunku poprawy jakości własnego potencjału obronnego jest 

podpisana w 2006 r. umowa z firmą EADS (posiadającą samoloty Airbus) o współpracy w 

zakresie wspólnych treningów, wymiany technologii i wzajemnych szkoleo. Pod koniec 2007 

r. zawarto kontrakt na dostawę systemów radarowych o łącznej wartości 240 mln USD. Tego 

samego dnia ogłoszono, że Katar kupi od Airbusa 80 maszyn w wersji A350XWB. Była to 

wielka porażka Lockheeda Martina, który również brał udział w przetargu. 

W poszukiwaniu strategicznego partnera 

Katar – jako niewielkie paostwo – musi szukad szuka strategicznego partnera, a 

właściwie protektora, gotowego bronid go nie bezinteresownie, ale z powodu własnych 

interesów w regionie. O tym, że zagrożenie jest realne Katarczycy przekonali się w czasie 

krwawej wojny Iranu z Irakiem. W ostatniej fazie konfliktu obie strony przystąpiły do 

atakowania cywilnych tankowców w Zatoce Perskiej. 272 

Niewiątpliwie największym potencjalnym zagrożeniem dla sunnickiego Kataru jest 

szyicki Iran, którego armia jest większa niż wszystkich pozostałych paostw Zatoki Perskiej 

łącznie 273 . 

Tabela 2: Siły zbrojne wybranych krajów Zatoki Perskiej w 2007 r. 

270 Ibidem. 

271 Ibidem. 

272 W wyniku tak zwanej Wojny Tankowców uszkodzono 546 komercyjnych statków. 

273 G. Bahgat, Iran and the United States: The Emerging Security Paradigm in the Middle East, “Parameters”, 

lato 2007, s. 8. 

Strona 86 z 201

Iran Bahrajn Kuwejt Oman Katar 

Arabia 

Saudyjska 

Liczebnośd 545 600 11 200 15 500 41 700 12 400 224 500 

Rezerwy 350 000 0 23 700 0 0 0 

Siły paramilitarne 40 000 11 260 6 600 4 400 0 15 500 

Czołgi 1 613 180 368 117 30 910 

BWP/TO 1 250 260 780 191 266 4 080 

Artyleria samobieżna 310 13 41 24 28 170 

Artyleria 8 200 69 218 233 89 868 

Bombowce 0 0 0 0 0 0 

Myśliwce 286 33 50 64 18 278 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych The Military Balance 2007, op. cit., s. 219-243. 

Paostwa Zatoki Perskiej z niepokojem patrzyły na Iran już w 1979 r. obawiając się 

rozszerzenia Rewolucji Muzułmaoskiej. Niepokój był duży szczególnie w Katarze, gdzie 

rewolucyjne hasła trafiłyby z pewnością na podatny, konserwatywny grunt. O ile rządy 

Mohammada Chatamiego (1997-2005) przyniosły poprawę stosunków na linii Teheran – 

Doha, to wojownicza retoryka jego sukcesora Ahmadinedżada wzbudza niepokój sąsiadów. 

Największym zagrożeniem byłoby jednak wejście przez Iran w posiadanie broni atomowej 

oraz rozwój nowych środków jej przenoszenia. Iran stałby się bezsprzecznie najsilniejszym 

mocarstwem regionalnym, co w konsekwencji mogłoby doprowadzid do zwiększenia 

zainteresowania tym rodzajem broni wśród pozostałych paostw arabskich. Dotyczy to przede 

wszystkim Arabii Saudyjskiej, która postrzegałaby Iran jako jeszcze większe zagrożenie. 

Paostwa Zatoki Perskiej podnoszą także kwestie ewentualnych zanieczyszczeo z powodu 

działalności iraoskich reaktorów alarmując, że częśd instalacji znajduje się bliżej ich granicy 

niż Teheranu. Nawet bez broni atomowej Iran jest poważnym zagrożeniem militarnym – bez 

większych trudności Iraoczycy mogliby zablokowad całą żeglugę w regionie, co byłoby 

potężnym ciosem dla Kataru. W ewentualnej wojnie Iran mógłby atakowad amerykaoskie 

cele w Katarze. Tym samym próba negocjacji z Iranem oraz starania o utrzymanie status quo 

w regionie są jak najbardziej zrozumiałe. 

Współpraca w ramach utworzonej w 1981 r. GCC nigdy nie zapewniała 

bezpieczeostwa na wystarczającym poziomie. Członkowie GCC są beneficjentami współpracy 

ze Stanami Zjednoczonymi, w marginalny sposób przyczyniając się samodzielnie do wzrostu 

bezpieczeostwa i stabilizacji w regionie. Mimo nowoczesnego sprzętu (przede wszystkim w 

Arabii Saudyjskiej, Omanie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich), kraje regionu nie byłyby 

zdolne oprzed się agresji na przykład iraoskiej, czy też do niedawna irackiej. Stacjonujące w 

Arabii Saudyjskiej (Hafr Al-Batin siły koalicyjne GCC (Peninsula Shield) w liczbie 7 tys. 

żołnierzy nie zostały znacząco wzmocnione od momentu ich powołania w 1986 r. Pojawiają 

Strona 87 z 201

się nawet głosy o ich całkowitym rozwiązaniu 274 . W sytuacji rosnącego napięcia iraoskiego 

paostwa Zatoki Perskiej zwiększyły współpracę z Amerykanami w ramach tak zwanej „GCC 

Plus Two” (razem z Egiptem i Jordanią). 275 W lipcu 2007 r. prezydent George W. Bush 

zapowiedział sprzedaż dodatkowej broni o wartości 20 mld USD w celu „poprawienia 

zdolności obronnych” oraz „wzmocnienia zdolności do utrzymania pokoju i stabilności” w 

regionie, czyli innymi słowy zredukowania zagrożenia ze strony Teheranu. 276 Na liście 

wymienianych krajów mających otrzymad pomoc znajduje się również Katar, któremu 

zaproponowano przede wszystkim systemy obrony przeciwrakietowej i przeciwlotniczej. 

Pomoc krajom Zatoki Perskiej zaoferowało również NATO. Na spotkaniu w Abu Zabi 

sekretarz generalny Jaap de Hoop Scheffer otwarcie przyznał, że jest to reakcja na rosnące 

zagrożenie ze strony Iraoczyków. Warto nadmienid, że Katar – podobnie jak Bahrajn, Kuwejt i 

Zjednoczone Emiraty Arabskie – dołączył do inicjatywy zaprezentowanej w Stambule 

(Istanbul Cooperation Initiative) dotyczącej bliskiej współpracy wojskowej i wywiadowczej 

pomiędzy NATO i GCC. 

Pewnym sojusznikiem strategicznym nie może byd Arabia Saudyjska, z którą w 

przeszłości stosunki dwustronne charakteryzowały się kilkoma znaczącymi incydentami. W 

1992 r. oskarżono siły saudyjskie o atak na katarski posterunek wojskowy w Al-Chofu, w 

którym zginęło dwóch żołnierzy, a jeden został uprowadzony. W odpowiedzi Katar wycofał 

swój kontyngent wojskowy ze wspólnych sił GCC. Dopiero po mediacji Egiptu oba paostwa 

podpisały umowę demarkacyjną, jednak w listopadzie 1994 r. Katar zbojkotował spotkanie 

ministrów spraw wewnętrznych w Arabii Saudyjskiej. W 1996 r. otwarcie mówiło się, że Rijad 

usilnie wspiera obalonego rok wcześniej emira. Głównym orężem antysaudyjskiej 

działalności stała się kontrowersyjna stacja telewizyjna Al-Dżazira w Doha. Napięcie sięgnęło 

zenitu w 2002 r., gdy zbulwersowana krytyką pod adresem króla Abd Al-Aziza as-Sauda 

Arabia Saudyjska wycofała swojego ambasadora z Dohy. 

Zbliżenie ze Stanami Zjednoczonymi 

Katar nie mógłby liczyd na jednoznaczną i stanowczą pomoc ani Francji, ani Wielkiej 

Brytanii. Co prawda emirat nadal dośd blisko współpracuje z oboma paostwami (na przykład 

w formie wspólnych dwiczeo, czy wizyt okrętów), jednak nie zapewnia to wystarczającej 

ochrony na wypadek kryzysu polityczno-wojskowego, którego nie można wykluczyd w 

dłuższej perspektywie czasu 277 . 

274 W listopadzie 2006 r. odbyło się posiedzenie krajów należących do GCC na temat ewentualnego 

wzmocnienia wspólnych sił. Saudyjska propozycja zakłada m.in. dyslokację sił, tak aby oddziały stacjonowały w 

paostwach pochodzenia i spotykały się tylko na wspólne dwiczenia. Umożliwiłoby to redukcję kosztów i 

zwiększenie liczebności do 22 tys. żołnierzy. 

275 Iraq: Regional Perspective and U.S. Policy, C.M. Blanchard (red.), CRS Report for Congress, 12.01.2007, s. 25. 

276 Assistance Agreements with Gulf States, Israel and Egypt. Statement by Secretary Condoleezza Rice, U.S. 

Department of State, Washington D,C., 30.07.2007, http://www.state.gov/secretary/rm/2007/89600.htm. 

277 W 2003 r. Francja zapewniła Katar o gotowości pomocy w razie ataku ze strony Iraku. Katar w przeszłości 

przeprowadzał manewry i dwiczenia zarówno z Wielką Brytanią jak i Francją. W styczniu 2008 roku w porcie w 

Strona 88 z 201

Gdy w 1987 r. Amerykanie przystąpili do ochrony kuwejckich tankowców w ramach 

operacji Earnest Will, Waszyngton dał tym samym jasny sygnał swego zainteresowania 

ochrony zasobów surowcowych krajów Zatoki Perskiej, w tym i Kataru. Tym samym 

uczynienie z tego emiratu istotnego partnera Amerykanów było i jest dla władz w Doha 

priorytetowe – tylko silny protektor może zapewnid ochronę przed groźnymi sąsiadami, 

nawet jeśli miałoby to się wiązad z utratą części suwerenności. Amerykanie zdają sobie 

dobrze sprawę z pragmatyzmu władz w Doha. Jak zauważyli W.A. Terill i C.C. Crane Katar, ale 

również Zjednoczone Emiraty Arabskie i Kuwejt „postrzegają bazy Stanów Zjednoczonych 

jako ważne źródło ochrony przed zastraszaniem, a nawet interwencją zbrojną swych 

potężniejszych sąsiadów”. Jest to tym atrakcyjniejsze dla Amerykanów, że nie mogą oni liczyd 

na gościnnośd większych paostw regionu, gdyż „byłoby to poważną przeszkodą w 

realizowaniu polityki regionalnego przywództwa w świecie arabskim (…) szczególnie w 

okresie silnego anty-amerykanizmu” 278 . 

Katar ma do zaoferowania Stanom Zjednoczonym przede wszystkim surowce 

energetyczne i własne terytorium. Już w 1999 r. ówczesny sekretarz stanu, William Cohen, 

potwierdził, że „Stany Zjednoczone będą prowadzid multilateralną politykę użycia siły, by 

zapewnid niezahamowany dostęp do rynków, źródeł energii i źródeł strategicznych” 279 . 

Potężne Stany Zjednoczone są uzależnione od surowców energetycznych, w tym ropy 

naftowej i chod prezydent Georgie W. Bush zapewnił, że „Stany Zjednoczone muszą 

zmniejszad uzależnienie od ropy naftowej” 280 , to minie wiele lat zanim tak się stanie. Chociaż 

obecnie Stany Zjednoczone nie są uzależnione od dostaw z Bliskiego Wschodu, to udział 

importowanej ropy z tego regionu wzrasta, cena surowca rośnie, a jej zasoby maleją. Dlatego 

też Bliski Wschód jest postrzegany jako obszar realizacji podstawowych interesów Stanów 

Zjednoczonych. 

Katar jest krajem, w którym zjawisko terroryzmu jest marginalne. Jedynym – jak do 

tej pory – incydentem śmiertelnym był samobójczy zamach bombowy w 2005 r., w którym 

zginęła jedna osoba, a kolejnych 12 zostało rannych. Warto także odnotowad skandal z 2003 

r., kiedy to amerykaoscy eksperci do spraw terroryzmu ogłosili publicznie, że minister spraw 

wewnętrznych Kataru, Abd Allah Ibn Chalid Al Sani, nie tylko sympatyzuje z Al-Ka’idą, to 

także udzielał aktywnej pomocy terrorystom. Ponod pierwsze sygnały o współpracy z 

terrorystami dotarły do Amerykanów już w 1995 r. Jak powiedział Richard Clarke, były 

dyrektor ds. antyterroryzmu w Białym Domu, Al Sani „sympatyzował z Ibn Ladinem, z 

terrorystami, używał prywatnych pieniędzy i funduszy katarskiego ministerstwa do 

finansowania komórek Al-Ka’idy 281 . 

Doha gościł francuski flagowy okręt dowodzenia i zaopatrzenia Var. W Al-Udajd stacjonowało sześd brytyjskich 

samolotów Tornado GR4 zapewniajych wsparcie Brytyjczykom stacjonującym w Iraku. 

278 W.A. Terill, C.C. Crane, Precedents, Variables, and Options in Planning a U.S. Military Disengagement 

Strategy From Iraq, Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2005. s. 42-43. 

279 N. Chomsky, Rogue States: The Rule of Force In World Affairs, London 2000, s. 4. 

280 G.W. Bush, The State of the Union 2006, Washington, January 2006. 

http://www.whitehouse.gov/news/releases/2006/01/20060131-10.html. 

281 J. Meyer, Qatar's security chief called suspected al-Qaida sympathizer, “Milwaukee Journal Sentinel”, 

28.03.2003. 

Strona 89 z 201

W 1992 r. Stany Zjednoczone podpisały z Katarem kilkukrotnie odnawianą umowę o 

współpracy w zakresie obronności (Defense Cooperation Agreement) 282 . Było to zgodne z 

przedstawionymi przez Pentagon na początku lat 90. trzema celami strategicznymi w 

regionie, realizowanymi następnie przez ekipę Billa Clintona. Pierwsze zadanie zakładało 

poprawę zdolności operacyjnych w regionie, przede wszystkim w zakresie szybkiego 

przerzutu i osiągnięcia zdolności bojowej w krótkim czasie (rapid deployment). Dwa 

pozostałe zadania wiązały się bezpośrednio z paostwami członkowskimi GCC – wzmocnienie 

zdolności obronnych krajów członkowskich oraz wspieranie współpracy pomiędzy nimi 283 . 

Gdy w 1995 r. do władzy doszedł szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, Waszyngton 

otrzymał propozycję budowy w emiracie instalacji wojskowych, w tym dostęp do dużej 

pofrancuskiej bazy Al-Udajd koło Dohy, zdolnej obecnie pomieścid 10 tys. osób i 120 

samolotów. Na początku amerykaoskiej obecności w emiracie, w bazie stacjonowało 30 

samolotów wielozadaniowych i cztery latające cysterny ochraniane przez od 50 do 100 

amerykaoskich żołnierzy. Począwszy od 2002 r. liczba samolotów zaczęła wzrastad. 

Rozbudowana infrastruktura i przyjazny rząd (co najmniej 400 mln USD na modernizację 

obiektów ze strony władz Kataru) ułatwił Amerykanom podjęcie decyzji o pozostaniu i 

rozbudowie już istniejących instalacji. W 2003 r. oficjalnie ogłoszono przeniesienie centrum 

operacyjnego U.S. Air Force dla Bliskiego Wschodu (Central Command’s Combined Air 

Operations Center) z bazy lotniczej Sultan w Arabii Saudyjskiej do bazy lotniczej Al-Udajd. Był 

to wielki sukces rządu w Katarze, który tym samym istotnie związał się z amerykaoskim 

sojusznikiem. Co prawda, obiekty są rozbudowywane przez Amerykanów, jednak jak ujął to 

Frank R. Theus z Ambasady Stanów Zjednoczonych w Doha, Waszyngton jest jedynie 

„zwykłym najemcą”. Z formalnego punktu widzenia są one własnością Kataru. Podstawowe 

instalacje zostały zbudowane przez Katar lub Francję – w pierwszym etapie na bazę Al-Udajd 

wydano 1,7 mld USD, a jej rozbudowa zakooczyła się w 2008 r. Modernizacja i najdłuższy pas 

startowy w całej Zatoce Perskiej umożliwi obsługę wszystkich typów samolotów – od 

wielozadaniowych F-16 Fighting Falcon, aż po bombowce B-2 Spirit. Baza Al-Udajd stanowiła 

nieocenione miejsce wsparcia logistycznego zarówno operacji w Afganistanie jak i w Iraku. 

Już pierwszego dnia przeprowadzono z niej ponad 700 lotów różnego typu. W szczytowym 

okresie wojny w Afganistanie w bazie stacjonowało 4 tys. żołnierzy. 

Baza As-Sajlija to jeden z największych magazynów wyposażenia Stanów 

Zjednoczonych na świecie, a w czasie irackiej wojny centrum dowodzenia Centralnego 

Dowództwa (CENTCOM – Central Command) 284 . Mieści się w niej także Centrum 

Wywiadowcze (Joint Intelligence Operations Center), zdolne do nadzorowania operacji w 27 

paostwach. Jest to również główne miejsce rekreacyjne dla amerykaoskich żołnierzy (Rest 

and Recuperation Center). Wcześniej centrum znajdowało się w Bahrajnie, jednak Pentagon 

282 

Stany Zjednoczone podpisały podobne umowy także z: Omanem (1990), Arabią Saudyjską (1990), Bahrajnem 

(1990), Kuwejtem (1991) i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi (1994). Zapisy umów zostały utajnione na 

wniosek paostw arabskich. 

283 

M. Kraig, Assessing Alternative Security Frameworks for the Persian Gulf, “Middle East Policy”, Vol. XI, No. 3, 

jesieo 2004, s. 148. 

284 

J. M. Sharp, Qatar: Background and U.S. Relations, CSR Report for Congress, 17.03.2004, s. 1. 

Strona 90 z 201

doszedł do wniosku, że Katar jest bezpieczniejszym miejscem. Już w 2004 r. Departament 

Obrony nakazał wycofanie z Bahrajnu całego personelu, którego obecnośd nie jest w tym 

kraju konieczna. Rok wcześniej podjęto decyzję o rekonfiguracji sił, wycofując się między 

innymi z bazy położonej przy lotnisku w Doha, zwanego Camp Snoopy i obsługującego przede 

wszystkim samoloty transportowe. 

Oba paostwa prowadzą także wspólne dwiczenia – lotnicze, morskie, lądowe i 

ochrony infrastruktury krytycznej, przede wszystkim energetycznej. CENTCOM przeprowadza 

coroczne dwiczenia zarządzania kryzysowego Eagle Resolve z udziałem wszystkich paostw 

GCC. Dwiczenia z maja 2007 r. polegały na zarządzaniu w sytuacji użycia pocisków 

balistycznych należących do „fikcyjnego paostwa zbójeckiego” – w domyślne Iranu. W 

kwietniu 2007 r. pod amerykaoskim nadzorem przeprowadzono dwiczenia katarskich sił 

zbrojnych, sił wewnętrznych i oddziałów specjalnych pod nazwą Eastern Maverick. W 

dwiczeniach siły katarskie wspólnie z Amerykanami doskonaliły między innymi powietrzne i 

lądowe manewry 285 . 

Amerykanie udzielają Katarczykom skromnej pomocy finansowej w ramach dwóch 

rządowych programów z zakresu współpracy i doskonalenia zdolności antyterrorystycznych 

(w tym cyberterroryzm, zarządzanie kryzysowe, wykorzystanie psich jednostek K9, działania 

w sytuacji wzięcia zakładników) oraz spraw związanych z nieproliferacją broni masowego 

rażenia. Odkąd Katar dołączył w 1987 r. do programu NADR-ATA, szkolenie przeszło ponad 

500 kursantów co kosztowało około 3,3 mln USD. Dzięki programom Katar będzie mógł 

rozwinąd nowe programy szkoleniowe, szczególnie policyjne. Już teraz uważa się, że 

katarskie antyterrorystyczne oddziały policji są najlepsze spośród wszystkich paostw Zatoki 

Perskiej. 

Tabela 3: Pomoc Stanów Zjednoczonych dla Kataru (w tys. USD) 

Program 2005 2006 2007 

NADR-ATA 1 379 1 274 1 493 

NADR-CTF - 300 - 

IMET - - - 

FMF - - - 

Legenda: NADR (Nonproliferation, Anti-Terrorism, Demining and Related Programs); ATA (Anti-Terrorism 

Assistance) i CTF (Counter-Terrorism Financing); IMET (International Military Education and Training); FMF 

(Foreign Military Financing) 

Źródło: Security Assistance in the Near East, Department of State. 

O ile można zrozumied otwarte poparcie działao amerykaoskich względem Iraku przez 

Kuwejt w 2003 r., decyzja Kataru może zaskakiwad. Katarczycy – chod niechętni samej wojnie 

– wsparli politykę Amerykanów mimo że sami nie byli bezpośrednio zagrożeni reżimem 

285 Materiały Ambasady Stanów Zjednoczonych w Doha. Jak powiedział Frank R. Theus, attaché ds. 

bezpieczeostwa, największy nacisk kładzie się na wspólne dwiczenia powietrzne sił amerykaoskich i katarskich. 

Niedawno Amerykanie przeprowadzili wspólne dwiczenia ewakuacji personelu ze swojej ambasady zgodnie z 

amerykaoskimi procedurami (NEO – Non-Combatant Evacuation Operation). 

Strona 91 z 201

Saddama Husajna. Rząd w Doha z jednej strony publicznie krytykował działania Amerykanów 

(zarówno w Afganistanie jak Iraku), a z drugiej godził się na pomoc. Porażka Iraku mogła 

wydawad się kusząca tylko w perspektywie krótkoterminowej. Rząd w Doha musiał zdawad 

sobie sprawę, że osłabienie Iraku w wyniku wojny może wpłynąd na wzmocnienie pozycji 

Iranu, a tym samym doprowadzid do zwiększenia zagrożenia dla Kataru. Wojna w Iraku 

doprowadziła do niewyobrażalnej fali przemocy prowadząc do destabilizacji regionu, wzrostu 

fundamentalizmu, wzmocnienia szyitów i całego Iranu. Jak trafnie ujął to w 2005 r. saudyjski 

minister spraw zagranicznych Saud Al-Fajsal podczas gdy po I wojnie irackiej i usunięciu 

Irakijczyków z Kuwejtu „Stany Zjednoczone i Arabia Saudyjska walczyły, aby wyrzucid Iran z 

Iraku”, to teraz – po II wojnie irackiej „Irak jest oddawany Iranowi bez żadnego powodu”. Jak 

wynika z doniesieo wywiadu „iraoscy agenci przeprowadzają tajne operacje w każdym 

większym mieście irackim z dużym udziałem ludności szyickiej” 286 . David Kaye, były szef 

inspektorów rozbrojeniowych, przyznał otwarcie: „prowadzimy wywiadowczą wojnę z 

Iranem” 287 . Zdaniem Departamentu Stanu, Teheran wspiera Hezbollah (przekazując 

pieniądze i samoloty bezzałogowe), pomaga szyickiemu duchownemu Muktadzie As- 

Sadrowi, trenuje terrorystów, zbiera informacje o ruchach wojsk koalicji, opłaca zabijanie 

Amerykanów i przymyka oko na niekontrolowany przepływ sił wrogich do Iraku. Ewentualna 

wojna z Iranem z pewnością uderzyłaby także w Katar, który mógłby znaleźd się w ogniu 

walk. 

Wydarzenia w Iraku niewątpliwie wzmacniają fundamentalizm muzułmaoski czego 

obawiają się władze paostw Zatoki Perskiej, w tym Kataru. Wzrost nastrojów 

fundamentalistycznych z pewnością mógłby zagrozid aktualnej władzy. W swej ocenie dalej 

posuwa się L.G. Martin stwierdzając, że im bardziej kraje Zatoki Perskiej „zbliżają się do 

Stanów Zjednoczonych w celu obrony przed zagrożeniami zewnętrznymi, tym bardziej 

podatne są na zagrożenia wewnętrzne” 288 . Byd może dlatego Katar stara się utrzymywad 

stosunki z Amerykanami możliwie bez rozgłosu, co biorąc pod uwagę antyamerykanizm 

świata arabskiego jest jak najbardziej zrozumiałe. Niechęd części społeczeostwa, w tym także 

wojskowych jest dobrze znany wśród amerykaoskich dyplomatów oraz władz Kataru. W 2003 

r. aresztowano grupę katarskich oficerów rzekomo planujących zamach mający na celu 

uniemożliwienie Amerykanom przygotowao do wojny z Irakiem. Oficjalne spotkania 

przedstawicieli obu rządów nie są nagłaśniane, a telewizja milczy na temat wojskowej 

obecności Stanów Zjednoczonych. Gdy w 2002 r. odbyły się wielkie dwiczenia dowodzenia, 

kontroli i komunikacji (Internal Look) media katarskie pominęły je w swoich relacjach. 

Podobnie nie nagłaśniano sprawy wpłynięcia do portu w Doha amerykaoskiego okrętu 

podwodnego USS Underwood w maju 2007 r., podczas gdy podobna wizyta okrętów 

indyjskich w sierpniu znalazła się na pierwszych stronach wszystkich miejscowych gazet 289 . 

286 

The GCC and Gulf Security. Still Looking to America, “Military Technology”, 2/2007, s. 21. 

287 

E.T. Pound, The Iran Connection, “U.S. News & World Report”, 22.11.2004. 

288 

L.G. Martin, Assessing the Impact of U.S-Israeli Relations on the Arab World, Strategic Studies Institute of the 

U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2003, s. 5. 

289 

Oba paostwa planują zwiększenie współpracy w dziedzinie bezpieczeostwa morskiego, przede wszystkim na 

Oceanie Indyjskim. Okręty indyjskiej floty wpłynęły do portu w Doha w sierpniu 2007 r., a ambasador Indii 

Strona 92 z 201

Oba kraje są jedynie stronami umowy wynikającej z pragmatyzmu i konieczności 

realizacji wspólnych interesów. Bliskie związanie Kataru ze Stanami Zjednoczonymi to 

kalkulacja zysków i strat. To małżeostwo z rozsądku. Można odnieśd wrażenie, że 

Amerykanie nie traktują Kataru, kraju mniejszego od większości swych stanów, z należytą 

powagą. Mimo zabiegów strony katarskiej przez długi czas nie udawało się uruchomid 

bezpośrednich połączeo lotniczych do Stanów Zjednoczonych. Ostatecznie Amerykanie 

ulegli, jednak prestiżowe linie Qatar Airways zostały zmuszone korzystad z dużo mniej 

prestiżowego lotniska Newark pod Nowym Jorkiem. Zdaniem byłego już ambasadora Stanów 

Zjednoczonych w Katarze Chase’a Untermeyera nie wynika to z powodów politycznych – 

jego zdaniem główną przyczyną spięd na linii Waszyngton – Doha jest działalnośd stacji 

telewizyjnej Al-Dżazira, która – chod formalnie prywatna – podlega poważnym wpływom 

władz (nieoficjalnie mówi się, że jest ona drugim „ministrem spraw zagranicznych” i oczkiem 

w głowie emira) 290 . Stacja prezentowała niepochlebne materiały o izraelskich i 

amerykaoskich działaniach na Bliskim Wschodzie. Amerykanie zarzucali stacji nieobiektywne 

ich zdaniem przedstawianie sytuacji z okupowanych przez Izrael obszarów Zachodniego 

Brzegu oraz Strefy Gazy, a także przesadne epatowanie cierpieniem wśród palestyoskich i 

libaoskich cywilów. Amerykanom nie podobało się przedstawianie w niekorzystnym świetle 

wojny w Iraku, która w telewizji była otwarcie określana mianem „wojny z Irakiem”. Al- 

Dżazira pokazywała ostrzelane irackie szpitale, zabitych cywilów i amerykaoskie działania 

przeciwko ludności 291 . Byd może to jest przyczyną, dla której w tym małym kraju nieczęsto 

goszczą najważniejsi członkowie waszyngtooskiej administracji. W Doha pojawiają się 

przedstawiciele Kongresu, Białego Domu, ważni wojskowi, sekretarz obrony Robert Gates 

przybył z wizytą w styczniu 2007 r. Gdy jednak sekretarz stanu Condoleezza Rice przybyła do 

Zatoki z dyplomatyczną wizytą, odwiedziła jedynie Arabię Saudyjską i Kuwejt. Wbrew 

oczekiwaniom władz w Doha, Katar został pominięty. Brak dyplomatycznych wizyt 

najwyższego szczebla jest dowodem na to, że Amerykanie są zainteresowani utrzymywaniem 

jedynie dobrych kontaktów wojskowych a nie politycznych – Katar ma niewiele do 

zaoferowania na tym polu. 

Nawet pomimo licznych problemów i niepewności związanych z amerykaoską 

obecnością w Katarze (aktualnie ok. 5 tys. osób z personelu wojskowego) z pewnością można 

stwierdzid, że polityka utrzymywania bliskich stosunków militarnych z Waszyngtonem będzie 

trwad, a dalsze uzależnienie będzie postępowad mimo nieuchronnej poprawy stosunków z 

Arabią Saudyjską. Katarski przyczółek jest dla Amerykanów zbyt cenny, podobnie jak 

amerykaoska ochrona dla Katarczyków. Nawet rozbieżności w ocenie niektórych zagadnieo 

(jak kwestia iraoska) nie są w stanie tego zmienid. W opinii płk Briana R. Kerinsa z Ambasady 

Stanów Zjednoczonych w Doha, Katarczycy chcieliby jeszcze większej obecności Amerykanów 

przyznał oficjalnie, że istnieją plany umowy wojskowej z krajami Zatoki Perskiej. Szerzej zob. Qatar-India joint 

naval exercise on anvil, „The Peninsula”, 19.08.2007. 

290 Zdaniem dyplomaty drugą przyczyną stanowi utrzymywanie embarga na amerykaoską wołowinę. Por. 

Jazeera had strained US-Qatar ties: US Envoy, „Qatar Tribune”, 19.08.2007. 

291 J.M. Sharp, The Al-Jazeera News Network: Opportunity or Challenge for U.S. Foreign Policy in the Middle 

East?, CRS Report for Congress, 23.07.2003, s. 2. 

Strona 93 z 201

w kraju oraz zwiększonych kontaktów z lokalną społecznością. Jego zdaniem to właśnie chęd 

poprawy swego wizerunku w oczach Amerykanów i presja ze strony Waszyngtonu 

doprowadziła do liberalizacji kraju 292 . Potwierdzenie tezy odnajdujemy w oficjalnym 

stanowisku władz. Jak przyznał otwarcie minister spraw zagranicznych Kataru szajch Hamad 

Ibn Jassim Al Sani, „nie jesteśmy w stanie obronid kraju przed potężnym atakiem. 

Potrzebujemy Amerykanów w Katarze, a Amerykanie potrzebują nas” 293 . Obecnośd 

Amerykanów w Katarze jest zgodna z przyjętą i realizowaną zasadą poszerzania stref wpływu 

poprzez tak zwaną „wysuniętą obecnośd” (forward presence) 294 . Działania Białego Domu 

zdają się to potwierdzad, bo w czerwcu 2007 r. Pentagon podpisał wartą 50 mln USD umowę 

z firmą ITT Federal Services International Corp dotyczącą bazy As-Sajlija. Oznacza to, że 

obecnośd Amerykanów będzie trwała co najmniej do grudnia 2012 r. 

292 

S.G. Hajjar, Op. cit., s. 46. 

293 

G. Jaffe, Desert Maneuvers: Pentagon Boosts U.S. Military Presence in the Gulf, “Wall Street Journal”, 

24.06.2002. 

294 

Szerzej na temat koncepcji globalnej architektury sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych zob. R. Czulda, Siły 

zbrojne Stanów Zjednoczonych na świecie, „Przegląd Wojsk Lądowych”, nr 2 (020) luty 2009, s. 53-63. 

Strona 94 z 201

Steven Ekovich 

Stosunki Kataru ze Stanami Zjednoczonymi 

Omówienie relacji katarsko-amerykaoskich wymaga, chodby w ograniczonym 

charakterze, umieszczenia ich w odpowiednim kontekście, jakim jest obecnośd Stanów 

Zjednoczonych Zatoce Perskiej. Przyjęło się uważad, że amerykaoskie zainteresowanie 

regionem to względnie współczesne zjawisko, jednakże początków zaangażowania należy 

szukad w bardziej odległej historii. Pierwsze przejawy zainteresowania, aczkolwiek 

symboliczne, datuje się na okres dominacji w regionie imperium osmaoskiego. Dopiero 

jednak w okresie brytyjskiej hegemonii Stany Zjednoczone zaczęły stopniowo zwiększad 

swoje wpływy, później rywalizowad z Wielką Brytanią, aby następnie zająd jej miejsce. Gdy w 

1971 r. Wielka Brytania oficjalnie przestała sprawowad kontrolę nad regionem, interesy 

Stanów Zjednoczonych w Zatoce Perskiej miały już kluczowe znaczenie. Mimo tego, 

Waszyngton nie był jeszcze gotów przejąd na siebie bezpośredniej odpowiedzialności za 

bezpieczeostwo Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego. Intensywne relacje utrzymywano 

wyłącznie z Iranem i Arabią Saudyjską. Obecnośd militarna w Zatoce była symboliczna. 

Istniała niewielka grupa polityków, dyplomatów i biznesmenów (oczywiście nie licząc tych 

zaangażowanych w przemysł energetyczny), którzy posiadali faktyczną wiedzę o regionie. 

Mimo tego przez lata gospodarcze, strategiczne i polityczne interesy miały coraz większe 

znaczenie, szczególnie na początku lat 80. W pierwszym okresie pewną rolę odgrywały 

również motywy religijne, jednak szybko przestały wpływad na kształtowanie polityki 

względem regionu. 

Chociaż w pierwszym okresie amerykaoska polityka wobec Zatoki Perskiej zależała 

bezpośrednio od kwestii gospodarczych, uwarunkowania strategiczne i polityczne również 

odgrywały swoją rolę. Doświadczyli tego także i poprzedni regionalni hegemoni – wraz z 

rozwojem interesów gospodarczych nie dało się unikad wyzwao strategicznych i rosnącej 

odpowiedzialności. Z każdym rokiem, z każdą dekadą, amerykaoska odpowiedzialnośd za 

wydarzenia w regionie wzrastała aż do całkowitego zastąpienia Wielkiej Brytanii – nie tylko 

na płaszczyźnie gospodarczej, ale również politycznej i militarnej. W odróżnieniu jednak od 

poprzednich „protektorów”, Stany Zjednoczone dzielą współcześnie wpływ w Zatoce Perskiej 

z innymi istotnymi podmiotami stosunków międzynarodowych, chociaż to ich rola jest 

dominująca. W pewnym stopniu wynika to z faktu, że – zgodnie z amerykaoskimi założeniami 

– bliskowschodnia ropa naftowa przyspieszyła gospodarczą odbudowę zniszczonej po II 

wojnie światowej Europy Zachodniej, stając się jednocześnie surowcem o strategicznym 

znaczeniu. Bez amerykaoskiego wsparcia takie kraje jak Kuwejt, Bahrajn, Katar, ZEA, Oman, a 

nawet Arabia Saudyjska prawdopodobnie długo by nie przetrwały. Historia dobitnie 

Strona 95 z 201

pokazuje, że sąsiednie i bardziej zaludnione kraje – Irak, Iran i Egipt – przejawiały 

zainteresowanie ekspansją terytorialną na obszarze Półwyspu Arabskiego 295 . 

Amerykaoskie zaangażowanie w Zatoce Perskiej, a więc także i obecnośd w Katarze, 

kształtowane jest przez interesy Waszyngtonu. Istotny wpływ ma również tradycyjny 

amerykaoski pragmatyzm, ideologia demokratyczna oraz spłycone lub – jakby można 

powiedzied – nieco naiwne wyobrażenie Bliskiego Wschodu, który został swego czasu 

określony mianem amerykaoskiego stylu „orientalizmu” 296 . Czy jednak wymienionych 

elementów nie można odnaleźd w działaniach wszystkich potęg? 

Relacje Stanów Zjednoczonych z Katarem 

Stany Zjednoczone były jednym z pierwszych paostw, które uznały niepodległośd 

Kataru we wrześniu 1971 r. Już w marcu 1973 r. w Doha otworzono amerykaoską ambasadę. 

Pierwszy ambasador przybył w lipcu 1974 r. Stosunki dwustronne rozkwitły jednak dopiero 

po wojnie irackiej w 1991 r. Od tego momentu oba paostwa utrzymują intensywne stosunki 

i, pomimo drobnych incydentów, dostrzec można wyraźną tendencję do ich wzmacniania na 

przestrzeni czasu. Wraz z koocem lat 90. Katar stał się ważnym sojusznikiem Stanów 

Zjednoczonych, czego najlepszą ilustracją jest przyjęcie na swoim terytorium kluczowych dla 

amerykaoskich sił zbrojnych instalacji dowódczych i magazynów z zaopatrzeniem. Można 

śmiało powiedzied, że relacje dwustronne układają się bardzo dobrze na każdej płaszczyźnie 

– dyplomatycznej, gospodarczej, wojskowej i kulturalnej. Katar współpracuje blisko ze 

Stanami Zjednoczonymi w zakresie regionalnych inicjatyw dyplomatycznych oraz utrzymania 

bezpieczeostwa obszaru Zatoki Perskiej. Rozwijają się również intensywnie stosunki 

gospodarcze, głównie w sektorze energetycznym. Nie można stwierdzid, iż Waszyngton w 

pełni akceptuje działalnośd katarskich władz, ani że jest całkowicie zadowolony z polityki 

wewnętrznej, w tym z kwestii zaangażowania władz w proces demokratyzacji i liberalizacji 

politycznej. Również i Katar nie zawsze w sposób bezkrytyczny odbiera amerykaoskie 

działania – zarówno względem Zatoki Perskiej jak i całego świata arabskiego i 

muzułmaoskiego. Żadne jednak kraje, nawet jeśli utrzymują dobre stosunki, nie zgadzają się 

we wszystkim 297 . 

Stosunki gospodarcze 

295 

Szerzej na temat amerykaoskiej obecności w regionie Zatoki Perskiej zob. M.A. Palmer, Guardians of the 

Gulf: A History of America’s Expanding Role in the Persian Gulf, 1833-1992, The Free Press 1992. W zwięzłej 

formie zob. J.E. Peterson, The Historical Pattern of Gulf Security, [w:] Security in the Persian Gulf, L.G. Potter i G. 

Sick (red.), Palgrave 2002. Na temat obecności imperium osmaoskiego zob. F.F. Anscombe, The Ottoman Gulf: 

The Creation of Kuwait, Saudi Arabia, and Qatar, Columbia University Press 1997. 

296 

Szerzej zob. D. Little, American Orientalism: The United States and the Middle East since 1945, University of 

North Carolina Press 2002. 

297 

Szerzej na temat amerykaoskiej polityki w Katarze zob. raport Departamentu Stanu pt. Background Note: 

Qatar (styczeo 2009) oraz C.M. Blanchard, Qatar: Background and U.S. Relations, CRS Report for Congress, 

24.01.2008. 

Strona 96 z 201

W kontekście najstarszego powodu amerykaoskiego zaangażowania w regionie – 

interesów gospodarczych – relacje z Katarem są względnie poprawne. Od zakooczenia wojny 

w latach 1990-1991 wymiana handlowa obu krajów systematycznie rośnie. Eksport do 

Kataru wynosi niemal 2 mld USD, głównie w formie sprzętu maszynowego i transportowego. 

Import z Kataru to głównie paliwo i nawozy. Chociaż większośd katarskiego handlu dotyczy 

krajów europejskich i Japonii, kilka amerykaoskich firm aktywnie uczestniczy w rozwoju 

branży energetycznej w Katarze. Za przykład może posłużyd wspólny projekt amerykaoskiej 

firmy ExxonMobil z Qatar Petroleum, dotyczący budowy dużego terminalu gazu skroplonego 

na wybrzeżu Teksasu. Ma on od 2009 r. odbierad dostawy gazu ziemnego z Kataru 298 . 

Według Amerykaoskiej Izby Handlowej rząd Kataru odegrał niezwykle ważną rolę w 

zbudowaniu przez krajowe firmy reputacji wiarygodnych partnerów handlowych 299 . Zdaniem 

Izby, przedstawiane projekty są w większości przypadków realizowane, a kontrakty zlecane w 

sposób efektywny i przejrzysty. Amerykanie doceniają, że poprzez wykorzystanie bogactwa 

energetycznego, władze Kataru budują nowoczesną służbę zdrowia, infrastrukturę 

turystyczną, oświatę opartą na wzorach i standardach zachodnich, co w konsekwencji 

wysoce przełoży się na kwalifikacje społeczeostwa. W odczuciu Stanów Zjednoczonych, Katar 

dokonał liberalizacji handlu i ułatwił inwestycje zgodnie z zaleceniami WTO. Osiągnięto to 

poprzez redukcje barier celnych, usunięcie utrudniających swobodę gospodarczą restrykcji i 

ograniczeo oraz zwiększanie możliwości dla zagranicznych inwestycji. Katar odegrał też 

znacząca rolę w zainicjowaniu, a następnie zorganizowaniu światowych rozmów 

handlowych, które znane są jako Runda z Doha. 

Uznaje się, że katarskie przepisy związane z biznesem są przyjazne dla inwestorów i 

przedsiębiorców. Amerykaoskie firmy uważają, że procedura odpraw celnych odbywa się bez 

problemów, a współpraca z Qatar Petroleum i innymi podmiotami z sektora publicznego jest 

przejrzysta i bezproblemowa. Gdy pojawia się problem, istnieje możliwośd jego 

satysfakcjonującego rozwiązania. Przedstawiciele amerykaoskich firm uważają, że przepisy 

dotyczące przemysłu również ułatwiają amerykaoski eksport. Dla strony amerykaoskiej 

szczególnie pomocna jest obecnośd w Katarze instytucji finansowych z dużym kapitałem, 

stabilna waluta oraz brak kontroli wymiany walut. Co więcej, prawo zezwala na 100% 

kapitału zagranicznego w firmach związanych z branżami: rolniczą, wytwórczą, zdrowotną, 

edukacyjną, turystyczną oraz energetyczną. Dotyczy to również projektów związanych z 

surowcami naturalnymi Kataru. Wszystko to tworzy przyjazną atmosferę do inwestowania. 

Można powiedzied, że polityka w Katarze kształtowana jest przez interesy gospodarcze. 

Budzący zachwyt wzrost Kataru i jego rozwój nie zawsze odbywa się bezproblemowo. 

W pewnych obszarach gospodarka kraju rozwija się szybciej niż regulujące je prawo i 

procedury, które mają istotny wpływ na biznes. Izba Handlowa Stanów Zjednoczonych 

298 United States International Trade Administration, U.S. Department of Commerce, TradeStats Express – 

National Trade Data, dostępne na: http://tse.export.gov oraz Natural Gas Intelligence, Shakeout of Gulf LNG 

Projects Begins as ExxonMobil, BP Shelve Plans, 28.08.2006. 

299 Szerzej na temat gospodarczych i handlowych stosunków Stanów Zjednoczonych z Katarem zob. publikacje 

Izby Handlowej Stanów Zjednoczonych. Na przykład: Market of the Month: Qatar na stronie United States 

Commercial Service: http://www.buyusa.gov/sacramento/qatarmarket.html. 

Strona 97 z 201

ocenia, iż czasem informacja o wprowadzeniu nowych przepisów nie jest w wystarczającym 

stopniu upubliczniona, a czasem jej powstanie następuje przy małej lub żadnej konsultacji z 

przedstawicielami sektora prywatnego. W ostatnich czasach dochodziło nawet do sytuacji, w 

których brakowało pracowników lub materiałów potrzebnych w pewnych gałęziach 

przemysłu. Co więcej, ceny gruntów i wynajmu gwałtownie rosną, co jest wynikiem wzrostu 

gospodarczego, napływu zagranicznych pracowników i firm do Kataru. Wysoka inflacja 

pozostaje dużym problemem, chod jest ona charakterystyczna dla całego regionu. 

Stosunki kulturalne 

Władze Kataru uważają, iż kluczem do utrzymania sukcesu i dobrobytu jest rozwój 

systemu edukacyjnego na najwyższym światowym poziomie. W konsekwencji takiej polityki, 

tysiące Katarczyków studiują w Stanach Zjednoczonych. Katar zaprosił amerykaoskie 

uniwersytety do otworzenia swoich filii. Jako przykład podad można Cornell University, który 

otworzył szkołę medyczną w Doha. Inne uniwersytety to chodby Texas A&M, Carnegie 

Mellon University, Virginia Commonwealth University School of Design, Georgetown School 

of Foreign Service oraz Northwestern. Wszystkie otworzyły swoje filie w sfinansowanym 

przez Katar kompleksie “Education City”. Katar wykorzystuje na swoje potrzeby elementy 

amerykaoskich i zachodniej kultury. Na przykład, w znajdującym się w sercu Dohy 

kompleksie handlowym mieszczą się ikony amerykaoskiego biznesu: Starbucks, KFC i 

McDonald’s. Prowadzą one do Cineplexu, gdzie Katarczycy mogą obejrzed najnowsze 

amerykaoskie produkcje filmowe. Katar jest także bardzo otwarty na zachodnich turystów. 

Eksperci zajmujący się bezpieczeostwem uznają Katar za kraj, w którym przestępczośd jest 

jedną z najniższych na świecie. Warto też zauważyd, że od września 2005 r. Katar przekazał 

100 mln USD pomocy ofiarom huraganu Katrina w Stanach Zjednoczonych 300 . 

Amerykaoska ideologia a Katar 

Amerykaoskie wyobrażenie Kataru, przynajmniej to oficjalne, można odnaleźd w 

corocznym raporcie na temat praw człowieka, wydawanym przez Biuro ds. Demokracji, Praw 

Człowieka i Pracy Departamentu Stanu. Amerykaoskie raporty oceniają sytuację w danym 

kraju oraz stan demokracji i instytucji. Departament Stanu jest prawnie zobowiązany do 

corocznego przedkładania przed Kongres dokumentu 301 . Ocena zawarta w raportach jest 

dokonywana przez pryzmat amerykaoskich wartości i instytucji. Kolejne raporty dotyczące 

Kataru podkreślają, iż pomimo kilku problemów, ogólna sytuacja praw człowieka uległa 

poprawie (na przykład w raporcie z 2006 r.). 

Wstęp do raportu z 2007 r. nie do kooca słusznie ocenia ogólną sytuację polityczną w 

Katarze wskazując, iż „obywatelom zabrakło praw do pokojowej zmiany rządów”. 

300 Final Gifts Announced for $100 Million Qatar Katrina Fund for Hurricane Victims, mmdnewswire.com, 

08.01.2007. 

301 Dostępne na stronie Departamentu Stanu. 

Strona 98 z 201

Stwierdzenie Departamentu Stanu nie jest w pełni prawdziwe, jako że doszło do pokojowej i 

spokojnej tranzycji władzy, chociaż nie do kooca zgodnej z amerykaoską wizją demokracji. 

Ograniczyła się ona do rywalizacji o władzę wewnątrz dużej rodziny Al Sanich, w ramach 

której istnieje szerokie grono męskich następców tronu starających się uzyskad dostęp do 

pozycji w biurze rządzącego emira lub do innych stanowisk na wysokim szczeblu 302 . 

Amerykaoskie naciski na wdrożenie demokratycznych reform mają ograniczony charakter. 

Można nawet stwierdzid, iż amerykaoska polityka w tej kwestii jest łagodnym i cichym 

zachęcaniem. Opiera się ona na założeniu, iż przejście do demokracji nie powinno 

wywoływad sytuacji niestabilności i niepewności w kraju, który w tak dużym stopniu jest 

Stanom Zjednoczonym przychylny. 

Chociaż władza ustawodawcza spoczywa w rękach wydającego dekrety emira, prawo 

jest stanowione po konsultacjach z najważniejszymi obywatelami kraju, którzy są skupieni w 

formalnej i zinstytucjonalizowanej 35-osobowej Radzie Konsultacyjnej (Madżlis asz-Szura), 

której celem jest wspieranie procesu formułowania polityki. Skład Rady Konsultacyjnej jest 

wybieralny. 1 kwietnia 2009 r. obywatele wybrali 29 członków doradczej Centralnej Rady 

Municypalnej. Wybory zostały docenione przez stronę amerykaoską. Powołany przez rząd 

Narodowy Komitet Praw Człowieka (NHRC), a także nieformalni obserwatorzy z misji 

dyplomatycznych, nie zanotowali żadnych wyraźnych nieprawidłowości w procesie 

wyborczym. Mają na uwadze te wydarzenia, łatwiej jest umieścid amerykaoską krytykę braku 

demokracji w Katarze w odpowiednim kontekście. Dla przykładu, chociaż konstytucja 

zakazuje arbitralnego aresztowania i osadzania w więzieniu, amerykaoscy dyplomaci 

donosili, iż prawa te były w praktyce ograniczane. Niewystarczająca ochrona prawna 

obcokrajowców to niezmienny problem, na który Amerykanie zwracają uwagę. Problem jest 

tym większy, że zaledwie jeden na pięciu mieszkaoców Kataru to Katarczyk. Zarzuty te są 

podnoszone także przez inne kraje oraz organizacje pozarządowe, jak chodby Amnesty 

International 303 . 

Dziennikarze i wydawcy realizują zasadę autocenzury, co jest wynikiem politycznej i 

ekonomicznej presji. Dotyczy to informacji związanych z polityką władz, negatywnymi 

względem islamu, na temat rodziny królewskiej lub stosunków z krajami sąsiednimi. Chociaż 

siedem dzienników nie należy do paostwa, właściciele gazet są członkami rodziny królewskiej 

lub też pozostają w bliskich relacjach z władzami. Zagraniczne dzienniki i magazyny były 

przeglądane pod kątem poprawności obyczajowej, religijnej i politycznej. To oczywiście 

można uznad za akceptowalne, jako że wiele paostw – w tym także demokratycznych – 

również zakazuje publikowania pewnych rzeczy. Nie pojawiły się żadne raporty, które 

podnosiłyby kwestię politycznej cenzury informacyjnych programów stacji zagranicznych lub 

innych zagranicznych programów. Należy jednocześnie zauważyd, że słuchacze dzwoniący do 

porannych programów w rządowych stacjach radiowych mogą poruszad takie tematy jak 

skutecznośd polityki rządu czy też brak zainteresowania potrzebami obywateli. Jak wynika z 

302 Szerzej na ten temat zob. M. Herb, All in the Family: Absolutism, Revolution, and Democracy in the Middle 

Eastern Monarchies, State University of New York Press 1999. 

303 Zob. raport Amnesty International z 2007 r. 

Strona 99 z 201

Freedom of the Press Report z 2007 r. (wydawanego przez cieszącą się uznaniem organizację 

pozarządową Freedom House), chociaż władze Kataru nie prześladowały nikogo za wyrażanie 

swoich poglądów, obywatele kraju unikali publicznego prezentowania trudnych tematów 

politycznych i religijnych. W okresie monitorowanym przez Freedom House, wspierana przez 

katarski rząd Qatar Foundation finansowała tak zwane Debaty z Doha, będące serią 

publicznych rozmów na kontrowersyjne tematy międzynarodowe z udziałem osób nie 

będących Katarczykami, które były prezentowane przez BBC. 

Dyskusja na temat rynku mediów w Katarze nie byłaby kompletna bez wspomnienia 

międzynarodowej telewizji satelitarnej al-Dżazira, która mieści się w Doha. Arabskojęzyczna 

stacja skupiła się na przedstawianiu i komentowaniu najważniejszych spraw 

międzynarodowych. Al-Dżazira oraz władze utrzymują, że kanał jest niezależny i wolny od 

paostwowych wpływów, jednak pamiętad należy, iż jest on finansowo wspierany przez rząd. 

