Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
SHEEKH MUXAMMAD BIN C/WAHAAB<br />
HALGANKIISII IYO RAADKII UU REEBAY<br />
1115-1206H<br />
(1703-1792)<br />
WQ<br />
Muxammad Cusmaan Aadam<br />
1
Waxaa Faafinta Buugan markii ugu horeysay<br />
Suura galiyay shabakadda dacwada ee<br />
maktabada.<strong>com</strong><br />
Waxaan Dhamaan walaalaha Soomaaliyeed ee<br />
nasiibka u yeelan doona inay aqriyaan buugan<br />
qiimaha badan ka codsanaynaa inaysan ducadooda<br />
ka hilmaamin Sheekh Muxammad C/waahab iyo<br />
walaalka noo sahlay in aan afkeena hooyo kaga<br />
dharagno taarikh-da Imaamkaas, sidoo kale ha ka<br />
hilmaamina Ducadiina walaalihiina shabakadda<br />
<strong>Maktabada</strong>.<strong>com</strong><br />
2
Gogoldhig<br />
Mahad oo idil Allaah ayey u sugnaatay, ammaan iyo<br />
nabadgelyana nabigeenna muxammad ah dushiisa ha<br />
ahaato, iyo ehelkiisii iyo asxaabtiisii iyo intii wanaaga ku<br />
raacday ilaa qiyaamuhu ka oogmo.<br />
Intaa kaddib nabigeenna sallalaahu calayhi wasallama<br />
waxaa uu xadiis ka sugnaaday ku yiri:<br />
.) 4291:<br />
دٚاد ٛثأ(<br />
" بٕٙ٠د بٌٙ دّذج٠ ِٓ َبع ةئبِ ًو سأس ٍٝع ةِلأا ٖزٌٙ جعج٠ الله ّْئ"<br />
Oo micnihiisu yahay: Alle wuxuu umaddan usoo<br />
saaraa qarnigii walba mar, qof diintooda u<br />
nooleeya".<br />
Laga soo bilaabo qarnigii koowaad ee hijriyada ilaa iyo<br />
xilligan waxaa dunida islaamka soo maray culimo sida<br />
qorraxda u ifayey, hawshooduna ahayd noolaynta diinta<br />
islaamka, diintii ayey ifiyeen, iyaguna way ifeen, diintii<br />
ayey koryeeleen, iyagana diintii ayaa koryeeshay, waa<br />
halkii nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama xadiis kale<br />
kaga yiri: "Allaah kitaabkan dad ayuu kor ugu qaadaa,<br />
qolo kalena hoos ayuu ugu dhigaa". Muslim ayaa<br />
weriyey.<br />
Qoraalkan hortaada yaalla wuxuu ka hadlayaa caalim<br />
kuwaa ka mid ah, safka horena kaga jira, kana soo<br />
bidhaamay saxaraha iyo gawaanka jaziiradda carbeed,<br />
balse dhawaqiisu saameeyey shanta qaaradood, haba kala<br />
badnaado raadka uu ku reebaye.<br />
Waa qoraal ka hadlaya halgan diineed oo ka hanaqaaday<br />
deegaan in badan dunida ka daboolnaa balse kaddib<br />
noqday tiriig ifkiisa lagu soo hirto.<br />
Waa halgan ujeedadiisa iyo halka uu ku wareegayaa ahayd<br />
u noqoshada diintii saafiga ahayd ee uu nabigeenna<br />
muxammad ah inooga tagay, sallalaahu calayhi wasallama.<br />
3
Caalimka halgankan bilaabay kana miradhaliyey waa<br />
imaam Muxammad bin C/wahaab bin Suleymaan<br />
Altamiimiyi, waxaa qoraalkani taaban doonaa taariikhdiisii<br />
nololeed iyo qoyskiisii, bilawgii tacliintiisii iyo safarradiisii<br />
aqoon-kororsi, sababihii halganka ku kallifey, iyo<br />
ujeeddadii uu ka lahaa, dhibkii uu u maray meel marinta<br />
ujeeddadiisa, mirihii iyo raadkii halganku reebay, dadkii ka<br />
horyimid iyo kuwii taageeray, iyo arrimo kale oo aad<br />
qoraalka ku dhex arki doontaan insha Allaah.<br />
Sababaha aan qoraalkan u doortay:<br />
Waa arrin ay isweydiinayaan akhristayaal badani, muxuu<br />
qoraagani isugu hawlay mawduucan, wakhtiga intaa<br />
le'egna ugu bixiyey soo saarista kitaabkan?<br />
Jawaabtu waxaa ay tahay dhowr arrimoodba:<br />
1- iyada oo halgankii Sheekh Muxammad C/wahaab uu<br />
ahaa mid dunida soo mara saddexdii qarni ee ina<br />
dhaafay kii ugu cuslaa;<br />
2- iyadoo uu ahaa halgan ku saabsan saafiyeynta diinta<br />
Alle iyo baraxtirka xuquuqda uu ku leeyahay uunkiisa;<br />
3- aniga oo ka mid ah dadka aaminsan in caqiidadii<br />
sheekhu ku baaqay tahay caqiidada islaamka ee saxda<br />
ah ee uu nabi muxammad ammaan iyo nabadgelyo<br />
dushiisa ha ahaatee ku rabbeeyey asxaabtiisii,<br />
asxaabtuna usoo gudbiyeen jiilkii xigay, culimadii ka<br />
danbaysayna ku qoreen kutubtii sunnada iyo caqiidada<br />
ay ka allifeen qarniyadii fadliga badnaa, wixii kasoo<br />
horjeedayna ay ahaayeen caadooyin iyo dhaqammadii<br />
jaahiliyada oo lasoo nooleeyey;<br />
4- iyadoo umadda Soomaalidu aysan aqoon badan u<br />
lahayn shakhsiyadda iyo taariikhda imaamkan, kuwo<br />
taageersan iyo kuwo kasoo horjeeda, iyo kuwo aan<br />
danba ka lahayn intaba.<br />
Afartaa waxyaabood ayaan oran karaa waa ay ugu<br />
horreeyaan waxyaabihii igu bixiyey inaan qoraalkan u qalin<br />
qaato.<br />
4
Qoraalkan afsoomaaliga ahi waa kii ugu horreeyey<br />
inta aan ogahay ee laga qoro sheekh Muxammad,<br />
marka laga reebo maqaallo taageero iyo dhaleecayn<br />
intaba leh oo saxaafadda qaarkeed lagu qoray, balse<br />
marnaba ma arag mana maqal kitaab afsoomaali ah<br />
oo sheekhan ka taariikhaynaya.<br />
Waxaan ku dadaalay maadaama qoraalka laga soo<br />
tarjumay kutub badan oo carabi ku qoran, usluubkooduna<br />
kala duwan yahay, inaan u bato dhanka tarjumidda<br />
erayeed, iyada oo marmarna aan isticmaalay tarjumid<br />
guud oo micnaha iyo dulucda ina tusaysa;<br />
Waxaa kale oo aan inta karaankayga ah ku dadaalay in<br />
qoraalku koobnaado, oo aynu qayb walba ka bixinno<br />
warbixin ujeedada ina dhacsiinaysa, iyada oo oo laga<br />
fogaanayo dheerayn lagu daalayo iyo gaabin dantii la lahaa<br />
wax u dhimaysa.<br />
Dabcan kitaabkani qofkii aan Sheekh Muxammad warbixin<br />
badan ka hayn inuu wax u kordhin doono ayaan filayaa,<br />
waxaanan kula dardaarmayaa akhrisataha qaba aragtidan<br />
mid ka duwan inuu fikraddiisa usoo bandhigo si deggan oo<br />
cilmiyeysan, maadaama lagu jiro casri qoraalka iyo cilmibaaristuba<br />
baaheen waa in aynu ixtiraamnaa maskaxda iyo<br />
caqliga akhristayaasha.<br />
Wixii aan saxay oo xaqa ku haleelay Allaah ayaan uga<br />
mahad naqayaa, wixii aan ku gafeyna waa ilduuf aniga iga<br />
dhacay, Allaah ha iga dhaafo, ciddii igu baraarujisana waan<br />
uga mahad naqayaa.<br />
Mahadnaq:<br />
5
Mahad oo idil Allaha xaqa lagu caabudo ayey u sugnaatay,<br />
na waafajiyey u istaagidda hawshan, noona fududeeyey<br />
qoraalkan.<br />
Waxaa mahad-celin iga mudan dadkii ka qaybqaatay inuu<br />
kitaabkani soo baxo, talo iyo taagna ku biiriyey, waxaanan<br />
leeyahay jazaakumullaahu kheyran.<br />
Afeef iyo Codsi furan:<br />
Waxaad kitaabka ku arkaysaan inaan marar badan<br />
adeegsaday erayo aan ka mid ahayn kuwii guddiga<br />
Afsoomaaligu meel mariyey, sida "Z" oo aan u adeegsaday<br />
erayga carabi ahaan waafaqsan iyo "Th" oo aan u<br />
isticmaalay erayga carabiga ah ee "ث " iyo anigoo<br />
laalaabay erayo aan ku jirin kuwii guddigu ansixiyey ee<br />
ahaa: M, N, L,G,R,D,B, taana waxaa keentay baahida<br />
qoraalka, maadaama aan hadallada carabi kasoo tarjumay.<br />
Wixii kale ee khalad naxwe ama luqadeed ah, waan uga<br />
mahadnaqayaa ciddii igu baraarujisa.<br />
Muxammad Cusmaan Aadam<br />
Rabiicu Althaani:1431H (20 March 2010)<br />
Gaalkacyo, Soomaaliya<br />
6
Qaybta koowaad:<br />
Qoyskii sheekha, dhalashadiisii iyo<br />
barbaariddiisii<br />
Safarradiisii waxbarasho<br />
Culimadii uu cilmiga ka qaatay<br />
Kusoo noqoshadiisii deegaankiisa iyo<br />
bilawgii halganka.<br />
7
Qoyskii sheekha, dhalashadiisii iyo<br />
barbaariddiisii<br />
Magaciisa iyo abtirkiisa:<br />
Waa Maxamed bin C/wahaab bin Suleymaan bin Cali<br />
Altamiimiyi, Alnajdiyi Alxanbaliyi.<br />
Wuxuu ku abtirsadaa qabiilka ballaaran ee la yiraahdo<br />
Banii tamiim" ee ka mid ah kuwa ugu waaweyn qabaailka<br />
dega jaziiradda carbeed, nabiguna sallalaahu calayhi<br />
wasallama wuxuu qolodaa ku tilmaamay<br />
ummaddiisa kuwa Dajaal ugu xanuunjin badan. 1<br />
Qoyska sheekha:<br />
Sheekhu wuxuu kasoo jeedaa qoys diinta caan ku ahaa<br />
dhalashadiisii ka hor 200 oo sano, qoysaska diinta lagu<br />
kuunyana ka mid ahaa.<br />
Awoowgii Suleymaan bin Cali wuxuu ahaa caalimkii Najdi<br />
ugu weynaa (waqooyiga dhulka hadda sacuudiga loo<br />
yaqaan) gobollo kala duwan ayuuna Garsoore ka noqday,<br />
wuxuuna ahaa caalim loogu noqdo dhacdooyinka xal loo<br />
waayo. 2<br />
Jawaabihii uu ka bixiyey suaalihii cilmiyeed ee la waydiiyey<br />
inta haatan daabacan waa 400 oo jawaabood. 3<br />
Kutub cilmiga noocyadiisa kala duwan ahna wuu leeyahay. 4<br />
Aabbihii C/wahaab:<br />
Aabihii wuxuu ku dhashay magaalada Cuyeyna ee carriga<br />
Najdi ku tiil, aabbihii Suleymaan ayuuna cilmiga ka bartay<br />
iyo culimadii kale ee deegaankiisa ilaa uu ka noqday caalim<br />
1 Saxiixa bukhaari:lambarka xadiiska:2543, iyo 4366<br />
2 Cinwaan Almajdi uu qoray ibnu Bishri: 1/60<br />
3 Culimadii Najdi uu qoray C/laahi Albassaam: 1/312<br />
4 Culimadii Najdi: 1/310-311<br />
8
faqiih ah wuxuuna Garsoore ka noqday magaaladiisii<br />
Cuyeyna. 1 Wuxuu dhintay 1153H.<br />
Dhalashadii iyo barbaariddii Sheekh Maxamed<br />
Wuxuu dhashay taariikhda hijrigu markay ahayd 1115<br />
kuna beegnayd 1703 miilaadiga, magaalada Cuyeyna ayuu<br />
ku dhashay, isla halkaa yuu ka bilaabay waxbarashadiisa,<br />
isaga oo aan toban jir gaarin ayuu qoraanka xifdiyey, mid<br />
xifdi badan oo dhugmadiisu diirrantahay ayuuna ahaa.<br />
Kadib Aabbihii ayaa cilmiga axkaamta u bilaabay, aad<br />
ayuuna u wax akhris badnaa, taasoo u suuragelisay inuu<br />
muddo yar cilmi badan ku hanto, aabbihiina la yaabo<br />
fahmadiisa iyo hanaqaadkiisa, wuxuuna yiri: " waxaan ka<br />
faaiidaystay wiilkayga Maxamed faaiidooyin<br />
axkaamta ku saabsan". 2<br />
Sheekh Maxamed aabbihii ayuu ka codsaday inuu xajka<br />
aado wuuna u fasaxay da'diisuna 12-13 sano ayey ahayd,<br />
xajka kadib Madiina ayuu tagay oo 2 bilood soo joogay,<br />
kaddibna magaaladiisii Cuyeyna ayuu dib ugu soo noqday<br />
oo waxbarashadiisii halkii kasii anbaqaaday. 3<br />
Wuxuu yiri Taariikhyahanka reer Najdi ee loo yaqaan ibnu<br />
Bishri: " sheekhu yaraantiisii aad ayuu u mudaalacasho<br />
badnaa (wax akhris badnaa) wuxuuna daalacan jiray<br />
kutubta tafsiirka, xadiiska iyo sharraxaadda culimadu<br />
saareen asalka islaamka, markaasuu Alle u waasiciyey<br />
laabtiisa garashada iyo fahamka tawxiidka 4 iyo hufiddiisa,<br />
iyo haleelidda waxyaabaha buriya ee dadka ka leexiya<br />
waddada tawxiidka". 5<br />
1 Cinwaan Almajdi: 1/235<br />
2 Rawdatu ibnu Qannaam: 1/25<br />
3 Rawdada: 1/25<br />
4 Wuxuu ii sheegay taariikhyahanka soomaaliyeed Aw Jaaac Cumar Ciise in sidaas oo kale Sheekh Nuur Cali Coloow<br />
uu caqiidada ka fahmay aayadaha quraanka ee ka hadla tawxiidka iyo shirkiga, intii uusan labada xaram u safrin.<br />
5 Cinwaan Almajdi fii taariikhi AlNajdi:1/6<br />
9
Safarradiisii waxbarasho:<br />
Waxaa caado ahaan jirtay ilaa haddana jirta in marka<br />
ardaygu cilmiga ka faaiidaysto deegaankiisa uu u safro<br />
meeshii uu cilmi kale ka kororsan karo, waxayna ahayd<br />
caado tan iyo saxaabadii soo taxnayd.<br />
Markii sheekh Maxamed uu kulansaday cilmigii<br />
deegaankiisa kana qaatay culimadii magaaladiisa kuwii ugu<br />
waaweynaa ee aabbihii ka mid ahaa ayuu goaansaday inuu<br />
u dhaqaaqo halkii kale ee uu gaari karo cilmina ka heli<br />
karo.<br />
Safarkiisa wuxuu ku hormariyey Maka iyo Madiina oo ah<br />
labada xarumood ee islaamka saldhiga u ah.<br />
Wuxuu yiri Dr C/laahi Cuthaymiin oo ka mid ah<br />
taariikhyahannada reer Najdi isagoo ka hadlaya safarkan<br />
sheekha: " xasuustiisa ayey ku tiil waxyaabihii uu xajkiisii<br />
ugu horreeyey soo arkay, wixii labada xaram uu kusoo<br />
arkay ayaana qancin ugu fillaaday inuu tallaabadiisa ugu<br />
horraysa xijaas ka bilaabo". 1<br />
Markuu muddo joogay labada xaram cilmina kororsaday<br />
ayuu soo maray magaaladiisii Cuyeyna isagoo usii jeeda<br />
Basra (Ciraaq), wuxuuna u tagay sheekh jooga tuulo basra<br />
u dhow oo la oran jiray Almajmuuca, xarun cilmi ayaana<br />
ku taallay, muddo ayuuna ku nagaaday. 2<br />
Dhowr jeer ayuu isaga noqnoqday inta u dhaxaysa Basra<br />
iyo Axsaa (baxreyn ayey ahaan jirtay haddase waa bariga<br />
sacuudiga). 3<br />
Markuu Basra kasoo noqday labada xaram ayuu haddana<br />
soo maray, xajkana wuusoo gutay, carrigiisii najdi ayuuna<br />
kadib yimid, waxaa qassadkiisu ahaa inuu Shaam u safro<br />
oo cilmigiisa sii ballaariyo balse mooriyaan xujeyda dhici<br />
jirtay ayaa jidka u gashay sahaydiina ka furatay. 4<br />
1<br />
Sh Maxamed C/wahaab noloshiisii iyo fikirkiisii: bogga 30aad.<br />
2<br />
Cinwaan almajdi:1/7-8<br />
Aldurar alsaniyah: 9/216 3<br />
4<br />
Alrasaail wal-masaail alnajdiyah:3/340<br />
10
Sheekhu markuu bilaabay safarradiisa cilmi wuxuu ahaa<br />
arday cilmiga ku xoogaystay da'diisuna tahay 20 sano,<br />
muddo 16 sano ah ayuu cilmi kororsi u safrayey oo isaga<br />
noqnoqonayey xijaaz (maka iyo madiina), Najdi iyo<br />
Ciraaq. 1<br />
Culimadii uu cilmiga ka qaatay:<br />
Culimadiisii Najdi:<br />
1- Aabbihii Sheekh C/wahaab bin Suleymaan oo dhintay<br />
1153H.<br />
2- Adeerkii Sh. Ibraahin bin Suleymaan oo dhintay<br />
1141H. 2<br />
Culimadiisii Xijaaz:<br />
3- Sheekh C/laahi bin Saalim Albasri, oo asalkiisu ciraaq<br />
kasoo jeeday, balse ku dhashay kuna dhintay Maka,<br />
kana mid ahaa kuwa ugu waaweyn culimadii xadiiska<br />
looga danbeeyey wakhtigiisii., wuxuu dhintay 1134H,<br />
safarkiisii ugu horreeyey ee uu xijaaz aaday ayuuna<br />
wax ka maqlay da'diisuna ahayd 12-13 sano 3 .<br />
4- Sheekh C/laahi bin Ibraahim bin Sayf oo deganaa<br />
Madiina kuna dhintay 1140H.<br />
Sheekhan si weyn ayuu uga faaiidaystay xiriirkooduna<br />
aad ayuu u dheeraaday, waxyaabaha ay isku aragti ka<br />
ahaayeen waxaa ka mid ahaa xaaladaha adag ee<br />
dadku ku jiraan ee sharciga khilaafsan iyo<br />
dhaqanxumada ummadda ku dhex faaftay. 4 xadiiska<br />
ayuu sheekhan si weyn uga xanbaaray kutubta<br />
1<br />
Caqiidatu Sh maxamed bin c/wahaab alsalafiyah, oo uu qoray Sh saalix Alcabuud 1/142-143<br />
2<br />
Caqiidatu Sh Maxamed bin c/wahaab alsalafiyah, Saalix Alcabuud:1/143-144<br />
3<br />
Alcabuud:1/145-146<br />
4<br />
Sheekh Maxamed bin C/wahaab oo uu qoray Axmed bin Xajar Aalabuutaami:bogga 16aad<br />
11
xadiiska qaarkoodna wuu u ijaazeeyey. 1 (shahaado<br />
ayuu siiyey).<br />
5- Sh. Muxamed Xayaat bin Ibraahin Alsindiyi: caalimkii<br />
xadiiska loo daba fariisan jiray ayuu ahaa carriga<br />
xijaaz oo dhan, wuxuu kasoo jeedaa gobolka loo<br />
yaqaan Sindi, ee ka mid ah Pakistan, caasimaddiisuna<br />
tahay Karachi, Madiina ayuu sheekhani deganaa,<br />
sheekh maxamedna halkaa ayuu kula kulmay<br />
cilmigana kaga qaatay, kutub badan oo axaadiis ah<br />
ayuu ka xanbaaray, ijaazana wuu siiyey, wuxuu si<br />
gaar ah sheekhani uga mid ahaa culimada ay sheekh<br />
muxamed isku aragtida ka ahaayeen ka hor<br />
imaanshaha dhaqammada sharciga khilaafsan sida<br />
shirkiga, bidcada i.w.m.<br />
Sheekh C/lladiif Aalasheekh oo faraca sheekha ka mid<br />
ah wuxuu yiri isagoo ka hadlaya xiriirka sheekh<br />
Maxammed uu la lahaa <strong>sheekhii</strong>san: " wuxuu ku lahaa<br />
raadka ugu weyn xaga ku jihaynta inuu tawxiidka<br />
rabbi saafiyeelo, kana fogaado iska dabagalka indhaha<br />
la', wuxuuna ku jiheeyey kitaabka iyo sunnaha inuu ku<br />
mashquulo". 2 Wuxuu sheekhani dhintay 1163H Allaah<br />
ha u naxariisto.<br />
5- sheekh Ismaaciil bin Muxammad Alcajluuni, oo ka mid<br />
ahaa culimadii reer Shaam, waxaana la filayaa inuu<br />
sheekhu kula kulmay Maka iyo Madiina. 3<br />
6- Sheekh Cali Afandi bin Saadiq Aldaaqistaani. Isna<br />
wuxuu ka mid ahaa culimadii reer Shaam, Madiina<br />
ayuu deganaa sheekhuna halkaa ayuu cilmiga kaga<br />
bartay, wuxuu dhintay 1199H, wuxuuna ahaa sheekh<br />
ka da' yar sheekh Maxamed bin c/wahaab. 4 (alcabuud<br />
1/162-163).<br />
1 Saalix Alcabuud: 1/156<br />
2 Saalix Alcabuud 1/156-161<br />
3 Alcabuud 1/161<br />
4 Alcabuud 1/162-163<br />
12
Kuwaa ayaa ugu waaweynaa culimadii sheekhu xijaaz<br />
(maka iyo madiina) cilmiga kaga bartay.<br />
Culimadiisii Basra:<br />
Waxaynu soo sheegnay in sheekhu Ciraaq tagay muddo<br />
badanna ku noolaa cilmigana ka raacan jiray, wuxuuna<br />
muddadaa cilmiga ka baran jiray sheekh magaciisu ahaa:<br />
7- Muxammad Almajmuuci. 1<br />
Culimadiisii Axsaa<br />
magaalo weyn oo cammiran ayey ahaan jirtay, culimadii<br />
magaaladaa joogtay wuu ka faaiidaystay, kutub badanna<br />
wuu ka helay oo ay ka mid ahaayeen kutubtii Ibnu<br />
Taymiya iyo ibnu Qayim. 2<br />
Waxaa kale oo la wariyaa in sheekhu tagay Baqdaad iyo<br />
Mawsil oo ka mid ah magaalooyinka ciraaq ee waaweyn,<br />
balse arrin sugan ma aha.<br />
Sheekhu ma tagin meel jaziiradda carbeed ka baxsan oo<br />
aan Basra ahayn, umana suuroobin inuu tago Shaam oo<br />
mooriyaan ayaa sahaydii ka furatay, sidoo kale ma tegin<br />
Masar, Hindiya, Iiraan iyo magaalooyin aysan carabiba<br />
degin.<br />
Sidoo kale sheekhu ma baran luqad aan carabi ahayn sida<br />
Turkishka iyo faarisiyada, mana baran falsafadda iyo wixii<br />
la halmaala, cidda arintaa sheegtayna caddayn uma helin,<br />
baahina sheekhu uma qabin luqad ajnabi ah. 3<br />
Mirihii Safarkii dheeraa:<br />
Hadii socdaalkaa dheer sheekh maxamed ku kala bixiyey<br />
jaziiradda dhexdeeda iyo dibaddeedaba, wakhtigaa<br />
dheerna u huray barashada cilmiga, wuxuu lasoo noqday<br />
maskax cilmi la ciiraysa, iyo maktabad cagaheeda ku<br />
soconaysa, sheekh Ibnu Badraan oo ka mid ah culimadii<br />
1 Isla halkii hore<br />
2 Alcabuud: 1/171<br />
3 Alcabuud: 1/175-178<br />
13
eer Shaam wuxuu yiri isagoo sheekh muxammad ka<br />
hadlaya: " wuu buuxsamay, dhanka culuumta sunnada iyo<br />
dhaqankii saxaabada ayuuna ka bislaaday, mad-habka<br />
Axmedna xariif ayuu ku noqday". 1<br />
Sidee sheekhu Basra uga soo baxay?<br />
Qofka isu taaga faridda samaha iyo reebidda xumaha<br />
dadku isku aragti kama qaataan, qaar waa soo<br />
dhaweeyaan, waxa uu sheegana waa qaataan, qaar waa la<br />
diriraan samaha uu sheegayana xumaan ayey ku<br />
tilmaamaan, xumaha uu ka digayana samaan ahaan ayey<br />
u difaacdaan, waana arrin weligeed soo taxnayd in dadku<br />
sidaa u qaybsamo, Nabiyadii Allaah soo diri jirayna sidaa<br />
uun ayaa dadku ugu kala qaybsami jiray, qolyo kalaa jira<br />
oo aan danba ka gelin waxa la sheegayo, balse marka<br />
dagaal la isaga horyimaaddo qolyaha samaddoonka la<br />
dirira ayey la jaal yihiin.<br />
Sheekhu Basra oo aan deegaankiisii ahayn ayuu cilmi u<br />
doontay, intuu joogayna wacyigelin ayuu ka bilaabay balse<br />
taa laguma nabad gelin ee waa lagula diriray, waxayna<br />
keentay in magaalada laga soo saaro.<br />
Taariikhyahan ibnu Bishri wuxuu yiri: " Dad reer Basra ah<br />
oo qaarkood madaxdoodii yihiin ayaa sheekha kusoo<br />
ururay, dhibaato daran ayeyna u geysteen, xilli kulul oo<br />
qorraxdu bartamaha samada joogto ayeyna soo saareen,<br />
markii uu marayey meel u dhaxaysa Basra iyo Zubeyr ayuu<br />
dhanqalmay! oo geeri qarka u fuulay, wuuna lugaynayey<br />
isagoo kaligii ah, waxaa markaa la kulmay nin dameer ku<br />
shaqaysta oo magaciisa la oran jiray Abuu Xumeydaan,<br />
wuu waraabiyey dameerkiina wuu saaray ilaa uu gaarsiiyey<br />
magaalada Zubeyr. 2<br />
1 Almadkhal ilaa mad-habi imaam Axmed 230, alcabuud 1/181<br />
2 Cinwaan Almajdi: 1/8<br />
14
Waa nin Rabbi ilaashanayo uguna talagalay nooleynta<br />
diintiisa, dhibkaan gaarayna mid ka daran nabi Muxammad<br />
sallalaahu calayhi wasallama iyo nabiyadii ka horeeyey<br />
ayuu gaaray, cid kasta oo samaha ku baaqdaana way la<br />
kulmaysaa, waxayna ka mid tahay leyliyada rabbaaniga ah<br />
ee loo baahanyahay in lagu sabro si miro wanaagsan loo<br />
goosto.<br />
Nabigeenna sallalaahu calayhi wasallama markii ugu<br />
horraysay ee Jibriil u yimid, ayuu isaga oo argagaxsan<br />
khadiijo usoo galay, una sheegay inuu naftiisa u baqay,<br />
kaddib ayey u geysey Wariqata binu Nawfal oo diimihii<br />
hore caalim ku ahaa, markii uu u sheegay waxa uu arkay<br />
ayuu dejiyey oo ku yiri" kheyr wadihii ayaa kuu yimid<br />
(malaku jibriil), maan noolaado marka tolkaa ku eryayo<br />
waan kuu hiilin lahaa!! Nabigu sallalaahu calayhi wasallama<br />
isagoo yaabban ayuu yiri: " oo ma I saarayaan?! Wuxuu<br />
yiri wariqata: " qofna lama iman waxa aad la timid oo kale,<br />
hadduu jirana waa lala colloobay ". 1<br />
Ugu danbayntii sheekhu deegaankiisii ayuu kusoo noqday<br />
magaalada Xureymala ayuu yimid oo aabbihii Garsoore ka<br />
ahaa, halkaa ayuuna ku bilaabay faafinta cilmiga iyo inuu<br />
dadka ugu baaqo tubta toosan.<br />
Markii aabihii dhintay 1153H, sheekhu dadaalkiisii waasii<br />
laalaabay, wuxuuna goaansaday inuu la dagaallamo<br />
caqiido xumada baahsan, dadkana ugu baaqo caqiidadii<br />
islaamka ee hufnayd.<br />
1 Saxiixa bukhaari:3, iyo 4953, 6982<br />
15
Qaybta labaad:<br />
Sababihii halganka<br />
Bilawgii halganka<br />
Ka bixiddii Xureymala<br />
Degiddii Cuyeyna<br />
Ka bixiddii Cuyeyna<br />
Sababihii Halganka<br />
16
Halgamaaga isbeddel doonka ah waxa dareenkiisa<br />
dhaqaajiya, jiif iyo joogba u diida, naftiisu la gubataa,<br />
masuuliyadda baaxadda weynna ugu babac dhigaa, jidka<br />
qodxaha badan ee wehelkiisu yaryahayna isugu biimeeyaa<br />
waa khatar weyn oo bulshadiisu ku jirto!<br />
Waxay noqon kartaa: dhaqanxumo baahsan, diinxumo,<br />
jaahilnimo, masiibooyin aan taag loo hayn, iyo wixii la<br />
halmaala ee bulshada jiritaankeeda lid ku ah.<br />
Waxaa iswaydiin mudan maxaa Sheekh Maxamed ka<br />
dhawaajiyey oo culimadii uu wax ka bartay iyo ragii<br />
eenigiisa ahaaba la dhawaaqi waayeen?!<br />
Suaashan jawaabteeda oo koobani waxay tahay: in qofku<br />
noqdo halgamaa ummad dhan samatabixiya ma aha wax<br />
cid kastaa heli karto ama calfan karto waa deeq xag rabbi<br />
laga bixiyo, wax qof gubaya ayaan mid kale dhib weyn la<br />
lahayn, mid kalena uusan dareensanayba! mid ay aad u<br />
gubaysaana uusan lahayn dhiirranaan iyo goaan uu arrinta<br />
ku wajaho.<br />
Waxaa xasuusin mudan in culimadii sheekh Maxamed<br />
cilmiga ka bartay qaarkood sida sheekh Maxamed xayaat<br />
alsindi, sh c/laahi bin ibraahil Aala seyf, iyo sheekh<br />
maxamed almajmuuci ay saddexduba sheekh maxamed<br />
kala mid ahaayeen ka gubashada xaaladda ummaddu<br />
marayso, qaarkoodna waa dhiirri gelin jireen, balse nasiib<br />
uma yeelan inay xilkaa u istaagaan, qaarkoodna duruufta<br />
amni uma saamixin oo carrigay joogeen uma dhalan.<br />
Mid kalena waa jirtaa oo shaygu hadduu noqdo caado<br />
dadka badankiisu ku dhaqmo hoosba looma dhugto danna<br />
lagama galo, qofka ugu roon ayaa laga yaabaa inuu<br />
naftiisa ku mintido cid kalena uusan ku fekerin.<br />
Sheekh Maxamed waxaa taariikhdu xustay maadaama uu<br />
ahaa nin dhugmo badan wax akhrisna badan, inuu<br />
yaraantiisii ka dhiidhin jiray waxa bulshadu ku jirto, waana<br />
midda ku kalliftay inuu safarkiisii dheeraa cilmiga ku<br />
17
ixiyo, si uusan xujo la'aan u noqon maalinta dooddu cirka<br />
isku shareerto!!<br />
Waxaa kale oo diyaargarowga sheekha ina tusaya markii<br />
Basra laga soo eryey xajka ayuu soo maray markaa ayuu<br />
kacbada hoos istaagay oo Allaah waydiistay inuu<br />
halgankiisa diinta ku koryeelo, dadka quluubtoodana usoo<br />
duwo. 1<br />
Haddii aynu usoo noqonno sababihii halganka, waxaa lagu<br />
soo uruurin karaa waxaa sababay xaaladdii xumayd ee<br />
ummaddu ku jirtay oo ay ka fogaadeen diintii, dhaqankii<br />
suubbanaa, cilmigii, garsoorkii iyo wax kasta oo ummadi<br />
ku istaagto.<br />
Taa waxaa inoo sii iftiimin kara innagoo warbixin kooban<br />
ka bixinna muuqaalkii deegaankii sheekhu kasoo baxay ee<br />
Najdi.<br />
Najdi waa dhul ku yaal waqooyiga jaziiradda, ahna dhul<br />
ballaaran oo qabaail badani degaan.<br />
Laba deegaan ayaa magaca Najdi loo yaqaan, mid waa taa<br />
aynu sheegnay, midna waa Najdi Ciraaq ku taal oo ah<br />
midda nabigu ku tilmaamay inay fitno iyo balaayo kasoo<br />
bidhaami doonto, dhammaan fitnooyinkii waaweynaa ee<br />
qarniyadii hore dhacayna ay ka bilaabmeen, firqooyinka<br />
baadiyeysanna ay kasoo ifbaxeen, sida khawaarijta,<br />
qadariyada, shiicada, 1.w.m sidaas ayeyna ku fasireen<br />
culimada xadiisku, sida inoogu iman doonta insha Allaah<br />
qaybta dacaayadaha.<br />
Xaaladdii Najdi sheekha ka hor:<br />
Wixii ka danbeeyey 251dii hijriyada, maamul adag kama<br />
jirin Najdi, oo dawladdii Cabbaasiyiinta way ka go'day,<br />
niman la oran jiray banii Ukhaydir oo shiica ahaa ayaa la<br />
goay oo dawlad yar ka samaystay, ilaa bartamihii qarnigii<br />
afaraad ay kala wareegeen nimankii la oran jiray<br />
1 Alrasaail walmasaail Alnajdiya: 3/340<br />
18
Alqaraamidah ee fasaadka badnaa, raad xun oo jahli iyo<br />
baadinnimo ah ayeyna carriga kaga tageen.<br />
qaraamiddadu waa nimankii qarnigii afaraad qabsaday<br />
xaramka oo bililiqaystay, xajaru aswadkana la tagay,<br />
muslimiin shiico ah ayey sheegan jireen balse taa culimada<br />
muslimiintu kama aqbalin, marka dhaqanxumadooda la<br />
arkay waa la isku waafaqay inay gaalo ahaayeen.<br />
Qaraamidada waxaa aasaasay nin la oran jiray Abuu Saciid<br />
Aljannaabi Alqarmadi sannadkii 286H ayey kasoo baxeen<br />
agagaarka Basra ee Ciraaq. 1<br />
Imaam ibnu Kathiir mar uu ka hadlay xasuuq iyo bililiqo ay<br />
ka geysteen xaramka Maka, sannadkii 317H iyadoo weliba<br />
maalmihii Xajka la joogo wuxuu yiri: "Waxaa arrintaa ku<br />
kallifay iyagoo ahaa gaalo Zanaadiqo ah<br />
(munaafiqiin), waxayna u janjeereen dhanka<br />
Faatimiyiintii sannadkaa kasoo baxay Afrika, dhanka<br />
Galbeed, amiirkoodana waxaa lagu naanaysi jiray<br />
Almahdi, waana abuu Muxammad cubeydullaah bin<br />
Maymuun Alqaddaax, wuxuu sheegtay shariif faatimi<br />
ah, rinjiile ayuu ka ahaa Silmiya, waxaa sidaa ka<br />
rumeystay in badan oo barbariyiin ah iyo waxmagarato<br />
kale, dawlad ayeyna yeesheen". 2<br />
Dhaqanxumada Qaraamidadu ay Najdi kaga tageen:<br />
1- qabuuraha oo la dhiso<br />
2- cilmiga sunnada oo laga fogaado<br />
3- shirkiyaadka oo la caadaysto i.w.m<br />
Qaraamiddada xukunkoodii markii uusoo afjarmay<br />
bartamihii qarnigii shanaad Najdi way kala googo'day oo<br />
tuulo kastaa maamul gaar ah ayey samaysatay,<br />
maamullada deriska la ah ayaana ku amar ku-taagleyn<br />
jiray, ama odayaasha qabaailka oo qudhoodu kala<br />
tagsanaa ayaa xukumi jiray.<br />
1 Albidaaya wa nihaaya:11/108-109<br />
2 Albidaaya wa nihaaya:11/212-213<br />
19
Dawladdii cusmaaniyiintu markii ay xukunka la wareegtay<br />
wax xil ah Najdi iskama saarin, farahana lama soo gelin, in<br />
marmar wakiilka Baxrayn u joogaa kormeero mooyee, waa<br />
intii aysan Baxrayn ka madax bannaanaan cusmaaniyiinta<br />
sannadkii 1080H. 1<br />
Xilligii sheekhu Najdi kasoo baxay:<br />
Maamulladaa kala qoqoban iyo dhaqanxumadii<br />
qaraamidadu ku beertay ayaa kasii daray ilaa xumuhu uu<br />
samaan ka noqday, samuhuna xumaan!! Cilmi haddii la<br />
barto ku dhaqankiisu aad ayuu u yaraa, wax saamayn<br />
ahna kuma lahayn dhaqanka bulshada, ee wuxuu ahaa<br />
shay qofka barta iyo masjidka ku eg.<br />
Kala tagsanaanta qabaailka, colaadda baahsan,<br />
jidgooyooyinka intuba waxay ahaayeen kuwo aan tusaale<br />
loo heli Karin. 2<br />
Sheekh maxamed isagoo nin warqad u diraya wuxuu<br />
leeyahay: " waad ogtahay waxa dadku ku sugan yahay, oo<br />
jahli iyo moognaan ah iyo inay ka jeesteen wixii loo<br />
abuuray, waad ogtahay waxay ku suganyihiin oo diintii<br />
jaahiliyiinta ah, iyo inta ay ka haystaan diintii nabi<br />
muxammad Sallalaahu calayhi wasallama, waadna ogtahay<br />
inay diintooda ku dhiseen erayo iyo ficillo ay dadkoodii<br />
hore kasoo gaareen oo kii yaraana ku barbaaray kii<br />
weynaana ku gaboobay". 3<br />
Taasi waa xaalka reer beledka, reer miyiga miyaa?! Wuxuu<br />
leeyahay ibnu Qannaam oo ah taariikhyahan reer Najdi ah:<br />
" reer miyigu diin waxba kama ogeyn astaamihiisana<br />
ma oogi jirin, in badan oo ka mid ahina diinta waa<br />
1 Islaamiyah laa wahaabiyah, Sh Naasir Alcaqli: 20<br />
2 Islaamiyah laa wahaabiyah 21-22<br />
3 Isla halkii hore<br />
20
dafirsanaayeen, ama ma aysan ogeynba rumaynta<br />
isa soosaarista aakhiro. 1<br />
Taasi ma aha wax lala yaabo maxaa yeelay waxaa meesha<br />
isaga danbeeyey shiico, qaraamiddo iyo dayac xoog leh oo<br />
ka yimid dawladihii islaamka matalayey waa Cabbaasiyiintii<br />
iyo Turkidii cusmaaniyiinta loo yiqiinnay.<br />
Nimanka maamullada yaryar haystayna sidaas ayey<br />
awoowyaal kasoo gaareen, in wax ka maqan yihiinba lama<br />
ahayn, inay canshuurtooda shacabka ka helaan ayaa u<br />
darnayd!!!<br />
Dunida kale ee islaamka:<br />
Najdi uguma liidan dunida islaamka ee dhibaatadu waa<br />
baahsanayd, waxaana dhacday sidii nabi Muxammad<br />
sallalaahu calayhi wasallama horay u sheegay oo uu yiri:<br />
"islaamku isagoo wax lala yaabo ah ayuu bilawday<br />
wax lala yaabana wuu ku noqon doonaa! Kuwa lala<br />
yaabi doono ayaa wanaag u sugnaaday". 2<br />
Taa micnaheedu ma aha in ummaddu wada gaaloobi<br />
doonto, ee micnaha xadiisku waxa weeye mar walba<br />
waxaa badanaya dadka aan diinta danaynayn xilna aan<br />
iska saarayn, waxay ku kacayaanna aan iswaydiinayn ma<br />
bannaanyahay mise ma bannaana!! Qorshahana aysan ugu<br />
jirin diinta iyo ka fekerkeedu midnaba.<br />
Sida xaaladda diintu ahayd xilligii sheekha waxaa<br />
ina tusi kara:<br />
- Bidcada iyo waxyaabo uusan nabi Muxammad ka tegin<br />
oo diin laga dhigtay, hawa raaca iyo dariiqooyinkuna<br />
bateen.<br />
- Dadka sunnada haysta xaqana ku dhegan, bidcadana<br />
ka dhanka ah oo yaraaday.<br />
1 Isla halkii hore<br />
2 Imaamu muslim ayaa weriyey:lanbarka xadiiska:372<br />
21
- Jahli ummadda wada saaqay, gaar ahaan xaga<br />
caqiidada iyo axkaamta muhiimka ah.<br />
- Dadkii oo badankoodu aysan diinta baranayn, intii<br />
barataana ay kaga dhaqmayso wixii rabitaankooda<br />
waafaqa.<br />
- Iska dabagalka indhaha la' oo aan daliil la<br />
iswaydiinayn oo caadi noqday, ilaa xaaladdu gaartay in<br />
masjidka xaramka (Kacbada) la wada tukan waayo,<br />
mad-hab kastaana gaar u tukato, dawladdiina ay tabar<br />
darraysay, dadkuna ay hogaan la'aan soo dhacaan,<br />
ayna gacanta u galaan dad liita, oo hankoodu yahay<br />
damac iyo qancinta naftooda. 1<br />
Cudurkii ugu khatarsanaa<br />
Wuxuu ahaa dadka oo wax u dhimay xaqii Alle ku lahaa<br />
(Tawxiidka), oo ay caadi noqotay cibaadadii Alle in cid<br />
kale loo leexiyo, oo cid kale la waydiisto wax Alle<br />
mooyee aysan cidina qaban Karin, nadar (shardi) lala<br />
galo cid aan Alle ahayn, cid aan Alle ahayn wax loo<br />
bireeyo.<br />
Sidoo kale bidcooyinka iyo waddooyinkii shirkiga loo<br />
marayey oo tira-beelay, sida qabuuraha oo la dhiso,<br />
masaajidda oo qabriyo lasoo geliyo, ama qabri masjid<br />
laga dul dhiso, mawlacyo iyo meelo uusan sharcigu<br />
mudnaan gaar ah siinin oo la weyneeyo, dad nool iyo<br />
kuwo dhintay oo xadkoodii la dhaafsiiyo, arrimahan ayaa<br />
ummadda ka dhigay mid liidata, tabar daran, kala<br />
tagsan, cadawgiina dhaxalsiiyey inay dalal badan oo<br />
islaamku lahaa hantaan. 2<br />
Qof walba oo wax garad ah wuu haleeli karaa in<br />
islaamku heerkii uu gaaray qarniyadii hore uusan ku<br />
gaarin mabaadi jilicsan iyo hawaraacnimo, ee u ku<br />
gaaray mabaadi adag, taasoo u suuragelisay inuu qarni<br />
wax ka yar hanto dhul aad u ballaaran oo saddex<br />
1 Naasir Alcaqli: 23<br />
2 Alcaqli:24<br />
22
qaaradood ka mid ah, isagoo islaamku galbeedka ka<br />
gaaray Andalus (Spain iyo Boortaqiiska), dhanka barina<br />
xuduudda Shiinaha, waqooyi galbeedna Giriiga,<br />
koonfurna geeska Afrika!!! Isla mar ahaantaana meesha<br />
ka saaray dawladihii waaweynaa ee kumanaanka sano<br />
qaarkood jireen, cilmiga iyo ilbaxnimada muslimiintuna<br />
ay gaartay meel aad u sarraysa, ummadduna ay noqoto<br />
mid laga haybaysto, markii ay tirtirtay dawladdii<br />
Faarisiyiintana ay marmar amarro adag kusoo rogto<br />
dawladdii Roomaanka, oo ay dhici jirtay in duruuftu ku<br />
khasabto boqorka Roomaanku inuu yiraahdo: "<br />
Lacagtayada ayaan ku qorayaa magaca boqorka<br />
muslimiinta ama caruurtiisa ee meel hebla hala ii<br />
daayo"!!!!<br />
Hoos udhaca iyo tabar yaraantu kuma iman sabab la'aan<br />
ee waxaa keenay iyadoo laga tagay wixii xoogga lagu<br />
yeeshay oo ummad jirta lagu noqday.<br />
Awood ma yeelan karaan mana hinqan karaan<br />
ismana difaaci karaan dad hankoodu yahay inay<br />
