Jose Ortega y Gasset BUNT MAS I INNE PISMA SOCJOLOGICZNE

Jose Ortega y Gasset
BUNT MAS I INNE PISMA SOCJOLOGICZNE
CZ PIERWSZA. BUNT MAS
Przeło yli Piotr Niklewicz i Henryk Wo niakowski
Wst pem opatrzył Jerzy Szacki
Wyboru dokonał i tekst przejrzał Stanisław Cichowicz
PA STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE, WARSZAWA 1982
I
Zjawisko aglomeracji 1
Jeste my obecnie wiadkami pewnego zjawiska, które, czy tego chcemy czy nie, stało si najwa
niejszym faktem współczesnego ycia publicznego w Europie. Zjawiskiem tym jest osi gni cie
przez masy pełni władzy społecznej. Skoro masy ju na mocy samej definicji nie mog ani nie
powinny kierowa własn egzystencj , a tym mniej panowa nad społecze stwem, zjawisko to
oznacza, e Europa prze ywa obecnie najci szy kryzys, jaki mo e spotka społecze stwo, naród
i kultur . Historia zna ju takie wypadki. Znane s tak e charakterystyczne rysy i konsekwencja takich
kryzysów. Maj one te w historii swoj nazw . Zw si : buntem mas.
Aby zrozumie w całej rozci gło ci owo przera aj ce zjawisko, nale y przede wszystkim unika
przypisywania takim słowom jak „bunt”, „masy”, „władza społeczna” znaczenia wył cznie czy
głównie politycznego. ycie publiczne nie ogranicza si jedynie do sfery polityki, nale y do niego
równie działalno intelektualna, moralna, gospodarcza, religijna; obejmuje ono wszelkie sfery ycia
zbiorowego, wł cznie ze sposobem ubierania si czy zabawy.
Tak wi c najlepszym sposobem przybli enia czytelnikowi tego historycznego zjawiska jest
ukazanie jego wizualnego aspektu, a przy tym uwypuklenie tych rysów nowej epoki, których istnienie
mo emy naocznie stwierdzi .
Owym faktem nadzwyczaj prostym do okre lenia, cho nie do analizowania, jest co , co nazywam
zjawiskiem aglomeracji, zjawiskiem „pełno ci”. Miasta pełne s ludzi. Domy pełne s mieszka ców.
Hotele pełne s go ci. Poci gi pełne s podró nych. Kawiarnie pełne s konsumentów. Promenady
pełne s spacerowiczów. Gabinety przyj znanych lekarzy pełne s pacjentów. Sale widowiskowe,
o ile przedstawienie nie jest zrobione „na poczekaniu”, nie jest improwizacj , pełne s widzów. Pla e
pełne s za ywaj cych k pieli. To, co kiedy nie stanowiło adnego problemu, a mianowicie:
znalezienie miejsca, obecnie zaczyna by powodem nieko cz cych si kłopotów.
Ot, i wszystko. Czy trzeba szuka zjawiska bardziej zwykłego, bardziej znanego i bardziej stałego
w naszym współczesnym yciu? Spróbujmy przekłu powierzchni tej obserwacji, a staniemy
zdumieni przed niespodziewanym ródłem, w którym odbijaj ce si wiatło dnia, naszego obecnego
1 W ksi ce Espana invertebrada opublikowanej w 1921 roku, w artykule w „El Sol"
zatytułowanym Masas (1926) ł w trakcie dwu wykładów wygłoszonych w Asociación de Amigos
del Arte (Towarzystwo Przyjaciół Sztuki), w Buenos Aires (1928) zajmowałem si ju tematem,
który w tym eseju chciałbym szerzej rozwin . Pragn , tu zebra i uzupełni to, co zostało ju
powiedziane, tak by powstała z tego pewna organiczna doktryna obejmuj ca cało najwa
niejszego dla naszych czasów zjawiska.
1

dnia, objawi cały jego bogaty, wewn trzny koloryt.
Có takiego zobaczymy i czegó to widok tak nas zadziwi? Ujrzymy tłum jako taki, korzystaj cy ze
stworzonych przez cywilizacj pomieszcze i urz dze . Po krótkim namy le zadziwi nas własne zdumienie.
Bo czy nie jest to sytuacja idealna? Miejsca w teatrze s przecie stworzone po to, by je zajmowa
, a zatem chodzi o to, by sala była pełna. To samo mo na powiedzie o miejscach siedz cych
w poci gu i pokojach w hotelu. Tak; fakt ten nie ulega w tpliwo ci. Rzecz jednak w tym, e przedtem
pomieszczenia te nigdy nie bywały pełne, natomiast teraz cz sto s przepełnione, a co wi cej, nie
wszyscy, którzy chcieliby z nich korzysta , mog dosta si do rodka. Tak wi c, chocia jest to
zjawisko naturalne i logicznie uzasadnione, to jednak trzeba sobie zda spraw z tego, e kiedy ono
nie istniało, a obecnie jak najbardziej istnieje; a zatem mamy do czynienia ze zmian , z nowo ci ,
która usprawiedliwia, przynajmniej pocz tkowo, nasze zdziwienie.