Fakt ten może ułatwid wyjaśnienie dlaczego kanał – przynajmniej jego arabska wersja – unika 

krytykowania polityki władz. Freedom House zauważa, iż al-Dżazira zajmuje się kwestiami 

lokalnymi tylko wówczas, gdy mają one wymiar międzynarodowy. Angielski kanał al-Dżaziry, 

który został uruchomiony w listopadzie 2006 r., jest inny, bowiem zezwala na większą 

swobodę wypowiedzi. Zajmuje się głębszymi analizami polityki rządu, szczególnie kwestii 

pracowniczych. Wyemitowano nawet dokument śledczy pod tytułem Krew, pot i zło, który 

podjął problem zmuszania do pracy w paostwach Zatoki Perskiej, odnosząc się kilkukrotnie 

do Kataru. Dokument pokazano również na arabskim kanale al-Dżaziry. Uważa się, że to 

właśnie al-Dżazira zmieniła charakter globalnego świata mediów poprzez dołączeniu do 

niego głosu arabskiego oraz stworzenie silnej konkurencji dla dominujących mediów 

zachodnich. W kontekście polityki, można to uznad za wielki sukces katarskiej dyplomacji. 

Amerykaoska dyplomacja zajmuje się obecnie monitorowaniem wolności religijnej w 

innych krajach. Amerykaoski raport dotyczący praw człowieka informuje, że chociaż islam 

jest oficjalną religią w Katarze, z zadowoleniem można dostrzec w kraju swobodę 

praktykowania religii, co jest gwarantowane przez konstytucję. Działalnośd misyjna osób nie 

będących muzułmanami jest jednak niemożliwa. Zarówno szyici jak i sunnici mogą bez 

przeszkód praktykowad islam. Poza muzułmanami, jedynie chrześcijanie zgłosili chęd 

uzyskania miejsca do praktyk religijnych. Ich prośba została spełniona. Wyznawcy innych 

religii mogą praktykowad je w prywatności bez obaw o prześladowanie. Tolerancja religijna 

przekracza nawet akceptowalne przez Stany Zjednoczone granice. Ma to miejsce w 

szczególności w przypadku osób uznanych za radykalne, którzy mają swobodny dostęp do 

mediów. Amerykanie podnosili w przeszłości, iż Katar wielokrotnie gościł konserwatywnych 

muzułmaoskich duchownych, w tym doktora Jusufa al-Karadawiego, prezentującego 

kontrowersyjne poglądy w kwestii prawa do samobójczych ataków. Jego krytyka Izraela i 

Stanów Zjednoczonych jest często określana mianem zjadliwej. Należy jednocześnie 

zauważyd, że był wielokrotnie krytykowany przez wiele osób 304 . 

Relacje bezpieczeostwa z Katarem 

304 Zob. przypis 14 na s. 5 z raportu C.M. Blanchard, Qatar:.. 

Strona 100 z 201

Stany Zjednoczone od dawna interesują się kwestią bezpieczeostwa Kataru. Jako 

małe paostwo Zatoki Perskiej, Katar i inne paostwa zajmowały jednak drugorzędne miejsce 

w amerykaoskiej polityce w regionie, za Arabią Saudyjską i Iranem, w ramach tak zwanej 

strategii „dwóch filarów”. Ponieważ jednak w 1979 r. w wyniku rewolucji Chomeiniego Iran 

przestał byd jednym ze wspomnianych filarów, amerykaoska polityka uległa zmianie 

przechodząc w strategię powstrzymywania nowego, wrogiego reżimu z Teheranu 305 . Podczas 

tego trudnego dla amerykaoskiego bezpieczeostwa okresu, relacje z Katarem można określid 

jako poprawne. W 1988 r. doszło do wyraźnego pogorszenia, bowiem Stany Zjednoczone 

wdały się z spór z Katarem dotyczący potajemnego zakupu przez Dohę przeciwlotniczych 

pocisków Stinger amerykaoskiej produkcji. Spór okazał się na tyle poważny, że storpedował 

rozwój współpracy gospodarczej i wojskowej. Doprowadził też do nałożenia przez Kongres 

embarga na sprzedaż broni do Kataru. Problem Stingerów został ostatecznie rozwiązany w 

1990 r., kiedy to Katar zniszczył rakiety oraz zezwolił siłom koalicji międzynarodowej na 

operowanie ze swojego terytorium w okresie poprzedzającym wojnę z Irakiem. Obie strony 

zgodziły się na wojskową współpracę w przededniu irackiej inwazji na Kuwejt. Operacje 

Pustynna Tarcza i Pustynna Burza wyraźnie poprawiły wizerunek Kataru w Stanach 

Zjednoczonych jako dobrego partnera w kwestiach bezpieczeostwa. Owocem tej poprawy 

było nawiązanie dwustronnych stosunków wojskowych. 

Iracka inwazja i okupacja Iraku, a w konsekwencji wzrost zagrożenia dla małych 

paostw regionu, wymusiła na Katarze wyraźną zmianę w priorytetach polityki obronnej i 

zagranicznej. Na przykład, chociaż Katar finansowo wspierał Irak podczas jego wojny z 

Iranem w latach 1980-88, Doha szybko dołączyła do antyirackiej koalicji po inwazji na 

Kuwejt. Chociaż wspierano politycznie i finansowo Organizację Wyzwolenia Palestyny, Katar 

równie szybko potępił OWP za poparcie udzielone Saddamowi Husajnowi. Pierwotna niechęd 

do obecności mocarstw w regionie została zastąpiona otwartym zaproszeniem sił 

powietrznych Stanów Zjednoczonych, Kanady i Francji do operowania z terytorium Kataru. 

Współpraca została sformalizowana 23 czerwca 1992 r., kiedy to Katar zawarł ze Stanami 

Zjednoczonymi dwustronne porozumienie o współpracy w zakresie obronności. Przez 

ostatnie 15 lat katarsko-amerykaoskie stosunki obronne zostały rozszerzone o wspólne 

dwiczenia, zgodę na magazynowanie w Katarze zaopatrzenia oraz dostęp do obiektów. Co 

ciekawe, około 80% sprzętu sił zbrojnych dostarczyły nie Stany Zjednoczone, lecz Francja. 

Katar zbliżył się ze Stanami Zjednoczonymi, gdy zgodził się na przyjęcie wysuniętego 

dowództwa Centralnego Dowództwa (CENTCOM). W latach 2003-2007 amerykaoski Kongres 

przekazał sumę 126 mln USD na budowę obiektów wojskowych w Katarze. W 2008 r. 

przekazano 81,7 mln USD na budowę obiektów wykorzystywanych przez siły powietrzne i 

wojska specjalne. Bliska współpraca w zakresie wojskowej nie sprawiła bynajmniej, że 

305 Szerzej na temat ewolucji amerykaoskiej polityki względem Iranu oraz dylematów z tym związanych zob. S. 

Ekovich, Iran and New Threats in the Persial Gulf and Middle East, „Orbis”, zima 2004. 

Strona 101 z 201

przedstawiciele Kataru okazjonalnie nie krytykują amerykaoskich działao na obszarze Zatoki 

Perskiej 306 . 

Dyplomacja Kataru a Stany Zjednoczone 

Chociaż niektóre paostwa regionu zdecydowały się oprzed swoje bezpieczeostwo 

niemal wyłącznie na amerykaoskich gwarancjach, Katar przyjął wielowymiarową politykę 

bezpieczeostwa, która w dużej mierze polega na współdziałaniu z całą gamą istotnych 

paostw systemu międzynarodowego. Dzięki temu Katar uzyskał nie tylko renomę uznanego 

gracza regionalnego, ale jest postrzegany jako ważny członek globalnej społeczności. Jak ujął 

to ekspert od spraw międzynarodowych z Al-Dżaziry, George Graham, „pozycja Kataru jest 

niewspółmierna do mikroskopijnego rozmiaru kraju” 307 . Profesor Harvardu, Joseph Nye 

stwierdził, iż „Katarowi udało się odnaleźd ważną niszę dyplomatyczną pomiędzy światem 

Zachodu a arabskim głównym nurtem nacjonalizmu, który jest wzmacniany dzięki dużym 

zasobom finansowym” 308 . Pozostając w terminologii Nye’a można powiedzied, iż pieniądze 

stanowią istotne źródło finansowania „twardego bezpieczeostwa”. Emir Kataru potrafi 

wykorzystad silną pozycję swojego paostwa do odgrywania istotnej roli w rozwiązywaniu 

konfliktów regionalnych. Jako przykład wskazad można chodby kluczową i godną podziwu 

rolę, jaką spełnił Katar w likwidacji napięcia pomiędzy Izraelem, Hezbollahem i Libanem. 

Komentując pozycję Kataru, jeden z komentatorów napisał w wydawanym w Bejrucie 

dzienniku „Daily Star”: „szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani cieszy się zaufaniem różnych sił na 

Bliskim Wschodzie. Wynika to z faktu, iż jest gotów rozmawiad z Syryjczykami, Iraoczykami, 

Izraelczykami, Hamasem i Hezbollahem”. W listopadzie 2007 r. Katar skutecznie nakłonił 

kraje arabskie do przybycia na bliskowschodni szczyt pokojowy, który został zorganizowany 

w Annapolis (Maryland) przez prezydenta George’a W. Busha. Miesiąc później Katar 

zaskoczył stronę amerykaoską zapraszając na szczyt w Doha prezydenta Iranu, Mahmuda 

Ahmadinedżada, który swego czasu w wyjątkowo zjadliwych słowach krytykował Izrael. Był 

to jasny sygnał, który miał pokazad niezależnośd polityczną Kataru. Amerykaoscy dyplomaci 

wielokrotnie negatywnie odnosili się do ich zdaniem nieobiektywnych reportaży 

podawanych przez Al-Dżazirę, finansowanej przez katarski rząd. Podnoszono również, iż 

Katar nie dołączył do grupy paostw arabskich, które naciskały na Syrię, aby ta przestała 

ingerowad w sprawy Libanu. Chociaż Katarowi nie udało się odegrad roli rozjemcy podczas 

ostatniego konfliktu zbrojnego w Gazie, poprzez zwołanie arabskiego szczytu (styczeo 2009 

r.), miał jednak pozycję wiarygodnego gracza, który mógłby podjąd próbę pojednania 

przeciwnych obozów świata arabskiego i muzułmaoskiego, które powstały w związku z 

walkami 309 . 

306 

C.M. Blanchard, op. cit. 

307 

G. Abraham, Qatar is a diplomatic heavy-hitter, Aljazeera.net, 21.07.2008. 

308 

Ibid. zob. również: J. Zacharia, For Qatar, Relations with West Are a Balancing Act, “International Herald 

Tribune”, 04.03.2008. 

309 

PLO says Qatar using Gaza war for political gain, Agence France Presse, 16.01.2009. 

Strona 102 z 201

Jednym z najważniejszych elementów pozwalających ocenid całośd dyplomacji Kataru 

jest stosunek tego kraju do Izraela. Można zastanawiad się w jakim stopniu utrzymywanie 

stosunków z Izraelem jest próbą utrzymania dobrych relacji ze Stanami Zjednoczonymi, co z 

kolei ma duże znaczenie w kontekście zapewnienia bezpieczeostwa Kataru w tym jakże 

niestabilnym regionie. Można też uznad, że główna przyczyna ma wymiar gospodarczy, jako 

że Katar stara się sprzedad gaz ziemny do Izraela 310 . Oba te czynniki nie pozwalają w pełni 

wyjaśnid przyczyn takiej polityki, która w świecie arabskim i muzułmaoskim jest niezwykle 

kontrowersyjna. Odkąd Amerykanie wzięli na siebie odpowiedzialnośd za trwanie i 

bezpieczeostwo Izraela, dobre kontakty Kataru z Izraelem mogą byd odczytywane przez 

Waszyngton jedynie pozytywnie. Niezależna polityka zagraniczna Kataru zdaje się byd 

odbierana przez Stany Zjednoczone życzliwie i to pomimo tego, iż czasem Katarczycy nie 

zgadzają się z Amerykanami. Ta wyjątkowa samodzielnośd Dohy sprawiła, że w 2006 r. 

Waszyngton wsparł kandydaturę Kataru na niestałego członka Rady Bezpieczeostwa ONZ. 

Kolejną ilustracją sukcesu katarskiej dyplomacji jest wsparcie udzielone w tej samej sprawie 

ze strony Izraela. 

* * * 

W ostatnich latach Katarowi z całą pewnością udało osiągnąd się delikatną 

równowagę w stosunkach pomiędzy Stanami Zjednoczonymi, które mają tutaj swoje wojska; 

Izraelem, który w Doha utrzymuje przedstawicielstwo handlowe; a dwoma rywalami obu 

tych krajów: Syrią i Iranem. Fakt, iż rząd Kataru utrzymuje stosunki oparte na zaufaniu z tak 

wieloma podmiotami o często różnych interesach, jest niewątpliwie bardzo przydatny dla 

amerykaoskiej dyplomacji. „Katar z całą pewnością realizuje politykę bliskich kontaktów z 

przyjaciółmi i jeszcze bliższych z wrogami” – stwierdził Patrick Theros, były ambasador 

amerykaoski w Katarze, a obecnie prezes Amerykaosko-Katarskiej Rady Biznesu 311 . Katar 

stanowi przykład małego, acz bogatego paostwa, które potrafi stworzyd zręczną, 

wyrafinowaną i jednocześnie samodzielną politykę, odmienną od kierunków politycznych 

obranych przez dużo silniejszych i większych sąsiadów. Polityka ta jest realizowana 

jednocześnie do wzmacniania swojego wizerunku na arenie międzynarodowej i na Bliskim 

Wschodzie. W skrócie można tym samym stwierdzid, iż relacje pomiędzy Katarem i Stanami 

Zjednoczonymi są bardzo dobre na każdej płaszczyźnie i to pomimo okazjonalnych 

nieporozumieo. Katar to mały kraj, który jak do tej pory skutecznie rozmawia z każdym, 

wykorzystując to na własną korzyśd. Realizuje to bez jednoczesnego faworyzowania żadnej 

ze światowych potęg – także Stanów Zjednoczonych. 



310 U. Rabi, Qatar's Relations with Israel: An Exemplar of an Independent Foreign Policy, Tel Aviv Notes, Moshe 

Dayan Center, 07.10.2008. Dostępne: http://www.dayan.tau.ac.il/Qatar.pdf. 

311 G. Abraham, op. cit.

SPOŁECZEOSTWO 

Strona 104 z 201

Katarzyna Górak-Sosnowska 

Kobiety w sferze publicznej: edukacja, gospodarka i polityka 

Patrząc na Katar przez pryzmat zmian zachodzących w zakresie funkcjonowania 

kobiet w życiu społecznym można powiedzied, że jest to kraj wielu pozornych sprzeczności. 

Pod względem udziału studentek w populacji studentów zajmuje trzecie miejsce na świecie, 

a pomimo tego, jedynie co dziesiąta obywatelka Kataru podejmuje pracę zawodową. Jako 

pierwsze w Zatoce Perskiej, mieszkanki Kataru uzyskały prawa wyborcze, jednak żadna 

kobieta nie zasiada w Radzie Konsultacyjnej. Katar jest monarchią dziedziczną, której 

fundamenty oparte są na znanej z Arabii Saudyjskiej doktrynie wahhabizmu. Pomimo tego, 

emir od kilkunastu lat przeprowadza w Katarze szerokie reformy społeczne, a pomaga w nich 

mu jego małżonka. 

Celem artykułu jest przedstawienie udziału kobiet w trzech sferach życia społecznego 

– w edukacji, gospodarce i polityce. Pierwsza sfera stanowi punkt wyjścia, ukazujący rosnący 

potencjał kobiet, zaś dwie kolejne wskazują na ich faktyczne zaangażowanie gospodarcze i 

polityczne. Udział kobiet w sferze publicznej jest splotem wielu czynników, a w 

szczególności: regulacji prawnych, opartych na religii i tradycji norm społecznych oraz 

stosunku do przemian samych kobiet. Ich konfiguracja ukaże, że przedstawione powyżej 

sprzeczności są tylko pozorne. Co więcej, w zaistniałych warunkach, zdają się byd 

przewidywalne i logiczne. 

Edukacja: klucz do sukcesu? 

W kategoriach ilościowych edukacja w Katarze należy do najlepiej rozwiniętych w 

świecie arabskim. Obowiązek edukacji w tym paostwie trwa 12 lat i należy do najdłuższych w 

regionie 312 . Niemalże wszystkie dzieci (96%) są przyjmowane do szkoły podstawowej, a 

znaczna ich większośd kontynuuje naukę w szkole średniej (nabór wynosi 90%) 313 . Różnice 

między płciami w naborze do szkół zostały wyeliminowane. Podobnie wysokie wskaźniki 

uzyskały dwa inne kraje Zatoki Perskiej – Bahrajn i Kuwejt. 

Nabór do szkół wyższych jest znacznie niższy – w 2003 r. wynosił 32% 314 . To głównie 

on tłumaczy, dlaczego w światowym rankingu pod względem łącznego naboru do szkół 

(2005) Katar uplasował się na odległym 64. miejscu – porównywalnie do Kirgizji, Brunei, czy 

Mongolii. Szkolnictwo wyższe w Katarze ma jedną cechę szczególną – jest zdecydowanie 

312 Dla porównania w Arabii Saudyjskiej wynosi on 6 lat, w Kuwejcie – 8 lat, w Jordanii – 10 lat, a w Tunezji – 11 

lat. Podobnie pod względem liczby uczniów przypadających na jednego nauczyciela Katar należy do czołówki 

paostw arabskich. W szkole podstawowej jest to średnio 9 osób, a w średniej – 10; por. dane z: Institute for 

Statistics, UNESCO, http://www.uis.unesco.org. 

313 Human Development Report, UNDP 2007, s. 269. 

314 Arab Human Development Report, UNDP 2005. 

Strona 105 z 201

zdominowane przez kobiety. Udział studentek przewyższa ponad trzykrotnie udział 

studentów. Porównywalną proporcję osiągnęły tylko Zjednoczone Emiraty Arabskie, a 

obydwa kraje należą do pierwszej trójki paostw o najwyższym udziale kobiet w łącznym 

naborze do szkół 315 . Co dziesiąty obywatel Kataru nie umie czytad ani pisad, jednak dotyczy 

to przede wszystkim ludzi starszych, których nie objęła reforma edukacji. Analfabetyzm 

wśród ludzi młodych (15-24 lat) wynosi 2,5% 316 . 

Tak wysoki udział studentek w populacji studentów ogółem możliwy był w dużej 

mierze dzięki polityce paostwa katarskiego, a zwłaszcza dzięki staraniom Pierwszej Damy, 

szajchy Muzy bint Nassir al-Misnad 317 . Jest ona szefową Fundacji Katarskiej, która założyła na 

przedmieściach Dohy Education City – centrum doskonałości edukacji w całym regionie 318 . 

Jednym z dążeo rodziny rządzącej jest uczynienie z Kataru inkubatora rozwoju 

ekonomicznego, reform politycznych i rozwoju edukacji w całym regionie 319 . Education City 

mieści kilka filii uczelni zachodnich, m.in. Georgetown University, czy Carnegie Mellon 

University. W części z nich prowadzone są zajęcia koedukacyjne (co jak na Katar jest 

rozwiązaniem liberalnym), chociaż studenci i tak dokonują segregacji w klasach 320 . Obecnośd 

tych uczelni w Katarze jest szansą na uzyskanie dyplomu zachodniej uczelni przede 

wszystkim dla kobiet, z których większośd nie miałaby możliwości podjęcia studiów za 

granicą 321 . 

Zmiany te wskazują na rosnący potencjał katarskich kobiet. Coraz wyższy poziom 

wykształcenia przekłada się niewątpliwie na jakośd i kwalifikacje siły roboczej, a w efekcie na 

jej większą efektywnośd i większą dywersyfikację podaży rynku pracy. W perspektywie 

długoterminowej oznacza to rozwój kapitału ludzkiego i akcelerację kulturową. Ponadto 

dochód generowany przez kobiecą siłę roboczą spowoduje – w perspektywie 

makroekonomicznej – zwrot nakładów poniesionych przez paostwo na ich edukację i 

przyczyni się do bardziej optymalnej redystrybucji dochodu narodowego. Nie bez znaczenia 

jest poprawa warunków zdrowotnych kobiet – m.in. zmniejszenie dzietności i śmiertelności 

przy porodach i wydłużenie oczekiwanej długości życia. Oznacza to, że współcześnie kobiety 

spędzają mniej czasu na rodzeniu i wychowywaniu dzieci. Mogłyby więc w większym stopniu 

godzid pracę zawodową z obowiązkami rodzinnymi, chociaż w przypadku paostw Zatoki 

315 Human Development Index: Qatar, 

http://hdrstats.undp.org/countries/country_fact_sheets/cty_fs_QAT.html. 

316 Human Development Report, op. cit., s. 334. 

317 B. Bibbo, Qatari women find key to greater emancipation, Gulfnews.com, 24.03.2007. 

318 Krytycy zarzucają takiemu rozwiązaniu to, że większośd studentów w zachodnich filiach stanowią mieszkaocy 

Kataru nie będący obywatelami tego kraju. To zaś prowadzi do sytuacji, w której Katar kupuje markę danej 

uczelni zachodniej, jednak nie korzysta z niej do rozwoju własnych zasobów ludzkich (chod warto odnotowad 

wolę paostwa do modernizacji systemu szkolnictwa) – por. Z. Krieger, Saudi Arabia Puts Its Billions Behind 

Western-Style Higher Education, “The Chronicle of Higher Education”, 14.09.2007. 

319 R. Sobhani, Qatar’s Forward-Thinking, NationalReview.com, 17.12.2003. 

320 Pierwszą uczelnią, która zezwoliła na koedukację był Carnegie Mellon University – por. Riding Ahead. Some 

Arab Royal Families are giving their Women a Longer Leash, “The Economist”, Vol. 372, Issue 8394, 25.09.2004. 

321 C. Asquith, Accepted into Education City, “Diverse. Issues in Higher Education”, 1.06.2006. 

Strona 106 z 201

Perskiej dzietnośd nie przekłada się na możliwośd podejmowania pracy przez kobiety, gdyż w 

większośd z nich i tak posiada całodobową służbę 322 . 

Pomimo tego udział kobiet w gospodarce i polityce Kataru jest skromny. Wskaźnik 

zaangażowania politycznego i ekonomicznego z uwzględnieniem płci (GEM – Gender 

Empowerment Measure) Kataru należy do najniższych na świecie. Wskaźnik ten mierzy 

nierówności w zakresie aktywności gospodarczej i politycznej oraz dostęp do władzy i 

środków produkcji. Zaangażowanie polityczne i ekonomiczne kobiet w Katarze jest 

porównywalne do banglijskiego, kambodżaoskiego czy pakistaoskiego (należy jednak 

pamiętad, że podobnie niski wynik uzyskało wiele innych krajów arabskich m.in. Maroko, 

Egipt, Oman) 323 . 

Oznacza to, że kobiety nie wykorzystują zdobytych w szkołach umiejętności w pracy 

zawodowej. Ich edukacja ma więc przede wszystkim charakter autoteliczny. Wiele 

mieszkanek Zatoki Perskiej – w tym Kataru – świadomie decyduje się na pozostanie w domu, 

gdyż związane jest to z tradycyjnym podziałem ról społecznych, wedle których to na 

mężczyźnie spoczywa obowiązek zapewnienia bytu rodzinie. Jednak coraz więcej kobiet 

podejmuje pracę, widząc w niej nie tylko źródło zarobków, ale również możliwośd 

samorealizacji. 

Gospodarka: niewystarczające możliwości? 

Katar jest drugim po Bahrajnie najmniejszym krajem arabskim pod względem 

populacji; zamieszkuje go około 800 tys. osób. Podobnie jak Zjednoczone Emiraty Arabskie 

ma najwyższy udział obcokrajowców w populacji kraju, przekraczający (średnio) 35%. 

Przesądza to o tym, że gospodarka Kataru opiera się na napływowej sile roboczej, która 

stanowi ponad 70% wszystkich zatrudnionych 324 . Stopa bezrobocia w Katarze jest 

stosunkowo niska i wynosi średnio 3,9%. Stopa bezrobocia wśród kobiet jest jednak ponad 

pięciokrotnie wyższa niż wśród mężczyzn 325 . Oznacza to, że coraz więcej kobiet chce 

pracowad, jednak nie ma ku temu możliwości 326 . 

322 Przykładowo w Kuwejcie na jedną rodzinę przypada średnio dwóch służących – por. M. Metle, The Influence 

of Traditional Culture on Attitudes towards Work among Kuwaiti Women Employees in the Public Sector, 

“Women in Management Review”, Vol. 17, No. 6, 2002, s. 251. 


324 N. Shah, Restrictive Labor Immigration Policies in the Oil-Rich Gulf: Implications for sending Asian Countries, 

referat przedstawiony na XXV IUSPP International Population Conference, Tours, Francja, 18-23.07.2005. 


326 W przeciwieostwie do obywatelek innych krajów Zatoki Perskiej, Katarki w niewielkim tylko stopniu są 

beneficjentkami polityki nacjonalizacji podaży pracy. Wynika ona z troski o zapewnienie miejsca pracy 

rodowitym obywatelom poszczególnych paostw Zatoki Perskiej, których i tak rozbudowany sektor publiczny nie 

jest więcej w stanie efektywnie absorbowad, ale także ze stopniowych prób uniezależniania gospodarek tych 

paostw od wykwalifikowanej napływowej siły roboczej. Nacjonalizacja jest szansą dla kobiet, które często dzięki 

lepszemu wykształceniu i silniejszej motywacji mogą okazad się bardziej pożądanymi pracownikami i tym 

samym konkurowad z mężczyznami. W Katarze polityka nacjonalizacji realizowana jest w najmniejszym stopniu, 

ze względu na relatywnie niewielką liczbę obywateli w wieku produkcyjnym. Kraj ten koncentruje się na 

poprawach możliwości zatrudniania ich w sektorze prywatnym. Już w 1997 r. Katar podejmował próby 

ustanowienia systemu kwotowego, gwarantującego obywatelom tego paostwa 20% udział wśród pracowników 

Strona 107 z 201

Niektóre ograniczenia dotyczą zarówno kobiet jak i mężczyzn, a wynikają ze specyfiki 

społeczeostw krajów regionu. Dotyczy to na przykład braku możliwości podjęcia prac 

fizycznych, które są wyłącznie domeną imigrantów. W ten sposób (teoretycznie 327 ) zwiększa 

się presja na zdobycie odpowiedniego wykształcenia. Dla wielu Katarczyków problematyczna 

jest praca w sektorze prywatnym na zasadzie pracownika najemnego ze względu na 

koniecznośd zależności od przełożonego, a także praca na zmiany o wyznaczonych porach 328 . 

Wiele ograniczeo dotyczy jednak wyłącznie kobiet, a związane są one z patriarchalną 

kulturą arabską i kulturą muzułmaoską 329 . To zaś sprawia, że w krajach Zatoki Perskiej 

kobiety zatrudniane są przede wszystkim w sektorze publicznym. Wynika to dwóch 

powodów. Po pierwsze, pewne zawody, które można wykonywad w sektorze publicznym jak 

pielęgniarka czy nauczycielka, korespondują z kulturową rolą kobiety w świecie arabskim, a 

ponadto są uznawane za odpowiednie dla kobiet. Ponadto wymaga się, aby kobiety miały 

odpowiednie warunki do pracy; baczy na bezpieczeostwo, stabilnośd zatrudnienia i 

ograniczone (bądź kontrolowane) kontakty z płcią przeciwną. Sektor prywatny rządzi się w 

większym stopniu prawami rynkowymi, co związane jest w większym niż w sektorze 

publicznym naciskiem na efektywnośd i dyspozycyjnośd pracowników. 

Pomimo tych ograniczeo coraz więcej kobiet w paostwach regionu decyduje się na 

pracę w sektorze prywatnym, jednak nie na zasadzie pracownika najemnego, ale właściciela i 

prezesa firmy. Istnieje kilka powodów, dla których kobiety w Zatoce Perskiej coraz częściej 

realizują się właśnie w świecie biznesu. Po pierwsze, zakładając własną firmę kobieta jest 

sama swoim szefem – sama ustala zatem warunki swojej pracy. Zmniejsza się więc 

zagrożenie, że może zostad nieodpowiednio potraktowana w miejscu pracy. Po drugie, 

prowadząc własną firmę kobieta może zatrudniad inne osoby do kontaktów z klientami i 

podróży służbowych – w ten sposób rozwiązany zostaje problem mniejszej mobilności kobiet 

oraz kontaktów z mężczyznami. Ponadto, praca w sektorze publicznym nie daje nawet 

zdolnym kobietom możliwości awansu. Odczuwają to zwłaszcza kobiety z wyższym 

wykształceniem, które cechuje niższa satysfakcja z wykonywanej pracy – często rutynowej, 

nie dającej im szans na dalszy rozwój 330 . Problemu tego nie ma w przypadku własnej firmy. 

Świat biznesu daje kobietom większe możliwości samorealizacji i sprawdzenia się, a kobiety 

coraz częściej chcą z tego korzystad – ze względu na wyższy poziom wykształcenia, zmiany w 

stylu życia, jak i stopniowe reformy społeczne. 

sektora prywatnego, jednak założeo tych nie udało się nigdy spełnid – por. U. Fasano, R. Goyal, Emerging 

Strains in GCC Labor Markets, IMF Working Paper, WP/04/71, 2004, s. 18 oraz Nationalisation: Ministry officials 

visit offices, „The Peninsula”, 19.11.2007. 

327 

W paostwach Zatoki Perskiej występuje często rozbieżnośd między kwalifikacjami rodzimej siły roboczej a 

wymaganiami stawianymi przez sektor prywatny. W 1997 r. połowa katarskich obywateli zatrudnionych w 

sektorze publicznym miała wykształcenie średnie lub niższe – por. U. Fasano, R. Goyal, Emerging Strains in GCC 

Labor Markets, IMF Working Paper, WP/04/71, 2004, s. 9. 

328 

Nationalisation: Ministry officials visit offices, op. cit. 

329 

Więcej na ten temat por. K. Górak-Sosnowska, Women on the Arab labour market. Option becoming reality, 

„Studia Arabistyczne i Islamistyczne”, nr 12, 2004, s. 111-124. 

330 

M. Melte, The Impact of Education on Attitudes of Female Government Employees, “Journal of Management 

Development”, Vol. 22, No. 7, 2003, s. 614. 

Strona 108 z 201

Według danych katarskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych aktywnośd zawodowa 

kobiet kształtuje się na poziomie 13%, a w sektorze publicznym stanowią one 15 tys. wśród 

36 tys. pracowników (dane z 2003 r.). Kobiety stanowią ponad połowę pracowników 

Ministerstwa Edukacji, Uniwersytetu Katarskiego 331 , a więc instytucji, w których praca nie 

stoi w sprzeczności z tradycyjnym podziałem ról społecznych. Niemalże wszystkie kobiety 

pracują w sektorze usług (97%) 332 i są pracownikami najemnymi (99,8%) 333 . Według statystyk 

Katarskiej Izby Przemysłowo-Gospodarczej (QCCI), obecnie w kraju działa 346 małych i 

średnich przedsiębiorstw, które są zarządzane w całości przez kobiety. Jest to jednak 

zaledwie 5% wszystkich zarejestrowanych w QCCI prywatnych przedsiębiorstw 334 . Inne dane 

podają, że 3600 obywatelek Kataru można określid jako kobiety biznesu, jednak tylko co 

trzecia pracuje 335 . 

Znikoma liczba kobiet biznesu nie wynika z ich niskich kwalifikacji. Połowa 

absolwentów katarskich uczelni ukooczyła studia na kierunkach społecznych, prawniczych 

lub biznesowych 336 . Zważywszy na to, że 70% studentów stanowią kobiety, można 

przypuszczad, że mieszkanki Kataru mają niezbędną wiedzę do tego, aby prowadzid 

samodzielną działalnośd gospodarczą. Katarkom nie udało się jednak uzyskad porównywalnie 

wysokiej pozycji w sektorze prywatnym, jak Kuwejtkom czy obywatelkom ZEA 337 . Przyczyny 

tego stanu rzeczy można upatrywad w większym konserwatyzmie społeczeostwa 

katarskiego. Jeszcze dekadę temu kobiety miały równie niewiele praw jak kobiety w Arabii 

Saudyjskiej – nie mogły prowadzid samochodu, głosowad, jak również pracowad na 

stanowiskach kierowniczych, gdzie mogłyby nadzorowad mężczyzn 338 . W 1995 r. rządy w 

kraju objął emir szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, który jest najmłodszym władcą w 

paostwach Zatoki Perskiej. Emir przeprowadził wiele reform mających na celu zwiększenie 

uczestnictwa kobiet w życiu gospodarczym i politycznym (por. poniżej) kraju, jednak zmiany 

legislacyjne nie wywołują automatycznie zmian norm społecznych – chociaż mogą je 

inicjowad. 

Arabski oddział „Forbes” przedstawił w marcu 2006 r. ranking 50 najbardziej 

wpływowych arabskich kobiet biznesu. Mieszkanki paostw Zatoki Perskiej zajęły w nim 

ponad połowę miejsc, a w pierwszej dwudziestce – trzy czwarte. Do rankingu 

zakwalifikowały się dwie obywatelki Kataru – Ibtihadż Al-Ahmadani (pozycja 12) oraz Aisza 

Al-Fardan (pozycja 24) 339 . Ibtihadż Al-Ahmadani (l. 40) ukooczyła studia na Zachodzie. Od 

1989 r. pracuje w rodzinnej korporacji Ahmadani Group, której prezesem jest jej ojciec. Al- 

331 

Rektorem Uniwersytetu Katarskiego od 2003 r. jest szajcha Abd Allah al-Misnad, por. także: Qatari Woman, 

Ministry of Foreign Affairs, http://www.mofa.gov.qa. 

332 

Human Development Report, op. cit., s. 338. 

333 

Women and Men in Qatar, Statistical Profile, State of Qatar, kwiecieo 2006, s. 66. 

334 

Qatari businesswomen set new targets, “The Peninsula”, 12.08.2007. 

335 

S. Nair, Lady on Board, “Qatar Today”. 

336 

Wyliczenia własne na podstawie danych Institute for Statistics, UNESCO, http://www.uis.unesco.org. 

337 

Qatar hosts Muslim-businesswomen forum this month, KUNA 7.01.2008. 

338 

Y. Trofimov, Lifting the Veil: in a Quite Revolt, Qatar is Snubbing Neighboring Saudis – Sheik Hamad’s 

Modernization Means Women Drive Cars, Doha Nightlife is hopping – Two views of an Islamic Strain, “Wall 

Street Journal”, 24.10.2004, s. A1. 

339 

Top businesswomen to debate economic role of women at Forbes Arabia event, Strategiy.com, 26.03.2006. 

Strona 109 z 201

Ahmadani jest sekretarzem generalnym Qatari Businesswomen Forum oraz członkiem 

zarządu QCCI, a zarazem jedyną kobietą 340 . Aisza Al-Fardan (l. 36) jest wiceprezesem 

Alfardan Automobiles & Sports Motor Company, należącej do Alfardan Group, a także 

przewodniczącą Qatari Businesswomen Forum. W rodzinnej firmie pracuje od 2003 r., 

przedtem była zatrudniona w Commercialbank, w którym awansowała na kierownika 

działu 341 . 

Ścieżki karier obu kobiet są typowe dla zdecydowanej większości arabskich 

businesswomen, zwłaszcza tych z krajów Zatoki Perskiej. Oprócz determinacji i motywacji 

samych kobiet kluczową (i decydującą) rolę odgrywa wsparcie męskich członków rodziny, w 

odpowiednim momencie proponujących im pracę w rodzinnej firmie. Zatrudnienie w 

rodzinnej firmie poprzedzają często studia na zachodnich uczelniach 342 . Obydwie kobiety są 

ambasadorkami większego udziału kobiet w gospodarce. Ibtihadż Al-Ahmadani stanęła do 

wyborów do QCCI, zaś z inicjatywy Aiszy Al-Fardan Alfardan Automobiles wraz z 

Commercialbank urządziły spotkanie na temat „Czego chcą kobiety” dla czołowych kobiet 

biznesu 343 . 

Polityka: fasadowa emancypacja? 

Katar jest księstwem z władzą dziedziczną należącą do rodu Al Sani. Władzę 

wykonawczą sprawuje rząd z premierem – mianowany przez emira, a organem doradczym 

jest Rada Konsultacyjna, która liczy 45 miejsc. Uchwalona w Katarze konstytucja (art. 35) 

zakłada równe traktowanie wszystkich mieszkaoców niezależnie od płci, narodowości, języka 

czy religii. W praktyce, według prawa muzułmaoskiego kobiety mają mniejsze możliwości w 

zakresie rozwodu, otrzymania opieki nad dziedmi i dziedziczenia. Aby uzyskad prawo jazdy 

Katarki muszą uzyskad zgodę męskiego opiekuna, czasami jest ona także wymagana przy ich 

samodzielnych podróżach 344 . 

Tym niemniej można wskazad na reformy mające na celu zwiększenie praw 

politycznych kobiet. Szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani utworzył w 1998 r. w ramach 

Najwyższej Rady ds. Rodziny Komitet ds. Kobiet, a w następnym roku jako pierwszy w 

regionie wprowadził prawa wyborcze dla kobiet na stopniu samorządowym. W wyborach 

municypalnych stanęło sześd (na 248 ogółem) niezależnych kandydatek, jednak żadna z nich 

nie uzyskała mandatu 345 . Jedna z nich Muza Al-Malki uważa, że o ich porażce zadecydował 

fakt, iż nie zdobyły głosów kobiet 346 , które stanowiły ponad 40% wyborców 347 . Z problemem 

340 

Women who lead, Zawya.com, październik 2006. 

341 

Two Qatari women in top 50 from Arab world: Report, “The Peninsula”, 26.03.2006. 

342 

Więcej na ten temat por. K. Górak-Sosnowska, Wizerunki kobiet sukcesu w świecie arabskim, referat 

wygłoszony na seminarium Proces komunikowania. Teoria i praktyka, zorganizowanym przez Katedrę Socjologii 

SGH 8.05.2007. 

343 

Qatar: Alfardan Automobiles and Cb unit hold event for businesswomen, “The Peninsula”, 15.05.2007. 

344 

Freedom in the World: Qatar (2006), Freedom House 2006. 

345 

World: Middle East Election defeat for Qatar women, BBC, 9.03.1999. 

346 

Women’s Rights in the Middle East and North Africa: Qatar, Freedom House, 14.10.2005. 

347 Women and Men in Qatar, op. cit., s. 77. 

Strona 110 z 201

tym borykają się także inne mieszkanki paostw Zatoki Perskiej, starające się wykorzystad 

czynne prawo wyborcze. Wyborczynie preferują jednak mężczyzn, uważając ich za bardziej 

odpowiedzialnych. Z kolei komunikacja startujących w wyborach kobiet z potencjalnymi 

wyborcami mężczyznami utrudniona jest przez normy społeczno-religijne 348 . 

Pomimo tych utrudnieo, w wyborach municypalnych na drugą kadencję w 2003 r. 

jedno z miejsc w Centralnej Radzie Municypalnej otrzymała kobieta – szajcha Jusuf Hasan Al- 

Dżufairi. Jest ona pierwszą kobietą, która uzyskała swój mandat w drodze wyborów. Szajcha 

została ponownie wybrana w 2007 r., pozostałe dwie kobiety startujące w wyborach nie 

uzyskały mandatu 349 . 

Pomimo uzyskania w 2003 r. prawa startowania w wyborach do Rady Konsultacyjnej, 

żadna kobieta nie jest jej członkiem. Jedną z dwóch kobiet w rządzie jest szajcha bint Ahmad 

Al-Mahmud, która została mianowana na stanowisko Ministra Edukacji w 2003 r. Zanim 

została ministrem pracowała jako nauczycielka języka arabskiego w Ministerstwie Edukacji. 

Rozpoczynając swoją kadencję Al-Mahmud zdecydowała się na realizację dwóch celów: 

podniesienia poziomu edukacji w Katarze, zwłaszcza wyższej oraz zniesienia segregacji 

pomiędzy płciami w szkołach 350 . Ponadto wyższe stanowiska paostwowe zajmują trzy kobiety 

z rodziny emira – szajcha Aisza bint Chalifa Al Sani jest przewodniczącą Komitetu 

Elekcyjnego 351 , szajcha Ghalia bint Muhammad Ibn Hamad Al Sani – wiceprzewodniczącą 

Narodowej Komisji ds. Praw Człowieka, a ponadto kieruje Generalną Dyrekcją ds. Zdrowia, 

była także ministrem zdrowia, a siostra emira jest wiceprzewodniczącą Najwyższej Rady ds. 

Rodziny 352 . 

Najbardziej znaną kobietą w życiu publicznym jest niewątpliwie Pierwsza Dama 

Kataru, szajcha Muza – jedyna z trzech żon emira, która pokazuje się w miejscach 

publicznych i towarzyszy mężowi. Szajcha jest przewodniczącą Fundacji Katarskiej, Rady 

Najwyższej ds. Rodziny, wiceprzewodniczącą Rady Najwyższej ds. Edukacji, a także 

specjalnym wysłannikiem UNESCO ds. edukacji. Poza wymienionym już Education City, dzięki 

niej powstał kanał Al-Dżaziry dla dzieci i zainicjowała integracyjny program edukacyjny dla 

dzieci niepełnosprawnych 353 ; zainaugurowała także cykl otwartych dyskusji – Doha Debates. 

Żona emira znalazła się wraz z trzema innymi Arabkami w rankingu Forbes’a z 2007 r. stu 

348 Z tego powodu Najwyższa Rada ds. Rodziny przy współpracy amerykaoskiej MEPI (Middle East Partnership 

Initiative) zdecydowała się na zorganizowanie kursu politycznego dla kobiet z paostw Zatoki. 60 uczestniczek 

uczyło się w jaki sposób prowadzid kampanię wyborczą, jak zaskarbid sobie przychylnośd głosujących, a także 

uczestniczyło w warsztatach dotyczących sposobu wypowiadania się, image i planowania ścieżki kariery – por. 

E. Kelleher, Al-Khalij Women’s Campain Initiative set for Doha, Qatar Feb 14-18, U.S. Department of State, 

http://usinfo.state.gov, 13.02.2004. 

349 Arab Political Systems: Baseline Information and Reforms: Qatar, Carnegie Resource Page, 24.01.2008. 

350 Qatar: first woman minister appointed, Feminist Daily News Wire, 15.05.2003. 

351 Komitet ten został utworzony z inicjatywy szajchy Muzy, aby podnieśd wśród katarskich kobiet świadomośd 

na temat demokratycznych wyborów i przysługujących im praw – zarówno czynnych jak i biernych – wiadomośd 

email od Nur Al-Malki, dyrektora Departamentu Kobiet Najwyższej Rady ds. Rodziny w Katarze z 7.02.2008. 

352 Qatar: Country Reports on Human Rights Practices, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, US 

Department of State, 8.03.2005. 

353 Women and Men in the State of Qatar, op. cit., s. 45. 

Strona 111 z 201

najbardziej wpływowych kobiet świata, a przez wiele osób porównywana jest do znanej w 

świecie jordaoskiej królowej Rani. Dla wielu kobiet szajcha jest wzorem osobowym. 

Zmiany mające na celu zwiększenie udziału arabskich kobiet w polityce są widoczne, 

jednak sceptycy określają je mianem „demokracji fasadowej”. Wskazują na to autorzy Arab 

Human Development Report 2005: fakt, że kobiety zajmują dane stanowisko ma charakter 

symboliczny, udział kobiet ograniczony jest do konkretnych branży (edukacja, sprawy 

kobiet), a ponadto uwarunkowany presją otoczenia 354 . Do podobnego wniosku dochodzi 

dziennikarz znanej gazety zatokowej “Arab News”: powoływanie pojedynczych kobiet na 

stanowiska ministrów w takich paostwach jak ZEA, Kuwejt, Katar, ale także Malezja, 

Indonezja czy Pakistan, jest substytutem prawdziwych reform społecznych, albowiem nie 

pociąga za sobą faktycznych działao służących równouprawnieniu kobiet w tych 

społeczeostwach 355 . 

* * * 

Mieszkaocy Kataru przyzwyczajeni są do tradycji, jednakże wielu z nich jest dumnych 

z reform wprowadzanych przez emira. Dziekan Wydziału Szari’atu Uniwersytetu Katarskiego, 

Abd Al-Hamid Al-Ansari, w latach 80. uznany niemalże za apostatę ze względu na swoją 

walkę o prawa kobiet mówi: „Uważam się za dobrego wahhabitę, a mogę byd nowoczesny i 

postrzegad islam w sposób bardziej otwarty (…) uwzględniamy zmiany, jakie zachodzą na 

świecie i nie jesteśmy tak ograniczeni, jak ci w Arabii Saudyjskiej” 356 . 

Katar jest paostwem, które w unikatowy jak na kraje Zatoki Perskiej sposób balansuje 

pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Ilustruje to otwarta debata studencka zorganizowana 

przez Fundację Katarską na temat tego, czy w szkolnictwie wyższym powinna obowiązywad 

segregacja płci. Zwolennicy segregacji wskazywali na rolę tradycji i norm społecznych 

sprzyjających segregacji, podczas gdy jej przeciwnicy wskazywali na potrzebę większej 

otwartości i integracji społecznej. Debatę wygrali zwolennicy segregacji stosunkiem głosów 

108 do 81, co wskazuje jak silnie zakorzenione są tradycyjne wartości w tym społeczeostwie. 

Najistotniejszy jest jednak fakt, że do takiej debaty doszło, a jej uczestnicy mogli swobodnie 

wyrażad swoje poglądy 357 . 

Wszystko to daje możliwości kobietom do zwiększenia swojej aktywności zarówno w 

sferze gospodarki jak i polityki. Należy jednak zwrócid uwagę na dwa ograniczenia. Po 

pierwsze, wszystkie przedstawione kobiety wywodzą się ze znamienitych rodów. Często rody 

te mają znaczący wpływ na życie gospodarcze i polityczne kraju, a inni ich członkowie 

zajmują istotne funkcje w paostwie. To właśnie z wysokiej pozycji społecznej czerpią kobiety 

legitymizację dla swoich działao. Po drugie, kobiety te można postrzegad jako swego rodzaju 

ikony modernizacji, a zarazem wyjątki potwierdzające regułę. Wydaje się bowiem, że nie ma 

związku między ich wysokimi pozycjami a udziałem kobiet w życiu gospodarczym i 

354 

Women’s political participation increasing but still limited, says Arab Human Development Report 2005, 

UNDP 2005, s. 1-2. 

355 

M. Parker, The Politics of Female Empowerment, “Arab News”, 25.03.2007. 

356 

Y. Trofimov, Lifting the Veil, op. cit. 

357 

ABP Student Debate, Qatar Foundation, http://www.qf.edu.qa/output/page1245.asp. 

Strona 112 z 201

politycznym kraju, który – jak pokazano – jest niewielki i obwarowany licznymi 

ograniczeniami. 

Formułując takie sądy należy jednak wziąd pod uwagę element czasu. Reformy, jakie 

mają miejsce w Katarze, zostały zapoczątkowane kilkanaście lat temu, a biorąc pod uwagę 

silnie zakorzenioną tradycję, nie mogą byd zbyt gwałtowne. Co więcej, muszą przebiegad w 

określonych ramach. Kobiety na Zachodzie legitymizują swoje dążenia do większej 

aktywności w życiu publicznym odwołując się do odpowiednich przepisów prawnych, 

tymczasem w krajach Zatoki Perskiej – w tym w Katarze – możliwości ich działania 

determinuje rodzina i normy społeczne 358 . Nie oznacza to jednak, że zmiany nie są możliwe. 

Udział kobiet w życiu publicznym będzie wzrastał, jednak stopniowo, na zasadzie ewolucji, a 

nie rewolucji. 

358 S. Nair, Lady on Board, op. cit. 

Strona 113 z 201

Katarzyna Brataniec 

W stronę nowoczesności – problemy edukacji w Katarze 

Kolejne raporty Arab Human Development z lat 2002 i 2003 podkreślały znaczenie 

edukacji dla rozwoju świata arabskiego. W porównaniu z Zachodem, a także innymi krajami 

rozwijającymi się, kraje arabskie wypadają niezwykle słabo. Według raportu z 2002 r. 

analfabeci stanowią około 40% dorosłych mieszkaoców świata arabskiego, z czego dwie 

trzecie to kobiety. Jednym z podstawowych problemów pozostaje jakośd edukacji i brak 

zintegrowanej wizji systemu oświaty w poszczególnych krajach. Świat arabski dzieli z 

wieloma innymi paostwami pozaeuropejskimi trudności wynikające z ostrego rozwarstwienia 

społecznego, braku powiązao między zdobytym wykształceniem i kwalifikacjami a realiami 

rynku, emigracji najlepiej wykształconych obywateli. 

Pomimo znaczących postępów osiągniętych przez paostwa arabskie w dziedzinie 

edukacji: zmniejszenia różnic w dostępie do szkół między chłopcami a dziewczynkami, 

ograniczenia analfabetyzmu, zwiększenia liczby szkół podstawowych i średnich, nadal nie 

mogą one konkurowad z krajami zachodnimi, ponieważ zdobyte wykształcenie nie przekłada 

się na możliwości znalezienia odpowiedniej pracy 359 . Składa się na to niska jakośd nauczania 

w arabskich szkołach, która nie spełnia standardów międzynarodowych (co widad np. w 

niskim wynikach arabskich uczniów w międzynarodowych testach porównawczych typu 

PIRLS), czasami jest niższa niż w innych krajach rozwijających się. Głównym problemem 

arabskiego szkolnictwa wyższego jest brak związku między zdobytymi w szkole kwalifikacjami 

a wymogami rynku pracy. System szkolnictwa nastawiony jest przede wszystkim na 

zapewnienie kadry sektorowi publicznemu, nie uwzględnia potrzeb sektora prywatnego, 

który stawia na wyższe umiejętności, zwłaszcza praktyczne, ze strony absolwentów. Niska 

jakośd nauczania na wszystkich szczeblach wynika ze stosowania przestarzałych programów i 

metod nauczania, kształcenia teoretycznego, braku odpowiednich podręczników, 

utrudnionego dostępu do praktyk zawodowych. 

Wysokie bezrobocie wśród studentów wiąże się z przewagą kierunków 

humanistycznych: studiów społecznych, ekonomicznych i prawniczych oraz ograniczoną 

popularnością nauk ścisłych, inżynierii, medycyny, rolnictwa i studiów technicznych. Istotne 

przy wyborze studiów są uwarunkowania kulturowe takie jak niski prestiż zawodów 

kojarzonych z pracą fizyczną, łączenie wykształcenia z awansem społecznym a nie 

podniesieniem kwalifikacji. Większośd szkół prywatnych w krajach arabskich zapewnia 

wykształcenie wyższej jakości i naukę języków obcych, które daje możliwośd znalezienia 

dobrze płatnej pracy w sektorze prywatnym. Niska jakośd paostwowej edukacji przyczynia do 

utrzymania wysokiej stopy bezrobocia w świecie arabskim, które dotyka przede wszystkim 

359 K. Górak-Sosnowska, Edukacja w świecie arabskim – względnośd sukcesu, [w:] Świat arabski w procesie 

przemian. Zmiany społeczne i kulturowe oraz reformy polityczne, A. Kapiszewski (red.), Księgarnia Akademicka 

Kraków, 2008, s. 29. 

Strona 114 z 201

ludzi młodych i kobiety. Kobiety znajdują zatrudnienie w szkołach, szpitalach, urzędach i 

sektorze usług, wykonują także prace społeczne 360 . Specyfiką krajów arabskich są 

wykształceni przez paostwo bezrobotni. Wspólnym niebezpieczeostwem systemów edukacji 

w świecie arabskim jest rozwarstwienie oświaty, nieprzekraczalny podział między 

szkolnictwem publicznym, bezpłatnym, ale gorszym i prywatnym, bardzo drogim o wyższej 

jakości. Jeśliby ten niepokojący podział miałby się utrzymad, kraje arabskie mogłyby stracid 

szansę na osiągnięcie stabilizacji i społecznego rozwoju 361 . 

Obecnie w świecie arabskim mamy do czynienia z różnymi typami reakcji na proces 

modernizacji i odmienne wzorce kulturowe, które proces ten ze sobą przynosi. Z reguły są 

one wymieszane; w jednym kraju może występowad zdecydowany opór wobec właściwych 

dla nowoczesnych społeczeostw wartości zachodnich obok akceptacji wielu nowych 

rozwiązao ekonomicznych, dotyczących organizacji pracy i funkcjonowania rynku. 

