Jose Ortega y Gasset BUNT MAS I INNE PISMA SOCJOLOGICZNE

Nie miałbym nic przeciwko przedstawieniu pa stwu sensu istnienia owego eleganckiego wiata, na
pierwszy rzut oka tak bezsensownego; ale zajmujemy si teraz innym, bez porównania powa niejszym
tematem. Zreszt , owo „lepsze towarzystwo” poddaje si tak e wpływom naszych czasów. Du o dała
mi do my lenia pewna młoda dama, sam wdzi k młodo ci, gwiazda pierwszej wielko ci na
firmamencie madryckiego towarzystwa, która mi powiedziała niedawno, e: „Nie znosz bali, na które
zaproszonych jest mniej ni osiemset osób”. Dzi ki temu zdaniu poj łem, e styl bycia mas odnosi
dzi triumfy we wszystkich dziedzinach ycia, przenikaj c nawet do tych ostatnich zak tków, które
wydawały si zarezerwowane dla the happy few.
Tak wi c obca mi jest zarówno wszelka interpretacja naszych czasów, która by nie dostrzegała pozytywnych
cech tkwi cych gdzie w gł bi zjawisko dominacji mas, jak równie obcy mi s ci, którzy
si na ni rado nie godz i w których nie budzi ona dreszczu grozy. Ka de przeznaczenie jest dramatyczne
i tragiczne w swym ostatecznym wymiarze. Kto nigdy nie wyczuwał pod swymi palcami pulsuj
cego niebezpiecze stwa naszych czasów, kto nigdy nie si gn ł do samych wn trzno ci przeznaczenia,
ten mo e powiedzie , e głaskał si jedynie po własnym, z ółkłym policzku. Straszliwym,
przera aj cym składnikiem naszego przeznaczenia jest gwałtowny, mia d cy wszystko, moralny bunt
mas, wspaniały, nieokiełznany i dwuznaczny jak wszelkie przeznaczenie. Dok d nas zaprowadzi? Czy
jest absolutnym złem, czy te mo e obróci si na dobre? Oto jest, olbrzymi i pot ny, rozparty
w naszych czasach jak mityczny gigant, kosmiczny znak zapytania, o dwuznacznym jak zawsze
kształcie, maj cym w sobie co z szubienicy i gilotyny, ale tak e co , co by mo e przypomina ma
łuk triumfalny!
Zjawisko, którego anatomi chcemy pozna , mo na uj w dwu stwierdzeniach: po pierwsze, masy
s obecnie w posiadaniu całego wachlarza mo liwo ci yciowych, który jest w du ej mierze zbie ny
z tym, co dot d wydawało si zarezerwowane wył cznie dla mniejszo ci; po drugie, masy zhardziały
w stosunku do mniejszo ci; nie s im posłuszne, nie na laduj ich ani nie szanuj , a raczej wprost przeciwnie,
odsuwaj je na bok i zajmuj ich miejsce.
Przeanalizujmy teraz pierwsze stwierdzenie. Chc przez nie powiedzie , e masy korzystaj
obecnie zarówno z przyjemno ci, jak i akcesoriów wymy lonych niegdy przez grupy wybrane i tylko
im wła ciwych, na ich wył czny u ytek. Charakterystyczne dla obecnych mas apetyty i potrzeby
uznawano niegdy za objaw wyrafinowania, poniewa były własno ci niewielu. Oto banalny
przykład: w roku 1820 było w Pary u nie wi cej jak dziesi łazienek w mieszkaniach prywatnych;
patrz Pami tniki hrabiny de Boigne. Ale co wi cej: masy znaj obecnie i u ywaj w sposób do
efektywny wielu technik, które niegdy znane były jedynie wyspecjalizowanym jednostkom.
Nie chodzi tu jedynie o techniki materialne, ale tak e o co wa niejszego, o techniki prawne i społeczne.
W wieku XVIII pewne mniejszo ci dokonały odkrycia, e ka dy człowiek, przez sam fakt
przyj cia na wiat i bez potrzeby zdobywania jakichkolwiek szczególnych kwalifikacji, nabywa pewne
podstawowe prawa polityczne, tak zwane prawa człowieka i obywatela, a tak e, e prawa te, wspólne
dla wszystkich, s w ogóle jedynymi rzeczywi cie istniej cymi. Wszelkie inne prawa wynikaj ce ze
szczególnych uzdolnie zostały odrzucone i pot pione jako przywileje. Pocz tkowo była to czysta
teoria, my l zrodzona w głowach niewielkiej grupki ludzi; nast pnie ci nieliczni, owa lepsza
mniejszo , zacz li wciela ide w ycie narzucaj c j innym i domagaj c si posłuchu. Jednak e
przez cały wiek XIX masy, cho pełne entuzjazmu dla tych idei jako ideału, nie czuły ich w sobie, nie
były nimi na tyle przepojone, by d y do wcielenia ich w ycie inaczej jak w ramach
demokratycznego prawodawstwa, dalej tkwi c w tej samej samo wiadomo ci, co w czasach ancien
regime'u. „Lud” — bo tak zacz to wówczas nazywa masy — wiedział ju , e sprawuje władz , ale
jeszcze w to nie wierzył. Obecnie ideał ten przekształcił si w rzeczywisto , nie odzwierciedlon
w kodeksach prawnych b d cych przecie schematami le cymi na zewn trz ycia publicznego, lecz
zakorzenion gł boko w sercu ka dej jednostki, niezale nie od tego, jakie s jej pogl dy, nawet je li s
one skrajnie reakcyjne: to znaczy nawet je li dana jednostka sw działalno ci burzy i unicestwia
instytucje, które owe prawa sankcjonuj . Moim zdaniem, kto nie zrozumie tej dziwnej sytuacji moralnej
mas, ten nie b dzie w stanie wytłumaczy sobie adnego z zachodz cych obecnie zjawisk. Poj cie
panowania jednostki pozbawionej jakichkolwiek kwalifikacji, ludzkiej jednostki biologicznej jako takiej,
przeszło od stadium ideału prawnego, którym było niegdy , do stadium stanu psychologicznego
6