qabri dul fariistaan, aroor iyo galabna ku<br />
wareegaan!! Dhibkii lasoo darsana ula cararaan,<br />
fekerkooduna yahay in la diyaariyo miizaaniyaddii<br />
qabuuraha!!!.<br />
23
Bilawgii Halganka<br />
Xaaladahaa qallafsan ee aynu kasoo warranay ee<br />
ummaddu ku sugnayd sheekhu markii uu arkay ayuu<br />
furkii tuuray! hoostana ka xariiqay inuu u istaago<br />
badbaadada ummadda, naftiisu meeshay doonto haka<br />
dhacdo, sheekhu marnaba ma adeegsan gacan ka<br />
hadal, mana darbin urur hubaysan, qaab<br />
kacaannimo ahna uma dhaqmin ee wuxuu<br />
halgankiisa u bilaabay si xikmadaysan, culays<br />
badanna ka qaadi karta, miro la taaban karana<br />
lagu guran karo, isaguna kaga badbaadi karo<br />
tuhun xukun doonnimo.<br />
Taariikhdu markii ay ahayd 1153H da'diisuna tahay 38<br />
sano ayuu sheekhu dhawaaqay, oo bilaabay caddaynta<br />
xaqiiqda tawxiidka iyo dariiqii rasuulka sallalaahu calayhi<br />
wasallama, kuwa jaahiliinta iyo hawaraacana ka digo.<br />
Markaas ayaa arintiisu caan baxday codkiisuna faafay,<br />
xaqdoonka iyo samadoonnaduna kusoo hirteen. Markaa<br />
sheekhu Xureymala magaalada la yiraahdo ayuu joogay<br />
oo aabbihii garsoore ka ahaa isla sannadkaa ayuuna<br />
aabihii dhintay. 1<br />
Shirqoolkii addoonta iyo ka bixiddii Xureymala<br />
Magaaladaa laba qabiil ayaa deganaa oo mid kastaa<br />
awooddeeda sheegato, cid wada xukuntaana ma jirin, cid<br />
qofka xun edbisa, midka liitana xaqiisa usoo dhicisaa ma<br />
jirin.<br />
Labadaa qabiil mid ka mid ah ayaa lahayd biddood<br />
fasahaad badan oo diin xun oo aan xadgudubka ka<br />
joogsan, dadkana dhiba, sheekhu wuxuu u qasdiyey inuu<br />
falalkaas ka joojiyo iyagana edbiyo, markii ay arintaa ka<br />
war heleen ayey goaansadeen inay sheekhaba<br />
1 Halkii hore<br />
24
isdhaafiyaan oo ay dilaan! Goor habayn ah ayey gurigiisii<br />
kasoo boodeen, dadkii ayaa qaar dareemay waana lagu<br />
qayliyey weyna carareen. 1<br />
Markaa ayuu sheekhu goaansaday inuu ka guuro<br />
Xureymala, maadaama mooriyaantaas uusan tabar u<br />
hayn, dadka lihina ayan edbinayn.<br />
Degeddii Cuyeyna<br />
Sheekhu mar hadduu goaansaday u istaagidda arintaa<br />
baaxadda weyn, uuna filayey in dad badani ka hor iman<br />
doono, waxaa lagama maarmaan noqotay inuu ka fekero<br />
laba waxyaalood oo muhiim u ahaa inuu hadafkiisa ka gun<br />
gaaro, waxayna kala ahaayeen:<br />
1- Goob xarun u noqoto oo uu ka dhex doorto<br />
magaalooyinka Najdi, baaqiisana ka faafiyo.<br />
2- Garab xoog leh oo difaaca inuu helo.<br />
Sheekha waxaa usoo baxday labada waxyaaloodba inuu ka<br />
helayo magaaladii uu ku dhashay kuna barbaaray waa<br />
Cuyeyna, iyada ayuu afka saaray, waxaa markaa amiir ka<br />
ahaa Cismaan bin Xamad bin Macmar, si maamuus leh<br />
ayuuna sheekha usoo dhaweeyey. Taariikhdu waa 1155H.<br />
Sheekhu wuxuu amiirkaa u bandhigay hadafkiisa ah inuu<br />
doonayo noolaynta diinta Alle ee lagu ciyaaray, dadkana<br />
ugu baaqayo kitaabka Alle iyo sunnada nabiga, macnaha<br />
tawxiidkana wuu u sharxay, in dadka dhaqankoodu<br />
tawxiidka garab marsan yahayna wuu u sheegay, wuxuuna<br />
amiirka ku rajageliyey in haddii uu tawxiidka u hiiliyo<br />
isagana Alle u hiilin doono, taladiisana koryeeli doono,<br />
Najdi iyo inta kalena uu hanan doono.<br />
1 Aalabuutaami:14<br />
25
Ibnu macmar waa aqbalay baaqii sheekha, waana soo<br />
dhaweeyey, waana garab istaagay, sheekhuna halkaa ayuu<br />
kasii anbaqaaday halgankiisii.<br />
Sheekhu wuxuu amar ku bixiyey in la tirtiro waxyaabaha<br />
dadka tawxiidka ka khaldaya ee xaqdarrada lagu<br />
weyneeyo, sida burburinta masaajidda qabuuraha laga<br />
duldhisay, geedaha la weyneeyo ee la barakaysto i.w.m.,<br />
xuduudiina waa la oogay (ciqaabihii sharciga), oo<br />
haweenay xumaan samaysay oo qiratay ayaa lagu<br />
bilaabay. 1<br />
Qisadii haweenaydii dhagaxa lagu dilay:<br />
Haweenaydan markii ay aragtay nadiifinta Cuyeyna ka<br />
socota iyo asnaamta iyo qabuuraha dhisan ee la duminayo<br />
iyo nuurka iyo iftiinka magaaladii dhex xulay ayey sheekha<br />
u timid oo sheegatay inay gogol dhaaftay, guurna ay soo<br />
martay!<br />
Sheekhu caqligeedii ayuu hubiyey, waxaa usoo baxday<br />
inay fiyawdahay, wuxuu ku yiri in lagu xoogay Malaga<br />
yaabaa?! Waxaas oo dhan meesha way ka saartay, waa<br />
haweenay isa soo dhiibtay rabtana in la daahiriyo!<br />
Maalmo ayuu sheekhu u kaadiyey, iyaduna afar jeer ayey<br />
soo noqotay oo qiratay, taasoo waajib ka dhigtay in<br />
ciqaabta lagu fuliyo dhagaxna lagu dilo.<br />
Amiirkii Cusmaan bin Macmar ayaa soo baxay iyo<br />
muslimiin kale, wayna dhagxeeyeen ilaa ay ka dhimato,<br />
qofkii ugu horreeyey ee dhagxeeyana wuxuu ahaa amiirka.<br />
Kadib sheekhu wuxuu amray in la mayro, la kafno laguna<br />
tukado sida sharcigu dhigayo. 2<br />
Sheekhu intii uu cuyeyna joogay magaalooyin badan ayuu<br />
warqado u diri jiray iyo rag kala duwan, magaalooyinka uu<br />
1 Aalabuutaami:15<br />
2 Rawdada ibnu Qannaam:2/2, Cinwaan Almajdi:1/10<br />
26
la xiriiri jiray waxaa ka mid ahaa: Dirciya, Riyaad, Axsaa,<br />
Intaba dad ayaa baaqiisa aqbalay. 1<br />
Buuqii ka dhashay gabadhii dhagaxa lagu dilay:<br />
Warxuma-tashiil oo dhan ayaa isbiirsaday, waxaa la isku<br />
waraystay "wadaadkan haddaan maanta la qaban<br />
meel fog ayaa laga dooni doonaa" !!!<br />
Arintii waxaa la gaarsiiyey amiirkii Axsaa oo la oran jiray<br />
Suleymaan binu Cureycir Alxumaydi, waxayna<br />
warxumatashiilku ka codsadeen inaan arintaa la fiirsan ee<br />
wax laga qabto.<br />
Waxaa amiirka lagu yiri: ninkani carriga wuu qabsanayaa<br />
adiguna xorriyaddaada waad waayi doontaa!!<br />
Amiirkii arinta dhab ayuu u qaatay warqad ayuuna usoo<br />
diray ibnu Macmar wuxuuna ku yiri: "wadaadkan aad<br />
hayso sidaa iyo sidaa ayuu sameeyey, waa inaad dishaa<br />
haddii aadan yeelin dhaqaalaha waanu kaa joojinaynaa". 2<br />
Amiirkii bin Macmar sheekha ayuu arintii u sheegay,<br />
sheekhuna wuxuu ku yiri: " arinkan aan u istaagay kuna<br />
baaqay waa kalmaddii "laa ilaaha illallaah" iyo tiirarkii<br />
islaamka, iyo faridda samaanta iyo reebidda xumaanta,<br />
haddaad qabsato una gargaarto Allaha hufan wuu ku<br />
xoojinayaa, cadawgaagana wuu kaaga hiilinayaa, ee<br />
yuusan ku argagixin kuna cabsigelin Suleymaan". 3<br />
Sheekhu aad ayuu ugu dadaalay inuu dejiyo amiirka balse<br />
faqriga loogu gooddiyey ayaa hortiisa ka muuqday! nin<br />
waanadiisa qaatay ayuu iska dhigay wuuna xishooday,<br />
balse mar kale ayuu sheekha usoo cid diray oo ku yiri: "<br />
Suleymaan wuxuu na faray inaan ku dilno, caradiisa iyo<br />
khilaafkiisana ma kari karno, maxaa yeelay dagaalkiisa<br />
taag uma hayno, dhaqan fiicanna ma aha inaan<br />
magaaladeenna kugu dilno ee naftaada u tasho<br />
magaaladana isaga tag". 4<br />
1 Saalix Alcabuud: 2/150<br />
2 Cinwaan Almajdi: 1/10, Sh Maxamed bin C/wahaab muslixun madluumun muftaraa calayhi, oo<br />
uu qoray sheekh Mascuud Caalim Al-nadawi: bogga 50aad.<br />
3 Halkii hore<br />
4 Halkii hore<br />
27
Ka bixiddii Cuyeyna:<br />
Warqaddaa markii sheekhu akhriyey wuu ka baxay<br />
Cuyeyna, isagoo lug ah, askari la yiraahdo Fariid Aldufayri<br />
ayaa wehel looga dhigay, isagu faras ayuu ku joogay, waa<br />
dharaar cad, qorraxdu waa kulushahay, sheekhu babbis<br />
ayuu gacanta ku wataa, wuxuu ku celcelinayaa aayaddi<br />
quraanka ee ahayd: "بستحٌ لا ثٌح نم هقزرٌو اجرخم هل لعجٌ ه اللّ قتٌ نمو<br />
".<br />
"Qofkii Allaah ka baqa, faraj ayuu u furaa, meel uusan<br />
filanayna waa ka arzaaqaa". Suuradda Dalaaq:<br />
Qiso ayaa la sheegaa ah in askariga lagula soo dardaarmay<br />
inuu sheekha bannaanka ku dilo, kadibna uu damcay dilka<br />
sheekha balse gacantu gariirtay! balse ma aha qiso<br />
taariikhyahannadu wada sugayaan. 1<br />
Waxqabadkii sheekha intii uu Cuyeyna joogay:<br />
Sheekhu muddo 3 sano ku dhow ayuu Cuyeyna joogay<br />
muddadaa cilmiga faafintiisa ayuu ku mashquulsanaa, siiba<br />
saafiyeynta caqiidada dadka iyo ka leexintooda<br />
waxyaabaha ay ku fitnoobeen, sida qabuuraha i.w.m, kuwo<br />
badan ayaana la burburiyey, sidoo kale salaadda<br />
jamaacada in la oogo oo amiirku dadka tujiyo waxyaabihii<br />
hirgalay ayey ka mid ahayd, canshuurihii dadka laga qaadi<br />
jiray waa la joojiyey waxaana lagu bedelay in zakada la<br />
qaado, sidoo kale ciqaabaha sharcigu u jideeyey in dadka<br />
lagu edbiyo qaar ka mid ah ayaa la fuliyey.<br />
Kutub dhowr ah ayuu sheekhu ku qoray Cuyeyna. 2<br />
Ninkan amiirka ah ee magaalada ka saarayna wuu la<br />
xididay oo eeddadii jawhara binti c/laahi bin macmar ayuu<br />
guursaday. 3<br />
1 Isla halkii hore<br />
2 Mascuud Nadawi 51<br />
3 Nadawi:46<br />
28
Qaybta saddexaad<br />
Imaanshihii Dirciya<br />
Heshiiskii taariikhiga ahaa<br />
Qoomamayntii ibnu Macmar<br />
Baaqii sheekha<br />
Caqiidadii sheekha<br />
Axkaamta Gaalaysiinta<br />
29
Imaanshihii Dirciya<br />
Sheekhu markii uu duhurkii kasoo kicitimay Cuyeyna isla<br />
casarkii wuxuu soo gaaray Dirciya.<br />
Dirciya waa tuulo ku taallay agagaarka Riyaad, haddase<br />
waa xaafad Riyaad ka mid ah, waxaa ka talin jiray niman<br />
la yiraahdo ilma sacuud.<br />
Wuxuu ku degay C/raxmaan bin Suweylim iyo Axmed bin<br />
suweylim, oo ilma adeer ahaa sannadku waa 1158H.<br />
C/raxmaan bin Suweylim naftiisa ayuu u baqay, maxaa<br />
yeelay wuxuu ogaa xaaladda dadku ku jiro iyo sidaysan<br />
u aqbalayn caalimkani waxa uu ku baaqayo, oo weliba ay<br />
dhibaato kala hor imanayaan siiba dadka madaxda ah.<br />
Balse sheekhu kalsoonidiisa uu rabbi ku qabaa aad ayey<br />
u weynayd, wuu waaniyey, qalbigiisana wuu dejiyey,<br />
wuxuu ku rajo geliyey gargaarka Alle iyo nasrigiisuba<br />
inay iman doonaan.<br />
Dadkii xiriirka la lahaa ibnu Suweylim ayaa ogaaday in<br />
sheekhu gurigiisa joogo, si hoose ayey ugu soo dhuuman<br />
jireen, sheekhuna baaqiisa ayuu u sharxi jiray.<br />
Waxaa jiray laba nin oo la dhashay amiirka magaalada<br />
oo la kala oran jiray Mashaari iyo Thaniyaan, iyo weliba<br />
haweenay kasmo badan oo ammiirku qabay,amiirku waa<br />
Muxammad bin Sacuud;<br />
Labada nin sheekha ayey u iman jireen oo ka dhegaysan<br />
jireen duruusta uu akhriyo, kadib markii ay ku qanceen<br />
manhajkii sheekha ayey walaalkood u sheegeen in<br />
sheekhu kusoo degay guriga ibnu Suweylim, uuna yahay<br />
falxad Rabbi usoo kaxeeyey ayna habboontahay in<br />
deeqdaas rabbi ku gaaryeelay uu ka faaiidaysto.<br />
30
Kaalintii haweentii Ammiirka:<br />
Xilligii sheekhu Cuyeyna joogay dad qoyska reer sacuud<br />
ka mid ah ayaa xiriir la lahaa, waxaana ka mid ahaa wiil<br />
ammiirku dhalay oo la oran jiray C/caziiz bin muxammad<br />
bin sacuud oo kaddib aabbihii jagada ka dhaxlay (ma<br />
aha C/casiiskii qarnigii 20aad), sheekha ayuuna warqado<br />
u diri jiray si uu ugu soo qoro wixii cilmi iyo hanuun ah,<br />
wuxuuna sheekha ka codsaday inuu allifo kitaab caqiido<br />
ah oo kooban, dadka waaweynna akhristaan, sheekhu<br />
wuu aqbalay wuxuuna allifay kitaabkiisa caanka ah<br />
"Alusuul al-thalaathah".<br />
Waxaa kale oo sheekha ku xirnaa garsoorihii Dirciya<br />
C/laahi bin ciisaa.<br />
Haweenayda ammiirku qabo waxay aragtay kitaabka<br />
usuulka ah ee wiilkeedu haysto, waa ay akhriday si fiican<br />
ayeyna u fahamtay.<br />
Markii sheekhu Dirciya si qarsoon kusoo galayna dadkii<br />
ugu horreeyey ee ogaaday ayey ku jirtay.<br />
Waxay ninkeeda ammiirka ah ku tiri: ma maqashay<br />
<strong>sheekhii</strong> Cuyeyna joogay?!<br />
Ina C/wahaab miyaad u jeeddaa! ayuu yiri.<br />
Haa ayey tiri. Maxaa helay?! Ninkeedaa yiri.<br />
Dirciya ayuu ku sugan yahay ayey ku jawaabtay. Waan<br />
ogahay ayuu yiri.<br />
Waxay tiri: Sheekhani waa deeq rabbi kuu keenay ee ka<br />
faaiidayso oo karaamee u hiilintiisana isu taag.<br />
Hadalkii ayaa meel uga dhacay! Wuxuuna yiri:<br />
haweenyahay arrintu hiil kuma joogsanayso! Oo maxaa<br />
dhacaya ayey tiri?!<br />
Qabaailka reer Najdi oo dhan ayaa dhan inaga noqonaya,<br />
tabarna uma hayno dagaalkooda ayuu ku jawaabay.<br />
Haweentii kasmada badnayd waxay ku jawaabtay: haddii<br />
aynu quluubteenna Allaah ugu hiilinno, cadawgeenna<br />
wuu inooga hiilinayaa!!<br />
31
Habaynkaa Ammiirku hurdada ma ledin! Maankiisii oo<br />
dhan ayaa kala yaacsanaa, maxaa ka iman kara<br />
wadaadkan u hiilintiisa?! Magaaladaydu hadda waa<br />
degantahay reer Najdi haddii si dhiirran loogu babac<br />
dhigo xaalku sidee noqon?!<br />
Amiirku wuxuu goaan ku gaaray inuu xag rabbi u cararo<br />
oo habaynka saacadihiisii danbe ayuu kacay oo Alle-bari<br />
bilaabay isagoo lahaa:<br />
"Alloow waad ogtahay in dadku ila colloobi doono<br />
oo ehelkayga iyo hantidaydaba colaad loo qaadayo<br />
ee xeelad iyo awood toona ha siinnin cadawgayga!<br />
Allow waxaan ahay mid tabar daran ee tabartayda<br />
geli u hiilinta diintaada hufan!<br />
Allow haddaan cid kale kaashado waxaan ahay mid<br />
baahan ee kaashigaaga igaga deeq cid kasta oo<br />
kaasoo hartay!<br />
Allow waad ogtahay inaanan weli goaansan u<br />
hiilinta diintaada ee laabtayda waasici, samirna ku<br />
shub"!<br />
Markii waagu baryey ayaa amiirka qalbigiisa Alle ku<br />
tuuray u hiilinta diinta iyo jacaylka sheekha,<br />
cadawgiisiina waxaa looga dhigay wax licib saqiir ah!<br />
inuu sheekha u cid diro ayuu damcay waxaase lagu yiri:<br />
adigu cagahaaga ugu tag una muuji maamuus iyo<br />
inaad ku faanayso imaanshihiisa.<br />
Sidii ayuu yeelay wuu maamuusay wuuna soo<br />
dhaweeyey.<br />
Hadduu sheekha u yimid, sheekhu wuxuu akhriyey<br />
baaqiisii iyo waxa hadafkiisu yahay, caqiidada saxda ah<br />
ayuu u sheegay, reer Najdi waxa ay ku jiraan oo caqiido<br />
xumo, jaahilnimo, kala tagsanaan, is dilid iyo boob ahna<br />
wuu jalleecsiiyey! Diin iyo adduunyo sida ay uga<br />
arradanyihiin ayuu tusay, shareecadii islaamkana uga<br />
jaahilyihiin, wuxuuna ammiirka ku rajageliyey inuu<br />
32
noqon doono hogaamiye ummaddu ku midawdo<br />
boqortooyana hela, carruurtiisuna iska dhaxlaan.<br />
Heshiiskii Taariikhiga ahaa:<br />
Bayaankaas markii sheekhu jeediyey ammiirkii waa ku<br />
qancay, waana aqbalay, wuxuuna sheekha u ballan<br />
qaaday inuu ka difaacayo cid kasta oo uu reerkiisa iyo<br />
caruurtiisa ka difaaci lahaa.<br />
Wuxuuse dhigtay laba shardi oo kala ah:<br />
1- Haddii la guulaysto halgankuna miradhalo inuusan<br />
sheekhu Dirciya ka guurin.<br />
2- Inuusan sheekhu ammiirka u diidin canshuurta uu reer<br />
Dirciya ka qaado xilliga beeruhu soo go'aan.<br />
Sheekhu shardiga hore waa aqbalay, isku meel ayeynu<br />
ku dhimanaynaa ayuu ku jawaabay.<br />
Shardiga labaadse wuxuu ugu jawaabay: "wax kaaga<br />
kheyr badan ayaan rabbi kaaga rajaynayaa inuu kuugu<br />
beddelo".<br />
Halkaa ayaa sheekha iyo ammiirku heshiiskaa ku<br />
galeen in diinta la koryeelo, calanka jihaadka la<br />
taago, dariiqii nabiga sallalaahu calayhi wasallama<br />
la raaco, wanaaga dadka la faro, xumaanta la<br />
reebo shareecadana la dhaqangeliyo.<br />
Sheeko aan sal lahayn!<br />
waxaa jirta sheekho dadka qaarkood ku sheekeeyaan oo<br />
ah in sheekha iyo amiirku ku heshiiyeen in amiirka iyo<br />
faraciisuna iska dhaxlaan dawladda, sheekha iyo<br />
faraciisuna diinta!<br />
Arintaasi ma aha mid sal leh waa been geesa leh, waa<br />
midda ugu roon dacaayadihii mucaaradka!<br />
33
Sheekhu wax mansab ah ma codsan, caruurtiisana uma<br />
sii carbuunin!!<br />
Balse reer Aalasacuud ayaa ugu abaalguday in qofkii<br />
faraca sheekha ka mid ah ee u qalma loo dhiibo<br />
jagooyinka ugu sarreeya arrimaha diinta, sida muftiga<br />
dalka, garsoorka iyo wasiirka arrimaha diinta, in mararka<br />
qaarkood wasaarado kale loo dhiibana waa dhacdaa oo<br />
muwaadiniinta ayey ka mid yihiin jagana kama<br />
caaggana, balse wixii diin ku saabsan ayey u badan<br />
yihiin.<br />
Balse haddii la waayo qof u qalma ma aha in mid kasta<br />
oo iyaga ah oo diinta wax uun ka yaqaan la isaga dhiibo<br />
mansab uusan u qalmin, tusaale ahaan: Sheekh C/casiis<br />
bin C/laahi bin Baaz oo ahaa muftigii dalka 1975-1999M,<br />
kama mid ahayn faracii sheekha ee cilmigiisa ayaa<br />
darajadaa geeyey, mana jirin xilligii muftiga laga<br />
dhigayey cid uga habboon mansabkaa, cilmi ahaan iyo<br />
asluub ahaan intaba.<br />
Dardartii dacwada:<br />
Goobtaas ayuu sheekhu salka dhigtay, dadkii Cuyeyna<br />
ku taageersanaa oo madax iyo shacabba leh ugu<br />
yimaaddeen iyo dadyow kale oo afarta jiho isaga yimid,<br />
Dirciyana waxay noqotay xarun cilmiga iyo hanuunka<br />
loosoo doonto, iyadoo noloshu aad ciriiri u ahayd ayey<br />
ardaydu habaynkiina shaqayn jireen maalintiina wax<br />
baran jireen! Sheekhuna jilbaha ayuu u aastay aflixinta<br />
dadkaa, iyo inay fahmaan caqiido toosan, guul ayaana<br />
laga gaaray, Dirciyana waxay noqotay meel jaziiradda ka<br />
tilmaaman.<br />
34
Qoomamayntii ibnu Macmar!<br />
Haddii sheekhu Dirciya yimid oo qofka lugta ahi gelin<br />
wax ka yar uga socdo Cuyeyna, uuna garab adag iyo soo<br />
dhaweynba helay, dad badan oo magaalada u dhashay<br />
iyo kuwa kaleba ay cammireen xaruntii sheekha, waxay<br />
taasi qoomamo weyn ku beertay Cismaan bin macmar<br />
waa ninkii Cuyeyna ka talinayey ee sheekha dharaarta<br />
kulul soo saaray! [Mindhaa kumaba uusan fekerin in<br />
Allaah gargaarkiisu badan yahay!!], wafdi magaaladiisa u<br />
dhashay oo uu soo xulay, oo madax iyo dad magac lehba<br />
isugu jiray isagoo horkacaya ayuu Dirciya yimid!<br />
Wuxuuna xaal iyo raalligelinba ka bixiyey falkii uu ku<br />
kacay, sheekhana inuu magaaladiisii kusoo noqdo ayuu<br />
ka codsaday, balse sheekhu wuxuu ku xiray<br />
ogolaanshaha Muxammad bin Sacuud!<br />
Ibnu macmar iyo wafdigiisii waxay la kulmeen ibnu<br />
sacuud oo kala xaajoodeen in sheekha looga tanaazulo!<br />
Balse ibnu sacuud gaashaanka ayuu arintaa u daruuray!<br />
Nimco rabbi usoo gacangeliyey oo uu magac iyo darajo<br />
iyo diinba ku helay inuu cid kale u dooro waa diiday.<br />
Ibnu Macmar iyo wafdigiisii iyagoo faramaran ayey ku<br />
noqdeen magaaladoodii Cuyeyna. 1<br />
1 Sheekh Maxamed bin C/wahaab: Axmed bin Xajar Aalabuutaami:15-16<br />
35
Baaqii sheekha<br />
Sida waaqicu ka markhaatikacayo, kutubta sheekhana<br />
ku xusan, culimo badan oo dalal kaladuwan u dhashayna<br />
ay isla qireen sheekhu kuma baaqin mabda' uu dhagax<br />
dhigay iyo waddo uu xagaaf-jaray midnaba, ee waxaa uu<br />
dadka ugu baaqay kitaabkii Alle iyo sunnadii nabiga,<br />
sallalaahu calayhi wasallama, isla markaana loo fahmo<br />
sidii saxaabadii u fahmeen;<br />
Halganka sheekhu intaa in lasoo nooleeyo dadkana laga<br />
qaado mirirka fuulay ee xaqii ka indha-saabay ayuu ku<br />
saabsanaa.<br />
Sheekhu lama iman fikrad iyo mad-hab cusub oo aysan<br />
muslimiintu wada aqoon, ee waxaa uu lahaa<br />
caqiidooyinkan iyo dhaqammadan xunxun ee<br />
dhallaankuna ku barbaaray waayeelkuna ku gaboobay<br />
ha la iska daayo hana laga waantoobo.<br />
Dadku sidii la arki jiray tan iyo nabiyadii qaarna waa<br />
aqbalay qaarna waa ka horyimaaddeen, xoog iyo xeelad<br />
kasta oo ay ku horjoogsan kareenna waa adeegsadeen,<br />
dacaayado aan loo aabayeelin waa faafiyeen, magacyana<br />
waa u bixiyeen balse waxaas oo dhan baaqii sheekhu<br />
waa dul maray Allaah ayaa horay u yiri:<br />
." نورفاكلا هرك ولو هرون همتٌ نأ هلاإ اللّ ىبأٌو مههاوفأب اللّ رون اوئفطٌ نأ نودٌرٌ"<br />
.) 32:<br />
ةبوهتلا(<br />
"Waxay doonayaan inay iftiinka Alle (kitaabkiisa)<br />
afkooda ku damiyaan Allaahna waa diiday inuu iftiinkiisa<br />
dhammaystiro mooyee! Gaaladu haba kahdeene"!<br />
Qayb gaar ah ayeynu kaga hadlaynaa dacaayadihii ay<br />
adeegsadeen iyo sidii aysan waxba uga tarin xawligii<br />
dacwada iyo dadaalkii sheekha.<br />
36
Baaqii oo qodabbaysan 1 :<br />
1- Hufidda tawxiidka iyo shirkiga oo laga<br />
fogaado:<br />
Waana qaddiyaddii ugu weyneyd ee dhextiillay<br />
nabiyada iyo dadkii ka horyimid, sidoo kale dadka<br />
kheyrka ku baaqaya ee dariiqii nabiyada haya iyo<br />
kuwa kasoo horjeedaa qaddiyaddaa ayey isku hayaan,<br />
arrintan sugiddeeda waa mid uu Allaah faray cid kasta<br />
oo xil kas ah.<br />
2- Ilaha diinta laga qaadanayo oo la saafiyeelo:<br />
Ilaha dadka hawaraaca ahi diinta ka qaataan tiro ma<br />
leh! kitaab iyo sunne lagu kari waa!! sheekhuna waxaa<br />
uu lahaa dadyahow u noqda kitaabka iyo sunnaha<br />
iyagaa ilaha diinta ah, khad kasta oo madow oo<br />
warqad cad ku taalna ha iska qaadanina.<br />
3- Astaamaha diintu jidaysay oo la muujiyo,<br />
waxyaabaha dib laga keenayna laga tago.<br />
4- Sharciga Alle oo loo xukuntamo: maxaa yeelay in<br />
badan oo muslimiinta ka mid ah gaar ahaan kuwa<br />
hawaraaca ah iyo reer miyiga badankiisu waa ka<br />
tageen ku dhaqanka sharciga dhan walba, diin iyo<br />
adduunyo midnaba sharci kuma dhaqi jirin,<br />
ummaddana waxaa hareeyey waxyaabo diinta lagu<br />
soo daray, caadooyin iyo xeerar jaahilnimo ku dhisan,<br />
waxaa batay cuskashada sixirroolayaasha,<br />
faaliyayaasha iyo mingislayda.<br />
Noloshiii ciriiriga ahayd ee loogu gooddiyey ciddii<br />
kitaabka Alle ka tagta ayaa dadkii soo wajahday, amni<br />
xumo, faqri, kala tagsanaan ayaa dadkii ku dhacay.<br />
5- Faafinta cilmiga iyo la dagaalanka jahliga iyo<br />
dibudhaca:<br />
Horay ayeynu usoo xusnay in waxyaabihii sheekha ku<br />
dhaliyey inuu hawshan culus isu taago ay ka mid<br />
1 Islaamiya laa wahaabiya: Naasir Alcaqli:…..<br />
37
ahayd cilmiga oo yaraaday, jahliga oo faafay, dadka<br />
oo waxa ay ku dhaqmayaan xujo diini ah aan u raadin<br />
ee wixii ay arkaan dadka oo samaynaya iyaguna iska<br />
sameeya;<br />
Sheekhu inuu arintan meesha ka saaro ayaa ka mid<br />
ahaa waxa uu ku baaqayey, isaga oo lahaa diinta<br />
halaga qaato ilaheeda asalka ah: kitaabka iyo<br />
sunnada, dhaqankii saxaabadana halagu dhego, sidoo<br />
kale sheekhu waxaa uu ku baaqayey in cilmiga<br />
adduunyada wixii ummadda waxtar u leh la barto si<br />
horumar loo gaaro.<br />
6- Midnimada oo la adkeeyo kala tagsanaantana<br />
laga tago: iyadoo ka dhalanaysa in diintu sida ay<br />
tahay loogu dhaqmo.<br />
7- Amniga iyo dawladda oo la adkeeyo:<br />
Reer Najdi tawxiidka iyo sunnaha kadib, wax ay helaan<br />
waxaa ugu baahi badnaa dawlad iyo nidaam ay ku<br />
midaysan yihiin, maxaa yeelay kala qobqobnaantu<br />
waxaa ay gaartay meel aan la suuraysan Karin,<br />
tuulooyin saacad ama laba saacadood la isaga lugeeyo<br />
ayaa mid kastaa ahayd dawlad gaar ah oo madax<br />
bannaan ama meel kale oo ay xoogaa dhaqaale ah ka<br />
hesho looga taliyo.<br />
Sidaynu horay usoo xusnay wixii ka danbeeyey<br />
bartamihii qarnigii 3aad ee hijriyada Najdi waxaa ay<br />
ahayd meel dayacan, oo marba kooxo ku habsadaan,<br />
mar shiico, mar qaraamiddo baadiniya ah oo shareeco<br />
iyo astaamaheedba aan ogolayn, markii<br />
cusmaaniyiintii yimaaddeenna xilba iskama saarin,<br />
maxaa yeelay dawladahaasi waxaa ay ahmiyadda<br />
siinayeen meelaha ilaha dhaqaalaha leh, sida Ciraaq,<br />
Shaam, Masar i.w.m.<br />
Sheekhu inuu arrintan iyadana meesha ka saaro ayuu<br />
goostay, oo haddii ammiirkii ay ballanta wada galeen<br />
uu ballantii oofiyey waxaa lagu dadaalay sidii<br />
dawladda loo ballaarin lahaa, ammiirrada kalena loogu<br />
38
aaqi lahaa in la midoobo, kuwo aqbalay oo<br />
jagooyinkoodii loo daayey iyo kuwo diiday oo xoog<br />
lagu muquuniyey ayey u qaybsameen!!!<br />
Diin lama oogi karo iyadoo uusan amni jirin, amnina<br />
ma suuroobi karo iyadoo aysan dawladi jirin, waa laba<br />
isgarab socda oo aan kala hari Karin, diin iyo dawlad,<br />
nabiyadii Alle soo dirayna labadaba waa ay ku<br />
baaqayeen.<br />
Qodobbadaa ayaa ugu waaweynaa baaqii sheekha,<br />
waana arrimo baahidoodu taagnayd, sheekhuna<br />
karaankiisa ayuu isugu geeyey sidii looga miradhalin<br />
lahaa, Allena waa ku guuleeyey oo carrigii sheekhu<br />
kasoo baxay waa innagaa aragna inay dunida<br />
muslimka uguna amni badan tahay uguna hodansan<br />
tahay.<br />
39
Caqiidadii sheekha<br />
Waa arrin iswaydiin iyo ogaalba u baahan maxay ahayd<br />
caqiidadii Sheekh Maxamed C/wahaab dadka ugu<br />
baaqay? Ma isagaa abuuray mise meel kale ayuu kasoo<br />
xigtay?!<br />
Haddii uu meel kasoo xigtay xagee ahayd meeshaasu?!<br />
Yaase uga horreeyey caqiidadan uu ku baaqayey?<br />
Jawaabta suaashan innagoo soo koobayna, waxaan si<br />
cad u leennahay: Caqiidadii sheekh Maxamed ku baaqay<br />
waxay ahayd caqiidadii islaamka ee saafiga ahayd, wax<br />
uu abuuray ama isku kabkabay midnaba ma ahayn.<br />
Caqiidada islaamka waxaa laga xigtaa lagana qaataa<br />
waxyiga lagu soo dejiyey nabi Muxammad sallalaahu<br />
calayhi wasallama iyada oo loo fahmayo sidii<br />
saxaabadiisu u fahmeen, maxaa yeelay macallinkoodii<br />
nabi muxammad ayaa u baray sidii Alle doonayey in loo<br />
fahmo.<br />
Caqiidada islaamka lagama qaato caqliga, dhaqammada<br />
dadyawga, falsafadaha, qofkii intaa caqiido ka qaataana<br />
ma hayo tubtii toosnayd.<br />
Caqiidada islaamka waxaa gundhig u ah 6da tiir ee<br />
iimaanka iyo 5ta tiir ee islaamka, iyadoo si guud iyo si<br />
faahfaahsan intaba loo baranayo.<br />
Bal aynu aragno sida sheekh muxammad u haystay<br />
caqiidadaas toosan uuna uga fogaa wixii khilaafsan, aynu<br />
akhrinno isaga oo ka jawaabaya warqad ay usoo direen<br />
dadkii ku noolaa gobolka Qasiim ee ka mid ah carriga<br />
Najdi, iyaga oo waydiinaya caqiidada uu aaminsan yahay<br />
dadkana ugu yeerayo, waxaa uu yiri Alle naxariis badan<br />
ha siiyee:<br />
- "Waxaan Allaah markhaati gelinayaa iyo<br />
malaaigta ila joogta, idinkana aan idin marag<br />
40
gelinayaa in aan rumaysanahay waxa firqada<br />
badbaadaysaa rumaysan tahay ee sunnada iyo<br />
jamaacada ehelka u ah, oo ah: in Allaah la<br />
rumeeyo iyo malaaigtiisa, kutubtiisa,<br />
rasuulladiisa, isa soo saarista geerida kaddib, iyo<br />
in wax kasta oo dhacayaa ku imanayaan qorshe<br />
Alle xagii ah, kheyr iyo sharba.<br />
- Rumeynta Alle waxaa ka mid ah in la rumeeyo<br />
waxa uu naftiisa ku tilmaamay oo kitaabkiisa ku<br />
sheegay, nabigiisuna sallalaahu calayhi<br />
wasallama ku hadlay, iyada oo aan la inkirayn,<br />
lana weecinayn;<br />
- Waxaan rumaysanahay Allaah cid u dhiganta oo<br />
la mid ahi inaysan jirin, uuna yahay maqal<br />
badane arag badane ah, uma diidayo waxa uu<br />
naftiisa ku tilmaamay hadalkiisana barihiisa<br />
kama duwayo, magacyadiisa iyo aayadahiisa<br />
midnaba leexin ku samayn maayo,<br />
tilmaamihiisana ma qaabaynayo, kuwa<br />
makhluuqana ku matali maayo;<br />
Maxaa yeelay? cid Allaah la mid ahi ma jirto, cid la<br />
eeni ahina ma jirto, makhluuqaadka uu abuurayna<br />
laguma jaangooyo.<br />
Allaah isaga ayaa naftiisa iyo cid walba ku cilmi<br />
badan, uguna run badan, uguna hadal san;<br />
Naftiisa waa uu ka hufay waxa makhluuqu ku<br />
sheegeen, kuwa wax suureeya iyo wax cid kale u<br />
ekeeya intaba, kuwa tilmaamaha diida sidoo kale<br />
ayuu isaga hufay:<br />
. نٌملاعلا هبر لله دمحلاو نٌلسرملا ىلع ملاسو نوفصٌ امع ةهزعلا هبر كهبر ناحبس<br />
[Rabbigaa cizzada iska leh hufnaantiisee wuu ka<br />
hufanyahay waxa ay ku tilmaameen, nabad<br />
gelyana ha ahaato rasuullada dushooda, Allaah<br />
ayaana mahad oo idil u sugnaatay, wax jira oo<br />
dhan rabbi u ah.<br />
41
- Firqada badbaadaysaa dhexdhexaad ayey ka<br />
tahay Alle ficilladiisa, oo kuwa qaddarka beeniyey<br />
iyo kuwa aaminsan in addoonku dirqisan yahay<br />
ayey u dhexeeyaan.<br />
Alle gooddigiisana dhexdhexaad ayey ka yihiin, oo<br />
khawaarijta iyo murji'ada nimanka la yiraahdo<br />
ayey u dhexeeyaan;<br />
Iimaanka marka la joogo khawaarijta iyo<br />
muctazilada oo isku dhan ah, iyo murji'ada iyo<br />
jahmiyada oo isku dhinac ah ayey u dhexeeyaan;<br />
Saxaabada rasuulka marka laga hadlayana<br />
shiicada iyo khawaarijta ayey u dhexeeyaan.<br />
- Waxa aan rumaysanahay in Quraanku yahay<br />
hadalkii Allaah, lana soo dejiyey aanan la<br />
abuurin, xag rabbi uu kasoo bilawday kuna<br />
noqon doono, uuna ugu hadlay si dhab ah,<br />
addoonkiisa iyo ergaygiisana uu kusoo dejiyey<br />
iyo ka uu waxyigiisa ku aamminay, ahna safiirka<br />
isaga iyo addoommaha u dhexeeya, waa<br />
nabigeenna Muxammad ah ammaan iyo<br />
nabadgelyo dushiisa ha noqotee.<br />
- Waxa aan rumaysanahay in Allaah waxa uu<br />
doono sameeyo, inuu isagu wax doono mooyee<br />
aysan waxba suuroobayn, shayna uusan sida uu<br />
rabo ka bixi Karin, ma jiro wax dunida yaal oo<br />
qorshihiisa ka bixi kara, ama maamulkiisa<br />
mooyee meel kale kasoo fuli kara, cidna kama<br />
leexan karto qorshaha la xadeeyey, mana dhaafi<br />
karto wixii looxa wax lagu kaydiyey ee ilaashan<br />
loogu dhigay.<br />
- Waxa aan rumaysanahay in ay waajib tahay in la<br />
rumeeyo wax walba oo nabigu sheegay oo<br />
geerida kadib dhici doona;<br />
Imtixaanka qabriga ayaan rumaynayaa, iyo in la<br />
isugu nimcaynayo, naftana jirta lagu soo<br />
celinayo, dadkuna ay rabbi isu taagi doonaan<br />
42
iyaga oo cagacad oo qaawan, aan gudnayn,<br />
qorraxduna usoo dhawaanayso, miizaankana la<br />
taagi doono, dadku wixii ay soo kasbadeenna la<br />
miizaami doono:<br />
" اورسخ نٌذهلا كئلوأف هنٌزاوم تفخ نمو . نوحلفملا مه كئلوأف هنٌزاوم تلقث نمف<br />
" نودلاخ مهنهج ًف مهسفنأ<br />
[Kuwa miizaankoodu cuslaadaa kuwaa ayaa<br />
liibaanay!<br />
Kuwa miizaankoodu fududaado kuwaasi waa kuwo<br />
naftooda u tacab beelay, jahannama ayeyna ku<br />
waari doonaan].<br />
Diiwaannada ayaa la faafinayaa, qayb midigta ayey<br />
kitaabkooda ku qaadan kuwana bidixda.<br />
- waxa aan rumaynayaa Darka nabigeenna ee<br />
banka qiyaame ku sugan, biyihiisu caanaha waa<br />
ka cadyihiin! malabkana waa ka macaan yihiin!!<br />
koobabka lagu cabbayaana xiddigaha ayey tiro<br />
le'egyihiin!!! Ruuxii mar ka cabbaa dib u harraadi<br />
maayo!!!<br />
- Waxa aan rumaynayaa buundada jahannama la<br />
saari doono (jidka siraad) dadkuna ay ku gudbi<br />
doonaan heerkii camalkoodu joogay.<br />
- Waxa aan rumaynayaa ergeynta nabigeennu<br />
sallalaahu calayhi wasallama ergeynayo<br />
(shafeecada), uuna yahay midka ugu horreeya,<br />
lagana ergo aqbalayo;<br />
Shafeecada nabigeenna sallalaahu calayhi<br />
wasallama cid baadiyeysan uun ayaa inkiraysa,<br />
balse ma dhacayso iyada oo aan la fasixin, allena<br />
raalli ka noqon, sidii Allaahba yiri:<br />
" ٝضتسا ٌّٓ لائ ّ ْٛعفش٠ لاٚ"<br />
28:<br />
ءب١جٔلأا<br />
Uma shafeecaan cid Alle raalli ka yahay mooyee.<br />
" ٗٔراث ّلائ ٖذٕع عفش٠ ٞزٌّا ار ِٓ"<br />
Albaqara:255.<br />
43
"Waa kuma ka fasax la'aantiisa shafeeca<br />
qaadayaa?!<br />
Waxaa oo kale oo Allaah yiri:<br />
" ءبش٠ ٌّٓ الله ْرأ٠ ْأ ذعث ِٓ ّلائ بئ١ش ُٙتعبفش ٟٕغت لا تاّّٛضٌا ٟف هٍِ ِٓ ُوٚ<br />
." ٝضش٠ٚ<br />
"Imisa ayaa malaaig cirarka joogta oo ergeyntoodu<br />
aysan waxba tarayn, in Allaah fasaxo oo raalli<br />
noqdo mooyee?"<br />
Kamana raalli noqdo tawxiidka mooyee, umana<br />
fasaxo ahlu tawxiidka mooyee.<br />
Gaalada miyaa?! Wax qayb ah kuma leh<br />
shafeecada, sidii Allaah yiri: "ٓ١عفبّشٌا ةعبفش ُٙعفٕت بّف<br />
mudathir: 48.<br />
"Kuwa ergeeya ergeyntoodu waxba u tari mayso".<br />
- waxa aan rumaynayaa in jannada iyo naartu<br />
abuuran yihiin, haddana ay jiraan, aysan<br />
weligood dhammaanayn, muminiintuna ay<br />
rabbigood qiyaamaha ku arki doonaan<br />
indhahooda, sida ay dayax nayla-qaada (habayn<br />
afar iyo tobnaad jooga) u arkaan, oo ayan isugu<br />
ciriirinayn aragtidiisa.<br />
- Waxa aan rumaynayaa in nabigeenna<br />
Muxammad ah ammaan iyo nabad gelyo dushiisa<br />
ha ahaatee uu yahay midka nabiyada iyo<br />
rasuullada lagu ebyey, qof iimaankiisuna uusan<br />
ansaxayn jeer uu nabinimadiisa rumeeyo oo<br />
sidaa qiro;<br />
Ummadiisana uu ugu fadli badan yahay<br />
Abuubakar Sadiiq, kaddibna Cumar, kaddibna<br />
Cusmaankii laba iftiinlaha ahaa, kaddibna caligii<br />
laga raalli noqday, kaddibna inta tobanka ka<br />
dhiman (waa tobankii jannada loogu<br />
bishaareeyey iyagoo nool) kaddibna reer Beder,<br />
kaddibna kuwii geedka joogay (geedkii<br />
nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama<br />
44
heshiiska kula galay saxaabadiisa sannadkii 6aad<br />