Zdziwienie, zaskoczenie to pocz tek zrozumienia. To specyficzny i ekskluzywny sport i luksus
intelektualistów. Dlatego te charakterystycznym dla nich gestem jest patrzenie na wiat
rozszerzonymi ze zdziwienia renicami. Cały otaczaj cy nas wiat jest dziwny i cudowny, je li na
spojrze szeroko otwartymi oczami. To wła nie, uleganie radosnemu zdziwieniu, jest rozkosz dla
futbolisty niedost pn , natomiast dzi ki niej intelektualista idzie przez ycie pogr ony
w nieko cz cym si , wizjonerskim upojeniu, którego oznak zewn trzn jest zdziwienie widoczne
w oczach. Dlatego te dla staro ytnych symbolem Minerwy była sowa, ptak, którego oczy s zawsze
szeroko otwarte, jak gdyby w niemym zdziwieniu.
Aglomeracja, przepełnienie — były to zjawiska, które niegdy nale ały do rzadko ci. Dlaczego
obecnie stały si tak cz ste?
Obecne tłumy nie wyłoniły si z nico ci. W okresie ostatnich około pi tnastu lat liczba ludno ci nie
uległa jakim wi kszym zmianom. Wydaje si rzecz naturaln , e po zako czeniu wojny liczba ta
nawet nieco zmalała. I tak dochodzimy tu do pierwszego wa nego stwierdzenia. Osoby składaj ce si
obecnie na owe tłumy istniały równie wcze niej, ale nie jako tłum. Rozproszone po wiecie, samotne
b d w małych grupkach, wiodły ywot oddzielny, niezale ny, jak gdyby w pewnej odległo ci od innych.
Ka da taka osoba czy grupka zajmowały własne miejsce b d to na wsi, b d w miasteczku,
b d w dzielnicy du ego miasta.
Teraz nagle przybrały kształt aglomeracji i gdziekolwiek spojrzymy, mamy przed oczami tłumy.
Gdziekolwiek? Ale nie; dokładniej rzecz bior c w miejscach najlepszych, b d cych stosunkowo wyrafinowanym
tworem kultury ludzkiej, które uprzednio zarezerwowane były dla mniejszej liczby ludzi,
dla mniejszo ci.
Tłum stał si nagle widoczny, zaj ł w społecze stwie miejsce uprzywilejowane. Przedtem, je eli
nawet istniał, to pozostawał niezauwa ony, był gdzie w tle społecznej sceny; teraz wysun ł si na sam
rodek, stał si główn postaci sztuki. Nie ma ju bohaterów, jest tylko chór.
Poj cie tłumu ma charakter ilo ciowy i wizualny. Przetłumaczmy je, nic w nim nie zmieniaj c, na
j zyk socjologii. Oka e si , e mamy do czynienia z ide mas społecznych. Społecze stwo jest zawsze
dynamicznym poł czeniem dwu czynników: mniejszo ci i mas. Na mniejszo składaj si osoby lub
grupy osób charakteryzuj ce si pewnymi szczególnymi cechami. Natomiast masa to zbiór osób nie
wyró niaj cych si niczym szczególnym. Tak wi c pod słowem „masy” nie nale y rozumie
wył cznie czy przede wszystkim „mas robotniczych”. Masy to „ludzie przeci tni”. W ten sposób to, co
było jedynie ilo ci , tłum, nabiera znaczenia jako ciowego; staje si wspóln jako ci , społeczn
nijako ci . Masy to zbiór ludzi nie wyró niaj cych si niczym od innych, b d cych jedynie
powtórzeniem typu biologicznego. Co udało nam si uzyska dzi ki owemu przej ciu od ilo ci do
jako ci? To bardzo proste: dzi ki przej ciu do drugiego zrozumieli my pochodzenie pierwszego. Jest
rzecz oczywist , wr cz banaln , e je li tłum tworzy si w normalny sposób, to u ludzi stanowi cych
go pojawiaj si zbie ne d enia, idee, czy podobny styl ycia. Mówi si cz sto, e to samo dzieje si
nieuchronnie z ka d grup społeczn niezale nie od tego, jak elitarn chciałaby by . I rzeczywi cie;
ale jest jedna zasadnicza ró nica.
W grupach, które nie s tłumem czy mas , rzeczywiste podobie stwo ich członków wynika z jakich
wspólnych d e , wyznawania jakiej wspólnej idei czy poszukiwania podobnego ideału, które
to cele same w sobie przyci gaj du liczb ludzi. Dla powstania jakiejkolwiek mniejszo ci
2

konieczne jest, by uprzednio ka dy z jej członków wyst pił z tłumu kieruj c si jak specjaln ,
stosunkowo indywidualn , racj . A zatem jego podobie stwo do innych członków mniejszo ci jest
wtórne, jest faktem zaistniałym ju po wyodr bnieniu si jednostek z tłumu, przez to samo za jest
w du ej mierze podobie stwem w niepodobie stwie. Bywa, e cech wyró niaj c członków danej
grupy jest ich konflikt ze społecze stwem; istniej w Anglii grupy ludzi, którzy sami siebie nazywaj
„nonkonformistami”, co znaczy, e ł czy ich jedynie to, e nie zgadzaj si z tłumem. Owo d enie do
ł czenia si w mniejszo po to wła nie, by przeciwstawi si wi kszo ci, jest charakterystyczne dla
procesu powstawania ka dej mniejszo ci. Mallarme, mówi c o niewielkiej grupce ludzi, którzy
przyszli posłucha koncertu wybitnego, ale trudnego muzyka, powiada, e obecno tej małej liczebnie
publiczno ci podkre la nieobecno niesko czenie liczniejszego motłochu.