Najprościej zaistniałą sytuację określid można za pomocą kategorii dualizmu społecznokulturowego. 

Społeczeostwa krajów arabskich to w większości społeczeostwa tradycyjne, 

jednakże ich aspiracje i dążenia rozbudzane są przez uczestnictwo w kulturze masowej; 

szczególnie odnosi się to do ludzi młodych. Prawo do pracy i możliwości utrzymania się z niej, 

osiągnięcia dobrobytu i zdobycia wykształcenia należą do podstawowych zdobyczy 

społeczeostw nowoczesnych, niewątpliwie podzielane są także przez młodzież w krajach 

arabskich. Jest to szczególnie dobrze widoczne w paostwach eksportujących ropę naftową. 

Nowoczesne społeczeostwo konsumentów współistnieje w nich obok lub w obrębie 

tradycyjnych ram społecznych wyznaczanych przez prawo szari’atu. Konsumentkami są na 

przykład kobiety okryte abają, które dokonują zakupów w centrach handlowych niczym 

nieróżniących się od sklepów zachodnich. 

Społeczeostwa krajów arabskich dążą do posiadania wpływu na życie polityczne 

i społeczne, natomiast przeszkody stojące na drodze ich realizacji mają swoje źródło nie tylko 

w kulturze, ale przede wszystkim w autorytarnych systemach politycznych. Hagen uważa, że 

w społeczeostwie, w którym nie zmienia się technologia nie zmieniają się również pozostałe 

elementy kultury, ponieważ to technologia i technika są motorami zmian cywilizacyjnych, 

prowadzących następnie do zmian w sferze osobowościowej 362 . 

Edukacja a rynek pracy 

Na tle podejmowanych przez paostwa arabskie wysiłków mających na celu 

zmniejszenie analfabetyzmu i podniesienie wykształcenia kobiet, projekt Education City 

promowany w Katarze przez królewska rodzinę jest nowatorski i przemyślany. Inicjatywa 

360 

O. Wincler, Population Growth, Migration and Socio-Demographic Policies in Qatar. Data and Analysis, The 

Moshe Dayan Center for Middle Eastern and African Studies, lipiec 2000, s.16. 

361 

The Arab Human Development Report 2002, Freedom, education and women’s empowerment, UNDP 2002, 

s. 53-54. 

362 

E. Hagen, On the Theory of Social Change. How Economic Growth Begins, Homewood 1962, s. 25, za: K. 

Krzysztofek, A. Ziemioski, M. S. Szczepaoski, Kultura a modernizacja społeczna, Instytut Kultury, Warszawa 

1993, s. 8. 

Strona 115 z 201

odziny emira wydaje się tym cenniejsza dla społeczeostwa katarskiego, że około 85% 

stanowią ludzie młodzi poniżej 40 roku życia 363 . Pierwsze szkoły dla chłopców powstały w 

1952 r., a dla dziewczynek w 1955 r. Rząd Kataru rozpoczął intensywne inwestowanie w 

edukację. Zyski ze sprzedaży ropy naftowej przyczyniły się do zwiększenia nakładów na 

oświatę w latach 50. i 60. 

W latach 70. odsetek analfabetów sięgał 67,3% populacji młodzieży w wieku 15 lat, 

natomiast wśród 15-19-latków było to 21,8%, a wśród osób powyżej 50. roku życia 

przekraczał 85% 364 . W 1997 r. już około 79% mężczyzn i 80% kobiet umiało czytad i pisad. 

Obecnie w Katarze liczba wykształconych kobiet jest najwyższa w regionie. Do 2004 r. 

zwiększyła się znacząco liczba obywateli umiejących pisad i czytad, sięgając 89%. 

Reforma edukacji stała się drogą do uniezależnienia się Kataru od napływowej siły 

roboczej, szczególnie w sektorze prywatnym zdominowanym przez pracowników z Azji. Stąd 

celem rządu stało się promowanie wykształcenia technicznego wśród społeczeostwa i 

umożliwienie wszystkim obywatelom wolnego i równego dostępu do edukacji na wszystkich 

szczeblach. Osobne szkoły są przeznaczone dla chłopców i osobne dla dziewcząt. 

Ministerstwo Edukacji stworzyło także sied wieczorowych klas dla osób starszych, które nie 

miały dotąd żadnych możliwości kształcenia. 

Chociaż pierwszy uniwersytet został założony w Katarze w 1977 r., nadal wielu 

Katarczyków wyjeżdżało na studia zagranicę, przeważnie do Stanów Zjednoczonych i Wielkiej 

Brytanii. Katarski Uniwersytet obecnie składa się z siedmiu wydziałów: edukacji, humanistyki 

i nauk społecznych, nauk przyrodniczych, szari’atu i islamistyki, inżynierii, administracji i 

ekonomii oraz technologii. Uniwersytet zapewnia uzyskanie licencjatu na wszystkich 

wydziałach, magisterium natomiast można uzyskad na kierunkach biznesu, administracji i 

ochrony środowiska. Rok akademicki składa się z dwóch semestrów, pierwszy rozpoczyna się 

we wrześniu i kooczy w styczniu, natomiast drugi rozpoczyna w lutym i kooczy w czerwcu. 

Uczelnia oferuje także kursy letnie. Zajęcia prowadzone są w języku arabskim i angielskim: po 

arabsku na wydziałach edukacji, sztuki i nauk społecznych, po angielsku na naukach 

przyrodniczych, inżynierii i studiach ekonomicznych 365 . 

Coraz popularniejsza staje się edukacja prywatna, ponieważ rząd zapewnia szkołom 

prywatnym podręczniki, budynki, opiekę medyczną ponadto zwalnia je z opłat za wodę i 

elektrycznośd. Na przełomie 2004 i 2005 r. w szkołach prywatnych uczyło się około 62 tys. 

uczniów 366 . 

Tradycyjna edukacja w Katarze opiera się na pamięciowym opanowaniu Koranu i 

studiowaniu religijnych zasad w szkółkach zwanych kuttab. Edukacja paostwowa ma 

charakter trzystopniowy i składa się z nauczania początkowego obejmującego sześd lat, 

trzyletniego gimnazjum oraz trzech lat szkoły średniej. W Katarze istnieje 113 szkół 

podstawowych, 56 gimnazjów i 41 szkół średnich. Rząd zapewnia także bezpłatną edukację 

dla dzieci imigrantów, którzy pracują w sektorze publicznym. W Katarze istnieje również 

363 

O. Wincler, Population Growth, Migration and Socio-Demographic Policies in Qatar, op. cit., s. 13. 

364 


365 

Informacje za: http://www.qatarembassy.net/education.asp. 

366 

Por. http://www.ciaonet.org/atlas/QA/Economy/Blackground/20070207-6292.html. 

Strona 116 z 201

edukacja dla dzieci specjalnej troski, od 1981 r. dla chłopców, od 1982 r. dla dziewcząt. 

Otworzone zostały dwie szkoły dla dzieci chorych umysłowo. W 1973 r. utworzono Instytut 

Językowy zajmujący się nauczaniem arabskiego, angielskiego i francuskiego. 

Podstawą dla kształtowania systemu oświaty jest religia narodowa, islam i katarska 

konstytucja 367 . Katar podjął się reformy przekształcenia systemu oświaty zgodnie ze 

standardami światowymi. Projekt został nazwany Edukacja dla Nowej Ery (ENE – Education 

for a New Era), a kierownictwo nad nim przyjął emir Kataru szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani. 

Inicjatywę rozpoczęto w maju 2001 r., a jej celem jest stworzenie nowoczesnego, 

publicznego szkolnictwa, mającego zapewnid katarskiej młodzieży najlepszą z możliwych 

edukację. Celem nadrzędnym jest zmodernizowanie społeczeostwa katarskiego i włączenie 

Katarczyków do nowoczesnego społeczeostwa światowego 368 . Reforma ma przede 

wszystkim zerwad z dotychczasowy modelem edukacji w paostwach arabskich, który ma 

charakter scentralizowany i skostniały na rzecz zarządzania bardziej nowoczesnego i 

efektywnego. Każda szkoła ma mied niezależny charakter jednocześnie spełniając 

ustanowione standardy programowe w języku arabskim i angielskim. Edukacja dla Nowej Ery 

przewiduje szeroką autonomię szkół i nauczycieli w wyborze metod nauczania, kadry i 

zaspokajaniu indywidualnych potrzeb studentów oraz rodziców. Szkoły biorą 

odpowiedzialności za wyniki nauczania i postępy wychowanków, same decydują o 

realizowaniu różnorodnych projektów z bogatej oferty programowej. Rodzice decydują o 

wyborze szkoły dla swoich dzieci. 

Nad przebiegiem reformy czuwa powołana przez emira w 2002 r. Nadrzędna Rada ds. 

Edukacji, której członkowie stanowią elitę biznesu i nauki, także sfer rządowych. 

Współpracująca z Ministerstwem Edukacji Rada posiada także ciała pomocnicze: Instytut 

Edukacji (zajmujący się standardami programowymi i kształceniem nauczycieli), Instytut 

Ewaluacji i Wyższy Instytut Edukacji. Katar korzysta z pomocy zachodnich instytucji m.in. 

australijskich i brytyjskich oraz ich ekspertów w przeprowadzaniu reformy. Rodzina panująca 

powołała również Katarską Fundację dla Edukacji, Nauki i Rozwoju Wspólnoty (Qatar 

Foundation for Education, Science and Community Development) realizującą wizję 

nowoczesnego kształcenia w kraju zawierającego informatykę, islamistykę, biznes, medycynę 

oraz muzykę. Fundacja prowadzi także rozmowy z naukowcami arabskimi, którzy 

wyemigrowali na Zachód o nawiązaniu ścisłej współpracy. 

W latach 80. działania rządu zmierzały do zatrudnienia na wyższych stanowiskach w 

sektorze publicznym pierwszych absolwentów uniwersytetu, nie zważając na ich brak 

doświadczenia. Płacono także pensje studentom podejmującym studia na kierunkach 

technicznych 369 . Ustanowiono limity zatrudnienia dla obcych pracowników w sektorze 

prywatnym, pomimo tego nie zdołano zmniejszyd w nim udziału imigrantów jako siły 

roboczej. Złożyło się na to wiele przyczyn: zbyt mała populacja zdolnych do pracy obywateli 

367 Ministry of Education, http://www.moe.edu.qa/Arabic/index.shtml za: S. Yamani, Toward a National 

Education Development Paradigm in the Arab World: A Comparative Study of Saudi Arabia and Qatar, al- 

Nakhlah, wiosna 2006. 

368 SEC, http://www.englisheducation.gov.qa, za: S. Yamani, op. cit. 

369 O. Wincler, op. cit., s. 28. 

Strona 117 z 201

Kataru w stosunku do potrzeb rynku, ograniczone zatrudnienie kobiet, duży odsetek 

bezrobotnej młodzieży. Wskazad należy także przywiązanie młodzieży do przedmiotów 

humanistycznych, sztuk pięknych i nauk społecznych przy nikłym zainteresowaniu 

kierunkami ścisłymi i technicznymi (jedynie 20% studentów) 370 . Wybór młodzieży 

spowodowany był takim samym wynagrodzeniem w sektorze publicznym niezależnie od 

posiadanego wykształcenia technicznego czy humanistycznego. Bardziej prestiżowe pozycje 

w biurokracji osiągane były przez osoby z wykształceniem społecznym bądź artystycznym. 

Manualne i techniczne prace pozostawiono dla obcej siły roboczej. 

Katar określany jest często jako paostwo rentierskie, ponieważ czerpie nieomal 

większośd dochodów z eksportu ropy i innych naturalnych surowców, głównie gazu. Nawet 

sektor prywatny w znacznym stopniu zależny jest od kontraktów rządowych. Dochody z ropy 

naftowej przeznaczane są na utrzymanie stabilnego porządku politycznego, beneficjentem 

wsparcia rządowego staje się całe społeczeostwo także jego najniższe warstwy. Paostwo na 

szeroką skalę zapewnia zaplecze socjalne dla swoich obywateli, tworzy również miejsca 

pracy. Sektor prywatny skazany jest na napływową siłę roboczą (około 98%), w którym 

warunki pracy są gorsze niż w sektorze publicznym m.in. przez niższe płace 371 . Większośd 

Katarczyków chce pracowad w sektorze paostwowym, co prowadzi do wysokiego bezrobocia 

(ponad 40% nakładów paostwa przeznaczone było na pensje według danych MFW z 1996 

r.) 372 . 

Education City 

Education City jest jednym z niezależnych organów Fundacji, jego działalnośd 

rozpoczęła się w 2002 r. Idea Education City opiera się na ścisłej współpracy z uczelniami 

amerykaoskimi: artystycznymi takimi jak Virginia Commonwealth University College of Fine 

Arts and Design, technicznymi Texas A&M University i medycznymi Cornell’s Weill Medical 

College, Canada North Atlantic College of Technology w 2004 r. dołączył Georgetown 

University. Obecnie trwają rozmowy z innymi uczelniami ekonomicznymi i dziennikarskimi 

(Northwestern University School of Jurnalism). College medyczny organizuje kursy przez 

sześd lat, w zeszłym roku naukę zakooczyli pierwsi absolwenci. Virginia University od 10 lat 

prowadził zajęcia dla katarskich kobiet, obecnie rozpoczyna kursy także dla mężczyzn. 

Carnegie Mellon oferuje kursy komputerowe i ekonomiczne. Texas A&M, będąca największą 

uczelnią w Education City, naucza inżynierii, przede wszystkim, naftowej. 

Amerykaoskie uniwersytety określają zasady rekrutacji, zatrudniają własną kadrę i 

odpowiadają za programy nauczania. Na terenie kampusu wprowadzono także elementy 

amerykaoskiej kultury uniwersyteckiej takie jak „Crazy Week”, „Pajama Day”, „Aggie 

Muster”, w których studenci z Kataru mogą nie uczestniczyd, jeśli są one niezgodne z ich 

kulturą i religią. Te akademickie święta należą niewątpliwie do kultury popularnej, a w 

370 Ibidem, s. 29. 

371 Ibidem, s. 30. 

372 Ibidem, s. 32. 

Strona 118 z 201

oczach muzułmanów stanowią element konsumpcyjnego materializmu Zachodu i są 

traktowane jako swego rodzaju afront dla wartości muzułmaoskich. Jednak muzułmaoska 

elita i inteligencja nie jest w stanie przeciwstawid tej kulturze żadnego alternatywnego 

paradygmatu kulturowego 373 . Projekt wspomagany jest przez nowoczesną technologię: 

internetowe biblioteki, nauczanie na odległośd. Dla wielu studentów uniwersytety organizują 

wyjazdy do macierzystych kampusów w Stanach. 

Education City ma jednak kłopoty z kadrą uniwersytecką. Pomimo zapewnienia 

mieszkania, różnego rodzaju ulg i bonusów, przywilejów podatkowych niewielu profesorów 

amerykaoskich decyduje się na przyjazd do Kataru. Uczelnie zatrudniają więc profesorów na 

kilka tygodni, podczas których dają oni cykl wykładów. Około 15% wykładów w Cornell 

Medical School odbywa się za pomocą videokonferencji. Studenci są zachęcani do 

studiowania na kilku uczelniach dzięki stypendiom zagranicznym. Główną ideą projektu jest 

stworzenie międzynarodowego i wielokulturowego środowiska. Rzeczywistośd w Katarze 

daleka jest od tej wizji, zazwyczaj Katarczycy nie stykają się bowiem z imigrantami z innych 

krajów 374 . 

Education City obejmuje instytucje: Akademię Katarską (Qatar Academy) zajmującą 

się promowaniem krytycznego myślenia, Akademicki Program Pomostowy (Academic Bridge 

Program) mający przygotowad uczniów szkół średnich do przyjęcia na amerykaoskie 

uniwersytety, Centrum Rozwoju Społecznego (Social Development Center), Park Nauki i 

Technologii (Science and Technology Park). Jedną z najważniejszych instytucji Education City 

jest Instytut Nauk Politycznych (Rand-Qatar Policy Institute), który prowadzi badania, 

stanowi zaplecze techniczne i kształci analityków w regionie. Między innymi w wyniku 

konsultacji Rand Policy Institute i strony rządowej przeprowadzono zmiany programu 

nauczania na szczeblu podstawowym i wyższym w celu zwiększenia liczby godzin nauczania 

języka angielskiego, matematyki i innych przedmiotów ścisłych zamiast języka arabskiego i 

religii. Oprócz tych instytucji od 2006 r. istnieje Fundusz Narodowy ds. badao (Qatar National 

Research Fund), wspierający badania studentów jak i specjalistów użyteczne dla sektora 

publicznego jak i prywatnego. Żona emira szajcha Muza bint Nassir al-Misnad przewodniczy 

niemal wszystkim nowym inicjatywom edukacyjnym w Katarze. 

Education City jest projektem otwartym, wciąż nowe instytucje i uczelnie zapraszane 

są do współpracy. W trakcie tworzenia (otwarcie przewiduje się w 2010 r.) znajduje się 

nowoczesne centrum medyczne (Specialty Teaching Hospital) służące zapoznaniu studentów 

z najnowocześniejszymi technologiami mającymi zastosowanie w medycynie. Jest to 

pierwszy projekt tego rodzaju w świecie arabskim, polegający na przeszczepieniu obcego 

systemu edukacji na grunt arabski. Education City może stanowid dla niektórych przykład 

globalizacji edukacji, ale i niezwykłej otwartości intelektualnej rodziny panującej. Otwartośd 

jest jedną z dróg ochrony kultury islamu przed zawłaszczeniem jej przez radykalnych 

fundamentalistów muzułmaoskich. Katar modernizuje się starając się nie prowokowad 

373 

B. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, Muza SA, 

Warszawa 2008, s. 410. 

374 

T. Lewin, In Oil-Rich Mideast, Shades of the Ivy League, “The New York Times”, 11.02.2008. 

Strona 119 z 201

ekstremistów postrzegających Zachód jako wroga. Education City odwołuje się do 

najlepszych tradycji cywilizacji islamu, złotego wieku, kiedy to kultura Arabów stała na 

poziomie znacznie przewyższającym cywilizację Europy. Dzięki rozwojowi edukacji zgodnie z 

modelem zachodnim jako gwarantem jej jakości, Arabowie będą zdolni zachowad własne 

wartości kulturowe jednocześnie wprowadzając reformy polityczne i ekonomiczne. 

Fundamentem projektu ma byd tolerancja dla innych kultur i idei dotąd obcych dla świata 

arabskiego 375 . Rodzina królewska finansuje cały projekt, począwszy od budowy kampusu po 

pensje i mieszkania kadry profesorskiej sprowadzanej ze Stanów Zjednoczonych. Większośd 

uczelni amerykaoskich nie chce ujawnid wysokości środków uzyskanych od rodziny panującej 

argumentując, że nie kwestie finansowe stanowią główny czynnik ich motywacji. W 2001 r. 

prasa ujawniła, że Cornell University otrzymał około 750 mln USD na pierwsze 10 lat 

działalności od Fundacji Katarskiej. 

Szczególne uwarunkowania strukturalne sprzyjają powstaniu w Katarze takiej 

inicjatywy. Należą do nich: brak silnego ośrodka religijnego mającego wpływ na sytuację 

wewnętrzną, brak oporu społecznego wobec wprowadzanych zmian, stabilna sytuacja 

polityczna kraju, nieobecnośd konfliktów społecznych wynikających z etnicznych czy 

wyznaniowych podziałów. W kraju nie kwestionuje się legitymizacji rządów rodziny 

panującej. Dlatego wszelkie reformy przez nią podjęte nie spotykają się z krytyką czy też 

niezadowoleniem społeczeostwa 376 . Pomimo konserwatywnego charakteru katarskiego 

społeczeostwa kobiety zachęcane są do uczestniczenia w życiu publicznym, zarówno 

politycznym jak i gospodarczym. Kobiety mogą głosowad, ale także obejmowad stanowiska 

rządowe (w 2003 r. kobieta została ministrem edukacji). 

Education City przełamuje głęboką izolację, w której znajduje się częśd paostw 

arabskich, jeśli chodzi o dostęp do globalnej wiedzy, informacji i technologii. Katarska 

rodzina panująca rozumie zależnośd między rozwojem edukacji a postępem i dobrobytem 

społeczeostwa. Education City wychodzi naprzeciw potrzebom społeczeostwa osadzonego w 

tradycyjnej kulturze, która nie musi skazywad go na zacofanie i wyobcowanie ze 

współczesnego świata. Przywiązanie do własnej kultury stanowi punkt wyjścia do dialogu z 

innymi i zrozumienia obcych systemów wartości w duchu otwartości i szacunku. Jest to 

projekt odosobniony w świecie arabskim, który potrzebuje wiele takich inicjatyw o 

podobnym rozmachu i skali. 

Zupełnie inaczej reforma oświaty przebiega w Egipcie, który także korzysta z pomocy 

zachodniej. Na przykład próbą rozwiązania kryzysu edukacji w Egipcie jest amerykaoski 

program pomocy wdrażany przez USAID, którego celem jest modernizacja egipskiego 

systemu szkolnictwa przy wsparciu specjalistów ze Stanów Zjednoczonych. Program skupia 

się na polepszeniu jakości nauczania podstawowego, szczególnie na wsiach i zwiększeniu 

dostępu dziewcząt do edukacji. Podstawę programu stanowi podniesienie kwalifikacji 

375 R. Sobhani, Qatar’s Forward-Thinking. Welcome to Education city, dostępny na: 

http://www.nationalreview.com/comment/sobhani200312170844.asp. 

376 A. Kapiszewski, The Changing Middle East, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2006, s. 95. 

Strona 120 z 201

nauczycieli 377 , zdecentralizowanie zarządzania szkołami i zapoczątkowanie procesu 

zaangażowania środowisk lokalnych w nauczanie. Szczególny nacisk kładziony jest na: 

nawiązanie i rozwinięcie współpracy między szkołami publicznymi i prywatnymi oraz 

miejscowymi wspólnotami, rozszerzenie bazy edukacyjnej; ustalenie standardów nauczania 

w liceach, zbudowanie systemu sprawdzania i nagradzania nauczycieli odnoszących sukcesy; 

zreformowanie systemu zarządzania systemem edukacji. Reforma może odnieśd sukces 

jedynie przy wsparciu społeczności lokalnych i rodziców oraz ich współpracy ze szkołami. 

Jednocześnie w Egipcie niezwykle silne są wpływy fundamentalistów, a społeczeostwo nie 

jest jednomyślne. Propagatorzy radykalnych idei muzułmaoskich mają pełne przyzwolenie ze 

strony władz dla swojej działalności (o ile nie krytykują poczynao rządu) natomiast wysiłki 

podejmowane ze strony środowisk liberalnych i postępowych są ignorowane i 

marginalizowane. W szkołach nie podejmuje się tematu odmienności religijnej i kulturowej, 

ani problemu tolerancji. Również zarejestrowanie nowych partii politycznych podlega 

warunkowi zgodności ich programów z szari’atem jako głównym źródłem prawa w Egipcie 378 . 

Przykład Egiptu pokazuje jak odmiennie może przebiegad proces modernizacji edukacji, która 

może opierad się na zupełnie odmiennych założeniach. 

W Education City mogą studiowad studenci z całego arabskiego i muzułmaoskiego 

świata oraz Azji: m.in. pochodzący z Syrii, Egiptu, Indii, Bangladeszu. Wśród 50 studentów 

college’u medycznego jedynie siedmiu jest Katarczykami. Fundacja stara się pozyskad jak 

najwięcej studentów z Kataru, muszą oni jednak spełnid wymagania uczelni. Ułatwieniem 

przy rekrutacji mają byd specjalne dwuletnie kursy przygotowawcze, które nie gwarantują 

jednak przyjęcia do college’u, ponieważ decyduje o tym znajdujące się w Nowym Jorku 

centrum rekrutacji. Aby zwiększyd konkurencyjnośd studentów z Kataru, Fundacja 

zdecydowała się na ograniczenie pomocy finansowej dla studentów spoza kraju. W całym 

Education City połowę studentów stanowią Katarczycy. Dla katarskich kobiet obecnośd w 

kraju renomowanych uczelni jest jedyną możliwością zdobycia dobrego wykształcenia w 

zachodnim stylu. Większośd z nich pochodzi z tradycyjnych rodzin, które nie pozwalają 

kobietom samodzielnie wyjeżdżad za granicę. Na uniwersytecie obowiązuje je tradycyjny 

strój zakrywający głowę i całe ciało, nie jest to wymóg władz uniwersyteckich, lecz wyraz 

przestrzegania tradycji. 

Pomimo szybkiego dostosowania się studentów katarskich do nowych technologii i 

zdobyczy techniki, coraz większym problemem stają się różnice kulturowe. Nieżonaci 

mężczyźni i kobiety nie kontaktują się ze sobą, nie chcą współpracowad w grupach, 

oddzielają się od siebie w salach wykładowych. Nie są także przyzwyczajeni do uczestniczenia 

w dyskusjach. Wszyscy zdają sobie sprawę z wartości uzyskania dyplomu amerykaoskiej 

377 W szkołach prywatnych nauczyciele są lepiej wykształceni tzn. posiadają zwykle stopieo uniwersytecki 

natomiast nie mają kwalifikacji pedagogicznych. Niemniej jednak jakośd kształcenia, którą oferują szkoły 

prywatne jest nieporównanie wyższa niż w szkołach paostwowych, gdzie nauczyciele zazwyczaj nie mają 

wykształcenia wyższego; dotyczy to szkół podstawowych jak i liceów – por. M. Fayez, Teacher Education in 

Egypt: visions and reality. [w:] Education in the Muslim World, G. Rosarii (red.), Symposium Books 2006, s. 325. 

378 A. Guindy, Islamization of Egypt, „Middle East Review of International Affairs”, Vol. 10, No. 3, wrzesieo 2006, 

s. 94. 

Strona 121 z 201

uczelni 379 . Studenci arabscy wydają się mniej otwarci od studentów amerykaoskich. Wiele 

tematów dyskutowanych na zajęciach jest dla nich absolutnie nowych np. „koncepcja Boga” 

jest tytułem kursu, który cieszy się popularnością, gdzie studenci rozważają różnice między 

wiarą a religią, poznają także inne doktryny religijne. Kurs ten uczy tolerancji dla 

odmienności i pokazuje jak można rozmawiad o sprawach wiary szanując się wzajemnie 380 . 

Dla wykładowców z renomowanych amerykaoskich uniwersytetów wiele zachowao 

studentów wynikających z głębokich różnic obyczajowych wydaje się niezrozumiałych. Jako 

przykład można przytoczyd zdarzenie z uczelni artystycznej, gdzie podczas zajęd 

muzułmaoska studentka mocno zraniła się w rękę. Gdy prowadzący zajęcia amerykaoski 

wykładowca pospieszył jej z pomocą zareagowała oburzeniem i zmroziła go wzrokiem 381 . 

Różnice dotyczą także stylu wychowania dzieci w rodzinach arabskich. Panuje model 

wychowania autorytarnego: dzieci mają przede wszystkim byd posłuszne rodzicom. Wpływa 

to na ich przyszłe szanse w szkole o zachodnim profilu nauczania, ponieważ model ten 

ogranicza inicjatywę i kreatywnośd dzieci, obniża ich pewnośd siebie i osłabia niezależnośd. 

Umiejętności te nie są potrzebne w tradycyjnej szkole koranicznej. 

* * * 

Ogromne nakłady ze strony rządu katarskiego przeznaczone na zreformowanie 

systemu oświaty przyniosą pozytywne rezultaty dopiero za kilka lat, kiedy pierwsi absolwenci 

opuszczą kampus i zaczną szukad pracy. Możliwe, że poszczególnym krajom regionu trudno 

będzie zapewnid im atrakcyjne miejsca pracy, zgodne z ich kwalifikacjami i wykształceniem. 

Jeśli będą musieli emigrowad projekt okaże się porażką. Rząd Kataru musi zrobid wiele aby 

zatrzymad ich w kraju. Póki co żadne paostwo arabskie nie jest dobrze przygotowane do 

wykorzystania możliwości, jakie daje globalizacja. Paostwa Zatoki, do których należy Katar 

mogą do tego wykorzystad swoją infrastrukturę i warunki przyciągające zagraniczne 

inwestycje 382 . 

379 

C. Asquith, Accepted into Eduction City, “Diverse Issues in Higher Education”, 6.01.2006, Vol. 23, Issue 8, s. 

22-26. 

380 

T. Lewin, op. cit. 

381 

Ibidem. 

382 

K. Górak-Sosnowska, Świat arabski wobec globalizacji, Difin, Warszawa 2007, s. 174. 

Strona 122 z 201

Magdalena Rostron 

Qatar Foundation: działalnośd i modele edukacji 

Fundacja Katar dla Edukacji, Nauki i Rozwoju Społecznego (Qatar Foundation for 

Education, Science and Community Development; Qatar Foundation; QF) jest „niezależną, 

prywatną, statutową niedochodową (non-profit) organizacją oświatową, założoną w 1995 r. 

na mocy dekretu emira Kataru, szajcha Hamada Al Saniego” 383 . Wizja działania Fundacji Katar 

opiera się na idei „wspierania edukacyjnych centrów doskonałości akademickiej poprzez 

inwestowanie w potencjał ludzki, innowacyjne technologie, nowoczesne wyposażenie 

placówek oświatowych oraz partnerskie projekty”, podejmowane wespół „z elitarnymi 

ośrodkami badawczymi w regionie i na świecie” 384 . 

Fundacja jest interesującą inicjatywą, zwłaszcza w kulturowym i społecznym 

kontekście Kataru, do niedawna jednego z najbardziej zachowawczych muzułmaoskich 

krajów arabskich nad Zatoką Perską. Znamienym wydaje się już fakt, że pomysł założenia 

organizacji ogólno-oświatowej nastawionej na dynamiczną modernizację szkolnictwa i 

współpracę z zachodnimi instytucjami edukacyjnymi pojawił się na samym początku rządów 

obecnego emira, który przejął władzę w kraju w wyniku bezkrwawego przewrotu 

pałacowego w czerwcu 1995 r. To pokojowe, chod wcale nie wyjątkowe w tym regionie 

wydarzenie zakooczyło epokę rządów konserwatywnego emira Chalify Al Saniego, ojca 

szajcha Hamada, i stało się początkiem wyjątkowych zmian w Katarze – edukacyjnych, 

kulturowych, społecznych, politycznych i gospodarczych. 

Powstanie Fundacji 

Nowe władze przyjęły politykę całościowej modernizacji kraju, która zaczęła się od 

utworzenia Fundacji Katar oraz wielowymiarowych transformacji oświatowych. Od początku 

swojego istnienia Fundacja założyła sobie szeroko zakrojony cel poprawy jakości życia 

obywateli i mieszkaoców kraju i regionu przez edukację i rozwój społeczny. 

Już w 1995 r. rozpoczęła w jej ramach działalnośd organizacja zajmująca się 

prewencją i leczeniem cukrzycy, a rok później organizacja pracująca na rzecz rozwoju 

społeczeostwa (Social Development Center). Centrum edukacyjne dla dzieci o specjalnych 

potrzebach (The Learning Center) otworzyło swoje podwoje w 1996 r., niemal równocześnie 

z zespołem szkół podstawowych i średnich z programem międzynarodowej matury 

(International Baccalaureat) i z wykładowym językiem angielskim (Qatar Academy). 

Kiedy w 1998 r. Fundacja zaprosiła jeden z uniwersytetów amerykaoskich, Virginia 

Commonwealth University, do założenia w Katarze szkoły projektowania mody i wnętrz, 

niejako przy okazji zaczęła powoli rodzid się idea budowy uniwersalnego kampusu 

383 Qatar Foundation. Materiały promocyjne. Doha 2007. 

384 Ibidem. 

Strona 123 z 201

funkcjonującego w ramach Fundacji, gdzie znalazłoby się miejsce na wszechstronną edukację 

młodych Katarczyków, badania naukowe, współpracę z ośrodkami zagranicznymi, oraz 

różnorodne społeczne działania oświatowo-modernizacyjne. 

Realizacja tej niezwykłej wizji stała się możliwa głównie dzięki ogromnym wpływom 

środków z eksportu ropy i gazu, ale także dzięki nowej, otwartej i, trzeba przyznad, odważnej 

postawie rządu. Efektywne urzeczywistnianie idei postępowej edukacji i wielopoziomowej 

modernizacji Kataru wymaga zarówno odwagi, jak i ostrożności i taktu przede wszystkim na 

polu kultury i oczekiwao społecznych. Katar pozostaje bowiem tradycyjnym krajem 

muzułmaoskim, co sprawia, iż zmiany, zwłaszcza w obrębie oświaty, nie mogą byd 

realizowane w oderwaniu od tradycji. Zwolennicy reform i modernizacji szkolnictwa 

konsekwentnie dążą do przełamywania istniejących uprzedzeo i stereotypów społecznokulturowych 

(na przykład w sferze stosunków płci, koedukacji, roli kobiet na rynku pracy, 

itp.) oraz nieufności wobec zachodnich modeli edukacji (zwłaszcza w sferze programów 

nauczania, wyboru przedmiotów i metodyki), podkreślając fundamentalne znaczenie 

zachodzących przemian dla właściwego wykorzystania potencjału ludzkiego, któremu 

dotychczasowy, przestarzały system nie dawał możliwości pełnego rozwoju. 

Filozofia, misja i rola Fundacji 

Filozofia leżąca u podstaw działalności edukacyjnej i społecznej Qatar Foundation 

opiera się właśnie na złożeniu, że największym bogactwem narodu jest potencjał jego 

obywateli – jak wyraził to emir przy okazji powołania Fundacji do życia. Główne cele Fundacji 

Katar mają zatem na uwadze rozwój tego potencjału poprzez wykorzystanie sieci ośrodków 

specjalizujących się w praktykowaniu i propagowaniu postępowego szkolnictwa i badao 

naukowych, a także przez konsekwentną poprawę standardów zdrowotnych, rodzinnych 385 i 

bytowych społeczeostwa Kataru. Qatar Foundation stawia sobie też za cel inicjację i 

rozszerzanie wszelkiego rodzaju partnerskich porozumieo i układów z zagranicznymi (przede 

wszystkim zachodnimi) organizacjami i instytucjami oświatowymi, takimi jak renomowane 

uniwersytety i jednostki typu think-tank 386 . 

Misja Fundacji polega na przygotowaniu obywateli Kataru i regionu Zatoki Perskiej, a 

nawet całego Bliskiego Wschodu, do pomyślnej konfrontacji z wyzwaniami współczesności, 

w kontekście ustawicznie zmieniających się paradygmatów myślenia o świecie, wymagao 

globalnego rynku pracy, rosnącej migracji, mieszaniu się kultur, ras, narodowości i 

narastającej w związku z tym presji etycznej i intelektualnej wymagającej, by akceptując 

innośd, zachowad jednocześnie własne tradycje i wartości. 

Rząd Kataru widzi też znaczącą rolę Fundacji w przekształcaniu kraju w 

bliskowschodnie centrum innowacyjnej edukacji poprzez wspomaganie rozwoju badao 

385 Działania na rzecz poprawy standardów rodzinnych polegają na stopniowej eliminacji poligamii oraz 

małżeostw pomiędzy osobami spokrewnionymi poprzez akcje edukacyjne prowadzone przez lekarzy, 

psychologów, itp. 

386 Por. strona internetowa Fundacji Katar: http://www.qf.edu.qa. 

Strona 124 z 201

naukowych, a nawet wyznaczanie ich przyszłych kierunków. W tym celu edukacyjne 

możliwości i opcje proponowane przez Qatar Foundation promuje się w całym regionie, a 

nawet poza nim, co przyciąga rosnącą liczbę studentów, naukowców, pracowników z wielu 

krajów świata. 

Władzę zwierzchnią nad Fundacją Katar sprawuje Zarząd, któremu przewodniczy 

szajcha Muza bint Nassir al-Misnad, małżonka emira. W skład Zarządu wchodzą prominentne 

osoby związane z oświatą, gospodarką i życiem publicznym Kataru, między innymi szajcha al- 

Misnad jako prezes; Vartan Gregorian, były rektor amerykaoskiego Brown University i 

przewodniczący filantropijnej organizacji Carnegie Corporation of New York; Jordan Cohen, 

były przewodniczący Stowarzyszenia Amerykaoskich Uczelni Medycznych (Association of 

American Medical Colleges), Hamad Ibn Nassir Al Sani, dyrektor Qatar Industrial 

Development Bank, oraz Hadżar Ahmed Hadżar, były minister zdrowia publicznego 387 . Na 

czele struktury organizacyjnej Fundacji stoi jej prezydent, Fathy Sawud, doradca ds. 

szkolnictwa wyższego przy Zarządzie Fundacji oraz były dziekan wydziału nauk ścisłych na 

Uniwersytecie Katarskim. 

Education City – Miasto Edukacji 

Sztandarowym projektem Qatar Foundation jest Education City, Miasto Edukacji (EC), 

którego budowę rozpoczęto w październiku 2003 r. Ideologicznym fundamentem Education 

City jest przyszłościowa wizja rozszerzającego się centrum oświatowej doskonałości i 

naukowej innowacji; centrum, które ma stad się zaczynem kompleksowej transformacji 

Kataru w społeczeostwo oparte na wiedzy (knowledge-based society). 

Miasto Edukacji mieści się na terenie kampusu o powierzchni prawie 10 mln m², 

położonym na obrzeżach stolicy kraju, niezwykle dynamicznie rozwijającego się miasta Doha. 

W obrębie kampusu EC znajduje się skupisko ośrodków edukacyjnych, naukowych, 

badawczych i rozwoju społecznego, których działalnośd sponsorowana jest przez Fundację 

Katar. W skład tej grupy instytucji i organizacji współpracujących z Fundacją lub pracujących 

bezpośrednio z jej ramienia 388 , które mają swoją siedzibę w granicach Education City, 

wchodzą obecnie 389 następujące centra oświatowe, badawcze, społeczne i inne: Academic 

Bridge Program, Aerospace City, Cultural Development Center, Doha Land For Real Estate 

Development & Investment, Faculty of Islamic Studies, Qatar Academy, Qatar Leadership 

Academy, Qatar MICE (Meetings, Incentive Travel, Conventions and Exhibitions) 

387 Ibidem. 

388 Qatar Foundation skupia pewną liczbę rodzimych instytucji, których zarządzanie i finanse podlegają jej 

bezpośrednio. Ponadto, Fundacja oferuje funkcjonalny parasol dla rozmaitych ośrodków zagranicznych, np. 

wybranych wydziałów kilku uniwersytetów amerykaoskich, operujących w EC na zasadzie autonomii 

programowej i organizacyjnej. Ich działalnośd opiera się na układzie partnerskich porozumieo i kontraktów 

zawartych z Fundacją. 

389 Liczba instytucji działających pod egidą Qatar Foundation, w obrębie lub poza obrębem Education City, stale 

rośnie. Przewiduje się, że w najbliższym czasie do listy istniejących już innych ośrodków i kampusów 

edukacyjnych Fundacji dołączy m. in. renomowana francuska akademia wojskowa Saint-Cyr. 

Strona 125 z 201

Development Institute, Qatar Music Academy, Qatar National Research Fund Office, The 

Learning Center. 

Oprócz instytucji edukacyjnych i filii wybranych uniwersytetów amerykaoskich (o 

których poniżej), w Education City mieszczą się także organizacje partnerskie i 

stowarzyszone: RAND-Qatar Policy Institute, Qatar Science and Technology Park, The Doha 

Debates i QatarDebate, Lakom Al-Karar (telewizyjne debaty arabskie), Reach Out to Asia 

(organizacja charytatywna), Fitch Qatar (ośrodek projektowania), oraz Asz-Szakab (akademia 

jeździecka). 

Inne organizacje wchodzące w skład Fundacji Katar działalnośd swoją nastawiają na 

cele zdrowotne i rozwojowe. Te organizacje to między innymi: Social Development Center 

(Ośrodek Rozwoju Społecznego), Qatar Diabetes Association (Katarskie Stowarzyszenie 

Cukrzycy), Doha International Institute for Family Studies and Development 

(Międzynarodowy Instytut do Badao i Rozwoju Rodziny w Doha), Al Jazeera Children’s 

Channel (kanał dla dzieci), a także Sidra Medical and Research Center (Medyczne i Badawcze 

Centrum Sidra). 

Działalnośd oświatowa Fundacji 

Spośród wielu aspektów działalności QF, bez wątpienia najważniejszym i najbardziej 

interesującym jest jej działalnośd oświatowa. Edukacja stanowi priorytet polityczny, 

społeczny i kulturowy Kataru, który, jako kraj rozwijający się, ma ambicje wykształcid swoich 

obywateli na aktywnych uczestników procesów globalizacji, oferując im szeroką gamę 

możliwości „zaspokojenia nieustannie rosnących i zmieniających się potrzeb 

edukacyjnych” 390 i przygotowując ich do umiejętnego poruszania się w „nowym porządku 

społecznym” 391 . 

Od 1998 r., kiedy otworzył w Katarze swój kampus uniwersytet Virginia 

Commonwealth, Fundacja z rozmysłem selekcjonuje i sprowadza do Education City filie 

renomowanych uczelni amerykaoskich. Jak dotąd funcjonuje tu sześd uniwersytetów, które 

oferują możliwośd zdobycia dyplomów (na razie tylko pierwszego stopnia, licencjatu, ale w 

planach na najbliższą przyszłośd przewiduje się także otwarcie studiów magisterskich) na 

wydziałach inżynierii (Texas A&M University), biznesu, programowania i komunikacji 

(Carnegie Mellon University), projektowania wnętrz i mody (Virginia Commonwealth 

University), stosunków międzynarodowych (Georgetown University School of Foreign 

Service), medycyny (Weill Cornell Medical College) oraz dziennikarstwa i mediów 

(Northwestern University). 

Wydziały te i uniwersytety zostały starannie wyselekcjonowane spośród wielu 

chętnych do edukacyjnej współpracy kandydatów (Qatar Foundation proponuje znakomite 

warunki finansowe, a kontrakty podpisywane przez QF i wybrane uniwersytety szacuje się na 

miliony dolarów). Selekcji dokonuje QF, pod przewodnictwem szejchy Muzy bint Nassir al- 

390 At the Crossroads: Education in the Middle East, A. Badran (red.), Paragon House, New York 1989, s. xiii. 

391 N. Kittrie, Responsibility for Education, [w:] At the Crossroads…, op. cit., s. 6. 

Strona 126 z 201

Misnad, według wskazówek rządu i przedstawicieli ministerstw przemysłu naftowego, 

handlu, spraw zagranicznych, zdrowia, itp. 

Istnieje kilka powodów dla tego, jak dotąd utylitarnego, wyboru kierunków 

uniwersyteckich. Przede wszystkim, usprawiedliwia go szybkie tempo wzrostu 

gospodarczego Kataru, który potrzebuje rodzimej kadry inżynierów, biznesmenów, lekarzy, 

dyplomatów i dziennikarzy, by zastąpid nią profesjonalistów zachodnich, azjatyckich, czy też 

pochodzących z innych krajów arabskich (Egipt, Syria, Jordania, etc.) zatrudnionych obecnie 

w wielu gałęziach gospodarki. Gros siły roboczej kraju to cudzoziemcy, zarówno na 

specjalistycznych stanowiskach w przemyśle naftowym, służbie zdrowia, mediach, 

szkolnictwie, jak i na niższych szczeblach w budownictwie czy sektorze usług. Demografia 

Kataru rozkłada się mniej więcej w stosunku 3:1, gdzie trzech obcokrajowców przypada na 

jednego Katarczyka. 392 

W celu złagodzenia tych demograficznych nierówności na rynku pracy, od 2002 r. 

rząd realizuje program intensywnej „kataryzacji” (Qatarisation), czyli wprowadzania rodzimej 

siły roboczej na stanowiska dotychczas sprawowane przez obcokrajowców. Firmy 

paostwowe i prywatne stopniowo redukują stopieo zatrudnienia „guest workers” (głównie 

na wyższych pozycjach) 393 na rzecz odpowiednio wykwalifikowanych obywateli Kataru. 

Dyplomy renomowanych uczelni amerykaoskich mają podnieśd liczbę wykształconych 

Katarczyków, którzy dzięki nim będą mogli znaleźd zatrudnienie w kluczowych zawodach 

(inżynierowie, lekarze, kadra menadżerska, itp.) zdominowanych dotąd przez inne 

narodowości. 

Dodatkowo, szansa zdobycia najbardziej popularnych kwalifikacji akademickich w 

świetnych uniwersytetach operujących w kraju jest w zasadzie wyłączną drogą rozwoju i 

awansu dla młodych, zdolnych kobiet, którym konserwatywne obyczaje mogłyby 

uniemożliwid wyjazd na studiach zagraniczne w dobrym uniwersytecie zachodnim. 

Uniwersytet Katarski, jedyna narodowa uczelnia, nie cieszy się tym samym prestiżem co 

zagraniczne szkoły wyższe, chod sam jest w trakcie głębokiej modernizacji i obiecujących 

reform. 

Zagraniczne uniwersytety – obecnie są to wyłącznie uniwersytety amerykaoskie – 

przybywają jednak do Kataru z bagażem opcji i wartości edukacyjnych, które wychodzą 

daleko poza oczekiwania gospodarzy. „Transplantacja” zachodniego systemu edukacji ze 

środowiska amerykaoskiego na grunt arabsko-muzułmaoski nie jest ani prostym, ani łatwym 

procesem. W ramach tego procesu odbywa się bowiem konfrontacja odrębnych kultur oraz 

odmiennych wizji edukacji: parafrazując określenie Huntingtona można nawet zaryzykowad 

twierdzenie o mającym miejsce „zderzeniu cywilizacji w klasie” (a clash of civilizations in the 

classroom). 

392 Qatar Country Profile, Oxford Business Group, Oxford 2008. 

393 Większośd Katarczyków bardzo niechętnie pracuje w zawodach fizycznych, dlatego też zatrudnia się w nich 

inne narodowości, głównie z krajów azjatyckich lub innych krajów arabskich – por. D. Brewer et al., Education 

for a New Era: Design and Implementation of K-12 Education Reform in Qatar, RAND Corporation, Santa 

Monica 2007. 

Strona 127 z 201

Wielokulturowośd Miasta Edukacji 

Zderzanie się kultur w obrębie Education City jest wpisane w program jego 

funkcjonowania jako celowej przestrzeni wielo- i międzykulturowej, która powstaje między 

innymi po to, aby przybliżyd katarskim studentom inne cywilizacje oraz inne sposoby 

przedstawiania i widzenia świata. W zamyśle mają one przede wszystkim stanowid źródła 

wiedzy o odmiennych tradycjach i systemach wartości. Jednocześnie, powinny one 

funkcjonowad jako swoiste punkty odniesienia pozwalające młodym Katarczykom na 

wypracowanie świadomości własnego dziedzictwa kulturowego poprzez wymianę 

doświadczeo i spostrzeżeo z przedstawicielami innych kultur. Wszystko to prowadzid ma do 

wykształcenia u studentów umiejętności funkcjonowania w środowiskach 

wielokulturowych 394 , w zglobalizowanej rzeczywistości społecznej i ekonomicznej. 

Na kulturę Kataru w dużym stopniu wpływa wahhabizm, istniejący tu w dużo 

łagodniejszej formie niż w sąsiedniej Arabii Saudyjskiej, ale o podobnych zasadach i 

przejawach (wszechobecnośd i monopol jednej religii, surowośd obyczajów, segregacja płci, 

autorytaryzm, niechęd wobec reform i modernizacji, itp.). Z uwagi na te cechy, spotkanie 

kultury katarskiej z obcymi kulturami i odrębnymi światopoglądami nie zawsze przebiega 

bezproblemowo. 

Kultury stykające się, współpracujące czy współzawodniczące w fizycznej i 

intelektualnej przestrzeni Miasta Edukacji są przy tym bardzo zróżnicowane. Education City 

nie jest tylko polem konfrontacji Zachodu z arabsko-muzułmaoskim światem wahhabickiego 

Kataru, ale także obszarem spotkao, konfliktów, zachodzenia na siebie, mieszania się oraz 

wzajemnego przenikania najrozmaitszych tradycji, wyznao i ideologii z wielu stron globu. 

Pomimo tego, że głównym celem Education City jest zapewnienie możliwości kształcenia w 

najlepszych ośrodkach oświatowych przede wszystkim obywatelom własnego kraju, 

populacja studentów EC składa się z wielu narodowości i wyznao religijnych. Obok dużej 

liczby Katarczyków, studiują tu Egipcjanie, Libaoczycy, Iraoczycy, Irakijczycy, Palestyoczycy, 

Hindusi, Pakistaoczycy, Afgaoczycy, Omaoczycy, a także Europejczycy i Amerykanie 395 . 

Studiuje też jeden Polak palestyoskiego pochodzenia. Chociaż przeważającą częśd wspólnoty 

Miasta Edukacji stanowią katarscy muzułmanie (sunnici), obecni są także chrześcijanie, 

buddyści, hinduiści, szyici, wyznawcy bahai’zmu, a nawet zdeklarowani ateści. 

W konsekwencji interakcje wielokulturowe odbywają się nie tylko na linii 

„zachodni/amerykaoscy wykładowcy” i „studenci katarscy” – ale także zachodzą pomiędzy 

jednostkami i grupami przynależącymi do wielu innych zbiorowości etnicznych i 

wyznaniowych. Leo Lefebure (który wykładał teologię w Szkole Służby Zagranicznej, School 

of Foreign Service, Georgetown University w Katarze w roku akademickim 2007/08) w 

oparciu o własne doświadczenia pedagogiczne zwraca uwagę na ten istotny aspekt 

394 

Multicultural Education: A Cross-Cultural Training Approach, M. D. Pusch (red.), Intercultural Press, Maine 

2000. 

395 

Dla przykładu, w maju 2008 r. Education City uroczyście obchodziło wspólną ceremonię wręczenia 

dyplomów absolwentom czterech mieszczących się w nim uniwersytetów (Texas A&M, WCMC, CMU, VCU): 

uhonorowanych zostało 67 Katarczyków oraz 55 studentów 17 innych narodowści. 

Strona 128 z 201

wielokulturowego krajobrazu EC: “Jednym z najbardziej znaczących długoterminowych 

rezultatów funkcjonowania Szkoły Służby Zagranicznej w Education City byd może będą 

wzajemne relacje, jakie zawiązują się wśród międzynarodowych studentów”, zauważa on, 

opisując zjawisko, które nazywa “wewnętrznym przetwarzaniem przez studentów zdarzeo 

zachodzących na zajęciach i poza nimi; zdarzeo, które są wyzwaniem dla bardziej 

nieprzejednanych postaw i które mogą je łagodzid” 396 . 

Modele edukacji 

Spotkanie dwóch różnych wizji edukacji oznacza przede wszystkim odmienne 

wymagania stawiane studentom (w tym przypadku, głównie katarskim – z uwagi na lokalne 

tradycje oświatowe) 397 przez zachodnich wykładowców, z których ogromna większośd 

przeszła przez amerykaoski system nauczania wynosząc zeo tamtejszą metodologię 

nauczania i uczenia się, a także wizję edukacji jako dialogu 398 , wizję zakorzenioną w tradycji 

sokratejskiej, w koncepcji twórczej, autonomicznej działalności indywidualnego umysłu 

ludzkiego oraz wielostronnej debaty twórczych i autonomicznych umysłów. 