inayan cararayn) heshiiskii laga raalli noqdayna<br />
nabiga la galay, kaddibna asxaabtii kale Allaah<br />
haka raalli noqdee.<br />
Waan ka xigto dhiganayaa asxaabtii nabiga<br />
Allaah, wanaagoodii ayaan sheegayaa, Allena<br />
raalli ahaansho ayaan uga raadinayaa iyo danbi<br />
dhaaf, xumaan waxay lahaayeenna waan ka<br />
gaabsanayaa, wixii dhexmarayna waan ka<br />
aamusayaa;<br />
Sarrayntooda ayaan rumaynayaa aniga oo ku<br />
dhaqmaya hadalkii Allaah yiri:<br />
" لاٚ ْبّ٠لإبث بٔٛمجص ٓ٠زٌّا بٕٔاٛخلإٚ ٌٓ ا شفغا بّٕثس ٌْٛٛم٠ ُ٘ذعث ِٓ اٚؤبج ٓ٠زٌّاٚ<br />
10 : ششحٌا " ُ١حس فٚؤس هّٔئ بّٕثس إِٛآ ٓ٠زٌٍّ ّلاغ بٕثٍٛل ٟف ًعجت<br />
[kuwa gadaashood imanaya waxay oranayaan:<br />
Rabbiyoow noo danbi dhaaf annaga iyo<br />
walaalaheennii iimaanka nooga hor maray,<br />
quluubteennana xumaan ha u gelin kuwa<br />
iimaanka laga helay, Rabbigeenoow adigaa turid<br />
badan oo naxariis badan].<br />
- waan u raalli dalbayaa hooyooyinkii mu'miniinta<br />
(xaasaskii nabigeenna sallalaahu calayhi<br />
wasallama) ee ka nadiifsanaa xumaan oo dhan.<br />
- Waxa aan qirayaa karaamooyinka awliyada, iyo<br />
waxa loo hibeeyey ee aragti dheer ah, balse<br />
xuquuqda Allaah waxba kuma ay laha, wax<br />
Allaah mooyee cid kale aysan qaban karinna<br />
iyaga lagama raadin karo.<br />
- Qof muslimiinta ka mid ah ugama markhaati<br />
kacayo janno iyo naar midnaba, ciddii nabigu uga<br />
markhaati kacay mooyee, balse dadka samaha<br />
fala wanaag ayaan u filayaa, kuwa xumaha<br />
sameeyana waan u baqayaa.<br />
- Kuma gaalaysiinayo qof muslimiinta ka mid ah<br />
danbi uu danbaabay, diintana kagama saarayo.<br />
45
- Waxaan arkaa in jihaadku la jirayo hogaamiye<br />
walba, mid toosan iyo mid khaldanba, salaadda<br />
jamaacada ahna lala tukanayo.<br />
- Jihaadku waa uu soconayaa laga soo bilaabo<br />
maalintii nabi muxammad sallalaahu calayhi<br />
wasallama lasoo saaray, ilaa qofka ugu<br />
danbeeyaa Dajaal la dagaallamo, hogaamiye xun<br />
xumaantiisu jihaadka ma burinayso iyo sidoo<br />
kale mid caadil ah caddaaladdiisu.<br />
- Waxa aan arkaa inay waajib tahay in la maqlo oo<br />
la addeeco madaxda muslimiinta kooda toosan<br />
iyo ka qalloocsanba, haddi ayan dadka farin wax<br />
rabbi lagu caasinayo.<br />
- Qofkii talada qabta ummadduna ku midawdo<br />
ayna ku raalli noqoto, seeftiisana kaga adkaada<br />
oo sidaa hogaamiye ku noqda in loo<br />
hogaansamaa waa waajib, in la mucaaradaana<br />
waa xaaraam.<br />
- Waxa aan arkaa in dadka bidcooleyda ah laga<br />
fogaado, lagana soocmo, ilaa ay ka tawbad<br />
keenaan, sida ka muuqata ayaan ku xukumayaa,<br />
wixii u qarsoonna Allaah ayaan u deynayaa.<br />
- Waxaan aaminsanahay in wax kasta oo diinta<br />
lagu soo daray (nabi muxammad kaddib) ay<br />
bidco tahay.<br />
- Waxa aan rumaysanahay in iimaanku yahay: wax<br />
lagu hadlo, xubnahaha laga sameeyo, qalbigana<br />
lagu gunto, toosnaanta ku kordha,<br />
caasinimadana hoos ugu dhaca, uuna ka kooban<br />
yahay dhowr iyo toddobaatan waaxyood, ta ugu<br />
sarreysaana tahay kalmadda tawxiidka, ta ugu<br />
hoosaysaana tahay waddada oo dhibka laga<br />
leexiyo.<br />
- Waxa aan arkaa inay waajib tahay in dadka<br />
wanaaga la faro, xumaantana laga reebo, sida<br />
shareecada muxammadiya ee nadiifta ahi<br />
waajibinayso.<br />
46
- Tani waa caqiido kooban oo aan qoray iyada oo<br />
qalbigaygu mashquulsan yahay si aad u<br />
ogaataan waxa aan hayo, Allaah ayaana inooga<br />
wakiil ah waxa aynu ku hadlayno". 1<br />
Qofkii akhrista caqiidada islaamka kana qaata kutubtii<br />
culimada xadiisku qoreen sida imaamu Axmed iyo<br />
ardaydiisii oo imaam Bukhaari uu ka mid ahaa waa uu<br />
garanayaa in caqiidadaas sheekhu qirtay ay tahay<br />
caqiidadii saxaabada iyo jiilalkii wanaagsanaa ee nabi<br />
muxammad sallalaahu calayhi wasallama kheyrka uga<br />
marag kacay, qofkiise aan laba socon caqiidadii ahlu<br />
xadiiska ee iska akhristay wax caqiido islaam loogu<br />
sheegay shaki la'aan wuu inkirayaa caqiidada sheekha<br />
iyo midda ahlu xadiiskaba.<br />
Sheekhu waxaa uu xoogga saaray qaddiyadda<br />
tawxiidka, maaddaama uu yahay waajibka ugu<br />
horreeya ee qofka muslimka ah laga doonayo,<br />
rasuulladuna ku bilaabi jireen dhanbaalkooda iyo<br />
baaqooda.<br />
Bay'addii sheekhu kasoo baxay ee la ciiraysay<br />
waxyaabo badan oo tawxiidka garab marsan ayaa<br />
keenaysay in sheekhu baaqiisa ku bilaabo tawxiidka,<br />
xoogana saaro hufiddiisa.<br />
Qaddiyaddan ayaa ah midda sheekhu ku mintiday,<br />
ammiirkana heshiiska kula galay, dadkii kasoo<br />
horjeedayna kula colloobeen laguna kala dhintay.<br />
1 Aldurar Alsaniyah fil-ajwibati alnajdiyah:Sheekh C/raxmaan bin Muxammad bin<br />
Qaasim:1/29-33<br />
47
Qaababkii sheekhu tawxiidka uga hadlay:<br />
1- in la caddeeyo tawxiidka saxda ah iyo qaybihiisa ku<br />
sugan kitaabka iyo sunnada, lana caddeeyo farqiga u<br />
dhexeeya qiridda ficillada Alle iyo caabudida kaligii.<br />
Sidoo kale in uusan qofku ku islaamayn qiridda uu qiro<br />
in Alle wax abuuray, waxna arsaaqo, khalqigana uu<br />
isagu wada leeyahay, ilaa uu ka qiro in Alle kaligii<br />
cibaadada leeyahay.<br />
Waxaana u daliil ah oo quraanku in badan sheegay in<br />
gaaladii nabiga loosoo diray aysan Alle u diidanayn<br />
abuurista, arsaaqda iyo lahaanshaha, ee ay kasoo<br />
horjeedeen in kaligii la caabudo, iyagoo lahaa ma<br />
ilaahyadii ayaa mid laga dhigay?!<br />
2- in la caddeeyo shirkiga iyo noocyadiisa, iyo<br />
muuqaalladiisa, iyo waddooyinka qofka gaarsiin kara,<br />
lagana digo, lagana dhinac noqdo isaga iyo<br />
ehelkiisaba.<br />
Waxaa shirkiga soo gelaya in cid aan Allaah ahayn<br />
cibaado loogu dhawaado, isaga oo qofku is leh Alle<br />
haku gaarsiiyo ama hakaaga ergeeyo.<br />
3- qofkii tawxiidka garta uuna u caddaado inuu yahay<br />
diintii Allaah iyo rasuulkiisa isla markaana tawxiidka<br />
naca, dadkana ka leexiya in la gaalaysiiyo.<br />
Sidoo kale qofkii shirkiga garta iyo mushrikiinta,<br />
ogaadana in rasuulka loosoo diray la dagaallankooda,<br />
kaddibna isagoo sidaa qirsan shirkiga ammaana<br />
dadkana u qurxiya, isna waa la gaalaysiinayaa.<br />
4- in lala dagaallamo mushrikiinta marka xujada lagu<br />
oogo kaddib, lalana jihaado ilaa fitnadu ka<br />
dhammaato, diintuna Alle u sugnaato. 1<br />
Caqiidadaa sheekhu sheegtay, dadkana ugu baaqay,<br />
wixii kasoo horjeedana uu ka digay ayaa inagaga filan<br />
dacaayado ay ka faafiyeen dad ujeeddooyin iyo dano<br />
kale lahaa.<br />
1 Aldacwah Al-islaaxiya: Sh C/laahi bin Muxammad bin C/muxsin Almudawac:105-107<br />
48
Qaybta aynu kaga hadli doonno warqadihii sheekha<br />
ayeynu ku xusi doonnaa warqado kale oo tan la mid ah<br />
insha Allaah.<br />
Axkaamta Gaalaysiinta<br />
Sheekh muxammad bin c/wahaab culimada kale ee ahlu-sunnaha<br />
ayuu kala mid ahaa inuu wax ku gaalaysiiyo wixii gaalnimo<br />
keenaya, kuwaasoo isugu jira kuwo qalbiga ka dhaca, kuwo lagu<br />
hadlo, iyo kuwo ficil ahaan qofka uga dhaca, iyada oo qofka<br />
muslimka ah ee waxyaabahaasi ka dhaceen la eegayo heerkiisa<br />
aqooneed iyo qaabka waxyaabahaasi uga dhaceen, sida in lagu<br />
khasbay, inuu kama' u sameeyey, maskaxdiisu siday ahayd, inuu<br />
wax ta'wiishay iyo wixii kale ee cudur daar u noqon kara.<br />
Qaaciddada ugu weyn gaalaysiinta: Shayga qofka lagu<br />
gaalaysiinayo waa in adillada kitaabka iyo sunnuhu si cad u<br />
sheegeen inuu gaalnimo keenayo.<br />
Sheekhu isaga oo arintaa ka hadlaya waxaa uu yiri: "waxaan uun<br />
gaalaysiinaynaa qofka alle cibaadadiisa wax la wadaajiya,<br />
marka aan u caddayno xujada ah in shirkugu baadil yahay".<br />
(muallafaatka sheekha qaybta: shanaad, alrasaail<br />
alshakhsiya, 60).<br />
Qaaciddada labaad: inuu qofku si doorashadiisa ah u sameeyo<br />
waxa gaalnimada keenaya, sheekhu isaga oo arintan ka hadlaya<br />
waxaa uu yiri: "Shirkiga qofka mu'minka ah ka dhaca isaga oo oo<br />
aan is ogayn, isaga oo ku dadaalaya amarka alle iyo rasuulkiisa<br />
inuu qaato, waxaan rajaynayaa in arinkaasi uusan ka saarayn<br />
yabooha (muminiinta loo yaboohay in wixii dhib ah ee soo gaara<br />
danbi dhaaf ay u noqonayso). Muallafaatka sheekha Q:3aad,<br />
fataawaa wal-masaail: 98.<br />
Isaga oo ka jaabaya dacaayadaha laga faafiyey waxaa uu<br />
yiri:<br />
"Oraahda ah inaan si guud wax u gaalaysiinno taasi waa been<br />
abuurka cadowgu dadka kaga hor istaagayaan diinta, waxaana<br />
leeyahay Allow adigaa ceeb ka hufane, taasi waa been abuur<br />
weyn".<br />
49
Mar kale waxaa uu yiri: " wax kuma gaalaysiinno wixii culimadu ku<br />
kulansanyihiin mooyee". Q:3aad, fataawa wal-masaail, 9.<br />
Waxaa kale oo hadalladiisa ka mid ah: "waxa cadawgu iga<br />
sheegeen ee ah inaan male wax ku gaalaysiiyo, ama xiriir (dadka<br />
sheekha kasoo horjeeda inuu ku xiran yahay), ama aan gaalaysiiyo<br />
jaahil xujadu ayan ku oogmin, waxaasi waa been abuur weyn".<br />
Q:5aad, alrasaail alshakhsiya, 25.<br />
Mar kale waxaa uu yiri: " qofkii xujadu ku ooganto, ehelna u<br />
noqda inuu garto, wuu ku gaaloobayaa caabudida qabuuraha".<br />
Q: 3aad, 37.<br />
Isaga oo ka hadlaya arinta dagaalka ee lagu eedeeyey waxaa uu<br />
yiri: "Arinta dagaalka cidna lama aanan dagaalamin ilaa iyo hadda<br />
inaan isdifaacayno mooyee, iyaga ayaa noogu yimid<br />
deegaankeenna oo aan deegaankeenii noo deynin, waanse la<br />
dagaalamaynaa qaarkood annaga oo ka aar-goosanayna). Q:5aad,<br />
alrasaail alshakhsiya: 38<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "anagu idin lama aanan imaan gaalaysiinta<br />
iyo dagaalka, waxaanse idiin ku naseexaynaynaa diintan aad<br />
ogaateen inay tahay diintii alle iyo rasuulkiisa". Q:5aad, alrasaail<br />
alshakhsiya: 196.<br />
Wiilkii uu awowga u ahaa sheekh C/ladiif bin C/raxmaan ee ahaa<br />
muftiga Najdi xilligiisii, isaga oo arimahan ka hadlaya waxaa uu yiri:<br />
" sheekhu cidna dagaal kuma bilaabin, ee cadawgiisaa ku bilaabay,<br />
sheekha iyo dadkiisuna way isdifaacayeen, wixii sheekha kadib<br />
dhacay ama xilligiisa oo gef ama xadgudub ah looma tiirin karo<br />
isaga, lamana dhihi karo isaga ayaa amray ama raalli ayuu ka ahaa,<br />
oo usaama bin zeyd arintan oo kale way ku dhacday, markuu dilay<br />
ninkii reer juhayna, iyo khaalid bin waliid markuu laayey reer<br />
judayma, waana arin dadka cilmiga iyo iimaanka leh ay ogyihiin".<br />
Minhaaj alta'siis: 28. (nabiguna sallalaahu calayhi wasallama arintaa<br />
kama raalli noqon ee labadaba wuu ku canaantay, dadka ay<br />
laayeena looma tiirin karo nabi muxammad ).<br />
50
Waxyaabaha sheekhu wax ku gaalaysiiyey:<br />
Waxaa muhiim ah inaan ogaanno in islaamnimadu<br />
ay leedahay albaab laga soo galo iyo mid laga baxo:<br />
Islaamku sida aynu ognahay wuxuu leeyahay tiirar shan ah,<br />
kuwaasoo ah: labada shahaado, salaadda, zakada, soonka iyo<br />
xajka, waxaa dadku wada ogsoonyahay in salaaddu leedahay<br />
shuruud iyo tiirar aysan ansaxayn la'aantood, waxaa kale oo la<br />
ogsoonyahay inay jiraan waxyaabo salaadda buriya oo haddii qofku<br />
ku dhaco salaadda aan waxba laga soo qaadayn, sidaas oo kale<br />
ayey leeyihiin zakada, soonka iyo xajku shuruud iyo tiirar iyo wax<br />
buriya.<br />
Hadaba suuragal ma tahay in tiirkii ugu weynaa islaamnimada<br />
uguna horeeyey uguna muhiimsanaa, wax walbana ay isaga ku<br />
istaagayeen uusan lahayn shuruud iyo wax buriya?!!!<br />
Culimada muslimiintu kutubta fiqhiga ah waxay kaga hadlaan baab<br />
gaar ah oo arintan khuseeya lana yiraahdo Baabka riddada, ama<br />
murtadka, kaasoo ay ku faahfaahiyaan waxyaabaha qofka diinta ka<br />
saari kara, oo hadal ah ama ficil ama niyo ah.<br />
Sheekh muxammad bin c/wahaab Alle ha u naxariistee lama iman<br />
wax ka dheeri ah intii ay culimadu kaga hadli jireen kutubtaas, ee<br />
iyagii ayuu dhaqan geliy si faahfaahsanna u sharxay, waxyaabaha<br />
islaamnimada buriya aad ayey u badanyihiin waxaase ugu weyn<br />
toban waxyaabood waxayna yihiin sidan hoos ku xusan:<br />
شفغٝ ٗ ٔب كششٝ ُأ شفغٝ لا الله ُإ { الله ةدببع ٜف كششىا : هٗلأا<br />
.<br />
}<br />
ءبشٝ َِى لىر ُٗد بٍ<br />
Midka koowaad: waa Allaah oo cibaadadiisa cid kale lala wadaajiyo,<br />
cibaadaduna waa ay noocyo badan tahay kuma koobna oo kaliya<br />
soonka iyo salaadda, sida dadka qaarkood moodayaan, ee waxaa<br />
ka mid ah: baryada, gawraca, nadarka, gargaarsiga, kaalmaysiga,<br />
talasaarashada.<br />
Wixii Allaah mooyee cid kale ayan qaban Karin isaga mooyee cid<br />
kale in la weyndiistaa waa shirki weyn, sidoo kale: Allaah kaliya<br />
ayaa wax loo bireeyaa, cid kale sida qabri ama jin in wax loo<br />
bireeyaa ma bannaana, waana shirki diinta burinaya. Arintaana<br />
sheekhu wuxuu kaga hadlay kitaabkiisa: mufiid almustafiid:<br />
muallafaatka sheekha, qaybta koowaad, alcaqiidah: 295, 385.<br />
51
Isaga oo sheekhu shirkiga qeexaya waxaa uu yiri: " waa inuu<br />
Allaah cid kale la baryo, ama cid aan isaga ahayn uu noocyada<br />
cibaadada u leexiyo".<br />
"Waxaa ka mid ah: in cid aan alle ahayn wax loo bireeyo, sida<br />
qofka jinka ama qabriga wax u bireeya". Q1aad, alcaqiidah,<br />
385.<br />
ٌٖىؤضٝ ٗ ٌٕ٘عذٝ طئبصٗ الله ِٞب ٗ ْٔٞب وعج ٍِ : ّٜبثىا<br />
. بعبَجإ شفم ذقف ٌٖٞيع وم٘خٝ ٗ تعبفشىا<br />
Midka labaad: Qofkii samaysta cid isaga iyo alle u dhaxaysa,<br />
oo uu baryo, shafeecadana weydiisto,oo uu talo saarto, wuu<br />
gaaloobayaa, culimaduna waa ku midaysan yihiin qodobkan.<br />
ححص ٗأ ٌٕشفم ٜف لش ٗأ ِٞمششَىا شفنٝ ٌى ٍِ : ثىبثىا<br />
. شفم ٌٖبٕزٍ<br />
Midka saddexaad: qofkii aan gaalada gaalaysiin, ama<br />
gaalnimadooda ka shakiya, ama diintooda wax sax ah ku<br />
sheega wuu gaaloobayaa.<br />
Gaalada laga hadlayaana waa kuwa la isku waafaqsanyahay<br />
gaalnimadooda, maxaa yeelay culimadu weligood waa isku<br />
khilaafi jireen dad gaalaysiintood, iskuma gaalaysiin jirin<br />
khilaafkaa, oo ma ay oran jirin qofkaan gaalaysiiyo ciddii aan<br />
gaalaysiin waa gaal! Tusaale ahaan Xallaaj ninkii la oran jiray<br />
ee gaalnimada loo dilay taariikhdu markii ay ahayd 309<br />
hijriyada, culimada badankoodu waa ay gaalaysiiyeen,<br />
qaarbaase jira ka gaabsaday, culimaduse iskuma gaalaysiin<br />
arintaa. Tusaale labaad: Muxyidiin ibnu Carabi, culimada qaar<br />
ayaa kutub ka qoray ay ku gaalaysiinayaan, qaarna kutub ay<br />
ku difaacayaan ayey qoreen, culimaduse arintaa iskuma<br />
gaalaysiin, hadaba qaaciddadu ma khusayso qofkii<br />
52
gaalnimadiisa la isku khilaafsan yahay, ee gaalka asalka ah<br />
ayey khusaysaa.<br />
ٌيص ٗ ٔٞيع الله ٚيص ٜبْىا شٞغ ٙذٕ ُأ ذقخعأ ٍِ : عباشىا<br />
ِٝزىبم َٔنح ٍِ ِضحأ ٓشٞغ ٌنح ُأ ٗأ ، ٔٝذٕ ٍِ وَمأ<br />
. . شفبم ٖ٘ف َٔنح ٚيع جٞغا٘طىا ٌنح ُ٘يعفٝ<br />
Midka afaraad: qofkii aamina inuu jiro hannaan ka suubban<br />
hannaankii nabi muxammad s.c.w, ama xukun ka wanaagsan<br />
xukunkiisii, sida dadku wax ay dejisteen oo laga hormariyo<br />
diinta, waa gaaloobayaa qofkaasina.<br />
ٔٞيع الله ٚيص ه٘صشىا ٔب ءبج بٍَ بئٞش طغبأ ٍِ : شٍبخىا<br />
إ٘شم ٌّٖؤب لىر { ٚىبعح ٔى٘قى شفم ذقف ٔب وَع ٘ى ٗ ٌيص ٗ<br />
. } ٌٖىبَعأ طبحؤف الله هزّأ بٍ<br />
Midka shanaad: qofkii naca wax ka mid ah diintii nabi<br />
muxammad s.c.w uu la yimid, haduu doono haba noqdo qof<br />
ku dhaqma e wuu gaaloobayayaa, maxaa yeelay nicidda wax<br />
diinta ka mid ah la naco oo la karaahsado ayaa gaalnimo<br />
sideeda u ah.<br />
ٔٞيع الله ٚيص ه٘صشىا ِٝد ٍِ ءٜشب أزٖخصا ٍِ : سدبضىا<br />
ٗ للهببأ وق { ٚىبعح ٔى٘قى لىر ٗ شفم ٔببقع ٗأ ٔبا٘ث ٗأ ٌيص ٗ<br />
. } ُ٘ئزٖخضح ٌخْم ٔى٘صس ٗ ٔحبٝآ<br />
Midka lixaad: in lagu jeesjeeso wax diintii rasuulka s.c.w ka<br />
mid ah, ama abaalmarinta diinta ama ciqaabta iyaduna waa<br />
gaalnimo.<br />
ٔب ٚظس ٗأ ٔيَع َِف فطعىا ٗ فشصىا ٍْٔ ٗ شحضىا<br />
ٍِ ُبَيعٝ بٍ ٗ { ٚىبعح ٔى٘ق وٞىذىا ٗ شفم<br />
. } شفنح لاف تْخف ِحّ بَّإ لا٘قٝ ٚخح ذحأ<br />
Midka todobaad: waa Sixirka: waana wax la gunto, ama la la<br />
afuufo, ama lagu hadlo ama la qoro, ama wax la sameeyo oo<br />
53<br />
:<br />
عببضىا
qofka lagu sameeyey jirkiisa ama qalbigiisa ama caqligiisa<br />
saamaynaya, waxaana ka mid ah: madiidaysiga, ama kala cayrinta(<br />
in ninka naag la jeclaysiiyo ama la necbaysiiyo, qofkii sameeya ama<br />
ka raalli noqda wuu gaaloobayaa"<br />
وٞىذىا ٗ َِٞيضَىا ٚيع ٌٖخّٗبعٍ ٗ ِٞمششَىا ةشٕبظٍ : ٍِبثىا<br />
ً٘قىا ٛذٖٝ لا الله ُإ ، ٌٍْٖ ّٔإف ٌنٍْ ٌٖى٘خٝ ٍِ ٗ { ٚىبعح ٔى٘ق<br />
. } َِٞىبظىا<br />
Midka siddeedaad: gaalada oo loo kaalmeeyo loogana<br />
hiiliyo muslimiinta: maxaa yeelay Allaah ayaa yiri: qofkii xigto ka<br />
dhigta iyaga ayuu ka mid yahay.<br />
Mas'aladani waa mas'alo aad u culus, aadna loogu kala tagay, dad<br />
bandanna ku fitnoobeen, kuwo dhayalsaday oo fududaystay oo<br />
gaalada si walba xigto uga dhigtay, iyo qolo mas'aladu sida ay<br />
tahay aan u fahmin, oo xiriir walba oo gaalada lala yeesho wax ku<br />
gaalaysiiyey intuba waa jiraan.<br />
Xiriirka gaalada lala yeeshaa wuu noocyo badan yahay,<br />
waxaana ka mid ah:<br />
1- Mid wax dhib ah aan lahayn, sida ganacsiga, diblumaasiyadda<br />
aan muslimiinta dhib u keenayn, mid ehelnimo oo dad<br />
muslimiin iyo gaalo kala ah hadana qaraabo ah oo is xiriiriya,<br />
kaasoo aan wax u dhimayn qofka islaamnimadiisa iyo sirta iyo<br />
danaha muslimiinta.<br />
2- Xiriir xaaraan ah balse aan gaalnimo gaarsiisnayn, sida<br />
jaajuusnimada hunguriga ama dano aduunyo keentay ee<br />
aysan wehelin in gaalnimada qofku ku qanacsanyahay, in laba<br />
qolo oo muslimiin ah oo dagaalamaya, qolo ka mid ahi ay<br />
gaalo garabsato, iyaga oo aan gaalnimadooda raalli ka ahayn,<br />
waa arimo xaaraan ah balse gaalnimo ma gaarsiisna, in wax<br />
lagu gaalaysiiyana waa faham xumo, waxaana u daliil ah arintii<br />
saxaabigii la oran jiray Xaadib ibnu abii Baltaca oo gaalada<br />
warqad u qoray markii nabigu sallalaahu calayhi wasallama<br />
Maka ku duulayey, isaga oo uga warbixiyey duullaanka kusoo<br />
socda, balse nabiga waa loo waxyooday, warqaddiina waa la<br />
qabtay, nabigu sallalaahu calayhi wasallama wuxuu<br />
54
saxaabigaa kuu yiri: maxay tahay arintani Xaadiboow? Maxaa<br />
kugu kallifay? Markaa ayuu ku cudur daartay inuu doonayey in<br />
gaaladu u badbaadiso ehelkiisa iyo hantidiisa Maka ka yaalla,<br />
ee uusan gaalnimadooda raalli ka ahayn. Cumar bin khaddaab<br />
ayaa yiri: rasuulkii Allow aan dilo munaafiqan ee ii fasax,<br />
wuxuu nabigu s.c.w ugu jawaabay: maxaad ka ogtahay in<br />
Allaah kuu yiri reer Beder waxaad doontaan sameeya waan<br />
idiin danbi dhaafaye?!!. Markaa ayey soo degtay suuradda<br />
Almumtaxinah oo Allaah kaga hadlay inaan gaalada xigto laga<br />
dhigan, maxaa yeelay waa cadowga Allaah iyo mu'miniinta,<br />
Waa qiso saxiix ah oo ku taalla…………………<br />
Waa qiso ku cad arinta aynu ka hadlayno, sidaa ayeyna<br />
culimadu u fahmeen, khawaarijta mooyee cid kale kuma<br />
khilaafin.<br />
3- Xiriir gaalnimo ah, waa midka qofka u sameeyo inuu gaalada<br />
iyo gaalnimadooda raalli ka yahay, uuna sidaa u jecelyahay<br />
ulana xiriirayo uguna hiilinayo.<br />
Culimada dacwadu qodobkan aad ayey uga hadleen, sida<br />
Sheekh C/lladiif bin C/raxmaan oo sheikh muxammad bin<br />
c/wahaab awoow u yahay, oo kaga hadlay kitaabkiisa: "Usuul<br />
wa dawaabid fi takfiir" iyo kitaabkiisa minhaaj Al-ta'siis, sidaa<br />
ayuuna ugu faahfaahiyey. Sidoo kale Sheekh Saalix Aala<br />
sheikh, oo isna faracii sheekha ka mid ah sharraxa uu saaray<br />
kitaabka tawxiidka ayuu ku faahfaahiyey, culimadii hore ee<br />
mufasiriinta iyo muxadisiinta ahaana sidaa ayey uga hadleen.<br />
تعٝشش ِع جٗشخىا ٔعضٝ سبْىا طعب ُأ ذقخعا ٍِ : عصبخىا<br />
ٍِ ٗ { ٚىبعح ٔى٘قى شفبم ٖ٘ف ٌيص ٗ ٔٞيع الله ٚيص ذَحٍ<br />
ٍِ ةشخٟا ٜف ٕ٘ ٗ ٍْٔ وبقٝ ِيف بْٝد ًلاصلإا شٞغ غخبٝ<br />
. } ِٝشصبخىا<br />
Midka sagaalaad: qofkii aamina in dadka qaarkood ay u<br />
fasaxanyihiin ka bixidda diinta nabi muxammad sallalaahu<br />
55
calayhi wasallama wuu gaaloobayaa, maxaa yeelay Allaah<br />
ayaa yiri: "qofkii raadiya diin aan islaamka ahayn lagama<br />
aqbalayo, aakhirana kuwa tacab beelay ayuu ka mid yahay.<br />
وٞىذىا ٗ ٔب وَعٝ لا ٗ َٔيعخٝ لا الله ِٝد ِع ضاشعلإا : ششبعىا<br />
بْٖع ضشعأ ٌث ٔبس ثبٝآب شمر ٍَِ ٌيظأ ٍِ ٗ { ٚىبعح ٔى٘ق<br />
. } َُ٘قخٍْ ٍِٞشجَىا ٍِ بّإ<br />
Midka tobnaad: In gebi ahaanba laga jeesto diinta Alle oo aan la<br />
baran laguna dhaqmin, Allaah ayaa yiri: "yaa ku dulmi badan qof<br />
lagu waaniyey aayadaha rabbigii kadibna isaga jeestay,<br />
annagu danbiilayaasha waanu ka aargoosanaynaa"<br />
Tobankaa ayaa ugu waaweyn waxyaabaha islaamnimada buriya,<br />
aasaasna u ah, sheekha iyo culimada dacwaduna waa ay sharxeen<br />
haloogu noqdo kutubta caqiidada.<br />
Waxyaaba gaalnimada ah waxaa ka mid ah: Allaah iyo nabiyadiisa<br />
oo la caayo, ama malaaikta, ama lagu jeesjeeso kutubtii alle kusoo<br />
dejiyey nabiyada, axkaamta sugan ee diinta oo laga shakiyo,<br />
xaaraamta xaaraamnimadeeda la isku waafaqsan yahay oo la<br />
xalaalaysto i.w.m<br />
56
Warqad ku socota kooxaha takfiirka ah:<br />
Halkan waxaan kusoo gunaanadayaa qaybtan gaalaysiinta ku<br />
saabsan, hadal uu leeyahay sheekh C/lladiif bin C/raxmaan<br />
Aalasheekh, oo ahaa muftigii najdi xilligiisii, kana mid ah faracii<br />
sheekha, hadalkaasi wuxuu ku socdaa kooxaha takfiirka ah,<br />
noocii ay doonaanba ha noqdeen, kuwo dadkoo dhan<br />
gaalaysiiya, ama kuwo siyaasiyiinta uun gaalaysiiya, waana<br />
kan hadalkii sheekha oo aan tarjumay:<br />
Waxaa uu yiri isaga oo qolo takfiir ah la hadlaya: "Waxaan<br />
Axsaa ku arkay 64tii (1264H) laba nin oo idinkoo kale ah oo<br />
maariqiin ah (diinta ka faham-hallaabay) oo salaaddii jumcaha<br />
iyo jamaacadaba ka go'doomay, muslimiintii deegaankaa ku<br />
noolaydna gaalaysiiyey, xujadooduna tiinna oo kale ay ahayd,<br />
waxayna ku hadlayaan: reer Axsaa waxaa ay la fariistaan oo la<br />
macaamilaan ina Fayruuz iyo dadka la mid ah ee aan dadka<br />
wax baadiyeeya gaalaysiin, awoowgiisii baaqii sheekh<br />
muxammab bin c/wahaab ka horyimid oo la collaytamayna si<br />
cad uma uusan gaalaysiin, sidaa darted waa gaal maadaama<br />
uusan baadida ka beri noqon, ciddii la fariisataana isaga ayey<br />
la mid tahay!!<br />
Labadaa hordhac ee beenta ah ee baadinimada ah ayey ka<br />
dhaliyeen wixii axkaam ah ee ka dhalanayey gaalnimada cad.<br />
(labada hor dhac: 1- waa in ina fayruuz uusan gaalaysiin<br />
awowgii, 2- sidaana uu ku gaaloobay, natiijaduna ay tahay<br />
ciddii diin u ag fariisataa waa gaalo).<br />
Ilaa xaalkoodii gaaray inay ka tagaan salaanta, arintoodii ayaa<br />
la iisoo tabiyey waanan soo gole fariisiyey, waana handaday,<br />
hadalkana waan ku adkeeyey (maadaama uu ahaa masuulkii<br />
diinta ugu sarreeyey) waxaa ay sheegteen inay haystaan<br />
57
caqiidadii sheekh muxammad bin c/wahaab iyo kutubtiisii,<br />
shubhadii haysatay ayaan ka fayday, xujooyinka ay<br />
baadinimada u cuskadeenna waan ka baabi'iyey, waxaanan u<br />
sheegay in sheekh muxammad bin c/wahaab uusan shaqo ku<br />
lahayn caqiidadaa iyo manhajkaa, uusanna waxba ku<br />
gaalaysiin, wixii muslimiintu isku waafaqsanyihiin in qofkii la<br />
yimaaddaa uu ku gaaloobayo mooyee wax kale, oo ah shirkiga<br />
weyn iyo aayadaha Allaah iyo rasuulkiisa ama wax ka mid ah<br />
oo lagu gaaloobo, marka xujadu ku ooganto ka dib ayna u<br />
gaarto si wax kasoo qaad leh (ay fahmaan shubhana ayan<br />
cuskan), sida in la gaalaysiiyo qofka dadka suubban caabuda<br />
oo Allaah la barya, oo ka dhigta kuwo Allaah ula siman<br />
xuquuqda uu uunkiisa ku leeyahay oo cibaado iyo ilaahnimo<br />
ah, arintaana dadka cilmiga iyo iimaanka leh waa ay ku<br />
kulansanyihiin, qolo walba oo madaahibta la raacsanyahay ka<br />
mid ahna mas'aladan baab weyn ayey u goonni yeelaan, iyaga<br />
oo ku sheegaya xukunkeeda iyo waxa gaalnimada keena,<br />
shirkigana waa ay caddeeyaan". Aldurar alsaniyah: 1/467-476.<br />
Hadalkaa sheekha waxaa inooga baxay:<br />
1- In sheekh muxammad uu wax ku gaalaysiiyo wixii lagu<br />
kulansanyahay ee aynu horay usoo sheegnay.<br />
2- In dadka suubban caabudidoodu ay ka mid tahay<br />
waxyaabaha gaalnimada keena.<br />
3- In sheekhu arintaa kala mid yahay culimada muslimiinta ee<br />
madaahibta dhammaan ka tirsan.<br />
4- Inaan dadka gaalnimada ku dhaca la gaalaysiin iyada oo<br />
aan xujada lagu oogin xaquna uusan u caddaan.<br />
5- Dadkaa xujadu ku oogantay ee culimada qaarkood<br />
gaalaysiiyeen qofkii gaalaysiin waaya inuusan gaaloobayn,<br />
58
maxaa yeelay dadka la isku hayo gaalnimadoodu asal ma<br />
ahayn ee waa wax dib ka yimid oo sababi keentay.<br />
6- Qofkii aan isagu shirki ku dhicin in lagu gaalaysiiyo<br />
qubuuriyiinta ayuu gaalaysiin waayey kama mid aha<br />
caqiidadii iyo manhajkii sheekh muxammad bin c/wahaab ee<br />
waa caqiidadii khawaarijta maariqiinta ah.<br />
7- In faham xumada dadka qaarkood ka qaateen dacwadii<br />
sheekha ay soo ifbaxday xilli hore, culimaduna mar walba<br />
ay u taagnaayeen kala soocidda manhajkii sheekha iyo<br />
manhajkii khawaarijta.<br />
8- In loo baahanyahay in kooxaha xaq darrada wax ku<br />
gaalaysiiya si cilmiyeysan loola doodo lagana badbaadiyo<br />
baadida ay ku socdaan, maxaa yeelay dhibkoodu iyaga<br />
kuma ekaanayo ee muslimiinta ayuu saamaynayaa, oo<br />
marka ay gaalaysiiyaan dhiigooda, hantidooda iyo<br />
dhammaan xurmooyinkooda ayey bannaysanayaan, dad<br />
bulshada ka faquuqan oo colaad u haya ayeyna<br />
noqonayaan.<br />
59
Qaybta afaraad<br />
Caqiido xumadii baahsanayd<br />
Shirkiga iyo sababihii keenay<br />
Qabuuraha iyo kaalintii ay shirkiga ku<br />
lahaayeen.<br />
Waxyaabaha ka reebban qabuuraha<br />
Sidee saxaabadu ula dhaqmeen<br />
qabrigii nabiga iyo kuwii kale ee<br />
madiina<br />
Bilawgii qubuuriyiinta ee ummaddan<br />
Sidii qubuuraha loogu fitnaysnaa<br />
xilligii sheekh Maxamed soo baxay.<br />
Arrin muhiim ah marka qabuuraha<br />
dhisan la burburinayo<br />
60
Caqiido xumadii baahsanayd 1<br />
Waxaa aynu horay ugu soo xusnay "sababihii<br />
halganka" in sheekhu la kacay lana dhawaaqay<br />
mushkilado jiray darteed, waana waxa ka dhawaajiya<br />
qof walba oo samaddoon ah.<br />
Waxa aynu soo xusnay in ay sababaha ka mid<br />
ahaayeen: diinxumo, dhaqanxumo iyo jaahilnimo;<br />
Waxaa aynu sidoo kale soo xusnay faafsanaantii<br />
shirkiga iyo bidcooyinka, sidoo kale in dadku u batay<br />
kuwii xumaanta qurxinayey isla markaana ay iyagu<br />
hogaanka u hayeen ummadda inteeda kale, waxa<br />
sharciga waafaqsanina uu yaraaday.<br />
Haddii aynu ku hormarno shaygii ugu weynaa ee<br />
sheekhu ka dhiidhinayey lana dagaallamayey waa<br />
shirkiga waxaan leennahay:<br />
Khatarta shirkiga:<br />
Shirkigu waa midka ugu weyn danbi la galo, xumaan<br />
oo dhanna ugu xun, Allaaah waxaa uu yiri:<br />
( امٌظع امثإ ىرتفا دقف للهاب كرشٌ نمو)Alnisaa: 48<br />
"qofkii Alle wax la wadaajiyaa waxaa uu been abuurtay<br />
danbi weyn".<br />
Waxaa kale oo Alle ku yiri suuradda luqmaan, aayadda<br />
13aad: (مٌظع ملظل كرهشلا هنإ) shirkigu waa danbi weyn.<br />
Waxaa nabigeennu yiri sallalaahu calayhi wasallama<br />
mar la weydiiyey danbiyada kee ugu weyn? " inaad<br />
Allaah wax garab dhigto isagoo ku abuuray". 2<br />
Waxaa Allaah nabigiisa ku yiri:<br />
" نٌرساخلا نم هننوكتلو كلمع هنطبحٌل تكرشأ نئل " suuradda<br />
Alzumar:65.<br />
1 Warbixinta ibnu Qannaam ayey inoogu iman doontaa arrintan oo faahfaahsan<br />
2 Bukhaari:6811, Muslim:<br />
61
Oo micnaheedu yahay: "Haddii aad shirki samayso waxaa<br />
dhubaal ah in camalkaagu burayo kuwa tacab beelayna<br />
aad ka mid noqonayso".<br />
Qofkii shirki la yimaadda jannada waa laga xarrimay sidii<br />
Allaah yiri:<br />
" رٌصن نم نٌملاهظلل امو راهنلا هاوأمو ةهنجلا هٌلع اللّ مهرح دقف للهاب كرشٌ نم ههنإ "<br />
Almaaida:72.<br />
Oo micnaheedu yahay: "qofkii Alle cibaadadiisa cid kale la<br />
wadaajiya jannada waa laga reebay, naarta ayuuna ku<br />
waarayaa, daalimiintuna cid u hiilisa heli maayaan".<br />
Khatarta danbigan waxaa ka mid ah inuusan Allaah u<br />
cafinayn qofkii la yimaadda, sida uu ku yiri suuradda<br />
Alnisaa, aayadda 48aad:<br />
" ءاشي نمل كلذ نود ام رفغيو وب كرشي نأ رفغي لا للها ّنإ " ".<br />
Oo micnaheedu yahay: Alle ma dhaafo in wax lala<br />
wadaajiyo, wixii intaa kasoo harayse ciddii uu doono ayuu<br />
u dhaafaa.<br />
Farqiga u dhexeeya muwaxidka iyo mushriga:<br />
Muwaxidku waxaa uu aaminsanyahay oraah ahaan iyo<br />
ficil ahaanba in Allaah kaligii uu leeyahay maamulka<br />
iyo mulkiga dunida oo dhan;<br />
Waxaa uu rumaynayaa dhammaan magacyada iyo<br />
tilmaamaha uu Allaah sheegtay ama nabigiisu<br />
sallalaahu calayhi wasallama ku sheegay;<br />
Waxaa uu Allaah ugu dhawaanayaa cibaadada<br />
noocyadeeda oo dhan, cid Allaah kasoo hartayna<br />
waxba uguma dhawaado;<br />
Cibaadada noocyadeeda waxaa ka mid ah: Alle ka<br />
cabsiga, rajaynta waxa Alle agtiisa yaal, jacaylka Alle,<br />
talasaarashadiisa, nadarka, u gawricidda, baryada,<br />
gargaar doonka, magangalyo doonidda, i.w.m intaas<br />
62
oo dhan muwaxidku cid aan Alle ahayn waxba kama<br />
siiyo;<br />
Shirkigu waa tawxiidka lidkiis, mushriguna waa qofkii<br />
cibaadada Alle kaligii leeyahay cid kale wax ka siiya.<br />
Shirkigu waa noocyo badan yahay, waddooyin<br />
badanna waa uu leeyahay, cibaadada noocyadeeda oo<br />
dhanna wuu geli karaa;<br />
Qof kasta oo barya cid aan Allaah ahayn oo waydiisata<br />
wax Alle mooyee cid kale aysan awoodi Karin shirki<br />
ayuu ku dhacay, sidoo kale qofkii cid aan Allaah ahayn<br />
kaga gargaar dalba wax Alle mooyee cid kale aysan<br />
keeni Karin shirki ayuu ku dhacay;<br />
Qofkii wax u nadra (oo tusaale ahaan yiraahda sheekh<br />
hebeloow haddii aan caafimaad helo ama caruur, waan<br />
ku siyaarayaa, isagoo xagiisa waxtar ka rajaynaya)<br />
isna shirki ayuu ku dhacay;<br />
Qofkii magaca Alle waxaan ahayn wax ku bireeya ama<br />
cid kale oo uu weynaynayo wax u bireeya isaguna<br />
shirki ayuu ku dhacay;<br />
Cibaadadu waa xaq Allaah gaar u leeyahay lalama<br />
wadaajin karo cid kale ha ahaado: Malag, Nabi, Weli, jinni<br />
iyo insi intaba.<br />
63
Sababihii shirkiga keenay 1<br />
Shirkigu dunida waa uu kusoo derriyey oo tawxiidka ayaa<br />
asal ahaa.<br />
Nabi Aadam calayhi salaam iyo nabi Nuux kun sano ayaa u<br />
dhexaysay dadkii muddadaa noolaa muwaxidiin ayey<br />
ahaayeen, qof mushrig ah laguma arag.<br />
Haddaba waxaa is waydiin mudan maxaa shirkiga<br />
sababay?! Dadkii muwaxidiinta ahaa maxaa u qaybiyey<br />
muwaxidiin iyo mushrikiin?!!<br />
Jawaabtaa waxaa ina siinaya Tarjumaankii quraanka<br />
C/laahi bin Cabbaas isaga iyo aabbihiiba Allaah haka raalli<br />
noqdee, isaga oo fasiraya aayadda 23aad ee suuradda<br />
Nuux:<br />
(ارسنو قوعيو ثوغي لاو اعاوس لاو اّدو ّنرذت لاو مكتهلآ ّنرذت لا اولاقو)<br />
Oo micnaheedu yahay in gaaladii loosoo diray nabi<br />
Nuux ay isku waaninayeen: " haka tegina<br />
ilaahyadiina! Oo haka tegina wudd iyo suwaac iyo<br />
yaquuth iyo yacuuq iyo nasri"!!!<br />
c/laahi bin Cabbaas waxaa uu yiri: " kuwani waa<br />
magacyo niman saalixiin ahaa oo Nuux tolkii ka mid<br />
ahaa, markii ay dhinteen ayaa shaydaan u<br />
waxyooday tolkood oo ku yiri: "Taallooyin ka taaga<br />
meelihii ay fariisan jireen, kuna magacaaba<br />
magacyadoodii, weyna yeeleen, lama caabbudin<br />
xilligaa, markii kuwii sidaa yeelay dhinteen cilmigiina<br />
la illaaway ayaa la caabbuday!!!". 2<br />
Waxaa halkaa inoogu cad in sababtii shirkiga keentay ay<br />
ahayd dadka wanaagsan oo xadkoodii la dhaafsiiyey<br />
goobahoodiina la weyneeyey!!! Isla sababtii ugu horraysay<br />
ee shirkiga dunida keentay ayaa mar walba oo meel laga<br />
tirtiro kusoo celinaysay, sida aynu arki doonno insha<br />
Allaah.<br />
1 Alqubuuriyah: Sheekh Axmed Xasan Almucallim 81/82<br />
2 Saxiix albukhaari/fatxul baari 8/668<br />
64
Qabuuraha iyo kaalintii ay shirkiga ka qaateen<br />
Qabriga xaqiiqadiisu waa guri lagu asturo jirka qofka<br />
dhinta, iyadoo insaanka karaamo looga dhigay, faaiidooyin<br />
badan ayaana ugu jira qofka la aasay iyo bay'adaba.<br />
Nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama waxaa uu inoo<br />
sheegay in qofku kula kulmi doono qabriga imtixaan, iyo<br />
weliba abaal marin hordhac u ah waxa uu mudan doono<br />