Rzeczywi cie, masy mo na zdefiniowa jako zjawisko psychologiczne; nie musi to by koniecznie
tłum zło ony z indywidualnych jednostek. Mo emy łatwo stwierdzi , czy dana osoba nale y do masy
czy nie. Mas stanowi ci wszyscy, którzy nie przypisuj sobie jakich szczególnych warto ci —
w dobrym tego słowa znaczeniu czy w złym — lecz czuj si „tacy sami jak wszyscy” i wcale nad tym
nie bolej , przeciwnie, znajduj zadowolenie w tym, e s tacy sami jak inni. Wyobra my sobie teraz
człowieka skromnego, który próbuj c dokona oceny własnej warto ci, zadaje sobie pytanie, czy
posiada jakie szczególne zdolno ci, czy wybija si w jakiejkolwiek dziedzinie ycia, poczym
ostatecznie dochodzi do wniosku, e niestety adnych szczególnych zdolno ci czy zalet nie posiada.
Człowiek ten czuje si szary, bezbarwny i skrzywdzony przez los, ale nie czuje si „mas ”.
Kiedy si mówi o „wybranych mniejszo ciach” cz sto zniekształca si znaczenie tego okre lenia
nie dostrzegaj c tego, e człowiek wybrany to nie kto butny i bezczelny uwa aj cy si za lepszego od
innych, lecz ten, który wymaga od siebie wi cej ni inni, nawet je li nie udaje mu si samemu tych
wymaga zaspokoi . Nie ulega w tpliwo ci, e to wła nie jest najbardziej podstawowym kryterium
podziału ludzko ci na dwa typy osobników: tych, którzy stawiaj sobie du e wymagania, przyjmuj c
na siebie obowi zki i nara aj c si na niebezpiecze stwa i tych, którzy nie stawiaj sobie samym adnych
specjalnych wymaga , dla których y , to pozostawa takim, jakim si jest, bez podejmowania
jakiegokolwiek wysiłku w celu samodoskonalenia, to płyn przez ycie jak boja poddaj ca si biernie
zmiennym pr dom morskim.
Przypomniało mi to, e na ortodoksyjny buddyzm składaj si dwie zasadniczo ró ne religie: jedna
bardziej wymagaj ca i trudna oraz druga bardziej swobodna i łatwa: Mahayana — „wielki pojazd” czy
„wielki wóz” — i Hinayana — „mały wóz”, „mniejsza cie ka”. Istotne jest to, z którym „wozem”
zwi emy własne ycie, maksymalnych czy te minimalnych wymaga .
Podział społecze stwa na mas i wybrane mniejszo ci nie jest zatem podziałem na klasy społeczne,
lecz na klasy ludzi i nie mo na go ł czy z podziałem na klasy wy sze i ni sze. Oczywi cie, istnieje
prawdopodobie stwo, e w klasach wy szych, w okresie kiedy status ten osi gaj i kiedy rzeczywi cie
na zasługuj , napotkamy wi cej osób, które zwi zały swoje ycie z „wielkim wozem”, podczas gdy
klasy ni sze składaj si zazwyczaj z osobników pozbawionych jakich szczególnych warto ci. Jednak
e, dokładnie rzecz bior c, w łonie ka dej klasy społecznej istnieje masa i autentyczna mniejszo .
Jak to wkrótce zobaczymy, cech charakterystyczn naszych czasów jest panowanie masy, tłumu,
nawet w grupach o elitarnych dotychczas tradycjach.
Tak wi c tak e w dziedzinie ycia intelektualnego, które z samej swej istoty wymaga okre lonych
kwalifikacji, daje si zauwa y stały wzrost znaczenia pseudointelektualistów, niedouczonych, nie b -
d cych w stanie osi gn nale ytych kwalifikacji i którzy z natury rzeczy powinni by w tej dziedzinie
zdyskwalifikowani. To samo mo na powiedzie o wielu potomkach „arystokracji” zarówno w linii
m skiej jak i e skiej. Z drugiej strony nie jest obecnie wcale rzadko ci natrafienie w ród robotników,
którzy niegdy słu yli jako typowy przykład tego, co nazywamy „mas ”, na jednostki
o umysłach w najwy szym stopniu uporz dkowanych i zdyscyplinowanych.
Otó , istnieje w społecze stwie olbrzymia ró norodno czynno ci, zaj i funkcji, które z natury
rzeczy maj szczególny charakter i, co za tym idzie, nie mog by nale ycie wykonywane przez ludzi
pozbawionych pewnych specjalnych uzdolnie . Przykładem mog tu by pewnego typu przyjemno ci
artystyczne o elitarnym charakterze albo te sprawowanie funkcji w rz dzie i wygłaszanie politycznych
ocen na temat spraw ycia publicznego. Niegdy te szczególnego rodzaju czynno ci
3

wykonywane były przez mniejszo o odpowiednich kwalifikacjach, lub przynajmniej przez
mniejszo ci, które przypisywały sobie posiadanie tych kwalifikacji. Masy nie starały si ingerowa
w te zagadnienia; były bowiem wiadome tego, e chc c wzi w nich udział musiałyby, zgodnie
z natur rzeczy, zdoby owe szczególne zdolno ci, a tym samym przestałyby by mas . Znały sw rol
i miejsce w zdrowej dynamice społecznej.