Zgodnie z tym punktem widzenia, edukacja opiera się nie tylko na aktywnym 

podejściu do nauki oraz krytycznym i analitycznym myśleniu, ale przede wszystkim na 

koncepcji wolnej i otwartej wymiany myśli, opinii i idei. Dlatego od studentów wymaga się 

czytania i dyskutowania o tekstach, które mogą stad i często stoją w opozycji do powszechnie 

przyjętych systemów wartości oraz kwestionowania zastanych dogmatów. Oczekuje się od 

nich także krytycznego podejścia do rozważanych tematów, umiejętności zadawania pytao 

oraz niezależnego myślenia. W ramach tej koncepcji, cel kształcenia wykracza poza naukę 

czytania podręczników, pisania esejów i zdawania egzaminów – staje się nim wyzwolenie 

umysłów i otwarcie ich na nowe pojęcia i postawy. 399 

Idea wyzwolenia umysłów przez naukę jest centralnym założeniem filozofii edukacji 

liberalnej, edukacji „sztuk wyzwolonych” (liberal arts education) raczej poprzez naukę 

przedmiotów ogólnych („humanistycznych”) niż kształcenie zawodowe. Sztuki wyzwolone 

396 Email do autorki, 7.06.2008 r. 

397 Formalne struktury edukacyjne istnieją w Katarze dopiero od lat 50. Pomimo reform oświatowych 

wdrażanych od 2001 r., metodyka nauczania w większości lokalnych szkół nadal opiera się na pamięciowym 

opanowywaniu materiału, recytacji i odtwarzaniu, bez rozwijania umiejętności krytycznego i analitycznego 

myślenia. Por. S. Al-Misnad, The Development of Modern Education in the Gulf, Ithaca Press, London 1985; P. 

Maizey, Manifestations of Non-Deliberate Plagiarism, 2001, dostępny na: 

http://clb.ed.qut.edu.au/events/projects/ndp/strategies.jsp; T. Reagan, Non-Western Educational Traditions: 

Alternative Approaches to Educational Thought and Practice, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, London 

2000. 

398 „Tradycję Zachodu ucieleśnia Wielka Konwersacja, którą rozpoczęto u zarania historii i kontynuuje się do 

dzisiaj (…) Przeznaczeniem cywilizacji zachodniej jest Cywilizacja Dialogu… Wszystko podlega dyskusji. Każdy 

musi się w niej wypowiedzied. Każda propozycja musi zostad zbadana. Wymianę idei uważa się za drogę do 

realizacji potencjału całej rasy” (R. M. Hutchins, The Tradition of the West, [w:] The Great Conversation: The 

Substance of a Liberal Education, t. I, Encyclopaedia Britannica, Chicago 1952). 

399 Takie widzenie edukacji jest fundamentem filozofii nauczania uniwersytetu Georgetown, który ma swój 

kampus w Education City, ale jest także promowane pośrednio przez Carnegie Mellon, Northwestern, Cornell, 

Texas A&M etc. 

Strona 129 z 201

zajmują z kolei centralne miejsce w amerykaoskim systemie oświaty, którego obecnośd w 

rzeczywistości katarskiej zaznacza się coraz mocniej jako przeciwwaga dla dotychczasowej 

metodyki i programów nauczania. Lokalni studenci przybywający, aby studiowad w 

placówkach Education City, są w niewielkim tylko stopniu przygotowani do wymagao i zadao, 

jakie stawiają przed nimi amerykaoskie szkoły i ich wykładowcy. Budzi to kontrowersje i 

prowokuje do zajmowania niekiedy skrajnych stanowisk osądzających zachodnią liberalną 

metodologię i filozofię nauczania w kategoriach nieomal wartości absolutnych, co znajduje 

na przykład wyraz w krytyce edukacji zachodniej jako „westernizacji” życia i ataku na 

muzułmaoskie tradycje kraju 400 . 

Rola uniwersytetu w dobie globalizacji i tożsamośd Miasta Edukacji 

Tocząca się obecnie debata na temat celów i roli uniwersytetu w dobie globalizacji 

znajduje swoje odbicie w dyskusji dotyczącej potencjalnej roli liberalnej edukacji w dalszym 

rozwoju Education City oraz całego społeczeostwa katarskiego. W obu dyskursach naczelne 

miejsce zajmuje pytanie o edukacyjne priorytety i potencjalne rezultaty edukacji 

uniwersyteckiej: czy oświata wyższego stopnia ma kontynuowad linię kształcenia ogólnego, 

humanistycznego, dla uformowania jednostek intelektualnie dojrzalych, elastycznych, 

zdolnych do samodzielnego krytycznego myślenia, czy też powinna nastawid się na 

szkolnictwo wyspecjalizowane zawodowo, którego absolwenci będą mogli swobodnie 

znaleźd miejsca pracy w coraz bardziej konkurencyjnej gospodarce światowej? 

Osobnym nurtem ewolucji Education City, który wypływa również ze wspomnianych 

powyżej aspektów działania EC, jest pytanie o jednorodnośd programową i metodologiczną 

Miasta Edukacji jako wielokulturowej i wielo-uniwersyteckiej wspólnoty akademickiej. W 

miarę konsolidowania się pozycji uniwersytetów funkcjonujących w obrębie tego wspólnego 

kampusu widad, jak uniwersytety te powoli „zadamawiają” się na pustynnym gruncie 

katarskim, nie chcąc przy tym, a nawet nie mogąc, rezygnowad z własnych zasad i przekonao 

edukacyjnych, bowiem nadal stanowią one integralne części rodzimych instytucji w Stanach 

Zjednoczonych. Wynika stąd jednak pewien paradoks, jakim jest coraz wyraźniej 

zarysowująca się koniecznośd znalezienia dla nich odrębnej tożsamości jako elementów 

nowej całości: „neo-kampusu”, zglobalizowanej, trans-edukacyjnej przestrzeni konfliktu i 

dialogu, przenikania się różnorodnych kultur, wartości intelektualnych, duchowych i 

metodologii nauczania. 

Zapytany o koncepcję „uniwersytetu Education City” jako hybrydy złożonej z 

wydziałów wybranych amerykaoskich szkół wyższych, dr Abd Allah Al Sani, wiceprezydent 

Qatar Foundation ds. Edukacji, odpowiada: 

400 “Uniwersytety amerykaoskie w świecie arabskim ogromnie się przyczyniły do rozszerzenia wpływów 

zachodu w regionie. (…) Globalizacja to najnowsze wcielenie kolonializmu, które grozi podkopaniem 

muzułmaoskiej tożsamości i stanowi ryzyko kulturowej inwazji na cały region.” – Westernisation biggest threat, 

“The Peninsula”, 7.10.2006. 

Strona 130 z 201

Zgodnie z porozumieniami podpisanymi przez Qatar Foundation i kampusy 

uniwersytetów, odrębna charakterystyka edukacyjna każdego z nich musi zostad 

zachowana, a kwalifikacje, które uzyskają absolwenci, muszą byd identyczne z tymi, 

jakie nadawane są przez każdy z tych uniwersytetów na ich własnych kampusach w 

Stanach Zjednoczonych. Wzajemna współpraca i integracja muszą byd rozpatrywane 

w tym kontekście. Staramy się jak najlepiej wykorzystad dane nam zasoby tak, aby 

studenci, a ostatecznie, całe społeczeostwo, zyskało jak najwięcej. Możemy gościnnie 

zarejestrowad studentów danego uniwersytetu na kursy oferowane przez inne, na 

przykład student uniwersytetu Texas A&M może zapisad się na zajęcia z historii na 

Georgetown traktując to jako częśd wymaganego programu edukacji liberalnej. Albo 

student szkoły medycznej Weill Cornell może zaliczyd matematykę na Carnegie 

Mellon. Chcemy w ten sposób budowad akademicką synergię w celu rozszerzenia 

oferty edukacyjnej, unikając jednocześnie niepotrzebnego duplikowania studiowanych 

przedmiotów. 401 

Education City jest próbą stworzenia oświatowej przestrzeni międzykulturowej, gdzie 

różnorodne kultury i tradycje edukacyjne mają szanse stworzyd nowatorskie struktury 

organizacyjne, ale także kulturowe, społeczne i intelektualne. Bez wątpienia jest to jedna z 

najciekawszych inicjatyw edukacyjnych ostatnich lat. Jako dynamiczny projekt jeszcze w 

trakcie konstrukcji nie daje się łatwo zaklasyfikowad, a dłogoterminowe konsekwencje 

społeczne, polityczne i kulturowe wielotorowej działalności Education City są niemożliwe do 

przewidzenia. 

401 Email do autorki, 5.05.2008. 

Strona 131 z 201

Leo D. Lefebure 

Stosunki międzyreligijne w Katarze 

W ostatnich latach stosunki między religijnymi wspólnotami w Katarze zmieniły się 

dramatycznie przynosząc komplikacje i konflikty, a także destabilizując sytuację w kraju 

*niezupełnie gotowym na akceptację wyznao innych niż islam, przyp. tłum.+. Paostwo Katar 

próbuje stad się znaczącym miejscem międzynarodowych spotkao i dyskusji pomiędzy 

trzema monoteistycznymi religiami; miejscem, gdzie różnorodne tradycje religijne byłyby 

chętnie widziane *raczej niż ignorowane czy nawet zwalczane, przyp. tłum.+. Na stronie 

internetowej Szóstej Konferencji Dialogu Międzyreligijnego w Doha, która odbyła się w maju 

2008 r., znajdujemy brawurowe oświadczenie, że „w ciągu ostatnich pięciu lat, Katar stał się 

centrum międzywyznaniowego dialogu religijnych grup na świecie” 402 . Te wysiłki 

podejmowane przez Katar zaznaczają zdecydowane odejście od polityki, jaką prowadził 

poprzedni emir kraju. Stają one jednocześnie przed poważnymi wyzwaniami pochodzącymi z 

głęboko zakorzenionych postaw muzułmaoskich tradycji wahhabickich, a także, w szerszym 

kontekście, z długiej historii religijnej nietolerancji i konfliktu, tak tragicznie rozciągających 

się na teraźniejszośd Kataru i innych krajów 403 . 

Katar jest paostwem oficjalnie muzułmaoskim, od XIX w. pod panowaniem rodziny Al 

Sani, rządzonym zgodnie z szari’atem (prawem muzułmaoskim), w tradycji sunnickiej, 

według interpretacji szkoły hanbalickiej 404 . Ogromna większośd obywateli Kataru to sunnici z 

surowej tradycji wahhabickiej, zapoczątkowanej przez Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba 

(1703-1792), który przywrócił pierwotne znaczenie szkole hanbalickiej 405 . Warto tu 

odnotowad, że przymiotnik „wahhabicki” nie jest terminem, jakim określają się sami 

zwolennicy tej tradycji. W istocie, stosowanie tego terminu stanowi poważne naruszenie 

jednej z ich centralnych zasad – mianowicie, aby nie honorowad istot ludzkich kosztem Boga. 

Uważają się oni za autentycznych monoteistów i określają się mianem al-muwahhidun lub 

ahl at-tawhid, co oznacza „świadków potwierdzających boską jednośd” 406 . 

Nauki Ibn Abd al-Wahhaba jednoznacznie ukształtowały postawy i politykę 

Katarczyków wobec innych odłamów religijnych w islamie oraz wobec wyznawców innych 

402 

http://www/qatar-conferences.org/dialogue2008/english/generalinfo.php; 21.09.2008. Roszczenie to może 

wydad się zaskakujące w oczach osób związanych z międzynarodowym ruchem międzyreligijnym, jak Council 

for a Parliament of the World’s Religions oraz United Religions Initiative. Konferencje w Doha ograniczają się do 

religii monoteistycznych (abrahamowych). 

403 

Dla przybliżenia tła sytuacji w Katarze, zob. Islam, Judaism, and the Political Role of Religions in the Middle 

East, J. Bunzi (red.), University of Florida Press, Gainesville 2004. 

404 

Na temat powstania paostwa Katar, zob. F. F. Anscombe, The Ottoman Gulf: The Creation of Kuwait, Saudi 

Arabia, and Qatar, Columbia University Press, New York 1997; R. Said Zahlan, The Making of the Modern Gulf 

States: Kuwait, Bahrain, Qatar, the United Arab Emirates and Oman, wyd. popr., Ithaca Press, Reading 1998, s. 

99-105. 

405 

M. H. Kamali, Law and Society: the Interplay of Revelation and Reason in the Shariah, [w:] The Oxford History 

of Islam, J. L. Esposito (red.), Oxford University Press, Oxford/New York, 1999, s. 114. 

406 

H. Algar, Wahhabism: A Critical Essay, Islamic Publications International, Oneonta 2002, s. 1. 

Strona 132 z 201

eligii. Tocząca się obecnie debata prowadzona jest z tej właśnie perspektywy. W centrum 

zainteresowao Ibn al-Wahhaba była koncepcja tawhidu, czyli jednobóstwa. Odrzucając 

autorytet taklidu, czyli naśladownictwa tradycyjnych muzułmaoskich zasad prawnych, Ibn 

Abd al-Wahhab nawoływał do reformy islamu opartej o powrót do fundamentalnych zasad 

Koranu i hadisów, czyli przekazów dotyczących życia i nauk Mahometa 407 . Według niego, 

największym grzechem jest szirk, oddawanie czci jakiemukolwiek stworzeniu oprócz Boga. 

Ibn Abd al-Wahhab zdecydowanie odrzucał wszelkie wierzenia i praktyki, które odchodziły 

od koncepcji jedności Boga, ale nie zakładał przy tym, że osoby je praktykujące są na pewno 

apostatami. Natana Delong-Bas komentuje to następująco: “Zamiast obwoład wszystkich 

niewiernych apostatami, Ibn Abd al-Wahhab uznawał wszystkich ludzi za niewinnych 

apostazji czy niewiary, o ile nie otrzymali uprzednio odpowiedniego pouczenia 

religijnego” 408 . 

Uznaje się, że tradycja wahhabicka negatywnie ocenia inne tradycje religijne i inne 

formy islamu, odrzucając praktyki sufizmu i szyizmu jako naruszenie tawhidu. Tradycja 

wahhabicka jest także do tego stopnia krytyczna wobec tradycyjnych praktyk sunnickich, że 

Hamid Algar charakteryzuje ją jako „nie-sunnicką” i pozostającą na intelektualnym 

marginesie aż do czasów odkrycia ropy naftowej, która doprowadziła do wzbogacenia się 

krajów Zatoki Perskiej. 409 Ibn Abd Al-Wahhab mocno krytykował żydów, chrześcijan, pogan i 

czcicieli bożków za naruszanie tej zasady. Chrześcijanie byli na przykład krytykowani za wiarę 

w Jezusa jako Syna Bożego, a żydzi za wiarę w to, że są wybranym narodem Boga. Niemniej 

jednak, w przeciwieostwie do twierdzeo niektórych komentatorów, Delong-Bas twierdzi, że 

“pomimo swoich często gwałtownych ataków na inne grupy wyznaniowe za ich herectyckie 

wierzenia, Ibn Abd al-Wahhab nigdy nie nawoływał do ich zniszczenia czy śmierci. (...) 

Uważał, że taka kara leży w gestii Boga w przyszłym życiu, nie zaś w gestii istot ludzkich na 

ziemi” 410 . W miarę rozwoju tej tradycji, wahhabickie władze na terenie Półwyspu Arabskiego 

wprowadzały surowe kary – łącznie z egzekucją, paleniem książek i niszczeniem grobów – dla 

osób uznanych za winne szirku 411 . 

Wolnośd wyznania i wspólnoty religijne w Katarze 

Do 1995 r., kiedy to obecny emir szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani przejął władzę od 

swojego ojca w bezkrwawym przewrocie, w Katarze nie istniała wolnośd religijna i surowo 

wzbronione było praktykowanie religii innych niż islam. Na przykład nielegalne było 

przyjmowanie sakramentów chrześcijaoskich czy nauczanie doktryny chrześcijaoskiej 

407 

N. J. Delong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, Oxford University Press, 

Oxford/New York 2004, s. 8. 

408 


409 

H. Algar, op.cit. s. 2-3. Algar zauważa, że osiemnastowieczni alamowie, uczeni w prawie muzułmaoskim, nie 

uznawali Ibn Abd al-Wahhaba i jego naśladowców za sunnitów (s. 3); w czasie debaty ze zwolennikami Ibn Abd 

al-Wahhaba, kadi (sędzia) z Mekki ogłosił ich niewiernymi (s. 23). 

410 

N. Delong-Bas, s. 61. 

411 H. Algar, op. cit., s. 24-25. 

Strona 133 z 201

ponieważ i jedno, i drugie stanowiło formę grzechu szirk ze względu na wiarę w Jezusa 

Chrystusa jako Syna Bożego i w Trójcę Świętą. Dlatego też chrześcijanie zmuszeni byli 

wówczas uczęszczad na nabożeostwa na własne ryzyko, a księża katoliccy podlegali karze 

chłosty, jeśli przyłapano ich na naruszaniu prawa. W tym surowym otoczeniu katolicy 

uczeszczali na mszę świętą po kryjomu i ukrywali katechizm przed policją. Potajemnie 

przekazywali sobie nawzajem informacje o tym, kiedy i gdzie ma się odbyd nabożeostwo czy 

nauki religine. Wkrótce po objęciu władzy przez szajcha Hamada wprowadzono wolnośd 

wyznania i stosunki międzywyznaniowe zmieniły się radykalnie. 

Wolnośd przekonao religijnych stanowi częśd szerszego programu zmian społecznych 

przewidzianych przez szajcha Hamada, który widzi siebie jako monarchę-reformatora. Robin 

Wright cytuje słowa szajcha Hamada tłumaczące jego wyważone podejście: 

Przyspieszanie zmian spowodowałoby jedynie brak stabilności społecznej, czego 

staramy się uniknąd, dlatego wybraliśmy drogę pośrednią. W porównaniu z 

radykalnymi zmianami, jakie zaszły w innych krajach od kooca zimnej wojny, nasze 

zmiany mogą się wydawad nieznaczne, ale są one za to dobrze zaplanowane. Musimy 

uważad, aby wprowadzad zmiany w takim tempie, jakie odpowiadad będzie 

potrzebom i wymaganiom naszego narodu, a także tradycyjnej kultury katarskiej 

przesiąkniętej tysiącami lat arabskiej i muzułmaoskiej historii 412 . 

Obecnie najbardziej widocznym wyrazem i symbolem tych zmian są nowe kościoły 

chrześcijaoskie na przedmieściach Doha. Kościół katolicki pod wewaniem Matki Boskiej 

Różaocowej (Our Lady of the Rosary), który poświęcono w marcu 2008 r., jest 

najprawdopodobniej pierwszą świątynią chrześcijaoską wzniesioną w Katarze od czasów 

pojawienia się islamu w VII stuleciu. Nieopodal, na tym samym specjalnie wyznaczonym 

terenie, są obecnie w budowie następujące kościoły: koptycki, ortodoksyjny grecki, 

anglikaoski oraz kościół przeznaczony dla chrześcijaoskich wyznao z Indii. Budowa tych 

kościołów wzbudziła znaczne kontrowersje. Niektórzy konserwatywni muzułmanie wahhabici 

intrepretują słowa Mahometa jako zakaz istnienia publicznych miejsc kultu dla chrześcijan i 

innych nie-muzułmanów na całym obszarze Półwyspu Arabskiego. Znany komentator Lahdan 

Ibn Issa al-Muhanada, pisze w lokalnej gazecie “Al-Arab”: “Nie powinno się wznosid krzyży 

pod niebem Kataru, a Doha nie powinna słyszed bicia dzwonów” 413 . W kontekście ostrej 

krytyki ze strony katarskich muzułmanów, budowniczowie nowego kościoła katolickiego 

starali się byd jak najbardziej dyskretni. Dlatego też na kościele Matki Boskiej Różaocowej nie 

ma ani krzyża, ani dzwonnicy, ani żadnego znaku proklamującego jego obecnośd. Artystyczny 

wystrój wnętrza kościoła został wykonany przez znanego włoskiego malarza, Valentino Vago. 

Postad Maryi, czczonej przez katolików, ale uznawanej także przez muzułmanów, bardzo 

często pojawia się na jego obrazach w katarskim kościele trzymając w objęciach dzieciątko 

412 R. Wright, Dreams and Shadows: The Future of the Middle East, Penguin Press, New York 2008, s. 8. 

413 http://www.foxnews.com/story/02933,33804,00.html, 21. 09.2008. 

Strona 134 z 201

Jezusa. Obraz ukrzyżowania umieszczono w miejscu stosunkowo widocznym, mianowicie w 

oknie nad ołtarzem. 

Inna znana w Katarze postad, Abd al-Hamid al-Ansari, który przez pewien czas był 

dziekanem Wydziału Szari’atu na Uniwersytecie Katarskim, nie zgadza się z al-Muhanadą, 

przekonując, że uwaga Mahometa odnosiła się wyłącznie do świętych miast Mekki i Medyny, 

nie zaś do całego Półwyspu Arabskiego. Według al-Ansari’ego, “posiadanie własnych miejsc 

kultu jest fundamentalnym prawem człowieka gwarantowanym przez islam”. 414 Wicepremier 

Abd Allah Ibn Hamad al-Attija, przemawiając w roli przedstawiciela rządu katarskiego, 

określił kościół Matki Boskiej Różaocowej jako “pozytywne przesłanie dla całego świata”. 415 

Podczas prywatnej ceremonii wieczorem na dzieo przed poświęceniem kościoła, al-Attija 

powiedział: 

Cieszymy się, że powstał tutaj pierwszy kościół katolicki. Muzułmanie mają meczety i 

miejsca kultu w krajach chrześcijaoskich, czas był zatem, by wybudowad kościół u nas. 

Islam jest religią pokoju, tolerancji i dialogu. Katar jest dumny, że jest jedynym 

krajem, gdzie corocznie odbywa się międzywyznaniowa konferencja trzech religii 

monoteistycznych 416 . 

Wielebny Tomasito Veneration, filipioski ksiądz katolicki w Katarze, zauważył, że teren pod 

budowę kościoła Matki Boskiej Różaocowej: 

został nam podarowany przez Emira Hamada Ibn Chalifę Al Saniego, który przez 

ostatnie lata promuje politykę dialogu międzyreligijnego zachowując jednocześnie 

prawa zakazujące wszelkich prób nawracania tutejszej ludności, większości 

muzułmaoskiej, na jakąkolwiek inną religię. Jest to w zasadzie jedyne ograniczenie 

naszej pracy duszpasterskiej, ale musimy się go trzymad 417 . 

W okresie poprzedzającym poświęcenie kościoła Matki Boskiej Różaocowej wyrażano 

obawy, że wydarzenie to może spowodowad wrogie reakcje, a Ambasada Stanów 

Zjednoczonych w Doha wysłała nawet do obywateli amerykaoskich ostrzeżenie, by nie brad 

udziału w uroczystości, która jednak odbyła się bez żadnych incydentów. Podczas ceremonii, 

w której wzięło udział około 10 tys. katolików, kardynał Ivan Dias, prefekt Watykaoskiej 

Kongregacji ds. Ewangelizacji Narodów (Vatican Congregation for the Evangelization of 

Peoples), przedstawił zebranym przesłanie od papieża Benedykta XVI oraz ofiarował im w 

jego imieniu kielich, relikwię kapucyoskiego mistyka, św. Padre Pio da Pietrelcina, który 

umieszczono na ołtarzu kościoła. 

Z uwagi na to, że populacja Kataru gwałtownie rośnie i ulega ciągłym zmianom, 

trudno jest z całą pewnością ustalid dokładną liczbę wiernych należących do poszczególnych 

414 http://www.archdioceseofcolombo.com/news.php?id=262, 21. 09.2008. 

415 http://www.asianews.it/index.php?l=en&art=11783&sixe=A, 23. 09.2008. 

416 http://gulfnews.com/news/gulf/qatar/10197626.html, 23.09.2008. 

417 http://www.asianews.it/index.php?1=en&art=88748size=A, 21.09.2008. 

Strona 135 z 201

ugrupowao religijnych. Rząd także nie publikuje oficjalnych statystyk. Według danych 

amerykaoskiego Departamentu Stanu z 2007 r., z niektórych kościołów chrześcijaoskich 

otrzymano jednak informacje co do liczby wiernych. I tak, Kościół rzymsko-katolicki doliczył 

się 80 tys. członków, anglikaoski 10 tys., a koptyjski 3 tys. Brakuje jednak danych na temat 

protestantów oraz członków Kościołów wschodnich i grecko-ortodoksyjnego 418 . Zgodnie z 

raportem International Religious Freedom z 2007 r., wydanym przez Biuro Demokracji, Praw 

Człowieka i Pracy amerykaoskiego Departamentu Stanu, hinduiści, buddyści, wyznawcy 

baha’izmu i innych wiar nie wystąpili w 2007 r. z prośbą o oficjalne uznanie ich religii przez 

rząd katarski. Nie pojawiły się też żadne raporty dotyczące prób zakłócania ich praktyk 

religijnych 419 . Liczbę hinduistów w Katarze ocenia się na około 90 tys 420 . Tore Kjeilen szacuje, 

że w Katarze znajduje się około tysiąca bahaistów 421 . 

Jedną z najbardziej kontrowersyjnych innowacji szajcha Hamada było zezwolenie 

udzielone Izraelowi na otwarcie misji handlowej w Katarze w 1996 r. Katar jest jedynym 

paostwem nad Zatoką Perską utrzymującym oficjalne stosunki z paostwem izraelskim. 

Mieszka tu mała, lecz stale powiększająca się społecznośd żydowska. Relacje z Izraelem są 

powodem kontrowersji wśród krajów muzułmaoskich. W listopadzie 2000 r., Katar ugiął się 

pod presją Iranu i Arabii Saudyjskiej i zamknął izraelską misję handlową przed spotkaniem 

przedstawicieli Organizacji Konferencji Muzułmaoskiej, jakie miało się odbyd w Doha. 

Chociaż misja pozostawała zamknięta przez jakiś czas, rząd pozwolił ją ponownie otworzyd w 

maju 2001 r., co przyniosło falę ostrej krytyki ze strony rządu Iranu, który oskarżył Katar o 

“nieprawowiernośd wobec współ-muzułmanów” 422 . 

Roi Rosenblit jest szefem misji handlowej Izraela w Doha oraz gospodarzem 

społeczności żydowskiej (i nie tylko) podczas wszelkich żydowskich świąt religijnych. 

Uczestniczyłem w obchodach święta Sukkot u niego w domu jesienią 2007 r. Pokazawszy 

nam tradycyjny szałas (sukka) ustawiony w ogrodzie na tyłach domu, ambasador Rosenblit 

podzielił się z nami swoim przekonaniem, że jest to zapewne pierwszy od wielu stuleci tego 

typu namiot wzniesiony w Katarze. W wojskowej kwaterze głównej sił amerykaoskich w 

Katarze obecny jest też zwykle amerykaoski rabbi, który pojawia się czasami na ważniejszych 

uroczystościach żydowskich w Doha. 

Konferencje dialogu międzywyznaniowego w Doha 

Najbardziej znaczącym wyrazem zainteresowania Kataru promocją stosunków 

międzyreligijnych jest seria konferencji na temat dialogu międzywyznaniowego 

organizowanych w Doha. W kwietniu 2003 r., Katar pełnił rolę gospodarza seminarium na 

temat budowania mostów do solidarności, zorganizowanego i sponsorowanego przez 

anglikaoskiego arcybiskupa Canterbury. W tym samym roku, seminarium spotkało się 

418 

http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90219.htm, 21.09.2008. 

419 

Ibidem. 

420 

http://en.wikipedia.org/wiki/Hinduism_in_Qatar, 22.09.2008. 

421 

http://i-cias.com/e.o/qatar_4.htm, 22.09.2008. 

422 

http://www.iran-press-service.com/articles_2001/may_2001/iran?qatar_israel_18501.htm, 22.09.2008. 

Strona 136 z 201

ponownie w Doha w celu rozważenia chrześcijaoskiego i muzułmaoskiego podejścia do 

świętych ksiąg obu religii 423 . Szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani serdecznie powitał wielebnego 

dr Rowana Williamsa, arcybiskupa Canterbury, oraz innych uczestników spotkania, wyrażając 

nadzieję, że w Katarze powstanie organizacja do spraw dialogu pomiędzy muzułmanami i 

chrześcijanami. 

W maju 2004 r., z udziałem kardynała Jeana Louisa Taurana, reprezentującego 

papieża Jana Pawła II i Kościół Katolicki, odbyła się w Doha konferencja, podczas której 

dyskutowano kwestię wolności religii. Na dwie pierwsze konferencje zaproszeni zostali 

wyłącznie przywódcy muzułmaoscy i chrześcijaoscy. Od czasu trzeciej konferencji 

zorganizowanej w 2005 r., w spotkaniach tych biorą też udział przedstawiciele judaizmu. 

Trzecia konferencja skoncentrowała się na zagadnieniach teologicznych i nosiła tytuł 

„Słuchając Boga, ucząc się z Pisma Świętego”. W czasie konferencji zanotowano, że „istnieją 

zasadnicze różnice między islamem a chrześcijaostwem co do źródła najpełniejszego 

przekazu słowa Bożego. Według muzułmanów, jest nim tekst księgi Koranu, podczas gdy dla 

chrześcijan zawiera się ono w życiu jednego człowieka, Jezusa z Nazaretu” 424 . Podczas 

konferencyjnych dyskusji, różnicę tę powiązano z kontrowersyjną według muzułmanów 

wiarą chrześcijan w trój-osobowego Boga. 

Czwarta konferencja na temat dialogu międzywyznaniowego zorganizowana w Doha 

skupiła się na „Roli religii w budowaniu istoty ludzkiej”. Ahmad Ibn Abd Allah al-Mahmud, 

Minister Spraw Zagranicznych, przedstawił nadzieje rządu kraju związane z konferencją: 

Widzimy to spotkanie w kategoriach pragmatycznego i realistycznego dialogu 

mającego na celu propagowanie godnej, sprawiedliwej, bezpiecznej i pokojowej 

koegzystencji narodów. Przewidujemy, że obecna konferencja zaowocuje dialogiem 

umacniającym perspektywę wajemnych spotkao i dyskusji, dzięki którym 

przekroczone zostaną bariery dyskryminacji 425 . 

Ben Quash z Cambridge Inter-Faith Programme Uniwersytetu Cambridge opisał serię 

dialogów pod hasłem „Scriptural Reasoning” (Rozumowanie w Piśmie) prowadzonych w 

Wielkiej Brytanii, podczas których żydzi, chrześcijanie i muzułmanie wspólnie badają święte 

księgi swoich religii, komentarze rabinistyczne, patrystyczne i hadisy (przekazy dotyczące 

wypowiedzi Mahometa). Inne kluczowe wystąpienia na tej konferencji to na przykład 

przemówienie rabina Douglasa E. Krantza zatytułowane „Nakrywanie do stołu: rozwijanie 

zdrowej świadomości religijnej” (“Setting the Table: Nurturing a Healthy Religious 

Awareness”), mowa rabina Nancy Fuchs-Kreimer na temat „Nauki i religii” (“Science and 

Religion”) oraz prezentacja Sa’ida A. Chana pod tytułem „Religia i prawa obywatela: 

423 Scriptures in Dialogue: Christians and Muslims Studying the Bible and the Qur’an Together: A Record of the 

Seminar ‘Building Bridges’. Konferencja zorganizowana w Doha w Katarze, 7-9.04.2003, wyd. M. Ippgrave, 

Church House, London 2004. 

424 http://www.qatar-conferences.com/dialogue/english/e20033.html, 22.09.2008. 

425 http://www.qatar-conferences.com/new-dialogue/english/OPENING.pdf, 23.09.2008. 

Strona 137 z 201

wyzwania i obowiązki wspólnoty religijnej” (“Religion and Civil Rights: Challenges and Duties 

for the Religious Community”). 

Na piątej konferencji, jaka odbyła się w maju 2007 r., dyskutowano zagadnienia takie 

jak „Złożony charakter dialogu międzywyznaniowego” (“Complexity of Issues in Interfaith 

Dialogue”), „Wspólne wartości duchowe i ich wpływ na pokojową koegzystencję” (“Common 

Spiritual Values and their Impact on Peaceful Co-Existence”) oraz „Mistycyzm: duch religii 

objawionych” (“Mysticism: The Spirit of Revealed Religions”). W rezultacie obrad wydano 

oświadczenie potępiające desekrację symboli i postaci religijnych i nawołujące do 

porozumienia międzyreligijnego. Jednocześnie rząd Kataru ogłosił powstanie nowej 

organizacji międzyreligijnej, Międzynarodowego Centrum do Spraw Dialogu 

Międzyreligijnego (DICID – Doha International Center for Inter-Faith Dialogue). W skład 

zarządu Cetrum wchodzi m.in. trzech muzułmanów, trzech chrześcijan i rabin. Finansowanie 

organizacji wziął na siebie rząd katarski. Centrum to ma zasięg międzynarodowy, co widad na 

przykładzie planów zoragnizowania dialogu ekumenicznego pomiędzy sunnitami a szyitami w 

Libanie w grudniu 2008 r. 

Szósta konferencja w maju 2008 r. odbyła się pod tytułem „Wartości religijne: 

perspektywy dla pokoju i szacunku dla życia” („Religious Values: Perspectives on Peace and 

Respect for Life”). Uczestnicy rozważali rozmaite zagadnienia dotyczące pokoju i przemocy, 

bio-etyki, samobójstwa, tortur, handlu ludźmi, aborcji, eutanazji i szacunku dla symboli 

religijnych. Na zakooczenie wezwano rządy i organizacje pozarządowe do wspierania postaw 

szacunku dla symboli religijnych, godności ludzkiej, wolności religii i poszanowania życia 

ludzkiego. 

W historii stosunków międzyreligijnych u większości religijnych tradycji świata 

doszukad się można dwuznacznych elementów. Od czasu posiedzenia Światowego 

Parlamentu Religii w Chicago w 1893 r., wiele z nich przeszło niezwykłe przemiany postaw i 

praktyk w odniesieniu do innych wyznao. Zmarły niedawno historyk religii Joseph Kitagawa 

zauważył, że Parlament Religii w Chicago stał się znaczącym punktem zwrotnym: przywódcy 

religijni zaczęli interpretowad i prezentowad swoje własne tradycje z rosnącą świadomością 

tego, jak mogą one zostad odebrane przez wyznawców innych wiar. 426 Na przestrzeni 

dziesięcioleci, jakie upłynęły od tamtej chwili, przywódcy religijni na świecie w coraz 

większym stopniu poszukują nowych dróg wzajemnego porozumienia. Od 1995 r. Katar coraz 

wyraźniej zaznacza swój udział w międzynarodowym ruchu międzyreligijnym, przynajmniej w 

odniesieniu do trzech religii monoteistycznych (abrahamowych). Przemowy przedstawicieli 

Kataru na konferencjach w Doha odzwierciedlają pełną świadomośd obecności ich 

międzyreligijnych interlokutorów. Warto jednak zauważyd, że konferencje te nie są otwarte 

dla publiczności i tylko zaproszeni goście mają możliwośd wysłuchania takich wypowiedzi. 

Pomimo tego, oświadczenia wygłaszane na konferencjach w Doha dostępne są na ich 

stronach internetowych. Bez wątpienia w bliższej i dalszej przyszłości nadal będą odzywad się 

w Katarze głosy przeciwne takim inicjatywom. Bez względu na to, doniosłe zmiany ostatnich 

15 lat prawdopodobnie prowadzid będą do dalszych transformacji. 

426 J. M. Kitagawa, The Quest for Human Unity: A Religious History, Fortress Press, Minneapolis 1990. 

Strona 138 z 201


Z angielskiego przełożyła Magdalena Rostron

Marcin Grodzki 

Chrześcijanie w Katarze 

W marcu 2008 r. Katar dołączył do grona tych paostw regionu Zatoki Perskiej, w 

których mogą oficjalnie działad instytucjonalne struktury Kościoła rzymskokatolickiego. Na 

mocy dekretu głowy paostwa, emira szajcha Hamada Ibn Chalify Al Saniego, prowadzącego 

konsekwentnie od połowy lat 90. politykę demokratyzacji wewnętrznej kraju, zezwolono na 

budowę sześciu kościołów chrześcijaoskich różnych wyznao (m.in. anglikaoskiego, grekoprawosławnego, 

koptyjskiego) 427 . Fakt wyświęcenia Kościoła Matki Bożej Różaocowej przy 

stolicy kraju, Doha, wywołał na łamach katarskiej prasy mieszane odczucia społeczności 

muzułmaoskiej, od fali ostrego krytycyzmu środowisk konserwatywnych, po apele o 

„życzliwy gest wzajemności wobec braci chrześcijan zezwalających na budowę tysięcy 

meczetów na Zachodzie”. 

Pierwsza od kilkunastu wieków legalna świątynia chrześcijaoska na Półwyspie 

Katarskim nie ma na zewnątrz krzyża, dzwonów, wieży kościelnej ani nawet tablicy 

informacyjnej o budynku. Wszystko z założenia po to, by nie podsuwad przeciwnikom jej 

istnienia argumentów do kolejnych protestów. Budynek w kształcie spodka mieści się około 

15 km na południe od Dohy, na pustkowiu. Powstał na działce ziemi podarowanej przez 

emira, kosztem kilkunastu milionów dolarów, częściowo zebranych również wśród katarskiej 

napływowej diaspory chrześcijaoskiej. 15 marca 2008 r., w uroczystej konsekracji świątyni 

podlegającej formalnie Apostolskiemu Wikariatowi Arabii w Abu Zabi uczestniczyło 

kilkudziesięciu kapłanów, na czele z papieskim wysłannikiem, kardynałem Ivanem Diasem, 

prefektem Kongregacji Ewangelizowania Narodów w Kurii Rzymskiej, który przywiózł z 

Watykanu relikwie św. Ojca Pio. W pięciogodzinnej mszy konsekracyjnej w różnych językach, 

w tym angielskim, filipioskim tagalog, hindi, arabskim, wzięło udział około 10 tys. wiernych, z 

których 3 tys. mogło pomieścid obszerne wnętrze kościoła 428 . 

Wkopanie kamienia węgielnego pod świątynię chrześcijaoską w Doha wywołało 

gorącą debatę w katarskich mediach. Krytyczni wobec tego pomysłu, zbliżeni do 

wahhabickiej Arabii Saudyjskiej uczeni muzułmaoscy Kataru, odebrali to jako gest 

nieprzyjazny wobec ich kraju. Na łamach katarskiej gazety „Al-Arab”, jeden ze znanych 

publicystów kojarzonych ze środowiskami konserwatywnymi apelował o rozpisanie 

narodowego referendum, tak by oddad ostateczną decyzję w tej sprawie wyłącznie 

rdzennym obywatelom Kataru – praktycznie w 100% muzułmanom 429 . Zwolennicy takiego 

rozwiązania argumentowali, że obcokrajowcy mieszkają i pracują w Katarze jedynie 

tymczasowo, więc ich potrzeby nie mogą przeobrażad kraju w sposób, którego sami nie 

życzyliby sobie jego obywatele (czytaj: dopóki nie ma katarskich chrześcijan, nie powinno się 

stawiad kościołów; świeckie rządy Zachodu zezwalają na budowę meczetów swoim własnym 

427 Qatar getting first Christian church, http://www.beliefnet.com, za Associated Press. 

428 First Christian church opens in Qatar, 16.03.2008, http://www.jpost.com, za Associated Press oraz Iftitah 

awwal kanisa katulikijja fi-Katar, “Ar-Raja”, 15.03.2008, http://www.raya.com, za Qatar News Agency. 

429 Lahdan bin Isa Al-Muhannadi, Adżz an-al-fahm aw-mafhum li-al-adżz, “Al-Arab”, 20.02.2008. 

Strona 140 z 201

obywatelom, ale nie posiadaczom kart pobytu tymczasowego) 430 . „Krzyż nie powinien 

wznosid się pod niebem Kataru”, „Dzwonny kościelne nie mogą bid w Doha”, „Nie kalajmy 

ziemi Kataru kościołem” – tego typu hasła można było znaleźd w lokalnych dziennikach 431 . 

Krytykowana była nie sama decyzja o zezwoleniu na budowę, lecz perspektywa 

wykorzystania dobroduszności emira do tworzenia zalążków chrześcijaoskich placówek 

misyjnych. Niektórzy doszukiwali się w niej analogii do przedłużającej się obecności sił 

koalicyjnych w Iraku i Afganistanie (z odniesieniem do faktu, że w bazie al-Udajd w Katarze 

mieści się centrum dowodzenia armii amerykaoskiej, skąd prowadzono wojnę w Iraku). 

Konserwatywna katarska prasa dawała do zrozumienia, że kwestie tej rangi społecznej 

powinny wymagad aprobaty katarskiego społeczeostwa, które tworzy muzułmaoskie 

paostwo oparte z założenia na prawdach koranicznych. Wykazywano, że decyzja emira ma 

charakter czysto polityczny i nie jest poparta dążeniami społeczeostwa. Jeden z sondaży 

opinii publicznej wydrukowany w lokalnej prasie ukazał sprzeciw 80% ankietowanych 

obywateli Kataru wobec udostępniania miejsc kultu religijnego nie-muzułmanom 432 

(jednocześnie 54% wyraziło w związku z tym obawę przed pojawieniem się misjonarzy 

chrześcijaoskich). Sugerowano również, że tego typu działania mogą byd sprzeczne z 

konstytucją. Przy tej okazji, wśród Katarczyków mieszkających zagranicą podniosły się głosy 

krytyczne wobec prozachodniego kursu politycznego emira Hamada, w tym podarowania 

katarskiej ziemi lokalnej mniejszości katolickiej 433 . Przypominano jeden z hadisów, w którym 

prorok Mahomet stwierdza, że „nie ma miejsca dla dwóch wyznao na Półwyspie Arabskim”. 

W odpowiedzi, podniosły się głosy broniące idei swobody wyznaniowej na terenach 

zdominowanych przez wyznawców religii muzułmaoskiej. Były dziekan Wydziału Szari’atu 

Uniwersytetu Katarskiego prof. Abd al-Hamid al-Ansari napisał w artykule prasowym, że 

„jednym z podstawowych praw człowieka gwarantowanych przez islam jest wolnośd miejsc 

kultu różnych religii” 434 . Argumentował, że cytat z hadisów został wyjęty z kontekstu, i 

odnosi się jedynie do Mekki i Medyny, nie zaś do całego Półwyspu Arabskiego 435 . W jego 

uznaniu, wiele osądów religijnych, które wydawali w odległych wiekach uczeni 

muzułmaoscy, straciło już dziś na aktualności i nie przystaje do skomplikowanych wyzwao 

współczesnego świata. Autorzy niektórych publikacji prasowych zastanawiali się, skąd wśród 

środowisk muzułmaoskich wzięły się obawy i poważne opory przed zaistnieniem 

chrześcijaostwa w Katarze, skoro przez wieki w świecie arabsko-muzułmaoskim wyznawcy 

obu religii żyli obok siebie tworząc swoistą mozaikę wyznaniową (np. Egipt, Irak itd.). 

Przyczyną tych obaw, w opinii lokalnej katarskiej prasy, wydaje się poczucie zagrożenia przed 

konfrontacją z chrześcijaoskimi misjonarzami. Publicysta gazety „Al-Arab” przypomniał w 

tym kontekście głośną w arabskich mediach kwestię misji grup ewangelikalnych w 

Maghrebie – Maroku, Tunezji oraz Algierii – gdzie, mimo kary więzienia i wysokiej grzywny, 

430 Chuch in Qatar may irk Muslims, 22.10.2005 http://www.jihadwatch.com. za Associated Press 

431 Abd al-Hamid Al-Ansari, Nam li-al-kanais fi-Katar ila-an lial-tasamuhal-islami”, “Al-Waan”, 24.6.2008. 

432 Muhammad alih, Fi istitla li-al-Arab: 80% min al-muwatinin ju’aridun bina kanisa, “Al-Arab”, 24.02.2008. 

433 Dżadal hawl iftitah awwal kanisa fi Katar 06.02.2008, http://www.alarabiya.net, za Associated Press. 

434 S. Verma, Qatar hosts its first Christian church, “The Times”, 14.03.2008. 

435 A. Sheffrin, Christians to Welcome Qatar's First Christian Church, 24.02.2008, http://www.christianpost.com. 

Strona 141 z 201

odnotowano ostatnio liczne przypadki zmiany wiary na chrześcijaoską. Autor radzi 

Katarczykom, by w dzisiejszym zglobalizowanym świecie nie bad się różnorodności i 

konfrontacji własnej wiary, gdyż to oznaczałoby kruchośd własnych przekonao religijnych 436 . 

Debata na temat pierwszego kościoła nie ominęła również internautów. Na stronach 

forum Uniwersytetu Katarskiego można znaleźd opinie, że skoro chrześcijan w Katarze należy 

liczyd w dziesiątkach, a nawet setkach tysięcy, to rzeczą normalną jest, by mieli możliwośd 

wspólnego praktykowania swojej wiary: „Lepiej kościół niż kolejny zachodni przybytek 

siejący zepsucie” 437 . Nie brakuje również stwierdzeo, że Katar nie jest paostwem 

wyznaniowym, więc obecnośd świątyni chrześcijaoskiej nie powinna byd traktowana jako 

naruszenie konstytucji opartej na Koranie. 

W środowisku katarskich biznesmenów pojawił się dylemat co do udziału 

muzułmanina we wznoszeniu świątyni chrześcijaoskiej. W odpowiedzi na zapytanie jednego 

z potencjalnych podwykonawców projektu, przewodniczący Międzynarodowej Unii 

Uczonych Muzułmaoskich dr Jusuf al-Karadawi wydał 18 maja 2008r. orzeczenie religijne 

objaśniające w jego uznaniu postawę muzułmanina w tej sprawie 438 . Fatwa odnosi się 

pozytywnie do budowy świątyni dla rezydujących w Katarze wiernych z Ludów Księgi (a więc 

chrześcijan i wyznawców judaizmu), jak również dopuszcza udzielanie im w tym pomocy 

przez muzułmanów. Wylicza niezbędne ku temu, spełnione w tym wypadku warunki: 

rzeczywistą potrzebę licznej wspólnoty wyznaniowej oraz zgodę muzułmaoskiego władcy. Za 

podstawę swego stanowiska, szajch wymienia werset 2 sury Stół Zastawiony: 

„Wspomagajcie się wzajemnie w pobożności i bogobojności! Ale nie wspomagajcie się 

wzajemnie w grzechu i wrogości!” 439 . Jusuf Al-Karadawi, zwolennik hanafickiej szkoły 

interpretacji prawa muzułmaoskiego, przyznaje jednocześnie, że wiele szkół szari’atu stoi na 

zgoła odmiennym stanowisku: przeciwko są adepci szkoły malikickiej, hanbalickiej, 

szafi’ickiej, a także zwolennicy interpretacji Abu Jusufa (zm. 804). Według nich, wierzący 

muzułmanin nie może przyłożyd ręki do budowy świątyo niemuzułmaoskich. Wbrew 

obawom przeciwników gestu emira, fakt otwarcia kościoła nie uzewnętrznił niepokojów 

społecznych w Katarze. Katarczycy okazali się bardziej otwarci na gest emira niż rysowała to 

konserwatywna prasa. Wkrótce też, w pobliżu świątyni katolickiej ma ruszyd budowa 

kościołów innych odłamów chrześcijaoskich. 

Wraz z umożliwieniem swobodnego kultu religijnego chrześcijanom rozpoczyna się w 

Katarze nowa era. Dotychczas odbywanie niemuzułmaoskich zgromadzeo religijnych było w 

tym kraju nielegalne. Od czasu opuszczenia Kataru przez Brytyjczyków na początku lat 70., 

kościoły chrześcijaoskie funkcjonowały nieoficjalnie – gromadzono się w prywatnych domach 

lub szkołach. Było to tolerowane przez sunnicką monarchię w Doha, hołdującą tradycyjnie 

muzułmaoskim wzorcom życia społecznego. Katar zmienił ten kierunek kursu politycznego w 

436 

Salah Al-Dżawruszi, Hawl bina kana’is fI mudżtama muslim – iszkalijjat al-waj bi-al-ahar, „Al-Arab”, 

18.02.2008. 

437 

http://www.qataru.com, http://www.alommah.org/forum. 

438 

http://www.iumsonline.net oraz Muhammad Sabra, Dr Al-Karadaki: Ikamat kanisa fi Katar dża’iz, „Al-Arab” 

19.05.2008. 

439 

Cytat z Koranu w tłumaczeniu Józefa Bielawskiego, Paostwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986. 

Strona 142 z 201

1995 r., gdy w drodze bezkrwawego przewrotu pałacowego władzę objął emir Hamad ibn 

Chalifa Al Sani, który w warunkach kryzysu gospodarczego i konfliktów na tle religijnym 

odsunął od władzy swojego ojca. Od tego czasu Katar zmienia się w kierunku wyznaczanym 

przez ogólnoświatowe trendy globalizacji, liberalizacji i proamerykaoskiej demokratyzacji 

Bliskiego Wschodu, pozostając jednocześnie zachowawczą muzułmaoską monarchią 

dziedziczną. Proces przemian wewnętrznych objął już m.in. wprowadzenie nowej konstytucji, 

gwarantującej wolnośd stowarzyszeo, praktyk religijnych i pełne prawa wyborcze dla kobiet. 

Zapoczątkowano proces decentralizacji administracji publicznej, odbyły się pierwsze w 

historii kraju wybory samorządowe, znowelizowano kodeks cywilny i administracyjny, 

zalegalizowano działalnośd związków zawodowych. 

Jednocześnie w bogatym w gaz ziemny Katarze trwa boom ekonomiczny, napędzany 

przez rosnące na świecie ceny nośników energii. Władze w Doha walczą o chod częściowe 

przechwycenie natężonego napływu zachodnich turystów z sąsiednich Zjednoczonych 

Emiratów Arabskich (szczególnie Dubaju), inwestując dziesiątki miliardów dolarów w 

rozbudowę miejscowej infrastruktury, oferując rozmaite atrakcje turystyczne i udogodnienia 

inwestycyjne. 

Zdaniem komentatorów z łamów bliskowschodniej prasy, właśnie w duchu 

liberalizacji kraju należy odbierad gest emira z dynastii Sani, dający zielone światło pod 

budowę świątyo chrześcijaoskich. Pojawiły się również głosy łączące to wydarzenie z 

wysiłkami Kataru na rzecz ubiegania się o organizację igrzysk olimpijskich w 2020 r., po 

udanej olimpiadzie azjatyckiej w Katarze w 2006 r. Wiadomo, że kandydatura Dohy odpadła 

w fazie wstępnej kwalifikacji do igrzysk 2016 r., ustępując tylko czterem zwycięskim miastom 

(z listy 20 startujących). Co więcej, niektórzy publicyści zwracają uwagę, że kolejnym krokiem 

może byd zaproszenie Benedykta XVI do złożenia wizyty w Katarze (o takiej ewentualności 

wspomniał m.in. wicepremier Kataru minister energii i przemysłu Abd Allah ibn Hamad al- 

Atijja reprezentujący katarski rząd na ceremonii otwarcia kościoła w Doha, a także wcześniej 

w kontekście Bahrajnu król tego paostwa Hamad ibn Isa Al-Chalifa) 440 . 

Bez zmian natomiast pozostaje stanowisko prawodawstwa katarskiego wobec 

ludności niemuzułmaoskiej, którą obowiązuje przepisy szari’atu w interpretacji katarskich 

władz religijnych. Niemuzułmanie nie mają prawa wnosid spraw do muzułmaoskich sądów 

religijnych, które orzekają w większości spraw cywilnych. Pod groźbą najwyższej kary 

zakazana jest zmiana wiary na niemuzułmaoską (od powstania niepodległego Kataru w 1971 

r. wyroki śmierci nie są wykonywane), a co za tym idzie – nie mogą też działad 

niemuzułmaoscy misjonarze. Muzułmanie zmieniający wyznanie są aresztowani. Warto przy 

tej okazji dodad, że rząd w Doha wydawał zgodę na budowę budynków kościelnych już 

uprzednio w roku 2000 i 2003. 

Instytucjonalna obecnośd kościołów chrześcijaoskich zniknęła z Półwyspu Katarskiego, 

jak i z większości arabskich regionów basenu Zatoki Perskiej, w przeciągu kilku wieków po 

pojawieniu się tam islamu. Region ten na nowo przyciągał uwagę misjonarzy wraz z 

440 Iftitah awwal kanisa katulikijja fi Katar wa indżiliyya fi Abu Zabi wa mubahasat fi As-Su’udijja 

http://www.eltareeq.com. 