qiyaame, haddii uu ahaa qof wanaagsan oo saalix ah waa<br />
loosii nimceeyaa, haddii uu xumaana waa lasii cadaabaa,<br />
balse waa cadaab ka yar midka danbe.<br />
Sharcigu qabuuraha axkaam ayuu u jideeyey laga doonayo<br />
inay maraan dadka muslimiinta ahi.<br />
Waxyaabo qabuuraha ku bannaan iyo waxyaabo ka<br />
reebban intaba sharcigu waa sheegay.<br />
Waxyaabaha bannaan ee wanaagsan waxaa ka mid ah<br />
booqashada qabuuraha iyadoo xikmado ku jiraa ay jiraan,<br />
lagana doonayo qofka booqanayaa in uu xasuusnaado.<br />
Bilawgii islaamka nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama<br />
waa reebay in qabuuraha la booqdo maxaa yeelay dadku<br />
shirkigii ayey ku dhawaayeen oo qabuuruhu waxyaabaha<br />
ay caabbudi jireen ayey ka mid ahaayeen.<br />
Balse markii shirkiga laga adkaaday lagana tirtiray xijaaz<br />
nabigu sallalaahu calayhi wasallama waa fasaxay<br />
booqashadii qabuuraha, waxaana uu yiri sallalaahu calayhi<br />
wasallama : " waxaan ahaa mid idinka reebay booqashada<br />
qabuuraha ee booqda aakhiro ayey idin xasuusinaysaaye". 1<br />
Xikmadda ku jirtaa waa in loosoo duceeyo qofka muslimka<br />
ah, aakhirana lagu xasuusto oo markaa qofka qalbigiisu<br />
jilco tawbadda iyo camalka suubbanna ku dadaalo.<br />
1 Saxiixu Muslim/sharraxa Nawawi: 7/46<br />
65
Qabriga gaalka waa la booqan karaa balse looma<br />
ducaynayo, waana la habaari karaa, aakhirana waa lagu<br />
xasuusanayaa.<br />
Intaa xikmad dhaafsiisan oo booqashada ku jirtaa ma jirto,<br />
ciddii wax kale qabuuraha ku ag samaysa nabi muxammad<br />
sallalaahu calayhi wasallama ayey khilaaftay ajar inay<br />
helaan iska daayee danbi ayey lasoo noqonayaan.<br />
Waxyaabaha booqashada ka reebban:<br />
1. in qabriga la isku masaxo<br />
2. in la dhunkado<br />
3. in ciid laga soo qaato si loo barakaysto<br />
4. in qabuuraha lagu dhex tukado ama lagu sujuudo ama<br />
xagooda salaadda loola jeesto, ama masaajid laga dul<br />
dhiso, ama masaajidda dad lagu dhex aaso.<br />
5. in qabuuraha magaalada ka baxsan loo safro<br />
6. in qabuuraha dabbaaldegyo iyo xaflado lagu qabsado<br />
7. in la dhiso ama la nuuradeeyo<br />
8. in la iftiimiyo oo nalal ama faynuusyo laga shido<br />
9. in xagooda loo cararo oo la baryo, gargaarna la<br />
waydiisto, ama la aammino inay wax tari karaan<br />
waxna dhibi karaan.<br />
10. in wax lagu bireeyo<br />
Daliilka kusoo arooray in waxyaabahaasi reebban<br />
yihiin:<br />
Arrinta koowaad: ee ah in qabriga la isku masaxo kama<br />
soo aroorin nabi muxammad sallalaahu calayhi wasallama<br />
iyo saxaabadiisii, qaabkii uu dadka barayna kama mid<br />
ahayn, cibaadadana waxaa halbeeg u ah in la sameeyo<br />
wixii nabiga iyo saxaabadiisu sameeyeen wixii aysan<br />
samaynna laga tago.<br />
66
Midda labaad iyo saddexaadna waa la mid oo qaaciddadaas<br />
ayey raacayaan.<br />
Midda afaraad axaadiis cadcad oo saxiix ah ayaa nabigu ku<br />
reebay sallalaahu calayhi wasallama isaga oo yiri:<br />
1 (اديع يربق اولعجت لاو اروبق مكتويب اولعجت لا)<br />
Oo macnihiisu yahay: guryihiinna qabuuro haka dhiganina<br />
qabrigaygana meel aad munaasabado iyo xaflado ka<br />
dhigataan haka dhigina.<br />
Sida guryuhu qabuuro ku noqonayaan laba middoodba<br />
waa lagu fasiray, ta koowaad: in la isku aaso guryaha, ta<br />
labaadna: inaan guryaha lagu tukan salaadaha qaarkood,<br />
maxaa yeelay qabuuraha ayaa ah meel salaadda ka<br />
caaggan ee guryihiinna hakala mid dhigina qabuuraha.<br />
Xadiis kale waxaa nabigu ku yiri sallalaahu calayhi<br />
wasallama:<br />
2<br />
) اهيلإ اوّلصت لاو روبقلا ىلع اوسلجت لا)<br />
Macnihiisuna waa: qabuuraha haku dul fariisanina<br />
xagoodana ha u tukanina.<br />
Waxaa kale oo nabigu yiri sallalaahu calayhi wasallama :<br />
ذخّتي نأ يشخ وّنأ ريغ هربق زربأ كلذ لاولف : تلاق . دجاسم مهئايبنأ روبق اوذخّتا ىراصّنلاو دوهيلا للها نعل<br />
3<br />
) ادجسم)<br />
Macnaha xadiisku waxa weeye: Lacnaddii Alle yahuud iyo<br />
kiristaan dushooda ha noqoto qabuurihii nabiyada ayey<br />
masaajid ka dhigteen!!<br />
Nabigu waxaa uu u lacnadayaa ficilkaa foosha xun ee ay<br />
sameeyeen oo ah in qabuurihii nabiyada ay masaajid ka<br />
dul dhiseen, haddi qabuurihii nabiyada sidaa la isugu<br />
lacnaday maxaad moodaysaa qabuuraha kale?!!<br />
1 Abuudaauud/sharraxa cawnul-macbuud 1/383<br />
2 Muslim/nawawi: 2/668<br />
3 Bukhaari/fatxul baari:3/200, muslim/nawawi:5/12.<br />
67
Caaisha Alle haka raalli noqdee waxaa ay tiri: Haddi<br />
lacnaddaasi aysan jiri lahayn nabiga bannaanka ayaa lagu<br />
aasi lahaa, waxaase laga baqay in masjid laga dhigto!<br />
Nabiga gurigiisii ayaa lagu aasay oo uu ku naf baxay,<br />
nabiyadana meesha nafta looga qaado ayaa lagu aasaa,<br />
halkaa ayuu ku ilaashanaa, waxaa ay leedahay caaisha<br />
waxa sidaa loo yeelay inaan qabrigiisa laga dhigan meel<br />
lagu tukado, illeen haddii bannaanka loo saaro cidna ma<br />
ilaalin karto, guriga caaishase waa la ilaalin karaa oo wuu<br />
kooban yahay.<br />
Waxa kale oo nabigu yiri sallalaahu calayhi wasallama:<br />
1<br />
) دجاسم مهئايبنأ روبق اذخّتا موق ىلع للها بضغ ّدتشا دبعي انثو يربق لعجت لا مهللا ّ )<br />
Macnihiisuna waxa weeye: Alloow qabrigayga haka dhigin<br />
sanam la caabudo, Alle caradiisu waa ay ku darraatay qolo<br />
dushood, nabiyadooda qabuurahooda masaajid ka dhigtay!<br />
Suaal: waxaa dadka qaarkii iswaydiin karaan: Nabigu sow<br />
ka ku aasan masjidkiisa ma aha?! See la isu waafajinayaa<br />
axaadiistan iyo arintan aynu wada aragno?!<br />
Jawaabtu waxa weeye: nabiga sallalaahu calayhi<br />
wasallama markii la aasay gurigiisa ayaa lagu aasay,<br />
guryihiisuna masjidka ayey ku dheganaayeen, wakhtigii<br />
cusmaan bin caffaan ayaa masjidka la weyneeyey markaa<br />
saxaabadii waaweynayd oo dhan ayaa joogay taladana<br />
iyaga ayaa gacanta ku hayey, waxaa la isla gartay in<br />
dhinaca qabrigu jiro aan masjidka laga ballaarin ee<br />
dhinacyada kale laga fidiyo, si uusan masjidka u dhex<br />
gelin, waana la isku waafaqay sidaa ayaana la yeelay.<br />
Qarnigii koowaad dhammaadkiisii saxaabadiina in yar ay ka<br />
nooshahay markaana ay umawiyiintu talada hayeen, ayaa<br />
masjidkii ballaarin labaad lagu sameeyey waxaa amarka<br />
lahaa oo talada hayey Waliid bin C/malik bin Marwaan,<br />
markaa ayuu amray in masjidka la waasiciyo dhinac<br />
1 Imaamu Axmed:2/246<br />
68
kastana loo ballaariyo, sidii ayaa la yeelay qabrigiina sidaa<br />
ayuu masjidka ku dhex galay!<br />
Culimadii reer madiina oo uu ugu weynaa Saciid bin<br />
Musayib oo taabici ahaa arrintaa waa ay ka hor<br />
yimaaddeen, sida uu sheegay imaam ibnu Kathiir 1 iyo<br />
taariikhyahanno kaleba balse ammiirku waa uu ku<br />
adkaystay goaankiisa culimadiina waa uu ka horyimid.<br />
Haddaba ficil uu sameeyey nin boqor ah kuna khilaafay<br />
sharciga iyo culimadii diinta taqaannay lagama dhigan<br />
karo daliil loo cuskado in masaajidda qabuuro laga dhisi<br />
karo. 2<br />
Arinta shanaad ee ah in qabuuro magaalada ka<br />
baxsan loo safro:<br />
Waxaa nabigeennu yiri sallalaahu calayhi wasallama:<br />
3<br />
" يدجسمو ىصقلأا دجسمو مارحلا دجسم : دجاسم ةثلاث ىلإ ّلاإ لاحرلا ّ ّدشت لا"<br />
Macnihiisuna yahay: Safar cibaado looma xirxirto saddexda<br />
masjid dhinacooda mooyee, waa masjidka xaramka ah<br />
(kacbada), masjidka nabiga, iyo Baytul maqdis.<br />
Sidaa ayaa saxaabadii nabiga iyo taabiciintii ugu dhaqmeen<br />
xadiiskan oo marnaba ma dhicin in ay u safreen qabuuro<br />
ka baxsan kuwii madiina iyaga oo booqasho u socda,<br />
fahamkii saxaabada iyo dhaqankoodii in la qabsadaana waa<br />
waajib.<br />
Laga yaabee in dadka qaarkood daliil ka dhigteen<br />
booqashadii nabigu sallalaahu calayhi wasallama booqday<br />
qabrigii hooyadii, iyadoo qabrigeedu uu ku yaallay Maka<br />
iyo Madiina dhexdooda!<br />
Arintaa waxaa looga jawaabayaa: Nabigu sallalaahu calayhi<br />
wasallama uma safrin booqashada qabriga hooyadii ee<br />
1 Albidaaya wa nihaaya:9/75<br />
2 U noqo Albidaaya wa nihaaya: 9/74-75<br />
3 Bukhaari/fatuxul-baari:3/70, muslim/nawawi:9/104-106<br />
69
waxaa uu ahaa safar, isagoo marayey jidka isku xira<br />
labada magaalo, markaa ayuu ku leexday oo sii maray,<br />
sidaa ayaa ku cad axaadiista dhacdadan kusoo aroortay.<br />
Arrinta lixaad ee ah in qabuuraha dabbaaldegyo aan<br />
lagu qabsan karin:<br />
waxaa u daliil ah xaddiiskii aynu soo xusnay ee nabigu yiri<br />
sallalaahu calayhi wasallama: "Qabrigaygana haka<br />
dhiganina meel aad ku ciiddaan (isugu timaaddaan<br />
xafladana ku dhigataan).<br />
7aad: Inaan la dhisi karin ama la nuuradeyn karin<br />
axaadiis badan ayaa ku timid aynu qaar ka xusno:<br />
Abuu saciid Alkhudriyi Alle haka raalli noqdee waxaa uu<br />
nabiga ka weriyey sallalaahu calayhi wasallama:<br />
) بٙ١ٍع ٍّٝص٠ ٚأ بٙ١ٍع ذعم٠ ٚأ سٛجمٌا ٍٝع ٕٝج٠ ْأ ٝٙٔ)<br />
1<br />
Nabigu waa reebay sallalaahu calayhi wasallama in<br />
qabuuraha la dhiso iyo in lagu fariisto iyo in lagu dul<br />
tukado intaba.<br />
Xadiis kale Jaabir bin C/laahi ayaa werinaya waxaa uu yiri<br />
Alle haka raalli noqdee:<br />
2<br />
) ويلع ىنبي نأو ويلع دعقي نأو ربقلا صصجي نأ مّلسو ويلع للها ىّلص للها لوسر ىهن<br />
Nabigu waa reebay in qabriga la nuuradeeyo iyo in lagu<br />
fariisto iyo in la dhiso.<br />
Qolada qabuuraha dhista nabigu sallalaahu calayhi<br />
wasallama waxaa uu ku tilmaamay inay yihiin kuwa ugu<br />
shar badan uunka Alle abuuray, 3 Maxaa yeelay dadka ayey<br />
dinta ka duwayaan cid aan Alle ahaynna waa ay ku<br />
xirayaan, sidii qoladii nabi Nuux laga soo saaray ay<br />
sameeyeen.<br />
1<br />
Abuu yaclaa:2/297 waana xadiis saxiix ah sida sheekh Albaani ku sheegay "Taxdiiru Alsaajid:22<br />
2<br />
Saxiixa Muslim/Nawawi: 7/37<br />
3<br />
Sida ku cad bukhaari/fatxul baari 3/208, Muslim/nawawi 5/11<br />
70
Qabriga dhisan oo la dumiyo:<br />
Waa waajib haddii awood loo hayo, waxaana u daliil ah<br />
xadiiska uu weriyey Abul-hayaaj al-asadiyi waxaa uu yiri<br />
cali bin abii daali ayaa igu yiri:<br />
لاإ ّ افرشم اربق لاو وتسمط ّلاإ لااثمت عدت لا نأ : مّلسو ويلع للها ىّلص للها لوسر ويلع ىنثعب ام ىلع كثعبأ لاأ"<br />
" وتيوس ّ<br />
" Miyaanan kuu direyn wixii nabigu ii diray?! Waa in aadan<br />
ka tegin sawir inaad baabi'iso mooyee, qabri kor u<br />
qaadanna aadan ka tegin inaad sinto mooyee.<br />
Kutubta axkaamtu waxaa ay isku waafaqsan tahay inaan<br />
qabriga taako wax ka badan kor loo qaadi Karin oo ah<br />
sidiisa dabiiciga ah.<br />
Imaamu shaafici waxaa uu yiri Alle ha u naxariistee: " Ma<br />
arag qubuurihii muhaajiriinta iyo ansaarta oo<br />
nuuradaysan". 2<br />
8aad: in la iftiimiyo:<br />
waa dayac xoolaha la dayacayo, laguna bixinayo meel aan<br />
ku habboonayn, qof dhintay qabrigiisu mugdi iyo iftiin waa<br />
midka gudaha ugu jira, hadba camalkiisu sidii uu ahaa<br />
ayuu noqonayaa, inaynu iftiiminno ma aha mid wax u<br />
kordhinaysa, mana bannaana maxaa yeelay nabi<br />
muxammad iyo saxaabadiisu ma samaynin, madaahibtuna<br />
waa isku waafaqsan tahay in iftiiminta qabuuruhu xaaraam<br />
tahay.<br />
1 Muslim/nawai:7/35-36<br />
2 Al-umm 1/277<br />
71<br />
1
9aad: in la baryo ama la aammino inay wax tari<br />
karaan:<br />
Qayb saxaabada ka mid ah oo soo islaamiddoodu markaa<br />
dhaweyd ayaa iyadoo socdaal lagu jiray waxaa lasoo<br />
maray geed gob ah oo gaaladu seefaha suran jireen iyagoo<br />
barakaysanaya oo aamminsan in geedku wax u<br />
kordhinayo, markaa ayey nabiga ku yiraahdeen: Annagana<br />
geed aan barakaysanno noo samee! sida iyaguba u<br />
leeyihiin geed ay barakaystaan!! Nabigu waxaa uu yiri<br />
isagoo yaabban: Allaahu akbar! Waa waddooyin!<br />
Allaha naftaydu gacantiisa ku jirto ayaan ku<br />
dhaartaye waxaad tiraahdeen sidii reer israaiil ay<br />
muuse ku yiraahdeen: Ilaah noo samee sida iyaguba<br />
(gaaladu) ay ilaah u leeyihiin! 1<br />
Qabuuraha agtooda in lagu roob doono ama lagu soo<br />
ducaystaa kama mid aha caqiidadii nabi Muxamad iyo<br />
saxaabadiisa, dhaqankii uu ina barayna kuma jirto,<br />
qabuuruhu ma leh wax dhib ah iyo dheef toona, iyaga ayaa<br />
uga baahan dadka nool duco, saddaqo iyo in dhibka laga<br />
ilaaliyo.<br />
Qofkii aamina inay dhib ama dheef leeyihiin waa qof wax<br />
ka haysta caqiidadii mushrikiinta.<br />
10aad: in qabuuraha wax lagu nadro:<br />
Nin ayaa xilligii nabiga sallalaahu calayhi wasallama nadar<br />
ku galay inuu wax ku bireeyo meel Buwaana la oran jiray,<br />
nabiga ayuu weydiiyey arrintaasi sida ay noqonayso;<br />
"Nabigu waxaa uu weydiiyey laba suaalood oo ah: Sanam<br />
la caabbudi jiray miyaa halkaa ku yiillay? Ciid gaaladu<br />
lahaayeen miyaa halkaa lagu qaban jiray? Labadaba<br />
saxaabadu maya ayey ku jawaabeen;<br />
1 Tirmidi/tuxwatul axwadi: 4/475<br />
72
Nabigu waxaa uu ugu jawaabay ninkii: Nadarkaaga oofi,<br />
nadar macsi ah oofin ma leh, iyo wax uusan qofku hanan<br />
Karin" 1<br />
Qabuuraha oo wax lagu nadro ama wax lagu bireeyaa waa<br />
dhaqankii jaahiliyada, mana bannaana in looga daydo,<br />
waana nadar macsi ah oo ma bannaana in la oofiyo.<br />
Sidee saxaabada iyo dadkii wanaagga kaga dayday<br />
ula dhaqmi jireen qabriga nabiga sallalaahu calayhi<br />
wasallama iyo qabuurihii kale ee Madiina ku<br />
yaallay? 2<br />
Wanaaga islaamka waxaa ka mid ah inuu karaameeyey<br />
qofka, nolol iyo geeriba.<br />
Qabuuraha sharcigeennu waa reebay in la ihaaneeyo,<br />
waxaa la diiday in lagu xaajo guto, in lagu istaago, in lagu<br />
fariisto, in maydka lafihiisa la jabiyo, in qabuuraha kabo<br />
lagula dhex socdo.<br />
Dhanka kale waxaa la reebay waxyaabihii aynu soo xusnay<br />
ee tobanka ahaa iyo wixii qabriga xadkiisa dhaafinaya.<br />
Saxaabada rasuulku sallalaahu calayhi wasallama iyagana<br />
Alle haka raalli-noqdee iyagoo fartoomaya axaadiistii<br />
nabigeenna ee aan qaar soo xusnay, ma ay dhisin<br />
qabrigiisa, masjidna kama ay dhigan, gurigiisana lagama<br />
saarin si aan loogu fitnoobin.<br />
Qaasim bin Muxammad bin Abuubakar ayaa usoo galay<br />
eeddadii Caaisha, waxaa uu ku yiri: hooyo I tus qabriga<br />
nabiga sallalaahu calayhi wasallama iyo labadiisa saaxiib<br />
(Abuubakar iyo Cumar), wuxuu yiri: "waxaa ay ii faydday<br />
saddex qabri oo aan kor u kacsanayn, aanan<br />
1 Abuudaauud/saxiix abuudaauud 2/636<br />
2 Alqubuuriyah: Axmed Almucallim: 65-69<br />
73
aaba'sanaynna, laguna quruurixiyey jaygii bannaanka<br />
guduudan". 1<br />
Xilligii saxaabada ma jirin in dadku saf usoo galaan qabriga<br />
nabiga sallalaahu calayhi wasallama si ay u arkaan, ee<br />
iyagoo masjidka jooga ayey salaami jireen;<br />
Haddii qof jeclaystana Caaisha ayuu fasax ka qaadan jiray<br />
illeen iyadaa guriga lahayde, haddii ay doonto waa ay tusi<br />
jirtay, sida ku cad qisadii aynu soo xusnay ee Qaasim bin<br />
Muxammad.<br />
Cali bin Xuseyn bin Cali bin Abii daalib oo lagu naanaysi<br />
jirey Zaynulcaabidiin ayaa arkay nin imanaya meel<br />
daloosha oo qabriga nabiga u dhaweyd, kaddibna galaya!<br />
Markaa ayuu uga digay oo ku yiri: aabbahay ayaan ka<br />
maqlay oo awoowgay ka werinaya in nabigu sallalaahu<br />
calayhi wasallama yiri: " Qabrigayga ciid haka<br />
dhiganina, guryihiinnana qabuuro, igu salliya<br />
salligiinnu waa uu isoo gaarayaa meel aad<br />
joogtaanba". 2<br />
Digniintaas nabigu bixiyey ayey saxaabadu dadka bari<br />
jireen, haddii ninkaa kaligii ee qabriga kusoo noqnoqonaya<br />
loo deyn lahaa dad badan ayaa ku dayan lahaa, in markaa<br />
meeshu xaflad isu beddesho ayaa iman lahayd, oo lagu<br />
dhaco wixii nabigu ka digay ee yiri: Qabrigayga ciid haka<br />
dhiganina" si ayan taasi u dhicin saxaabada iyo<br />
taabiciintuba waa ka hortagi jireen, maxaa yeelay ka<br />
hortaga ayaa daaweynta ka waxtar badan.<br />
Marnaba ma dhicin xilligii saxaabada iyo taabiciinta inay<br />
dad u safraan qabuuro, ha noqdo qabriga nabiga sallalaahu<br />
calayhi wasallama ama kuwo kale, waxaana sababayey<br />
dadka oo xasuusnaa xadiiski nabigu yiri sallalaahu calayhi<br />
wasallama : "safar looma xirxirto (cibaado ahaan) saddex<br />
1 Abuudaauud: 2/234<br />
2 Imaamu Axmed 2/367, abuudaauud: 1/622<br />
74
masjid mooyee" masjidka xaramka, iyo masjidka fog<br />
(Baytul maqdis) iyo masjidkaygan. 1<br />
Waxaa aynu soo xusnay in masjidka markii uu ballaariyey<br />
Waliid bin C/malik uu qabrigu masjidka galay, taladii<br />
culimada ee ahayd in dhinaca qabriga la iska daayana la<br />
diiday, culimadu talo kale ayey soo jeediyeen dawladduna<br />
waa aqbashay, waxaa qabriga lagu wareejiyey darbi dheer,<br />
kaddib ayaa darbigii masjidka laga sii daba dhisay;<br />
Maxaa sidaa loo yeelayey? Waxaa loo yeelay in marnaba<br />
caammadu aysan gaarin qabriga, masjidkana waxaa loo<br />
dhisay qaab aysan dadku jihada qabriga ugu jeesan<br />
Karin. 2<br />
1 Saxiix Albukhaari/fatxulbaari: 3/70, Muslim/nawawi:9/104-106<br />
2 Eeg sharraxa nawawi ee Muslim 5/12-13.<br />
75
Bilawgii qubuuriyiinta ee ummaddan<br />
dhexdeeda:<br />
Qubuuriyiintu waa dadka lagu ibtileeyey inay qabuuraha ku<br />
xirnaadaan, oo har iyo habayn isaga daba noqdaan, oo<br />
haddii dhibaato dhacdo qalbigooda qabuuruhu kusoo<br />
dhacayaan! Roob la'aan ayaa dhacday! qabuuraha hala<br />
aado ayaa xigta! Colaad iyo abaaro ayaa dhacay!<br />
Qabuurahaa la illaaway ayaa la isku qancin!! Intaa safar<br />
ayaa lagu jiraa! Xagee?! Siyaaradii sheekh hebel! Xoolo<br />
ayaa la uruurin! Xagee loo wadaa?! Waa siyaaradii sheekh<br />
hebel!! Dadka shaqadoodu sidaa tahay ayaa qabuuriyiin la<br />
yiraahdaa.<br />
Ummaddani 3dii qarni ee ugu horreeyey waa ay ka<br />
nadiifsanayd dhaqanka noocaa ah, cilmiga oo faafsanaa iyo<br />
sunnada oo xoog lahayd darteed.<br />
Markii ugu horreysay ee qabri la muujiyo laguna xirnaado<br />
waxaa ay ahayd bilawgii qarnigii 4aad, waxaana keenay<br />
saddex dawladood oo shiico iyo baadiniyo isugu jiray<br />
(baadiniyadu waa qolo aan oogin astaamaha diinta ee<br />
tiirarka 4ta ahi ka mid yihiin:salaadda, zakada, soonka iyo<br />
xajka, Tawxiidka uun ayey ku dhawaaqaan)<br />
Waxayna kala ahaayeen dawladahaasi:<br />
1- Banii Buweyhi: waxay ahaayeen shiico ka talin jiray<br />
dhulka Faaris meelo ka mid ah;<br />
2- Cubeydiyiinta ama faadimiyiinta, oo ahaa baadiniyo<br />
ka talin jiray maqrib, masar ilaa labada xaram.<br />
3- Qaraamidada: oo ahaa reer miyi baadiniyo ah, kana<br />
talin jiray jaziiradda meelo ka mid ah ilaa Ciraaq<br />
qaarkeed.<br />
Saddexdaa qolo ayaa bilaabay dhisidda qabuuraha iyo ku<br />
xirnaanshahoodaba, sidaa waxaa xaqiijiyey culimada iyo<br />
taariikhyahannada muslimiinta oo ay ka mid yihiin<br />
Imaam ibnu Taymiya sida ku xusan Majmuuca<br />
76
fataawihiisa 1 , iyo ibnu Kathiir sida uu ku sheegay<br />
Albidaaya wa nihaaya 2 , iyo imaam Dahabi sida ku cad<br />
Siyar aclaam Alnubalaa 3 .<br />
Xiliigaa wixii ka danbeeyey waxaa bilawday hardan ka<br />
dhexeeya culimaddii sunnada iyo shiicada, kuna saabsan<br />
dhisidda qabuuraha, balse maadaama ay ahaayeen<br />
dawlado xoog badan oo arxan daran si weyn ayey ula<br />
dagaalameen cid kasta oo ka hortimaadda<br />
ujeedooyinkooda, dhisiddii qabuuruhuna aad ayey u<br />
faaftay, dadkiina in badan ayaa ku xirmay, waxaa ayna<br />
noqotay fitno dhallaankii ku barbaaray, waayeelkiina ku<br />
cirraystay! Ciddii ka hadashana la yiraahdo diin cusub<br />
ayey wadataa!!<br />
Qof kasta oo la rabo in la karaameeyo qabrigiisa waa la<br />
dhisay, kuwo xitaa waqdhis ah ayaa laga sameeyey<br />
meelo kala duwan! Ilaa ay ka dhacday in halqof uu shan<br />
meelood ku yeesho qabri dhisan!! Adillo been abuur<br />
ahna waa loo dhoodhoobay!!!<br />
Taasi maxay sababtay?<br />
Waxaa ay sababtay in muuqaalladii shirkigu dib ugu soo<br />
noqdaan ummaddan, ayna soo noolaadaan dhaqammo<br />
badan oo jaahiliyadu lahayd, nabiguna waa sii sheegay<br />
in shirkigu soo noqon doono in badan oo ummadda ka<br />
mid ahina qaadi doonto waddadii jaahiliyada, bal aynu<br />
aragno qayb ka mid ah axaadiistii nabigu arrintaa ku<br />
tilmaamay:<br />
Soo noqoshada shirkiga:<br />
Waxaa uu yiri sallalaahu calayhi wasallama: " saacadda<br />
qiyaame ma dhacayso iyadoo aysan qabaail badan oo<br />
ummadayda ka mid ahi mushrikiinta ku biirin! Oo aysan<br />
1 Majmuuc Alfataawa: 27/465-467<br />
2 Albidaaya wa nihaaya:11/233<br />
3 Siyar aclaam Alnubalaa: 16/250-252<br />
77
qabaail badan oo ummaddayda ka mid ahi asnaamta dib<br />
u caabudin" 1<br />
Waxaa kale oo nabigu sallalaahu calayhi wasallama yiri:<br />
" saacaddu ma dhacayso iyadoo aysan haweenka reer<br />
Daws baryahooda ku ruxin Dil-khalasa hareerihiisa" Waa<br />
sanam ay caabudi jireen xilligii jaahiliyada. 2 Maxaa ay<br />
isla ruxayaan?! Waa ay jidbaysan yihiin! Sanamka ayey<br />
ku ag xadraynayaan! oo baryayaan oo weynaynayaan!!<br />
Axaadiistan iyo kuwo kale oo la mid ah waxaa ay si cad u<br />
sheegayaan in shirkigu ummaddan kusoo noqon doono,<br />
qabaail badanna gaaloobi doonaan, qabaailka qaarna ay<br />
dib boorka uga jafi doonaan sanamyadii ay caabudi<br />
jireen nabi Muxammad sallalaahu calayhi wasallama intii<br />
aan lasoo saarin ka hor!!!<br />
Culimada muslimiinta ee xilligan nool qaarkood waxaa ay<br />
caddeeyeen in qolyaha ka shaqeeya raad raaca<br />
waxyaabihii taariikhiga ahaa qaarkood ay wadaan soo<br />
noolaynta sanamyadii la caabudi jiray islaamka ka hor!<br />
Iyaga oo dadka uga dhigaya hidde iyo dhaqan!! Iyo<br />
xadaarad shacabka goobtaa ku dhaqani lahaan jiray!!<br />
Suaal: dadka qaarkood waxaa ay dhihi karaan: Nabigu<br />
sallalaahu calayhi wasallama miyuusan dhihin :<br />
"Shaydaan wuu ka quustay in dadka tukadaa ku<br />
caabudaan jaziiradda carbeed" 3 sidee la isku<br />
waafajinaya xadiiskan iyo kuwii aad sheegteen ee ku<br />
saabsanaa in ummadda in badani gaaloobayso?!<br />
Jawaab: waxaynu kusoo koobaynaa sidan soo socota:<br />
1- waa in la rumeeyo dhammaan wixii uu Nabi<br />
Muxammad sallalaahu calayhi wasallama sheegay,<br />
maxaa yeelay iskama hadlo ee waxyi ayuu ku<br />
1 Sunan abuudaauud, kitaabka fitnada 2/499<br />
2 Saxiix albukhaari/fatxul baari 13/76, saxiix muslim: 18/32<br />
3 Saxiix muslim/C/baaqi: 4/2177<br />
78
hadlaa, isaga ayaa sheegay in shirkigu soo<br />
noqonayo, isla markaana shaydaan ka quustay in<br />
jaziiradda lagu caabudo.<br />
2- Xadiiskan ka warramaya quusashada shaydaanka,<br />
kuma jirto inta quustaasi sii jirayso, ee waxaa uu ka<br />
warramayaa xaaladdii xilligaa taagnayd, markii uu<br />
arkay awoodda muslimiinta iyo sidii diintu u faaftay<br />
ayuu ka quustay in dib danbe loo caabudo;<br />
Balse rajadiisii dib ayey usoo noolaatay nabiga oo aan<br />
weli geeriyoon, waxaa jaziiradda kasoo baxay Musaylima<br />
Al-kaddaab, Aswad Alcanazi iyo Dulayxa Al-asadi,<br />
saddexduba nabinimo ayey sheegteen dad ayaaana<br />
rumeeyey! Markii nabigu dhintayna Carab badankeedu<br />
diinta waa ka baxeen, taas oo keentay in Abuubakar u<br />
xusul duubto sidii uu carab diinta ugu soo celin lahaa,<br />
waxaa bilaabmay dagaalladii loo bixiyey "Xuruub<br />
Alriddah" dagaalladii gaaloobidda, kuwii riddoobay qaar<br />
dagaalladii ayey ku dhinteen intii kalena xoog ayaa lagu<br />
soo celiyey! Miyeysan taasi tusaale cad u ahayn in<br />
quusta shaydaan aysan sii raagin ee ay ku koobnayd<br />
marxalad taagnayd?!<br />
3- xilligii Cali bin Abii daalib dad ayaa diinta ka baxay<br />
oo waxyaabo ay ku gaaloobeen ku kacay, kaddibna<br />
Cali waa uu gubay. 1<br />
4- Waxaa kale oo daliil cad ah xaddiiska ka warramaya<br />
in reer Daws dib u caabudi doonaan sanamkoodii ay<br />
jaahiliyada lahaan jireen, reer dawsna waxaa ay ka<br />
mid yihiin qabaailka jaziiradda dega, waana qolodii<br />
uu ka dhashay Alle haka raalli noqdee saxaabigii<br />
qaaliga ahaa Abuu hureyra.<br />
5- Waxaa kale oo nabigu sallalaahu calayhi wasallama<br />
yiri: "habaynka iyo maalintu ma tegi doonaan iyada<br />
oo aan Laate iyo Cuzze dib loo caabbudin". 2 Laate<br />
iyo Cuzzana waa sanamyadii Maka iyo Madiina iyo<br />
1 Saxiix albukhaari/fatxulbaari:12/267<br />
2 Muslim/nawawi:18/33<br />
79
inta u dhexaysa lagu caabudi jiray, jaziiradda<br />
ayeyna ka mid yihiin.<br />
Dhacdooyin badan oo ummadda soo maray kuna<br />
saabsanaa dad riddoobay iyadana lama koobi karo.<br />
Jawaabahan koobani waxaa ay inoo iftiiminayaan in sidii<br />
nabigu sallalaahu calayhi wasallama sheegay gaalnimadu<br />
kusoo noqonayso jaziiradda iyo ummadda guud ahaanba. 1<br />
Sidii qubuuraha loogu fitnaysnaa xilligii Sh<br />
Maxamed bin C/wahaab soo baxay:<br />
Awoodda tiro iyo ciidan ee dadka qabuuraha ku tiirsan<br />
waxaa ay joogtay halkii ugu sarraysay xilligii sheekh<br />
muxammad soo bidhaamay, taageero siyaasadeed oo<br />
weynna waa ay lahaayeen.<br />
Aynu soo qaadanno tusaalayaal dhowr ah iyo<br />
dhacdooyin sheekhu la kulmay oo qiira-geliyey:<br />
1- Geedkii Darfiya:<br />
Waa geed haweenku aadi jireen marka ay dhalaan,<br />
iyagoo waydiisan jiray in cimriga ilmahan loo<br />
dheereeyo, geedkana dun ama xarig ayey ku xiri<br />
jireen xasuus ahaan!<br />
2- Xilliyadii sheekh Maxamed uu tagay xaramka mar ka<br />
mid ah ayuu arkay dhacdooyin la yaab badan oo ku<br />
saabsan qabuuro iyo muuqaallo la caabudayo!<br />
Waxaa ka mid ahaa qabri dhisan oo aad loo qurxiyey<br />
xayndaabna loo sameeyey ayna ku hareeraysan<br />
yihiin dad ooyaya oo u cabanaya qabriga! Markii uu<br />
dadka waydiiyey qabriga waxaa lagu yiri waa:<br />
Qabrigii Ummul mu'miniin Khadiija binti<br />
Khuweylid! 2<br />
1 Alqubuuriyah Axmed Almucallim:106-110<br />
2 Rawdada ibnu Qannaam:13-14<br />
80
3- Isla safarkaas waxaa uu arkay shay sidii kacbadii loo<br />
sameeyey oo la saaray neef geel ah! Dharka<br />
kacbada oo kalena la huwiyey!! Dad calamo cadcad<br />
wataana ku hareeraysan yihiin!! Farxad iyo<br />
rayraynna ay ka muuqato!! Qaarkood quraan ayey<br />
akhrinayaan, qaarna waa ay ducaysanayaan!<br />
Qaarna waa ay is ruxayaan (xadraynayaan!), ciidan<br />
ilaaliyaana waa ku hareeraysan yahay! Sheekhu<br />
isaga oo daawanaya muuqaalkan ayaa nin u yeeray<br />
oo ku yiri: miyaadan nagala qayb qaadanayn<br />
farxaddan?! Sheekhii ayaa yiri oo xagee u<br />
socotaan?! Mawlaca sheekh Maxbuub ayaan u<br />
soconnaa si aan usoo cuntaynno ayuu ku jawaabay!<br />
Oo sheekh Maxbuub kuma ayuu ahaa?! Sheekh<br />
Maxamed ayaa yiri! Waa sheekh kheyr qaba oo beri<br />
hore dhintay ayuu ninkii ku jawaabay!<br />
Sheekh Maxamed ayaa yiri: oo maxaad la dabbaal<br />
degaysaan?! Ninkii ayaa yiri: geeridiisa ayaan<br />
sannad walba u dabbaal degnaa! 1<br />
4- markii sheekhu soo dhammaystay safarkiisii cilmi oo<br />
uu kusoo noqday Najdi, waxaa uu soo maray<br />
magaalada Axsaa (Baxreyn) dhisme kacbadii loo<br />
ekaysiiyey oo dharkii kacbada oo kale la saaray<br />
ayuu arkay, dadkuna ku noqnoqonayaan! Wuu<br />
gartay in meeshu tahay qabri dhisan, ardaydii<br />
magaalada mid ka mid ah ayuu ku yiri: waa kuma<br />
qabrigani? Wuxuu yiri: waa nin suufi ahaa oo Ciraaq<br />
ka yimi qarnigii hore kaddibna Axsaa degay, nin<br />
saahid ah ayuu ahaa, markii uu dhintay ayaa<br />
wiilkaasi yimid (waa mid markaa qabriga ag<br />
fadhiyey) halkan ayuu ku aasay dhismahanna wuu<br />
ka dul dhisay! Dadka ayuuna xoolo kaga urursadaa!<br />
Weligiina isaga oo tukanaya lama arag!!!<br />
Sheekhu inta uu yaabay ayuu yiri oo sidee ammiirka<br />
magaaladu arrintan ugu ogolaaday?! Ninkii waxaa<br />
1 Ibnu Qannaam:1/13 ٌ Rawdada<br />
81
uu ku jawaabay: Axsaa dawladda Turkiga ayey xiriir<br />
la leedahay, ninkan aasanna dawladda Turkiga ayuu<br />
xiriir la lahaa!!! 1<br />
5- markii sheekhu soo galay Cuyeyna ammiirkii<br />
magaaladuna soo dhaweeyey ayaa sheekhu soo<br />
bandhigay in la dumiyo qubbad laga dul dhisay<br />
qabrigii Zeyd binu Khaddaab, maxaa yeelay dadku<br />
waa ku fitnoobeen hanuunkiina waa ku seegeen,<br />
ammiirkii wuu aqbalay wuuna u fasaxay sheekha in<br />
la dumiyo, sheekha iyo ammiirka iyo 60 nin oo<br />
hubaysan ayaa dumiyey, sheekha ayaana bilaabay,<br />
dadkii deegaanka ayaa isku dayey inay difaacaan<br />
balse kuma ay guuleysan.<br />
Intaasi waa qayb yar oo ka mid ah<br />
muuqaalladii sheekh Maxamed ku kiciyey la<br />
dagaallanka qubuuriyiinta iyo burburinta<br />
qabuuraha lagu fitnoobay.<br />
Bal aynu aragno culimadii ku noolayd dhulal<br />
kala geddisan oo dunida islaamka ka mid ahaa<br />
oo ka warramaya dhibaatooyinka qabuuriyiintu<br />
ku hayeen caqiidada islaamka.<br />
Culimadii Hindiya<br />
Sheekh Axmed Dahlawi<br />
Waxa uu ahaa caalim reer Hindiya ilaa hadda ku<br />
faanaan, qayb weynna ka qaatay faafinta iyo<br />
horumarinta culuumta islaamka qaybaheeda kala<br />
duwan, madaaris badan ayuu aasaasay, culimo<br />
badanna waa ka aflaxday;<br />
Waa halyey taariikhdiisa lagu dhigto dugsiyada iyo<br />
jaamicadaha Hindiya iyo Pakistan, waxaa uu<br />
geeriyooday markii hijriyadu ahayd 1176H.<br />
Isaga oo ka hadlaya dadka qabuuraha ku xiran waxaa<br />
uu yiri: " Haddaad tahay mid ogaanaya qaabaynta<br />
1 Cinwaan Almajdi: 1/65<br />
82
xaaladdii mushrikiinta, Caqiidadoodii iyo<br />
dhaqammadoodii, waxaad eegtaa xaalka caammada<br />
iyo jaahiliinta wakhtigan nool (waa xilligii sh Maxamed<br />
C/wahaab) gaar ahaan kuwa degan hareeraha dhulka<br />
islaamka! Sida ay ka malaysanayaan awliyonimada iyo<br />
waxa ay arrinteeda iska moodsiinayaan!! " 1<br />
Sheekh Ismaaciil Shaah Dahlawi:<br />
Isna culimadii hindiya ayuu ka mid ahaa oo sheekhaa<br />
hore ayaa awoowe u ahaa, waxaa uu yiri: " waxaad<br />
ogaataa in shirkigu ku faafay dadka dhexdiisa xilligan,<br />
waxyaabaha muuqdana waxaa ka mid ah:<br />
- in dadku gargaar weydiisanayaan culimada, nabiyada,<br />
imaamyada iyo shuhadada;<br />
- wax-magaratada muslimiinta oo ku dayday<br />
mushrikiintii hore<br />
- gunta iyo gabagabadu waxaa ay tahay, wax kasta oo<br />
ay sameeyeen dhagax-caabudka hindidu waxmagaratada<br />
muslimiintu waa ay ku sameeyeen<br />
nabiyada, awliyada, imaamyada, shuhadada,<br />
malaaigta iyo jinka. 2<br />
Culimadii Ciraaq<br />
Sheekh Maxamuud Aaluusi oo ahaa caalimkii Ciraaq<br />
geeriyoodayna 1270H, waxaa uu yiri: "dadka badankiisu<br />
waxaa ay badiyeen inay baryaan cid aan Alle ahayn, sida<br />
awliyada, kuwo nool iyo kuwo dhintayba, Sayiddii<br />
hebeloow ii gargaar! Taasina waddo bannaan ma aha". 3<br />
Waxaa kale oo uu yiri: " waxaa taa kasii weyn inay dadka<br />
aasan wax ka doonanayaan! Sida in qof xanuunsan la<br />
caafiyo! Ama mid faqiir ah la hodmiyo! Ama baadi maqan<br />
lasoo celiyo! Wixii dadka ku cuslaadana la fududeeyo!!". 4<br />
1 Alfawz Alkabiir:26<br />
2 Taqwiyatu Al-iimaan:45-47<br />
3 Tafsiir Ruux Almacaani:6/128<br />
4 Ruux Almacaani: 6/127<br />
83
Mar kale waxaa uu yiri: " xog ogaal ayaad u tahay in haddii<br />
dadka maanta jooga arin culusi lasoo deristo bad iyo<br />
berriba ay baryayaan cid aan waxba u dhimi Karin waxna u<br />
tari Karin". 1<br />
Warbixintii taariikhyahan ibnu Qannaam 2 :<br />
Caalimkan oo ka mid ah ardaydii ka aflaxday<br />
sheekh Maxamed bin C/wahaab Alle ha u<br />
naxariistee, isla markaana noqday taariikhyahan<br />
weyn oo miizaan ku leh jaziiradda carbeed waxaa<br />
uu yiri isaga oo ka warbixiniya xaaladdii dadku ku<br />
sugnaa markii sheekhu soo baxay:<br />
"Bilawgii qarnigii 12aad waxaa dadka badankiisu<br />
ku daatay shirkiga, jaahiliyadii ayeyna u noqdeen,<br />
iftiinkii islaamka iyo sunnadiina waa ka baaba'day<br />
dhexdooda, dadkii cilmiga iyo garaadka lahaa oo<br />
le'day darteed, iyo wax magaratada iyo dadka<br />
hawaraaca ah oo isa sarraysiiyey! Kitaabkii Alle<br />
dhabarkooda ayey ka tuureen! Wixii baadinimo<br />
ahaa oo ay aabayaashood kasoo gaareen ayey<br />
raaceen, iyaga oo is leh in odayaashu xaqa ka<br />
ogaayeen hanuunkana ka badiyeen……<br />
Waa ay ka bayreen cibaadadii Alle kaligii lahaa,<br />
waxayna u leexdeen dhinaca awliyada iyo<br />
saalixiinta, kuwo nool iyo kuwo dhintayba!<br />
Musiibooyinka iyo balaayooyinku marka ay<br />
dhacaan iyaga ayey gargaar waydiistaan,<br />
danahoodana iyaga ayey la aadaan, dhagaxanta<br />
iyo dhirta ayey aamineen inay dhib iyo dheef<br />
hanan karaan! Dadka qabuuraha ku jira ayeyna<br />
caabudeen! Ducadii iyo nadarkiina iyaga ayey u<br />