Wracaj c teraz do zjawisk i faktów, o których mowa była na pocz tku, mo emy stwierdzi , i s
one niew tpliwie zwiastunami zmian zachodz cych w postawach mas. Wskazuj na to, e masy zdecydowały
si wysun w społecze stwie na pierwszy plan, zakupuj c lokale, korzystaj c z urz dze
i zaznaj c przyjemno ci, które dot d zarezerwowane były dla bardzo nielicznych. Jest rzecz
oczywist , e na przykład wspomniane wy ej pomieszczenia, ze wzgl du na ograniczon przestrze ,
nie były planowane z my l o tłumie, który obecnie si przez nie przelewa unaoczniaj c nam dobitnie
i namacalnie powstanie nowego zjawiska: masy, która nie przestaj c by mas zajmuje miejsce
mniejszo ci.
Nikt chyba nie b dzie ubolewał nad tym, e wi ksza liczba ludzi czerpie obecnie wi cej
przyjemno ci z ycia ni kiedy , tym bardziej, je li maj po temu ch ci i rodki. Zło tkwi w tym, e
owa podj ta przez masy decyzja o przyswojeniu sobie wła ciwego mniejszo ciom sposobu ycia nie
ogranicza si i nie mo e si ograniczy jedynie do dziedziny przyjemno ci, lecz staje si ogóln cech
naszych czasów. Dlatego te — uprzedzaj c to, o czym b dzie mowa dalej — uwa am, i zmiany
polityczne ostatnich lat zwiastuj nie co innego, jak polityczn dyktatur mas. Stara demokracja
utrzymywała si przy yciu dzi ki liberalizmowi i entuzjastycznej wierze w moc prawa. Jednostka,
posłuszna tym zasadom, musiała narzuci samej sobie, a nast pnie utrzyma , pewn dyscyplin .
Mniejszo ci mogły y i działa pod osłon zasad liberalizmu i przy przestrzeganiu zasad
praworz dno ci. Demokracja i prawo — współ ycie zgodne z normami praworz dno ci, to były
synonimy. Obecnie jeste my wiadkami triumfu hiperdemokracji, w ramach której masy działaj bezpo
rednio, nie zwa aj c na normy prawne, za pomoc nacisku fizycznego i materialnego, narzucaj c
wszystkim swoje aspiracje i upodobania. Fałszem jest interpretowanie nowej sytuacji jako takiej,
w której masy, zm czone polityk , składaj jej prowadzenie w r ce ludzi o szczególnych w tym kierunku
uzdolnieniach. Wr cz odwrotnie. Tak było przedtem, była to demokracja liberalna. Masy zakładały
mniej lub bardziej ch tnie, e mniejszo dzier ca władz polityczn , mimo wszystkich
swych wad i słabo ci, zna si jednak nieco lepiej na sprawach publicznych. Dzisiaj natomiast masy s
przekonane o tym, e maj prawo nadawa moc prawn i narzuca innym swoje, zrodzone
w kawiarniach, racje. W tpi , czy udałoby si znale w dziejach jaki inny okres, w którym tłum
sprawowałby władz w sposób tak bezpo redni jak w naszych czasach. Dlatego te wyst puj ce
obecnie zjawisko nazywam hiperdemokracj .
To samo ma miejsce w innych dziedzinach ycia, a szczególnie w sferze intelektualnej. By mo e
myl si , ale wydaje mi si , e obecnie pisarz, kiedy bierze do r ki pióro, by napisa co na znany mu
gruntownie temat, powinien pami ta o tym, e przeci tny czytelnik, dot d tym problemem nie zainteresowany,
nie b dzie czytał dla poszerzenia własnej wiedzy, lecz odwrotnie — po to, by wyda na
autora wyrok skazuj cy, je li tre jego dzieła nie b dzie zbie na z banaln przeci tno ci umysłu
owego czytelnika. Je li składaj ce si na mas jednostki uwa aj si za szczególnie uzdolnione, to
mamy wówczas do czynienia tylko z bł dem jednostkowym, nie z socjologicznym przewrotem. Dla
chwili obecnej charakterystyczne jest to, e umysły przeci tne i banalne, wiedz c o swej przeci tno ci
i banalno ci, maj czelno domaga si prawa do bycia przeci tnymi i banalnymi i do narzucania
tych cech wszystkim innym. W Ameryce Północnej powiada si : by innym to by nieprzyzwoitym.
Masa mia d y na swojej drodze wszystko to, co jest inne, indywidualne, szczególne i wybrane. Kto
nie jest taki sam jak wszyscy, kto nie my li tak samo jak wszyscy, nara a si na ryzyko eliminacji.
Oczywi cie, „wszyscy” to wcale nie „wszyscy”. Normalnie rzecz bior c „wszyscy” to cało , na któr
składaj si masy i wyró niaj ce si pewnymi szczególnymi cechami mniejszo ci. Obecnie wszyscy to
tylko masa..
Taka wła nie jest straszliwa prawda o naszych czasach, przedstawiona brutalnie i bez osłonek.