Strona 143 z 201

kolejnymi falami kolonializmu, oraz odkryciem złóż ropy na początku XX w. Według World 

Christian Database, od 1916 r. funkcjonuje na terenie obecnego Kataru społecznośd 

anglikaoska. Współcześnie, najbardziej liczebnym odłamem chrześcijaoskim są wierni 

Kościoła Rzymsko-Katolickiego (około 50 tys., w 90% Filipioczycy, Hindusi, a także Libaoczycy, 

obywatele innych paostw azjatyckich i zachodnich), anglikanów jest 7-10 tys., istnieje 

również społecznośd koptyjska 441 . Łącznie World Christian Database liczbę chrześcijan ocenia 

na 70 tys. Niektóre źródła mówią o 100-150 tys., czyli 10% ludności Kataru (m.in. szacunki 

Watykanu) 442 . Oficjalnie, wśród chrześcijan nie ma obywateli tego kraju. Warto przy tym 

pamiętad, że aż 70% z 1,5 mln mieszkaoców Kataru to obcokrajowcy. 

W większości arabskich monarchii nad Zatoką Perską, budynki kościołów wznoszą się 

od lat. Swoboda kultu religijnego dla chrześcijan w Kuwejcie, Bahrajnie, Zjednoczonych 

Emiratach Arabskich i Omanie pomogła tym krajom w stworzeniu bardziej przyjaznego 

środowiska życia dla milionów pracowników najemnych z zagranicy. Po otwarciu Kościoła 

Matki Bożej Różaocowej w Katarze, wahhabicka Arabia Saudyjska pozostaje ostatnim krajem 

regionu zakazującym praktykowanie wiary innej niż islam. 

441 World Christian Encyclopedia, II edition, Vol. 1, Oxford University Press, New York 2001 s. 617-618. 

442 S. Verma, op. cit. 

Strona 144 z 201

KULTURA 

Strona 145 z 201

Katarzyna Pachniak 

Symbol Kataru — poeta i orator Katari Ibn al-Fudża’a 

Pustynne tereny, na których jest położony dzisiejszy Katar nie mogą poszczyd się 

wieloma wybitnymi postaciami, które zaznaczyłyby się w dziejach kultury arabskomuzułmaoskiej 

w okresie średniowiecznym, czyli w czasach jej największego rozkwitu. Z 

pewnością mają na to wpływ warunki geograficzne i klimatyczne, pustynne obszary leżały 

bardzo daleko od wielkich ośrodków kalifatu, takich jak Damaszek, Bagdad lub Kair. Do 

nielicznych, łączonych z terenami Kataru postaci, które zaznaczyły się w kulturze 

muzułmaoskiej, i to zarówno w dziedzinie literatury, jak i historii, należy Katari Ibn al- 

Fudża’a, słynny poeta i orator, a także ostatni przywódca należącej do odłamu 

charydżyckiego grupy azrakitów. W przypadku tej niewątpliwie interesującej postaci 

zachodzi ciekawy proces: z dośd skąpych informacji na jego temat nie wynika, aby poza 

mianem łączyło go coś z Katarem. Nie wiemy też dokładnie, skąd się wzięło owo miano, a na 

temat miejsca jego pochodzenia znajdujemy sprzeczne informacje. Najczęściej powtarza się, 

że pochodził z terenów Persji. Mieszkaocy Kataru darzą go jednak dzisiaj ogromnym 

szacunkiem, nazywają jego imieniem instytucje i ze względu na jego wielki talent poetycki i 

oratorski uznają za wielką postad swojego kraju. Nie mamy prawa z tym polemizowad, gdyż 

przekonanie mieszkaoców Kataru dotyczące tego „bohatera wyobrażonego” jest ważniejsze 

niż próba udowodnienia, iż ta dośd enigmatyczna postad niewiele miała z Katarem, lub raczej 

terenami, na których leży dzisiejszy Katar, wspólnego. O tym zastrzeżeniu należy pamiętad 

omawiając działania Katariego Ibn al-Fudża’a. 

Nie znamy nawet dokładnych dat życia i śmierci poety. Wiemy jedynie, że jego 

działalnośd można łączyd z samymi początkami islamu, drugą połową VII w. Życie i twórczośd 

tej postaci spróbujemy zrekonstruowad na podstawie strzępów informacji, które przetrwały 

na jego temat, odniesiemy się także do interesującego epizodu, jakim była działalnośd 

azrakitów, odłamu charydżyckiego, o którym napiszemy w dalszym ciągu artykułu. 

Wiadomości o Katarim zachowały się w późniejszych dziełach arabskich: kronikach, 

traktatach herezjograficznych i dziełach adabowych. Wśród nich można wymienid Kitab albajan 

Al-Dżahiza, Ujun al-ma’arif Ibn Kutajby, Wafajat al-ajan Ibn Challikana, dzieła 

herezjograficzne: Kitab makalat al-islamijjin Al-Aszariego, Kitab al-milal wa-an-nihal Asz- 

Szahrastaniego, Al-Fark bajna al-firak Al-Baghdadiego, a także kroniki: Futuh Al-Balazuriego i 

inne. Katariego trudno bowiem jednoznacznie zaklasyfikowad, nie ma też wątpliwości, że 

jego talent poetycki, a przede wszystkim oratorski, przyczynił się do sukcesów w działalności 

politycznej. Dlatego w poniższym artykule w pierwszym rzędzie omówimy jego życie, potem 

zajmiemy się odłamem charydżytów azrakitów, do którego należał i na którego usługi oddał 

swój talent, na koocu zaś krótko odniesiemy się do jego twórczości. 

Strona 146 z 201

Katari Ibn al-Fudża’a 443 należał najprawdopodobniej do plemienia At-Tamim 

należącego do Banu Kabija, które w znacznej mierze wzięło udział w buncie azrakitów. Al- 

Dżahiz podaje w Kitab al-bajan wa-at-tabjin („Księdze wymowy i jasnego przedstawiania”), 

że posiadał podwójną kunję, Abu Muhammad w czasie pokoju i Abu Ma’ama w czasie wojny. 

Z kolei jego przydomek, Fudża’a, Ibn Challikan wywodzi od jego ojca, który udał się do 

Jemenu i nieoczekiwanie powrócił (fadża’a). 444 Nie znamy daty urodzenia Katariego, ale 

musiała to byd pierwsza połowa VII w., gdyż z kronik, na przykład od Al-Balazuriego, wiemy, 

że pod dowództwem Abd ar-Rahmana Ibn Samury uczestniczył w 662 r. w podbijaniu 

prowincji Sidżistan 445 . Niekiedy miejsce jego pochodzenia łączy się z Persją, z Luristanem 446 . 

Nie wiadomo dokładnie, kiedy przyłączył się do azrakitów, jednak w drugiej połowie VII w. 

musiał działad aktywnie na ich rzecz, gdyż w 689 r. uznali go za swojego „kalifa”. W tym 

okresie odłam azrakitów, którego działalnośd omówimy w dalszej części, jeden z pierwszych, 

jakie podzieliły kształtującą się społecznośd muzułmaoską, zaczął już ponosid klęski. Nie 

znamy też motywacji Katariego, jednak z tonu zaangażowania w jego poezji można 

wywnioskowad, że były to motywy religijne. Z pewnością Katari musiał posiadad szczególne 

cechy charakteru: dzielnośd, walecznośd, zapał, które sprawiły, że grupa azrakitów doceniła 

jego talent i postawiła na swoim czele. Katari musiał byd też dobrym strategiem, gdyż zaczął 

od przeorganizowania armii azrakitów: wycofał ją w góry perskiego Kirmanu, a po 

przegrupowaniu sprowadził do Al-Iraku. Tam zajął Ahwaz, zagroził też Basrze. Jego działania 

okazały się skuteczne, gdyż przez około 10 lat stanowił poważne zagrożenie dla dynastii 

Umajjadów. 

Ten okres to dzieje jego walki z Al-Muhallabem Ibn Abi Sufrą, jednym z arabskich 

dowódców, którzy niebagatelnie przyczynili się do podbojów islamu, a także wsławili walką z 

azrakitami 447 . Al-Muhallab, po otrzymaniu zadania walki z azrakitami, parał się tym przez 

następnych 13 lat. W roku 687/688, czyli przed obwołaniem Katariego „kalifem”, Al- 

Muhallab zdołał spacyfikowad bunty azrakitów w Ahwazie i okolicach Basry. Wtedy jednak 

został wezwany przez Musaba Ibn Zubajra do pacyfikacji powstania Al-Muchtara w Al- 

Kufie 448 . Kiedy powstanie zostało stłumione, Ibn Zubajr wyznaczył Al-Muhallaba zarządcą 

Mosulu, Al-Dżaziry, Armenii i Azerbejdżanu. Przez kilka kolejnych lat losy jego były dośd 

443 

Informacje biograficzne na temat Katariego z arabskich źródeł zebrał G. Levi Della Vida, Kaţarī al-Fudjā’a, 

Encyclopedia of Islam2, Brill, Leiden, CD-version. 

444 

Ibn Challikan, Wafajat al-ajan wa-anba abna az-zaman, tłum., ang. Biographical Dictionary, t. II, s. 522–524. 

445 

Al-Balazuri, Kitab futuh al-budlan, Brill, Leiden, 1866, s. 396. Odnośnie daty urodzenia należy wspomnied, że 

omawiając prozę oratorską Règis Blanchère łączy jego nazwisko (l’Émir kharijite Qaţari) z III/IX w. Histoire de la 

littérature arabe à la fin du XV ième siècle, Paris, t. I, s. 734. 

446 

Tak podaje na przykład R. Rubinacci, Azārika, EI2. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że tak podawano w 

traktatach herezjograficznych. 

447 

Informacje na temat Al-Muhallaba, por. P. Crone, Al-Muhallab b. Abī ufra, EI2. Tam też podano źródła 

arabskie, w których znalazły się informacje na jego temat. Imię Al-Muhallaba często pojawia się razem z 

imieniem Katariego. Por. także P. Crone, Slaves on horses. The evolution of the islamic polity, Cambridge 

University Press, Cambridge 2003. 

448 

Wbrew twierdzeniom współczesnych fundamentalistów muzułmaoskich, którzy utrzymują, że początek 

islamu to czasy spokoju i jedności w gminie, było wręcz przeciwnie, gdyż społecznością muzułmaoską 

wstrząsały liczne bunty i schizmy. Dotyczyły one w znacznym stopniu spraw sukcesji. Al-Muchtar był przywódcą 

buntu na rzecz przyznania władzy Alidom, który wybuchł w Kufie w latach 685-687. 

Strona 147 z 201

urzliwe, gdyż w związku ze zmieniającą się sytuacją polityczną Al-Muhallab wrócił do walki z 

azrakitami dopiero w 694 r., kiedy rządy w Iraku objął najsłynniejszy zarządca Umajjadów, 

znany z bezkompromisowości w walce z wrogami sunnizmu Al-Hadżdżadż 449 . Al-Muhallab 

energicznie przystąpił do działania: przeszedł do ofensywy spychając azrakitów do Kirmanu. 

W tym czasie wśród nich doszło do rozłamu na Arabów i maulów, klientów 450 . Dotychczas ich 

siedzibą był Dżiruft, jednak po tym rozłamie przywódcą jednej grupy, maulów, został Abd 

Rabb (lub Abd ar-Rabbihi) 451 . Z tą grupą azrakitów Al-Muhallab uporał się w 696 r 452 . 

Natomiast przywódcą grupy Arabów został Katari, który dzięki zdolnościom oratorskim zyskał 

wśród podległych sobie azrakitów ogromny autorytet. Wycofał się do Tabaristanu i przez 

kilka lat stawiał tam skuteczny opór armii Al-Muhallaba. Jego towarzysze uznawali go za 

władcę wiernych, przypisywali tytuł amir al-muminin, traktując jako jedynego legalnego 

władcę społeczności islamu. Wiemy o tym ze srebrnej monety z 694 r., na której tak właśnie 

nazwano Katariego w języku pahlawi i arabskim 453 . Wspomina też o tym herezjograf Asz- 

Szahrastani: „wybrali po nim [Nafim al-Azraku] Katariego Ibn al-Fudża’a al-Marwaniego i 

nazywali go władcą wiernych” (wa baju baduhu Katari Ibn al-Fudża’a al-Marwani wa samahu 

amir al-muminin) 454 . 

Katari przestrzegał surowych zasad azrakickich, dlatego na podbitych terenach 

Tarabistanu narzucił ludności miejscowej obciążenia podatkowe w postaci dżizji. 

Niezadowoleni z tego ludzie najprawdopodobniej zwrócili się o pomoc do zarządcy Rajju, 

Sufjana Ibn al-Abrada. Jego wojska zadały azrakitom poważną klęskę. Katari spadł z konia i 

został porzucony przez swoich towarzyszy, a następnie rozpoznany i zabity. Spotkał go los 

podobny jak wielu przywódców uznawanych za buntowników wobec „legalnej” władzy: jego 

449 Ogólne wiadomości na jego temat wraz ze źródłami, A. Dietrich, Al-adjdjādj b. Yūsuf, EI2. 

450 Terminem maula (l. mn. mawali) określano nawróconych na islam nie-Arabów, którzy często byli traktowani 

gorzej od rdzennych Arabów, pomijani w rozdziale łupów itp. Silnym ośrodkiem maulów była Kufa, w której, jak 

już wspomniano, dochodziło do buntów przeciwko władzy kalifów. Maulowie okazali się bardzo ważnym 

czynnikiem w cywilizacji islamu. Często jedynie powierzchownie nawróceni na islam, wnieśli do tej religii 

elementy wywodzące się ze swoich wierzeo rodzimych, takie jak wiara w reinkarnację, inkarnację, walkę sił 

dobra i zła, mesjanizm. Przedstawiciele tego środowiska stanowili silną bazę wsparcia dla pretensji Alego i jego 

potomków do władzy w kalifacie, z czasem w znacznym stopniu weszli w skład ruchów kajsanickich i ghulat 

(„tych, którzy przesadzają w sprawach wiary”), również popierających pretensje Alidów. Maulowie w pełni 

zostali wchłonięci dopiero w czasach Abbasydów. Na ich temat ogólnie, por. A.L. Wensinck, Mawl, EI2, Ruchy 

kajsanickie i ghulat, por. arabskie dzieła herezjograficzne: An-Naubachti, Kitab firak asz-szi’a, H. Ritter (red.) , 

Stambuł 1931, s. 20-47; Al-Kummi, Al-Makalat wa-al-firak, M.J. Maszkur (red.), Teheran 1936, s. 21-70, passim; 

Al-Aszari, Makalat al-islamijjin, H. Ritter (red.), Stambuł 1929–1930, s. 18–23; Asz-Szahrastani, Al-Milal wa annihal, 

A.M. Wakil (red.), Kair, t. I, s. 147–154; W. Madelung, Kaysaniyya, EI2; H. Halm, Die Islamische Gnosis. Die 

Extreme Schia und die ‘Alawiten, Verlag, Mnchen 1982, s. 43–83. 

451 W źródłach herezjograficznych i kronikach pojawiają się dwa imiona. Nie można wykluczyd, że chodziło o 

dwie różne osoby, jedną nazywano Dużym, Al-Kabir, drugą Małym, As-Saghir. Jako przywódca grupy maulów 

występuje raz jeden, raz drugi, byd może nawet byli przywódcami dwóch grup, na które rozpadli się maulowie 

azrakici. Por. Kaţarī, EI2, op. cit. 

452 Kronikarze podają, że w czasie tej wyprawy Al-Muhallab wprowadził metalowe strzemiona zamiast 

drewnianych, które okazały się bardzo pomocne w walce. Al-Dżahiz, Kitab al-bajan, op. cit., t. III, s. 23. 

453 „Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft“, XII, 1858, 52, nr 303, za G. Levi Della Vida, 

Kaţarī, op. cit. O rozłamie wśród zwolenników Katariego, por. także Al-Aszari, Kitab al-makalat al-islamijjin, s. 

87-88. 

454 Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, op. cit., t. I, s. 120. 

Strona 148 z 201

odciętą głowę zawieziono triumfalnie do kalifa umajjadzkiego do Damaszku. Zakładając, że ta 

opowieśd jest prawdziwa, najlepiej świadczy o strachu, jaki Katari wzbudzał w przeciwnikach 

politycznych. Jednak faktyczna chronologia podanych wyżej wydarzeo jest wątpliwa. Nie 

wiadomo dokładnie, kiedy Katari został obwołany kalifem, z pewnością musiało to nastąpid 

jakiś czas przed znalezieniem wspomnianej wyżej monety. Jego śmierd miała miejsce 

najprawdopodobniej około 697 lub 698 r. 

Trudno na podstawie tak nikłych danych zrekonstruowad charakter człowieka, jednak 

musiał posiadad cechy przywódcze, charyzmę, dzielnośd i walecznośd, a także byd osobą o 

bardzo zdecydowanych zasadach religijnych. Inaczej nie zostałby przywódcą grupy, która 

przez pewien czas stawiała skuteczny opór wojskom umajjadzkim. Pozbawiony charyzmy 

dowódca nie zostałby również obwołany kalifem. Levi Della Vida uznaje go za osobę, w której 

cechy bezkompromisowego charydżyckiego przywódcy religijnego połączyły się z cechami 

arabskiego sajjida, na poły rycerza, na poły rozbójnika. Efektem jego nieprzejednanego 

charydżyzmu w najbardziej skrajnej wersji było praktykowanie istiradu, doktryny nawołującej 

do zabijania wszystkich niewiernych (to znaczy nie-charydżytów), w tym również kobiet i 

dzieci. Podstawą kwalifikacji religijnej musiał byd dla niego był aktywizm — każdy, kto 

zadowala się zastaną sytuacją, to kafir, niewierny. 

Jak widad z powyższego wywodu, informacje o życiu Katariego są wyrywkowe i 

trudno nam dzisiaj liczyd na bardziej konkretne. Te, które posiadamy, chociaż nieprecyzyjne, 

zgadzają się jednak w ogólnych zarysach, przede wszystkim zdecydowanie łączą Katariego z 

charydżyckim odłamem azrakitów. W dziełach herezjograficznych, do których się 

odwołujemy, nazwisko Katariego jest wymieniane w bardzo pejoratywnym kontekście, jako 

osoby, która wywoływała krwawe powstania przeciwko władzy umajjadzkiej, te z kolei 

pociągały za sobą odwet zarządców umajjadzkich, o czym już częściowo wspominaliśmy. 

Zatem warto teraz pokrótce przedstawid dzieje i, przede wszystkim, podstawowe założenia 

doktryny azrakitów. 

Azrakici to jedna z grup charydżytów 455 , odłamu, który bardzo wcześnie, niemal na 

samym początku istnienia muzułmaoskiej ummy, odłączył się od gminy. Doszło to tego w 

czasie panowania ostatniego z Kalifów Prawowiernych (Chulafa Raszidun), Alego, zięcia 

Proroka. Charydżyci wywodzili się ze środowiska ludzi niezadowolonych z polityki 

prowadzonej przez trzeciego kalifa, Usmana, polegającej na faworyzowaniu członków 

własnej rodziny. Gdy Usman został zamordowany, poparli Alego i protestowali, gdy 

Umajjadzi, krewni Usmana, domagali się ukarania winnych mordu i rozsądzenia, czy Ali 

ponosi za to jakąś odpowiedzialnośd 456 . Jednak gdy wyznaczono komisję arbitrażową, częśd 

muzułmanów, przyszli charydżyci, zaprotestowała. Byli oni zwolennikami nieangażowania się 

455 

Pozostałe to: ibadyci, nadżdyci i sufryci. Na ich temat por. np.: J. Danecki, Podstawowe wiadomości o 

islamie, Dialog, Warszawa 1998, t. I, s. 169-171. 

456 

Natura sporu między Alim a krewnym Usmana, Mu’awiją, była bardziej złożona. Podstawą było osądzenie, 

czy Usman rządząc sprzeciwił się prawu Bożemu. Gdyby wybrani arbitrzy uznali, że nie, wówczas zabicie 

Usmana byłoby niezgodne z prawem, a Mu’awija mógł się domagad zemsty. Władza Alego, jako kalifa, który 

chroni mordercę, nie byłaby natomiast zgodna z prawem. Gdyby natomiast arbitrzy uznali, że Usman rządząc 

sprzeciwił się Bożemu objawieniu, jego zabicie stałoby się uzasadnione, roszczenia Mu’awiji nielegalne, a 

władza Alego zasadna. 

Strona 149 z 201

ludzi w sprawy, które, ich zdaniem, należą jedynie do Boga, a zatem pierwszymi 

muzułmaoskimi purystami. Przestali popierad Alego, gdyż za grzech i odstępstwo z jego 

strony uznali fakt, że zgodził się na arbitraż, czyli oddanie pod osąd ludzi czegoś, co należy 

jedynie do Boga. Wsparli to hasłem La hukm illa bi-Allah („Sąd należy jedynie do Boga”), 

określanym jako tahkim. Odłączyli się od Alego, później na krótko powrócili do Kufy, jednak 

wkrótce zaczęli ją opuszczad. Stąd też pochodzi ich miano charydżyci, pochodzące od 

arabskiego terminu charadża, „odchodzid”, „wychodzid”. Początkowo ich armia liczyła około 

6 000 osób, jednak po bitwie z Alim zmalała niemal do połowy. Gdy stało się też jasne, że Ali 

ich nie popiera, zaczęli funkcjonowad samodzielnie. 

Podstawowe założenia swojej doktryny charydżyci przedstawili już na samym 

początku, kiedy odeszli od Alego i nie wrócili z nim do Kufy 457 . Należało do nich oddawanie 

czci Bogu, zawierzenie jedynie Jego osądowi, kierowanie się koraniczną zasadą nakazywania 

dobra i zakazywania zła (amr bi-al-maruf wa-nahi an al-munkar). Z czasem, kiedy zaczęli 

tworzyd gminę, mocno obstawali przy tym, co w rzeczywistości było powodem ich odejścia 

od społeczności: podstawą wszelkiej organizacji społecznej we wszystkich jej przejawach — 

prawnym, politycznym i religijnym — jest tylko Koran oraz postępowanie Proroka z 

początków istnienia ummy, czyli z okresu, który dobrze jeszcze pamiętano. Zasada równości 

dotyczyła również spraw finansowych: charydżyci uważali, że wszyscy powinni płacid takie 

same podatki i mied taki sam udział w podziale łupów. Ta druga kwestia była szczególnie 

istotna w okresie podbojów i stała się jedną z przyczyn konfliktów między Arabami a 

maulami, nawróconymi na islam nie-Arabami. Jednak od pozostałej części społeczności 

najbardziej różniło ich postrzeganie pozycji władcy. Ponieważ wychodzili z założenia, że 

wszyscy muzułmanie, także kobiety, są sobie równi, zaprzeczali tym samym starym zasadom 

plemiennym oraz przeciwstawiali kształtującej się właśnie hierarchii elity muzułmaoskiej. 

Uznawali zatem, że kalifem może byd każdy, pod warunkiem, że jest afdal, najlepszym 

kandydatem do sprawowania tego stanowiska. Nie liczyło się tutaj pochodzenie, a jedynie 

przydatnośd do rządzenia. 

Taka wersja purystycznego islamu, na dodatek z wyraźnym odwoływaniem się do 

zasad równości społecznej, budziła zainteresowanie, szczególnie w kręgach 

nieuprzywilejowanych, na przykład maulów, którzy się do nich przyłączali. Od samego 

początku charakterystyczna była też charydżycka bezkompromisowośd w sprawach religii, 

która najbardziej uwidoczniła się właśnie u azrakitów. Przede wszystkim charydżyci uważali, 

że są jedynymi prawdziwymi muzułmanami, a wszyscy, którzy ich poglądów nie przyjmują to 

kafirowie, niewierni, tych zaś w myśl zasad islamu można zabid. Dlatego też, gdy zawiodły 

próby przekonania delikwenta do przyjęcia charydżyzmu, jego zabicie uważali za 

uprawione 458 . 

457 W tej kwestii por. na przykład M. Watt, Khārijite thought in the Umayyad period, „Der Islam”, 36, 1971. 

458 Ogólne wiadomości o charydżytach czytelnik polski może znaleźd w: J. Danecki, Podstawowe wiadomości o 

islamie, Dialog, Warszawa 1997, t. I, s. 165-171; G. Levi Della Vida, Khāridjites, EI2, gdzie podano najważniejsze 

dotyczące ich źródła arabskie, a także wymieniono pionierskie prace włoskiej badaczki doktryny charydżyckiej, 

Laury Vecchia Vaglieri. O charydżytach i ich roli w historii wczesnego islamu, zwłaszcza Iraku, pisał M. Morony, 

Irak after the Muslim Conquest, Gorgias Press, Princeton 1984, szczególnie w rozdziale Doctrines of Authority 

Strona 150 z 201

Azrakici, których kalifem (a właściwie kalifem wszystkich muzułmanów, gdyż 

charydżyci tylko siebie za takowych uznawali) był Katari Ibn al-Fudża’a, to najbardziej 

radykalna grupa charydżycka. Do teraz ich postępowanie i zasady przywołują osoby, które 

chcą przekonad, że w islamie od samego początku istniał szczególny fanatyzm religijny 

posunięty aż do pogardy wobec własnego życia. Z tego punktu widzenia azrakici byliby 

przodkami współczesnych fedainów, bojowników, którzy w imię zasad (zdecydowanie 

bardziej politycznych niż religijnych) giną w zamachach samobójczych. Nie naszym zadaniem 

jest rozważanie, czy ta opinia nie jest zbyt daleko posunięta, jednak z pewnością postawa 

azrakitów była bardzo radykalna 459 . 

Przywódcą tej grupy był Nafi Ibn al-Azrak al-Hanafi, typowy charydżyta, żyjący według 

zasad równości społecznej. Miał stad na czele charydżytów w Basrze i Ahwazie 460 . Był synem 

kowala greckiego pochodzenia. Niewiele wiemy o jego wczesnej karierze, pojawia się w 683 

r., kiedy w czasie zamieszek w ummie, społeczności wierzących, początkowo wraz ze 

zwolennikami wsparł politycznie Abd Allaha Ibn az-Zubajra przeciwko Umajjadom 461 . Al- 

Aszari podaje, że miał nawet twierdzid, iż poparcie dla Abd Allaha (i dla niego samego) jest 

warunkiem bycia muzułmaninem (la akfara allazina chalafu Abd Allah). Później jednak 

azrakici uznali, że Abd Allah nie jest odpowiednim kandydatem na kalifa i w 684 r. wycofali 

swoje wsparcie. Jak twierdzi Al-Aszari, Nafi zmienił wówczas zdanie: każdy zwolennik 

następców Abd Allaha jest niewierny 462 . 

Nafi i jego towarzysze charydżyci skorzystali z zamieszania wywołanego śmiercią 

umajjadzkiego kalifa Jazida, gdyż właśnie w tym czasie Nafi poczuł się na tyle silny, że zaczął 

and Rebellion, s. 467-507. W języku polskim, por. B. Składanek, Doktryny i ruchy społeczno-polityczne „wieków 

milczenia” (poł. VII-poł. IX w.), WUW, Warszawa 1980, szczególnie s. 119-155. 

459 

Na temat azrakitów, por. R. Rubinacci, Azārika, EI2, K. Lewinstein, The Azāriqa in Islamic Heresiography, 

„Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, 54, nr 2, 1991, s. 251-268, gdzie azrakitów opisano z 

punktu widzenia sunnickiej herezjografii. Autor przeprowadza tam bardzo interesującą analizę porównawczą 

źródeł. Omawia wzajemne zależności między nimi, wskazując, jak herezjografowie tworzyli wersję azrakickiego 

islamu czerpiąc wiadomości od siebie nawzajem. Wyraźnie też podkreśla fakt, który jest istotny dla całej 

herezjografii islamu: częśd źródeł nie jest obiektywna. Źródła to przede wszystkim: Al-Aszari, Kitab makalat alislamijjin, 

ed. H. Ritter, Stambuł 1929, s. 86 i dalsze; Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, A. Kulajni 

(red.), Bejrut 1986, s. 118–122; Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, [w:] A. as-Sammara’i, Al-Ghuluww wa-al-firka 

al-ghalijja fi al-hadara al-islamijja, bez miejsca i daty wydania, s. 284-285. 

460 

Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s. 284; Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, op. cit., s. 118- 

119. 

461 

Abdallah Ibn az-Zubajr, antykalif, pochodził z rodziny Emigrantów i jak chce tradycja, był pierwszym 

dzieckiem urodzonym tej społeczności w Medynie. Z powodu swojego pochodzenia należał do muzułmaoskiej 

arystokracji. Uczestniczył w pierwszych podbojach muzułmaoskich, natomiast w czasie „Bitwy Wielbłądziej” 

opowiedział się po stronie Aiszy. Ze względu na swoje koneksje i spory majątek osobisty uważał, że należy mu 

się uprzywilejowane miejsce w ummie, sprzeciwiał się zatem rządom Umajjadów. Po śmierci Mu’awiji nie 

zgodził się złożyd hołdu Jazidowi, i zaczął w Mekce gromadzid swoich zwolenników. Kiedy wojska kalifa zabiły 

jego brata Amra, publicznie ogłosił, że Jazid nie jest już kalifem. Bynajmniej nie był jedyny, gdyż w tym samym 

czasie dawni Ansarowie w Medynie, czyli ci mieszkaocy miasta, którzy wsparli Proroka, obwołali swojego kalifa, 

Abd Allaha Ibn Hanzala znanego jako Ibn al-Ghasil. W czasie wojny domowej, która wybuchła w kalifacie po 

śmierci Jazida, Ibn az-Zubajr ogłosił się amir al-muminin, a wielu przeciwników Umajjadów w Syrii i Egipcie 

uznało jego władzę. Jednak nie zdołał jej narzucid i ostatecznie zginął w 692 r. w walce z oddziałami syryjskimi. 

Wzmianki na jego temat można znaleźd w niemal wszystkich kronikach muzułmaoskich omawiających okres 

wczesnego islamu. Ogólne informacje H.A.R. Gibb, Abd Allh b. al-Zubayr, EI2. 

462 

Al-Aszari, Makalat, op. cit, s. 87. 

Strona 151 z 201

praktykowad politykę zabijania lub wypowiadania posłuszeostwa przeciwnikom politycznym. 

Kiedy Abd Allah Ibn az-Zubajr wyznaczył dla Basry zarządcę, Umara Ibn Ubajd Allaha, azrakici 

nie zgodzili się go uznad, ani wpuścid do miasta. Zarządca musiał wdzierad się do Basry siłą 

korzystając z pomocy mieszkaoców, niechętnych azrakitom ze względu na radykalizm ich 

doktryny. Sukces okazał się jednak krótkotrwały. Nafi rozbił obozy w pobliżu miasta, a po 

przybyciu posiłków zajął je na nowo. Na to wszystko Abd Allah Ibn az-Zubajr wysłał 

przeciwko nim armię. Najprawdopodobniej wtedy, w 684/685 r., doszło do wyraźnego 

podziału charydżytów na azrakitów dowodzonych przez Nafiego, którzy opowiadali się za 

radykalizmem i walką aż do kooca, oraz zwolennikami Abd Allaha Ibn Ibada, czyli ibadytami, 

którzy nie chcieli tak ostrej konfrontacji. Azrakici przenieśli się na tereny Persji: do 

Chozestanu, Farsu i Kirmanu 463 . 

Nafi stworzył również zręby doktryny azrakitów. Abu Hatim ar-Razi nazywa go jednym 

z fakihów, czyli znawców prawa, wojowników i bohaterów. Dodaje również, że toczył liczne 

dysputy z Ibn Abbasem (lahu ma Ibn Abbas masa’il kasira) 464 . Al-Aszari w Makalat alislamijjin 

podkreśla, że właśnie Nafi Ibn al-Azrak jako pierwszy podzielił społecznośd 

charydżycką (awwal man ahdasa al-chilaf bajnahum) 465 . Zradykalizował też zasady 

charydżyckie, uznając, że każdy, kto popełnił grzech — a było nim nieprzestrzeganie zasad 

zawartych w Koranie — jest skazany na piekło. Grzesznik, określany jako kafir, niewierny, nie 

tylko trafia do piekła w życiu pozagrobowym, lecz zasługuje na śmierd w życiu doczesnym, na 

dodatek wraz z całą swoją rodziną 466 . Al-Aszari dodaje, iż Al-Azrak uznawał za niewiernego 

każdego, kto nie wyszedł wraz z nim, czyli nie porzucił społeczności „niewiernych” (al-kuffar 

man lam juhadżiru ilajhi) 467 . Twierdził też, że on sam jest jedynym depozytariuszem prawdy 

(al-hakk kana fi jadihi) 468 . Asz-Szahrastani pisze o tym krótko: uważali, że kafirem jest każdy, 

który nie dokonuje hidżry wraz z nimi (kafir man lam juhadżiru) 469 . Takie przekonanie można 

potraktowad jako uzasadnienie istiradu. Właśnie tę zasadę, zabijanie grzesznika oraz jego 

bliskich, czyli praktycznie każdego, kto nie był charydżytą, podaje się jako najbardziej 

ewidentny przykład radykalizmu politycznego azrakitów. 

Warto tutaj podkreślid, że chociaż niemal wszyscy herezjografowie opisują samą 

praktykę 470 , to wydaje się, że terminu istirad na jej określenie użył jedynie Pseudo-Naschi, 

który tworzył około połowy IX w. W swoim traktacie herezjograficznym twierdzi, że owo 

zabijanie zwie się istirad bi-as-sajf („istirad mieczem”) 471 . Potwierdza, że wprowadzid ją miał 

właśnie Nafi al-Azraki. 

463 Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 120-121. 

464 Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, s. 284. 

465 Al-Aszari, Makalat al-islamijjin, op. cit., s. 86. 

466 Ibidem, s. 87. 

467 Ibidem, s. 87. 

468 Ibidem, s. 86-87. 

469 Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 121. 

470 Na przykład Asz-Szahrastani, Al-Milal, s. 121, pisze o praktyce zabijania dzieci i żon przeciwników 

(muchalifun). 

471 Edycja tego traktatu znalazła się J. van Ess, Frühe mu’tazilitische Häresiographie: Zwei Werke des Nāši’ al- 

Akbar (gest. 293 H), Bejrut 1971, s. 69. 

Strona 152 z 201

Azrakici postawili wyraźną granicę między swoim światem, który nawiązując do 

początków islamu nazywali dar al-hidżra (domem emigracji) a resztą świata, grzesznikami 

(dar al-kufr) 472 . Po swojemu interpretowali hidżrę 473 , której powody były przede wszystkim 

polityczne. Uznawali też, że muszą się izolowad od pozbawionych wiary grzeszników. Byli 

również bezkompromisowymi zwolennikami obnoszenia się ze swoimi poglądami 

politycznymi, twierdzili, że należy byd z nich dumnym i nie można ich ukrywad, nawet gdyby 

miało im to przynieśd śmierd. Pogardzali bezczynnością polityczną, odrzucali szyicką zasadę 

takijji, pozwalającą na ukrywanie poglądów politycznych i religijnych w celu uniknięcia 

prześladowao 474 . Ich zdaniem z islamu byli więc wyłączeni (bara’a) zwolennicy polityki 

spokoju (ka’ada) oraz takijji. 475 Przekonanie o manifestowaniu poglądów często realizowali 

w praktyce: tak jak współcześni fedaini wysadzają się w zamachach samobójczych, tak 

charydżyci wykrzykiwali w tłumie tahkim: la hukma illa li-Allah („Prawo należy jedynie do 

Boga”). Bardzo często taki postępek kooczył się dla nich śmiercią. Takijję azrakici 

zdecydowanie przeciwstawiali zasadzie nakazywania dobra i zakazywania zła (al-amr bi-almaruf 

wa-an-nahi an al-munkar), którą przekładali na własne zachowanie — arbitralnie 

utrzymywali, że jedynie ich postępowanie jest przykładowe 476 . Ponadto każdego, kto 

przystąpił do ich armii czekał egzamin (al-mihna li-man kasada askarahu) 477 . Natomiast tych 

wszystkich, którzy się do nich nie przyłączyli, azrakici nazywali muszrikami, winnymi szirku, 

czyli występku polegającego na przypisywaniu Bogu towarzyszy. Było to zaprzeczenie 

jedynobóstwa, a zatem ciężki grzech karany śmiercią. Twierdzili, że do piekła powinni też 

trafiad rodzice i dzieci muszrików 478 . Swoich przeciwników azrakici mieli, zdaniem Ar-Raziego, 

uznawad za takich samych pogan jak Arabów przed islamem (kuffar al-Arab), którzy nie mają 

wyboru: mogą jedynie zaakceptowad islam *azrakicki+ lub miecz 479 . 

Herezjografowie przekazują nam również informacje dotyczące stosunku azrakitów 

do zaleceo prawnych. Nie dopuszczali oni, na przykład, kary ukamienowania za cudzołóstwo 

(haramu ar-radżm) — oprócz Al-Aszariego pisze o tym także Pseudo-Nachi 480 . Wśród innych 

ich przekonao prawnych Al-Aszari wymienia także zawieszenie stosowania kar koranicznych 

(hudud) dla tych, którzy przekazali fałszywe świadectwo (kazf), kiedy było ono wymierzone w 

mężczyznę 481 . Nie wiadomo dokładnie, jaki był stosunek do grzechów popełnianych przez 

członków ich własnej wspólnoty, gdyż interpretacja tych fragmentów w dziełach 

herezjograficznych jest niejasna. Na przykład zmarły niedawno wybitny arabista M. Watt 

472 

Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 87, 89. 

473 

Tym terminem określa się emigrację w 622 r., kiedy Mahomet z grupą zwolenników, zwanych później 

Muhadżirun, Emigrantami, opuścił rodzinne miasto Mekkę, w której był zwalczany, i udał się do oazy Jasrib, 

późniejszej Medyny. 

474 

Al-Aszari, Kitab makalat al-islamijjin, op. cit. 89. 

475 

Ibidem, op. cit., s 86-87. Również Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284 (la jahillu al-ku’ud an al-dżihad wa-alqa’ada 

kuffar); Asz-Szahrastani, Al-Milal, s. 121. 

476 

Jako jedyny spośród herezjografów pisze o tym Pseudo-Naschi, op. cit., s 69. 

477 

Al-Aszari, Makalat, s. 86. 

478 


479 

Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s. 284. 

480 

Ibidem; Pseudo-Naschi, op. cit., s. 69. 

481 

Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 89. Nie do kooca zrozumiała jest znajdująca się tam aluzja do kitalu, walki. 

Strona 153 z 201

początkowo uznawał, że fragment zamieszczony u Al-Aszariego (kalu nashadu bi-Allah 

annahu la jakun fi dar al-hidżra mimman juzhiru al-islam illa man radija Allahu anhu) 482 daje 

podstawy do interpretacji, iż grzesznicy spośród azrakitów (chodzi tutaj o grzechy typu 

cudzołóstwo, picie wina, a nie to, co klasyfikowano jako niewiarę), byli wykluczeni ze 

społeczności 483 . Jednak w późniejszej pracy Watt się z tego wycofał, interpretując te słowa 

tak, że Bóg akceptuje wszystkich azrakitów 484 . My proponujemy tłumaczenie: „Zaświadczamy 

na Boga, że spośród osób, które przejawiają swoją wiarę w naszym obozie (dar al-hidżra), 

wszyscy podobają się Bogu”. Zatem wszyscy azrakici byliby prawidłowo wierzącymi 485 . 

Podobnie, jednak nieco innymi słowami pisze o tym Ar-Razi, twierdząc, że dar al-kufr jest 

wszystko, co nie jest wiarą *azrakitów+ (ad-dar dar kufr illa man azhara imanahu) 486 . 

Dodatkowe opisy interpretowania przez azrakitów kwestii prawnych pojawiają się u 

Pseudo-Naschiego 487 . Według niego azrakici mieli twierdzid, iż ludzie powinni współpracowad 

w celu szerzenia pobożności i ujawnienia Bożego przesłania; ponadto od wierzącego nie 

można domagad się niczego, co nie zostało wymienione w Koranie lub nie jest przedmiotem 

powszechnej, zwyczajowej zgody. Z dziedziny prawa rodzinnego: uważali, że mężczyzna 

może poślubid siostrzenicę swojej żony. Pseudo-Naschi wspomina też o dwóch modlitwach 

dziennie (azrakici mieli się tutaj powoływad na Koran: „Odprawiaj modlitwę na obu kraocach 

dnia…”, (11:114)) 488 . Następnie praktykowali zakaz alimentacyjny: nie należy jeśd ryb, które 

nie zostały zabite w zgodny z rytuałem sposób. Inny herezjograf, Ibn Hazm, dorzuca do tego 

jeszcze azrakicką dyskusję dotyczącą tego, czy kobieta w czasie menstruacji może wypełniad 

obowiązki religijne 489 . Ar-Razi sugeruje, iż azrakici izolowali się od społeczeostwa, gdyż wiele 

rzeczy w relacjach z dar al-kufr uznawali za zakazane: na przykład jedzenie mięsa zwierząt 

zabijanych przez „niewiernych”, ich śluby i zasady dziedziczenia 490 . 

Azrakici odsądzali także od wiary Alego za dopuszczenie do tahkimu, sądu nad 

postępowaniem Usmana i jego własnym. Jako heretyków traktowali też wybranych arbitrów, 

gdyż ci zgodzili się sądzid coś, co należy jedynie do Boga. Asz-Szahrastani pisze z kolei, że 

azrakici mówili o kufrze u Usmana, Aiszy, Talhy i Az-Zubajra 491 . 

482 

Ibidem. 

483 

M. Watt, Khārijite thought, op. cit., s. 221. 

484 

M. Watt, The Formative Period of Islam, Oneworld Publication, 1998, s. 24. 

485 

Nie można jednak wykluczyd, że w dziełach herezjograficznych, które powstawały wiele lat po opisywanych 

wydarzeniach i na ogół były zależne od tych samych źródeł, pojawiło się wiele nieścisłości mających zbudowad 

swoistą „czarną legendę” w celu zdyskredytowania azrakitów. 

486 

Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284. 

487 

Pseudo-Nachi, op. cit., s. 69-70. Wymienia on tutaj dwie podgrupy azrakitów: chazimijja i bidijja. Jednak ci 

pierwsi nie należeli do azrakitów, lecz do grupy adżarida, charydżytów, którzy działali szczególnie w Chorasanie. 

Na ich temat, por. R. Rubinacci, ‘Adjārida, EI2, W. Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, University of 

New York, Albany 1988, s. 63-65. Na temat tych drugich, bidijja, niewiele można powiedzied, wspomina o nich 

Al-Aszari w Makalat, s. 126, łącząc ich z azrakitami i podając, że była między nimi różnica w rytuale modlitwy. 

488 

Al-Aszari wymienia dwie modlitwy w swojej krótkiej wzmiance o bidijja jako podgrupie azrakitów; Makalat, 

op. cit., s. 126. 

489 

Ibn Hazm, Al-Fisal wa-al-firak, t. IV, s. 144. 

490 

Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284. 

491 

Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 87; Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 120-121, . 

Strona 154 z 201

Byli, jak już wspomniano, najbardziej radykalnym odłamem charydżyckim, i właśnie ten 

radykalizm odróżniał ich od pozostałych charydżytów. Al-Aszari opisuje, że przyczyną 

zerwania (ichtilaf) z umiarkowanymi charydżytami była sprawa pewnej kobiety z Jemenu 

(min ahl al-Jaman), która sympatyzowała z charydżytami (tara raja al-chauaridż). Poślubiła 

ona mężczyznę nie-Araba (maulę), który podzielał jej poglądy. Jej rodzina nie była z tego 

zadowolona. Kiedy poprosiła owego mężczyznę, aby został azrakitą, ten odmówił. Wówczas 

kobieta rozwiodła się i wyszła za mąż po raz drugi, poślubiając mężczyznę zgodnie z wolą jej 

plemienia. Nafi al-Azrak i jego zwolennicy nie uznali pierwszego małżeostwa kobiety, gdyż 

zawarła je poza społecznością „wierzących”, w tym przypadku azrakitów, czyli poza dar alhidżra 

492 . 

Jak już wspominano, azrakici niemal nieustannie wywoływali bunty i powstania z 

proumajjadzkimi wojskami miejscowych zarządców. W 685 r., w jednej z takich potyczek 

między azrakitami a wojskami wysłanymi przez Abd Allaha, zginął Nafi Ibn al-Azrak. 

Początkowo przywództwo objął Ubajd Allah Ibn al-Mahuz, który zdziesiątkował oddziały 

przeciwników, zmuszając je do wycofania się do Basry. Azrakici mieli wtedy siedzibę w 

Ahwazie i w ciągu następnych miesięcy prowadzili ciągłe walki z Basryjczykami. Terroryzowali 

też okolicę, zabijając każdego, kto nie chciał się do nich przyłączyd. Właśnie wtedy 

zaniepokojona ludnośd Basry wezwała Al-Muhallaba, któremu w 686 r. w koocu udało się ich 

pokonad i zmusid do wycofania do Farsu. Nie oznaczało to jednak kooca kłopotów, gdyż po 

śmierci Ubajd Allaha na czele azrakitów stanął jego brat Zubajr. Po kolejnej reorganizacji 

zaczął ponowne wypady na terytorium Iraku, połączone z masakrami, zastraszaniem i 

zabijaniem ludności miejscowej. Kiedy musieli się wycofad z Iraku, udali się pod Isfahan i tam 

chcieli zawładnąd miastem. W czasie bitwy zginął Zubajr, co znacząco osłabiło azrakitów, po 

raz kolejny musieli się wycofad, tym razem w góry Al-Kirmanu. Miało to miejsce w 687/688 r. 

Do tego czasu działalnośd azrakitów polegała przede wszystkim na ciągłych działaniach 

zaczepnych, atakach, po których następowało wycofywanie się, reorganizacja armii i kolejny 

atak połączony z plądrowaniem i masakrami. Właśnie po śmierci Zubajra Ibn al-Mahuza 

przywództwo objął Katari Ibn al-Fudża’a, który, jak już wspomniano wyżej, ze względu na 

swój talent przywódczy i oratorski oraz charyzmę został nawet obwołany kalifem. Po krótkim 

okresie kolejnej reorganizacji Katari postanowił zaatakowad: zajął Ahwaz, a potem zaczął 

posuwad się w stronę Basry. W tej sytuacji na pomoc został wezwany Al-Muhallab, ale 

Katariemu przez kilka lat udawało się trzymad go w szachu i zachowad mocną pozycję na 

lewo od miejscowości Dudżajl. Taka sytuacja trwała na początku lat 90. VII w., urozmaicona 

napadami i masakrami prowadzonymi tradycyjnie już przez azrakitów. 

492 Ibidem, s. 88-89. Keith Lewinstein w swoim artykule The Azāriqa, op. cit., s. 256, w którym przeprowadza 

krytyczną analizę źródeł herezjograficznych poświęconych azrakitom, przekonująco udowadnia, że ta anegdota 

jest pochodzenia ibadyckiego. Jednak krytyczna analiza źródeł poświęconych azrakitom nie jest tym celem tego 

artykułu. W źródłach pojawiają się różne wersje tej anegdoty, gdyż przytacza ją na przykład Al-Malati, Kitab arradd 

wa-at-tanbih, Stambuł 1936, s. 137. U niego kobieta nosi imię Umm Nadżran, poślubia mężczyznę z Basry, 

a potem w sekrecie bierze sobie drugiego męża spośród charydżytów. Społecznośd charydżycka nie zgadzała się 

co do tego, czy było to uprawnione, czy też nie. Jednak w dwóch wersjach pojawia się pewna różnica, nie ma 

mowy o azrakitach, kobieta ta miała należed do nieznanej bliżej nauce grupy charydżytów znanej nadżranijja. 

Strona 155 z 201

Dopiero kiedy Al-Hadżdżadż Ibn Jusuf został zarządcą Iraku, powtórnie powierzył Al- 

Muhallabowi zadanie pokonania azrakitów, które po kilku wyprawach zostało uwieoczone 

powodzeniem — musieli się wycofad do górzystych terenów Kirmanu 493 . Tam opanowali 

Dżiruft i nadal działali na terenie Iraku, terroryzując mieszkaoców, napadając i zabijając. W 

Dżirufcie utrzymali się przez pewien czas. Uznaje się, że na równi z determinacją Al- 

Hadżdżadża Ibn Jusufa i Al-Muhallaba, do upadku azrakitów przyczyniły się konflikty 

wewnętrzne: opisana wyżej schizma między Arabami i maulami. Katari, przedstawiciel 

„elitarnej” frakcji Arabów, został zmuszony do wycofania się do Tabaristanu. Jak już 

wspominano, tam pokonał go As-Sufjan Ibn al-Abrad, natomiast z grupą maulów rozprawił 

się Al-Muhallab. Po tragicznej śmierci Katariego niedobitki jego frakcji pod wodzą Abidy Ibn 

Hilala obwarowały się w Szazawwarze, gdzie zostały pokonane i zdziesiątkowane. Oznaczało 

to koniec azrakitów. 

Podsumowując działalnośd tej grupy, należy zwrócid uwagę na ważny fakt. Bardzo 

często w dużym uproszczeniu uznaje się, że początki islamu to okres powszechnej zgody, a 

jedyna schizma, która w owym czasie nastąpiła, to spektakularne odejście charydżytów, a 

potem szyitów. Nic jednak bardziej mylnego. W naszej wiedzy o początkach islamu jest i 

pozostanie wiele luk, gdyż najlepiej znamy wersje podane w kronikach triumfujących 

sunnitów. Nie sposób jednak zaprzeczyd, że powstania, rebelie, bunty — jednym słowem 

fitna, czyli wojna wewnątrz islamu, były w tym okresie na porządku dziennym. Nie należy się 

zatem dziwid, że azrakici powołali własnego kandydata na kalifa, gdyż podobnie czyniło wiele 

ugrupowao w bardzo podzielonej młodej gminie muzułmaoskiej. Najczęściej miało to 

znaczenie jedynie teoretyczne, a nie praktyczne, jednak częśd z tych buntów odcisnęła swoje 

piętno na historii islamu. 

Przedstawienie środowiska, w którym działał Katari Ibn al-Fudża’a uznałam za ważne 

ze względu na znikomą liczbę informacji, którą posiadamy o nim samym. Co prawda, trzeba 

pamiętad, że do przekazów herezjograficznych należy podchodzid dośd krytycznie, jednak 

ogólny obraz, który się wyłania, jest zasadniczo spójny. Daje nam przynajmniej podstawowe 

wyobrażenie o człowieku, którego azrakici uznawali za swojego przywódcę, a wręcz nadali 

mu tytuł amir al-muminin, obwołując go tym samym przywódcą wszystkich muzułmanów. 

Pomijając obecne u poszczególnych herezjografów różnice dotyczące na przykład kwestii 

prawnych w interpretacji azrakitów, zyskujemy obraz wspólnoty o bardzo 

bezkompromisowym podejściu do zasad islamu i własnego otoczenia, grupy osób tak 

nieprzejednanych w dążeniu do czystości wiary, że bez wahania zabijali swoich przeciwników 

wraz z żonami i dziedmi. Kategorycznie upierających się przy dosłownym odczytaniu islamu, 

odwoływaniu się tylko do Koranu. Przeświadczonych, że tylko bezwzględne posłuszeostwo 

Bogu zapewni im spokój wieczny, któremu jednakże nie zaszkodzi zabijanie dzieci. Ludzi 

gotowych dla swojej wiary na każde poświęcenie, na śmierd, a także kategorycznych i 

bezwzględnych w przekonaniu, że jedynie ich interpretacja wiary jest tą doskonałą. Należy 

uznad, że człowiek, który porwał ich do walki, imponował im i którego uważali za swojego 

przywódcę musiał byd wcieleniem tych cech par excellence. 

493 Wspomina o tym na przykład herezjograf Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284. 

Strona 156 z 201

Z pewnością siła poezji Katariego była poruszająca, nie tylko dla azrakitów z jego otoczenia, 

ale też dla innych. Istnieje przekaz, iż słynny znawca języka i filolog Abu Ubajda Mamar Ibn 

al-Musanna (zm. 824/825) 494 , był poruszony poezją Katariego. Skarcił At-Tawwaziego, że ten 

wspomniał Katariego bez właściwego mu tytułu i kunji, to znaczy amir al-muminin Abu 

Na’ama. Pewnego dnia At-Tawwazi przyszedł do Abu Ubajdy i wyrecytował mu wers: „W 

życiu człowieka nie ma żadnego dobra, gdy ten staje się bezwartościową rzeczą” (wa-ma lial-mari 

chajrun fi hajat iza ma udda min sakati al-mata’i). Wówczas Abu Ubajda popatrzył na 

At-Tawwaziego i zapytał, czy wie, kto jest autorem tych słów. Ten odrzekł, że Katari. Na te 

słowa oburzony Abu Ubajda zapytał go, dlaczego nie dodał amir al-muminin 495 . 