leexiyeen! Xilli doog iyo abaareedba! Iyagoo<br />
arintaa kaga hormaray mushrikiintii jaahiliyadii<br />
1 Ruux Almacaani:11/98<br />
2 Wuxuu ahaa reer Axsaa wuxuu dhintay sannadkii 1225H<br />
84
hore, maxaa yeelay kuwaasi marka dhibaatadu<br />
taabato cid aan Alle ahayn ma ay baryi jirin!<br />
Iyagoo weliba cibaadada baraxtirayey! Balse<br />
marka Alle badbaadiyo ayey shirkiga ku<br />
noqonayeen!! …………….<br />
Arrintaasi gobol kuma gaar ahayn ee gobollada iyo<br />
jihooyinka oo dhan ayey ku baahsanayd! Mana<br />
bilaaban bilawgii sheekha ee in badan ayey ka<br />
horraysay! Qarniyadii wanaagsanaa markii ay<br />
tageen ayey bilaabatay, kadibna wakhtigu waa<br />
socday iyadoo baadinimadu sii kordhaysay! Ilaa ay<br />
ka yimaaddeen dad aaminsan in diintuba<br />
baadinimadaas tahay! Maxaa yeelay? Aabbayaal<br />
iyo awoowayaal iyo facyaal hore ayaa sidaa ku<br />
sugnaa, waxaa ayna yiraahdeen raadkoodii ayaanu<br />
haynaynaa!!!<br />
Reer Najdi arrintaa wax weyn ayey ka haysteen!<br />
Qabriga Zayd binu khaddaab oo meesha jabiilla la<br />
yiraahdo ku yaalley ayey iman jireen oo<br />
barakaysan jireen oo kurbooyinka inuu ka faydo<br />
waydiisan jireen arin caan ah ayeyna ahayd!<br />
Reer Xijaaz:<br />
Xaramka Maka ee sharfan wixii lagu samayn jiray<br />
miyaa?! In badan ayuu ka darnaa meelaha kale.<br />
Waa goobahaas daahirka ah, reer miyiga iyo<br />
faasiqiinta iyo dadka baadiyeysan waxaa ay ku<br />
samaynayeen wax qalbigu la murugoodo!<br />
Xaaraantii ayaa dhexdiisa lagu tuntay, dad badan<br />
ayaana sidaa muujistay! Dadka cilmiga lehna wax<br />
isbedel ah ma keenayn oo iyaga ayaaba xaqa ka<br />
hor imanayey baadilkana difaacayey!<br />
Dhacdooyinkaa waxaa ka mid ahaa wixii ay ku<br />
samayn jireen qabriga nin la oran jiray Abuudaalib<br />
85
(xukuumaddii ashraafta ayuu ka mid ahaa) waxaa<br />
ayna baryi jireen marka musiibooyinku dhacaan!<br />
Sidoo kale ayey ku samayn jireen qabriga nin la<br />
oran jiray Maxbuub oo Daaif ku aasnaa! Waa ay<br />
weynayn jireen shafeecadana waa ay waydiisan<br />
jireen! Iyo weliba danbi dhaaf!!<br />
Haddii tuug magan galo labadan qabri waa la deyn<br />
jiray haddiise uu kacbada ku dhego waa laga soo<br />
fujin jiray! Wax xurmo ahna lama siin jirin!!<br />
Waxaa kale oo ka mid ahaa wixii ay ku samayn<br />
jireen qabriga hooyooyinka mu'miniinta (xaasaskii<br />
nabiga sallalaahu calayhi wasallama) sida<br />
Maymuuna iyo Khadiijo, oo xumaan iyo xaaraam<br />
isugu jiray qof muslim ahina uusan bannayn Karin,<br />
iskaba daa inuu Alle ugu dhawaado ama cibaado<br />
ka dhigtee.<br />
Waxa qabriga nabiga sallalaahu calayhi wasallama<br />
lagu samayn jiray miyaa?! Oo ah dunuub waaweyn,<br />
sida dhabanka oo la booreysto! Iyadoo la<br />
rukuucayo ama la sujuudayo isdullayn darteed!<br />
Sidaana xaflado lagu qabsado! Waxayna ahayd<br />
wax aan qarsoonayn in la sheegana ka muuqaal<br />
badnaa! Nabiguna sallalaahu calayhi wasallama<br />
waa lacnaday qofkii sidaa yeela intaa ayaana<br />
canaan iyo gooddi ugu filan.<br />
Carrabku wuu ka daalayaa waxa lagu samayn jiray<br />
qabriga Xamze agtiisa! Iyo Baqiic iyo Quba!!<br />
Qalinkuna wuu ka caajisayaa inuu caddeeyo!!!<br />
Waxa Jidda lagu samayn jiray miyaan ka<br />
warramaa?! Balaayadu waa ay ku fidday<br />
baadinimada iyo xumaantuna waxaa ay gaartay<br />
meeshii ugu sarraysay!<br />
Waxaa ay haysteen qabri dhererkiisu yahay lixdan<br />
dhudhun! Qubbadna laga dul-dhisay!! Oo ay<br />
86
sheeganayeen inuu yahay qabrigii ayeeyo Xaawo!!!<br />
Shayaadiinta qaarkood ayaana sameeyey oo<br />
diyaariyey wakhti hore!!!<br />
Waxay kaloo haysteen qabri ay ku magacaabi<br />
jireen Calawi! Oo ay weyneyntiisa ku dhaafeen<br />
uunka oo idil!! Haddii tuug ama gacan-kudhiigle<br />
qabrigiisa galo qof mu'min ah iyo mid faasiq ah<br />
toona uma tallaabsan jirin kumana dhiirran jirin!!<br />
Qofkii ciiddiisa magan gala waa la magan gelin<br />
jiray cid madaxda ka mid ahina dhib uma geysan<br />
jirin!!!<br />
Reer yeman:<br />
Wixii magaalooyinka Yeman lagu samayn jiray<br />
miyaa oo shirki iyo fitno ahaa?!! Waa ay ka badan<br />
yihiin in la raadraaco oo lasoo koobo!<br />
- Sida reer Sanca: oo ku xirnaa qabri nin la<br />
yiraahdo Alhaaddi! Waa ay ku jarmaadi jireen<br />
kuna carraabi jireen qabrigiisa!!<br />
- Reer Buruc: waxay haysteen Burci! Waana nin<br />
masaafooyin dhaadheer loosoo goyn jiray!<br />
- Reer Xadramawt iyo Shixir iyo Yaafic iyo Cadan:<br />
baadinimada ayaaba dhex degtay! Caydaruus<br />
ayey haysteen oo lagu ag sameeyo shirki iyo<br />
baadinimo wax aan la faahfaahin Karin!<br />
- Reer Makha: waxaa ay haysteen Shaadali oo<br />
aysan baryadiisa ka daali jirin!<br />
- Reer Xudayda: Sheekh Sadiiq oo ay aad u<br />
weyneyn jireen!<br />
- Dhulka Najraan: tii ugu darnayd ayaa ka<br />
taagnayd! Waxaa ay hasteen ninkii ay u<br />
yaqaaneen Sayid oo reer miyiga iyo qabaailka ku<br />
teedsani aad ugu fogaadeen!!!<br />
Ibnu Qannaam waxaa uu yiri ugu danbayntii:<br />
Qofkii arka waxa ay ku kacayeen dadkii ku noolaa<br />
dhulalkii muslimiinta isagoo iimaanka garanaya<br />
87
waxaa u caddaanaysa sida islaamku u nuxuusay<br />
xilligaa! Dheefta adduunyada iyo waxa naftu<br />
jeceshahayna ay u ahaayeen ujeeddada iyo danta<br />
ugu weyn ee ay ka lahaayeen jiritaanka iyo<br />
joogitaankaba!<br />
Wuxuu haddana yiri: " sidaasi waa sidii badnayd<br />
balse muslimiintu kuma wada sugnayn, oo Alle<br />
ummadda baadinimo kuma kulmiyo jaahilnimana<br />
kuma wada sifowdo, sida axaadiista saxiixa ah ku<br />
timid oo nabigu sallalaahu calayhi wasallama uu<br />
sheegay inaysan dhammaanayn dad had iyo jeer<br />
waddadiisii iyo dhaqankiisii ku dhegan ilaa<br />
qiyaamuhu ka oogmo….". 1<br />
Horay ayeynu usoo xusnay markhaati-kacii culimada<br />
reer Hindiya iyo Ciraaq.<br />
1 Rawdada ibnu Qannaam:1/10, Sh maxamed c/wahaab: Saalix Alcabuud:1/60-71<br />
88
Qabuurihii Masar, Shaam, Ciraaq, Turkiga iyo<br />
dalal kale: 1<br />
Masar-Qaahira:<br />
Waxaa Qaahira ku yaallay in ka badan 294 qabri oo dhisan<br />
oo macaamiil badani ku xirnayd! Waxaa ka mid ahaa kuwa<br />
ugu caansan:<br />
- Madaxii Xuseyn bin Cali bin Abiidaalib (waa waqdhis<br />
loo sameeyey ee madaxa masar lama keenin, waana<br />
la isku khilaafsan yahay halka lagu aasay? Ma Ciraaq<br />
mise Shaam mise Madiina?)<br />
- Xaruntii Sayida Sakiina<br />
- Sayida Nafiisa<br />
- Sayida Saynab<br />
- Imaam Leyth bin Sacad<br />
- Imaam Shaafici<br />
Kuwa kale ee Masar ku yaallay balse aan Qaahira ku ool<br />
waxaa ka mid ahaa Qabriga Sayid Badawi! Oo ku<br />
yaalla "Tanta" waa qabri aad loogu xiran yahay ilaa iyo<br />
hadda! Aadna loogu fitnoobay!! Qoraayaasha reer masar<br />
ee xitaa aan diinta ka hadlin ee arrimaha bulshada ka<br />
hadlaa qoraallo badan ayey ka sameeyeen ay ku<br />
sheegayaan dhaqaalaha lagu bixiyo qabrigan iyo<br />
miizaaniyadda dadka gacanta ku hayaa kasoo<br />
xereeyaan! (Qoraayaashaa waxaa ka mid ah Axmed<br />
Mansuur oo ka mid ah hormoodka kanaalka Aljaziira,<br />
una dhashay dalka Masar).<br />
Gabayaagii webiga Niil Xaafid Ibraahim waakii lahaa:<br />
!!! تاوملأا قزرت فلأ فلأبو مهردب نوقزرٌ لا انؤاٌحأ<br />
Kuweenna nool shilin lama siiyo, balse mawtida<br />
malyuun ayaa la siiyaa!!!<br />
Shaam:<br />
1 Aldacwatu Al-islaaxiyah fii bilaadi Al-najdi:C/laahi Almudawac:56-58<br />
89
Tirada qabriyada dhisan ee Shaam ku yiillay aad ayey u<br />
badnayd, Dimishqa iyo hareeraheeda waxaa yaallay ku<br />
dhawaad 200 oo qabri! 27 ka mid ah ayey ku tilmaami<br />
jireen inay saxaabadii ka mid yihiin!!<br />
Kuwa Shaam ugu caansanaa:<br />
- Xarunta Nabi Yaxye bin Zakariye calayhi salaam oo<br />
Lubnaan ku tiilley.<br />
- Xarunta Shamcuun ee bariga Lubnaan.<br />
- Xarunta nabi Daauud calayhi salaam.<br />
- Xarumo lagu magacaabay labada nabi: Ayuub iyo<br />
Saalix oo falastiin ku yaallay.<br />
- Xarumo lagu magacaabay nabiyada is dhalay:<br />
Ibraahim, Isaxaaq, Yacquub iyo Yuusuf oo intuba ku<br />
yaalla Falastiin magaalada Khaliil!!<br />
- Xarunta nabi Yuunus oo iyaduna Falastiin ku taallay!<br />
Kuwan iyo kuwo kale oo aan la koobi Karin ayaa ku<br />
faafsanaa carriga Shaam ilaa iyo haddana jira oo<br />
dadka lagu fitneeyey aroor iyo galabna lagu carraabo!<br />
Iyadoo waxtar la weydiisanayo!!<br />
Ciraaq:<br />
Basra: qabriyo badan oo saxaabadii qaarkood lagu suntay<br />
ayaa ku yiilley, sida Dalxa, Subeyr, Cutba bin Qazwaan,<br />
Miqdaad bin Aswad, C/raxmaan bin Cawf, Anas bin Maalik<br />
iyo kuwo kale.<br />
Najaf iyo Karbala: waa laba magaalo oo shiicada aan lagu<br />
tarraxin! aad ayey qabuuraha dhisan hodan ugu yihiin, sida<br />
loo weyneeyana ma aha si la tilmaami karo, bil sannadka<br />
ka mid ah oo dadka labadaa magaalo degan aysan xaflado<br />
qabuureed lahayn ma jirto! Najaf waxaa ay u bixiyeen<br />
Najaf Al-ashraf! (najaftii sharafta badnayd!)<br />
90
Waxaa labadan magaalo ku kala yaalla qabriga Cali bin<br />
Abiidaalib oo Najaf ku yaal iyo qabriga wiilkiisa Xuseen bin<br />
Cali oo Karbala ku yaal!<br />
Taariikhyahannada ahlu sunnuhu waxaa ay isku waafaqsan<br />
yihiin in Cali lagu aasay Kuufa oo ahayd halkii caasimadda<br />
u ahayd, isla qasrigii madaxtooyada ayaana lagu aasay.<br />
Qabrigan Najaf ku yaalla ee shiicadu ku fitnowday ma aha<br />
qabrigii Cali, Najafna laguma aasin, waxaa la isku<br />
khilaafsan yahay inuu yahay qabri ay iyagu been<br />
abuurteen iyo inuu yahay qabrigii Muqiirata bin Shucba! Oo<br />
ah saxaabi weyn oo shiicadu aad u necebyihiin!!<br />
Maadaama uu ka mid ahaa madaxdii Mucaawiye kuwii uu<br />
ugu kalsoonida badnaa, garaadkiisa iyo ra'yigiisa bisil<br />
darted, dhammaan saxaabada Alle haka raalli noqdee.<br />
Turkiga-Istanbuul:<br />
Waa caasimaddii Cusmaaniyiinta, waxaa ku yaal 481<br />
masjid oo jaamac ah! Mid kastaana qabuuro dhisan ayaa<br />
ku yaal!!<br />
Hindiya iyo Afgaanistaan:<br />
Iyaguna ma aha kuwo qalin lagu tilmaami karo afna laga<br />
sheegi karo! Si weyn ayey ugu daydeen Hunduuska iyo<br />
Buudiyiinta ay deriska la yihiin, waxa kuwaasi<br />
qabuurahooda ku sameeyaan ayeyna kaga daydaan.<br />
Intaasi waa daraasad kooban oo inoo sheegaysa sidii<br />
xaaladda dunida islaamku ahayd markii uu soo baxay<br />
Sheekh Maxamed bin C/wahaab Alle ha u naxariistee.<br />
Waa xaalad aynu ka arkayno sidii dadku u xalaalaystay<br />
wixii sharcigu xarrimay ee ahayd in qabuuraha la dhiso;<br />
Waa arrin ina tusaysa sida diin looga dhigtay wixii nabi<br />
Muxammad sallalaahu calayhi wasallama lacnaday!<br />
91
Waa arrin murugo leh oo aan ka arkayno sida dadku<br />
tawxiidkii uga fitnoobay, oo iyagoo aan is ogeyn ay<br />
quluubtoodii u jiheeyeen meelo kale, xoolahoodiina ku<br />
idleeyeen wax shaydaan u qurxiyey! Ilaa ay ka noqdeen<br />
dad aan hammi kale lahayn ka fekerka qabriyada mooyee!!<br />
Dadkaasi sow adduun iyo aakhiraba ma tacab beelin?!<br />
In qabuuraha lakala barto, la raadiyo, loo safro, xoolo loo<br />
kaxeeyo, dhallaanka lagu ababiyo, ayaa ahaa dhaqan aad<br />
u baahsan oo jiray xilligii Sheekh Maxamed bin C/wahaab u<br />
istaagay masuuliyaddaa aadka u weyn, isagoo ujeeddadiisu<br />
ahayd in dadka Alle loosoo celiyo, cidii Alle kasoo hartayna<br />
xaq aysan lahayn aan la siin, booskoodana aan la<br />
dhaafsiin, taasina tahay waddadii liibaanta adduun iyo<br />
aakhiro.<br />
92
Burburintii Qabuuraha<br />
waxaan soo xusnay inaan qabuuraha la dhisi Karin ciddii<br />
dhistana uu nabigu lacnaday sallalaahu calayhi wasallama,<br />
nabiguna uu amar ku bixiyey in la dumiyo qabuuraha<br />
dhisan laguna celiyo sidoodii caadiga ahayd, saxaabaduna<br />
sidaa ku dhaqmeen oo fuliyeen amarradii nabi muxammad<br />
sallalaahu calayhi wasallama.<br />
Iyadoo Sheekh Muxammad C/wahaab uu qaadayo waddadii<br />
nabi muxammad sallalaahu calayhi wasallama iyo<br />
saxaabadiisa, uuna dhaqan gelinayo amarkii nabiga ayuu<br />
dawladihii uu heshiiska la galay amar ku siiyey inay<br />
dumiyaan qabuuraha dhisan maadaama ay sharci darro<br />
tahay!<br />
Waa aynu soo xusnay xilligii sheekhu joogay Cuyeyna oo<br />
ibnu Macmar ka talinayey inuu dumiyey qabrigii Seyd binu<br />
Khaddaab oo jabiilla ku yaallay, sidoo kale ayaa reer<br />
sacuudna yeeleen oo dhulkii ay ka arrimin jireen waa ay ka<br />
sifeeyeen qabuurihii dhisnaa, meel walba oo ay furtaanna<br />
shaqada ugu horreysa ayey ka dhigi jireen! Saddex ammiir<br />
ayaa sheekha xilligiisii xilka isaga danbeeyey oo kala ahaa:<br />
Maxamed bin Sacuud, C/casiis bin muxammed iyo Sacuud<br />
bin C/casiis, saddexduba si hagar la,aan ah ayey ugu<br />
istaageen hawshaa, Najdi ilaa koonfurta Yeman oo<br />
xukunkoodu gaaray (xilligii dawladdii sacuudiga ee<br />
kowaad) ayey tirtireen dhismayaashii qabuuraha ee ku<br />
yiilley! Sidaa si la mid ah ayey sameeyeen ammiirradii ka<br />
danbeeyey ilaa kuwa hadda jooga.<br />
93
Arrin muhiim ah marka la burburinayo<br />
qabuuraha dhisan.<br />
Mar haddii qabuuraha oo la dhisaa tahay xaaraam munkar<br />
ah oo shareecadu diidday, in la dumiyaana waajib tahay<br />
sidii aynu soo xusnay, waxaa lagama maarmaan ah in<br />
fulinta waajibkaa la waafajiyo hannaanka sharcigu u<br />
sameeyey tirtiridda munkarka;<br />
Darajooyin saddex ah ayaa sharcigu u jeexay in lagu<br />
wajaho munkarka, hadba tii suuragal ah ayaana la<br />
adeegsanayaa, qofka muslimka ahi haddii uu fuliyo wixii<br />
karaankiisa ah laguma leh wax kale, waajibkiina sidaa ayuu<br />
ku noqonayaa qof ku gutay.<br />
Tallaabooyinka loo maro tirtiridda munkarka:<br />
1- Gacanta oo lagu tirtiro: qofku haddii uu awoodo<br />
waxaa ku waajibaysa inuu munkarka ku bi'iyo<br />
gacantiisa, inuu af ka sheegana waajib kagama<br />
dhacayo, sida madaxweynaha dalka xukuma, ama<br />
amiirka gobol ka taliya ee fasax ka haysta dawladda,<br />
ama waxa qofka gurigiisa ka dhacaya ee sharciga<br />
khilaafsan ee caruurtiisa ama reerkiisu samaynayo<br />
waxaa ku waajibaysa inuu gacanta ula tago sidaana<br />
ku tirtiro.<br />
2- Afka oo laga inkiro: waa darajada labaad ee qofku<br />
usoo dhacayo haddii uu kari waayo inuu gacan ula<br />
tago oo shaygu ka baxsan yahay karaankiisa, sida<br />
wax u baahan dawlad oo haddii uu gacan ula tago<br />
isku dhac imanayo, ama gurigiisa meel aan ahayn<br />
ka dhacaya haddii uu faraha la galana dhib kasoo<br />
gaarayo, taa waxaa waajib ku ah inuu afka ka<br />
inkiro, caddeeyana sida sharcigu yahay.<br />
3- Inuu qalbiga ka naco: haddii afkii xitaa uusan ku<br />
nabad gelayn oo dhib soo gaarayo dil, ama garaac<br />
ama xabsi i.w.m waxaa laga doonayaa qofka<br />
muslimka ah in uusan munkarka ka raalli noqon<br />
94
qalbigiisuna la qabsan, ee waa inuu qalbiga ka<br />
nacaa, kuna fekeraa hadii uu awood u lahaan lahaa<br />
inuu tirtiri lahaa waxna ka qaban lahaa, hadii uu<br />
sidaa yeelo isna waajibkii waa ka dhacay.<br />
Talllaabooyinkaa ayaa loo maraa tirtiridda munkarka iyo<br />
wax ka qabashadiisa, waxaana sharcigu ilaalinayaa<br />
marka uu waddadaa inoo jeexayo in dhibka jira mid ka<br />
weyni uusan iman, oo haddii dhib ka weyni imanayo<br />
munkarka tirtiriddiisii ayaa munkar noqonaysa, kasii<br />
weyn kii hore ee laga dhiidhinayey.<br />
Nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama isaga oo inoo<br />
sheegaya arintan waxaa uu ku yiri xaddiis imaamu<br />
muslim weriyey:<br />
مل نمف هناسلبف عطتسٌ مل نمف هدٌب هرهٌغٌلف اركنم مكنم ىأر نم<br />
" نامٌلإا فعضأ كلذو هبلقبف عطتسٌ<br />
Oo micnihiisu yahay" qofkii idin ka mid ah ee arka wax<br />
sharcigu reebay haku beddelo gacantiisa, haddii uusan<br />
kari Karin haku beddelo carrabkiisa, hadii uusan kari<br />
Karin haku beddelo qalbigiisa, taa ayaa iimaanka ugu<br />
darajo hoosaysa".<br />
Munkarka oo la tirtiraa waa iimaan, in laga raalli<br />
noqdaana iimaanka ayey wax yeelaysaa.<br />
Haddii aynu garannay tallaabooyinkaa, aynuna garannay<br />
in qabuuraha oo la dhisaa munkar tahay, tirtiridooduna<br />
tahay waajib diini ah, see ayuu ula dhaqmay nabi<br />
muxammad sallalaahu calayhi wasallama qabuurihii<br />
dhisnaa saxaabaduse see yeeleen waddadeese mareen?<br />
Nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama sannadkii uu<br />
gutay cumradii la oran jiray Cumratu Alqaddaa,<br />
sannadkii 7aad ee hijriyada, waxaa hareeraha kacbada<br />
ka dhisnaa in ka badan 300 oo sanam oo Carabi<br />
leedahay, Maka hareeraheeda iyo inta Madiina u<br />
dhexaysay waxaa iyagana yaallay sanamyo badan, iyo<br />
weliba qabuuro badan oo dhisan.<br />
95
Nabigu sallalaahu calayhi wasallama marka uu<br />
cumraysanayey waxaa uu watay ciidan kun iyo dhowr<br />
boqol ah, qureyshi kama awood badnayn nabiga iyo<br />
saxaabadiisa, sidaas oo ay tahay nabiga iyo saxaabadu<br />
ma taaban qabuurihii Maka iyo sanamyadii toona, iyo<br />
weliba kuwii u dhexeeyey Maka iyo Madiina, maxaa<br />
yeelay? Nabigu sallalaahu calayhi wasallama nafta<br />
saxaabadiisa ayaa kala qiima badnayd inay qabri<br />
dumiyaan ama sanam jabiyaan markaana loo dilo, ama<br />
dagaal dhaco.<br />
Sannadkii Maka la furtay qureyshna laga adkaaday ayaa<br />
nabigu sallalaahu calayhi wasallama si sahlan u<br />
burburiyey sanamyadii, saxaabadana u kala diray<br />
hareeraha Maka si ay usoo dumiyaan qabuuraha iyo<br />
sanamyada dhisan, markaa ayuu nabigu siiyey Cali bin<br />
Abii daalib amarkii aynu soo marnay ee ahaa inuusan ka<br />
iman sawir taagan iyo qabri kor u qaadan midnaba.<br />
Maxaa yeelay? Qabuurihii iyo sanamyadii ma laha<br />
maanta cid difaacaysa oo u dhimanaysa, saxaabadana<br />
wax dhib ahi kama soo gaarayo, dadkii dhistayna waa<br />
islaameen oo waa arkeen in wuxu boombale yihiin<br />
shaydaan ku mashquuliyey!<br />
Sidaa oo kale ayaa loola dhaqmayaa xilli kasta<br />
qabuuraha dhisan, haddii dadka ku xirani yihiin kuwo<br />
hubaysan oo awood leh ma bannaana in la taabto, ma<br />
aha in qabuuraha loo turayo, ee in fitno iyo dagaal dhaco<br />
ayaa laga cararayaa oo dadka duminaya uusan dhib<br />
kasoo gaarin, dadkii diinta qaadan lahaana aysan sidaa<br />
uga didin.<br />
Waxaase waajib ah in la qaado labadii tallaabo ee kale:<br />
in carrabka lagu caddeeyo waxani inay sharci darro<br />
tahay, masaajidda laga sheego, meelaha la isugu<br />
yimaado laga sheego, dadka la tuso in kutubta<br />
Axkaamta ka hadashaa dhammaanteed sidaa<br />
caddeynayso, hadii qofku naftiisa markaa u baqo oo<br />
96
meel looga itaal badan yahay joogo waxaa la doonayaa<br />
inuu naftiisa u turo oo qalbiga ka naco shaygaa<br />
xaaraamta ah.<br />
Haddaba dadka isku mashquuliya inay qabuuraha<br />
dumiyaan iyada oo qabuuruhu leeyihiin ciidan difaaca iyo<br />
hub lagu difaaco, waa inay dib u jalleecaan siiradii nabi<br />
muxammad sallalaahu calayhi wasallama iyo<br />
siyaasaddiisii arintaa ku saabsanayd, hirgelinta<br />
shareecadana waa in loo maraa waddo sharci ah oo aan<br />
meel cid la' ah la iska qarda jeexin, dadka cilmiga iyo<br />
garashada Alle ku mannaystay waa in laga talo qaataa,<br />
ee aan siyaasad laga dhigan caadifad iyo laab lakac.<br />
Maxaa dhacaya haddii aan sidaa la yeelin?!<br />
In waddadii nabi muxammad sallalaahu calayhi<br />
wasallama la khilaafo ayaa imanaysa, khilaafka nabigana<br />
sallalaahu calayhi wasallama laguma gaaro guul ee waa<br />
lagu jabaa, adduun iyo aakhiraba.<br />
Dadka sidaa yeelayaana waxaa ay sababi karaan<br />
arrimahan soo socda:<br />
-Waxaa ay ummadda dhaxalsiinayaan cawaaqib xumo<br />
aan laga soo waaqsan tan iyo jiilalka soo socda;<br />
- waxaa ay ummadda u horseedayaan burbur iyo<br />
dagaallo hor leh, xilli ummaddu la il daran tahay dhibkii<br />
kasoo gaaray qaranjabkii hore;<br />
- waxaa ay fursad siinayaan cadawga ummadda oo mar<br />
walba yididiiladoodu tahay inaynu diif iyo darxumo la<br />
ildarraanno;<br />
- waxaa ay dadka ku dirayaan barashada diinta iyo ku<br />
dhaqankeedaba, waxaana iman karta mar sanka laga<br />
qabsado cid kasta oo astaan diineed ka bidhaamayso;<br />
97
Sheekh Muxammad C/wahaab Alle ha u naxariistee<br />
cilmigiisa iyo kasmadiisu aad ayey u sarraysay, si uu<br />
hadafkiisa u gaaro, waxaa uu arkay in ay lagama<br />
maarmaan tahay in la helo awood sharciga fulisa, taa ayaa<br />
ku kalliftay in uu muxammad bin sacuud ku qanciyo<br />
manhajkiisa, ujeedadiisana u sharxo, kalsoonina ku siiyo in<br />
uusan xukunkiisa damac kaga jirin.<br />
Amiirkii Alle waa qanacsiiyey, sheekhu nasiib ayuu lahaa,<br />
sabirkiisii dheeraa Alle kuma qadin iskaashigaa ayaana mid<br />
kastaa hadafkiisii ku gaaray.<br />
Waa tusaale ku dayasho mudan in maanta la helo sheekh<br />
diinta aqoon durugsan u leh, lilllaahina ku shaqaynaya<br />
damac adduunyana ka fog, iyo hogaamiye niyadsan oo<br />
aammina in uu sharaf iyo karaamaba ku gaarayo<br />
dhaqangelinta diinta Alle, adduun iyo aakhirana ku<br />
liibaanayo.<br />
98
Qabta Shanaad<br />
Marxaladihii Halganka iyo mirihiisii<br />
Marxaladihii halganka<br />
Kutubtii Sheekhu qoray<br />
Ardaydiisii iyo awlaaddiisii<br />
Dawladihii Sacuudiga<br />
Raadkii uu ku yeeshay dibadda<br />
jaziiradda carbeed.<br />
99
Marxaladihii dacwada 1<br />
Culimadii ka taariikhaysay halgankii sheekh Maxamed bin<br />
C/wahaab waxaa ay u qaybiyeen marxaladihii uusoo<br />
maray, afar qaybood oo u kala habaysan sidan soo socota:<br />
1- Baaqiisii xilligii uu cilmiga baranayey<br />
2- " " " " Xureymala joogay<br />
3- " " " " Cuyeyna joogay<br />
4- " " " " Dirciya degay.<br />
Marxaladda koowaad: Xilligii waxbarashada<br />
Marxaladdan waxaa sheekhu dareemay baahida dacwada<br />
loo qabo iyo inay daruuri u tahay nolosha dadka,<br />
maadaama ay faafsan yihiin wax badan oo diinta garab<br />
marsan.<br />
Waxaa uu markaa bilaabay in uu dadka ku baraarujiyo<br />
gefafka ay samaynayaan ee caqiido iyo cibaado iyo akhlaaq<br />
intaba ku saabsan.<br />
Marxaladdani waxaa ay ka bilaabmaysaa markii sheekhu<br />
tacliintiisa ka bilaabay Maka iyo Madiina ilaa uu soo maray<br />
Cuyeyna, Basra, Axsaa, waxayna ku dhammaanaysaa<br />
imaanshihiisii Xureymala.<br />
Muuqaalladii marxaladdani lahayd:<br />
Waxaynu marxaladdan ka dheehanaynaa waxyaabahan<br />
kala ah:<br />
Sidii sheekhu u haleelay xaaladda liidata ee ummaddu<br />
ku jirto, iyo sida uu uga xumaaday waaqicaas ugana<br />
dhiidhiyey fekerkiisana ugu mashquuliyey inuu wax ka<br />
qabto.<br />
1 Waxaad ugu noqotaa marxaladaha dacwada Aldacwa Alislaaxiya:171-178<br />
100
Wada-sheekaysiga uu macallimiintiisa kala yeeshay<br />
arrimahan, gaar ahaan markii uu Madiina joogay.<br />
Isaga oo muslimiinta qaarkood ku baraarujinayey<br />
khaladaadka ay samaynayeen gaar ahaan caqiidada.<br />
Isaga oo shiicada ku diidi jiray khaladaadka ay Basra<br />
ku samayn jireen, waxyaabaha ay daliilka ka<br />
dhigtaanna burin jiray kana jawaabi jiray, waana<br />
arrintii sababtay in Basra laga soo saaro.<br />
Marxaladdii labaad: Xureymala<br />
Waxaa ay ka bilaabmaysaa markii sheekhu kasoo<br />
noqday safarkiisii dheeraa ee uu ku bixiyey barashada<br />
cilmiga, kaasoo qaatay 16 sannadood qiyaastii, waxaa<br />
ayna ku egtahay ka bixiddiisii Xureymala markii uu ka<br />
badbaaday shirqoolkii addoonta.<br />
Muuqaalladii marxaladdan:<br />
Iyada oo sheekhu ka dhiirranaa sidii uu ahaa<br />
ardaynimadiisii.<br />
Isaga oo si guud dadka ugu boorrinayey inay diinta<br />
ku dhaqmaan.<br />
Isaga oo durayey garsoorayaasha lacagta ku qaata<br />
kala xukumidda dadka, laaluushna arrintaa u<br />
arkayey.<br />
Markii uu intaa sameeyey ayaa aabbihii lagu<br />
dacweeyey, kaddib waxaa uu bilaabay hawlahan<br />
kale:<br />
Waxaa uu samaystay xer isaga si gaar ah ugu xiran<br />
oo cilmiga ka barata<br />
Aabihii ayaa isla mararkaa dhintay markaana waxaa<br />
uu soo saaray kitaabkiisa Altawxiid la yiraahdo.<br />
101
Markii Aabbihii dhintay Xureymala kuma soo harin<br />
cid cilmi sheegata oo isaga isku dhererin karta,<br />
ummaddiina waa ay raacday, iyagoo ka arkayey<br />
tilmaamo lagu dayan karo oo ka muuqday.<br />
Baaqiisii ayuu sii xoojiyey dadkuna mar walba waa<br />
kusoo hiranayey, wuxuuse uga tagay magaalada<br />
maamul xumadii ka jirtay iyo fawdadii ku<br />
baahsanayd.<br />
Marxaladdii saddexaad: Cuyeyna<br />
Sheekhu Cuyeyna ayuu gaaray qiyaastii 1154tii hijriyada,<br />
amiirkii magaaladuna waa soo dhaweeyey, horay ayuuna<br />
ugu xirnaa sheekha, waa uu maamuusay taageerana waa u<br />
ballanqaaday, dadkii uu u talinayeyna wuxuu amar ku<br />
siiyey inay sheekha garab istaagaan, kheyrka uu<br />
sheegayana qaataan.<br />
Muuqaalladii marxaladdan:<br />
Dadka dacwada u heellan oo reer Cuyeyna ah oo<br />
kordhay.<br />
Iyada oo duruus dad badani ka faaiidaystaan la<br />
sameeyey.<br />
Waxyaabihii dadku ku fitnaysnaayeen sida:<br />
qabuuraha, dhirta i.w.m oo la dumiyey.<br />
Iyadoo dadka la waaninayey, kuwii basar xumo ku<br />
kacana la edbinayey.<br />
Ciqaabaha sharciga qaarkood oo la fuliyey oo ay ugu<br />
weynayd haweentii dhagaxa lagu dilay.<br />
Rag ducaad ah oo loo kala diray hareeraha Cuyeyna si<br />
ay dadka ugu sharxaan xaqiiqda jirta.<br />
Culimada iyo madaxda Cuyeyna ka baxsan oo<br />
warqado iyo baaqyo loo kala diray.<br />
102
Iyada oo marxaladdani saamaysay dad magac iyo<br />
maamuus ku lahaa magaalooyinkii deriska la ahaa<br />
Cuyeyna, sida ilma Sacuud: Mashaari iyo Thaniyaan<br />
iyo wiilkii amiir Maxamed bin Sacuud uu dhalay ee<br />
dhaxal sugaha ahaa iyo weliba haweentii amiirka.<br />
Marxaladdani waxaa ay ku egtahay ka bixiddii sheekhu<br />
Cuyeyna ka baxay, waa aynuna soo sheegnay sababtii<br />
keentay.<br />
Marxaladdii Afaraad: Dirciya<br />
Waxaa ay ka bilaabmaysaa markii sheekhu soo gaaray<br />
isaga oo laga soo saaray magaaladii uu ku dhashay.<br />
Marxaladdani waa tii halganku biya-dhigay, waana<br />
marxaladda ugu ballaaran uguna miro badnayd.<br />
Waa marxaladdii guusha, waa markii ugu horraysay ee la<br />
aasaasay dawladda Sacuudiga, wax kasta oo suuroobi<br />
karana waa la adeegsaday marxaladdan.<br />
Marxaladdan dacwadu waxaa ay isku darsatay: Aragti iyo<br />
dhaqangelin, culimo iyo madax, deegaan iyo shacab.<br />
Xikmaddii ku jirtay ku tiirsanaanta awoodihii jiray:<br />
Waxaa iswaydiin mudan maxaa sheekhu marba isugu<br />
bandhigayey awoodihii jiray ee qabaailka? Muxuu<br />
ardaydiisa iyo inta raacda kacdoon ugu abuuri waayey sida<br />
dadka qaarkoodba sameeyaan ha guuleysto ama ha<br />
jabee?!<br />
Jawaabtu waxaa ay tahay: qofka ku baaqaya wax dadka<br />
badankiisu ku khilaafsan yihiin, wuxuu u baahan yahay<br />
garab iyo gaashaan adag, si uu naftiisana ugu nabad galo,<br />
hadafkiisana uga mira dhaliyo.<br />
103
Tusaale waxaa inoogu filan nabi Muxammad sallalaahu<br />
calayhi wasallama markii uu Maka joogay, immisa qabiil<br />
ayuu isu bandhigay xilliyadii ay xajka imanayeen?! isaga<br />
oo oran jiray: " Ma jirtaa cid I qaadaysa oo tolkood I<br />
dhex geynaysa, Qureyshi way I diidday inaan<br />
hadalka Rabbigay dadka gaarsiiyee?" 1<br />
Alle waxaa uu Nabigiisa ku beegay qabiil adag oo ballan<br />
qaaday inay ka difaacayaan cid kasta oo ay naftooda iyo<br />
caruurtooda iyo ehelkoodaba ka difaaci lahaayeen,<br />
qolodaasi waa Ansaar, Alle iyagana sharaf ayuu siiyey<br />
adduun iyo aakhiraba, nabiguna garab iyo gaashaan ayuu<br />
helay, sidaa ayuuna ku gutay xilkiisii.<br />
Waxaad halkaa ka arkaysaa in meesha nabi Muxammad oo<br />
Alle ilaalinayey uu hiil iyo garab uga baahday in cid kasta<br />
oo kalena uga sii baahi badan tahay.<br />
Mirihii heshiiskii taariikhiga ahaa:<br />
Heshiiskii taariikhiga ahaa ee dhex maray imaamka iyo<br />
amiirka, waxaa laga dhaxlay faaiidooyin aad u waaweyn,<br />
waxaan kasoo qaadan karnaa:<br />
1- kaalinta heshiisku ka qaatay faafidda diinta Alle oo<br />
ka saafi ah: barax, bidco, khuraafaad dhankastaba<br />
leh.<br />
2- Manhajkii ahlusunnaha oo lasoo nooleeyey iyo in<br />
lagu daydo salafkii suubbanaa.<br />
3- Iyadoo la dhigay dhagaxii ugu horreeyey ee lagu<br />
istaajiyo dawlad carbeed oo xoogan oo diin ku<br />
dhisan, jaziiradda dhexdeedana ka curatay.<br />
4- Axkaamtii kutubta ku taallay oo la dhaqan geliyey<br />
cibaado iyo mucaamalaadba, astaamihii diintuna<br />
meel walba ka muuqdeen.<br />
5- Dhaqdhaqaaq cilmi oo xoogan oo ku beermay Najdi<br />
iyadoo ka dhalatay duruustii badnayd ee sheekhu<br />
1 Siirada nabiga ee ibnu kathiir:1/437<br />
104
ixinayey iyo culimadii kale ee kusoo hiratay<br />
waagan baryey.<br />
6- Xasillooni, amni iyo midnimo saamaysay gebi<br />
ahaanba jaziiradda.<br />
7- Muslimiintii dunida ku nooleyd kuwo dhawaa iyo<br />
kuwo fogaaba oo loo bandhigay baaqii sheekha.<br />
8- Iyaga oo ku midoobay hal manhaj iyo hal nidaam,<br />
markii horena beelbeel iyo tuulo tuulo u kala<br />
tagsanaa, manhaj diineed iyo mid adduunyo<br />
midnaba aan ku midaysnayn.<br />
9- Iyadoo ay Najdi dunida ka caanbaxday noqotayna<br />
meel tilmaaman, halkii markii hore ay ka ahayd<br />
meel aasan oo liidatay.<br />
Iyo raadadka aynu si faahfaahsan ugu sheegayno<br />
qoraalkeenna soo socda:<br />
Intaa ayeynu ka xusi karnaa kuwii ugu waaweynaa<br />
mirihii ka dhashay heshiiskii dhex maray Imaam<br />
Muxammad bin C/wahaab iyo amiir Muxammad bin<br />
Sacuud, labadaba Alle naxariis badan ha siiyee.<br />
105
Mirihii halganka:<br />
Qaybta koowaad: Kutubtii Sheekha 1<br />
Sheekhu intii uu dadka diinta ugu yeerayey tabihii uu<br />
adeegsanayey iyo qaabkii uu dadka diinta ku<br />
fahamsiinayey waxa ka mid ahaa inuu qoro kutub, kuwo<br />
yaryar iyo kuwo waaweyn intaba, isagoo tixgelinayey<br />
dhammaan heerarka bulshada.<br />
Kutubtiisu badanaa dhinacyada kala duwan ee diinta way<br />
khuseeyeen, sida Tafsiirka quraanka, xadiiska, fiqhiga,<br />
siirada, iyo caqiidada oo ugu badnayd kutubtiisii,<br />
maadaama ay ahayd baahida ugu weyn ahna shayga ugu<br />
mudan in wax walba laga hormariyo.<br />
Sheekhu kutubtiisa wuxuu u qoray qaab fudud oo ay<br />
fahmayso dhammaan ciddii akhrisataa, wuuna ka fogaaday<br />
eray-bixinta falsafadda iyo waxa loogu yeero "mandiqa<br />
giriiga" oo ku batay hannaankii loo qori jiray kutubtii<br />
culimadii danbe, gaar ahaan kuwii caqiidada ku saabsanaa,<br />
wuxuuna ku ekaysan jiray aayadaha quraanka iyo<br />
axaadiista nabiga iyo sharrixii saxaabada iyo taabiciinta<br />
laga weriyey.<br />
Kutubtiisu saamayn weyn ayey ku lahayd dadkii<br />
wakhtigiisii noolaa iyo kadibba, wuxuu isku dayey sidii<br />
magnadkii inuu dadka ugu soo jiito taana in badan ayaa u<br />
meel martay, waxaynu soo sheegnay in C/casiis bin<br />
Muxamad bin sacuud oo ahaa wiilkii uu dhalay aasaasihii<br />
dawladdii sacuudiga ee koowaad iyo hooyadiiba ay sheekha<br />
ku xirnaayeen xilligii uu Cuyeyna joogay ayna akhristeen<br />
kutubtiisa qaar ka mid ah ayna ku qanceen, taasina ay<br />
sababtay inay sheekha ku garab istaagaan degiddiisii<br />
Dirciya iyo in taageero weyn loo fidiyo dawladduna hiil iyo<br />
hooba siiso.<br />
1 Muxammad bin C/wahaab muslixun madluumun wa muftaraa calayhi:161-171<br />
106
Kutubtiisa kuwii ugu waaweynaa uguna caansanaa:<br />
1- Kitaabka Tawxiidka: waa kitaabka ugu caansan<br />
kutubta sheekha, ahna kii ugu horreeyey wax uu<br />
qoro.<br />
Wuxuu kitaabkan kaga hadlay xaqiiqda tawxiidka,<br />
fadligiisa, in la dhowro, shirkiga iyo khatartiisa,<br />
noocyadiisa, waddooyinka qofka ku ridi kara i.w.m<br />
Qayb walba oo kitaabkan ka mid ah wuxuu kusoo<br />
uruuriyey aayado iyo axaadiis mawduuca khusaysa<br />
iyo weliba mararka qaar sharraxaaddii saxaabada<br />
iyo taabiciinta, kadibna wuxuu tilmaamayey<br />
waxyaabaha laga faaiidaysano adilladaas.<br />
Kitaabkani sharraxyo badan ayuu leeyahay waxaa ugu<br />
caansan kitaabka loo yaqaan: "Fatxul majiid" oo uu<br />
qoray wiilkii uu awowga u ahaa: C/raxmaan bin Xasan<br />
Aalasheekh.<br />
2- Kashfu shubahaat: wuxuu kaga hadlay<br />
shubhooyinka laga yaabo inay cuskadaan dadka<br />
doonayey inay ku nagaadaan dhaqammadii xumaa<br />
ee ay samaysteen ee ahaa ku xirnaanshaha cid aan<br />
Alle ahayn oo dhib iyo dheef laga rajeeyo, ama uqiildayidda<br />
shirkiga iyo qubuurinimada.<br />
3- Al-usuul al-thalaatha: (asallada saddexda ah),<br />
wuxuu kaga hadlay barashada Alle, barashada<br />