4

II
Podniesienie si poziomu dziejów
Taka wła nie jest straszliwa prawda o naszych czasach, przedstawiona brutalnie i bez osłonek. Co
wi cej, jest to zupełnie nowe zjawisko w dziejach naszej cywilizacji. Nigdy, przez całe wieki jej
rozwoju, nic podobnego nie miało miejsca. Szukaj c odniesienia do zjawisk podobnych musimy
wyskoczy z ram własnych dziejów i zanurzy si w zupełnie innym wiecie, w innym ywiole; musimy
przenikn do wiata staro ytnego, do czasów, gdy zbli ał si ju jego upadek. Historia
Imperium Rzymskiego jest tak e histori powstawania mas dochodz cych stopniowo do władzy, które
unicestwiaj b d pochłaniaj rz dz ce mniejszo ci i zajmuj ich miejsce. W owych czasach mo na
tak e zauwa y zjawisko aglomeracji, przepełnienia. Dlatego te trzeba było wówczas, podobnie jak
dzisiaj — jak to słusznie zauwa ył Spengler — wznosi budowle o olbrzymich rozmiarach. Epoka mas
to epoka kolosów 2 .
yjemy w okresie brutalnej i bezwzgl dnej władzy mas. Doskonale; ju dwa razy nazwali my t
władz „brutaln ”, tym samym spłacili my danin nale n bogom pospolito ci; teraz mo emy ju ,
z wa nym biletem w r ku, zagł bi si ochoczo w temacie, przyjrze si widowisku od wewn trz. Czy
mo e my leli pa stwo, e zadowol si tym krótkim opisem, by mo e dokładnym, ale zewn trznym,
daj cym jedynie powierzchowny obraz problemu? Nie; bo dopiero kiedy si we zagł bimy, patrz c
na cał spraw z perspektywy przeszło ci, to uka e si naszym oczom cały przera aj cy ogrom tego
pot nego zjawiska. Gdybym si tym zadowolił i tym samym zako czył niniejszy esej, to czytelnik
mógłby pomy le (i byłby w pełni usprawiedliwiony), e owo cudowne wprost wypłyni cie mas na
powierzchni dziejów sprowokowało mnie jedynie do wygłoszenia kilku pejoratywnych,
pogardliwych słów odzwierciedlaj cych po cz ci pogard , a po cz ci wstr t; jestem przecie znany
jako gorliwy zwolennik radykalnie arystokratycznej interpretacji dziejów 3 . Dlatego radykalnie, e
nigdy nie powiedziałem, i społecze stwo ludzkie powinno by arystokratyczne. Powiedziałem
znacznie wi cej, i dalej w to wierz , a ka dy dzie utwierdza mnie coraz mocniej w tym przekonaniu,
e mianowicie społecze stwo ludzkie jest zawsze arystokratyczne, czy tego chce, czy nie, dzieje si
tak z samej jego istoty. Jak długo jest arystokratyczne, jest społecze stwem, a im mniej jest arystokratyczne,
tym mniej jest społecze stwem. Mówi tu oczywi cie o społecze stwie, a nie o pa stwie.
Nikt nie powinien uwa a , e arystokratyczne zachowanie polega na przybraniu, wobec gro nie
wrz cej gniewem masy, kapry no-zmanierowanej miny dworaka z Wersalu. Wersal — mam tu na
my li Wersal min i kaprysów — to nie jest arystokracja, a nawet wr cz przeciwnie: to mier i gnicie
wspaniałej niegdy arystokracji. Dlatego te jedyne, co u tych stworze zostało z arystokracji, to
dostojny gest, z jakim przyjmowali spadaj c na ich szyj gilotyn ; godzili si na ni jak wrzód godzi
si na ci cie skalpela. Nie, ten kto rzeczywi cie poczuwa si do prawdziwie gł bokiej misji, jak ma
do spełnienia ka da arystokracja, na widok masy rozpala si płomieniem działania podobnym temu,
który pochłania dusz rze biarza na widok dziewiczej bryły marmuru. Arystokracja społeczna nie
przypomina w niczym owej niewielkiej grupki ludzi, która ro ci sobie wył czne prawo do bycia
społecze stwem, która sama siebie nazywa „towarzystwem” 4 * i której ycie polega na wzajemnym
zapraszaniu si lub nie. Skoro wszystko na tym wiecie ma swoj racj bytu i swoj misj do
spełnienia, maj je równie owe malutkie „ wiaty elegancji”, ale jest to misja podrz dna i zupełnie
nieporównywalna do herkulesowych wprost zada , jakie stoj przed autentycznymi arystokracjami.
2 Tragiczne w tym procesie jest to, e jednocze nie z powstawaniem aglomeracji zaczynała wyludnia si wie , co
w sposób nieunikniony poci gało za sob spadek liczby mieszka ców Imperium.
3 Patrz Espana invertebrada, 1921 — to data pierwszej publikacji w formie serii artykułów w dzienniku „El Sol".
Korzystam tu z okazji, by zwróci uwag cudzoziemcom pisz cym obficie na temat moich prac i maj cych cz sto
trudno ci ze sprecyzowaniem daty ich pierwszej publikacji, e prawie ka da moja praca ukazywała si najpierw pod
postaci artykułu b d serii artykułów prasowych. Cz sto upływało wiele lat zanim zostawały one zebrane i wydane
w formie ksi kowej [1946].