Najbardziej reprezentatywnym utworem Katariego jest z pewnością jego słynna 

chutba 496 . Nosi ona znaczący tytuł Fi zamm ad-dunja („O marności świata”). Przebija w niej 

ton obecny także w poezji Katariego: pogarda dla świata doczesnego, który jest przepełniony 

żądzami, samouwielbieniem, trwa w bólu i zagubieniu, na człowieka spada na nim deszcz 

nieszczęśd. Życie na tym świecie jest marne i ulotne, wydaje się, że jest to jedynie przystanek 

na drodze do życia wiecznego. Autor przywołuje werset koraniczny z sury Grota, o życiu tego 

świata, które jest podobne do wody spuszczanej przez Boga z nieba: „miesza się z nią 

roślinnośd, a potem staje się zeschłym zielem, które rozrzucają wiatry” (18:45). Katari 

wyraźnie odrzuca wszelkie pokusy tego świata, w gruncie rzeczy nic niewartego, aby tym 

bardziej podkreślid dobro czekające w życiu pozagrobowym. Nieustannie podkreśla, że jeśli 

nawet na człowieka czekają w tym życiu jakieś przyjemności, to są one krótkotrwałe, a zaraz 

po nich nadchodzą szkody i troski. Po każdym zwycięstwie dopada człowieka słabośd, a 

nieszczęścia spadają na niego jak ulewny deszcz. Jedyna wartością, dobrem (chajr) jest zatem 

nabożnośd (takwa) i tylko ona pozwoli człowiekowi uwolnid się od trosk życia doczesnego. 

Niewątpliwie taki ton oracji, wyrażonej pięknym językiem, odpowiadał purytaoskiemu 

duchowi azrakitów oraz zachęcał do odrzucenia przyjemności świata doczesnego na rzecz 

zbawienia. 

Poza przykładami chutb, czyli kazao religijnych, przepełnionych zapałem 

charydżyckim, zachowały się również fragmenty poezji, w której Katari sławił cnoty swojej 

żony, Umm Hakim, również pisane wzniosłym, nieco pompatycznym stylem. 

Katarczycy są dumni ze swojego bohatera, jednak można odnieśd wrażenie, że o wiele 

bardziej interesuje ich jego twórczośd poetycka niż działalnośd polityczna, którą odsuwają na 

drugi plan. Nic dziwnego, każdemu wykształconemu Arabowi na dźwięk nazwiska Katariego 

przychodzą na myśl piękne językowo wersy poezji wzniosłej, odwołującej się do tak ważnych 

muzułmaoskich cech: dumy, chwały, godności, pobożności. Nie dziwmy się zatem, że chociaż 

związki Katariego Ibn al-Fudża’a z Katarem są w znacznym stopniu „wyobrażone”, właśnie 

jego wybrano jako symbol tego małego paostwa. 

494 Podstawowe informacje na jego temat, por. H.A.R. Gibb, Abū ‘Ubayd Ma’mar b. al-Muthannā, EI2. 

495 Abu at-Tajjib al-Halabi, Maratib an-nahwijjin, ed. M. Ibrahim, Kair, 1955, s. 45-47; Abu al-Abbas Sa’lab, Nur 

al-kabas, [w:] Marzubani, Nur al-kabas, Wiesbanden 1964, s. 110; M. Lecker, Biographical Notes on Abū 

‘Ubayda Mamar b. al-Muthannā, „Studia Islamica”, nr 81, 1995, s. 96. 

496 Źródło: Ibn Abd ar-Rabbihi, Al-Ikd al-farid, ed. M. Szahin, Bejrut 2005, t. IV, s. 195-197. 

Strona 157 z 201

Barbara Michalak-Pikulska 

Współczesna literatura w Katarze 

Współczesna literatura w Katarze zaczęła rozwijad się dopiero w latach 70., 

aczkolwiek od wieków na tych terenach uprawiana była poezja. Rozwój prozy łączył się, 

podobnie jak w innych krajach arabskich, z powstaniem prasy lokalnej. W 1969 r. zostało 

założone czasopismo „Ad-Dauha”, w 1970 r. tygodnik „Al-Uruba”, a w dwa lata później 

gazeta „Al-Arab”. Lata 80. przyniosły kolejne tytuły: tygodnik polityczny „Al-Ahd”, 

miesięcznik kobiecy „Al-Jawhara”, oraz dzienniki w języku arabskim: „Al-Chalidż al-Jawm”, 

„Asz-Szark”, ”Ar-Raja”, „Al-Watan”, oraz „Gulf Times” i „The Peninsula” w języku 

angielskim 497 . Na ich łamach drukowano pierwsze próby literackie młodych pisarzy 

katarskich. W rozwoju wspierała ich również założona w 1998 r. Narodowa Rada ds. Kultury, 

Sztuki i Dziedzictwa Narodowego (Madżlis al-watani li-sakafa wa al-adab wa at-turas). Ma 

ona za zadanie wspierad ruch literacki poprzez organizowanie festiwali kulturalnych, 

wieczorów literackich, rozwijanie bibliotek, wydawanie publikacji naukowych i literackich. 

Podobną działalnośd prowadzi Rada ds. Młodzieży (Madżlis al-ala li-riaja asz-szabab), który 

wraz z Ministerstwem Edukacji przygotowuje konkursy literackie dla młodych talentów. 

Najlepsze opowiadania, poprzedzone wnikliwą krytyką, drukowane są na łamach gazet i 

czasopism. Uwagę zwraca fakt, że większośd powstających utworów zostało napisanych 

przez kobiety. Starają się one współuczestniczyd w życiu publicznym i pogłębiad swoją 

edukację, która zaczęła się gwałtownie rozwijad. W 1952 r. założono pierwszą szkołę 

podstawową, a w 1973 r. powstał Uniwersytet Katarski. Wychowankowie tych szkół 

stanowili zarzewie pierwszej katarskiej inteligencji. 

Obserwując rozwój opowiadania w Katarze należy zauważyd, że początkowo 

dominował w nim nurt romantyczny. Twórcy katarscy wzorowali się bowiem na wspaniałych 

poprzednikach z innych krajów arabskich, np. Mahmudzie Tajmurze czy Ihsanie Abd al- 

Kuddusie z Egiptu. Dopiero później, wraz z dynamicznym rozwojem społeczeostwa 

katarskiego związanego z odkryciem ropy naftowej, w opowiadaniach zaznaczył się nurt 

realistyczny. Wiązał się on z rosnącym poziomem świadomości społecznej. Opowiadania 

pokazywały konflikty społeczeostwa katarskiego, stosunki panujące w rodzinie, 

industrializację, ekonomiczny rozwój kraju i otwieranie się na świat. Wiele opowiadao 

Kulsum Dżabir w zbiorze opowiadao pt. Ty, las milczenia i wahania (Anta wa raba as-samt 

wa at-taraddud) odzwierciedla niepokój i niepewnośd co do przyszłości społeczeostwa, 

pozycji kobiety i jej praw. Zbiór ten to szesnaście opowiadao ukazujący stosunki pomiędzy 

kobietami i mężczyznami. Autorka pokazuje miejsce kobiety w tradycyjnej rodzinie 

katarskiej, jej relacje z męskimi krewnymi, oraz sprawy związane z zamążpójściem i 

ograniczonymi możliwościami kształcenia. 

497 Qatar, Year Book 1994-95, Ministry of Information and Culture, Doha 1996, s. 99-101. 

Strona 158 z 201

W połowie lat 70. rozpoczęto organizowanie konkursów literackich. Najlepsze prace 

nagradzano i drukowano w prasie lub zbiorach opowiadao. I tak w 1983 r. opublikowano 

zbiór siedmiu opowiadao w książce pt. Siedem głosów we współczesnym opowiadaniu 

katarskim (Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa). Całośd rozpoczyna opowiadanie, 

które zwyciężyło w konkursie pt. Lajla (Layla), pióra Widad Abd al-Latif al-Kulari. Akcja 

utworu toczy się na dwóch płaszczyznach, z których pierwsza jest podporządkowana drugiej. 

Pobyt Nadji w Londynie prowadzi do poznania Lejli w Hyde Parku, a zamyka śmierd 

dziewczynki i urodzenie córki przez Nadję. Akcja przerwana jest przez retrospekcję, którą jest 

powrót do Kataru, opowieśd o ślubie z Ahmadem i późniejszych ich kłopotach małżeoskich 

powodowanych brakiem potomstwa, które ostatecznie prowadzą do przyjazdu do Londynu: 

Wróciłam pamięcią do tych sześciu lat, które minęły. Żyłam wtedy we własnym 

świecie. Byłam pilną uczennica w liceum, ładną i lubianą przez wszystkich... I nagle 

zostałam żoną chłopaka, którego wcześniej nie znałam. Wiedziałam tylko, że był 

jedynym synem bogatego kupca, który zapłacił mojemu ojcu niewyobrażalny posag. 

Przez to ojciec, zapominając o swych poprzednich marzeniach, uznał, że będzie to 

dobre dla jego córki. Pomimo mych oporów co do zamążpójścia odkryłam wiele 

dobrych cech mojego męża (...) Moje szczęście trwałoby dalej, gdyby nie to, że jego 

rodzice oczekiwali potomka... 498 Bardzo pragnęłam mied dziecko. Oczyściłoby ono 

atmosferę pomiędzy mną a rodziną mego męża 499 . 

Opowiadanie Lajla pokazuje cierpienie ludzkie w obliczu śmierci. W swojej dramatycznej 

budowie jest pełne strachu i grozy, szczególnie w scenie kiedy Lajla – dziewczynka poznana w 

parku – ściąga kapelusz z głowy, na której brak jest włosów. Nie rozumie swojej choroby i 

snuje wiele planów na przyszłośd: 

Moja ręka zatrzymała się w powietrzu. Czubek jej głowy był pozbawiony włosów... 

Ten niespodziewany widok sparaliżował mnie. (...) To rak. Jej dni są policzone, nie 

wiem ile jeszcze będzie żyła i ... 500 

To krótkie opowiadanie podejmuje jeszcze jeden problem – bezpłodności. Bohaterka przez 

kilka lat przeżywa kryzys poczucia wartości jako kobiety i członka społeczności arabskiej. Do 

jej tragedii przyczynia się rodzina męża poprzez ciągłe narzekanie na brak potomstwa. 

Tego problemu dotyczy kolejne opowiadanie Hissy Jusuf, pt. I zaczęła się inna historia 

(Wa bada hadis achar). Jest to historia Ahmada, który wbrew oczekiwaniom rodziny poszedł 

za głosem serca i wybrał Lajlę jako swoją partnerkę w życiu. Głównym wątkiem opowiadania 

jest konflikt w małżeostwie Lajli i Ahmada oraz cierpienie Marjam, siostry Lajli, z powodu 

niespełnienia marzeo. W opowiadaniu rozgrywa się ukryty wątek zapowiedziany 

498 Widad Abd al-Latif al-Kulari, Layla, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, Katar 1983, s. 19. 

499 Ibidem, s. 20. 

500 Ibidem, s. 26. 

Strona 159 z 201

zagadkowym tytułem i zaczęła się inna historia. Wątkiem tym jest ukrywana miłośd Ahmada 

do Marjam, bowiem wybrana przez niego Lajla, oddana mu na swój sposób, nie potrafi 

sprostad jego oczekiwaniom co kooczy się częstymi nieporozumieniami małżonków: 

A Marjam dobrze znała Ahmada. Wiedziała, że nie należał do ludzi, którzy wściekają 

się bez racji i niszczą wszystko dookoła. Ahmad był jedynym człowiekiem, przy którym 

czuła spokój. Według niej był ideałem dla każdej kobiety. Ale Lejla... ta dziewczyna, 

mimo swych dwudziestu lat nadal zachowywała się jak dziecko. Interesowały ją tylko 

własne potrzeby i zachcianki, które zasmucały i irytowały Ahmada. A razem z nim 

irytowały Marjam 501 . 

W opowiadaniu odnajdujemy dwa typy kobiet, całkowicie przeciwstawne sobie. Z jednej 

strony Lajla – kobieta dziecko, która jako pierwsza zdobywa miłośd Ahmada, z drugiej zaś 

Marjam, kobieta przedwcześnie dojrzała, odpowiedzialna za siebie i innych po śmierci matki: 

Pracuje wieczorami, aby pomóc swojemu niepełnosprawnemu ojcu i utrzymad 

młodszych braci. Marjam nie zna radości. Radośd odeszła z jej małego serca wraz z 

odejściem matki z tego świata, w chwili narodzin... (...) Z mroków powstaje świt... Ten 

świt przyniósł Marjam niemowlę... Przebudziła się ze swojego pięknego dzieciostwa z 

Lejlą. Stała się matką dla nowonarodzonej dziewczynki... 502 

Całe opowiadanie opiera się na grze opozycji: odpowiedzialnośd – beztroska, smutek – 

radośd. Znajdujemy wiele rozmaitych osi relacji międzyludzkich: matka – córka (Marjam – 

Lajla), kobieta – kobieta (przyjaźo między Marjam i Lajlą), mąż – żona (Ahmad – Lajla), mąż – 

inna kobieta (Ahmad – Marjam). Uczucia Ahmada do Marjam nie są jednoznaczne. Z jednej 

strony poślubia on Lajlę wbrew własnej rodzinie, a potem odkrywa miłośd do Marjam. Brak 

dokładnych opisów postępowania Lajli w stosunku do Ahmada nie pozwala jednoznacznie 

stwierdzid czy go naprawdę kocha. Widad natomiast spragnioną uczud Marjam walczącą z 

niestosownym uczuciem do Ahmada, swojego szwagra. Jednym słowem nikt nie jest 

zadowolony i żadna z postaci nie znalazła się we właściwym związku. 

Kolejne opowiadanie ze zbioru katarskiego pióra Marjam Muhammad Abd Allah nosi 

tytuł Początek drogi (Bidajat at-tarik) i wpisuje się tematycznie w niezgodę na panujące 

układy społeczne i tradycje. Bohaterką utworu, podobnie jak w poprzednich opowiadaniach, 

jest dziewczyna o imieniu Lajla, która sprzeciwia się rodzinie i nie zgadza się wyjśd za mąż za 

swojego kuzyna Kasima. Akcja rozgrywa się w zaciemnionym pokoju bohaterki. Autorka 

celowo zastosowała tak skromną scenografię by zwrócid uwagę na słowa i myśli dziewczyny, 

którymi dzieli się ze swoją matką: 

501 Hissa Jusuf, Wa bada’ hadis achar, [w:] Sabaa aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, op. cit., s. 23. 

502 Ibidem, s. 24. 

Strona 160 z 201

Jakąż to koszmarną presję wywiera się na każdą dziewczynę w tym społeczeostwie. 

Dlaczego? Dlaczego akurat syn wuja? Nie kocham go! Nie chcę! 

Ledwo wykrzyczała te słowa tonąc we łzach jak w drzwiach pojawiła się matka... 

- Lajla, co z Tobą? Czemu płaczesz córeczko? 

- Nie chcę wychodzid za mąż, mamo! 

- Dobrze wiesz, że musisz posłusznie wykonad wolę ojca. Taki jest zwyczaj, taka 

tradycja. Dziewczyna musi wyjśd za mąż za jednego ze swoich krewnych, syna wuja 

lub syna stryja. Dlaczego nie chcesz Kasima? Jakiej to wady się w nim dopatrzyłaś? 

- Żadnej, mamo, żadnej.. 

Tak naprawdę nie ma w tym winy Kasima. Jest młodzieocem przystojnym, hojnym, o 

dobrym sercu. Przystojny, mądry, wykształcony, o inteligentnym i poważnym 

spojrzeniu. 

(...) 

- Musisz myśled tak jak twoje otoczenie... jak nakazuje tradycja. 

(...) 

Zmuszacie mnie do małżeostwa z mężczyzną, którego nie kocham... 

(...) 

- Wybór nie należy do dziewczyny. Od kiedyż to ona może sprzeciwiad się swojej 

rodzinie w sprawie małżeostwa... 503 

Niewiele wiemy o wyglądzie fizycznym bohaterki. Wiemy natomiast, że jest osobą słabą i 

niezdecydowaną, której wydaje się, że czeka ją w życiu coś lepszego. O matce, z którą 

prowadzi dialog wiemy, że jest kobietą całkowicie podporządkowaną tradycji, bojącą się 

męża. Kobietą, która nigdy nie odważyłaby się zadad pytao, jakie stawia sobie teraz jej córka. 

Marjam Muhammad Abd Allah wprowadziła do utworu monolog wewnętrzny, aby 

podkreślid przemyślenia bohaterki. Nie po raz pierwszy w literaturze arabskiej matki 

przedstawione są jako te, które stoją na straży tradycji i bezlitośnie ingerują w życie 

prywatne córek. Pomimo że bohaterka stara się buntowad to jednak opowiadanie ukazuje 

tragizm naruszania wolności wyboru partnera. 

Zupełnie inną wymowę ma opowiadanie Zahry Jusuf al-Maliki I odeszła ku wieczności 

(Wa rahalat fi hudu). Podejmuje ono tematy ponadczasowe, życia, śmierci, przyjaźni. Główną 

bohaterką jest studentka medycyny, która codziennie spotyka Umm Mahmud – staruszkę 

sprzedającą gazety. Między kobietami, które dzieli – jak można się domyślad – pół wieku 

zawiązuje się specyficzna wieź. Konfrontacja młodości ze starością dostarcza odbiorcy 

nieoczekiwanych sposobów percepcji świata. Następuje powolne ścieranie się i przenikanie 

dwóch osobowości, które tylko pozornie nie mają ze sobą nic wspólnego. Nie zdając sobie z 

tego sprawy czerpią siły życiowe jedna od drugiej. Dziewczyna, symbol młodości i witalności 

paradoksalnie potrzebuje podpory Umm Mahmud: 

503 Marjam Muhammad Abd Allah, Bidajat at-tarik, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-qatarijja al-hadisa, op. cit., s. 

45-55. 

Strona 161 z 201

Widywałam ją każdego ranka idąc na zajęcia odbywające się w szpitalu. Umm 

Mahmud – staruszka sprzedająca gazety i czasopisma. Lata odcisnęły na niej swe 

piętno i chociaż przekroczyła sześddziesiąt lat jej pełen miłości uśmiech był uśmiechem 

młodego człowieka u progu życia. Poddałam się urokowi tego ujmującego uśmiechu, 

który dokładnie odzwierciedlał jej charakter i dobrod. Polubiłam ją kupując moje 

ulubione czasopisma i zawsze pozdrawiałam idąc i wracając ze szpitala. Często 

dawałam jej trochę więcej pieniędzy, bo była biedną kobietą. Niezmiennie, gdy ją 

widziałam mój entuzjazm do pracy wzrastał. Często powtarzałam sobie, że pomimo 

swej starości wciąż pracuje i uśmiecha się, jakkolwiek kosztuje ją to wiele trudu i 

bólu... 

Będę pracowad, dokładad starao, uśmiechad się tak jak ona – wbrew wszystkiemu... 

Pytam o jej zdrowie i proszę by zawsze zwracała się do mnie w razie jakiejkolwiek 

potrzeby. Nie powinna się wstydzid, bo jestem niczym jej córka. Wtedy ona też się 

uśmiecha, bo zarażam ją swoją wesołością i szczęściem. Żegna mnie błogosławiąc i 

życząc mi powodzenia. Tak oto dni zbliżały nas do siebie i umacniały naszą przyjaźo i 

wieź duchową 504 . 

Trudno nadad akcji utworu jakieś konkretne granice czasowe. Wyznacznikiem czasu, jedynym 

i wszechpotężnym jest tylko w utworze śmierd. To ona klamrowo otwiera je i zamyka. Obraz 

pierwszy to szpital i umierające w nim dzieci, które umęczone w swej chorobie odchodzą 

powoli do innego wymiaru świata: „Słowa lekarza, trudne i długie terminy medyczne 

bombardują moje uszy gradem kamieni bo odkrywają przede mną bezmiar cierpienia tych 

małych istot” 505 . 

W świecie opowiadania śmierd zajmuje pierwszoplanową pozycję stając się 

namacalna co determinuje zachowanie bohaterki, szczególnie po śmierci Umm Mahmud: 

Zaczęłam pytad o nią. Mój Boże! Obym nigdy była nie usłyszała tej bolesnej prawdy. 

Stanęłam jak wryta. Mój mózg i serce zamarły na chwilę. Opanowały mnie uczucia, 

których nie potrafię wyrazid piórem, bowiem prawdziwego cierpienia i bólu, które 

zawładnęły tym dniem, nie jestem w stanie ubrad w słowa i przelad na papier, 

jakkolwiek bym nie próbowała. Tego dnia dowiedziałam się, że staruszka odeszła z 

tego świata. 506 

Treści tego opowiadania są czytelne w odbiorze i uniwersalne w komunikacie – śmierd, która 

jest tłem i ramą opowiadania dewaluuje swe znaczenie w konfrontacji z pamięcią człowieka. 

To owa pamięd jest nośnikiem wartości ponadczasowych, to ona unieśmiertelnia człowieka. 

W kolejnym opowiadaniu, pt. Otchłao (al-Huwa), pióra Nury Muhammad as-Sad 

bohaterką też jest studentka. Już sam tytuł sugeruje z czym przyjdzie zetknąd się czytelnikowi 

504 Zahra Jusuf al-Maliki, Wa rahalat fi hudu, [w:] Saba aswat fi al-kissa alkqatarijja al-hadisa, op. cit., s. 61-63. 

505 Ibidem, s. 61. 

506 Ibidem, s. 63-64. 

Strona 162 z 201

przy lekturze. Zostanie zanurzony w beznadziejną otchłao świata wewnętrznego bohaterki, 

wrażliwej studentki uniwersytetu. Pewnego dnia budzi się z nadzieją, że w tym dniu spotka ją 

coś niezwykłego, co odróżni ten dzieo od innych przeciętnych i ponurych dni. Na 

uniwersytecie spotyka koleżanki, w których usiłuje dopatrzyd się jakichś zmian, bowiem 

codzienna rzeczywistośd wydaje jej się nie do zniesienia. W tekście roi się od ociekających 

beznadziejnością określeo jej percepcji świata: 

Nieprzyjemny ranek. Od silnego pocierania poczerwieniały jej oczy. (...) Na wydziale 

życie zaczynało się toczyd powoli utartym trybem. (...) Wokół niej rozbrzmiewały 

lepkie, wypluwane z rozciągających się ust poranne pozdrowienia. Obowiązek i 

zwyczaj 507 . 

Opowiadanie jest obrazkiem z życia bohaterki Nawwal. Akcja trwa jeden dzieo. Dzieo, słowo 

klucz, wielokrotnie pojawia się w utworze. Również czas pełni funkcję metaforyczną. 

Rankiem bohaterka budzi się pełna nadziei: Ten dzieo jest wyjątkowy 508 , jednak w miarę jego 

upływu jej nadzieja słabnie, aby wraz zakooczeniem dnia przejśd w rozczarowanie: „Minał 

dzieo, lecz wcale nie różnił się od pozostałych” 509 . Oprócz głównej bohaterki autorka 

wprowadza postaci jej przyjaciółek, katarskich studentek, które stanowią tło dla 

wewnętrznych przeżyd Nawwal. Jednak ich przeintelektualizowane dialogi nacechowane są 

sztucznością: 

Wszyscy stanowimy pewną doskonałośd. Czy doskonałośd nie jest reprezentowana 

przez odpychające i zwalczające się bieguny. Czy nie jest to forma skooczonej 

doskonałości, jeżeli mimo tej walki każdy z nas stanowi jednośd. Kiedy piszę zatracam 

tą jednośd, albo raczej przyjmuje ona inną postad... staje się wielością obejmującą 

ewoluujące, będące w opozycji do siebie pojedyncze sensy... Nie wiem kim jestem. 

Wszyscy nie mamy pojęcia o naszej istocie. Płyniemy z prądem, przystajemy, kiedy 

popadamy w konflikt z sumieniem, zastanawiamy się przez chwilę i kontynuujemy 

życie. Nie widzisz, że żyjemy powierzchownie – dodała przygnębiona – nie mamy 

czasu. Powinniśmy żyd spontanicznie 510 . 

Autorka posługuje się takimi środkami wyrazu artystycznego jak strumieo świadomości czy 

nagłe przeskoki myślowe, co momentami utrudnia lekturę tekstu i czyni go mało czytelnym. 

Opowiadanie ma jednak wydźwięk uniwersalny. Przedstawione problemy, takie jak pustka, 

poczucie bezsensu i wyalienowania są problemami egzystencjalnymi i mogą dotyczyd każdej 

jednostki bez względu na płed, kolor skóry czy miejsce zamieszkania. 

507 Nura Muhammad as-Sad, al-Huwa, [w:] Sab’a aswat fi al-qissa al-qatarijja al-hadisa, op. cit., s. 81. 

508 Ibidem. 

509 Ibidem, s. 86. 

510 Ibidem, s. 85. 

Strona 163 z 201

Bohaterka opowiadania Aminy Isma’il al-Ansari pt. Marzenia młodej dziewczyny 

(Chawatir fatat sarira) nie godzi się z losem kobiety uzależnionej i podporządkowanej 

rodzinie i społeczeostwu. Buntuje się i wybiera otwarcie na postęp: 

Obyczaje i tradycja... Dośd już mam tych słów. Osaczyły mnie ze wszystkich stron i nie 

ma od nich ucieczki. Gdybym tak urodziła się gdzie indziej! W takim miejscu na ziemi, 

gdzie przeszłośd i tradycja nie mają znaczenia. Tutaj, tradycje dziedziczone i 

przechowywane przez setki lat rządzą naszymi losami. Mój ojciec poślubił moją matkę 

tylko dlatego, że była córką jego stryja i ponieważ tradycja tego wymagała. Moja 

najstarsza siostra jest nieszczęśliwa, bo ma już trzydziestkę i do tej pory nie wyszła za 

mąż. Posag był bardzo wysoki, bo tak nakazuje tradycja, więc byle kto nie mógł się z 

nią ożenid... A niezwykle zdolnej córce mojej ciotki zabroniono wyjechad za granicę by 

kontynuowała naukę. I tutaj też odpowiedzialna była tradycja. Znam jeszcze wiele 

innych przykładów takich dramatów, których przyczyną była tradycja. 

Chciałam opowiedzied o kimś, kto wypowiedział wojnę tradycji. I jeżeli tradycja kieruje 

życiem społeczeostwa, to ten ktoś nie chciał by kierowała nim. Tym kimś była 

dziewczyna o silnej woli. Inteligentna, ambitna, piękna. Nie chciała podporządkowad 

się tradycji jak to zrobiły jej siostra i matka i nie cieszyła się tym, że w przyszłości czeka 

ją los niewolnicy. Chciała byd kimś i musiała byd kimś. A najbardziej lubiła blask i 

sławę. Codzienne, normalne życie nigdy jej nie cieszyło. Nie chciała siedzied zamknięta 

w domu jak jej matka i ciotka, które były przekonane, że żyją na powierzchni ziemi, 

podczas kiedy w rzeczywistości żyły pod nią. Takie właśnie są kobiety w moim kraju. I 

taka jest tradycja 511 . 

Nura jest niezależną, zbuntowaną młodą dziewczyną, która pragnie zostad sławną aktorką, 

sprzeciwiającą się tradycji i ograniczeniom, jakie się z nią wiążą: 

Musiała byd cierpliwa. Najpierw ukooczyd naukę i uniezależnid się. Wtedy będzie 

polegad tylko na samej sobie i nic nie przeszkodzi jej w osiągnięciu celu – ani tradycja, 

ani rodzina i zrealizuje swój cel – zostanie aktorką. Będzie sławna, będą o niej pisały 

gazety na całym świecie, a dziennikarze i wielbiciele będą ubiegad się o przyjemnośd 

usłyszenia z jej ust chodby jednego słowa. Ach! Cóż to za piękny cel! (...) Dała do 

zrozumienia ojcu, że chciałaby wyjechad za granicę po zakooczeniu nauki by kształcid 

się w szkole aktorskiej. Ojciec natychmiast spochmurniał i uderzyłby ją w twarz gdyby 

nie uciekł 512 . 

Bohaterka bardzo krytycznie ocenia i opisuje rzeczywistośd, w której przyszło jej żyd. 

Upokorzenia jakich doświadczają kobiety kontrastują z swobodnym trybem życia mężczyzn 

511 Amina Isma’il al-Ansari, Chawatir fatat sarira, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, op. cit., s. 91. 

512 Ibidem, s. 92. 

Strona 164 z 201

korzystających z wolności, o której Nura mogła tylko pomarzyd. To czego doświadczają 

najbliższe jej kobiety wzbudza w niej bunt sumienia i poczucie niesprawiedliwości: 

Jej brat „rozpustnik”, jak go nazwała, reprezentował ten sam typ umysłowości co jej 

ojciec, wujek i inni mężczyźni w rodzinie, którzy pozwalali sobie na wszystko i 

zabraniali kobietom wszystkiego tylko dlatego, że są kobietami. Bo kobiety to mniej 

niż nic – jak mówili 513 . 

Także wbrew realiom otoczenia stara się odebrad narzeczonego własnej siostrze. Wszystko 

co robi jest niezgodne z oczekiwaniami społecznymi. Ostatecznie, po odepchnięciu jej przez 

narzeczonego siostry i innych wielbicieli oraz przywołując zasłyszane w różnych 

okolicznościach historie rezygnuje z własnych marzeo i planów i akceptuje tak znienawidzoną 

przez siebie tradycję: 

Poczuła, że jest samotna. Pragnęła poczud rodzinne ciepło. Chciała byd tam gdzie jej 

rodzina. Przytulid się do mamy, do brata, siostry. Ona musi poczud, że Nura cieszy się z 

jej narzeczeostwa. Dziwne, ale chciałaby przytulid się nawet do ojca... do nich 

wszystkich... 514 

Nura rozdarta jest sprzecznymi uczuciami. Jej dramat wynika z osobistego uwikłania w 

konflikty z dogmatyzmem tradycyjnych układów społeczeostwa arabskiego. 

Wśród siedmiu opowiadao zbioru Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa tylko 

jedno zostało napisane przez mężczyznę. Nosi ono tytuł Safo, duszo moja (Safa ar-ruch), a 

jego autorem jest Nasir Salih al-Fadala. To opowiadanie, podobnie jak poprzednie, pokazuje 

powrót bohatera do tradycji i własnych korzeni. Temat utworu, konfrontacja kultury i etyki 

człowieka Wschodu z pełną pułapek kulturą Zachodu, jest często spotykany we współczesnej 

literaturze arabskiej. Fabuła utworu jest prosta i stanowią ją losy głównego bohatera Chalida, 

który wyjeżdża na Zachód by zdobyd wykształcenie: „Nie zapomnisz twojej świętej misji. 

Jedziesz by się uczyd, a nie bawid. Jedziesz by zostad lekarzem, który będzie służył synom 

twojej ojczyzny, synom Kataru..”. 515 

W kraju pozostawia bliskich i narzeczoną. W dalekim Londynie wszystko jest dla niego 

nowe i obce. Czuje się samotny. Gorycz i nostalgia za krajem pogłębiają jego depresję. 

Wówczas pojawia się Janet, koleżanka ze studiów, której celem jest małżeostwo. 

Oczarowany nią Chalid zakochuje się bez pamięci i pragnie ją poślubid: 

Początkowo jej nie zauważyłem, a ona uśmiechała się do mnie dumna ze swej urody. 

Dowiedziałem się, że jej matka jest Angielką, a ojciec z pochodzenia Hiszpanem. Tak 

więc w jej żyłach płynęła odrobina arabskiej krwi. Łączyła w sobie czar Wschodu z 

513 Ibidem, s. 93. 

514 Ibidem, s. 103. 

515 Nasir Salih al-Fadal, Safa ar-ruch,[w:] Saba aswat fi al-kissa alqktarijja al-hadisa, op. cit., s. 70. 

Strona 165 z 201

pięknem Zachodu... (...) Janet interesowała się mną, obserwowała mnie, czuwała 

nade mną, zawsze była blisko, gdy potrzebowałem pomocy w nauce. Robiła notatki 

na wykładach i dawała mi je. (...) Pewnej nocy pełnej samotności, bólu i choroby, 

kiedy wszystkie próby przezwyciężenia depresji okazały się nieudane usłyszałem 

pukanie do drzwi. Otworzyłem i zobaczyłem Janet. Gdy zobaczyła, w jakim jestem 

stanie podparła mnie swoim ramieniem chroniąc od upadku. Doznałem zawrotu 

głowy i omal nie zemdlałem z osłabienia. Położyła mnie do łóżka. Zaczęła 

porządkowad pokój. (...) Nie pozostawiła mnie chorego. Zajmowała się mną. Nigdy nie 

zapominała punktualnie podad leków. Ilekrod budziłem się ze snu ona była przy mnie. 

(...) Nie mogłem uwolnid się od niej... Im dłuższa była moja rozłąka z ojczyzną tym 

bardziej przywiązywałem się do niej. Oddalałem się od niej, po czym szukałem 

sposobu, aby ją spotkad. Wiedziała jak igrad z moimi uczuciami. Przyciągała mnie i 

odpychała, pobłażała, ustępowała i znów była nieustępliwa. Byłem niczym tonący w 

morzu jej kaprysów. Nie byłem w stanie się z nią rozstad. Będąc z Janet odczuwałem 

rodzaj szczęścia, którego dawniej nie znałem. Obraz narzeczonej Safy bladł coraz 

bardziej, rozpraszał się, znikał 516 . 

Punktem kulminacyjnym opowiadania jest moment, w którym życzliwy kolega uświadamia 

Chalidowi, że nie jest on pierwszym usidlonym przez Janet mężczyzną: 

Zbliżył się do mnie jeden z jej przyjaciół, nasz kolega z uniwersytetu... Szepnął mi na 

ucho śmiejąc się: Napotkałeś skarb.. Ona jest czarodziejką. Pokaże ci takie 

przyjemności, które sprawią, iż zapomnisz o sobie, swojej rodzinie i nauce. W upojne 

noce sprawi, że poczujesz, iż posiada urok wszystkich kobiet świata. (...) Wie, że jesteś 

Arabem, a wy na Wschodzie nie pocałujecie kobiety, którą dotknął inny mężczyzna, 

dlatego opierała się. A teraz posiądziesz ją, gdyż upewniła się, że ją poślubisz. 517 

Chalid po usłyszeniu tych słów decyduje się na powrót do kraju i dawnej narzeczonej. 

Opowiadanie zatacza krąg, a bohater wraca do punktu wyjścia. Po okresie fascynacji 

Zachodem wraca do źródeł i korzeni, bez których nie wyobraża sobie dalszego życia. 

W opowiadaniu brak jest opisów wyglądu zewnętrznego bohaterów, a 

charakterystyka bohaterek jest schematyczna. Katarska narzeczona Safa jest skromna i 

kochająca co dobitnie podkreśla jej imię oznaczające w języku arabskim czystośd. Janet jest 

zaś przewrotna i uwodzicielska, a jej początkowa troska o Chalida miała na celu pozyskanie 

jego uczud. Sam bohater jest oddany ojczyźnie i chod początkowo wydaje się byd zagubiony 

to ostatecznie odnajduje własną drogę. 

Wszystkie opowiadania ze zbioru Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa są 

odzwierciedleniem problemów, jakie stoją przed młodym pokoleniem w Katarze. Są też 

dowodem na swobodę wypowiedzi, szczególnie przez kobiety, o czym świadczy 

516 Ibidem, s. 71-73. 

517 Ibidem, s. 73-74. 

Strona 166 z 201

przeważająca liczba kobiet – autorek. Wszystkie wspomniane opowiadania stawiają przed 

oczyma czytelnika bogatą panoramę scen rodzajowo-obyczajowych. Autorzy starają się 

uchwycid moment odchodzącej rzeczywistości i właśnie wkraczającej nowej. W ich 

twórczości widoczne są dwie postawy względem przeszłości: postawa, która domaga się 

zmian w imię postępu cywilizacyjnego, oraz zaduma i żal za tradycyjnym modelem życia. U 

podstaw młodej literatury w Katarze leży szacunek dla własnej przeszłości i chęd 

kontynuowania tradycji po dostosowaniu ich do nowych treści i funkcji. 

Strona 167 z 201

Ewa Machut-Mendecka 

Złota kula spadająca do błękitnych wód 

(mitologia Al-Dżaziry) 

Dzisiaj, dawne opowieści o szczególnym znaczeniu nazywa się mitami, a ważne historie, o 

jakich donosi BBC czy New York Times - wiadomościami.(..) Wynika stąd, że wiadomości są 

rodzajem uwspółcześnionych form mitów 518 . 

Współcześnie antropolodzy chętnie widzą w mediach rodzaj nowoczesnej 

mitologii 519 , co oznacza, że światu potrzeba nowych wartości w starych, wypróbowanych 

formach. Fascynacja treścią przekazów i postaci medialnych do granic uzależnienia, ma coś z 

magii. Świat mediów wpływa na stosunek do rzeczywistości, jak dawne mity, sugerując 

sposoby jej pojmowania. Gdyby nie słuchad mitów, nie oglądad telewizji, i tak treści płynące z 

obu tych źródeł, dotrą okrężną drogą do świadomości. 

Jeśli tak, do rangi szczególnego mitu, pretenduje katarska stacja Al-Dżazira, od kilku 

lat – na ustach świata. Tygiel wiadomości wydaje się egzemplifikowad zbieżności między 

obszarem publicystyki a mitologią. Ze swoją zażartością w tropieniu informacji, ekspresją 

wypowiedzi i symboliką przekazu, atakuje świadomośd i nieświadomośd, narzucając wartkie 

tempo myśli na miarę dynamiki czasów współczesnych. Jeśli wiadomości Al-Dżaziry, w myśl 

przytoczonej koncepcji, są rodzajem mitologii, tym bardziej generują istotne wzorce i 

znaczenia Przy tym owe wiadomości to nie senne historie typu opowieści o serii sztuczek 

Ulissesa, ale formy legendy przetworzone w stylu „Ulissesa” Joyce’a. W programach stacji 

nieustannie słychad bomby, wybuchy wystrzałów i widad lejącą się krew, toteż w jej 

publicystyce odzywają się echa dawnych wojen, krwawych pojedynków i konfliktów. Ich 

źródłem są ciemne strony natury ludzkiej na miarę sztuki Szekspira. 

Zgodnie z opinią Jacka Lule’a, mit wcielający się w formę nowoczesnych wiadomości 

telewizyjnych ma wymiar archetypowy, pretenduje więc do odnajdywania utrwalonych 

znaczeo i sięga do istoty rzeczy Niemniej, ów autor nie ogranicza swojej koncepcji do tej 

jednej tezy. Wyróżnia kolejne czynniki, dzięki którym dawny mit w swojej istocie utożsamia 

się z formą współczesnych telewizyjnych wiadomości. Do czynników tych należą 520 : 

opowieśd o „prawdziwych” wydarzeniach; 

rytmiczna powtarzalnośd przekazu pozwalająca wyodrębnid trwałe elementy 

rzeczywistości; 

nacisk na opowieści szczególnie ważne, istotne, można by powiedzied nasycone 

znaczeniem; 

518 J. Lule, News as Myth; Daily New and Eternal Stories [w:] Media Anthropology, E. Rothenbuhler, M. Coman 

(red.) SAGE Publications, Thousand Oaks, London, New Delhi 2005, s. 101. 

519 I. Trzcioska, Jung i nowa gnoza [w:] Między świadomością a nieświadomością. Współczesnośd w 

perspektywie psychologii głębi, K. Węgłowska-Rzepa, D. Fredericksen (red.), ENETEIA Warszawa, 2007, s. 70. 

520 J. Lule, op.cit., s. 105. 

Strona 168 z 201

upublicznianie opowieści. 

W trosce o prawdę, rzetelnośd i symbole 

„I mit i wiadomości zmierzają do przedstawiania prawdziwych historii” 521 . 

Autentycznośd i rzetelnośd przekazu wydaje się niemal obsesją Al-Dżaziry, jak zapowiada 

jeden z jej zwiastunów, nadawanych w formie przerywnika między programami, reporterzy 

stacji tropią niezmordowanie wydarzenia co do najdrobniejszych szczegółów, aby je wiernie i 

w pełni przedstawid odbiorcy. Wynika to ze świadomości ulotnej natury zjawisk, które po 

chwili mogą przestad istnied i tylko głos reportera zapewni im byt. 

Wielkim forum wiadomości jest dziennik Al-Dżaziry – Hasad al-jaum (jego nazwę 

można w przybliżeniu przetłumaczyd jako „Dzienny zbiór”), którego główne wydanie 

nadawane jest w stałych porach wieczornych. Gdy zbliża się godz. 20:00 GMT, którą za 

chwilę para prezenterów poda jako godzinę 11:00 czasu Mekki, wielu odbiorców odczuwa 

napięcie i niepokój. Oczekują na wydarzenia, w ramach których sprawy publiczne i osobiste 

łączą się w całośd. Przecież w pierwszej dekadzie XXI w., w 2007 czy 2008 r. Irak, Palestyna, 

Liban stoją w ogniu, w Sudanie, Somalii i Jemenie trwają walki, przez Egipt przetacza się fala 

strajków, frakcja Al-Ka’ida fi bilad al-Maghrib al-Islami („Al-Kaida w Krajach Muzułmaoskiego 

Maghrebu”) grozi zamachami, żeby wspomnied tylko niektóre z sekwencji wydarzeo. 

Nic dziwnego, że zderzenie ciemnozłotej kuli, z błękitną wodą, do jakiej spada, 

tworząc logo Hasad al-jaum, brzmi w uszach odbiorców jak huk wodospadu. Stacja roztacza 

swoją codzienną symbolikę, która jak na zbiór „prawdziwych” symboli przystało, nie jest do 

kooca czytelna. Doświadczenie podpowiada, że podobnie jak w innych dziennikach świata, 

mamy tu do czynienia z symbolem ziemi, z której różnych zakątków docierają wiadomości. 

Podświadomie nasuwają się różne skojarzenia. Owa kula to słooce zachodzące w wodach 

Zatoki Perskiej po pracowitym dniu, zarazem wyspa znikająca z horyzontu o tej właśnie 

porze, aby rankiem znów się z wody wynurzyd, jak ono wracając do swojej pracy czy misji. Do 

takiego rozumienia tej symboliki prowadzi nazwa stacji, również wieloznaczna, 

pozostawiająca miejsce na subiektywizm. Termin al-dżazira oznacza nazwę Półwyspu 

Arabskiego, obszaru, na którym mieści się Doha, stolica Kataru i siedziba stacji. Termin ten 

jednak w swoim dosłownym znaczeniu to po arabsku „wyspa”, może więc oznaczad 

wyjątkowośd programów. Znacząca jest estetyka loga stacji. Zapisany arabskimi literami 

wyraz al-dżazira spleciony jest w formę tughry, czyli pieczęci sułtaoskiej, która raz po raz 

podsumowuje, „przypieczętowuje” program, a także zwraca umysł ku tradycji. Logo Al- 

Dżaziry i logo Hasad al-jaum wzajemnie wzmacniają swoją semantykę, tym silniej wpływając 

na odbiorców. Logo dziennika powraca raz po raz na ekrany w trakcie wiadomości, jak 

wykrzyknik w tekście domagając się uwagi dla swoich treści. 

521 Ibidem. 

Strona 169 z 201

Świat płonący na ekranach 

Komentarze Hasad al-Jaum chwilami mogą wydawad się niemal zbędne, gdy na 

obrazie wybucha samochód pułapka w pobliżu ambasady duoskiej w Islamabadzie, a Olmert 

decyduje o spotkaniu z Mahmudem Abbasem, zanim pojedzie do Waszyngtonu, aby 

przedyskutowad to, co nazywa „sprawami strategicznym o zasadniczym znaczeniu” (dziennik 

z 2.06.08). Piętrzą się informację napływające ze Wschodu i Zachodu, z ogromną przewagą 

tych pierwszych. W dziennikach wszystkich telewizji arabskich lwią częśd czasu antenowego 

zajmują wydarzenia z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, czy szerzej obszarów islamu. 

Większośd telewizji, w tym arabskich, poświęca jednak znaczną częśd swoich aktualności na 

relację wydarzeo u siebie, we własnym kraju. W Hasad al-jaum nie ma wiadomości 

krajowych. Jak pisze Muhammad Al-Uifi; „Jest oczywiste, że dziennikarze Al-Dżaziry 

identyfikują się przede wszystkim i nade wszystko jako Arabowie” 522 . Dziennikarze, 

największe „twarze” stacji, które znają na pamięd miliony telewidzów, pochodzą z różnych 

krajów arabskich, zarówno z Maszriku (Arabskiego Wschodu) jak i Maghrebu. Al-Dżazira 

wszędzie tam czuje się „u siebie”, wszystko, co tam się dzieje traktując w kategoriach 

aktualności. 

Przedmiotem nieustannej troski jest sytuacja polityczna i życie Palestyoczyków w 

Izraelu. Trudno znaleźd Hasad al-jaum, w którym zabrakłoby tego tematu, i w którym nie 

miałby on dramatycznej wymowy. Reporterzy składający swoje sprawozdania z terenów 

Autonomii Palestyoskiej, Zachodniego Brzegu czy Jerozolimy zawsze pełnym głosem asygnują 

miejsca swoich relacji jako: Ghazza (Gaza), Ramalla, fronton Kubbat as-Sachra (Meczet 

Kopuły Skały), najczęściej dodając „Filastin al-muhtalla” (okupowana Palestyna). Przez ekran 

telewizyjny przewijają się bojownicy różnych ugrupowao palestyoskich, komandosi ubrani na 

czarno, w ciemnych maskach na twarzach, z zielonymi opaskami wokół głowy, z widniejącym 

na nich słowem „Allah” (Bóg) i nazwą organizacji. Wobec poległych prezenterzy Al-Dżaziry 

używają terminu ustuszhid – zostali męczennikami, pokazując zabitych niesionych przez 

towarzyszy na noszach. Dzięki napisom na opaskach Kata’ib al-Kassam (Brygady al-Kassama) 

i Al-Dżihad al-Islami (Dżihad Muzułmaoski), sfilmowanych w ramach Hasad al-jaum 23 

czerwca 2008 r., wiadomo było, jakie organizacje palestyoskie utraciły niedawno swoich 

bojowników. Postacie walczących i ginących komandosów palestyoskich przyczyniają się do 

mitu Al-Dżaziry. Zapadają w pamięd, wywołują podziw i wzruszenie, strach i nienawiśd oraz 

próbę zrozumienia. 

Wydawałoby się początkowo, że wydarzenia z obszarów Izraela, jak na rzetelny 

dziennik telewizyjny przystało, mają charakter suchych komunikatów: w pobliżu świątyni 

Rafah przeszła demonstracja palestyoska jako protest przeciwko okupacji, a zdaniem 

premiera Olmerta operacje Hamasu w Gazie grożą eskalacją konfliktu – donosi dziennik na 

przełomie maja i czerwca 2008 r. W tym samym okresie mowa też o bulwersującym 

palestyoską opinię publiczną problemie osadnictwa w Izraelu. Oto palestyoski szajch w kufijji 

522 M. El Oifi, Influence without Power: Al Jazeera and the Arab Public Sphere, [w:] The Al Jazeera Phenomenon. 

Critical Perspective on New Arab Media, M. Zayani (red.), Pluto Press, London 2005, s. 72. 

Strona 170 z 201

(popularna chusta) uskarża się, że od 1967 r. czyli wojny, w wyniku której Izrael zajął 

większośd regionu Palestyny, jego wioska nie dostała zezwolenia na żadną budowę. Są 

relacje z terenów palestyoskich, które napawają nadzieją: premier Hanijja przyjmuje 

zaproszenie prezydenta Mahmuda Abbasa do dialogu i apeluje o jego natychmiastowe 

rozpoczęcie, byd może rozdźwięk między Hamasem, a Al-Fatahem, zwaśnionych partii 

osłabnie albo zniknie. Wieści z terenów Palestyny są stale obecne na antenie stacji. Sprawom 

palestyoskim poświęcone są też cykliczne programy: Taht al-hisar („W stanie oblężenia”) czy 

Filastin taht al-mahdżar („Palestyna jako kraj emigracji”). 

Wiadomości z Palestyny wyzwalają skrajny realizm i naturalizm Al-Dżaziry. Obrazy 

stamtąd wydają się nasycone skrajnie naturalistyczna stylistyką. Między innymi to dzięki niej 

rozwija się nowy, żywy mit współczesny, który w przyszłości okaże się może nie mniej 

znaczący niż dawne knowania bogów greckich czy nawet pojedynki Abu Zajda al-Hilalego, 

ludowego zdobywcy Afryki Północnej. 

Jeśli wiadomości telewizyjne stanowią źródło mitu, „dziennikarze są częścią długiej 

tradycji opowiadania, do której należą posłaocy ze skrzydłami u stóp, minstrelowie, 

trubadurzy, listonosze, kurierzy, heroldzi, poeci, znaczący kaznodzieje, misjonarze, rabini, 

ludzie medycyny” 523 . Dziennikarze Al-Dżaziry włączają się w ten długi łaocuch narratorów, 

dynamizując sposób działania wszystkich swoich poprzedników. 

Odbiorca Hasad al-jaum i innych pokrewnych emisji Al-Dżaziry, pragnąc poznad fakty, 

musi byd przygotowany na odbiór dramatu. Donosy o szerzącej się śmierci w wyniku walk 

dochodzą z różnych regionów penetrowanych przez kamery Al-Dżaziry. Nic nie odda chyba 

rozmiarów tragedii lepiej niż nakręcone zgodnie z kanonami sztuki reporterskiej materiały 

filmowe z Bejrutu obracającego się w ruinę, odbudowywanego, znów padającego ofiarą 

zniszczeo i zawsze gotowego do odrodzenia oraz odzyskania rangi jednej z głównych stolic 

Bliskiego Wschodu. Al-Dżazira relacjonuje codzienne wielkie wydarzenia z życia Libanu w 

tonie najwyższych emocji. 21 maja 2008 r. Hasad al-jaum donosił o porozumieniu stron 

libaoskich w Doha, o krok od siedziby stacji, kładącemu kres trwającym konfliktom. 

Możliwośd zawarcia ugody do ostatniej chwili podawano w wątpliwośd, reporterzy w 

napięciu relacjonowali przebieg obrad, sukces wywołał uśmiech na skupionych i zazwyczaj 

poważnych twarzach dziennikarzy Al-Dżaziry. Libaoskie problemy to stale gorący temat 

stacji, poświęca mu m.in. program Harb Lubnan („Wojna w Libanie”). 

Jako jeden z głównych tematów aktualności Hasad al-jaum napływają wieści z Iraku. 

Nie milkną donosy o walkach i potyczkach, swoimi rozmiarami przerażają liczby zabitych. 

Codzienna śmierd Irakijczyków i nieustanne inicjatywy zmierzające do stabilizacji są swoim 

wzajemnym tłem. Przed oczami odbiorcy Al-Dżaziry kręci się diabelski młyn trudnych do 

pogodzenia stosunków Iraku ze Stanami Zjednoczonymi z jednej strony oraz Iranem z 

drugiej. Jak donosił dziennik w początkach czerwca 2008 r., premier iracki Nur al-Maliki 

jedzie więc do Teheranu, aby przedyskutowad sprzeciw tego kraju wobec projektu 

porozumienia Bagdadu i Waszyngtonu w sprawie planu bezpieczeostwa. Na ekranach Al- 

Dżaziry widad jak bardzo dramat wojenny i polityczny tego kraju łączą się w jedną całośd. 