Diinta islaamka iyo barashada Nabiga sallalaahu<br />
calayhi wasallama. oo ah saddexda suaalood ee<br />
qofka qabriga lagu weydiinayo, waa kitaab yar oo<br />
kooban balse macne weyn ku dhisan.<br />
4- Shuruudda Salaadda iyo tiirarkeeda: waa kitaab<br />
fiqhi ah kuna dhisan mad-habtii sheekha ee<br />
xanbaliyada.<br />
107
5- Qawaacidda afarta ah: waa kitaab tawxiidka ku<br />
saabsan.<br />
6- Asallada iimaanka.<br />
7- Fadliga islaamka: wuxuu ku sheegay shuruudda<br />
islaamka, dhibaatooyinka shirkiga iyo bidcada.<br />
8- Kitaabka kabaairta: danbiyada waaweyn iyo<br />
adillada ku timid ayuu kaga hadlay.<br />
9- Nasiixada muslimiinta: waa kitaab uu ku kulmiyey<br />
axaadiis ku saabsan dhammaan qaybaha diinta.<br />
10- Lix meelood oo siirada ka mid ah: wuxuu ku<br />
xusay:<br />
Bilawgii waxyiga<br />
Baridda tawxiidka iyo raddinta gaalada.<br />
Qisadii qaraaniiqda. (waa qiso aan sugnayn oo<br />
kutubta qaarkood lagu soo arooriyo iyadoo ay<br />
dulucdeedu tahay nabiga oo akhrinaya Suuradda<br />
Alnajmi, ayaa shaydaan u dhexgeliyey hadal<br />
gaaladu ku faraxday markaa ayey yiraahdeen<br />
Alleylehe Muxammad maanta ilaahyadeennii si<br />
sharaf leh ayuu u xusay).<br />
Gabagabadii Abuudaalib. (diintii uu ku dhintay<br />
noocii ay ahayd).<br />
Waxtarka hijrada iyo waanada ku sugan.<br />
Qisadii riddada, kaddib markii nabigu dhintay.<br />
11- Tafsiirka Faatixada.<br />
12- Dhaqammadii Jaahiliyada: wuxuu ku sheegay<br />
131 waxyaabood oo nabigu sallalaahu calayhi<br />
108
wasallama ku khilaafay dhaqankii iyo caqiidadii<br />
jaahiliyada.<br />
13- Tafsiirka kalmadda tawxiidka.<br />
14- Tafsiir suuradaha qaarkood ah.<br />
15- Siiradii nabiga sallalaahu calayhi wasallama<br />
(waa kitaab dhammaystiran oo siiradii nabiga<br />
sallalaahu calayhi wasallama ka hadlaya).<br />
16- Hanuunkii nabiga: waa kitaab uu kasoo gaabiyey<br />
kitaabka ibnu Qayim ee loo yaqaan "Zaad<br />
Almacaad fii hadyi kheyr Alcibaad".<br />
17- Aadaabta marka salaadda loo socdo.<br />
18- Fadliga quraanka.<br />
19- Axaadiista fitnada.<br />
20- Soo koobidda Fatxul-baari (sharraxa Bukhaari ee<br />
uu qoray Xaafid Ibnu Xajar Alcasqalaani).<br />
21- Waraaqihii Shakhsiyadeed ee sheekha. (waa<br />
kitaab lagu uruuriyey warqadihii ay is dhaafsadeen<br />
isaga iyo dad uu xiriir dhex-maray).<br />
Kuwaa ayaa ugu waaweyn dhaxalkii sheekhu ka tagay,<br />
kutub waaweyn oo la isugu geeyey kutubtiisii iyo<br />
raadkiisii cilmiyeed oo dhanna waa jiraan.<br />
109
Qayb ka mid ah waraaqihii sheekhu u kala<br />
diray meelo kala duwan.<br />
Warqadaha sheekhu aad ayey u badnaayeen, maadaama<br />
uu xilli dheer halganka ku jiray, wuxuuna bilaabay xilligii<br />
uu joogay Cuyeyna.<br />
Wuxuu u kala diri jiray dad ay isyaqaanneen oo culimo iyo<br />
hogaamiyayaal ah isagoo ugu baaqayey inay xaqa la<br />
arkaan una istaagaan, xumaantana ka dhiidhiyaan;<br />
Waxaa kale oo uu u diri jiray dad suaalo soo weydiin jiray<br />
ha ahaato kuwo diini ah, ama inay ogaadaan xogta dhabta<br />
ah ee baaqiisu ku saabsan yahay ama iyagoo hubsanaya<br />
dacaayadaha qaarkood ee sheekha laga faafiyey inay run<br />
yihiin iyo in kale.<br />
Waxa warqadihiisu u badanyihiin arintii udub dhexaadka u<br />
ahayd baaqiisa ee ah hufidda tawxiidka iyo ka fogaanshaha<br />
shirkiga iyo dhaqammada xunxun ee jaahiliyada.<br />
Waxaynu halkan ku xusaynaa haddii Alle idmo saddex<br />
warqadood oo tusaale u ah kuwii kale ee sheekhu diri jiray<br />
aynu aragno sheekha iyo sidii uu u hadli jiray:<br />
110
Warqadda koowaad: wuxuu u diray nin la oran jiray<br />
Faadil Aalamaziid oo xukumayey baadiyaha Shaam. 1<br />
Ka: Maxamed bin C/wahaab<br />
Ku: Sheekh Faadil Aalamaziid: Alle ha u siyaadiyo<br />
iimaan, hana ka badbaadiyo gujinta shaydaanka.<br />
intaa kadib:<br />
Sababta aan kuugu soo qoray waxay tahay in Rashiid bin<br />
Carbaan uu nooga kaa sheegay hadal wanaagsan oo<br />
qalbigu ku farxo;<br />
Wuxuu noo sheegay inaad doonaysid inaan warqad kuusoo<br />
qoro oo ay sabab u tahay hadalka colleytanka, beenta iyo<br />
xasaradda ah ee nalaga sheego, sidaasina waa sida<br />
waajibka ku ah dadka adigoo kale ah: inuusan aqbalin<br />
hadal aan la hubin.<br />
Laba arrimood ayaan kuu sheegayaa inta aanan tilmaanta<br />
diinta kuu sheegin;<br />
Midka koowaad: dadka I khilaafsan waxaan u sheegaa inay<br />
waajib ku tahay raacidda dardaarankii nabigu sallalaahu<br />
calayhi wasallama u dardaardmay ummadiisa, waxaanan<br />
iraahdaa kutubtii waa ay idin agtaallaa ee eega,<br />
hadalkayga waxba haka qaadanina, haddii aad garataan<br />
hadalkii rasuulka sallalaahu calayhi wasallama ee<br />
kutubtiina ku yaal raaca haba khilaafee dadka badankiisu!<br />
Midda labaad: arrinkan ay igu inkireen dartiina iila<br />
colloobeen haddii ay weydiiyaan caalim walba oo jooga<br />
Shaam ama Yeman ama cid kale waxa uu oranayaa: kani<br />
waa xaq waana diintii Alle iyo Rasuulkiisa, balse ma<br />
awoodo inaan carrigayga ku muujiyo! Maxaa yeelay?<br />
Dawladdu kama raalli noqonayso! Ina C/wahaabse waxaa u<br />
saamaxay inuu muujiyo amiirka magaaladiisa ayaan<br />
diidanayn, oo xaqa markii uu gartay ayuuba raacay!! Sidaa<br />
1 Dhamman warqadahani waxay ku yaallaan Qaybta shanaad ee ka mid ah kutubtii sheekha ee ay<br />
isku uruurisay Jaamicadda Imaam Muxammad bin Sacuud ee Riyaad ku taal.:( Rasaail<br />
Alshakhsiyah):(31)<br />
111
ayaa hadalka culimada ah, waxaanan filayaa in hadalkoodu<br />
kusoo gaaray.<br />
Adiga ayaa ka fekeraya arrinta koowaad ee ah: hadalkayga<br />
ha raacina, hana raacina waxaan hadalka Alle iyo<br />
rasuulkiisa ahayn ee kutubta ku yaal.<br />
Arrinka labaadna adaa ka fekeraya ee ah: in caaqil walbaa<br />
garanayo balse uusan awoodi karin muujintiisa;<br />
U hormari naftaada wixii ku badbaadinaya, ogoowna in<br />
uusan ku badbaadinayn waxaan rasuulka raaciddiisa ahayn<br />
sallalaahu calayhi wasallama, adduunku wuu idlaanayaa,<br />
jannada iyo naartase qofka caqli leh uma habboona inuu<br />
illaawo.<br />
Muuqaalka arrinta ee saxda ah waxa weeye: inaan<br />
leeyahay looma yeeran karo cid aan Alle ahayn, kaligii ah<br />
oo aysan cid kale wax la wadaagin, sidii Alle yiri:" عِ ٛعذت لاف<br />
اذحأ الله" "Alle la jirkiisa ha u yeeranina qofna"<br />
Nabiga arrintiisana uu ka yiri:<br />
"اذشس لاٚ اّشض ُىٌ هٍِأ لا ًل" suuradda Aljinni:() "dheh idiin ma<br />
hanan karo dhib iyo wanaag toona".<br />
Kani waa hadalkii Alle oo rasuulku sallalaahu calayhi<br />
wasallama inoo sheegay, inoona dardaarmay, dadkana uu<br />
ka reebay inaysan ka tegin.<br />
Markii aan u sheegay in maqaamyadan (qabuuraha la<br />
weyneeyo) ku yaalla Shaam, labada xaram iyo meelo<br />
kaleba ay garab marsanyihiin diintii Alle iyo rasuulkiisa,<br />
dadka suubban oo la baryo iyagana la qabsadaa ay tahay<br />
shirki Alle loo sameeyey oo Allaahna ka yiri: " ذمف للهبث نشش٠ ِٓ ّٗٔئ<br />
سبٌّٕا ٖاٚأِٚ ةّٕجٌا ٗ١ٍع الله َّشح" "Ciddii Alle wax la wadaajisa Alle<br />
jannadiisa waa ka xarrimay hoygiisuna waa naarta".<br />
Markii aan sidaa muujiyey ayey inkireen uuna ku<br />
weynaaday, waxay yiraahdeen: ma waxaad naga dhigtay<br />
Mushrikiin! Arrinkani ma aha la wadaajin!!<br />
112
Kani waa hadalkoodii, kan kalena waa hadalkaygii, Alle<br />
ayaanan u tiirinayaa, kan ayaana ah midka ani iyo iyaga<br />
noo dhexeeya;<br />
Haddii la iga sheego wax sidaa ka duwan waa been iyo hal<br />
aan jirin.<br />
Waxa hadalkayga rumaynaya waxa weeye: In caalimku<br />
uusan kari Karin muujintiisa, xitaa culimada Shaam waxa<br />
ka mid ah kuwo leh waxani waa xaq, balse ma muujinayo<br />
qof dawladda la dirirsan mooyee!<br />
Adiguse ilaah mahaddii cid aan Alle ahayn kama baqaysid,<br />
waxaan Alle weydiisanayaa inuu annaga iyo idinkaba nagu<br />
hanuuniyo diinta Alle iyo rasuulkiisa, Alle ayaana ogaal<br />
badane ah.<br />
113
Warqadda Labaad: waa mid guud 1<br />
Ka: Maxammed C/wahaab<br />
Ku: Ciddii ay gaarto ee Muslimiin ah<br />
Intaa kadib:<br />
Waxa la idiin sheegay ee ah in aan si guud wax u<br />
gaalaysiiyo waa been abuurka cadawga;<br />
Sidoo kale oraahdooda ah inaan leeyahay: qofkii diinta Alle<br />
iyo rasuulkiisa raaca isaga oo degan beledkiisa kuma filna<br />
inuu aniga ii yimaaddo mooyee!! Taasina sidoo kale waa<br />
been abuur.<br />
Dantu waa in la raaco diinta Alle iyo rasuulkiisa meeshii la<br />
doono hala joogee;<br />
Balse waan gaalaysiinayaa qofkii qira diinta Alle iyo<br />
rasuulkiisa, kaddibna la collooba dadkana ka horjoogsada;<br />
Sidoo kale qofkii asnaamta caabuda kaddib markii uu<br />
gartay inay diintii gaalada tahay, dadkana u qurxiya, kaas<br />
weeye midka aan gaalaysiinayo, caalim kasta oo dunida<br />
saaranna kuwaa wuu gaalaysiinayaa, qof madax adag ama<br />
jaahil ah moyee.<br />
Allaah ayaa cilmi badane ah.<br />
Nabadgelyo.<br />
1 Rasaail Alshakhsiya:(57)<br />
114
Warqadda saddexaad: waa jawaab ku socota<br />
sheekh Yemani ah oo warqad usoo diray.<br />
Warqaddii sheekha yemaniga ah: 1<br />
Ka: Ismaaciil Aljaraaci<br />
Ku: Midka Alle waafajiyey: Maxamed C/wahaab.<br />
Intaa kaddib:<br />
Waxaa dadku iiga kaa sheegeen kuwo aan rumaysanayo<br />
iyo kuwo aanan rumaysanaynba;<br />
Dadku arrintiinna waa ku kala qaybsan yahay: kuwo idin<br />
amaanaya iyo kuwo idin dhaleecaynaya intaba.<br />
Waxaa iga kaa faraxgeliyey ku toosnaantaada shareecada<br />
wakhtiga aakhiru zamanka ah, islaamkuna hiil yaryahay,<br />
adigoo dadka ugu yeeraya, tiirarkiisana toosinaya.<br />
Allaha isaga mooyee cid kale aysan jirin ayaan ku<br />
dhaartaye, iyada oo ay jirto sida aanu tolkeen ka<br />
dhexnahay haddana ma kari karno waxa aad karaysid ee<br />
xaqa caddayntiisa ah! Iyo muujinta daawada.<br />
Kuwa aanan rumaysanayn warkooda ayaa leh inaad si<br />
guud wax u gaalaysiinayso! dadka suubanna aadan rabin!!<br />
Kutubtii danbana aadan cuskanayn!!!<br />
Adigu ii sheeg iigana runsheeg waxa aad ku sugantahay<br />
iyo waxa aad ku baaqayso, si warkaaga iyo jacaylkaaguba<br />
agteenna ugu sugnaado.<br />
1 Rasaail Alshakhsiya:(99)<br />
115
Jawaabtii sheekha:<br />
Ka: Maxamed C/wahaab<br />
Ku: Ismaaciil Aljaraaci<br />
Assalaamu calaykum waraxmatullaahi wabarakaatuhu.<br />
Intaa kaddib:<br />
Waxa aad na weydiisay Allaha isaga mooyee cid kale aysan<br />
jirin iyo rabbi isaga aan ahayne ayaan ku dhaartaye,: cid<br />
aan ku dayanno ayaan leennahay, waana rasuullada<br />
ammaan iyo nabadgelyo dushooda dhamaantood ha<br />
ahaatee.<br />
Wixii iyaga iyo tolkood dhexmaray dayasho ayey u yihiin<br />
ciddii raacday;<br />
Waxa aad sheegtay ee ku toosnaanta diinta ah: Deeqda<br />
Alle ayaa iska leh, nabiguna sallalaahu calayhi wasallama<br />
waxa uu yiri: " Islaamku isaga oo aan la garanayn<br />
ayuu bilawday, garasho la'aanna wuu ku noqon<br />
doonaa sidii uu ku bilawdayba". 1<br />
Hadalka ah: inaan si guud wax u gaalaysiinayno: waa<br />
been abuurka cadawga, kuwaas oo dadka diinta ka<br />
duwaya, waxaanan leeyahay : "Alloow hufnaantaadee<br />
kani waa been abuur weyn".<br />
Dadka suubban miyaa? Wanaagooda ayey ku sugan<br />
yihiin Alle haka raalli noqdee, waxaanse leennahay waxba<br />
baryada kuma laha, Allaah waxa uu yiri: " ٛعذت لاف لله ذجبضٌّا ْأٚ<br />
اذحأ الله عِ"<br />
"Masaajidda Alle ayaa leh ee cid kale Alle hala baryina"<br />
Kutubtii culimadii danbe arrinteeda: kutubtoodii waan<br />
haysannaa, waxaanan kaga dhaqmaynaa wixii kitaabka iyo<br />
sunnada waafaqa, wixii aan waafaqinna kuma dhaqmayno.<br />
1 Muslim:372<br />
116
Ogoow Alle hakuu naxariistee, waxa aan ka diin<br />
dhiganayno, dadkana ugu yeerayno waa Alle oo baryada<br />
loo keli yeelo, waana raadkii rasuullada, Allaah waxa uu<br />
yiri:<br />
"الله لائ ّ ْٚذجعت لا ً١ئاشصئ ٟٕث قبث١ِ بٔزخأ رئٚ"<br />
" sheeg nabi muxamadow: markii aanu reer israaiil<br />
ballanta adag kaga qaadnay inayan caabudin cid aan Alle<br />
ahayn". [baryaduna waa cibaado].<br />
Eeg Alle hakuu naxariistee waxa dadku dib ka keenay ee<br />
ah in cid aan Alle ahayn la baryo! Kutubta ayaad ka dhex<br />
helaysaa.<br />
Alle ha inaga mid dhigo ani iyo adigaba kuwa sida aragtida<br />
cad ah dadka ugu baaqaya, sidii Allaahba nabigiisa ku yiri:<br />
" نم انأ امو اللّ ناحبسو ًنعبتا نمو انأ ةرٌصب ىلع اللّ ىلإ وعدأ ًلٌبس هذه لق<br />
" نٌكرشملا<br />
"Dheh tani waa wadadaydii, dadka ayaan ugu<br />
yeerayaa xag rabbi si aragti cad ah, ani iyo inta I<br />
raacdayba, Allaah ayaa hufane kama mid ahi<br />
gaalada".<br />
Ammaan nabiga dushiisa ha ahaato.<br />
Dhowrkaa warqadood ee aynu ka xusnay warqadihii<br />
sheekha, waxaa ay tusaale u yihiin boqollaalkii waraaqood<br />
ee sheekhu u kala dirayey afarta jiho, iyadoo sababuhuna<br />
kala duwanaayeen, balse aragtida sheekhu ku salaysnayd<br />
caddaynta ujeedadiisa iyo ka jawaabidda suaalaha lasoo<br />
weydiinayey.<br />
117
Qaybta 2aad ee mirihiisii ka mid ah: Faraciisii<br />
iyo ardaydiisii 1<br />
Sheekhu Alle ha u naxariistee konton sano ka badan ayuu<br />
ku mashquulsanaa macallinnimo iyo wacyigelin, ardaydii<br />
muddadaa ka aflaxday qalinna laguma koobi karo, afna<br />
lagama sheegi karo, maxaa yeelay Dirciya waxay noqotay<br />
faynuus meel saxare ah ka ifiya oo cid walba oo cilmi<br />
danaynaysaa kusoo hirato!<br />
Dadkii sheekha la joogay kuwo muddo kooban la joogay<br />
iyo kuwo in badan agfadhiyey iyo qolooyin waanadiisa iyo<br />
wacdigiisa ku ekaysatay intuba waa jireen.<br />
Ardaydiisii kuwii ugu waaweynaa hormoodkana u ahaa<br />
halgankiina halkii kasii waday waxaa safka hore kaga jiray<br />
wiilashiisii iyo wixii kasii farcamay.<br />
Waa nicmo aad u weyn in ubadkaagu diinta iyo caqiidada<br />
suubban kaa dhaxlaan, isla markaana dadka ku<br />
hogaamiyaan, waxyaabaha qofku Alle agtiisa darajo sare<br />
kaga helayo ayeyna ka mid tahay.<br />
Aynu soo qaadanno qayb ka mid ah caruurtiisii ka<br />
aflaxday iyo kuwo kaleba:<br />
1- Xuseen bin Muxammad bin C/wahaab:<br />
Wuxuu ahaa garsoorihii Dirciya, sheekha booskiisiina<br />
isaga ayaa fariistay markii uu dhintay waana<br />
curadkii sheekha, wuxuu dhintay 1224H.<br />
2- C/laahi bin muxammad bin c/wahaab: Darajada<br />
labaad ayuu joogay walaalkii xuseen kadib, .<br />
Masjid jaamica Dirciya ayuu cilmiga ka akhrin jiray,<br />
huwantii Turkiga ayaa u qafaashay Masar halkaa<br />
ayuuna ku dhintay.<br />
1 Muxammad bin C/wahaab muslixun madluumun muftaraa calayhi:71-81, Aldacwah Al-<br />
islaaxiyah:95<br />
118
Waa sheekha dhammaystiray kitaabka siirada ee<br />
aabbihii qoray, waana waalidka dhalay caalimkii<br />
weynaa Suleymaan bin C/laahi aalasheekh oo<br />
turkiyiintu cadcad u googooyeen!!<br />
3- Cali bin Muxamad bin C/wahaab<br />
Caalim Saahid ah ayuu ahaa, oo xalaal quute ah,<br />
kuna xeeldheer fiqhiga iyo tafsiirka.<br />
4- Ibraahim bin sheekh Muxammad<br />
Isna wuxuu ahaa caalim Faafinta cilmiga u goay.<br />
Taariikhyahanka ibnu Bishri isagoo ka hadlaya<br />
afartan caalim wuxuu yiri: "Afartaa waxaa laga<br />
siiyey cilmiga wax ay asaagood kaga hormareen,<br />
mid kastaana gurigiisa agtiisa ayuu ku lahaa<br />
madraso ay joogeen arday ka timid jihooyin kale,<br />
iyagana cilmiga ka qaata xilli walba, nolosha<br />
ardayduna dawladda ayey saarnayd".<br />
Waxaa kale oo ardaydiisii ka mid ahaa: C/casiis<br />
Alcariini. Xamad Alxuseyn, Axmed bin Macmar, Axmed<br />
bin Suweylim, xuseyn bin qannaam, Saciid bin Xaji,<br />
amiir C/casiis bin Sacuud, amiir Sacuud bin C/casiis,<br />
C/casiis bin xasiin (sheekhan danbe wuxuu hogaamin<br />
jiray wafdiyada culimada ee ashraafta Maka lasoo geli<br />
jiray dood cilmiyeedda). Iyo kuwo kale oo badan.<br />
119
Qaybta saddexaad ee mirihiisii ka mid<br />
ah: Dawladihii Sacuudiga.<br />
Dawladdii sacuudiga ee koowaad.<br />
Dawladdii Sacuudiga ee labaad.<br />
Dawladdii sacuudiga ee saddexaad.<br />
120
Bilawgii sacuudiyiinta iyo isballaarintoodii:<br />
Dawladda sacuudigu waxaa ay ka mid ahayd mirihii ugu<br />
waaweynaa ee ka dhashay halgankii Sheekh Maxamed bin<br />
C/wahaab, maadaama ay tahay arrin ka hadalkeedu<br />
gudaweyn yahay ayeynu ugu tala galnay qayb gaar ah in<br />
lagu xuso.<br />
Waxaa ay soo martay marxalado saddex ah oo mid<br />
walbaaba taariikhdeeda iyo astaamaheeda u gaarka ah<br />
lahayd.<br />
Waxaana loo kala qaybiyaa sidatan:<br />
1- dawladdii sacuudiga ee koowaad<br />
2- dawladdii sacuudiga ee labaad<br />
3- dawladdii sacuudiga ee saddexaad<br />
mid walbana waxaa aynu uga hadlaynaa insha Allaah si<br />
gaar ah oo kooban.<br />
Dawladdii Sacuudiga ee koowaad 1 :<br />
1139-1234H, (1746-1818 Miilaadiga).<br />
dawladdan waxaa isaga danbeeyey afar ammiir oo kala ah:<br />
Maxamed bin Sacuud, wiilkiisa C/casiis, wiilka uusii dhalay<br />
ee Sacuud iyo wiilka uu sii dhalay ee C/laahi.<br />
Cimrigeedu waxaa uu ahaa 95 sano oo u dhaxaysay 1139H<br />
oo ah markii amiir Maxamed xilka loo caleema saaray,<br />
waxaa ayna ku egtahay 1234H oo ah markii<br />
cusmaaniyiintu rideen. Haddiise laga soo bilaabo markii Sh<br />
Maxamed iyo Amiir Maxamed heshiiska wada galeen oo<br />
ahayd 1157H cimrigeedu waxaa uu noqonayaa 77<br />
sannadood.<br />
1 Dawladdi sacuudiga ee koowaad ka fiiri: Muxamad bin c/wahaab muslixun madluumun wa<br />
muftaraa calayhi:91-155, taariikhdii boqortooyada sacuudiga DrCuthaymiin 1/80, taariikhu bilaadi<br />
sacuudiyah: Dr Cijlaani:1/34, Aldacwah-alislaaxiya:193-213<br />
121
Amiirkii koowaad: Maxamed bin Sacuud<br />
Waxaa uu dhashay 1109H waxaa uuna dhintay 1179H oo<br />
ku beegan 1690-1765 miilaadiga.<br />
Tilmaamihiisii:<br />
Wuxuu ahaa nin lagu yaqaanno kasmo, kheyr-jacayl,<br />
geesinnimo, dhiirranaan iyo gobannimo.<br />
Waa amiirkii heshiiskii geesinimada ahaa la galay Sh<br />
Maxamed bin C/wahaab una babac dhigay weerar kasta oo<br />
jasiiradda gudaheeda iyo dibadeedaba kaga yimaadda.<br />
Waxqabadkiisii iyo waxyaabihii xilligiisii dhacay:<br />
Intii amiirkani xilka hayey Dirciya waa buux dhaaftay,<br />
iyadoo ay isugu yimaaddeen dad badan oo isugu jiray<br />
arday iyo qaar kale oo doonayey inay sheekha la kulmaan<br />
oo ogaadaan waxa baaqiisu yahay, wafdiyo aan kala go'<br />
lahayn ayaa iyaguna magaalada imanayey.<br />
Amiirro magaalooyin kale xukumayey ayaa aqbalay baaqii<br />
sheekha, waxaana ka mid ahaa amiirkii xukumayey<br />
magaaladii sheekha laga soo saaray ee Cuyeyna waa<br />
Cusmaan bin Macmar.<br />
Dagaallo ayaa dhex maray reer Dirciya iyo deegaanno kale,<br />
inta badanna reer Dirciya ayaa guushu raacaysay, waxaa<br />
xukunkooda hoosyimid Xureymala, Jabiilla, Sulfa, Kharas<br />
iyo kuwo kale oo Najdi ka mid ah.<br />
Waxqabakiisii oo kooban:<br />
1- isaga oo ka run sheegay heshiiskii uu sheekha la<br />
galay ee ahaa inuu cid walba sheekha ka difaacayo,<br />
naf iyo maalna la garab istaagayo.<br />
122
2- Aasaaskii dawaladda Sacuudiga, laguna saleeyey<br />
shareecada islaamka.<br />
3- Xeerarkii qabaailka ee sharciga khilaafsanaa oo<br />
meesha laga saaray.<br />
4- Faridda samaha iyo reebidda xumaha oo uu ku<br />
dadaalay isagoo fulinayey waajibaadkii diiniga ahaa,<br />
dadkana ugu baaqayey, kuna adkaynayey nidaam<br />
ahaan.<br />
5- Isagoo qayb weyn ka qaatay faafinta cilmiga iyo<br />
fududeynta barashadiisa, kuna boorrin jiray dadka<br />
inay xaadiraan xarunta sheekha, isaguna dadka<br />
arrintaa u horkici jiray.<br />
6- Arrimaha maaliyadda la xiriira oo uu si weyn u<br />
nidaamiyey ugana hufay wax kasta oo sharciga<br />
khilaafsan, dhanka soo xeraynta iyo bixinta<br />
labadaba.<br />
Amiirkani waxaa uu geeriyooday 1179H isagoo da'diisu<br />
tahay 70 jir, Alle ha u naxariisto, darajadiisana ha kor<br />
yeelo sidii uu diinta u kor yeelay.<br />
Amiirkii labaad: C/casiis bin Muxammad bin Sacuud.<br />
Waxaa uu ku dhashay Dirciya 1133H waxaa uuna dhintay<br />
1218, (1721-1803M) wuxuu xukunka qabtay 1179H.<br />
(ma aha c/casiiskii qarnigii 20aad, kaasi waxaa uu inoogu<br />
iman doonaa dawladda sacuudiga ee saddexaad oo uu<br />
yahay aasaasaheedii).<br />
Amiirkani waxaa uu ka mid ahaa ardaydii sheekh Maxamed<br />
kuwoodii waaweynaa, gabdhaha sheekha mid ka mid ahna<br />
wuu guursaday, intii uusan sheekhu Dirciya imanna dadkii<br />
xiriirka la lahaa ayuu ka mid ahaa.<br />
123
Tilmaamihiisii:<br />
Wuxuu ahaa nin diinta aad ugu dhegan, samaha fara,<br />
xumahana reeba, geesi ah, deeqsi ah, goaan leh, shacabka<br />
u garsoora, waxa uu diin u arko aan ka gabban.<br />
Muddadii uu xilka hayey oo ahayd 39 sano dhulka<br />
sacuudiyiintu ka talinayeen aad ayuu u fiday, jaziiradda<br />
carbeed badankeeda iyo weliba gobollo ciraaq ka mid ah<br />
ayaa xukunkoodu gaaray, nimankii kasoo horjeeday<br />
kuwoodii ugu khatar badnaana waa uu ka takhallusay oo<br />
uu ka mid ahaa amiirkii Riyaad.<br />
Mashaakilaadkii soo wajahay:<br />
Dawlad ku ekayd degmooyin kooban kaddibna sidaa aynu<br />
aragno isu ballaarisay waa la dareemi karaa inayan dhib<br />
yaraan iyo raaxo ku fidin.<br />
Waxaa dawladdan kasoo horjeeday amiirro badan oo<br />
jaziiradda gudaheeda iyo dibadeedaba joogay.<br />
Waxaa ugu xoog badnaa uguna darnaa markii Najdi la<br />
nadiifiyey kadib: Ashraaftii Maka iyo hareeraheeda ka talin<br />
jiray, oo taageero xoog leh ka helayey dawladdii<br />
Cusmaaniyiinta ee Turkiga ahayd taasoo cabsi weyn ka<br />
qabtay in xukunku ka wareego, carabna dib ugu noqdo.<br />
Xilliyaddii xukunka aabihii ugu danbeeyey ayaa<br />
Ashraaftu reer Najdi xajka ka mamnuuceen, iyagoo<br />
ka baqayey inay dadka ka fitneeyaan! una meeriyaan<br />
caqiidada ay ina C/wahaab kasoo qaateen!!! Balse<br />
amiirkan c/casiis markii uu xilka la wareegay hadyad badan<br />
oo qaali ah oo isugu jirtay fardo, dahab iyo geel ayuu u<br />
diray ashraafta, wuxuuna ka codsaday in xajka loo fasaxo<br />
reer Najdi, waa ayna aqbaleen.<br />
124
Wafdiyo reer Najdi ah ayaa dhowr jeer tagay Maka iyaga<br />
oo dood cilmiyeed la galay culimadii reer Maka ee<br />
ashraaftu aqoonsanayd, marar la is afgarto iyo marar la<br />
kala boodo intuba waa jireen.<br />
Geeridii Sheekh Maxamed C/wahaab:<br />
Xilligii amiirkan sannadkii 1206H, waxaa la oofsaday<br />
imaamkii Muslimiinta, caalimkii Tawxiidka,<br />
hogaamiyihii geesiga ahaa, halyeygii adkeysiga<br />
badnaa, Sheekhii islaamka abuu C/laahi Maxamed<br />
bin c/wahaab bin Suleymaan Altamiimiyi, magaalada<br />
dirciya ayuu ku dhintay laguna aasay, kaddib cimri<br />
dheer oo ahaa 91 sano, oo uu ku dhammaystay<br />
tacliin, macallinimo, hagaajin umadeed, hogaan<br />
diineed, isaga oo indhihiisa ku arkay halka baaqiisii<br />
gaaray iyo najdi oo ku noqotay sidii ay ahayd xilligii<br />
saxaabada rasuulka, xaga saafi ahaanshaha<br />
tawxiidka iyo aasmidda shirkiga, naxariis badan Alle<br />
ha siiyo sheekh Muxamed, aakhirana haka waraabiyo<br />
darka nabiga, dhammanteenna ha inagu soo kulmiyo<br />
bandiiradda nabiga hoosteeda. Aamiin.<br />
Kaddib heshiiskii waa jabay, dagaallo ba'an oo faraha looga<br />
gubtay ayaa dhex maray reer Najdi iyo ashaaftii, waxaa ka<br />
mid ahaa dagaalkii Kharma oo dhacay 1212H, reer Maka si<br />
weyn ayey ugu hoobteen dagaalladaa, waxaa ayna<br />
dalbadeen heshiis waana laga aqbalay, xuduud cusub oo<br />
labada maamul u dhaxaysa ayaa la sameeyey.<br />
Dawladdii Turkigu ciidan ayey usoo dirtay ashraafta balse<br />
waa la jabiyey sacuudiyiintuna waa ay isa sii ballaariyeen.<br />
Sannadkii 1214H ayaa reer Najdi xajiyeen iyadoo uu<br />
hogaaminayo dhaxalsugaha Sacuud bin C/casiis iyo ciidan<br />
laxaad leh oo uu wato, sannadkii xigayna amiirka ayaa soo<br />
xajiyey.<br />
125
Weerarkii Karbala:<br />
Karbala waa magaalo Ciraaq ku taal oo shiicadu degan<br />
tahay, waa halka uu ku aasanyahay Xuseen bin Cali bin<br />
abii daalib, shiicaduna halkaa ayey ku weyneeyaan.<br />
Intii sacuudiyiintu ku mashquulsanaayeen loolankii<br />
ashraafta oo gacanta ku hayey goobaha barakaysan waxaa<br />
dhabarjebin xoog lihi kaga imanaysay meelo badan oo<br />
dhammaantood ka baqayey dawladdan dhallinta yar iyo<br />
xawaaraha ay ku socoto.<br />
Waxaa kuwaa ka mid ahaa: Shiicadii Ciraaq.<br />
Waxaa jiray heshiis ay kala saxiixdeen guddoomiyihii<br />
cusmaaniyiinta Ciraaq u joogay iyo reer Sacuud balse masii<br />
waarin, taasina waxaa ay keentay in sacuudiyiintu weerar<br />
ba'an ku qaadaan Karbala sannadkii 1216H, iyagoo dadka<br />
magaaladan degani ay colaad weyn u hayeen waxa ay ugu<br />
yeereen: "Wahaabiyada" isla markaana ganacsigooda ay<br />
jidgooyo u dhigan jireen.<br />
Xasuuq aad u weyn ayaa shiicada loogu geystay Karbala,<br />
xoolo nooc walba lehna waa laga soo furtay! Saacado<br />
ayeyna reer Najdi ku sugnaayeen magaalada.<br />
Burburkii heshiiskii Kharma:<br />
Heshiiskii tuuladan lagu gaaray ee dhex maray reer Najdi<br />
iyo Ashraafta, 5 sano ayaa lagu dhaqmay, nabadna lagu<br />
wada noolaa, balse Shariif Qaalib oo ahaa ninkii heshiiska<br />
saxiixay ayaa tuhun kusoo oogay sacuudiyiinta, wada<br />
xaajood cusubna wuu bilaabay, balse nasiibkiisa ragii uu<br />
wafdiga u dirsaday ayaa kasoo saftay dhankii reer Sacuud<br />
oo ku qancay mabda'oodii!!!<br />
Dhinac kale Shariif Qaalib iyo walaalkii C/muciin ayaa<br />
khilaaf soo kala dhexgalay, taasoo keentay in C/muciin<br />
gurmad weydiisto sacuudiyiinta, sidaa ayeyna fursad ku<br />
heleen kuna soo galeen Maka iyagoo xoog kula wareegay<br />
126
Xijaaz oo dhan sannadkii 1217H, C/muciin ayaana Maka<br />
guddoomiye looga dhigay.<br />
Reer Najdi sidii dhaqanka u ahayd ahdaaftoodana ka<br />
mid ahayd ayey ku dhaqaaqeen burburinta<br />
qabuuraha dhisan iyo tirtiridda wax walba oo sharci<br />
darro lagu weyneeyo, ama hannaankii sharcigu u<br />
sameeyey la weydaariyey.<br />
Dadkii wanaaga ayaa loogu baaqay xumaantiina waa looga<br />
digay, dadku afar imaam ayey la kala tukan jireen oo madhab<br />
kastaa gaarkeeda ayey u tukan jirtay, hal imaam ayaa<br />
lagu kulmiyey, canshuurtii iyo xaq darrooyin badanna waa<br />
la tirtiray.<br />
Dhacdo naxdin leh!<br />
Waxaa taariikhyahannada qaarkood weriyeen in amiir<br />
Sacuud bin C/casiis u baxay dhinaca Jidda isaga oo<br />
dabagalay Shariif Qaalib oo xagaa u baxsaday, balse<br />
daacuun carriga ka dhacay dartii uma suuroobin, xijaazna<br />
dib ayuu uga noqday, 200 oo askari oo ciidamadiisa ka mid<br />
ahaa ayuu Maka kaga tegay waana la gawracay!!<br />
Geeridii amiir C/casiis bin bin Maxamed bin Sacuud.<br />
Amiirku isaga oo dadka tujinaya salaaddii casar oo<br />
sujuudsan ayaa nin Ciraaqi ah oo reer Karbala ah mindi<br />
laba af leh ku dhuftay! Wuxuuna ka argoosanayey xasuuqii<br />
Karbala.<br />
(waa dhacdo u eg tii lagu dilay amiirkii mu'miniinta<br />
Cumar bin Khaddaab Alle haka raalli noqdee, isagoo<br />
salaad ku jira ayaa la dilay! mindi laba af leh ayaa<br />
lagu dilay!! Nin ka aargoosanayey boqortooyadoodii<br />
majuusiga ahayd ee la dumiyey ayaa dilay!!!).<br />
127
Alle ha u naxariisto amiir C/casiis bin Muxamed, sannadkii<br />
1218H oo ku beegan 1803 miilaadiga ayaa la dilay,<br />
cimrigiisiina wuxuu ku dhammastay halgan dhinacyo badan<br />
lahaa, isagoo xukunka hayey 39 sano.<br />
Amiirkii saddexaad: Sacuud bin C/casiis bin<br />
Muxammad bin Sacuud.<br />
Wuxuu ku dhashay Dirciya 1161H waxaa dhaxal suge loo<br />
magacaabay 1202H, wuxuu dhintay 1229H (1748-1814M)<br />
Sheekh Maxamed ayaa awoow xaga hooyo uga ahaa.<br />
Waxbarashadiisii Dirciya ayuu ku qaatay, sheekha iyo<br />
culimadii kale ee reer Dirciya ayuu ka aflaxay.<br />
Tilmaamihiisii:<br />
Wuxuu ahaa nin cilmiga jecel, kuna caanbaxay<br />
codkarnimo, xikmad, geesinnimo, kasmo, siyaasad<br />
qotodheer iyo hogaamin ciidan.<br />
Xilligii aabbihii isaga ayaa ciidamada hogaamin jiray,<br />
magaalooyin badanna furay.<br />
Isballaarintii dawladda:<br />
Xilligiisii dawladdu waxaa ay gaartay ilaa koonfurta Yeman,<br />
dhanka waqooyina ilaa baadiyaha Shaam, galbeedna ilaa<br />
badda cas.<br />
Khilaafkii u dhexeeyey sacuudiyiinta iyo cusmaaniyiinta<br />
halkii ugu sarreysay ayuu gaaray.<br />
Qabashadii xijaaz mar kale:<br />
Waxaynu kusoo xusnay taariikhdii C/casiis bin muxammad,<br />
in markii Sacuud oo ciidamada hogaaminayey uu u<br />
dhaqaaqay dhinaca Jidda daacuun halis ahi ka dhacay,<br />
uuna sidaa uga joogsaday, isla markaana Maka looga<br />
bireeyey 200 oo ciidamadiisii ka mid ahaa.<br />
128
Markii uu Sacuud xilka la wareegay ayuu dib usoo<br />
cusboonaysiiyey sifeynta Xijaaz (Maka, Madiina, Daaif<br />
iyo Jidda).<br />
Daaif ayuu ka bilaabay, dagaal la'aan ayey is dhiibeen,<br />
Madiina ayuu ku xejiyey sidoo kale ayey is dhiibeen,<br />
labadaba maamul ayuu u sameeyey, qabuurihii ay<br />
weyneyn jireenna waa laga dumiyey! waxayna ahayd<br />
1220H, 1805 miilaadiga. Maka ayuu kadib u jihaystay,<br />
Shariif Qaalib markii uu arkay awoodda sacuudiyiinta<br />
hadyado badan ayuu ka horkeenay, ballanna wuxuu ku<br />
qaaday inuu u hogaansamayo heshiisyadii horey loo kala<br />
saxiixday, sidaa ayaa Maka lagu hantay, xajka oo xilligiisii<br />
la joogayna dadku si nabad ah ayey u guteen<br />
Muddadaa kadib Sacuud waxaa uu ku mashquulay<br />
wacyigelinta dadka iyo isbeddel dhanka cilmiga ah, iyo<br />
weliba baabi'inta dhaqammo badan oo jaahilnimo ku<br />
salaysnaa, sannad walba oo uu xajiyo dadka ayuu kula<br />
hadli jiray banka carrafa, isaga oo ku boorrin jiray inay<br />
diinta ku dhegaan, dhaqan xumadana ka fogaadaan,<br />
nicmada Alle siiyey ee amniga iyo midnimada ahna ugu<br />
shukri naqaan.<br />
Halkaa waxaad ka dareemaysaa sida sacuudiyiintu ugu turi<br />
jireen ashraaftii reer Maka, iyada oo ay ballamo badan uga<br />
baxeen, ciidankiisii uu maka kaga tagayna ay ka<br />
gawraceen ayuu haddana iska cafiyey oo u daayey<br />
maamulkii Maka, umana ciqaabin dhibaatooyinkii ay horey<br />
ugu geysteen.<br />
Dadka wax ka qoray loolankii ka dhexeeyey sacuudiyiinta<br />
iyo dadkii kasoo horjeeday waxaa ay isla qireen in dhanka<br />
ballanta iyo naxariista ay sacuudiyiintu kaga fiicnaayeen<br />
kuwii kasoo horjeeday ee isugu jiray: Ashraafta,<br />
masriyiinta iyo cusmaaniyiinta, taana waxaa keenaysay<br />
iyagoo diin ku dhisnaa, isla markaana ay ku badnayd<br />
badawnimadii carbeed ee ka fogeyd beenta iyo wax isbadamarinta.<br />
129
Sacuud waxaa uu weeraro badan ku ekeeyey meelo badan<br />
oo cabsi kasoo wejihi jirtay sida meelo ka mid ah Ciraaq<br />
iyo Shaam, oo marmar ay ciidamadiisu gaari jireen<br />
baadiyaha Dimishqa.<br />
Isku dhicicii Sacuudiyiinta iyo Ingiriiska:<br />
Waxaa jirtay shirkad lagu magacaabi jiray "Shirkadda<br />
bari ee Hindiya" ingiriiska ayaa aasaasay isagoo u<br />
ekaysiiyey shirkad ganacsi, isla markaana hindiya ayuu soo<br />
degay, dadkana waxaa lagu qanciyey in shirkaddani<br />
ganacsato tahay, ciidan ayey bilawday inay qorato ay ku<br />
difaacanayso dhaqdhaqaaqeeda ganacsi, balse waxay<br />
ahayd dhagaxii ugu horreeyey ee gumaysiga ingiriiska,<br />
waana tabtii uu ku degay meelo badan oo dunida<br />
muslimiinta ka mid ah oo Cadan ay ku jirtay.<br />
ciidankii ganacsiga difaacayey kaddib wuxuu isu beddelay<br />
ciidan dalka oo dhan hantay, 1857dii ayaa Hindiya oo<br />
dhani gacanta u gashay ilaa ay xornimada ka qaadatay<br />
1947dii iyaga ayaa xukumayey, isla magacii shirkadda<br />
ayaana lagu xukumayey!!!<br />
Dadkii deganaa magaalada Ra'sul kheyma ee hadda ka mid<br />
ah "Isutaga imaaraadka carabta" waxaa u talinayey amiir<br />
la oran jiray Suldaan Saqar Alqaasimi, wuxuuna<br />
taageersanaa sacuudiyiinta oo ay isku caqiido ahaayeen,<br />
sidaa darteed cabsi weyn ayey gelin jireen doomaha<br />
shirkadda ingiriiska ee maraya xeebaha khaliijka, weeraro<br />
ayeyna la beegsan jireen, xoolana waa ay ka furan jireen.<br />
Taasi waxaa ay keentay in xukuumaddii Bombay ee<br />
Hindiya ay weerar kusoo qaaddo Ra'sul kheyma ayna<br />
ciidankoodii badda waxyeello weyn u geystaan,<br />
magaaladana gubaan, dadkiina ay qaxaan, waxaa ay<br />
ahayd sannadkii 1224H, 1809M balse markii cadawgii dib<br />
uga noqday ayaa suldaan Saqar iyo shacabkii kusoo<br />
noqdeen dibna u cammireen.<br />
130
Weerarkii Cusmaaniyiinta:<br />
Waxaan soo sheegnay in xukunka reer Najdi aad u fiday oo<br />
gaaray khaliijka badankiisa, iyo yeman, iyo meelo ka mid<br />
ah Ciraaq iyo Shaam.<br />