4 * Nieprzetłumaczalna gra słów, po hiszpa sku zarówno „społecze stwo" jak i „towarzystwo" — to „sociedad"
[Wszystkie przypisy oznaczone gwiazdkami pochodz od redakcji przekładu polskiego].
5

Nie miałbym nic przeciwko przedstawieniu pa stwu sensu istnienia owego eleganckiego wiata, na
pierwszy rzut oka tak bezsensownego; ale zajmujemy si teraz innym, bez porównania powa niejszym
tematem. Zreszt , owo „lepsze towarzystwo” poddaje si tak e wpływom naszych czasów. Du o dała
mi do my lenia pewna młoda dama, sam wdzi k młodo ci, gwiazda pierwszej wielko ci na
firmamencie madryckiego towarzystwa, która mi powiedziała niedawno, e: „Nie znosz bali, na które
zaproszonych jest mniej ni osiemset osób”. Dzi ki temu zdaniu poj łem, e styl bycia mas odnosi
dzi triumfy we wszystkich dziedzinach ycia, przenikaj c nawet do tych ostatnich zak tków, które
wydawały si zarezerwowane dla the happy few.
Tak wi c obca mi jest zarówno wszelka interpretacja naszych czasów, która by nie dostrzegała pozytywnych
cech tkwi cych gdzie w gł bi zjawisko dominacji mas, jak równie obcy mi s ci, którzy
si na ni rado nie godz i w których nie budzi ona dreszczu grozy. Ka de przeznaczenie jest dramatyczne
i tragiczne w swym ostatecznym wymiarze. Kto nigdy nie wyczuwał pod swymi palcami pulsuj
cego niebezpiecze stwa naszych czasów, kto nigdy nie si gn ł do samych wn trzno ci przeznaczenia,
ten mo e powiedzie , e głaskał si jedynie po własnym, z ółkłym policzku. Straszliwym,
przera aj cym składnikiem naszego przeznaczenia jest gwałtowny, mia d cy wszystko, moralny bunt
mas, wspaniały, nieokiełznany i dwuznaczny jak wszelkie przeznaczenie. Dok d nas zaprowadzi? Czy
jest absolutnym złem, czy te mo e obróci si na dobre? Oto jest, olbrzymi i pot ny, rozparty
w naszych czasach jak mityczny gigant, kosmiczny znak zapytania, o dwuznacznym jak zawsze
kształcie, maj cym w sobie co z szubienicy i gilotyny, ale tak e co , co by mo e przypomina ma
łuk triumfalny!
Zjawisko, którego anatomi chcemy pozna , mo na uj w dwu stwierdzeniach: po pierwsze, masy
s obecnie w posiadaniu całego wachlarza mo liwo ci yciowych, który jest w du ej mierze zbie ny
z tym, co dot d wydawało si zarezerwowane wył cznie dla mniejszo ci; po drugie, masy zhardziały
w stosunku do mniejszo ci; nie s im posłuszne, nie na laduj ich ani nie szanuj , a raczej wprost przeciwnie,
odsuwaj je na bok i zajmuj ich miejsce.
Przeanalizujmy teraz pierwsze stwierdzenie. Chc przez nie powiedzie , e masy korzystaj
obecnie zarówno z przyjemno ci, jak i akcesoriów wymy lonych niegdy przez grupy wybrane i tylko
im wła ciwych, na ich wył czny u ytek. Charakterystyczne dla obecnych mas apetyty i potrzeby
uznawano niegdy za objaw wyrafinowania, poniewa były własno ci niewielu. Oto banalny
przykład: w roku 1820 było w Pary u nie wi cej jak dziesi łazienek w mieszkaniach prywatnych;
patrz Pami tniki hrabiny de Boigne. Ale co wi cej: masy znaj obecnie i u ywaj w sposób do
efektywny wielu technik, które niegdy znane były jedynie wyspecjalizowanym jednostkom.
Nie chodzi tu jedynie o techniki materialne, ale tak e o co wa niejszego, o techniki prawne i społeczne.