523 J. Lule, op. cit. , s. 102. 

Strona 171 z 201

Dziennikarze stacji relacjonują rzeczywistośd iracką z tą samą pasją i równie dokładnie, co 

konflikty w innych regionach świata arabskiego. Byd może z wiarą, że mimo skrajnie trudnej 

sytuacji, Irak tu i teraz się odbudowuje, a może – jak to w mitach bywa – nieco próbując 

zaklinad rzeczywistośd. Al-Dżazira poświęca zagadnieniom irackim kilka swoich programów, 

w tym jeden pod tak znamiennym tytułem jak Al-Irak ma bada al-harb („Irak po wojnie”), 

ponadto Al-Maszhad al-Iraki („Odsłona iracka”), Aswat al-Irak („Głosy Iraku”). Rzeczywistośd 

iracka wyłaniająca się czy to z Hasad al-jaum, czy z tych właśnie programów, nie napawa 

optymizmem. Jak wynika z relacji Al-Dżaziry, zgodnej tu zresztą z przekazami zachodnich 

mediów, kraj wciąż korzysta z pomocy międzynarodowej, mnożą się programy pomocowe 

pod jego adresem. Np. jeden z odcinków Al-Irak ma bada al-harb w koocu maja 2008 r. 

donosił o trudnościach w zarządzaniu dostawami żywności i środków medycznych 

dostarczanych do Iraku; zarazem wyrażano nadzieję, że Klub Paryski rozważy umorzenie 

irackich długów. Nadzieja na stabilizację w Iraku wydaje się głównym motywem programu 524 . 

Al-Dżazira nie szczędzi doniesieo z Sudanu. W koocu maja 2008 r., strony konfliktu: 

rząd tego kraju oraz opozycyjna partia Al-Harakat asz-Szabijja li-Tahrir as-Sudan (Ludowy 

Ruch Wyzwolenia Sudanu) podpisały już porozumienie, ale dochodziło do walk. W wyniku 

stard, w ciągu jednego dnia wojska rządowe w prowincji Abyay odnotowały śmierd 22 

żołnierzy. Sudan, w którym od lat północ walczy z południem i w którym doszło do krwawego 

konfliktu w Darfurze, znajduje się pod lupą Al-Dżaziry. Poza codziennymi wiadomościami 

poświęca mu program cykliczny Al-Maszhad as-Sudani („Odsłona Sudaoska”), który w swoich 

kolejnych odcinkach analizuje przebieg negocjacji między rządem a opozycją z jednej strony 

a partią Harakat al-Adala wa al-Musawa (Ruch Sprawiedliwości i Równości) a siłami 

rządowymi w Darfurze z drugiej. Stacja rozważa też muzułmaoską przyszłośd tego kraju. 

Można spotkad też pogodniejsze tematy, jak historyczne związki Sudanu z Egiptem i 

Etiopią 525 . 

Oglądając Hasad al-jaum można otrzymad szczegółowe relacje na temat wydarzeo w 

Somalii, Pakistaniu i Afganistanu. Płonący świat Al-Dżaziry to także Afryka czarna z jej 

konfliktami oraz wszystkie obszary globu dotknięte zbiorowymi dramatami narodów. 

Wieści z Zachodu 

Al-Dżazira śledzi wydarzenia na Zachodzie, nie szczędząc donosów z tej strefy świata, 

ale podejmując ten temat główne z perspektywy arabskiej. Stacja wypełnia swoją misję 

odnotowując tak ważne dla zachodniego sąsiada wydarzenia, jak wycofanie się Hillary 

Clinton z wyborów w Stanach Zjednoczonych (7.06.08) oraz poruszając wszelkie istotne 

sprawy. Swój programu z cyklu Min Urubba („Z Europy”; styczeo 2008 r.) 526 poświęciła więc 

sprawie ścigania zbrodniarzy wojennych z byłej Jugosławii oraz rozważaniom jaki to będzie 

miało wpływ na stosunki w republikach, powstałych po jej rozpadzie. Stacja spogląda jednak 

524 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/CE8999EB-AIDC-496c-COA804F6F026, 21.05.08. 

525 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net./NR/exeres/3BE9A8A3-4604-8CE9B44138C9AFD1, 31.05.08. 

526 Al-Dżazira: http://www. aljazeera.net/NR/exeres/1FEEb72D-467A-411C-897D-3789f662f10E.htm. 

Strona 172 z 201

na sprawy Zachodu przede wszystkim przez pryzmat spraw arabskich. Program Min Urubba 

analizował m.in. politykę zagraniczną Rosji, zwłaszcza w kontekście jej stosunków z Syrią, 

koszta proeuropejskiej polityki Turcji 527 , sprzeciw Europejczyków wobec dążenia Iranu do 

posiadania broni jądrowej, a także losy Palestyoczyków w Europie. 

Zwraca uwagę sposób regulowania wiadomości napływających z Zachodu, koncepcja 

tego przekazu. W kompozycji programów pierwsze i ostatnie słowo ma świat arabski, 

muzułmaoski, wschodni, a więc pod względem semantycznym jest bardziej znaczący niż jego 

zachodni sąsiad. Cykliczny program Al-Dżaziry Min Waszyngton („Z Waszyngtonu”) wnika w 

serce Ameryki, ale niezawodnie z uwagi na realia arabskie i wschodnie. Z tego punktu 

widzenia program rozważa stosunki amerykaosko-izraelskie, a także problem nakby (klęski 

1948 r. w związku z powstaniem paostwa Izrael i przegraną przez Arabów wojną z tym 

krajem) przez pryzmat emigracji dwóch pokoleo Palestyoczyków w Stanach Zjednoczonych. 

Jak dowodzi jeden z odcinków: „Program dyskutuje przyszłośd amerykaoskiej potęgi 

militarnej i ekonomicznej, formułując następujące pytania: czy wobec niej da się zastosowad 

teorię Ibn Chalduna o upadku i powstawaniu paostw, czy też zachodzi tu sytuacja 

wyjątkowa?” 528 . Argumentem w dyskusji jest myśl wielkiego arabskiego myśliciela, 

prekursora socjologii światowej, a nie żadnego z autorytetów nauki zachodniej, co 

przypomina o świetności cywilizacji Arabów. 

Dynamika Al-Dżaziry 

Prezenterzy Hasad al-Jaum wydają się unikad emocji (tych kiedy indziej nie brak, 

chodby w wystąpieniach Fajsala al-Kasima, twórcy Al-Ittidżah al-Mu’akis („Kierunek 

opozycyjny”) w trosce o rangę i powagę przekazu. Za to wiele energii wkładają w piękną i 

jasną dykcję i mistrzowską artykulację wypowiedzi w języku arabskim. To dzięki nim, język 

ten współcześnie odżywa na tle powszechnego wśród Arabów zwyczaju posługiwania się 

dialektami. 

Poważny, suchy przekaz i gorące tematy tworzą dynamikę programów wzbogacając 

ich znaczenia. Do takiego zsynchronizowania swoich środków ekspresji dążyli ongiś ludowi 

narratorzy, krążący po świecie arabskim przenosząc informacje o ważnych wydarzeniach. 

Jeśli wiadomości telewizyjne stanowią rodzaj mitu, prezenterzy Al-Dżaziry pozostają godnymi 

spadkobiercami owych prekursorów publicystyki sprzed wieków. 

Tematy z Hasad al-jaum, kuźni codziennych wiadomości, przewijają się w 

programach cyklicznych, pozwalając odbiorcy je sobie utrwalid, wzbogacając go o analizy i 

komentarze. Jak pisze J. Lule: „Tak jak w micie, w wiadomościach stale powtarzają się te 

same historie, w sposób rytmiczny powracają te same tematy i wydarzenia.” 529 

Stałe i słynne cykle Al-Dżaziry jak Kadaja as-sa’a („Kwestie dnia”), Al-Ittidżah almu’akis, 

Bila hudud („Bez granic”), Aksar min raj („Więcej niż jeden pogląd”), Hiwar maftuh 

527 Ibidem. 

528 Al-Dżazira: http://www. aljazeera.net/NR/exeres/ 2638AE-7ABD-401A-85EO-A60708EDF11F, 16.05.08. 

529 J. Lule, op. cit., s. 104. 

Strona 173 z 201

nie pozwalają zapomnied ani o wydarzeniach, ani o ich kontekście. Prym wiodą relacje z 

wydarzeo z krajów i regionów, w których toczą się konflikty i o których wspomniałam. 

Dynamika przekazów Al-Dżaziry wynika nie tylko z powtarzalności tematów, ale 

zwłaszcza z opozycyjnych treści o uważnie wyważonych proporcjach. „Rzeczywiście wielu 

bliskowschodnich ekspertów chwaliło Al-Dżazirę, że „stworzyła forum, na którym arabskie 

ruchy opozycyjne mogą swobodnie krytykowad swoje macierzyste rządy bez obawy przed 

rewanżem” 530 . 

Swoją równowagę Al-Dżazira tworzy jak pisarz dzieło literackie albo też dziesiątki 

narratorów i przekazicieli swoje mity. Tak jak semantyka dzieła literackiego oraz głęboka 

myśl mitu bywa trudno uchwytna, niepokojąc i zachęcając do przemyśleo i analiz, tak też 

zrównoważenie opozycyjnych treści programów może trwad tylko chwilę. Po czym szala 

znaczeo przesuwa się na jedną lub drugą stronę, aby znów dążyd do równowagi. 

Al-Dżazira bez wątpienia stoi po stronie świata arabskiego, ale można polemizowad 

czy w imię jego interesów bądź dla zyskania popularności, gotowa jest poświęcid rzetelnośd 

swojego przekazu. 531 Można przyznad rację opinii 532 , że stacja symbolizuje m.in. dążenie do 

równowagi między Wschodem i Zachodem. Argumentem na rzecz tej opinii będzie chodby 

uproszczone wyliczenie, że jeśli pierwszy z tych obszarów jest słabszy, to przemawiając w 

jego imieniu i zdobywając dlao popularnośd, stacja rekompensuje dysproporcje, a więc dąży 

do zbilansowania stosunków międzynarodowych. Po 11 września 2001 r. dziennikarze stacji 

wykazali szczególną troskę o neutralnośd Posługiwali się też tym samym językiem dla 

zobrazowania podobnych wydarzeo na Zachodzie i Wschodzie. Mowa więc była o atakach na 

Waszyngton, jak i na cele cywilne w Afganistanie, za morderstwo uznano też śmierd każdego 

z dwóch zabitych po obu stronach frontu: Palestyoczyka Abu Alego Mustafy, który zginął w 

wyniku działao izraelskich, jak i Izraelczyka Rehavama Zeeviego, zabitego przez 

Palestyoczyków. 533 

Na miarę makropolityki celem Al-Dżaziry jest dążenie do równowagi między trzema 

orientacjami: arabskim nacjonalizmem, trendem muzułmaoskim i liberalnym 534 , co już ex 

definitione stanowi nie lada zadanie. Aby je wykonad dziennikarze chętnie posługują się 

językiem pytao, nie przesądzając o odpowiedzi. Ta stylistyka przypomina technikę 

współczesnych literackich dzieł otwartych, w których odbiorca może sobie dopowiedzied 

530 

J. Sharp, Middle East Policy Analyst Foreign Affairs, Defense and Trade Division, CRS Report for congress . 

received through the CRS web. The al-jazeera News Networkj: Opportunity or Challenge for U.S/ Foreign policy 

in the Middle East?, Congressional Research Servie, The Library of Congress, 23.07.2003. 

531 

M. Pietrzyk, Fenomen „Al-Dzaziry”, [w:] Arabowie. Islam. Świat, M.M. Dziekan i I. Konczak (red.), Ibidem, 

Łódź 2007, s. 464. 

532 

M. Zayani, Introduction – Al Jazeera and the Vicisstudes of the New Arab Mediscape [w:] The Al Jazeera 

Phenomenon, op. cit., 31, za: A. Bayamoglu, Al Jazeera: vecteur d’une globalization islamique, „Sabah”, 

9.10.2001, http://www.media.be//files/medea/3.doc. 

533 

G. Awad, Aljazeera.net; Identity Choices and the Logic of the Media, [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op. 

cit., s. 83, za: M.P. Grenier, Aljazeera.net offers Arab news to wider audience through net: interview with 

Mahmoud Abdul Hedi, “Wall Street Journal Online”, 23.10.2001, http://interactive. 

wsj.com/public/current/article/SB1003417218856711840.htm. 

534 

M. El Oifi, op.cit., s. 72. 

Strona 174 z 201

zakooczenie. Kojarzy się też z dramaturgią Bertolda Brechta, odrywającą widzów od iluzji 

dramatycznej, aby skłonid ich do rozważao i dyskusji. 

W krzyżowym ogniu pytao stawianych przez Al-Dżazirę wybucha konflikt liberalizmu z 

nacjonalizmem: „Dlaczego narody arabskie obawiają się prywatyzacji gospodarki? Czy 

rozkwit społeczeostw zachodnich nie jest zasługą gospodarki prywatnej? Czy gospodarka 

prywatna nie jest legalną kradzieżą majątku publicznego? Czy szaleocze podwyżki cen nie 

wynikają ze struktury gospodarki prywatnej, która pochłania bogactwa narodów arabskich 

dzieo po dniu? Czy mamy inne wyjście niż sektor prywatny, aby dogonid machinę gospodarki 

światowej i przyłączyd się do niej?” – dociekają dziennikarze w programie al-Ittidżah al- 

Mu’akis z 28 maja 2008. 535 Nie opowiadając się po żadnej ze stron, program cykliczny Sirri li 

al-Ghaja („Ściśle tajne”) odnotowuje z kolei zastanawiające przeobrażenia, bo trudno 

uwierzyd, że basista iracki staje się fundamentalistą, a miłośnik drużyny Liverpoolu i muzyki 

zostaje bojownikiem przedzierającym się nielegalnie przez granice paostw. 

Wymownym przykładem dążenia do wyważenia i równowagi była emisja Hasad aljaum 

z 12 maja 2007 r., nadana wkrótce po zamachach terrorystycznych, jakie wiosną 

tamtego roku nastąpiły w Casablance, Rabacie i Algierze. Dziennik poddał ów temat miesiąca 

szczególnie wnikliwej analizie w duchu koncepcji Al-Dżaziry. W czasie wieczornej emisji 

nadano kilka wywiadów na temat zamachów. W pierwszych rozmówcami byli 

przedstawiciele władz Maroka i Algierii, zabrał głos polityk w randze ministra; goście 

zaprezentowali oficjalne stanowiska swoich paostw, nie szczędząc słów potępienia dla 

zaistniałych wydarzeo. Następnie dziennikarze połączyli się z Kairem i przeprowadzili wywiad 

z egipskim specjalistą do sprawy tzw. „grup muzułmaoskich”, który udzielił wielu wyjaśnieo 

na temat ekstremizmu i terroryzmu. Temperatura przekazu zaczęła rosnąd. Można się było 

spodziewad, że Al-Dżazira nie spocznie i swoim zwyczajem będzie drążyd temat tak daleko, 

jak to możliwe. Rzeczywiście, po chwili dziennikarze otrzymali łącznośd z Brukselą, na ekranie 

pojawiła się twarz przebywającego w tym mieście członka słynnej algierskiej partii 

muzułmaoskiej Dżabhat al-Inkaz al-Kaumi (Front Ocalenia Narodowego). Rzecznik partii z 

natury radykalnej, znawca ekstremizmu muzułmaoskiego, z całą mocą potępił zamachy. Byd 

może większośd telewizji świata zakooczyłaby na tym swój program nie posuwając się dalej. 

Dziennikarze Al-Dżaziry wprowadzili jednak kolejną, skrajnie kontrowersyjną postad w 

ostatnim z wywiadów. Terrorysta z Al-Ka’ida fi Bilad al-Maghrib al-Islami z zasłoniętą twarzą i 

beznamiętnym, spokojnym głosem opowiedział, ile ton ładunków wybuchowych podłożono 

pod budynek rządowy w Rabacie i tamtejszy posterunek policji, a ile w Casablance. 

Pytanie, na ile Al-Dżazira ma rację dążąc do tak bezwzględnej równowagi swoich ujęd 

i odsłonięcia prawdy za wszelka cenę, a na ile uwłacza opinii publicznej, bulwersuje cały 

świat. Może to zresztą prowokowad bliźniacze pytania o treśd dzieł Friede Yelinek czy.... 

Księgi tysiąca i jednej nocy, jeśli otworzyd którykolwiek z tych utworów na przypadkowo 

wybranej stronie. 

Dążenie Al-Dżaziry do zrównoważenia treści programów czasem daje o sobie znad w 

sposób nieoczekiwany. Chod koncentruję się tu na programach stacji w języku arabskim, 

535 Al-Dżazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/BE212265-7D56-420A-b99D-82D8624E6D41. 

Strona 175 z 201

przytoczę przykład z audycji jej programu anglojęzycznego, nadanej w cyklu Every Woman 7 

sierpnia 2007 r., jako wyjątkowy wymowny. W audycji przedstawiono reportaż o Japonkach, 

kilkadziesiąt lat temu brutalnie rozdzielonych z rodzinami, z którymi wciąż próbują łączyd je 

organizacje międzynarodowe. Kolejny reportaż, jeszcze bardziej wstrząsający, mówił o 

dziewczynkach-żołnierzach w Kongo. Nicią przewodnią był wywiad z jedną z nich, która 

przedstawiła swoją drogę przez afrykaoskie piekło opowiadając, jak dziewczynki strzelały, 

zabijały, były gwałcone i zabijane. Na zakooczenie programu, aby zapewne złagodzid obraz 

nieszczęśd i może wlad w serca odbiorców otuchę, przedstawiono reportaż z zakooczonego 

sukcesem strajku kobiet w fabryce egipskiej Al-Mansury. Wymogowi wyważenia akcentów 

stało się zadośd. 

Z koncepcją równowagi Al-Dżaziry wiąże się estetyka programów. Najbardziej 

wstrząsające reportaże podawane są bez patosu z troską o kraocową rzetelnośd przekazu. 

Ma to swoje konsekwencje. Krwawe obrazy z pola bitew, jakimi są Gaza czy Irak, przynoszą 

tak drastyczne szczegóły, że niejeden z telewidzów odwróci na chwilę wzrok od ekranu. 

Stacja posługuje się kontrowersyjną stylistyką naturalizmu, intensyfikując ją do granic 

wytrzymałości, aby po chwili powrócid do swojego wyważonego stylu. Dynamikę programów 

osiąga też dzięki przechodzeniu od racjonalizmu do emocji. Ten pierwszy, jako warunek 

pożądanego obiektywizmu dominuje w wiadomościach. Od opanowanych prezenterów 

Hasad al-jaum nie odbiega też wyglądem Fajsal al-Kasim, jak oni, zawsze elegancki i w 

garniturze, twórca i gospodarz al-Ittidżah al-Mu’akis. Ale gwałtowny i prowokacyjny 

doprowadza emocje uczestników programu do wrzenia. Jak sam pisze: „program, który jest 

bezspornie najpopularniejszym i najbardziej kontrowersyjnym politycznym talk-showem 

wywołuje nieustannie emocjonalne reakcje w całym świecie arabskim” 536 . Autor wybiera 

najtrudniejsze, bulwersujące tematy: takie, jak stosunki partii muzułmaoskich z władzami 

poszczególnych krajów, sytuacje więźniów w więzieniach arabskich, obchody 

sześddziesięciolecia powstania paostwa Izrael 537 , porzucanie ziemi przez chłopów arabskich, 

szczerośd intencji Francji wobec Arabów na paryskiej konferencji dotyczącej basenu Morza 

Śródziemnego 538 . 

Fajsal al-Kasim zawdzięcza popularnośd swojego programu „na żywo” i jego 

dynamicznej koncepcji. Jak pisze; „Aby zmodernizowad swoje programy, paostwa arabskie 

zaczęły wprowadzad pewne „łagodne” modyfikacje: telefoniczny kontakt ze słuchaczami czy 

wywiady z piosenkarzami. Programy „na żywo” dla większości stacji pozostały rodzajem 

tabu: krytyka oficjalnej polityki rządowej była po prostu nie do pomyślenia”. 539 Sam twórca 

swój program nazywa „okrętem flagowym” mediów arabskich 540 i jeśli tak, to program ten 

zawdzięcza swoją sławę po społu treściom i dynamice. 

536 

Faisal al-Kasim The Opposite direction: A Program which Changed the Face of Arab Television, [w:] The Al 

Jazeera Phenomenon, op. cit. s. 93. 

537 

Al-Dżazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/BE21265-7D56-42oA-B99d-82D8624E6D41.htm, 28.05.08. 

538 

Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/BE212265-7D56-420A-B99D-82D8624E6D41.htm, 8.06.08. 

539 F. Al-Kasim, op. cit., s. 94. 

540 Ibidem, s. 106. 

Strona 176 z 201

Dynamika przekazu pozwala stacji zachowad „rytmiczną powtarzalnośd opowieści”, 

jako jeden z warunków powstawania mitu. Jeśli uznad, że wiadomości Al-Dżaziry mają 

funkcję mitotwórczą, to wieści z terenów palestyoskich, Iraku, Sudanu, Libanu, Afganistanu 

czy Pakistanu są podłożem wyłaniających się stąd znaczących jakości. W pierwszym rzędzie 

należą do nich wojny i konflikty, z których każdy nosi nazwę od obszaru, na jakim się toczy. 

Znaczenia Al-Dżaziry 

W programach Al-Dżaziry widad kolejną, spośród wspomnianych na wstępie 

charakterystyczną cechę mitu: są głęboko nasycone znaczeniem. Symbolika przekazu wynika 

już z ambiwalencji stosowanej metody, a zwłaszcza jej dynamiki. Opozycje generują nie do 

kooca rozszyfrowane znaczenia formujące się na poziomie nieświadomości odbiorcy, 

pozwalające na wspomniany subiektywizm ocen. Symbolika przeciwieostw pogłębia się też o 

znaczenia archetypowe, wyłaniające się z wzorów ludzkich zachowao. Symbolika ta wynika 

zwłaszcza z opozycji wojny i pokoju, polityki z jednej a nauki i kultury z drugiej strony, 

wyobcowania i tożsamości, sacrum i codzienności, problemów kobiecych i męskich. 

Wojna i pokój 

Nie ulega wątpliwości, że ekspozycja znaczeo wojny i pokoju zajmuje lwią częśd czasu 

antenowego Al-Dżaziry. Wypełnia Hasad al-jaum i programy publicystyczne. Znamienny dla 

niej jest też cykl pt. Muharibuna al-kidam („Dawni wojownicy”), przypominający minione 

wojny i walki. Wbrew tytułowi są to często współcześni bojownicy: Marokaoczycy walczący z 

kolonializmem francuskim czy Irakijczycy w burzliwych latach 60.; mowa jest o roli Ukrainy w 

konfrontacji z faszyzmem, program prezentuje m.in. komunistkę hiszpaoską Esperanzę 

Martinez Garcia i jej 15 lat spędzonych w więzieniu 541 . Dawne i współczesne konflikty, nie 

tylko w świecie arabskim podejmuje cykl Nukta sachina („Gorący temat”), np. wspominając 

rok 1521, w którym Turcy opanowali Belgrad, kiedy to ostatnia twierdza chrześcijaoska na 

Bałkanach przeszła w ręce muzułmanów, „przekształcając się we wrota Wschodu i cywilizacji 

islamu” 542 . Zobrazowane zostają walki przetaczające się przez Kosowo. 

Również program cykliczny pod byd może niewinnym tytułem Szaj min at-tarich („Coś 

z historii”) przywodzi poruszające tematy wojenne, często z nie tak odległych czasów jak: 

agresja trójstronna na Egipt (Anglia, Francja, Izrael) 1956 r., najazd Izraela na Liban w 1982 r,. 

i oblężenie Bejrutu, wreszcie wojna między dwoma republikami Jemenu w latach 90. w 

połączeniu z dylematem opóźniającego się zjednoczenia obydwu 543 . Wojna i śmierd są 

toposem o wstrząsającym znaczeniu w programie cyklicznym; Jaumuha kanu hunaka (Tego 

dnia tam byli), wspominającym poległych w walkach, zwłaszcza zabitych w regionie 

palestyoskim, opłakiwanych przez najbliższych. W programie cyklicznym Ma’a Hajkal (Z 

Hajkalem) sędziwy dziennikarz egipski Hasan Husanajn Hajkal, świadek i uczestnik 

541 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/4F2C0977-94E2-4C73-A2E7-D4B31410B6FO.htm, 26.03.08. 

542 Al-Dżazira: http://www.aljazeera. net/NR/exeres/ 3AD^5-1E84-4c82-AEEE-BD61810A9F52, 28.05.08. 

543 Ibidem. 

Strona 177 z 201

dziejowych wydarzeo w wieku XX, w którym jego kraj wiódł prym, odkrywa kulisy walki i 

polityki swoich czasów. 

Archetyp wojny dominuje w tematyce Al-Dżaziry, ponieważ większośd jej wiadomości 

z dnia bieżącego i tych powtarzanych w programach cyklicznych to wieści z frontu. Świat 

prezentacji Al-Dżaziry to świat walczący. Nie przypadkowo więc tematyka ta zajmuje 

najwięcej miejsca w jej programach. W kontekście wojny leży jednak pojęcie pokoju. Stacja 

nadaje też wiele programów cyklicznych poświęconych problematyce kulturalnej i 

oświatowej. Wydają się oazami pokoju na tle obrazowanej pożogi wojennej. Odwołują się też 

do dawnej świetności świata arabskiego, dumy, godności i chwały jego mieszkaoców w 

poczuciu przynależności do znaczącej kultury. 

Polityka i chwała 

W głośnym, „płomiennym” programie cyklicznym Al-Dżaziry Hiwar Maftuh jeden z 

odcinków poświęcono „wiedzy, kulturze, religii jako nadziejom, wyzwaniom i koncepcjom 

służbie przyszłości oraz próbom posługiwania się tradycjami i wierzeniami dla ograniczenia 

postępu” i dalej „Należy postawid pytanie: czy naukowcy odniosą sukces, tam gdzie politycy 

ponieśli porażkę w swoich dążeniach pogodzenia ludzkości” 544 . 

Tego typu patetyczne sformułowania pozostawiają miejsce na subiektywny odbiór. 

Tradycję kulturową uwydatniają jakby „niewinne”, ale znaczące tytuły programów, których 

intertekstem jest dawna stylistyka opowieści wieków średnich jak Juhka an („Powiadają że”) 

czy Kitab chajr al-dżalis („Książka jest najlepszym towarzyszem”). Użyte są tu dawne zwroty 

(nie sposób je oddad w tłumaczeniu), których echa pobrzmiewają w Księdze 1001 nocy. 

Treści programów mogą mied niewiele wspólnego ze średniowieczną przeszłością, w nich, 

tak jak w innych, przewijają się wieści o dramatycznych wydarzeniach z frontów wojen. Nie 

oznacza to, że Al-Dżazira nie przywołuje znamienitych postaci literatury czy kultury, chętnie 

jednak w opozycji do ich uwikłao politycznych czy też na tle polityki. Toteż zajmuje się nimi 

m.in. cykl Mamnu’una („Na indeksie”), w którym można znaleźd relacje z życia karykaturzysty 

palestyoskiego czy wybitnych poetów o niełatwych losach, np. Libaoczyka Fu’ada Haddada 

czy wielkiego Turka Nazima Hikmeta 545 . 

Na tle wiadomości „wojennych” szczególnie wyspowy charakter można przypisad 

programowi cyklicznemu Al-Maszhad as-Sakafi („Odsłona kulturalna”), przynoszący 

doniesienia z frontu kultury, wydawałoby się nie „skażonej” przez politykę, a przynajmniej od 

niej mało zależnej. Dowiedzied się stąd można, że w emiracie Szardży odbywa się wystawa 

książek dla dzieci i że kasyda w języku arabskim przeżywa swoją odnowę, o rozwoju kina 

dokumentalnego w Maghrebie, czy przedstawieniach teatru arabskiego podbijających 

Londyn, a także festiwalach poetyckich – w Omanie oraz o słynnym bagdadzkim Mirbadzie, 

który po okresie przerwy wojennej, znów jest organizowany 546 . W programie cyklicznym Al- 

Adasa al-Arabijja („W soczewce arabskiej”) można spotkad np. Nabihę Lutfi, Egipcjankę, 

544 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/E66EBD87-4928-495B-979F-F3ADEO6E4E87.htm. 

545 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/A79EOOAO-A%A$-4293-E4AB15904DES5, 28.05.08. 

546 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/68C1-7DO1-4B15-AB68-ACB273872BDF, 31.05.08. 

Strona 178 z 201

jedną z pierwszych kobiet – reżyserów kina dokumentalnego w swoim kraju czy znanych 

reżyserów tunezyjskich Mahmuda Ibn Mahmuda oraz Ridę al-Bahiego 547 . 

Chod Al-Dżazira w nadawanych programach uznaje hegemonię tematów wojny i 

polityki, stara się je coraz bardziej równoważyd prezentacjami działalności uczonych i 

twórców, zwłaszcza, że uruchomiła przecież swój kanał dokumentalny. Nie brak w nim relacji 

z wydarzeo, ale istotą pozostaje wszechstronne dokumentowanie obrazu świata. 

Znaczenie religii 

Jak wynika ze wspomnianego odcinka Hiwar maftuh religia, podobnie jak wiedza jest 

źródłem nadziei na przyszłośd, a więc obie służą swojego rodzaju iluminacji, zmierzającej do 

przeobrażenia rzeczywistości w kierunku odmiennym niż ten aktualny. Jak wspomniałam, 

obok liberalizmu i nacjonalizmu Al-Dżazirze przypisuje się fundamentalizm. Niemniej 

dziennikarze starają się starannie wyważyd stosunek stacji do religii. W jednym z odcinków 

programu cyklicznego Kawalis („Kulisy”) dyskusji poddana została rola kanałów religijnych w 

świecie, rywalizacja, do jakiej dochodzi w ostatnich latach między nimi, a programami 

świeckimi; muftiowie (wydający fatwy, komunikaty o charakterze religijno-prawnym) oraz 

uczeni islamu przeobrażają się w prezenterów i producentów telewizyjnych. Odcinek 

dowodził też, że w Stanach Zjednoczonych programy religijne, wśród nich chrześcijaoskie, 

„przeżywają swój złoty okres”, a „kaznodzieje przenoszą kościoły na ekran” 548 . Spośród 

prezenterek Hasad al-jaum, tylko Chadidża Ibn Kanna występuje zawsze w hidżabie, podczas 

gdy inne noszą nowoczesne fryzury do eleganckich bluzek czy żakietów. 

Przy wszystkich swoich tendencjach do wyważenia, Al-Dżazira należy do czołowych 

stacji świata arabskiego, który jest obszarem muzułmaoskim, co w reprezentujących go 

mediach znajduje swój oczywisty wyraz. Zadaniu temu służy zwłaszcza cykliczny program 

Asz-Szari’a wa-al-haja („Szari’at i życie”), który odnosi prawo islamu do współczesnych 

kwestii życiowych. Dziennikarz Usman Usman każdy z odcinków rozpoczyna muzułmaoskim 

pozdrowieniem: as-salamu alajkum (Pokój wam) zapraszając do rozmowy gościa, chętnie 

szajcha Jusufa al-Karadawiego. Na rektora egipskiego al-Azharu, głównego uniwersytetu i 

ośrodka teologicznego świata islamu, zwrócone są oczy wszystkich muzułmanów, jest 

autorytetem prawa religijnego, którego opinie ceni się szczególnie wysoko. I ten program 

porusza kwestie kontrowersyjne, często zagadnienia, o których dawniej nie było mowy, a 

które wiążą się ze współczesnym stanem wiedzy, jak przeszczepy. Szajch Al-Karadawi popiera 

ich wykonywanie, nie uważając, że miałyby czymkolwiek uchybiad prawu islamu 549 . W innym 

odcinku Al-Karadawi opowiada się za podniesieniem rangi zasady tolerancji (tasamuh) jako 

znanej koncepcji islamu, tak potrzebnej współcześnie 550 . Jak wynika zwłaszcza z Szari’a wa 

al-haja i opinii szajcha Jusufa al-Karadawiego, religia prowadzi do porządkowania 

rzeczywistości w duchu pokoju w przeciwieostwie do chaosu i dezintegracji, jakie biją z 

ekranów pod wpływem wzorca wojny. 

547 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D347E487-57D6-4B92-B591-30FAE36CBO.htm. 

548 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/103E3C81-489A-40F7-8272-3149FE7EA641.htm, 31.05.08. 

549 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/34EDC7F3-775A-4D43-9B2A-C595E006A6CF, 30.03.08. 

550 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D12253A8-539d-483a-8BCE-A74a4b92153E, 06.04.08. 

Strona 179 z 201

Tożsamośd i wyobcowanie 

Współczesna literatura arabska podejmuje coraz częściej temat emigracji i 

wyobcowania oraz niekooczących się poszukiwao tożsamości. To również tematy Al-Dżaziry, 

jakkolwiek podawane w kategoriach konkretnych faktów i bez romantycznej otoczki. Stacja 

oczywiście uwydatnia przede wszystkim uwarunkowania polityczne tych zjawisk. 

W ramach jednego ze znamiennych odcinków Asbab al-firka bajna al-Arab 

(„Przyczyny różnic między Arabami”), gospodarz programu Hiwar maftuh oraz jego goście 

starali się ustalid główne trendy polityczne w świecie arabskim dnia bieżącego. Dwa 

najważniejsze zostały tu określone jako: „trend realizmu i wyważenia w obliczu rozwiązao z 

użyciem siły i wobec postaw ekstremistycznych oraz trend odmowy i walki wobec dążeo do 

poddania się upokorzeniom i kapitulacji”. W dalszej części programu przeciwstawiono sobie 

kierunek proamerykaoski i proiraoski w świecie arabskim oraz inne rodzaje występujących 

tam trendów. Nie zagłębiając się w gąszcz bliskowschodniej polityki widad, że Hiwar Maftuh 

wśród gorących polemik dąży do wyważenia racji oraz sposobów rozwiązao pozwalających 

Arabom zachowad tożsamośd oraz pośród sprzeczności nadad jej spójny wymiar 551 . 

W programach Al-Dżaziry wyobcowanie przybiera różne formy i oblicza, wyłaniają się 

też jego określone wzorce. Jeden z nich wynika ze zróżnicowania narodowościowego, 

etnicznego czy kulturowego w świecie islamu. Kształtuje się w trakcie długich, liczonych na 

wieki i dekady procesów historycznych. Obejmuje m.in ludnośd berberską Maroka, która 

wprawdzie stanowi połowę jego mieszkaoców, ale wciąż, jak wynika z jednego z odcinków 

programu cyklicznego Asz-Szahid („Świadek”), nie odnajduje się w kraju, który przeszedł 

przecież decydujące przemiany po wyzwoleniu spod władzy kolonialnej w 1956 r. 

Berberowie Maroka poszukują źródeł swojej tożsamości między własną tradycją a islamem, 

dążeniem do zachowania wspólnoty oraz potrzebą identyfikacji z ludnością kraju. „W którym 

momencie rodzi się poczucie wyobcowania? Czy w związku z segregacją rasową czy kryzysem 

tożsamości” – zapytują twórcy programu. Takie pytania można by mnożyd, kolejne odnosi się 

do bliskiego sąsiada Berberów – Tuaregów, pustynnego ludu związanego z Saharą i 

przeżywającego rozterki w obliczu postępującej cywilizacji 552 . W tym samym programie 

padają pytania o losy Kurdów w Iraku. Bolesnym skutkiem poczucia wyobcowania jest 

koncepcja „niewinnej ofiary”, ukształtowanej w świadomości kurdyjskiej 553 . Dylemat 

mniejszości w świecie islamu jest jednym z wielkich kontrowersyjnych tematów Al-Dżaziry. 

Drugi wzorzec wyobcowania, jaki wyłania się z programów stacji, obejmuje 

emigrantów i uchodźców, opuszczających swoje kraje w wyniku konfliktów, wojen, z 

przyczyn politycznych czy ekonomicznych. Jak wynika z publicystyki Al-Dżaziry w Libanie 

rodziny wciąż czekają na swoich bliskich zaginionych w trakcie wojen i walk toczących się w 

tym kraju w XX.i XXI w. Los tych zaginionych jest całkowicie nieznany i nie wiadomo czy 

zaliczyd ich do żywych czy umarłych. Uchodźcy palestyoscy spędzają życie w obozach Libanu, 

551 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/E18FF20C-BC3F-479E-B893-A5AB109AE9B7, 09.04.08. 

552 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/567/DA-4F11-409E-AA97-A8BE41A05070, 23. 01.08. 

553 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D12253A8-539d-483a-8BCE-A74a4b92153Eht, 23.01.08. 

Strona 180 z 201

Jordanii, Autonomii Palestyoskiej. Wyobcowany jest Irak jako kraj zagrożony rozbiciem i 

poszukujący swojej tożsamości. Irakijczycy równie boleśnie, co mieszkaocy innych krajów 

arabskich przeżywają emigrację i akulturację zagranicą. Al-Dżazira porusza ten temat, m.in. w 

programie Ma wara’a al-ahdas („Kulisy wiadomości”), rozważając liczbę emigrantów 

irackich, opisując możliwości ich powrotu do kraju i perspektywy na przyszłośd zagranicą 

Zainteresowanie budzą emigranci z Iraku przebywający w Ameryce Łacioskiej. Obszar ten 

przyciąga emigrację arabską już od XIX w. po dzieo dzisiejszy. W cyklicznym programie Al- 

Dżaziry Arab Amirika al-Latinijja (Arabowie z Ameryki Łacioskiej) widad udaną i nieudaną 

akulturację Arabów w Argentynie, Hondurasie, Kolumbii czy Kostaryce, osiągających sukcesy 

czy przeżywających gorycz wyobcowania 554 . 

Rozwijając w swojej publicystyce temat wyobcowania i emigracji Al-Dżazira, chcąc 

nie chcąc, pobudza wyobraźnię, ewokując nastrój opowieści. Losy emigrantów, te 

opowiedziane i te wyobrażone, ich wędrówki zawsze się komplikują, autentyczne biografie 

składają się z dramatycznych epizodów, jakby przywodząc na myśl wersję mitu Odyseusza. 

Uwspółcześniając ten wzorzec Al-Dżazira pomnaża swoją legendę. 

Zagadnienie kobiety 

Kobieta muzułmaoska współcześnie jest źródłem niekooczących się opowieści i 

licznych stereotypów, krążących zwłaszcza o jej nieszczęściach i podłym losie. Al-Dżazira 

próbuje się zmierzyd z tym tematem, szczególnie w słynnym cyklicznym programie Li an-nisa 

fakat („Tylko dla kobiet”), stosując tu m.in. metodę krytyki a rebours. W swojej zapowiedzi 

jeden z odcinków poddaje więc „pod dyskusję zjawisko przemocy kobiet wobec mężczyzn, o 

czym nie mówi się w naszych społecznościach arabskich. Skąd wynika tego typu przemoc? 

Wyraża się ona zarówno w sferze werbalnej jak i materialnej” 555 . 

Li an-nisa fakat stara się ujmowad problematykę kobiety możliwie szeroko. Mowa jest 

o koncepcji płci, o tym jak to jest byd żoną i matką, relacjach matki z dorastającą córką, o 

bizneswoman i ich roli w gospodarce, pisarkach, kobietach w związkach zawodowych, 

dyplomacji i w czasie wojny oraz w związku z wydarzeniami 11 września 2001 r. Na ekran 

przywoływane są wielkie postacie kobiece świata arabskiego i muzułmaoskiego 556 . Nie może 

się obyd bez kontrowersyjnych tematów, wymagających starannego wyważenia, jak 

poligamia i małżeostwa czasowe dopuszczalne wśród szyitów (chod wcale nie powszechne). 

Program mówi o potrzebie ochrony praw służącej arabskiej, traumatycznych przeżyciach 

dziecka prowadzących do stanów depresyjnych i wypaczeo osobowości 557 . Zainteresowanie 

kobietą nie ogranicza się do jednego programu cyklicznego, chodby o takiej renomie jak Li 

an-nisa fakat. Wybitnym czy znaczącym postaciom kobiet wyróżniającym się odwagą w 

walce o dostęp do przestrzeni publicznej poświęcony jest program cykliczny Ra’idat 

(„Pionierki”). W jego ramach można zobaczyd Su’ad as-Sabah, współczesną poetkę i badacza 

554 

Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/BOC999F6-9023-4357-B90F-5C540AEA84FA.htm, 23.01.08. 

555 

Al-Dżazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/A389EC54-4428-4343-A4B5-3DE0AD7971C1, 28.05.08 

556 

N. Sakr, Women, Development and Al- Jazeera: A Balance Sheet, [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op. cit., s. 

139. 

557 

Al-Dżazira: http://www.aljazeera. net/NR/exeres/A3879EC54-4428-4343-A4B5-3DE0AD7971C1, 28.05.08. 

Strona 181 z 201

w zakresie ekonomii, która mimo zakazu publikacji, pracowała nadal. Dziennikarze 

prezentują arabskie pionierki w różnych dziedzinach wiedzy i działalności; pierwszą arabską 

lekarkę, kobietę- sędziego w Syrii czy Fatimę Ahmad Ibrahim – posłankę w parlamencie 

sudaoskim 558 . 

Problem kobiecości w ujęciach Al-Dżaziry jest głęboko nasycony znaczeniem, z jego 

programów wyłania się obraz nowej kobiety arabskiej i muzułmaoskiej naszych czasów. 

Podchwytywany przez dziesiątki odbiorców stanie się podstawą wzorca, który byd może 

skutecznie przeciwstawi się dotychczasowym stereotypom. 

Promocja: z ekranu do sieci 

Fascynacje kulturą popularną przyczyniają się do pojmowania jej w kategoriach 

mitologicznych. I. Trzcioska w tych kategoriach charakteryzuje przestrzeo Internetu: „ (...) 

gnostycki mit coraz wyraziściej zaczyna się odnosid lub realizowad w tej właśnie przestrzeni. 

Dla wielu użytkowników Sied staje się religią, świątynią, mistyką” 559 . Programy Al-Dżaziry 

znajdują swoje poczesne miejsce w sieci internetowej określonej zresztą w jednych z nich 

dwuznacznym terminem Szabakat al-Ankabut – Siecią Pajęczą (29.06.2008). Zainteresowani 

mogą jednak obcowad z Al-Dżazirą bez przerwy, niezależnie od tego, co dzieje się na ekranie, 

poszukiwad z pasją informacji, wiedzy i doświadczeo, przyswajając sobie treści i wzorce 

promowane przez stację. Dzięki temu Al-Dżazira, jak dawne mity, spełnia tym bardziej 

warunek szerokiego upubliczniania swoich wiadomości. 

558 Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/4CBFF5C1-2FFA-4E57-A4B4-CC5C75D8B299, 28.05.08. 

559 I. Trzcioska, op. cit., s. 72. 

Strona 182 z 201

Marcin Styszyoski 

Siła perswazji w audycjach stacji Al-Dżazira 

Środki masowego przekazu odgrywają coraz większą rolę w otaczającym świecie, 

zwłaszcza w dobie postępującej globalizacji i wyzwao XXI w. Proces ten dotyczy również 

świata arabsko-muzułmaoskiego, w którym następuje silny rozwój kultury masowej. Dobrym 

przykładem jest w tym wypadku koncern medialny Al-Dżazira 560 , który poprzez emisję 

rozmaitych audycji zyskał popularnośd na całym świecie, wpływając jednocześnie na 

zróżnicowanie sposobu postrzegania kwestii polityczno-społecznych, obyczajowych i 

ekonomicznych zarówno na Zachodzie, jak i w poszczególnych krajach arabskich. 

Przedmiotem rozważao w niniejszym artykule są czynniki przyczyniające się do 

popularności stacji Al-Dżazira na świecie oraz metody narracyjne i audiowizualne 

umożliwiające dotarcie do szerokiego grona odbiorców z przekazem prezentowanym przez 

arabskie wydanie serwisu informacyjnego. W pierwszej kolejności warto jednak przyjrzed się 

bliżej historii powstawania kanału Al-Dżazira oraz podstawowej charakterystyce 

emitowanych audycji. Będzie to zarazem wstęp do dalszych rozważao. 

Al-Dżazira została utworzona w 1996 r. przez rząd Kataru. Chociaż głównym 

udziałowcem pozostaje monarcha kraju, szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, Al-Dżazira od 

początku silnie akcentowała swoją niezależnośd, czego dowodem była częsta krytyka polityki 

władz. Powstanie Al-Dżaziry było poniekąd odpowiedzią na działalnośd arabskiego serwisu 

BBC, który bardzo często krytykował władze w poszczególnych krajach Zatoki Perskiej, 

prezentując m.in. drastyczne zdjęcia z egzekucji więźniów w Arabii Saudyjskiej. Ministerstwa 

informacji Kataru i innych paostw regionu uznały, że autorski kanał informacyjny będzie 

przeciwwagą i urozmaiceniem na rynku medialnym zdominowanym dotychczas przez 

zachodnie sieci telewizyjne 561 . Początkowo ideą przyświecającą powstawaniu nowego, 

arabskiego kanału była chęd promocji i informowania odbiorców o polityce prowadzonej 

przez paostwa Zatoki Perskiej. Katarska stacja dążyła jednak do usamodzielnienia się i 

prowadzenia autonomicznej strategii programowej, niezależnej od władz paostwowych. 

Ważną rolę odegrała w tym zakresie polityka Kataru w latach 90. zmierzająca do 

modernizacji kraju. Władze zapoczątkowały liczne reformy gospodarcze i społeczne związane 

m.in. ze zniesieniem cenzury, rozwojem szkolnictwa dla dziewcząt, budową ośrodków 

kulturalnych i naukowych 562 . Zmiany pociągnęły za sobą liberalizację na rynku mediów, co 

zaowocowało powstaniem kanału Al-Dżazira. 

560 W niniejszym artykule stosuję spolszczoną, uproszczoną transliterację nazwy stacji, mimo częściej 

występującej wersji: Al-Jazeera, która odzwierciedla zachodnią transliterację arabskiego słowa: ةريزجلا 

oznaczającego wyspę. 

561 Raport poświęcony stacji Al-Dżazira przedstawiony przez konsorcjum zajmujące się monitorowaniem 

światowych mediów i świadczeniem usług w zakresie public relations, reklamy i produkcji filmowych. Zob. 

http://www.allied-media.com/aljazeera/JAZhistory.html s. 1-2. (25.04.2008). 

562 K. Byrd, T. Kawarabayashi. Al-Jazeera - ,,The opinion and the other opinion’’. Sustaining a Free Press in The 

Middle East, ,,MIT’s Media in Transition 3’’, Massachusetts Institute of Technology 2003, s. 3-4. 

Strona 183 z 201

Lata działalności na rynku środków masowego przekazu wskazują na prężny rozwój 

stacji, która aktualnie stanowi znany na całym świecie koncern medialny. Oprócz 

podstawowego kanału informacyjnego, Al-Dżazira uruchomiła w 2007 r. poboczne kanały 

tematyczne: Al-Jazeera Documentary 563 (ar. Al-Dżazira al-Wasaikijja) oraz Al-Jazeera 

Children 564 (ar. Al-Dżazira- Al-Atfal). Pierwszy z nich prezentuje interesujące filmy 

dokumentalne wyprodukowane przez uznane media światowe, a także autorskie programy 

poświęcone rozmaitym dziedzinom naukowym i aktualnościom świata arabskomuzułmaoskiego. 

Znane produkcje filmowe występują również w kanale dziecięcym, w którym dana 

grupa wiekowa ma możliwośd zapoznania się z interesującymi ją zagadnieniami 

młodzieżowymi, społecznymi, historycznymi czy też geograficznymi. Program telewizyjny 

wypełniają także liczne quizy, audycje z udziałem gości i publiczności oraz dubbingowane, 

zachodnie filmy animowane przeznaczone dla najmłodszej widowni. 

Al-Dżazira to także anglojęzyczna wersja kanału telewizyjnego, który został 

uruchomiony w 2006 r. Stacja posiada swoje oddziały m.in. w Londynie i Waszyngtonie i jest 

skoncentrowana na prezentowaniu problematyki świata arabskiego i muzułmaoskiego; stara 

się także przybliżyd istotne zagadnienia społeczno-polityczne, ekonomiczne, kulturalne i 

obyczajowe występujące na Zachodzie, które mogą mied wpływ na poszczególne kraje 

Bliskiego Wschodu i Maghrebu 565 . 

Należy dodad, że arabska i angielska wersja Al-Dżaziry posiada swój odpowiednik w 

serwisie internetowym 566 , w którym oprócz podstawowych treści prezentowanych w 

przekazie telewizyjnym, umieszczane są dodatkowe, rozbudowane działy dotyczące 

określonych zagadnieo politycznych, społecznych, historycznych, kulturalnych czy wreszcie 

ekonomicznych i sportowych. Istotnym aspektem strony internetowej jest możliwośd 

przeglądania i odsłuchiwania plików multimedialnych zawierających najważniejsze audycje 

prezentowane w przekazie satelitarnym, a także opcje pozwalające oglądad bezpośrednią 

transmisję programu informacyjnego. Serwis internetowy to także sposób na kontakt z 

widzami poprzez fora internetowe dołączane do danego działu informacyjnego, a także 

okazja do zamieszczania komentarzy i opinii zarówno przez internautów, jak i dziennikarzy, 

publicystów i gości występujących w audycjach. 

Warto zwrócid także uwagę na charakter i zakres tematyczny audycji i serwisów 

emitowanych przez Al-Dżazirę. Katarska stacja, podobnie jak większośd mediów na świecie, 

zawiera odpowiednie sekcje informacyjne poświęcone konkretnym działom. Wiodącym 

programem jest niewątpliwie serwis informacyjny prezentowany co pół godziny w formie 

skróconej lub w pełnym wydaniu. Kluczowym punktem kanału Al-Dżazira są również 

rozmaite programy dokumentalne i publicystyczne, takie jak Aksar min ar-raji (Więcej niż 

jedna opinia), Lika chass (Specjalne spotkanie), Hiwar maftuh (Otwarta dyskusja) czy Zijara 

563 

Oficjalna strona serwisu: http://english.aljazeera.net/NR/exeres/0353391E-4BC0-4CD9-A430- 

25220C2BA488.htm. 

564 

Oficjalna strona serwisu: http://www.jcctv.net. 

565 

Oficjalna strona internetowa anglojęzycznej wersji stacji: http://english.aljazeera.net. 

566 

Oficjalna strona internetowa arabskojęzycznej wersji stacji: http://www.aljazeera.net. 

Strona 184 z 201

chassa (Szczególna wizyta). Zasadniczym elementem tych programów jest rozmowa z 

zaproszonymi gośdmi na temat bieżących zagadnieo świata arabskiego i muzułmaoskiego 

oraz istotnych zagadnieo politycznych, społecznych, kulturowych czy ekonomicznych 

rozgrywających się na świecie. Charakterystycznym aspektem audycji jest gorąca dyskusja 

między uczestnikami debat prezentującymi przeciwstawne opinie i skrajne obozy polityczne. 

Przykładem mogą byd rozmowy prowadzone między przedstawicielkami ruchów 

feministycznych w krajach arabskich i zwolennikami tradycyjnego, konserwatywnego modelu 

małżeostwa i rodziny. Zacięta polemika toczy się również między członkami danej partii 

rządzącej czy przywódcami kraju i reprezentantami organizacji opozycyjnych. Publicystyka Al- 

Dżaziry obejmuje też spotkania ze znanymi postaciami świata polityki, kultury czy biznesu. W 

stacji występowały takie osoby jak Condoleezza Rice, Tony Blair, Donald Rumsfeld czy Ariel 

Sharon 567 . W czasie rozmowy prowadzący poruszają ważne kwestie polityczne i społeczne 

dotyczące polityki międzynarodowej i wewnętrznej danego kraju, a także tematy mające 

wpływ na sytuację w świecie arabskim, co wyróżnia te rozmowy na tle innych, podobnych 

spotkao prowadzonych w mediach zachodnich. Uzupełnieniem audycji są komentarze i 

opinie widzów oraz specjalistów z danych dziedzin, którzy przesyłają drogą mailową i 

faksową swoje refleksje i pytania lub włączają się do bezpośredniej rozmowy, dzwoniąc do 

programu w czasie jego emisji. 

Obok wspomnianych audycji, Al-Dżazira prezentuje filmy dokumentalne i kroniki 

filmowe takie jak na przykład Zakirat al-ajam (Pamięd o tamtych dniach) poświęcone 

wydarzeniom politycznym i historycznym mającym wpływ na kraje arabskie. Znanym 

programem jest też Asz-szari’a wa al-hajat (Szari’at i życie), w którym poruszane są 

interesujące wątki teologiczne dotyczące islamu. Zaproszeni intelektualiści i teologowie 

muzułmaoscy w czasie rozmowy z redaktorem i dzwoniącymi widzami omawiają, wyjaśniają i 

precyzują różnorodne zagadnienia związane z wiarą i jej wpływem na codzienne życie 

wiernych, a także odnoszą się do problemów współczesnego islamu. 