Taasi waxay hurdo seejisay dawladdii cusmaaniyiinta oo<br />
cabsi weyn ka qaadday dawladdan curdanka ah ee sii<br />
baahaysa, iyo halista ay gelin karto jiritaanka xukunka<br />
Turkiga.<br />
Waa loo fariistay sidii laga yeeli lahaa, talo in badan la<br />
gorfeeyey kaddib waxaa la goaansaday in lala dagaallamo<br />
dawladdan, lana ciribtiro, si taa loo xaqiijiyo waxaa lasoo<br />
xulay hogaamiye miciyeystay oo ku xeeldheeraa hogaanka<br />
ciidanka iyo tabaha dagaallada, waa nin aan carab u<br />
dhalan, af iyo dhaqan midnaba aan la wadaagin, arxanna u<br />
galayn, waa nin reer yurub ah, kasoo jeeda dalka<br />
Albaaniya , waa kuma ninkaasi akhristoow?!<br />
Waa Maxamed Cali Baashaa, oo tolow maxaa abaal marin<br />
loogu ballanqaaday haddii uu dawladdaa cirib tiro?! Waxaa<br />
loo ballanqaaday xukunka Masar! Iyo isagoo weliba u<br />
madax bannaan talada dalka iyo kheyraadkiisaba!!<br />
Alleylehe wax nin darajo adduun rabaa u halgamo waa<br />
tahay!<br />
Abaabulkii dagaalka:<br />
Maxamed Cali wuxuu diyaariyey ciidankii ugu horreeyey ee<br />
weerari lahaa Sacuudiyiinta, wuxuuna madax uga dhigay<br />
wiilkiisa Tuusuun! cid kale laguma aamini karo hawshan<br />
abaal marinta weyn leh!! Taariikhdu waa 1226H, 1811M,<br />
xeebta galbeed ee Xijaaz ayuu kala soo degay ciidan<br />
laxaad leh oo tiradiisu tahay 10,000 (toban kun oo askari)<br />
saanad millaterina loosoo dhammays tiray! Yunbuc ayuu la<br />
wareegay, kadibna Madiina ayuu usoo jihaystay, laba wiil<br />
oo Sacuud dhalay ayaa ka hor yimid, dagaal faraha looga<br />
131
gubtay ayaa dhex maray, Turkidii waa la jabiyey 1200 oo<br />
askarina waa laga dilay!!<br />
Yunbuc ayey dib ugu soo noqdeen, dib ayeyna isu soo<br />
habeeyeen, Madiina ayey hareereeyeen muddo 2 bilood ah,<br />
kadib markii ay go'doomiyeen oo dadkii ganacsigii laga<br />
gooyey ayey qabsadeen.<br />
Tuusuun si dhakhso ah ayuu Jidda ugu soo dhaqaaqay,<br />
C/laahi bin Sacuud oo ciidanka hogaaminayey waxay dantu<br />
ku khasabtay inuu ciidankiisa Maka kala baxo, sidaa<br />
ayeyna Turkidu ku qabsadeen jidda iyo Maka, daaifna waa<br />
ay la wareegeen maalmo kadib.<br />
Mid ka mid ah hogaamiyayaashii reer Najdi oo la oran jiray<br />
Cusmaan Almadaayifi ayey qabteen, Masar ayaa loo<br />
dhaadhiciyey si xun ayaana loola dhaqmay.<br />
Xijaaz gacanta reer Baashe ayey gashay, Maxamed Cali<br />
mar haddii wiilkiisii guul soo hoyiyey waa inuu booqasho<br />
kusoo kala bixiyaa deegaanka la xoreeyey! October 1813kii<br />
ayuu yimid Jidda, Axmed Baashaa nin la yiraahdo ayuu<br />
Xijaaz madax uga dhigay, degmooyinkana ashraaftii iyo<br />
rag kale ayuu u magacaabay.<br />
Dagaallo kulul ayaa dhexmaray reer Najdi iyo Turkiyiinta<br />
sida dagaalkii Turba oo dhacay December 1813kii, jab<br />
weyn ayaa turkida gaaray, janaayo 1814kii ayaa mar kale<br />
Qanfada lagu kulmay, sidoo kale turkidu waa ku hoobteen.<br />
Geeridii Sacuud:<br />
Xilli dagaallada iyo hardanku halkaa marayaan ayaa<br />
halyeygii faraska ka degay! Lana oofsaday sannadkii<br />
1229H, 1814M. dagaalladiina halkii ayey kasii socdeen.<br />
132
Muuqaallo ka mid ah nolol maalmeedkii Sacuud:<br />
Waxaa dhaqan u ahayd marka uu ciidankiisa dhex<br />
joogo inuu salaadda maqrib kadib wacdiyo, oo<br />
xasuusiyo siiradii nabiga sallalaahu calayhi wasallama<br />
iyo saxaabadiisii, isagoo ku dhiirrigelinayey inay<br />
geesinimadoodii oo kale la yimaaddaan.<br />
Golayaasha cilmiga marka la fadhiyo reer Aalasacuud<br />
waxaa ay fariisan jireen wajahadda, reer Sheekh<br />
Maxamedna waa dhinac fariisan jireen, mid ka mid ah<br />
reer sheekh ayaa istaagi jiray oo wacdi jeedin jiray.<br />
Sheekh C/laahi Sh Maxamed ayaa tacliinta<br />
qaabilsanaa, sheekha xaga diinta ugu sarreeyana ahaa<br />
markii aabbihii iyo walaalkii dhinteen kadib.<br />
Marka madaxtooyada la joogo Sacuud duruus ayuu<br />
akhrin jiray sida tafsiirka ibnu kathiir iyo riyaadu<br />
saalixiin.<br />
Duhurka iyo casarka dhexdooda ayuu dadka is haya<br />
kala saari jiray, dacwadahooda iyo<br />
cabashooyinkoodana dhegaysan jiray, casarka kadibna<br />
wuxuu xaadiri jiray duruusta caamka ah ee<br />
madaxtooyada lagu qabto.<br />
Amiirkii afaraad: C/laahi bin Sacuud bin C/casiis<br />
Wuxuu ku dhashay Dirciya, wuxuu dhintay 1819M.<br />
Wuxuu xukunka hayey 1229H-1233dii, 1813-1818M.<br />
Wuxuu lasoo kulmay xaalad qaraar, turkida iyo masriyiinta<br />
iswataana aad u xoogaysteen, wuxuu isku dayey inuu<br />
heshiis la galo, balse nimankaa uma muuqan waxaan<br />
ahayn jirrid goynta sacuudiyiinta iyo wahaabiyada!<br />
Dagaallo badan ayaa dhex maray labada dhinac, khasaare<br />
badanina waa dhacay, guushuna dhanka turkida ayey usii<br />
janjeersanaysay.<br />
133
Khiyaanadii huwanta:<br />
Heshiis ayaa dhexmaray reer Najdi iyo xulafadii Turkiga<br />
sannadkii 1815kii bishii luulyo, waxaa lagu heshiiyey in<br />
xabbad joojin la sameeyo, Turkiduna Najdi iyo<br />
hareeraheeda faraha kala baxaan, dadkuna is dhex maro,<br />
heshiiskii Masar ayaa loo qaaday si loo tuso Maxamed Cali<br />
Baasha, wuu ogolaaday, wafdigii reer Najdi ee heshiiska<br />
wax kasoo saxiixayna waa ay soo noqdeen, balse Maxamed<br />
Cali wafdiga si wanaagsan uma qaabilin.<br />
Duullaankii Ibraahim Baashaa:<br />
Maxamed Cali oo khiyaano ka watay heshiiskii uu reer<br />
Najdi la saxiixday, waxaa uu Najdi arrimaheeda usoo<br />
xilsaaray wiilkiisa kale ee Ibraahim Baasha, ciidan laxaad<br />
lehna waa kusoo daray, Yunbuc ayuu kasoo degay,<br />
sebtember 1816M, qabaail badan oo nacfi doon ah ayuu<br />
dhexda kasii kaxaystay, wuxuu sacuudiyiinta kula kulmay<br />
meel la yiraahdo Muweyh bishii May 1817kii, ciidankii reer<br />
Najdi uma adkaysan madaafiicda xooga badan ee Turkida<br />
iyo huwan-teedu wateen, sidaa darteed Qasiim ayey dib<br />
ugu gurteen, magaalada Ras ayey difaac ka xirteen,<br />
saddex bilood ayey turkidu halkaa ku hareereeyeen, kadib<br />
dadkii magaalada joogay waa ay is dhiibeen,<br />
magangalyana way dalbadeen, halkaa waxaa turkida kaga<br />
dhintay inta u dhaxaysa 600 ilaa 700, halka najdiyiinta ay<br />
ka dhinteen 70 qof.<br />
Ras sidaa ayey ku gacan gashay, magaalooyin kalena way<br />
la wareegeen sida:Cunayza, Bureyda, Shaqraa iyo kuwo<br />
kale.<br />
Xasuuqii Durma:<br />
Magaalada Durma la yiraahdo ayey hareereeyeen, oo<br />
ahayd magaaladii ugu difaac adkayd Najdi marka<br />
caasimadda laga yimaaddo, dadkeedii isma dhiibin,<br />
134
madaafiicdii ayaana si daran u baabi'isay, kadib ayey<br />
Turkidu galeen, bililiqo badanna waa ay ka heleen! Haween<br />
wixii ay arkeenna waa kufsadeen!! Taariikhdu waxay ahayd<br />
24kii febraayo 1818 kii.<br />
Hareerayntii Dirciya:<br />
Sacuudiyiinta gacmahooda kuma harin waxaan Dirciya<br />
ahayn oo caasimaddii ah, ciidankii Darma kasoo baxay iyo<br />
wixii habqan caruur iyo haween ahaa ayaa isugu yimid,<br />
halkaa ayaa turkidu ku hareereeyeen muddo 6 bilood ah.<br />
Reer Najdi si naf hurid ah ayey u dagaallameen, culimo iyo<br />
caammaba, iyagoo muddadaa go'doon ku jiray, dadkii<br />
kadib waa is dhiibeen, balse C/laahi bin sacuud in muddo<br />
ah ayuu isasii adkeeyey, kaddibse wuu isdhiibay 9kii<br />
sebtember 1818kii.<br />
Maxaa xigay?!<br />
c/laahi iyo qaar saraakiishiisii ka mid ah Masar ayaa loo<br />
dhaadhiciyey, November ayey gaareen, see loola<br />
dhaqmay?!<br />
Xumaan kasta oo suuragal ahayd in dawlad jabtay lagula<br />
dhaqmo ayaa lagula kacay!! Ninka Masar joogaa ma<br />
aha nin carab ah, waa Yurubiyaan arxan daran, qalbi<br />
adag! Khiyaano badan, dhagar badan, waana<br />
tilmaamihii lagu soo doortay looguna igmaday la<br />
dagaallanka wahaabiyada!!<br />
C/laahi bin Sacuud Astaana (istanbuul) ayaa loo<br />
dhaadhiciyey waa caasumaddii Cusmaaniyiinta, halkaa<br />
ayaa lagu toogtay laguna daldalay isaga iyo ragiisiiba bishii<br />
Safar 1234H, oo ku beegnayd 17kii December 1819kii.<br />
Halkaa ayey kusoo afjarantay dawladdii sacuudiga ee<br />
koowaad, afartaa amiir ayaana isaga danbeeyey,<br />
halgankaa dheer ayeyna soo martay, loolankaa adag<br />
ayeyna ugu danbaytii la kulantay.<br />
135
Xasuuqii Dirciya:<br />
21 kamid ah hogaamiyayaashii ugu waaweynaa reer<br />
AalaSacuud ayaa la dilay, sidoo kale culimadii reer Sheekh<br />
kuwoodii ugu waaweynaa ayaa si xun loo toogtay<br />
qaarkoodna la daldalay! Waxaana ugu weynaa Suleymaan<br />
bin C/laahi bin sheekh, xubin xubin ayaa loo jarjary<br />
sheekhan, "innaa lillaahi wa innaa ilayhi raajicuun"<br />
Dhaadhicintii labada qoys:<br />
Intii ka hartay labada qoys ee dhallinyaro iyo xaasas ahaa<br />
Masar ayaa loo dhaadhiciyey, waxaa ayna gaareen 13kii<br />
may 1819kii, halkaa ayey qaxooti ku ahaayeen,<br />
qaarkoodna xabsiyada ayey ku jireen, tiradoodu waxaa ay<br />
ahayd ilaa 400 oo qof.<br />
Burburintii Dirciya<br />
Cadowga dawladaha dumiyaa badanaa kuma ekaado<br />
rididda talisyada, ee waxaa qorshahooda ka mid ah<br />
tirtiridda dhammaan astaamaha iyo xarumaha tilmaami<br />
kara xadaaradda dawladdaa la riday.<br />
Turkida iyo xulufadoodu waxay bilaabeen duminta guryihii<br />
Dirciya, siiba kuwii xafiisyada ahaa, iyo weliba baabi'inta<br />
beeraha, si ay u noqoto meel lama degaan ah oo aan mar<br />
danbe cammirmin, taasi waxay keentay in dadkii kusoo<br />
haray ay ka barakacaan oo ay u jihaystaan meelo kale oo<br />
ay nolol ka abuuran karaan, deganaanshana ka heli<br />
karaan.<br />
136
Tahniyaddii ingiriiska!<br />
Shirkaddii gumeysiga ee Hindiya ka talinaysay markii ay<br />
ogaatay waxa sacuudiyiinta ku dhacay wafdi ayey soo<br />
dirtay xagaagii 1819kii, kabtan magaciisa la oran jiray<br />
Georg Forster Sadleer ayaa hogaaminayey, si uu ula kulmo<br />
Ibraahim Baasha isagoo tahniyad ka siday dawladda<br />
ingiriiska, taas oo ku saabsan burburintii wahaabiyada.<br />
8dii ama 9kii sebtember ayuu kula kulmay meel Madiina u<br />
dhow, tahniyaddiina gaarsiiyey, Baashana si weyn ayuu<br />
usoo dhaweeyey.<br />
Wafdigii ingiriiska safarkaasi wuxuu u ahaa fursad ay ku<br />
sahamiyaan jaziiradda carbeed, si xeeldheer ayeyna u<br />
sahamiyeen uguna dhex wareegeen.<br />
Yididiiladii Sacuudiyiinta!<br />
Jabkii soo gaaray reer Sacuud wuxuu ahaa mid aan mar<br />
danbe la filan Karin inay xukun u hanqal taagaan, waxaa<br />
ay noqotay mid lagu biiriyo sheekooyinka ku saabsan<br />
awoodihii iyo dawladihii burburay ee dunida soo maray!!<br />
Balse adduun sidaad ka filanaysid ama ka damcaysid ma<br />
aha!!! waxaynu arki doonnaa dawladdii danbaska laga<br />
dhigay oo mar kale soo fuftay, cagaheedana isku taagtay,<br />
sababaha soo nooleeyey iyo baaxadda dhulkeedu inta uu<br />
gaaray waxaynu ku sharxi doonnaa qaybaha soo socda<br />
insha Allaah.<br />
137
Dawladdii Sacuudiga ee Labaad 1<br />
1238-1309H (1822-1891M)<br />
Hadafkeennu ma aha in aynu si faahfaahsan uga hadalno<br />
dawladda sacuudiga iyo marxaladaheedii, dhib iyo dheef<br />
toona, balse waxaa aynu kasoo qaadanaynaa qaddar<br />
kooban, maadaama ay ka mid ahayd mirihii ugu<br />
waaweynaa ee ka dhashay halkankii diineed ee Sheekha.<br />
Marxaladdan labaad waxaa isaga danbeeyey shan amiir oo<br />
kala ah:<br />
1- Turki bin C/laahi bin Maxamed bin Sacuud<br />
2- Faysal bin Turki bin C/laahi<br />
3- Sacuud bin Faysal bin Turki<br />
4- C/laahi bin Faysal bin Turki<br />
5- C/raxmaan bin Faysal bin Turki<br />
Rag kale oo reer Sacuud ah oo soo kala dhexgalay marmar<br />
waa jireen oo inqilaab ku yimid balse muddadooda oo<br />
maalmo ama bilo ahayd darteed ma aynaan tirin.<br />
Amiirka koowaad: Turki bin C/laahi<br />
Waxaa uu ku dhashay Dirciya sannadkii 1183dii hijriyada,<br />
wuxuu dhintay 1249H (1755-1834M). wuxuuna dawladda<br />
aasaasay 1238H, 1822M<br />
Amiir Turki markii dawladdooda la dumiyey, qoyskoodiina<br />
intii soo hartay loo dhaadhiciyey Masar, isagu kama mid<br />
ahayn dadkii la taxaabay, ee miyiga Najdi ayuu ku<br />
dhuuntay, markii huwantu Dirciya burburisay ayna guurtay<br />
ayuu kusoo noqday deegaankiisii, dadka ayuu ugu baaqay<br />
1 Waxaad u noqotaa kutubtan kala ah: Taariikhda boqortooyada sacuudiga: Sayid ibraahiim 164 iyo<br />
inta ka danbaysa, taariikhda boqortooyada sacuudiga Dr C/laahi Cuthaymiin 1/219 iyo bogaga ka<br />
danbeeya, Almawsuuca alcarabiya alcaalamiya 10/471-472, Aldacwah alislaaxiya: C/laahi<br />
Almudawac 207-211<br />
138
in nidaamkii dib loosoo celiyo waana la taageeray sidaa<br />
ayeyna ku istaagtay dawladdu.<br />
Maxaa suuragaliyey soo noqoshada Sacuudiyiinta?!<br />
Waa arin u baahan jawaab maangal ah, maxaa yeelay sidii<br />
loola dhaqmay dawladdan iyo sidii loogu dadaalay jirrid<br />
goynteeda ma ahayn si lagu fekeri karay in ay u hanqal<br />
taagi karaan siyaasad danbe.<br />
Waxaanse kusoo uruurin karnaa sababaha caawiyey inay<br />
yihiin saddex waxyaabood oo kala ah:<br />
1- Guuriddii Turkiyiinta:<br />
Turkidu waa ay ka guureen Najdi markii ay<br />
hawshoodii dhammaysteen, iyagoo ku noqday Xijaaz<br />
iyo Masar, maxaa yeelay cabsi ay ka qabeen Najdi<br />
ma muuqan.<br />
2- Mabaadidii dawladda lagu aasaasay oo<br />
bulshadu ku qanacsanayd:<br />
Mabaadidii uu ku baaqay Sheekh Maxamed C/wahaab<br />
laguna taagay dawladda waxaa ay ku baahsanayd<br />
dhammaan carriga Najdi, beled iyo baadiyaba, culimo iyo<br />
caamaba waa la wada cabbay, dadkuna xaqnimo ayey u<br />
aamineen, sidaa darteed haddii dawladdii la dumiyey,<br />
nidaamkiina la tirtiray, daarihiina la gubay, dadkiina la<br />
xasuuqay, qaarna la qafaalay, intii deegaanka kusoo<br />
hartay ee aan ahayn labada qoys caqiidadoodii quluubta<br />
ayey ku haysteen, cid kasta oo la wadaagtana xigto ayey<br />
ka dhiganayeen, waa sababta ugu weyn ee keenaysay in<br />
qofkii ku baaqa waddadii sheekha ay reer Najdi u<br />
raacaan si aan kala har lahayn.<br />
3- Gobannimadii reer Aalasacuud:<br />
Qoyskani waxaa ay ahaayeen kuwo shacabkooda u<br />
roon, deeqsiyaal ah, ballan iyo garsoor leh,<br />
139
dhaqammadii carabta ee wanaagsanaa ku dhegan,<br />
dadkuna aad ayuu u jeclaa, maadaama ay dadka u<br />
horkacayeen waxa ay aaminsan yihiin.<br />
Saddexdaa sababood waxaa ay keeneen in wiilkii<br />
dhuuntay markii uu deegaankiisii yimid madaxa lagu<br />
qaado, dawladdiina uu mar kale dib u taago, waddadii<br />
dawladdii horena qaadsiiyo.<br />
Waxqabadkii uu la yimid amiirkani:<br />
Hirgelinta shareecada islaamka.<br />
Dardargelinta tacliinta iyo dhiirrigelinta ardayda iyo<br />
culimadaba.<br />
Isagoo naftiisa ka bilaabayey ku dhaqanka diinta.<br />
Ballaarinta dawladda iyo baahinta awoodeeda.<br />
Geeridiisii:<br />
Muddo 14 sano ah ayuu xilka hayey 1249H ayaa si gaadmo<br />
ah loo dilay, waxaa dilay wiil uu abti u ahaa kana mid ahaa<br />
qoyska Aalasacuud oo la oran jiray Mashaari bin<br />
C/raxmaan Aalasacuud, isagoo ula jeeday inqilaab, 40<br />
maalmood ayuu xukunka sii haystay, kadibna waxaa ka<br />
dhacsaday Faysal bin Turki oo inoo iman doona insha<br />
Allaah.<br />
Amiirkii labaad: Faysal bin Turki:<br />
Dirciya ayuu ku dhashay sannadkii 1203H, wuxuu dhintay<br />
1282H (1790-1865M) dadkii xabsiga Masar loo taxaabay<br />
ayuu ka mid ahaa markii dawladdoodii la dumiyey, markii<br />
aabbihii dawladda dib usoo nooleeyey ayuu xabsigii kasoo<br />
dhuuntay oo yimid deegaankiisii, aabihii ayuu u<br />
qaabilsanaa hogaanka ciidamada.<br />
1250H ayuu la wareegay xilka, wuxuu ahaa geesi aan<br />
ganbasho aqoon, lagu yaqaan kasmo iyo kibir la'aan,<br />
diintana si sare ugu dhaqma.<br />
140
Weerarkii Masriyiinta:<br />
Markii dawladdani gashay gugii labaatanaad ayaa mar kale<br />
masriyiintu soo weerareen sannadkii 1254H, ciidan laxaad<br />
leh ayey kusoo saareen, dawladda oo weli curdan ahayd<br />
burburkii horena aan kasoo kaban uma suuroobin reer<br />
Najdi inay is difaacaan, Faysal wuu is dhiibay, Qaahira<br />
ayaana lagu xiray.<br />
Mar kale ayuu kasoo baxsaday xabsiga, isaga oo is afgarad<br />
hoose la sameeyey ilaalada xabsiga, sannadkii 1256H,<br />
dhulkiisii ayuu yimid abaabul ayuu bilaabay, dawladdii<br />
ayuu dib u taagay 1259H, ilaa uu ka dhintay sannadkii<br />
1282H.<br />
Faallo ku saabsan marxaladdan labaad ee<br />
sacuudiyiinta:<br />
Marxaladdan caasimaddoodu waxaa ay ahayd magaalada<br />
Riyaad, maxaa yeelay Dirciya ma ahayn meel si fudud loo<br />
dayactiri karo, caasimadna u noqon karta, balse Riyaad<br />
wax burbur ahi ma gaarin. (Dirciya wakhtigan waa xaafad<br />
ka mid ah Riyaad iyadoo u qaybsan Dirciyadii hore iyo<br />
Dirciyada Cusub).<br />
Marxaladdan waxaa aad u baahsanaa khilaaf u dhexeeyey<br />
qoyska reer Aalasacuud dhexdooda, sababtuna waxay<br />
ahayd: xukunka oo ka wareegay faracii C/casiis bin<br />
Muxammad una wareegay faracii walaalkii C/laahi bin<br />
Muxammad bin sacuud.<br />
Taasi waxaa ay keentay in kuwii hore ee dawladdii hore<br />
haysan jiray ay ka horyimaaddaan ilma adeerradood,<br />
Masriyiintii iyo Turkidii dawladdoodii burburiyeyna ay<br />
xulufo ka dhigtaan, una soo kaxaystaan la dagaallanka<br />
walaalahood, si ay xukunkoodii usoo dhacsadaan! Waxayna<br />
fursad qaali ah u ahayd Turkiga iyo huwantiisa oo aan<br />
141
marnaba rabin in ay Najdi xasilloonaato, si aysan<br />
Sacuudiyiintu mar danbe isu ballaarin.<br />
Taasi waatii keentay in gaadmo lagu dilo Turki bin C/laahi<br />
oo ahaa aasaasihii marxaladdan labaad, waxaa toogtay wiil<br />
qoyska ah, oo adeer iyo abtiba uu u ahaa, kana mid ahaa<br />
gacanyarayaashiisii.<br />
Markii uu dhintay Faysal bin Turki bin C/laahi sannadkii<br />
1882M, wuxuu xukunka uga tagay 3 wiil oo uu dhalay oo<br />
kala ahaa: Sacuud, C/laahi iyo C/raxmaan, iyaguna<br />
mucaarad la'aan ma noqon oo ilma adeerradood ayaa sidii<br />
ugu kacsanaa, iyaga qudhoodana isqabqabsi ayaa ka<br />
dhexeeyey.<br />
Sida ay xukunka u kala qabteen waxaynu ku muujinaynaa<br />
shaxdan soo socota oo aynu arkayno midkood inuu saddex<br />
jeer xukunka kusoo noqday, labada kalena kiiba laba jeer,<br />
taas oo ka tarjumaysa khilaafka qoyska ka dhex aloosnaa,<br />
waana sidatan:<br />
C/laahi bin Faysal: 1865-1871<br />
Sacuud bin Faysal: 1871-1871<br />
C/laahi bin faysal (mar labaad) 1871-1873<br />
Sacuud bin Faysal (mar labaad) 1873-1875<br />
C/raxmaan bin Faysal 1875-1876<br />
C/laahi bin Faysal(mar sadexaad) 1876-1889<br />
C/raxmaan bin faysal(mar labaad 1889-1891<br />
Waa amiirkii ugu danbeeyey dawladdii labaad ee<br />
sacuudiga, muddadii ay jirtay waa intii u dhaxaysay 1238-<br />
1309H oo ku beegan: 1822-1891.<br />
Waxaa sidoo kale soo biiray qoys la oran jiray Aala rashiid<br />
oo gacanyarayaal u ahaan jiray Aalasacuud, kadibna bariga<br />
142
jasiiradda dawlad yar ka samaystay, talada Najdina wax ku<br />
yeeshay, gacan saarna la yeeshay Turkiga, deegaankaas si<br />
weyn ayey isugu ballaariyeen, caasimadna waxay ka<br />
dhigteen Xaail, khilaafka Aalasacuud dhexdooda ka<br />
aloosnaana aad ayuu u caawiyey, taas oo dhashay in<br />
dhallinyaradii reer Sacuud qaarkood xulufo ka dhigtaan<br />
Rashiidiyiinta.<br />
Balse rashiidiyiintu danahooda ayey ilaashanayeen, ugu<br />
danbayntii Najdi gacantooda ayey gashay, reer Sacuud<br />
madaxdoodii iyo qoysaskoodii qaar ka mid ahi waxaa ay u<br />
qaxeen Kuweyt, oo ay magangelyo ka heleen, sannadkii<br />
1310H, 1891M waxaana xilka hayey C/raxmaan bin Faysal<br />
oo ahaa Boqor C/casiis aabihii.<br />
Sidoo kale marxaladdan labaad xukunkoodu ma dhaafin<br />
Najdi dhexdeeda, haba jireen degmooyin badan oo ku<br />
teedsanaa khaliijka carbeed oo taageersanaa xilligii Turki<br />
bin C/laahi iyo wiilkiisa Faysal, balse markaa kadib waxay<br />
iska ahaayeen magac-uyaal ku kooban Riyaad iyo<br />
agagaarkeeda oo iyaga qudhoodu isku haysteen!<br />
143
Warbixin kooban oo ku saabsan dawladii<br />
Rashiidiyiinta ama Aala-rashiid<br />
Dawladdani waa tii xukunka kala wareegtay Aalasacuud<br />
kaddib markii dhallinyaradoodii xukunka isku khilaafeen,<br />
in muddo ah ayey Rashiidiyiintu haysteen qayb ka mid ah<br />
Najdi iyo gobollada bari oo caasimaddoodu ku taallay waa<br />
Xaail. kadib markii Aalasacuud ay rideenna iyagaa Najdi oo<br />
dhan la wareegay, waxayna ku siqeen ilaa Suuriya,<br />
Najraan (waqooyiga yeman, haddana ah koonfurta<br />
sacuudiga) ilaa xuduuda Xijaaz.<br />
Dawlad xoogan ayey noqdeen oo u hanqaltaagaysa inay<br />
gaaraan halkii reer Sacuud gaareen iyo meel ka fog.<br />
Waxaa muhiim ah inaynu ogaanno ma jirin wax khilaaf<br />
dhanka caqiidada ah oo u dhexeeyey labadan qoys:<br />
Aalasacuud iyo Aalarashiid, mid walbaa waxay ku taagnayd<br />
mabaadidii lagu aasaasay dawladdii Sacuudiga ee Sheekh<br />
Maxamed C/wahaab wax ka taagay, kaliya waxay isku<br />
hayeen xukunka, sida Aalasacuud dhexdooduba isugu<br />
hayeen, Rashiidiyiintu markoodii horena sida aynu xusnay<br />
waxay la shaqayn jireen Sacuudiyiinta, balse waa rag oo<br />
markii ay arkeen khilaafka qoyska ku dhex jira ayaa damac<br />
galay sidaa ayeyna talada ku hanteen.<br />
Aasaasayaashii dawladdan:<br />
Waa C/laahi Al-cali Alrashiidi, iyo walaalkii Cubeyd<br />
Alrashiidi, 1850-1902 ayey si weyn isu ballaarisay, 13 amiir<br />
ayaana isaga danbeeyey.<br />
C/laahi Alcali wuxuu aad ugu xirnaa Turki bin C/laahi<br />
Aalasacuud, markii Turki la dilayna isagaa wiilkiisii Faysal<br />
xukunka lasoo celiyey, kana takhallusay nimankii<br />
inqilaabka geystay.<br />
144
Markii C/laahi Alcali dhintay xukunka cidna kalama<br />
dardaarmin, waxaa joogay walaalkiisii dawladda la<br />
aasaasay waa Cubeyd Alrashiidi, wuxuuse Cubeyd ahaa nin<br />
cibaado iyo Alle ka-cabsi badan, isagoo hogaanka<br />
ciidankana aad u yiqiin, geesi laga goojiyana ahaa,<br />
gabayaana ahaa, hadduu xukunka isku magacaabi lahaa<br />
loo wada hogaansami lahaa,balse arrin aan marnaba looga<br />
fadhiyin ayuu la yimid oo ahayd: "Culimadii iyo madaxdii<br />
deegaanka ayuu isugu yeeray oo ku yiri: Amiirkiinii<br />
isagaa hadda xal u baahan (wuu dhintay) ee cid<br />
talada idiin qabata raadsada! Cidina wax fikrad ah<br />
masoo jeedin, markaa ayuu istaagay oo ku<br />
dhawaaqay ciddii xukunka la wareegi lahayd,<br />
wuxuuna doortay wiilkii walaalkii dhalay: Talaal bin<br />
C/laahi Alrashiidi, sidaa ayuuna xukunka ku qabtay.<br />
Xiriirka reer Sacuud iyo reer Rashiid u dhexeeyaa weli waa<br />
fiicnaa, waana la xididi jiray, amiirkanina si weyn ayuu<br />
dawladdiisii u ballaariyey.<br />
Amiirro dhowr ah oo midba ka kale dilay ayaa isaga<br />
danbeeyey xukunka, ugu danbayntii markii reer Sacuud<br />
khilaafkoodii darnaaday ayaa dhallintoodii qayb ka mid ahi<br />
taageero waydiisteen reer Rashiid, fursad qaali ah ayey u<br />
noqotay, ciidan laxaad leh ayeyna soo dumeen, goobtii la<br />
oran jiray Malaydala oo Qasiim ka mid ah ayaa la isku<br />
helay sannadkii 1890M reer Rashiid oo qaar reer Sacuud<br />
ahi la socdaan ayaa guushu raacday, Qasiim ayey<br />
qabsadeen, dagaalkii wuu sii socday kadibna Riyaad ayey<br />
qabsadeen oo caasimaddii Sacuudiyiinta ahayd sannadkii<br />
1891. dawladdii Sacuudiga ee labaadna halkaa ayey ku<br />
dhammaatay.<br />
C/raxmaan bin Faysal oo markaa talada hayeyna sidii aynu<br />
soo xusnay wuu qaxay, Qatar ayuu tagay, dawladda<br />
Cusmaaniyiinta ayuu warqad u qoray isagoo ka codsanaya<br />
inuu Kuweyt ku noolaado, waa loo ogolaaday, halkaa<br />
ayuuna qaxooti ku noqday.<br />
145
Reer Sacuud waa niman jab iyo guulba arki jiray sidaa<br />
kuma samrin! dib ayey usoo rogaal celiyeen iyagoo Kuweyt<br />
iyo qabaail badan taageero ka helaya, c/casiis oo ina<br />
c/raxmaan ah oo dhallinyaro ah ayaa ciidan soo kaxaystay<br />
1902dii Riyaad ayuu qabsaday iyo magaalooyin kale,<br />
heshiis ayaa dhex maray labada qoys, ku saabsanaa in<br />
xuduud cusub la kala samaysto, balse hardanka iyo<br />
dagaalladii ma joogsan, labada qoloba boqortooyo ayey<br />
soo dhadhamiyeen, "Qoori xero kuma heshiiso" waa in<br />
midkood reerka u haraa!<br />
Hardan dheer kadib 1921 ayaa dawladdii Rashiidiyiinta<br />
lasoo afjaray, Sacuudiyiintuna isku ballaariyeen dhulkoodii,<br />
madaxdoodiina Riyaad u taxaabeen, iyagoo xabsi guri ku<br />
xukumay, ilaa ay halkaa ku dhinteen.<br />
146
Dawladdii Sacuudiga ee Saddexaad 1<br />
Aasaasaheedu waa boqor C/casiis bin C/raxmaan bin<br />
Faysal bin Turki bin C/laahi bin Muxamed bin Sacuud,<br />
waxaa uu ku dhashay Riyaad sannadkii 1296H 1880M<br />
wuxuu dhintay 1374H- 1953, wuxuu dawladda aasaasay<br />
1319H, 1902M.<br />
Riyaad ayuu ku barbaaray waxna ku bartay, yaraantiisii<br />
wuxuu ahaa mid jecel farda-fuulka, goaan adag, geesi<br />
xikmad badan ah, waa cabqarigii qarnigii 20aad.<br />
Markii reerkoodu qaxeen sannadkii 1891M, wuxuu ahaa 11<br />
jir, markii ay qaxootiga noqdeen wuxuu aad uga fekeri<br />
jiray soo celinta xukunkoodii;<br />
Xiriir wanaagsan ayaa dhexmaray isaga iyo amiirkii Kuweyt<br />
Mubaarak Alsabaax, taasoo keentay inuu ka helo taageero<br />
ciidan.<br />
Sannadkii 1319H, oo ku beegnayd 1902dii jannaayo,<br />
da'diisuna tahay 22 jir ayuu soo kaxaystay ciidamo dhowr<br />
iyo afartan nin ah, isagoo duullaan ku ah deegaankiisii<br />
Najdi, qabaail badan ayuu soo dhexmaray oo kulligood ku<br />
qanciyey inay taageeraan, in badan ayaa taageertay<br />
ciidankiisii waxay noqdeen dhowr kun, reer Rashiid markii<br />
ay arintaa ogaadeen ayey taageero ka dalbadeen saldhigii<br />
Cusmaaniyiinta ee Ciraaq ku yaallay, reer miyigii C/casiis<br />
la socday markii ay ogaadeen ciidanka kusoo maqan ayey<br />
kala dhuunteen, waxaa kusoo haray ragiisii afartameeyada<br />
ahaa ee uu Kuweyt kala yimid.<br />
C/casiis nin isa soo miidaamiyey ayuu ahaa sidaa kuma<br />
joogsan, si dhuumaalaysi ah ayuu ugusoo dhaqaaqay<br />
dhinaca Riyaad, magaalada bannaankeeda ayuu goor<br />
habayn ah soo gaaray, qayb ciidankiisii ka mid ah ayuu<br />
1 Aldacwa Alislaaxiya fii bilaadi Alnajdi:215-218<br />
147
kaga yimid oo geel iyo Fardo wata, wuxuuna kula soo<br />
dardaarmay haddii uu soo noqon waayo ilaa waaberigii<br />
inay cararaan.<br />
Isaga iyo qayb ciidankiisii ka mid ah ayaa kasoo dhacay<br />
deyrkii magaalada ku wareegsanaa, nin saaxiibkii ah oo la<br />
oran jiray Juweysir oo ag deganaa guriga Riyaad looga<br />
taliyo ayuu soo abbaaray, wuu u yimid wuuna martigeliyey<br />
C/casiis iyo ragiisii.<br />
Kadib waxay u dhaqaaqeen dhinicii guriga amiirka, wayna<br />
u dhaceen, haweentii amiirka ayey qabteen, oo weydiiyeen<br />
halka uu jiro, waxay u sheegtay inuu habaynkii ciidankiisa<br />
la seexdo balse uu waaberiga iman doono, iyada iyo<br />
haweeney kale ayey qol ku xireen, iyaguna gurigii ayey<br />
isku qariyeen iyagoo amiirka sugaya.<br />
C/casiis ragiisii uu bannaanka kaga yimid ayuu u cid diray<br />
way soo gaareen, markii waagu baryey ayaa amiirkii oo<br />
xoogaa ilaalo ah wataa yimid warna aan ka hayn raga<br />
gurigiisa ku jira, isla markiiba C/casiis iyo ciidankiisii<br />
rasaastii ayey ku boobeen, wayna dileen, waxaa magaciisa<br />
la oran jiray Cijlaan, rashiidiyiinta ayuu wakiil uga ahaa<br />
Riyaad, waxaa dilay C/casiis ina adeerkii oo la oran jiray<br />
C/laahi bin Jalwa.<br />
C/casiis taageerayaal badan ayuu Riyaad ku lahaa<br />
markii ay ogaadeen inuu falkaa fuliyey ayaa gurmad<br />
badani usoo baxay, Rashiidiyiintii wax badan masii<br />
dagaallamin, Riyaad sidaa ayey gacantiisa ku<br />
gashay!!!<br />
kadib wuxuu bilaabay inuu isa sii ballaariyo oo<br />
magaalooyin badan qabsado.<br />
Goobo badan ayey isaga horyimaadeen isaga iyo<br />
Rashiidiyiinta oo cusmaaniyiintii taageero ka helaya marar<br />
uu jabay iyo marar uu wax jabiyey intuba waa jireen,<br />
loolan 21 sano qaatay kadib ayuu carrigii u haray,<br />
dawladdii Rashiidiyiintuna soo afjarantay sannadkii 1923M.<br />
148
C/casiis aabbihii C/raxmaan oo ahaa ninkii xilka laga<br />
inqilaabay sannadkii 1891M, wuu noolaa oo kuweyt ayuu<br />
qaxooti ku ahaa, waxyaabaha wiilkiisu samaynayo wuxuu u<br />
arkayey qar iska tuur! Mana filayn inuu guushaa gaarayo,<br />
kadib aabihii ayuu u yeeray, culimadii iyo madaxdii reer<br />
Riyaad ayuu ku kulmiyey masjidka weyn ee Riyaad<br />
wuxuuna ka dalbaday inay ku dhaartaan u hogaan-sanka<br />
aabbihii C/raxmaan, balse C/raxmaan inta uu kacay ayuu<br />
diiday arinta wiilkiisu soo jeediyey, wuxuuna goobta ka<br />
sheegay in amiirku yahay C/casiis, sidaa ayuu odeygu ugu<br />
tanaasulay wiilkiisa, wuxuuna u ahaa la taliyihiisa<br />
koowaad, wuxuuna ku magacaabay imaamka Muslimiinta<br />
ilaa uu ka dhintay 1932dii.<br />
C/casiis haddii Najdi iyo gobollada bari uu gacanta ku<br />
dhigay intaa kuma joogsan, ee wuxuu sii waday ballaarinta<br />
dawladdiisa.<br />
Qabsashadii Casiir:<br />
gobolka Casiir (koonfurta sacuudiga oo asalkiisa yamani<br />
lahayd) ayuu qabsaday 1920kii, gobolladii rashiidiyiinta<br />
gacantooda ku haray ayuu la wareegay ilaa 1923dii.<br />
Qabashadii Xijaaz:<br />
xijaaz ayuu duullaan kusoo qaaday Maka ayuu qabsaday<br />
sannadkii 1924kii iyadoo uusan dagaal ka dhicin, 1925kii<br />
ayuu Madiina qabsaday, 1926kiina Xijaaz oo dhan ayaa<br />
gacantiisa gashay.<br />
Xilligaa ka hor C/casiis waxaa loogu yeeri jiray: Amiirka<br />
Najdi iyo inta hoos timaadda". Markii uu xijaaz qabsaday<br />
waxaa loogu yeeray: Boqorka xijaaz iyo Najdi iyo inta<br />
hoostimaadda".<br />
Sannadkii 1932dii ayuu digreeto soo saaray uu u bixinayo<br />
dawladdiisa :Boqortoodaya Carbeed ee reer Sacuud"<br />
Isagana loogu yeero Boqorka boqortooyada.<br />
149
C/casiis iyo qolyihii rashiidiyiinta ahaa ee kasoo horjeeday<br />
waxay kusoo beegmeen xilli uu loolan culusi ka dhexeeyey<br />
dawladaha reer galbeedka, oo mid kastaa doonaysay inay<br />
awoodda bariga dhexe gacanta ku dhigto, Turkiga iyo<br />
xulufadiisu waxay la jaal ahaayeen Jarmalka oo ay<br />
taageero ciidan iyo hubba ka helayeen, halka C/casiis oo<br />
Kuweyt taageerayso ay Ingiriiska gacan saar la lahaayeen,<br />
kana heli jireen saanad millatari.<br />
Waa amiirkii ugu horreeyey ee reer Sacuud ka mid ah oo<br />
xiriir dadban iyo mid toos ahba la yeesha ingiriis ama gaalo<br />
kale, iyadoo ay keenaysay awooddii reer galbeedka ee<br />
markaa jirtay, dawladaha tabarta daranna ay ku<br />
khasbanaayeen inay heshiis la galaan dawladaha reer<br />
galbeed ee loolamayey ama ay xukunka waayaan.<br />
Ma dhahayno C/casiis mar kasta wuu ku saxnaa xiriirka<br />
reer Galbeedka, balse waxaan leenahay ma jirin wax<br />
saamayn ah oo ay ku yeelatay hannaankii diineed ee<br />
jasiiradda iyo caqiidadii ummadda iyo dhaqan gelintii<br />
shareecada.<br />
Waxaa hanqaltaagiisa ka mid ahaa inuu ku darsado<br />
dhulkiisa dhulal kale oo ay ka mid yihiin Urdun ilaa<br />
Falastiin! Balse cagajuglayn ingiriiska kaga timid ayuu uga<br />
joogsaday intii wax badso wax beel bay dhashaa ay ku<br />
dhici lahayd!<br />
Markaana waxaa socday qorshihii reer galbeedku ku<br />
diyaarinayeen soo raridda Yahuudda iyo dejintooda dhulka<br />
Falastiin!!<br />
C/casiis muxuu dawladdiisa Dastuur uga dhigay?<br />
C/casiis isagoo ahaa nin soo nooleynayey xukunkii<br />
qoyskooda ee la riday, balse lama iman dariiq ka<br />
duwan manhajkii sheekha iyo imaamku ku<br />
150
heshiiyeen, marnaba gorgortan kama gelin in<br />
dawladda lagu dhaqo shareecada islaamka.<br />
Waxaa hadalladiisa ka mid ahaa: "Alle waxaan ballan kula<br />
galay saddex waxyaabood:<br />
1- inaan Tawxiidka ku baaqo, shareecadana ku xukumo<br />
wax yar iyo wax weynba.<br />
2- Qofka xumaanta wada inaan gacanta qabto seefna<br />
ku maamulo.<br />
3- Qofkii wanaag la yimaadda inaan abaal mariyo, kii<br />
ilduuf ka dhacana aan iska cafiyo.<br />
Waxaa kale oo khudbooyinkiisa ka mid ahaa:<br />
"Kitaabka Alle ayaa diin inoo ah, isaga ayaan ula<br />
noqonaynaa wax walba, sunnada nabigu sallalaahu<br />
calayhi wasallama waa daliilkeenna, waxaana ku<br />
sugan wax kasta oo aan u baahannahay oo kheyr<br />
iyo toosnaan ah, annaguna dhankeenna waan ku<br />
dadaalaynaa inaan istaajinno oo raacno kuna<br />
maamulno arrin walba".<br />
Waxqabadkiisa kuwii ugu waaweynaa:<br />
Isaga oo dhulkuu uu ka talinayey ku mideeyey ku<br />
dhaqanka shareecada islaamka.<br />
Arrimaha xajka iyo labada xaram oo uu si weyn<br />
isaga xilsaaray, kana shaqeeyey sida ugu fudud ee<br />
xujeydu waajibkooda ku gudan karaan, meeshana<br />