W wieku XVIII pewne mniejszo ci dokonały odkrycia, e ka dy człowiek, przez sam fakt
przyj cia na wiat i bez potrzeby zdobywania jakichkolwiek szczególnych kwalifikacji, nabywa pewne
podstawowe prawa polityczne, tak zwane prawa człowieka i obywatela, a tak e, e prawa te, wspólne
dla wszystkich, s w ogóle jedynymi rzeczywi cie istniej cymi. Wszelkie inne prawa wynikaj ce ze
szczególnych uzdolnie zostały odrzucone i pot pione jako przywileje. Pocz tkowo była to czysta
teoria, my l zrodzona w głowach niewielkiej grupki ludzi; nast pnie ci nieliczni, owa lepsza
mniejszo , zacz li wciela ide w ycie narzucaj c j innym i domagaj c si posłuchu. Jednak e
przez cały wiek XIX masy, cho pełne entuzjazmu dla tych idei jako ideału, nie czuły ich w sobie, nie
były nimi na tyle przepojone, by d y do wcielenia ich w ycie inaczej jak w ramach
demokratycznego prawodawstwa, dalej tkwi c w tej samej samo wiadomo ci, co w czasach ancien
regime'u. „Lud” — bo tak zacz to wówczas nazywa masy — wiedział ju , e sprawuje władz , ale
jeszcze w to nie wierzył. Obecnie ideał ten przekształcił si w rzeczywisto , nie odzwierciedlon
w kodeksach prawnych b d cych przecie schematami le cymi na zewn trz ycia publicznego, lecz
zakorzenion gł boko w sercu ka dej jednostki, niezale nie od tego, jakie s jej pogl dy, nawet je li s
one skrajnie reakcyjne: to znaczy nawet je li dana jednostka sw działalno ci burzy i unicestwia
instytucje, które owe prawa sankcjonuj . Moim zdaniem, kto nie zrozumie tej dziwnej sytuacji moralnej
mas, ten nie b dzie w stanie wytłumaczy sobie adnego z zachodz cych obecnie zjawisk. Poj cie
panowania jednostki pozbawionej jakichkolwiek kwalifikacji, ludzkiej jednostki biologicznej jako takiej,
przeszło od stadium ideału prawnego, którym było niegdy , do stadium stanu psychologicznego
6

kształtuj cego mentalno przeci tnego człowieka. Prosz teraz zauwa y , e w momencie, kiedy co ,
co dotychczas było ideałem, staje si składnikiem rzeczywisto ci, to od razu, w sposób nieunikniony
i nieodwracalny, przestaje by ideałem. Presti i magiczny autorytet, owe oddziaływaj ce na człowieka
atrybuty ideału, nagle si gdzie ulatniaj . Zrównuj ce ludzi prawa, owoc szlachetnej inspiracji
demokratycznej, przekształciły si z d e i ideałów w potrzeby i wymagania, cz sto nawet
nieu wiadomione.
Otó , znaczenie tych praw polega na wyrwaniu duszy ludzkiej z wrodzonego jej stanu podda stwa
i uległo ci oraz na wpojeniu jej pewnego rodzaju wiadomo ci jej pa sko ci i dostoje stwa. Czy nie
o to chodziło? Czy nie chodziło o to, by ka dy człowiek poczuł si gospodarzem, panem siebie
samego i swego ycia? W pełni si to udało. Na có wi c ju od trzydziestu lat narzekaj liberałowie,
demokraci, post powcy? Czy s oni mo e jak te dzieci, które chc jakiej rzeczy, ale nie chc jej
naturalnych nast pstw? Pragn li, by ka dy przeci tny człowiek poczuł si panem. No to nie powinni
si teraz dziwi , e zachowuje si po pa sku, e da dla siebie udziału we wszystkich
przyjemno ciach, e z pełnym zdecydowaniem narzuca innym swoj wol , e odrzuca wszelk
słu alczo , e nikogo si nie słucha, e dba o swoje interesy i swój wolny czas, e przykłada du
wag do stroju: s to pewne odwieczne i niezmienne cechy id ce w parze ze wiadomo ci pa sko ci.
Obecnie zaczynaj to by cechy człowieka przeci tnego, masy.
Stwierdzamy zatem, e współczesny przeci tny człowiek dysponuje mo liwo ciami yciowymi,
które niegdy zarezerwowane były jedynie dla mniejszo ci stoj cych na najwy szych szczeblach
hierarchii społecznej. Otó , ludzie przeci tni to jakby powierzchnia, po której tocz si dzieje ka dej
epoki; w historii s oni tym, czym w geografii jest poziom morza. Je li wi c teraz przeci tny poziom
znajduje si tam, gdzie uprzednio docierały jedynie arystokracje, to znaczy po prostu, e poziom
dziejów nagle si podniósł. Skok ten dokonał si za ycia jednego pokolenia, cho poprzedzony był
długimi i skomplikowanymi zmianami zachodz cymi w gł binach. Podniósł si poziom ycia w ogóle,
dotyczy to wszystkich jego dziedzin. Mo na powiedzie , e współczesny prosty ołnierz ma wiele
z dowódcy; współczesne wojsko składa si ju z samych dowódców. Wystarczy zaobserwowa
energi , zdecydowanie, łatwo , z jak przeci tny osobnik prze dzi ku yciu, korzysta
z nadarzaj cych si przyjemno ci, narzuca innym swoje decyzje.
Wszystko, co dobre i co złe w tera niejszo ci i w najbli szej przyszło ci, ma sw przyczyn i swe
korzenie w owym ogólnym podniesieniu si poziomu dziejowego.
Dochodzimy teraz do zupełnie niespodziewanego stwierdzenia. To, e przeci tny poziom ycia
osi gn ł obecnie wysoko , do jakiej niegdy wznie si mogła jedynie mniejszo , jest w Europie
zjawiskiem nowym. Natomiast w Ameryce jest to zjawisko niejako przyrodzone, obecne od samych jej
pocz tków. Pragn łbym by w tym miejscu dobrze zrozumiany, mam tu na my li wiadomo
równo ci prawnej. Ów stan psychiczny, jaki daje poczucie bycia panem siebie i poczucie równo ci
w stosunku do wszystkich innych, który w Europie był domen grup wybranych, w Ameryce był
powszechn rzeczywisto ci od samego zarania jej dziejów, ju od XVIII wieku. I jeszcze jedna
ciekawa zbie no ! Od chwili, kiedy w Europie ten stan psychiczny stał si udziałem zwykłych ludzi
i podniósł si poziom ich egzystencji, styl ycia w Europie we wszystkich dziedzinach nabrał takiego
kształtu, e wielu ludzi skłonnych było twierdzi , i „Europa si amerykanizuje”. Ci, którzy to mówi ,
nie przydaj temu zjawisku wi kszego znaczenia, uwa aj , e chodzi tu jedynie o powierzchowne
zmiany obyczaju, o mod ; zdezorientowani objawami zewn trznymi, przypisuj je jakiemu , bli ej
nieokre lonemu, wpływowi Ameryki na Europ . Jest to, moim zdaniem, wielkie uproszczenie
problemu, który jest znacznie gł bszy i bardziej zaskakuj cy.