Odrębnym działem Al-Dżaziry są programy ekonomiczne, kulturalne i rozrywkowe w 

rodzaju Al-Iktisad al-jawm (Ekonomia na dziś) informującego m.in. o notowaniach 

giełdowych, rynkach surowców mineralnych na świecie czy na przykład audycja Sinama, 

Sinama (Kino, Kino) dotycząca najnowszych zwiastunów kinematografii zachodniej oraz 

aktualnych wydarzeo kulturalnych w krajach arabskich. 

Fenomen Al-Dżaziry skłania do refleksji nad czynnikami, które sprawiły, że katarska 

stacja telewizyjna ma, według różnych szacunków, blisko 50-milionową widownię na całym 

świecie 568 i wzbudza nieustanne zainteresowanie opinii publicznej i różnych instytucji 

rządowych i pozarządowych, które z jednej strony podkreślają istotną rolę stacji w procesie 

masowej komunikacji na Bliskim Wschodzie, z drugiej zaś podejmują działania ograniczające 

567 

K. Westcott, Al-Jazeera and Ibn Laden, BBC, zob. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2460705.stm 

(25.04. 2008). 

568 

M. Pietrzyk. Fenomen ,,Al-Dżaziry’’. s. 453, [w:] Arabowie-islam-świat, M. Dziekan, I. Kooczak (red.), Ibidem, 

Łódź 2007. Zob. także K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera…, s. 9. 

Strona 185 z 201

funkcjonowanie biur i ośrodków Al-Dżaziry w różnych krajach 569 . Bardzo wymownym 

przykładem jest zdarzenie z 1999 r., kiedy to w czasie emisji audycji krytykującej rząd Algierii, 

władze wyłączyły na kilka godzin prąd w stolicy kraju, by ograniczyd widzom dostęp do 

bezpośredniej transmisji programu 570 . 

Wydaje się, że bardzo istotnym elementem w procesie emisji audycji i siły 

oddziaływania na audytorium jest zaplecze techniczne korporacji umożliwiające dotarcie do 

masowego odbiorcy poprzez dostępnośd kanału w większości stacji satelitarnych, a także 

występowanie Al-Dżaziry w ofercie telewizji cyfrowej i kablowej. Uwagę zwraca ponadto 

osiągalnośd programu w Internecie, który pozwala na bezpośrednią transmisję serwisu. 

Skuteczne dotarcie do widzów byłoby z pewnością utrudnione bez wsparcia ze strony 

doświadczonych pracowników technicznych i zachodnich dziennikarzy, którzy zostali 

zatrudnieni przez koncern lub przejęci po wycofaniu się zachodnich, arabskojęzycznych 

serwisów informacyjnych z Zatoki Perskiej po fali protestów ze strony władz oskarżających 

takie media jak CNN czy BBC o stronnicze przedstawianie wiadomości i umyślne atakowanie 

społeczeostw arabskich 571 . Korzystanie z wiedzy zachodnich mediów pozwoliło na 

zastosowanie nowoczesnych środków audiowizualnych i technicznych, które przełożyły się 

na korzystanie z rozbudowanego studia z kilkoma prowadzącymi serwis informacyjny, 

łączenie się na żywo z korespondentami zagranicznymi na całym świecie, a także 

umieszczanie autorskich relacji i reportaży z miejsc wydarzeo. Równie ważną rolę odgrywa 

odpowiednia oprawa muzyczna zaznaczająca na przykład początek wiadomości lub 

podbudowująca daną relację filmową. Pewną różnorodnośd w relacjonowaniu wydarzeo 

wprowadza także zróżnicowana kolorystyka i sceneria w studio oraz korzystanie z 

zmieniających się sekwencji filmowych. Innym charakterystycznym czynnikiem jest 

specyficzna tabloidyzacja serwisów informacyjnych polegająca na zastąpieniu rozwlekłych 

opisów i analiz wielkoformatowymi zdjęciami i nagłówkami podającymi w skondensowanej 

formie treśd zawartą w komunikacie medialnym. Istotną rolę odgrywa w tym zakresie 

dodawanie wątków sensacyjnych i bulwersujących opinię publiczną oraz tych, które mogłoby 

wpływad na emocje i doznania widzów. Nowatorskie techniki audiowizualne w pełni 

odpowiadają takiej formie przekazu. Przykładem może byd relacjonowanie wydarzeo na tle 

dużej planszy zawierającej zdjęcia i obrazy ilustrujące omawiany problem. Uwagę zwraca 

również umieszczanie charakterystycznego paska u dołu ekranu, na którym podawane są 

skrótowe informacje. Ich ranga jest dodatkowo wzmocniona niespodziewanym podawaniem 

569 Chodzi tu między innymi o zamykanie biur Al-Dżaziry w takich paostwach jak Arabia Saudyjska, Kuwejt, 

Jordania, Irak czy Syria. Bojkot stacji następował zazwyczaj po emisji krytycznych wobec władz programów 

dokumentalnych i debat z udziałem dysydentów z danych krajów i widzów publicznie potępiających działania 

rządu i przywódców sprawujących władze. Zamykanie oddziałów Al-Dżaziry odbywało się zarówno przy udziale 

lokalnych władz, jak i za namową zachodnich przywódców, którzy upatrywali w stacji zagrożenie dla 

prowadzonej przez siebie polityki międzynarodowej. Zob. P. Feuilherade, Qatar’s Al-Jazeera livens up Arab TV 

scene, BBC, World Media Watch, zob. 

http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/250461.stm (26-04-2008). 

570 N. Eliades, The Rise of Al-Jazeera, University for Peace, Costa Rica 2006, s. 10. Zob. Peace & Conflict Monitor: 

http://www.monitor.upeace.org/archive.cfm?id_article=370 (26-04-2008). Zob. również: W. Rugh, Arab Mass 

Media: Newspapers, Radio, and Television in Arab Politics, Praeger, Westport 2004, s. 233. 

571 K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera…, s. 9. 

Strona 186 z 201

nowej, pilnej wiadomości, co powoduje zmianę tła i prezentację większej planszy o 

wyrazistych kolorach wyróżniających się na tle innych braw na ekranie. Afisz zawiera 

zazwyczaj sensacyjną wiadomośd odbiegającą często od pozostałych informacji i 

przykuwającą uwagę opinii publicznej. 

Nowoczesne techniki przekazu były pewnym novum na rynku medialnym w krajach 

arabskich. W wielu serwisach informacyjnych dominowała monotonna, jednolita narracja 

programu z udziałem jednego dziennikarza odczytującego w obojętny sposób najważniejsze 

wiadomości. Media arabskie korzystały ponadto z reportaży i relacji zachodnich serwisów 

informacyjnych, co zniechęcało widzów do oglądania programu, zważywszy, że takie same 

zdjęcia można było równie dobrze obejrzed w angielskich, amerykaoskich lub francuskich 

mass mediach. Dowodem na rangę technologicznych możliwości Al-Dżaziry jest fakt, iż w 

ostatnich latach wiele mediów w regionie przyjmuje podobny styl nadawania, czego 

przykładem jest konkurencyjna stacja Al-Arabija nadająca również z Zatoki Perskiej 572 . 

Chociaż wsparcie techniczne Al-Dżaziry odgrywa niebagatelną rolę w gromadzeniu 

coraz większego grona odbiorców na całym świecie, nie jest decydującym warunkiem 

sprzyjającym stacji. Należy bowiem zaznaczyd, że podobne techniki przekazu są od dawna 

stosowane przez zachodnie koncerny medialne takie jak CNN czy BBC. Można by nawet 

stwierdzid, że większe doświadczenie i kapitał oraz dłuższe funkcjonowanie na rynku 

medialnym zachodnich stacji telewizyjnych powinny wyprzed z rynku lub przynajmniej 

osłabid taką stację jak Al-Dżazira. Tymczasem od niedawna wielkie korporacje medialne 

wykupują filmy i reportaże prezentowane przez katarską stację, zwłaszcza jeśli chodzi o 

problematykę dotyczącą krajów arabsko-muzułmaoskich. 

Taki stan rzeczy zależy w dużym stopniu od wspomnianej już różnorodności 

prezentowanych opinii i dopuszczanie do głosu przeciwnych stron danego problemu. Al- 

Dżazira bardzo często udzielała głosu kontrowersyjnym postaciom, które były bojkotowane 

lub pomijane w innych mediach. Przykładem może byd przeprowadzenie wywiadów z takimi 

przywódcami jak Saddam Husajn czy Muammar Kadafi 573 . Na antenie głos zabrała także 

żyjąca w Jordanii córka Saddama, Raghd, która komentowała proces dyktatora i sytuację w 

Iraku po upadku reżimu w 2003 r. Możliwośd wypowiedzenia się na antenie mieli również 

opozycyjni działacze polityczni, którzy w swoich krajach nie mogą zabierad głosu lub są 

niekiedy prześladowani i zmuszani do emigracji. Ważnym punktem polityki medialnej stacji 

jest dopuszczenie do głosu widzów i internautów, którzy poprzez wysyłanie poczty 

elektronicznej i bezpośrednie wyrażanie niezależnych poglądów na antenie uczestniczą w 

opisywaniu, wyjaśnianiu i komentowaniu danego wydarzenia. 

Wprowadzenie swobody wypowiedzi zdecydowanie odróżnia stację od innych 

arabskich mediów, które zazwyczaj odzwierciedlają politykę rządu lub aktualnie rządzącej 

partii politycznej, która dodatkowo stara się narzucid pewną ideologizację w relacjonowaniu 

wydarzeo. Charakterystycznym przykładem jest w tym wypadku rozpoczynanie serwisów 

572 Podobnie jak w wypadku Al-Dżazira, podaję spolszczoną nazwę stacji. Oficjalna strona kanału Al-Arabija: 

http://www.alarabiya.net/ (26.04.2008). 

573 W. Rugh, Arab Mass Media…, s. 230. 

Strona 187 z 201

informacyjnych od szczegółowego informowania widzów o wizytach roboczych przywódcy, 

jego najbliższych planach i optymistycznych wiadomościach dotyczących realizacji nowych 

projektów. W tym samym czasie Al-Dżazira prezentuje reportaż, w którym zaproszony gośd 

anonimowo – z zamazanym wizerunkiem twarzy i zniekształconym głosem opowiada o 

cenzurze, łamaniu praw człowieka i torturach w danym kraju. 

Tematem, który wzbudza szczególne kontrowersje jest z pewnością prezentacja 

oświadczeo i komunikatów Usamy Ibn Ladina i Ajmana az-Zawahiriego, zwłaszcza po 

zamachach z 11 września 2001 r. w Nowym Jorku i Waszyngtonie 574 . Publikacja materiałów 

Al-Ka’idy sprawiła ponadto, że Al-Dżazira zyskała rozgłos na całym świecie i była bardzo 

często nazywana tubą propagandową tej organizacji terrorystycznej. Nadawanie przesłao Ibn 

Ladina można oczywiście tłumaczyd względami czysto marketingowymi pozwalającymi stacji 

zyskad nowych odbiorców, reklamodawców i rozgłos na całym świecie. Sądzę jednak, że 

przyczyn należy doszukiwad się raczej w wytyczonej polityce medialnej Al-Dżaziry zawartej w 

kodeksie etycznym podkreślającym m.in. niezależnośd w prezentowaniu audycji, dążenie do 

ukazywania całej prawdy, otwartośd na różne, często przeciwstawne opinie, oddzielanie 

niezależnego materiału filmowego od powstających na jego bazie reportaży, relacji i 

komentarzy. Dlatego też komunikaty przesyłane przez Al-Ka’ide stają się pretekstem do 

licznych dyskusji na antenie i forum internetowym stacji. Swoje poglądy prezentują zarówno 

czołowi politycy i intelektualiści arabscy, przywódcy religijni, jak i zachodni liderzy polityczni. 

Al-Dżazira wychodzi z założenia, że skrajne ugrupowania zbrojne i terrorystyczne mają takie 

samo prawo odnosid się do aktualnych wydarzeo w krajach arabsko-muzułmaoskich, jak 

zaproszeni do programu goście Condoleezza Rice, Tony Blair czy Donald Rumsfeld, którzy 

uzasadniają działania militarne prowadzone w różnych częściach świata. 

Trudne do wyjaśnienia jest jednak prezentowanie przez Al-Dżazirę nagrao z porwao i 

egzekucji zachodnich obywateli w Iraku i Afganistanie. Uwagę zwracają w tym miejscu 

brutalne zdjęcia ilustrujące zabicie w 2004 r. amerykaoskiego biznesmena Nicholasa Berga 

pracującego w Iraku 575 . Tragiczne sceny stały się pretekstem do emisji podobnych filmów 

wideo relacjonujących przebieg egzekucji lub wygłaszanie przejmujących apeli przez 

zakładników nie tylko przez Al-Dżazirę, lecz również przez inne, światowe środki masowego 

przekazu, a także liczne strony internetowe powstające pod wpływem coraz brutalniejszych 

filmów z egzekucji. Częśd z witryn internetowych stała się znakomitym środkiem 

propagandowym dla różnych ugrupowao terrorystycznych, które rozpoczęły prezentację 

materiałów multimedialnych zawierających relacje z akcji zbrojnych oraz oświadczenia i 

postulaty polityczne 576 . Stacja z czasem ograniczyła co prawda publikację kolejnych, 

574 

Warto dodad, że na łamach portalu internetowego Al-Dżaziry mieści się odrębny link poświęcony wyłącznie 

oświadczeniom i nagraniom Usamy Ibn Ladina i Az-Zawahiriego. Dział zawiera swoistą kronikę wystąpieo 

przywódców Al-Ka'idy podzieloną na lata, począwszy od 2001 r. 

575 

Materiały prasowe poświęcone N. Bergowi, CNN, zob. http://topics.edition.cnn.com/topics/nicholas_berg 

(26.04.2008). 

576 

Nie oznacza to bynajmniej, że Al-Dżazira jest bezpośrednio odpowiedzialna za powstanie licznych serwisów 

internetowych będących zapleczem propagandowym i ideologicznym dla różnych ugrupowao terrorystycznych. 

Poszczególne ugrupowania zdają sobie sprawę z roli, jaką odgrywa kultura masowa i szybko rozwijające się 

technologie przekazu, a także z wpływu mediów na postrzeganie zagadnieo społeczno-politycznych czy 

Strona 188 z 201

utalnych scen, niemniej jednak, była silnie krytykowana i oskarżana o sprzyjanie 

terrorystom. By lepiej zrozumied powody, dla których na antenie Al-Dżaziry znalazły się tego 

typu emisje, należy spojrzed szerzej na zakres tematyczny podejmowany przez stację, a także 

zwrócid uwagę na sposób narracji poszczególnych programów. 

Należy zaznaczyd, że od początku swojej działalności Al-Dżazira silnie akcentowała 

problematykę, która w sposób wyjątkowy wpływała na arabską opinię publiczną, jej emocje i 

doznania i nastroje. Uwagę zwraca globalny lub raczej panarabski charakter Al-Dżaziry 

wynikający z poruszania wątków istotnych dla całego świata arabko-muzułmaoskiego, a 

także dla poszczególnych paostw zachodnich zaangażowanych pośrednio lub bezpośrednio w 

politykę danego kraju lub regionu. 

Dobitnym przykładem jest tutaj konflikt izraelsko-palestyoski nieodłącznie 

towarzyszący serwisom informacyjnym stacji i odrębnym działom poruszającym polityczne, 

społeczne i ekonomiczne aspekty tej kwestii 577 . Problematyka palestyoska była szczególnie 

widoczna na przykładzie II Intifady w 2000 r., której powodem była wizyta premiera Izraela 

Ariela Sharona na Świątynnym Wzgórzu w Jerozolimie 578 . 

Martyrologia narodu palestyoskiego sprawiła, że Al-Dżazira rozpoczęła 

relacjonowanie innych, podobnych konfliktów zbrojnych rozgrywających się w krajach 

arabsko-muzułmaoskich. Serwisy informacyjne zaczęły wypełniad doniesienia z Afganistanu 

po inwazji koalicji antyterrorystycznej w 2001 r., a następnie raporty z oblężonego Iraku w 

2003 r. Znaczącą rolę odegrała w tym wypadku wyłącznośd stacji na relacjonowanie zdarzeo 

z miejsc, do których nie mieli dostępu zachodni dziennikarze, często z uwagi na blokadę 

informacyjną sił wojskowych lub zagrożenia wynikające z działao zbrojnych w regionie 579 . 

Dlatego też znaczna częśd zachodnich mediów opierała się na obrazach i doniesieniach Al- 

Dżaziry, która prezentowała wstrząsające zdjęcia z bombardowanego Kabulu czy irackich 

prowincji – Al-Anbar, Bakuba czy Faludża będących zapleczem politycznym rządzącej partii 

Bas i ruchów partyzanckich. Al-Dżazira miała ponadto dostęp do obu stron konfliktu jak 

miało to miejsce w czasie emisji wywiadów z reprezentantami oddziałów Talibów i ich 

przywódcy mułły Umara w Afganistanie 580 . Analogiczna sytuacja rysowała się w czasie walk 

między skrajnymi siłami religijnymi z Somalii i etiopskimi siłami rządowymi oraz w trakcie 

niedawnych działao zbrojnych w Czadzie jako efekt kryzysu w Darfurze. Na łamach Al-Dżaziry 

szeroko dyskutowane były także kwestie społeczne związane z zakazem noszenia chust przez 

uczennice francuskich szkół czy protesty społeczne wywołane publikacją karykatur proroka 

Mahometa w zachodniej prasie. 

kulturowych. Świadomośd, że nawet telefon komórkowy może posłużyd do nagrania zamachu wraz z krótkim 

komunikatem sprzyja powstawaniu nowych witryn internetowych gloryfikujących działalnośd terrorystyczną. 

Zainteresowanych tym problemem odsyłam do niektórych moich artykułów i felietonów, które ukazały się na 

łamach portalu ARABIA.pl: M. Styszyoski, Al-Kai’da Channel, zob. 

http://www.arabia.pl/content/view/290787/132/ (26.04.2008). 

577 N. Eliades, op. cit., s. 5-6. 

578 Serwis BBC poświęcony problematyce związanej z konfliktem izraelsko-palestyoskim, zob. 

http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3677206.stm (27.04.2008). 

579 K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera..., s. 11. 

580 M. el-Nawaway, A. Iskandar, Al-Jazeera, Westview Press, Cambridge 2003, s. 149. 

Strona 189 z 201

Wydaje się, że o pełnym sukcesie katarskiego koncernu medialnego zdecydowało 

połączenie tematyki ważnej z punktu widzenia odbiorcy arabskiego z nowoczesnymi 

technikami przekazu. Taka metoda nadawała szczególnego charakteru relacjonowanym 

wydarzeniom i wpływała na emocje, zmysły i skojarzenia audytorium. Poruszane na antenie 

zagadnienie nie byłoby tak czytelne i emocjonujące gdyby nie odpowiednia oprawa wizualna 

i dźwiękowa przekazu, sugestywne zdjęcia, charakterystyczne zbliżenia kamery, 

dynamicznośd raportu nadawanego zazwyczaj ze zniszczonego lub atakowanego miejsca, 

zmieniająca się sceneria czy wreszcie melodia wprowadzająca do programu. Równie ważnym 

elementem jest wyczuwanie oczekiwao i reakcji potencjalnego odbiorcy. Stąd częste 

umieszczanie w reportażach i korespondencjach relacji i komentarzy naocznych świadków 

zdarzenia oraz relacjonowanie bezpośrednich, żywiołowych reakcji zgromadzonych przed 

kamerami osób. Skutecznośd takich technik była wyraźnie widoczna w wypadku 

relacjonowania interwencji zbrojnej w Afganistanie w 2001 r. czy w Iraku w 2003 r. Chociaż 

serwisy Al-Dżaziry wypełniały obszerne polemiki i reportaże przemawiające za i przeciw 

działaniom zbrojnym w regionie, największe wrażenie wywoływały szczegółowe i 

realistyczne obrazy ofiar i zniszczeo wywołanych ostrzałem i bombardowaniami arabskich 

miast, a także wypowiedzi świadków krzyczących, płaczących i przeklinających przed 

kamerami zachodnie siły zbrojne. Charakterystyczny jest również sposób opisywania 

niektórych zdarzeo. I tak na przykład informacje o nowych kontraktach inwestycyjnych w 

Iraku i Afganistanie czy też relacje z wizyty zachodnich delegacji w regionie zostają 

uzupełnione wiadomościami z ostatnich zamachów terrorystycznych, informacjami o liczbie 

zabitych i rannych oraz danymi o rodzajach zniszczeo, a także opisami potyczek pomiędzy 

siłami koalicji i grupami rebelianckimi. Taki sposób podawania wiadomości różni się od 

zachodnich mediów, które zazwyczaj poprzestają na zwięzłym poinformowaniu odbiorców o 

meritum sprawy. Wnoszenie dodatkowych treści w komunikacie Al-Dżaziry ma zadanie 

ukazad odmienne oblicza sytuacji panującej w wymienionych krajach. Z jednej strony 

paostwo próbuje normalnie funkcjonowad, zapraszając różne delegacje i podpisując nowe 

umowy handlowe, z drugiej zaś codzienne życie mieszkaoców dalekie jest od stabilizacji, 

czego dowodem mają byd niezwiązane bezpośrednio z tematem informacje o ofiarach i 

działaniach zbrojnych. Al-Dżazira wpływa w ten sposób na emocje i zainteresowania 

arabskiej opinii publicznej, która z reguły jest niechętna amerykaoskiej interwencji zbrojnej w 

takich krajach jak Irak czy Afganistan. 

Innym, dobrym przykładem świadczącym o dostosowaniu techniki przekazu do 

poruszanej tematyki jest znaczący epizod z II Intifady, kiedy to Al-Dżazira wyemitowała 

tragiczny film ukazujący zabicie małego chłopca Muhammada ad-Durry i ciężkie postrzelenie 

jego ojca w czasie izraelskiego ostrzału w Strefie Gazy 581 . Silnie oddziałujące sceny ukazujące 

bezradnego ojca i płaczącego chłopca kryjącego się przed kulami wywołały ogromne 

poruszenie arabskiej opinii publicznej i sprawiły, że chłopiec stał się męczennikiem i 

581 W. Rugh, Arab Mass Media…, s. 229. 

Strona 190 z 201

symbolem walki o niepodległośd Palestyny 582 . Wymownym przykładem było umieszczanie w 

szkołach i na ulicach okupowanych miast palestyoskich rysunków i graffiti z podobizną Ad- 

Durra oraz komponowanie pieśni i poematów na jego cześd 583 . 

Kwestia palestyoska stała się również wiodącym tematem jednego z reportaży 

ukazującego uchodźców palestyoskich palących egipską flagę. Była to reakcja na brak działao 

ze strony władz egipskich na dramatyczną sytuację na terytoriach okupowanych. Sugestywny 

obraz był byd może jednym z bardziej dobitnych sposobów skłaniających audytorium do 

refleksji nad losem Palestyoczyków. 

Ukazywanie wzburzonego tłumu, gwałtowne reakcje zgromadzonych, okrzyki 

potępienia, palenie flagi danego kraju to częsty motyw wielu relacji opisujących i 

wyrażających krytyczną opinię w imieniu społeczności arabsko-muzułmaoskiej. Przykładem 

mogą byd w tym wypadku materiały filmowe ilustrujące oburzenie wiernych po publikacji 

karykatur proroka Mahometa w duoskiej prasie. Sceny ukazujące płonące flagi Danii, liczne 

manifestacje czy też niszczenie instytucji publicznych i atakowanie europejskich palcówek 

dyplomatycznych przykuwały uwagę odbiorców i ukazywały skalę problemu. 

Odpowiedni obraz był również zasadniczym mottem materiałów informacyjnych 

ukazujących prawdziwe oblicze Afganistanu rządzonego przez Talibów. Al-Dżazira, 

korzystając z przychylności zwolenników mułły Umara, ukazała akcję wysadzania 

zabytkowych pomników Buddy w Afganistanie, co wywołało powszechny sprzeciw 

społeczności międzynarodowej i licznych instytucji kulturalnych 584 . Wydarzenie to stało się 

zarazem pretekstem dla stacji do szerszej dyskusji na temat ikonklazmu w islamie i 

przypomnienia wydarzeo związanych z paleniem zabytkowych meczetów w Indiach 585 . 

Z pewnością zagadnienia związane z fenomenem Al-Dżaziry wymagałyby omówienia 

jeszcze wielu innych zagadnieo związanych chodby ze środkami stylistycznymi i językowymi 

stosowanymi w przekazach medialnych. Niemniej jednak powyższe rozważania dowodzą, że 

katarska stacja telewizyjna zajmuje czołowe miejsce na rynku medialnym w krajach arabskomuzułmaoskich. 

Swoją rangę zawdzięcza głównie przełamywaniu barier i monopolu na 

dostarczanie informacji milionowym grupom odbiorców na całym świecie. Prezentowane 

wiadomości, felietony i reportaże różnią się zarazem od zachodnich odpowiedników 

zwłaszcza, jeśli chodzi o ukazywanie szerokiego spektrum danego problemu, nawet przy 

pomocy kontrowersyjnych lub drastycznych materiałów filmowych. 

O znaczeniu Al-Dżaziry świadczy również fakt, że podawane informacje uwzględniają 

odczucia i nastroje arabskiej opinii publicznej, co jest zazwyczaj pomijanie w zachodnich 

serwisach usiłujących bardzo często uzasadniad lub bronid pewne działania, wobec których 

arabskie społeczeostwo pozostaje krytyczne. Nie ulega wątpliwości, że Al-Dżazira budzi 

582 

Materiały prasowe i filmowe poświęcone Ad-Durra, zob. http://www.pac-usa.org/mohammad_aldurra.htm 

(27.04.2008). 

583 

Serwis internetowy zajmujący się monitorowaniem mediów arabskich, zob. 

http://www.seconddraft.org/impact_arab_world.php (27.04.2008). 

584 

M. El-Nawaway, A. Iskandar, Al-Jazeera…, s. 149. 

585 

A. Klecha, Skąd tyle nienawiści?, Polskie Radio, zob. 

http://www.polskieradio.pl/krajiswiat/archiwum/TematTygodnia/art.aspx?aid=357&s=TematTygodnia 

(27.04.2008). 

Strona 191 z 201

skrajne emocje. Nikogo jednak nie pozostawia obojętnym na treśd i formę prezentowanych 

audycji. 

Strona 192 z 201

Noty o autorach 

Katarzyna Brataniec – absolwentka filozofii i socjologii Uniwersytetu Jagiellooskiego, 

obroniła doktorat w Instytucie Socjologii UJ, bierze udział w pracy nad interdyscyplinarnym 

projektem Przemiany społeczne i reformy polityczne na Bliskim Wschodzie i ich wpływ na 

relacje świata islamu z Zachodem w ramach projektu „Mistrz” finansowanego przez Fundację 

na Rzecz Nauki Polskiej. Obecnie pracuje jako adiunkt w Krakowskiej Akademii im. A. Frycza- 

Modrzewskiego na Wydziale Nauk Humanistycznych. 

Robert Czulda – asystent w Katedrze Historii Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu 

Łódzkiego. Dziennikarz Redakcji Wojskowej w Warszawie oraz tygodnika „Polska Zbrojna”. 

Stażysta Ambasady RP w Tel Avivie oraz Ambasady RP w Doha. Zajmuje się kwestiami 

bezpieczeostwa międzynarodowego, szczególnie w wymiarze militarnym. Autor kilkunastu 

artykułów naukowych, m.in. w „Nowych Sprawach Politycznych”, „Międzynarodowym 

Przeglądzie Politycznym”, „Kwartalniku Bellona” oraz „Przeglądzie Wojsk Lądowych”. Na 

stałe współpracuje z magazynami: „Stosunki Międzynarodowe” i „Armia”. 

Steven Ekovich – profesor w Katedrze Polityki Międzynarodowej i Komparatywnej oraz w 

Katedrze Historii Uniwersytetu Amerykaoskiego w Paryżu. Absolwent l'Institut des Hautes 

Etudes de Defénse Nationale oraz Uniwersytetu Kalifornii. Doradca w Ministerstwie Spraw 

Zagranicznych Tunezji. Autor licznych publikacji z zakresu stosunków międzynarodowych 

oraz monografii Qui est John Kerry? (2007). Komentator telewizyjny, prasowy i radiowy. 

Katarzyna Górak-Sosnowska – doktor nauk ekonomicznych, adiunkt w Katedrze Socjologii 

Szkoły Głównej Handlowej i redaktor portalu ARABIA.pl. Zajmuje się problemami społecznogospodarczymi 

świata arabskiego oraz społecznościami muzułmaoskimi w Europie. Autorka 

monografii Świat arabski wobec globalizacji (2007) oraz Perspektywy świata arabskiego w 

kontekście Milenijnych Celów Rozwoju (2007), współautorka materiałów dydaktycznych dla 

nauczycieli szkół ponadpodstawowych W kręgu kultury islamu (2007, wersja ang. 2009) oraz 

Języki świata (2008). 

Marcin Grodzki – arabista i islamista, doktor nauk humanistycznych z zakresu filologii 

arabskiej, absolwent i pracownik Katedry Arabistyki i Islamistyki Wydziału Orientalistycznego 

Uniwersytetu Warszawskiego; tłumacz przysięgły języka arabskiego. 

Magda Hussain-Pamuła – absolwentka kierunku Stosunki Międzynarodowe Ekonomiczne w 

Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. 

Leo Lefebure – ksiądz katolicki oraz profesor w Katedrze Teologii Uniwersytetu Georgetown 

w Waszyngtonie. Autor kilkudziesięciu artykułów i czterech monografii: Toward a 

Contemporary Wisdom Christology: A Study of Karl Rahner and Norman (1988), Life 

Strona 193 z 201

Transformed: Meditations on the Christian Scriptures in Light of Buddhist Perspectives 

(1989), The Buddha and the Christ: Explorations in Buddhist-Christian Dialogue (1993) oraz 

Revelation, the Religions, and Violence (2000) za którą otrzymał nagrodę Pax Christi USA 

2001. Redaktor magazynów “Chicago Studies” oraz “The Christian Century”. 

Blanka Łegowska – arabistka i politolog, stypendystka Kuwait University w latach 2002-2004. 

Doradca ds. bliskowschodnich i tłumacz języka arabskiego. Autorka książki Polityka naftowa 

paostw arabskich Zatoki Perskiej (2007) oraz Język arabski – kurs podstawowy (2008), a także 

licznych artykułów dotyczących sytuacji gospodarczej oraz historii współczesnej paostw 

arabskich. 

Ewa Machut-Mendecka – profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoły Wyższej 

Psychologii Społecznej; interesuje się literaturą, kulturą, psychologią, antropologią świata 

islamu – tradycją i społeczeostwem tego obszaru ze szczególnym uwzględnieniem 

problematyki kobiety, mediów i kultury popularnej; zajmuje się również językiem arabskim i 

jego dialektami. Opublikowała m.in. Główne kierunki rozwojowe dramaturgii arabskiej 

(1992), The Art of Arabic Drama (1997), Studies in Arabic Theatre and Literature (2000), 

Oblicza współczesnego islamu (red. 2003), Świat tradycji arabskiej (2005). 

Barbara Michalak-Pikulska – profesor zwyczajny, kierownik Katedry Arabistyki Uniwersytetu 

Jagiellooskiego w Krakowie. Wiele lat spędziła w krajach Zatoki Perskiej prowadząc badania 

naukowe w zakresie literaturoznawstwa arabskiego. Opublikowała ponad sto artykułów i 

wiele książek, m.in.: w języku arabskim: Tradycja i nowatorstwo w twórczości Layli al- 

‘Uthman (1997), Thurayya al-Baqsami. Między pędzlem a piórem (1997), oraz w języku 

angielskim: The Contemporary Kuwaiti Short Story in Peace Time and War 1929-1995 (1998), 

An Outline of Contemporary Short Story Writings of the Arabian Peninsula (2000), The 

Modern Poetry and Prose of Oman 1970-2000 (2002), The Modern Poetry and Prose of 

Bahrain (2006). 

Katarzyna Pachniak – arabistka, pracuje w Katedrze Arabistyki i Islamistyki Uniwersytetu 

Warszawskiego. Zajmuje się muzułmaoską teologią, filozofią i teorią polityki, ponadto 

tłumaczy współczesne pozycje poświęcone islamowi. 

John E. Peterson – doktor nauk historycznych, specjalista w dziedzinie paostw arabskich ze 

szczególnym uwzględnieniem Zatoki Perskiej. Do 1999 r. doradca ds. bezpieczeostwa i 

obrony przy biurze wicepremiera Sułtanatu Omanu. Autor kilku monografii, w tym m.in. 

Defense and Regional Security in the Arabian Peninsula and Gulf, 1973-2004 (2006), 

Historical Muscat: An Illustrated Guide and Gazetteer (2007) oraz Oman’s Insurgencies: The 

Sultanate’s Struggle for Supremacy (2007). Przez wiele lat związany z Uniwersytetem Arizona 

oraz Uniwersytetem Durham w Wielkiej Brytanii. 

Strona 194 z 201

David B. Roberts – absolwent nauk politycznych w University of St. Andrews w Szkocji oraz 

dyplomacji w Nottingham University, obecnie doktorant. Specjalizuje się w polityce 

zagranicznej Kataru. Stypendysta brytyjskiego programu Centre for the Advanced Study of 

the Arab World (CASAW) oraz rocznego kursu językowego Qatar University. Odbywał 

wyjazdu naukowe do Kuwejtu, Syrii i Egiptu. 

Magdalena Rostron – absolwentka anglistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Tłumaczka, 

autorka publikacji o tematyce arabskiej drukowanych m.in. w paryskiej „Kulturze”, 

„Tygodniku Powszechnym”, „Gazecie Wyborczej” i „Polityce”. W latach 1991-2005 

wykładowca języka angielskiego na Uniwersytecie Katarskim w Doha. Od 2005 r. wykładowca 

literatury angielskiej w Qatar Foundation w Doha. 

Marcin Styszyoski – arabista, adiunkt w Zakładzie Arabistyki i Islamistyki, (Instytut 

Orientalistyczny Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu). Zajmuje się 

literaturoznawstwem orientalnym i klasyczną retoryką arabską, a ostatnio problematyką 

związaną ze stylem arabskojęzycznych środków masowego przekazu. 

Steven Wright – adiunkt na Uniwersytecie Katarskim w Doha, doktor w zakresie stosunków 

międzynarodowych na Durham University w Wielkiej Brytanii; absolwent nauk społecznych i 

politycznych University of London. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na 

polityce gospodarczej i zagranicznej Kataru. Opublikował ostatnio The United States and 

Persian Gulf Security (2007) oraz Fixing the Kingdom: Political Evolution and Socio-Economics 

Challenges in Bahrain (2008). 

Strona 195 z 201

Katar: informacja o paostwie 

Paostwo Katar (Dawlat Katar) to arabski emirat położony na Półwyspie Katarskim, 

stanowiącej częśd większego Półwyspu. Otoczony z trzech stron wodami Zatoki Perskiej, od 

południa graniczy z Arabią Saudyjską. Nazwa kraju po raz pierwszy pojawiła się w mapie 

Półwyspu Arabskiego sporządzonej przez Ptolemeusza. 

Flaga i godło 

Flaga Kataru składa się dwóch barw – białego i kasztanowego, które są od siebie 

oddzielone dziewięcioma zębami. Kolor biały symbolizuje pokój. Barwa kasztanowa to 

symbol krwi przelanej przez Katarczyków, szczególnie w II połowie XIX w., kiedy toczono 

walki plemienne. Dziewięd zębów odnosi się do Kataru jako dziewiątego członka 

„pojednanych emiratów” Zatoki Perskiej, co nastąpiło po katarsko-brytyjskim traktacie z 

1916 r. 

Warunki naturalne 

Powierzchnia Kataru obejmuje 11 437 km 2 , czyli trzykrotnie mniej niż województwo 

mazowieckie. Szerokośd kraju to jedynie od 55 do 90 km. Łączna długośd granic lądowych to 

60 km (całośd z Arabią Saudyjską), a morskich 563 km. Katar posiada szereg wysp, takich jak 

Halul, Szerauh, Al-Biszairija, As-aflija i Al-Alija. 

Katar jest krajem wybitnie równinnym – najwyższy punkt mierzy 103 m (Kurajn Abu 

al-Bawl). Powierzchnia kraju ma charakter pustynno-kamienisty. Obszary nadające się do 

uprawy stanowią mniej niż 2% powierzchni kraju. Półwysep Katarski nie posiada naturalnych 

wód lądowych, prócz tak zwanego Morza Wewnętrznego (Chur al-Adaid) w strefie 

przygranicznej z Arabią Saudyjską. 

Klimat 

Położenie geograficzne sprawia, że Katar cechuje klimat zwrotnikowy wybitnie suchy 

o bardzo gorących i długich okresach letnich (od maja do września). Średnia temperatura w 

miesiącach zimowych wynosi 17 0 C (rzadko spadając poniżej 7 0 C), a letnich powyżej 40 0 C. W 

okresie od października do marca pojawiają się sporadyczne opady deszczu (średnio 70-100 

mm opadów rocznie). Cyklicznie kraj nawiedzają potężne i gwałtowne burze piaskowe. 

Skromne wody podziemne nie nadają się do spożycia, dlatego od dawna rozwija się przemysł 

odsalania wody morskiej, który pozwala sprostad rosnącemu zapotrzebowaniu na wodę 

pitną. 

Historia 

Pierwsze ślady obecności ludzkiej na Półwyspie Katarskim pojawiły się w około VIII w. 

p.n.e. W Ras Abaruk czy Ad-Da’asa odnaleziono narzędzia i ceramikę pochodzącą z 

wywodzącej się z Mezopotamii kultury Ubajd z 5000-3900 r. p.n.e. 

Strona 196 z 201

Region służył za istotny punkt przystankowy w dalekich zamorskich podróżach, a wraz 

z rozwojem i podbojami Aleksandra Wielkiego Zatoka Perska stanęła przed groźbą 

podporządkowania się jego imperium. Katar zwiększył swoje znaczenie w handlu podczas 

rządów panującej w Persji dynastii Sasanidów. Stał się wtedy eksporterem pereł oraz 

świetnej jakości barwnika purpury. Rozwijano też hodowlę koni i wielbłądów. W tym okresie 

Katar znajdował się pod kontrolą władcy Bahrajnu, który przeszedł na islam. Nowa religia 

szybko zadomowiła się także i w Katarze, gdzie wyparła słabe wpływy chrześcijaoskie. 

W 1515 r. Katar został podporządkowany Portugalii. Europejczycy rozpoczęli 

wywożenie bogactw regionu, takich jak konie, perły, bursztyn czy też złoto. Wpływy 

portugalskie trwały aż do XVII w., gdy kraj znalazł się pod kontrolą imperium osmaoskiego. 

Turecki rządca Dohy miał szerokie wpływy w mieście – szajchowie konsultowali z nim 

wszelkie istotne decyzje, a mieszkaocy miasta płacili regularne podatki na utrzymanie 

tureckiego garnizonu wojskowego. 

W XIX w. obszar Bliskiego Wschodu, a więc także i Katar, znalazł się w strefie 

zainteresowao Wielkiej Brytanii, która chciała zabezpieczyd szlak morski do Indii. W 1821 r. 

Brytyjczycy dokonali karnego ataku na Al-Bidę (Doha) ze strony morza w odpowiedzi na 

liczne ataki piratów w regionie. W tym okresie narastała rywalizacja pomiędzy Katarem a 

sąsiednim Bahrajnem. W 1867 r. doszło do walk przeciwko siłom szajchów z Bahrajnu i Abu 

Zabi, w wyniku których poważne straty dotknęły Wakrę i Dohę. W odpowiedzi, w czerwcu 

1868 r. siły katarskie zaatakowały Bahrajn, jednak otrzymały poważne straty. Wtedy to 

Wielka Brytania podpisała z Katarem traktat, w którym jednoznacznie odrzucono roszczenia 

Bahrajnu co władzy zwierzchniej nad Katarem. 

W 1913 r. Turcja zrzekła się swoich roszczeo co do Kataru. Trzy lata później obszar 

ziem arabskich został podzielony pomiędzy dwa europejskie mocarstwa – Francję oraz 

Wielką Brytanię. W 1915 r. ostatni tureccy żołnierze opuścili Katar, a rok później na mocy 

katarsko-brytyjskiej umowy, Katar został protektoratem Wielkiej Brytanii. W zamian za 

ograniczone gwarancje bezpieczeostwa, szajch Kataru zobowiązał się nie utrzymywad 

stosunków dyplomatycznych z żadnym mocarstwem bez zgody rządu brytyjskiego. 

1 września 1971 r. następca tronu szajch Chalifa Ibn Hamad ogłosił pełną 

niepodległośd Kataru. Dwa dni później układ z Wielką Brytanią z 1916 r. stracił moc, a Katar 

stał się paostwem suwerennym. W tym samym miesiącu paostwo to zostało przyjęte do 

ONZ. 

Ludnośd 

Katar zamieszkuje obecnie około milion osób. Według brytyjskich obliczeo z 1908 r., 

rejon miał zaledwie 27 tys. mieszkaoców. Wzrost zaludnienia łączyd należy z odkryciem ropy 

naftowej i rozpoczęciem jej wydobycia w latach 50. XX w. To przyciągnęło do kraju wielu 

pracowników zagranicznych, a wzrastający poziom życia i rozwój kraju zwiększył przyrost 

naturalny. W 1970 r. kraj zamieszkiwało 111 tys. osób, z czego około 40% stanowili 

Katarczycy. 

Strona 197 z 201

Pomimo rozpoczętego procesu „kataryzacji”, obcokrajowcy bez obywatelstwa nadal 

stanowią demograficzną najliczniejszą kategorię społeczną (około 4/5 populacji kraju). 

Imigranci pochodzą głównie z Indii, Pakistanu, Bangladeszu, Nepalu, Egiptu, Palestyny, 

Jordanii, Iranu, a także paostw zachodnich. Większośd Katarczyków to Arabowie – nieliczna 

grupa ma korzenie iraoskie lub afrykaoskie. 

Stolica kraju – Doha – stanowi największe i praktycznie jedyne miasto, co czyni Katar 

niemal „paostwem miastem”. Istnieją również porty handlowe i przeładunkowe, takie jak 

Umm Saìd, Al Chawr czy Al-Wakra, jednak zdecydowana większośd ludności i przemysłu jest 

skupiona wokół stolicy. 

Religia 

Dominującą pozycję stanowi islam, który jest religią paostwową. Podstawę prawną 

stanowi prawo muzułmaoskie (szari’at). Wyznawcy islamu stanowią 77% obywateli (100% 

wśród Katarczyków, w tym 90% to sunnici). Z powodu napływu imigrantów zarobkowych, 

pojawiły się także inne religie, z których najbardziej popularne jest chrześcijaostwo (9%). 

Publikowanie, import oraz dystrybucja niemuzułmaoskich książek są kontrolowane i 

dozwolone wyłącznie na własny użytek. Działalnośd misyjna jest zakazana. Pomimo tego 

Katar zgodził się na budowę chrześcijaoskiej świątyni (wspólnej dla wszystkich odłamów), 

nawiązał kontakty ze Stolicą Apostolską i żydowskimi rabinami. 

Ustrój 

Katar jest dziedziczną monarchią absolutną (emiratem), w której władza należy do 

emira z dynastii Al Sani (ang. Al Thani). Nie ma partii politycznych, a stanowiska publiczne są 

rozdzielane decyzjami emira. Znamienne jest, że zmiany na najwyższych szczeblach często 

dokonują się w wyniku detronizowania lub aresztowania. W 1972 r. w wyniku pałacowego 

przewrotu do władzy doszedł Chalifa ibn Hamad. Podobnie było w 1995 r., gdy syn obalił 

własnego ojca. 

Od dojścia w 1995 r. do władzy obecnego władcy, Katar wszedł na drogę liberalizacji 

politycznej i gospodarczej. W 1999 r. przyznano kobietom bierne i czynne prawa wyborcze, 

przeprowadzając jednocześnie pierwsze wybory do 29-osobowej rady. W wyborach z 2003 r. 

do rady weszła kobieta stając się tym samym pierwszą kobietą w całej Zatoce Perskiej, która 

objęła tak wysokie stanowisko w paostwie. W tym samym roku przyjęto nową konstytucję, a 

pierwszej kobiecie wręczono ministerialną nominację. 

Podział administracyjny 

Kraj jest podzielony na 10 prowincji (baladija), które dzielą się na 87 stref: Doha, Al- 

Ghuwarijja, Al-Dżumalijja, Al-Chawr, Al-Wakra, Ar-Rajjan, Dżarijan al-Batna, Madinat asz- 

Szamal, Musajid, Umm Salal. Stolicą kraju jest Doha (ad-Dauha). 

Stosunki międzynarodowe 

Strona 198 z 201

Katar od samego początku zaangażował się w proces tworzenia Rady Współpracy 

Paostw Zatoki (GCC – Gulf Cooperation Council). Jest także członkiem wielu organizacji 

międzynarodowych, w tym: Organizacji Narodów Zjednoczonych, Organizacji Krajów 

Eksportujących Ropę Naftową (OPEC), Organizacji Arabskich Krajów Eksportujących Ropę 

Naftową (OAPEC), Ligi Arabskiej, Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF), Banku 

Światowego, Organizacji Konferencji Muzułmaoskiej (OIC). 

Katar posiada ponad 40 ambasad i 6 konsulatów generalnych na całym świecie. 

Chociaż Polska poparła w 1971 r. proklamowanie niepodległości przez Katar i wniosek o 

przyjęcie do ONZ, to formalne stosunki dyplomatyczne nawiązano dopiero we wrześniu 1989 

r. Ambasada RP w Doha rozpoczęła swoją działalnośd we wrześniu 2006 r. Od 2008 r. w 

Warszawie funkcjonuje Ambasada Kataru. 

Święta 

Dzieo niepodległości jest obchodzony 3 września. Obchodzi się również święta 

muzułmaoskie, liczone według kalendarza muzułmaoskiego: Nowy Rok, Id al-Fitr (Święto 

Przerwania Postu – na zakooczenie miesiąca ramadanu) oraz Id al-Adha (Święto Ofiar). 

Finanse 

Walutą narodową Kataru jest rijal (oznaczenie międzynarodowe: QAR lub QR), która 

zastąpiła używane wcześniej waluty obce, przede wszystkim brytyjskiego funta szterlinga. Aż 

do 1966 r. oficjalną walutą była indyjska rupia. Aż do 1973 r. Katar z Dubajem emitował 

wspólnego rijala, jednak w tym samym roku rozpoczął emisję własnej waluty. W 1981 r. i 

1996 r. (wtedy powołano Katarski Bank Centralny) dokonywano kolejnych emisji pieniądza. 

Ostatnia emisja waluty nastąpiła w 2003 r. Od 1980 r. rijal utrzymuje sztywny kurs do dolara, 

który wynosi 3,65 QAR za 1 USD . 

Gospodarka 

Gospodarka Kataru przeszła niezwykłe przeobrażenie w ciągu kilkudziesięciu, a nawet 

kilkunastu lat. Przed odkryciem ropy naftowej, Katarczycy zajmowali się przede wszystkim 

połowem ryb i pereł, budową statków i żeglugą. Katar stanowił również ważny punkt 

przystankowy dla wielu morskich ekspedycji. 

Chociaż ropa naftowa została odkryta w Katarze jeszcze przed wybuchem II wojny 

światowej, to jej wydobycie rozpoczęto dopiero w 1949 r. Obecne zasoby ropy naftowej są 

bardzo małe w porównaniu z krajami regionu (najniższe ze wszystkich krajów OPEC). Szacuje 

się, że Katar ma około 15 miliardów baryłek ropy naftowej. Najważniejszym bogactwem 

kraju jest gaz ziemny. W Katarze znajdują trzecie na świecie – po Federacji Rosyjskiej i Iranie 

– zasoby tego surowca szacowane na 910 trylionów stóp sześciennych. Według szacunków 

władz katarskich, Katar posiada 14,4% światowych zasobów, które wystarczyłyby całej 

gospodarce światowej na kolejnych 200 lat. W przyszłości Katar ma stad się największym 

eksporterem skroplonego gazu (LNG) na świecie (obecnie zajmuje siódme miejsce). 

Strona 199 z 201

Udział surowców energetycznych w PKB wynosi około 50%, a w eksporcie 85%. 

Podobnie jak inne paostwa, Katar stara się zdywersyfikowad swoją gospodarkę, rozwijając 

takie dziedziny jak: bankowośd i finanse, czy turystyka luksusowa. Niezależnie prowadzi 

znaczące inwestycje w infrastrukturę oraz instytucje nauki i kultury. 

Sport 

Katar to organizator licznych imprez sportowych, które co roku przyciągają tysiące 

gości. W Doha goszczono między innymi XV Igrzyska Azjatyckie, turniej ExxonMobil Open. Od 

1998 r. Qatar Masters znajduje się na liście golfowych wydarzeo w ramach PGA. Co roku 

odbywają się wyścigi Qatar International Rally. Największe tenisistki świata uczestniczą w 

Qatar Total Open, a motocykliści w MotoGP. 

W kraju istnieje też wiele klubów sportowych zrzeszające tak mężczyzn, jak i kobiety. 

W tym małym paostwie powstało 20 klubów piłkarskich, z których każdy posiada 

nowoczesny stadion. Jeden z nich – Khalifa Stadium – może pomieścid aż 50 tys. widzów. 

Olbrzymie pieniądze przyciągają do emiratu wielkie nazwiska ze świata piłkarskiego. W 

Katarze grali tacy piłkarze jak Gabriel Batistuta (Argentyna), Jay-Jay Okocha (Nigeria), Tony 

Popovic (Australia), Jacek Bąk (Polska), Joseph Guardiola (Hiszpania), Taribo West (Nigeria), 

Stefan Effenberg (Niemcy), Emile Mpenza (Belgia), Sonny Anderson (Brazylia), Mario Basler 

(Niemcy), Frank i Ronald De Boer (Holandia), Fernando Hierro (Hiszpania), Marcel Desailly 

(Francja), Christophe Dugarry (Francja), Francisco Lima (Brazylia), Frank Lebouf (Francja) i 

Romario (Brazylia). 

Możliwośd uprawiania różnych sportów oferują także katarskie hotele i kurorty. Są to 

m.in.: jazda na skuterach wodnych, żaglówki, rajdy po pustynnych wydmach, jazdę konną, 

polowania sokołów, nurkowanie i surfing. 

Strona 200 z 201

CONTENTS 

Introduction 4 

ECONOMY 

Katarzyna Górak-Sonowska, Toward Diversification: Qatar’s Economic Policy 7 

Blanka Łęgowska, New Technologies in Qatari Natural Gas Industry 17 

Magda Hussain-Pamuła, Privatisation in Qatar 25 

POLITICS 

John E. Peterson, Qatar and the World: Branding for a Micro-State 37 

Steven Wright, The Foreign Policy of Qatar: Geopolitics and Strategic Pillars 54 

David B. Roberts, Qatar and the Search for Security 71 

Robert Czulda, Military policy of Qatar 84 

Steven Ekovich, Qatar and the United States 95 

SOCIETY 

Katarzyna Górak-Sosnowska, Women in Public Life: Education, Economy and Politics 105 

Katarzyna Brataniec, Toward Modernity: Educational Problems in Qatar 114 

Magdalena Rostron, Qatar Foundation: Activity and Education Models 123 

Leo Lefebure, Interreligious Relations in Qatar 132 

Marcin Grodzki, Christians in Qatar 140 

CULTURE 

Katarzyna Pachniak, Symbol of Qatar: Poet and Orator Qatari ibn al Fuja'a 146 

Barbara Michalak-Pikulska, Contemporary Literature in Qatar 158 

Ewa Machut-Mendecka, Golden Ball Falling into Blue Water (Mythology of Al Jazeera) 168 

Marcin Styszyoski, Power of Persuasion in Al Jazeera's Programmes 183 

Brief Bio Notes 193 

Qatar: General Information 196 

Strona 201 z 201

kATAR-KSIAZKA-POLSKI.. - Ambasada Państwa Kataru

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?