Grzeczno i uprzejmo nakazywałyby mi teraz powiedzie ludziom zza oceanu, e rzeczywi cie
Europa si amerykanizuje, co zwi zane jest ze wzrastaj cym oddziaływaniem Ameryki na Europ . Ale
nie; prawda popada tu w konflikt z uprzejmo ci i musi zatriumfowa . Europa wcale si nie amerykanizuje.
Na razie nie udało si Europie odczu adnych powa niejszych wpływów ameryka skich. By
mo e, teraz si to zaczyna; ale na pewno nie dotyczyło najbli szej przeszło ci, z której wyrasta nasza
obecna tera niejszo . Mamy tu do czynienia z przera aj cym wprost nagromadzeniem fałszywych
poj , które zaciemniaj pole widzenia zarówno nam, Europejczykom, jak i Amerykanom. Triumf
mas, poci gaj cy za sob owo wspaniałe podniesienie si poziomu ycia, wypływa w Europie
7

z przyczyn wewn trznych, jest nast pstwem dwu wieków prowadzonej przez post powców edukacji
mas przy jednoczesnym bogaceniu si społecze stwa. Ale faktem jest, e rezultaty tych zmian s
bardzo podobne do [najwa niejszych elementów kształtuj cych ycie Ameryki. Sytuacja moralna
przeci tnego Europejczyka upodobniła si do sytuacji moralnej Amerykanina i obecnie, po raz
pierwszy w dziejach, Europejczyk zaczyna rozumie ycie Ameryki, które przedtem było dla niego
zagadkowe i pełne tajemnic. Nie mamy tu wi c do czynienia z jakim wpływem, co byłoby dosy
dziwne, skoro byłby to wpływ wtórny, lecz z czym , czego my si jak dotychczas najmniej
spodziewali, to jest ze zrównaniem. Europejczycy zawsze mieli mgliste wra enie, e poziom ycia
w Ameryce jest wy szy ni na starym kontynencie. To mało analizowane, ale silnie odczuwane
przypuszczenie zrodziło ogólnie przyjmowany i nigdy nie poddany w w tpliwo pogl d, e Ameryka
to przyszło . Jest rzecz zrozumiał , e przekonanie ogólnie akceptowane i silnie zakorzenione
w umysłach nie mogło unosi si na wietrze jak orchidee, o których powiada si , e rozwijaj si
w powietrzu nie zapuszczaj c korzeni. Podstaw tego pogl du było owo mgliste postrzeganie
wy szego przeci tnego poziomu ycia za oceanem kontrastuj cego z ni szym, w porównaniu
z Europ , poziomem ycia elitarnych mniejszo ci. A historia, podobnie jak rolnictwo, rozwija si
w dolinach, a nie na szczytach, na poziomie ycia przeci tnych ludzi, a nie wybijaj cych si
mniejszo ci.
yjemy w okresie zrównywania poziomów: zrównuj si maj tki, zacieraj si ró nice poziomu
kulturalnego ró nych klas społecznych, zrównuj si płcie. Zrównuj si równie kontynenty.
Poniewa dotychczas poziom ycia Europejczyka był ni szy, na owym zrównywaniu jedynie zyskuje.
A wi c, z tego punktu widzenia, podnoszenie si mas oznacza wspaniały wzrost, mo liwo ci
yciowych; czyli co zupełnie sprzecznego z tym, co mówi si cz sto o dekadencji Europy. Jest to
powiedzenie mgliste i w najwy szym stopniu niejasne, bo nie wiadomo dobrze, o czym mowa: czy
o pa stwach europejskich, czy o kulturze europejskiej, czy te o czym le cym gł biej i bez
porównania wa niejszym, a mianowicie o europejskiej ywotno ci. O pa stwach europejskich
i europejskiej kulturze b dziemy jeszcze mówili w dalszym ci gu tej pracy — i, by mo e, pogl d
o ich dekadencji oka e si słuszny. Je li chodzi o ywotno europejsk to nale y od razu stwierdzi ,
e pogl d taki jest z gruntu fałszywy. By mo e, stwierdzenie to wyda si pa stwu mniej
nieprawdopodobne i bardziej przekonywaj ce, je li je wyra innymi słowami; chc wi c powiedzie ,
i obecnie przeci tny Włoch, Hiszpan czy Niemiec pod wzgl dem ywotno ci i stylu ycia mniej si
ró ni od Północnego Amerykanina czy Argenty czyka, ni to miało miejsce jeszcze trzydzie ci lat
temu. Jest to fakt, o którym Amerykanie powinni pami ta .
8