ka saaray canshuurtii ashraaftu xujeyda ka qaadi<br />
jireen.<br />
Xaramka Maka wuu dayac tiray isagoo ballaarintiisa<br />
qorsheeyey ayuu dhintay wiilkiisa Sacuud ayaana<br />
qorshihii fuliyey.<br />
Isagoo kacbada u sameeyey hal imaam, halka ay<br />
dadku lahaayeen afar imaam oo mid kastaa madhabtiisa<br />
dadka ku tujiyo.<br />
151
Isaga oo aasaasay hay'adda farida samaha iyo<br />
reebidda xumaha.<br />
Adkaynta garsoorka, isaga oo shareecada ku<br />
qotomiyey una dooray dad aqoon u leh.<br />
Cilmiga iyo culimada oo uu siiyey mudnaanta<br />
koowaad, isaga oo ku dadaalay in tuulo kastaa<br />
yeelato xarumo waxbarasho iyo dad waxbaridda u<br />
heellan.<br />
Wuxuu sameeyey gole waxbarasho oo loogu yeeri<br />
jiray Majlis Almacaarif, oo ka dhignaa wasaarad<br />
waxbarasho, wuxuuna khasab ka dhigay<br />
waxbarashada hoose oo dhammaan caruurta laga<br />
doonayey in la geeyo goobaha waxbarashada.<br />
Wuxuu aad u adkeeyey amniga maadaama uu yahay<br />
shayga koowaad ee bulshada daruuriga u ah, wax la'aantii<br />
socon karaana uusan jirin.<br />
Dhanka dhaqaalaha C/casiis waa ninkii soo saaray<br />
batroolka oo looga faaiidaystay horumarinta dalka, dhanka<br />
tacliinta, caafimaadka, amniga iyo wax kasta oo bulshadu<br />
u baahan tahay.<br />
Macaahiddii iyo jaamicadihii xilligiisa la aasaasay:<br />
1- Machadka cilmiga ee Sacuudiga: Maka<br />
2- Madrasada diyaarinta dadka waxbarashada sare loo<br />
dirayo: Riyaad.<br />
3- Daaru Tawxiid: Daaif<br />
4- Kulliyadda shareecada: Maka<br />
5- Machadka riyaad ee cilmiga: Riyaad (waa bilawgii<br />
jaamicadda weyn ee kadib loo bixiyey Imaam<br />
Maxamed bin Sacuud).<br />
6- Kulliyadda Shareecada: Riyaad<br />
152
Dhimashadiisii:<br />
Halgan dheer oo soddon sano qaatay, iyo labaatan sano oo<br />
kasii danbeeysay oo uu ku mashquulsanaa horumarinta<br />
dawladdiisa, wuxuu c/casiis dhintay 1373H, oo ku<br />
beegnayd 1953dii, Daaif ayuu ku dhintay, Riyaad ayaana<br />
lagu aasay.<br />
Dad badan oo Muslim iyo gaalo isugu jira ayaa wax ka<br />
qoray taariikhda C/casiis, waxayna isku raaceen inuu ahaa<br />
shakhsi isagoo kale uu dhif yahay, uuna yahay cabqarigii<br />
qarnigii 20aad.<br />
Raga wax ka qoray waxaa ka mid ah taariikhyahankii<br />
weynaa ee reer Shaam: Kheyrudiin Zirikli, iyo qoraaga<br />
weyn ee reer Masar Maxamed Xasanayn Haykal.<br />
Waxaa xukunka uga danbeeyey wiilashiisan kala ah:<br />
1- Boqor Sacuud bin C/casiis oo xilka hayey 1953-<br />
1964tii.<br />
2- Boqor Faysal bin C/casiis 1964-1975<br />
3- Boqor Khaalid bin C/casis 1975-1982<br />
4- Boqor Fahad bin C/casiis 1982-2005<br />
5- Boqor C/laahi bin C/casiis 2005-……..<br />
Dhammaan Alle ha u naxariisto waa rag dalkooda<br />
hormariyey, islaamka kalena wax taray.<br />
Qaddarkaa ayeynu kaga joogsanaynaa warbixintii<br />
koobnayd ee aynu ugu talagalnay inaynu ku tilmaanno<br />
dawladda Sacuudiga iyo marxaladihii ay soo martay,<br />
innagoo ula jeednay inaan sheegno inay ka mid tahay<br />
mirihii laga dhaxlay halgankii Sheekh Maxamed C/wahaab<br />
Alle ha u naxariistee.<br />
153
Qaybta Afaraad ee mirihiisii ka mid ah:Raadkii<br />
uu ku yeeshay dibadda jaziiradda Carbeed:<br />
Aynu xusno toddaba meelood:<br />
1- Yaman<br />
2- Masar<br />
3- hindiya<br />
4- Induniisiya<br />
5- Galbeedka Africa<br />
6- Shaam iyo Ciraaq.<br />
7- Jazaair<br />
8- Soomaaliya<br />
Yaman:<br />
Isla markii Sheekhu dacwada ku dhawaaqay oo ay<br />
hanaqaaday waxaa ku dayday oo ay hiil u noqotay culimo<br />
ku noolaa Dalka Yaman, oo arkayey khaladaadka faafsan,<br />
balse ka baqayey collaytanka iyo guuxa dadweynaha,<br />
culimadaa waxaa ka mid ahaa Imaam Maxamed Amiir<br />
Alsancaani, oo ahaa caalim weyn oo reer yeman ah,<br />
qorayna kutub badan oo culuumta shareecada<br />
noocyadeeda kala duwan ah, sida Xadiiska iyo<br />
qawaaciddiisa, siirada nabiga, fiqhiga, caqiidada iyo kuwo<br />
kaleba.<br />
Sheekhani wuxuu tiriyey qasiido dheer oo uu sheekha ku<br />
ammaanayo, kuna bogaadinayo wax qabadkiisa, isla<br />
markaana wuxuu isna bilaabay inuu qoro kutub caqiidada<br />
ku saabsan oo sida sheekha oo kale kaga digayo<br />
shirkiyaadka iyo khuraafaadkii baahsanaa.<br />
Qasiidadiisa waxaa ugu horeysay tuduc micnaheedu yahay:<br />
154
Salaamtaydu Najdi dusheeda ha ahaato, iyo cidda<br />
Najdi degtayba, inkastoo salaantaydu aysan meel fog<br />
wax ka tarayn!<br />
Hadalladiisa waxaa ka mid ahaa: "Markii akhbaartu la<br />
duushay in caalim uu kasoo bidhaamay Najdi, la<br />
yiraahdo Maxamed bin C/wahaab, ardaydiisa<br />
qaarkoodna ay nasoo gaareen, noogana warrameen<br />
xaqiiqooyinka xaaladdiisa iyo ku dadaaliddiisa Alle<br />
ka cabsiga iyo faridda samaha iyo reebidda xumaha,<br />
ayey naftu u hilawday inaan u qorno tuducyadan<br />
sannadkii 1163H, waxaanan usii marsiinnay dhanka<br />
Maka-da sharfan, (markaa ayuu sheegay tixdiisii).<br />
Waxaa tixda ka mid ahaa:<br />
"akhbaartu waxay noo keentay inuu noogu soo<br />
celinayo sharciga sharafta leh wax muujinaya.<br />
Waxa kale oo ka mid ahaa: "wuu I farax geliyey<br />
waxa uu la yimid ee dariiqadiisa ah, waxaanan<br />
islahaa inaan keli ku ahay dariiqadan". 1<br />
Sidaas ayuu Sancaani dadka ugu baaqay inay u noqdaan<br />
dariiqadii xaqa ahayd ee Nabi Muxammad, culimo badan oo<br />
ka danbaysayna waddadiisii ayey qaadeen, sida Xuseyn<br />
bin Mahdi Alnucmi, iyo Muxamad bin Cali<br />
Alshawkaani, waxayna ka tageen kutub qiimo weyn leh<br />
oo noocyada cilmiga badankiisa ah.<br />
Shawkaani si weyn ayuu ugu baaqay manhajkii sheekha si<br />
toos ah iyo si dadban labada, meelo badan oo ka mid ah<br />
kitaabkiisa Albadru Aldaalic ee taariikhda ah ayuu ku<br />
difaacay sheekha iyo ardaydiisa, iyo madaxdii reer Sacuud<br />
intaba, bal fiiri : 2/7, 2/5-8, 1/262 iyo meelo kale oo<br />
kitaabkiisaa ka mid ah.<br />
1 Diiwaanka Sancaani:128-132<br />
155
Sancaani iyo Shawkaani qarnigii 12aad ilaa iyo<br />
wakhtigan masoo marin yaman cid la miizaan ah,<br />
cilmiga iyo kutub badnaanta labadaba, fiqhiga laga<br />
haysto waqooyiga yaman ee dawlad iyo shacabba la<br />
cuskado wuxuu u badan yahay fiqhigii ay ka tageen<br />
labadan imaam, Alle ha u naxariisto.<br />
Masar<br />
Dacwadau Masar waxay ka saamaysay taariikhyahankoodii<br />
ugu weynaa waa C/raxmaan bin Xasan bin<br />
Burhaanudiin Aljabarti 1 , oo asalkiisu kasoo jeedo dhulka<br />
Xabasha, balse dhowr fac ku dhashay Masar, wuxuu wax<br />
lala yaabo ku tilmaamay sidii foosha xumayd ee loola<br />
dhaqmay maxaabiistii reer Najdi iyo xoolihii lagu bixiyey<br />
xafladihii loogu dabbaaldegayey guushii ku-meel gaarka<br />
ahayd, c/laahi Aalasacuud markii loo dhaadhiciyey Astaana<br />
oo halkaa lagu toogtay wuxuu ku tilmaamay inuu yahay<br />
"Shahiid"<br />
Waxyaabihii qaabka darnaa ee reer Baashe sameeyeen<br />
waxaa ka mid ahaa inay iibiyeen maxaabiistii qaarkood,<br />
Jabarti isagoo arrintan ka gilgilanaya wuxuu yiri: "waa<br />
Muslimiin Xor ah".<br />
Markii Maxamed Cali Baashaa uu la yaabay sida uu Jabarti<br />
ula safanyahay culimada wahaabiyada lagu suntay ayey<br />
dileen wiil uu dhalay si gaadmo ah, aad ayuu uga<br />
murugooday oo ugu ooyey ilaa uu ka indhabeelay,<br />
kaddibna waa la ceejiyey oo sidaa ayuu ku dhintay". 2<br />
1 Wuxuu kasoo jeeday dhulka xabasha oo qoyskoodu ka hijroodeen, wuxuu ku dhashay Qaahira<br />
1168H oo ku beegnayd 1756, isaga iyo aabbihiiba waxay ka mid ahaayeen culimadii waaweynayd<br />
ee Azhar wuxuuna dhintay 1240H oo ku beegnayd 1825. Akhbaarta sacuudiyiinta wuxuu meelo<br />
badan kaga xusay kitaabkiisa loo yaqaan: Taariikh Aljabarti.<br />
2 Fiiri: Alsacuudiyuun wal-xal al-islaami: Maxamed Jalaal Kashka:176, iyo Al-aclaam:<br />
kheyrudiin Zirikli:3/304<br />
156
Kaddib waxaa yimid Caalimkii Muxamad Rashiid Ridaa 1<br />
ee ahaa muftiga labada dawladood:Masar iyo suuriya, isna<br />
si weyn ayey dacwadu u saamaysay aad ayuuna ugu<br />
difaaci jiray Majalladiisa Almanaar,., isagoo difaacaya<br />
sheekh Maxamed bin c/wahaab wuxuu yiri: "Wuxuu ka mid<br />
ahaa imaam maxamed bin C/wahaab kuwaa caadiliinta ah<br />
ee diinta boorka ka jafay, wuu istaagay isagoo ku baaqaya<br />
in tawxiidka la saafiyeelo, cibaadadana Allaah loo baraxtiro<br />
kaligii, sida uu kitaabkiisa ku jideeyey nabigiisa nabiyada<br />
lagu khatimayna uu jideeyey, iyo in bidcada iyo macaasida<br />
laga tago, shareecada laga tagayna la oogo, iyo in<br />
xurmooyinka Alle ee lagu tuntay la weyneeyo". 2<br />
Mar kale waxaa uu yiri isaga oo dhaleecayna xaflad loo<br />
sameeyey boqol guuradii kasoo wareegtay markii la taagay<br />
xukunkii reer Baashaa 1903 iyadoo masaajiddii aad loo<br />
qurxiyey markii xafladdu dhacaysay: "Masaajiddu waa<br />
guryihii Alle, mana habboona in loo qurxiyo<br />
munaasabadaha xuska boqorrada iyo madaxda kaligood<br />
taliyayaasha ah". Kaddib wuxuu ka sheekeeyey siyaasad<br />
xumadii Maxamed Cali Baashe oo ay ka mid ahayd<br />
dagaalkii uu ku qaaday wahaabiyada iyo baabi'intii uu ku<br />
sameeyey, iyagoo ahaa kuwii isu taagay hagaajin diineed<br />
oo ka curatay jaziiradda carbeed oo ah hoygii islaamka iyo<br />
saldhigiisii". 3<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "Haddii wixii horjoogsaday aysan<br />
jirin, islaamka wuu cusboonaysiin lahaa mid diineed iyo<br />
mid aduunyo oo wada jira, wixii ka horyimidna waxaa ugu<br />
weynaa dawladdii Cusmaniyiinta iyo taagiriddii Muxamad<br />
Cali Baashe uu ku taageeray la dagaallanka wahaabiyada,<br />
iyo inuu awoodoodii baabi'iyo, waxa qarsoon ee hoos ka<br />
hagayeyna waxay ahayd dawladdii maleegyada shaydaan<br />
1 Wuxuu ahaa reer shaam kadib masar ayuu degay kutub badan ayuu qoray, wuxuu dhintay 1354H<br />
2 Fiiri hordhaca uu Dr Maxamed Ismaaciil Almuqaddam u sameeyey siyaanatul-insaan 1/26<br />
3 Isla halkii hore"1/27<br />
157
(ingiriiska) cadawgii barigana ahayd, gaar ahaan ummadda<br />
islaamka". 1<br />
Waxaa kadib yimid Caalimkii xadiiska looga danbeeyey<br />
qarnigii 14aad ee hijriga waa Imaam Abul-ashbaal<br />
Axmed Muxammad Shaakir, oo reer Iskandariya<br />
ahaa, wuxuu dadaal dheer u galay kor uqaadidda sunnada<br />
iyo dhaleecaynta bidcada, wuxuu aad uga shaqeeyey<br />
daabicidda kutubta sunnada oo uu ugu weynyahay<br />
Musnadka imaamu Axmed bin Xanbal, kutubta tafaasiirta<br />
ah, kuwa caqiidada sida Sharraxa Daxaawi ee Imaam Cali<br />
bin abil-cizz Alxanafi, iyo kutub kale.<br />
Wuxuu caalimkani ahaa mid aan la ganban xaqa uu<br />
aaminsanyahay, wuxuuna ahaa mid aad looga xurmeeyo<br />
golayaasha cilmiga ee Masar oo ay Azhar ugu horreyso,<br />
aabbihii wuxuu ahaa ninka ugu sarreeya garsoorka<br />
Iskandariya. 2<br />
jamaacada Ansaaru Alsunnah iyo culimo kale ayaa iyaguna<br />
aad u faafiyey dacwadii sunnada ee wahaabiyada lagu<br />
suntay, madbacad lagu magacaabo Madbacatu Alsalafiyah<br />
ayey ka hirgeliyeen dalka, ka hor bartamihii qarnigii hore,<br />
ilaa haddana aad ayey ugu dhex faafsan tahay bulshada<br />
reer Masar.<br />
1 Almannaar:26/205<br />
2 Sheekh Muxamad Naasirudiin Al-albaani wuxu yiri: noloshaydii laba caalim wax la mid ah<br />
ma arag: Axmed Shaakir iyo Badiicudiin Alsindi.<br />
158
Hindiya:<br />
Isla xilligii sheekha waxaa ku noolaa Caalim weyn oo dadka<br />
sunnada ugu baaqayey kama qaadan Sheekh Maxamed bin<br />
C/wahaab, ee cilmigiisa ayaa xaqa u bidhaamiyey waa<br />
imaamka reer Hindiya iyo inta ka go'dayba silsiladdooda<br />
cilmigu marto, waa Callaamah Axmed Shaah Dahlawi<br />
oo loo yaqaan (Shaah weliyullaah Al-dahlawi)<br />
sheekhan iyo faraciisu aad ayey dadka ugu baaqeen in<br />
tawxiidka la saafi yeelo, sunnadana halbeeg laga dhigto.<br />
Waxaa kale oo hindiya kasoo baxay culimo si weyn u<br />
difaacday Sheekh Maxamed bin C/wahaab, kutubna ka<br />
qortay, dacwadii uu ku baaqayeyna dadka ugu baaqday,<br />
waxaan culimadaa ka xusi karnaa:<br />
Sheekh Maxamed Bashiir Alsahsawaani 1 : oo qoray<br />
kitaabka lagu magacaabo: Siyaanatu Al-insaan can<br />
waswasati Daxlaan. (dadka oo laga dhawro waswaasinta<br />
Daxlaan) waa kitaab uu kaga jawaabayo been abuurka<br />
Daxlaan u gaystay diinta iyo sheekh maxamed iyo dadka<br />
taageersanba, waana kitaab weyn oo hadda lagu daabacay<br />
laba Mujallad.<br />
Sheekh Maxamed Manduur Al-nucmaani: ayaa isna<br />
qoray kitaabkiisa ah "Dacaayaat mukathafah didda<br />
Sheekh Maxamed bin C/wahaab". Oo uu kaga<br />
jawaabayo dacaayadaha la buunbuuniyey ee sheekha laga<br />
faafiyey.<br />
1 Wuxuu ka mid ahaa culimadii xadiiska ee Hindiya kuwii ugu waaweynaa, mar uu xajka yimid<br />
ayuu dood la yeeshay Axmed Zayni Daxlaan oo allifay kitaab uu sheekh Maxamed iyo dadka<br />
raacsan ku dhaleecaynayo, baadilka iyo qubuurinimadana ku difaacayo, markii sheekh Sahsahaawi<br />
uu deegaankiisii ku noqday ayuu qoray kitaabkiisa la yiraahdo Siyaanatu Al-insaan can waswasati<br />
Daxlaan. Wuxuu dhintay 1326H, kitaabkiisa waxaa daabacay Rashiid ridaa oo taxqiijiyey, kadibna<br />
waxaa daabacay Maxamed ismaaciil Almuqaddam labaduba waa reer Masar.<br />
159
Sheekh Mascuud Caalim Nadawi 1 : oo qoray kitaabkiisa<br />
cajaaibka badan, oo uu u bixiyey: "Muxamad bin<br />
C/wahaab muslixun madluumun wa muftaraa<br />
calayh". (Maxamed c/wahaab waa samaddoon la dulmiyey<br />
laguna been abuurtay). Si aad u tafaftiran oo taariikhaysan<br />
ayuu kitaabkan u allifay, ugana jawaabay dacaayadihii reer<br />
galbeedku sheekha ka faafiyeen iyo kuwii kaleba,<br />
kitaabkan asalkiisa Urduu ayuu ku qoray kaddib Carabi<br />
ayaa loo tarjumay.<br />
Culimo badan oo kale ayaa jirta oo reer hindiya ah waxna<br />
ka qortay sheekh Maxamed balse saddexdaa caalim ayaa<br />
safka hore kaga jiray.<br />
Sidoo kale taageerayaasha sheekha ama dadka la<br />
caqiidada ah ee ku nool hindiya, Pakistan iyo bangaladesh,<br />
waxaa loo yaqaan: Ahlu-xadiis, waxayna leeyihiin xarumo<br />
aad u badan oo cilmiga lagu barto, sida jaamicadda<br />
Alsalafiya, oo ku taal Hindiya-Banaaris oo uu madax ka<br />
ahaan jiray caalimkii qoray kitaabka siirada "Alraxiiq<br />
Almakhtuum" iyo jaamicadda Alsalafiya ee ku taal<br />
Pakistan-Faysalaabaad iyo xarumo kaleba, Jaamacadda<br />
Abuubakar ee ku taal Karachi-Pakistan.<br />
Sidoo kale waxaa dalkan mar ka curatay dawlad uu madax<br />
ka ahaa amiir la oran jiray Sayid Axmed sannadkii 1820m,<br />
balse masii dheeraan jiritaankeedu oo isticmaarkii ingiriiska<br />
ayaa ka takhallusay. 2<br />
Sidoo kale Caalimkii weynaa ee noocyada cilmiga ku<br />
takhasusay waa Imaam Sadiiq Xasan Khaan, markii uu<br />
guursaday boqoraddii gobolka Bahoobaal oo hindiya ka mid<br />
ah, wuxuu la wareegay maamulkii gobolka, wuxuuna kusoo<br />
1 Wuxuu ahaa asalkiisii Caalim Xanafi ah kuna dhegan mad-habtiisa, gumaysigii ingiriiska ayaa<br />
xabsiga dhigay, kutubtii Shawkaani iyo kuwo kale ayuu xabsiga ku daalacday, markii uu kasoo<br />
baxayna wuxuu iska daayey ku-dheganaanshihii xanafiyada ee daliilka ayuu raaci jiray, dadkii<br />
sheekha difaacay kuwii ugu dhiirranaa ayuu ka mid ahaa, wuxuu dhintay 1373H<br />
2 Sheekh Muxammad bin C/wahaab: Axmed bin Xajar Aalabuutaami:55-56<br />
160
ogay shareecada islaamka isaga oo dadka ugu baaqayey<br />
tawxiidka ugana digayey shirkiga iyo khuraafaadka kale.<br />
Induniisiya:<br />
Sannadkii 1803m waxaa jaziiradda Soomtara ee ka mid ah<br />
induniisiya ka bilaabay dacwadii sheekha Xujeydii kasoo<br />
noqotay xajka, kaddib markii ay la kulmeen culimadii reer<br />
Najdi ayna ku qanceen manhajkooda, kaddib dagaallo ayaa<br />
dhex maray muslimiintii manhajkan ku qancay iyo gaaladii<br />
Buudiga ahayd, waxaa arrinta soo farageliyey isticmaarkii<br />
Holand, dagaallo ba'an ayaa dhexmaray muslimiinta iyo<br />
gumeysiga qaatayna 16 sano, ugu danbayntii gumaystaha<br />
ayaa adkaaday xoogagii muslimiintana waa la jabiyey,<br />
balse dadkii mabaadida aaminsanaa kama idlaan<br />
jaziiradda. 1<br />
Galbeedka Afrika:<br />
Waxaa kasoo safray nin la oranjiray Cusmaan bin Fowdi,<br />
oo ka dhashay qabiilka weyn ee Fullaaniyiinta loo yaqaan,<br />
kuna faafsan dalal badan oo galbeedka Afrika ah.<br />
Wuxuu dhashay 1168 ama 1169H, oo ku beegnayd 1754M.<br />
Sheekhani markii uu xajka yimid, wuxuu la kulmay<br />
culimadii dacwada, wuu ka faaiidaystay manhajkoodiina<br />
wuu ku qancay, kaddib dalkiisii ayuu ku noqday isaga oo<br />
ku baaqaya caqiidada saafiga ah, wuxuu ku guulaystay<br />
inuu qabiilkiisii mideeyo kana dhaadhiciyo dacwadii uu ku<br />
baaqayey, isla markaana ka dhigto cudud uu adeegsado<br />
faafinta caqiidada uu xanbaarsanyahay.<br />
waxaa iyaguna halkaa degan qabiilka Haawsa ee ku<br />
faafsan dalalka Maali, Niijar, kaamaroon, Nayjeeriya iyo<br />
kuwo kale, waxay ahaayeen dad islaamka ka haysta magac<br />
1 sheekh Maxamed bin C/wahaab caqiidatuhu alsalafiya wa dacwatuhu alislaaxiya: sheekh<br />
Axmed bin Xajar Aalabuutaami:56<br />
161
oo kaliya, ku dhaqma wax kasta oo jaahiliya ah, dagaallo<br />
faraha looga gubtay ayaa dhexmaray Cusmaan iyo<br />
Haawsa, kaddib guushu waxay raacday Cusmaan, dawlad<br />
loo yaqaan Sookootoo, ayuu ka taagay galbeedka Afrika<br />
sannadkii 1803M, dawlad la oran jiray Qabar ayuu meesha<br />
ka saaray, sidaa ayuu ku faafiyey manhajkii Sheekh<br />
Maxamed c/wahaab ee salafiga ahaa, ilaa uu ka dhintay<br />
sannadkii 1232H oo ahayd 1817M dawladdani waxay jirtay<br />
ilaa isticmaarku dumiyey sannadkii:1903M iyadoo boqol<br />
sano jirsatay, faraciisiina ay iska dhaxlayeen.<br />
Cusmaan bin Fowdi waxaa dalalkaa looga aqoonsan yahay<br />
halgamaa weyn waxaa jira dugsiyo iyo jaamicado iyo<br />
xarumo kale oo badan oo magaciisa lagu maamuusay,<br />
dadka deegaankaa degan sida uu ugu weyn yahay caruurta<br />
in badani waxaa ay u bixiyaan Cusmaan.<br />
Waxaa laga qoray kutub badan oo ka warramaysa<br />
taariikhdiisii iyo waxqabadkiisii, sidoo kale dacwadiisii aad<br />
ayey dalalkaa uga miradhashay oo galbeedka afrika wuxuu<br />
ka mid yahay meelaha ugu badan ee laga haysto dacwadii<br />
sheekh maxamed c/wahaab ku baaqay.<br />
Shaam iyo Ciraaq:<br />
Sidoo kale Ciraaq iyo Shaam ayaa ka mid ahaa meelihii<br />
baaqa sheekhu gaaray xilli hore, balse maadaama ay ku<br />
yaalleen saldhigyo waaweyn oo Turkigu lahaa ma<br />
suuroobin in dacwadu biya-dhigto wixii ka horreeyey<br />
dumiddii dawladda Turkiga, inkastoo ay mar walba jireen<br />
shakhsiyaad dacwada aaminsan balse aan awood u lahayn<br />
faafinteeda, waxaa ka mid ahaa culimadii Ciraaq ku<br />
noolayd ee dacwada faafisay Caalimkii reer Ciraaq<br />
Maxamuud Shukri Al-aaluusi iyo adeerkii Nucmaan Alaluusi,<br />
Maxamuud wuxuu allifay kutub dhor ah oo uu ku<br />
difaacayo dacwada sheekh Muxammad kuna naqdinayo<br />
qubuuriyiinta, waxaa kutubtaa ka mid ahaa:<br />
162
1- Qaayatu Al-amaanii firraddi Calaa Alnabhaanii,<br />
isagoo ku naqdinayey qubuurigii weynaa ee la<br />
oran jiray Yuusuf Alnabhaani 1 ee shirkiyaadka<br />
difaaci jiray, sheekh Maxamedna si weyn ugu<br />
been abuurtay.<br />
2- Al-aayatu Alkubraa calaa dalaali Alnabhaaniyi fii<br />
raa'iyatihi Alsuqraa.<br />
3- Taariikhdii Najdi.<br />
4- Sacaadatu Aldaarayn fii sharxi xadiith Althaqalayn.<br />
5- Alsuyuuf almushriqah mukhtasar Alsawaaciq<br />
Almursalah.<br />
6- Fatxu Almannaan tatimmatu minhaaj Alta'siis.<br />
7- Faslu alkhidaab fii sharxi masaail aljaahiliyah lilimaam<br />
maxamed bin C/wahaab.<br />
8- Kanzu alsacaadah fii sharxi kalimateey<br />
Alshahaadah.<br />
Kutubtaasi dhammaantood caqiiqada islaamka ee<br />
saafiga ah ayuu ka allifay wuxuuna ku difaacay<br />
sheekh maxamed iyo dadka la caqiidada ah.<br />
Shaam iyadana iyadoo cunaqabatayn xaga caqiidada ah<br />
la saaray haddana xaqa haddii afka la qabto feeruhuu<br />
ka dillaacaa! Waxaa kasoo baxay culimo waaweyn oo<br />
aynu ka xusi karno:Naasirudiin Alxijaazi, iyo abulyasaar<br />
Aldimashqi, oo labaduba allifay kutub ay dacwada<br />
sheekha ku difaacayeen, sidoo kale Muxamad Bahjat<br />
Albaytaar, iyo muxaddiskii weynaa Jamaaludiin<br />
Alqaasimi, sidoo kale Muxamad kurdi Cali, ugu<br />
danbayntii Imaam Muxammad Naasirudiin Al-albaani oo<br />
ahaa muxaddiskii qarnigan. Iyo culimo kale oo Alle<br />
ummadda ku anfacay.<br />
1 Wuxuu ahaa Ciraaqi, kasoo shaqeeyey garsoorka iyo saxaafaddaba, gabayaana wuu ahaa, Rashiid<br />
Ridaa wuxuu yiri: kutubtiisa waxaa ka buuxa axaadiis la sameeyey iyo kuwa sharciga garab<br />
marsan, almannaar: 10/797, dacaawaa almunaawi'iin:55, taariikhdiisa ka eeg: aclaam 8/218<br />
163
Jazaair:<br />
Waxaa jirtay jamciyad lagu magacaabo: "Jamciyadda<br />
Culimada Muslimiinta ee reer Jazaair". Waxaa madax<br />
ka ahaa caalimkii weynaa C/xamiid ibnu Baaddiis,<br />
waxaa loo aasaasay ka hortagga afkaarta gumaysiga iyo<br />
wacyigelinta bulshada, waxayna noqotay mid shacabku aad<br />
u taageeray, sidii S.Y.L soomaaliya looga taageeray oo<br />
kale.<br />
Faransiiska iyo pro-faransiisku (waxay la midyihiin protalyankii<br />
soomaaliya) waxay culimadaa ku furayeen<br />
tashwiish ah waa wahaabiyo waa in xukuumaddu indhaha<br />
ku haysaa dhaqdhaqaaqooda iyo hawlahooda! Waa in laga<br />
hortagaa! i.w.m balse culimadani risaalada ay xanbaarsan<br />
yihiin ayey gudanayeen danna kama galayn dacaayadaha<br />
rakhiiska ah ee gaalada iyo daba-dhilifku faafinayeen.<br />
Haddaba culimadani waxaa ay dadka ugu baaqayeen wax<br />
la mid ah wixii sheekh Maxamed ku baaqayey oo ahayd in<br />
loo noqdo diintii Alle ee saafiga ahayd, la isagana tago<br />
waxyaabaha dib laga keenay, taa ayaana cizzi iyo sharaf<br />
lagu gaari karaa.<br />
Ibnu Baaddiis oo hadlaya wuxuu leeyahay: "in dadka<br />
loogu yeero kitaabka iyo sunnaha iyo wixii salafku<br />
haysteen, loogana digo baadinimada iyo bidcada iyo<br />
waxyaabaha lagu halaagsamo miyaa ah faafinta<br />
wahaabinimada?! Mise faafinta cilmiga iyo<br />
saafiyeynta iyo xorriyadda damiirka iyo weyneynta<br />
caqliga iyo adeegsiga caqliga iyo xubnaha ayaa ah<br />
noolaynta wahaabinimada? Haddaba haddii sidaa<br />
xaaladdu tahay caalamka reer magaalka ahi waa<br />
wada wahaabiyo, ummadda muslimiintuna waa wada<br />
wahaabiyo". 1<br />
Caalimkii Maxamed Bashiir Al-ibraahiimi oo ka mid<br />
ahaa xubnaha Jamciyadda ugu waaweyn isna waxaa<br />
1 Aathaaru ibni Baadiis:5/270-271<br />
164
hadalladiisii ka mid ahaa: "Toloow! Xaqu wuu ka<br />
sarreeyaa shakhsiyaadka, sunnadana laguma<br />
magacaabo magaca ciddii noolaysay, wahaabiyadu<br />
waa dad muslimiin ah oo idin la wadaaga ku<br />
abtirsiga islaamka, oo idin kaga sarreeya oogidda<br />
shareecadiisa iyo xuduuddiisa, muslimiinta<br />
dhammaan casrigan joogana kaga sarreeya hal arrin<br />
oo ah inaysan ogoleyn wax bidco ah, danbigoodu<br />
muxuu yahay haddii ay inkireen wixii kitaabka Alle<br />
iyo sunnada rasuulku inkireen?! Ayna ugu<br />
fududaatay wixii ay awood heleen inay munkarka ku<br />
dooriyaan!". 1<br />
Danta aynu ka leenahay waxa weeye in jamciyaddan oo<br />
safka hore kaga jirtay xoraynta Jazaair ay aaminsanaayeen<br />
isla mabaadidii uu sheekh Maxamed ku baaqay, taas oo<br />
aynu oran karno dacwada sheekhu waa ay biya-dhigtay<br />
Waqooyiga Afrika.<br />
Taariikhyahanna qaarkood ayaa sheega in dhaqdhaqaaqii<br />
loo yiqiin Al-sanuusiya, ee ka jiray waqooyiga Afrika, gaar<br />
ahaan Liibiya lana dagaallamay gumaysiga ay<br />
aaminsanaayeen mabaadidii sheekha, balse taa ma qirsana<br />
taariikhyahannada dacwadu, ee waxay sanuusiyadu ahayd<br />
mid la mid ah dariiqadii Saalixiyada ee ka jirtay Suudaan<br />
iyo Soomaaliya ayna matalayeen daraawiishtii Sayid<br />
Maxamed Cabdille Xasan.<br />
1 Aathaar Al-ibraahiimi:123-124<br />
165
Soomaaliya:<br />
Soomaaliya waa meel dadkeeda lagu ibtileeyey wax qoris<br />
la'aan, sidaa darteed ayaa dhacdooyinka iyo waxyaabaha<br />
lasoo darsaa badankoodu dabaysha raacaan, intii la<br />
helaana ay adkaataa hufiddeeda iyo kala<br />
shaandhaynteedu, dadyowga geeska Afrika ee Soomaaliya<br />
ilaa Ereteriya, waxay ka mid ahaayeen meelaha sida<br />
tooska ah xiriirka ula leh jaziiradda carbeed, guud ahaan<br />
muslimiinta dhulalkan ku noolna Xajka ayey sannad walba<br />
gudan jireen oo dad ayaa ka aadi jiray, sidaa darteed<br />
waxay ahaayeen dad u dhuun-duleela waxa ka jira<br />
geyigaa.<br />
Haddii aynu usoo dhaadhacno dalkeenna Soomaaliya,<br />
waxaa sugan in dacwada sheekhu soo gaartay wakhti hore,<br />
isla bilawgii dawladdii Sacuudiga ee koowaad;<br />
Waxaa taariikhdu inoo kaydisay in shakhsiyaadkii ugu<br />
horreeyey ee dacwada sheekha soo xanbaara uu ka mid<br />
ahaa Caalimkii weynaa ee magaca ku lahaa dalka<br />
Soomaaliya, waa Sheekh Cali C/raxmaan Fiqi-kheyrre,<br />
oo loo yiqiin (Xaaji Cali Majeerteen).<br />
Caalimkani wuxuu noolaa intii u dhexaysay 1787-1852M,<br />
wuxuu ku dhashay gobolka Nugaal, halkaa ayuuna wax ku<br />
bartay, ugu danbayntii wuxuu u socdaalay jaziiradda<br />
carabta ilaa ciraaq oo uu cilmi badan kasoo xanbaaray, 10<br />
ilaa 12 sanana uu joogay labada xaram iyo Ciraaq.<br />
Waxaa uu aqoon dheer u lahaa culuumta luqadda carabiga<br />
iyo suugaanteeda, fiqhiga madaahibta islaamka, xadiiska<br />
iyo tafsiirka, iyo weliba culuum kale oo aan diini ahayn,<br />
sida:xisaabta, cilmi-falaga iyo kuwo kale;<br />
Sheekhani wuxuu la kulmay ardaydii Sheekh Maxamed bin<br />
C/wahaab manhajkoodiina wuu ku qancay, sidaa darteed<br />
markii uu dalka kusoo noqday wuxuu bilaabay halgan<br />
diineed oo dheer, wuxuu isku dayey inuu dacwada ka<br />
166
dhaadhiciyo Boqortooyo beeleeddii ka jirtay gobolka Bari,<br />
xukumaysayna ilaa gobollada dhexe, wuxuu u bandhigay<br />
inay shareecada Alle hirgeliyaan, kana waantoobaan<br />
dhaqanxumada iyo alle ka fogaanshaha ay ku suganyihiin,<br />
si kasta oo uu u waaniyey ulana hadlay dhegaha ayey ka<br />
furaysteen.<br />
Ugu danbayntii sheekha iyo shakhsiyaad kooban oo<br />
dacwadiisii aqbalay waxay isku dayeen in ay xiriir la<br />
sameeyaan walaalahooda jaziiradda carabta jooga kana<br />
codsadaan inay soo farageliyaan arrimaha soomaaliya,<br />
iyadoo markaana laga cabsi qabay gumaysigii ingiriiska ee<br />
saldhiga ka samaystay Cadan 1836dii inuu usoo tallaabo<br />
Soomaaliya.<br />
Sheekha iyo Caaqil Faarax xirsi oo ay boqorka reer Bari<br />
qaraabo ahaayeen waxay warqad dheer u direen Suldaan<br />
Saqar Alqaasimi oo ka arriminayey Ra'sul-kheyma,<br />
haddana faraciisu ka taliyaan isla degmadaa iyo Shaariqa<br />
oo labaduba isutagga carabta ka mid ah. 1<br />
Waxay u sharxeen xaaladda qallafsan ee dalku ku jiro, sida<br />
diintii looga fogaaday xaaraantiina loo xalaashaday,<br />
caqiidadii saxda ahaydna looga tagay, Suldaan Saqar oo<br />
markaa sumcad ku lahaa dalka soomaaliya waxay ugu<br />
baaqeen inuu soomaaliya ku darsado boqortooyadiisa si<br />
uusan gumeysigu ugu soo hanqaltaagin;<br />
Waxaa kale oo ay ka dalbadeen saanad ciidan, oo ay ku<br />
muquuniyaan shacabka soomaaliyeed ee diinta kasoo<br />
horjeeda;<br />
Waxaa sheekh cali warqadda ku yiri: Haddaadan awoodi<br />
Karin inaad ciidan noosoo dirto, soo far dadka<br />
musaafirka ah oo dhulkiinna ka imanaya fariimo ah:<br />
"Suldaan bin Saqar ayaa nasoo diray si aanu ugu<br />
jahaadno kuwa baadiyeysan ee dhulka soomaaliya,<br />
1 Waxaa la weriyaa inuu yahay suldaanka loogu magacdaray Boosaaso marka loogu yeero.<br />
Bandarqaasim<br />
167
annagoo la jirra Xaaji Cali iyo Xaaji Faarax, sidaasi<br />
aad bay noo anfacaysaa waxna noo taraysaa". 1<br />
Balse suldaanku isaga ayaaba taageero u baahnaa oo kusii<br />
jeeday iska caabbinta weeraro ingiriiskii hindiya fadhiyey<br />
kaga imanayey.<br />
Warqaddan Sheekh Cali u diray Suldaanka, qoraayo<br />
dhowr ah ayaa ku xusay kutubtooda, balse waxay u<br />
tiiriyeen odayaasha ama culimada soomaaliyeed oo<br />
warqad guud ayey ka dhigeen, mana ahayn ee<br />
warqadda Sheekh cali kaliya ayaa diray, oo uu<br />
weheliyo caaqil Faarax Xirsi, taa waxaa u daliil ah<br />
iyada oo qoraaga weyn ee Aw Jaaac Cumar ciise uu<br />
hoygii sheekha kasoo helay asalkii warqadda<br />
(makhduudadii) oo waafaqsan warqadda ay<br />
faafiyeen: Axmed C/laahi Riiraash, Xasan Maki,<br />
Axmed Barkhad, Dr Suldaan Alqaasimi (xaakimka<br />
Shaariqa), maadaama dulucda warqaddu<br />
iswaafaqsantahay, asalkiina laga helay hoygii<br />
sheekha, waa arrin sugaysa in warqadda sheekhu<br />
qoray.<br />
Arrinta labaad ee uusan muran geli Karin waxaa ay<br />
tahay: in magaca Xaaji Cali iyo Caaqil Faarax ay ku<br />
suganyihiin warqadda dhexdeeda, lana ogyahay inay<br />
ahaayeen laba nin oo ku wada socday qaddiyaddan.<br />
Qolyo ayaa yiri: heerkiisa aqooneed maba<br />
gaarsiisnayn inuu warqaddan oo kale qoro!!<br />
Warqaddiisa jawaabaha ah ee uu u diray wadaadkii<br />
soomaaliga ahaa 2 isku heer uma qorna, isku<br />
tacbiirna ma aha!! Iyaga oo aan fahmin farqiga u<br />
dhexeeya warqad shakhsi caadi ah loo dirayo iyo<br />
1 Taariikhda buunigii mujtahidka ahaa: ee uu qoray Aw Jaamac Cumar Ciise:55<br />
2 Waa risaalada la yiraahdo: Ajwibatu Alqaybiyah lilsuaalaati Alqarbiya<br />
168
warqad boqor loo dirayo, qaabka dhigaalka iyo hab<br />
maamuuseedka la adeegsanayo, iyo weliba dulucda<br />
qoraalka.<br />
Marka ay la weynaatay in sheekh Cali qoray warqaddan yar<br />
waxaysan ka warhayn in sheekhu qoray kutubtan hoos ku<br />
qoran:<br />
1<br />
ظ١حٌّا سِٛبل ٍٝع ّٟٕجٌّا ظ١شٌّٕا سِٛبٌّٕا - 1<br />
2<br />
ةاشتلأا ةٍ١مع ٓع ةبمٌّٕا فشو - 2<br />
َبِلإا ةفٌبخِ َبىحأ ٓع َبّغٌا فشو - 3<br />
ةٍّضجٌا ساشصأ ةعِبجٌا ةٍطشمٌا شئبخر - 4<br />
سّٛضٌا حتاٛف ٟٔبعّث شجعٌا ٌٟٚأ ٗ١جٕت - 5<br />
3<br />
عاذتثلااٚ تصعّتٌا ٌٟٚأ ٓع عبٕمٌا فشو - 6<br />
يٛجّطٌاٚ ٟ٘لاٌّا ُ٠شحتٌ يٛجمٌّا - 7<br />
ٍٟع خ١ّشٌا ةثٛجأ ٟف ٌٌٟٛا حتف - 8<br />
. ة١ثشغٌا تلااإضٌٍ ة١ج١غٌا ةثٛجلأا - 9<br />
Balse nin soomaali ka dhashay nasiib uma leh in<br />
raadkiisa cilmi uu waaro lana manaafacaadsado,<br />
innagoo reer guuraa ah darteed, kutubtaa waxaa<br />
laga hayaa risaalada ugu danbaysa oo ah mid<br />
kooban, balse inta kale iyada ayey magacyadoodu<br />
ku xusanyihiin. 4<br />
Aan usoo noqonno mawduuceennii:-<br />
Sheekh Cali laga soo bilaabo lagana soo gaaro xilligii<br />
Sheekh Nuur Cali C/raxmaan oo ahaa ninkii qayladhaan<br />
aad u dheer soomaaliya gaar ahaan gobollada dhexe iyo<br />
koonfurta la dhexmaray isagoo tawxiidka dadka ugu<br />
baaqaya, marnaba gobolka bari kama marnayn<br />
shakhsiyaad haysta baaqii sheekh Maxamed C/wahaab<br />
1 Waa kitaab uu ku sharxay Qaamuus almuxiid-ka fayruuz Aabaadi<br />
2 Waa kitaab ku saabsan Culuum Alquraan<br />
3 Waa kitaab fiqhi ah oo ku dhisan adillada kitaabka iyo sunnada.<br />
4 Sheekh jaamac cumar ciise oo ah taariikhyahan culimo badan la fariistay warbixin badanna<br />
ka qaaday wuxuu qabaa inuusan geyiga soomaaliyeed cagta soo dhigin caalimkan mid la mid<br />
ah, waana arrin ka muuqata kutubtiisaa aynu xusnay, waxaase nasiib darro ah in dhallinyaro<br />
muqarrar kooban soo xarriiqday ay maanta isku dayaan xadaynta darajadii culimada.<br />
169
akhristana kutubtiisii, kana dhan ah caadooyinka xunxun<br />
iyo qubuuriyiintii dalka ku baahsanaa;<br />
Sidoo kale gobollada kale ee soomaaliya ayaan ka marnayn<br />
shakhsiyaad aaminsanaa caqiidadaas, inkastoo aysan ii<br />
fududaan inaan helo magacyada culimadii gobollada kale<br />
hormoodka u ahayd.<br />
Waxyaabaha caddaynaya inuu sheekh Cali<br />
aaminsanaa mid la mid ah dacwadii Sheekh<br />
Maxamed:<br />
Isaga oo ku tilmaamay sheekh maxamed inuu ahaa<br />
Mujaddid (ninkii diinta kor uqaaday boorkana ka jafay<br />
qarnigii 11aad ee hijriga). 1<br />
Isaga oo warqaddaa aan kor ku sheegnay u diray mid<br />
ka mid ah kuwii ugu waaweynaa taageerayaashii<br />
Aalasacuud ee khaliijka. 2<br />
Iyo isaga oo gabayo ka tiriyey caadooyinkii xumaa ee<br />
baahsanaa, waxaana ka mid ahaa tix laga hayo<br />
tuducyadan:<br />
Ma akliyo wamaa uhilla iyo ari qubuureedka! 3<br />
Xeerey aabayaasho gooyeen abaynaahu<br />
Rasuulkii ergada noo ahaa itabacnaahu 4<br />
Waana gabay ay hayaan in badan oo reer miyiga ka mid<br />
ah.<br />
Taariikhda caalimkan waxaa uruurinteeda dadaal dheer u<br />
galay taariikhyahanka cimrigiisa ku dhammaystay<br />
baadigoobka xaqiiqada iyo dhaxalkii soomaaliyeed waa<br />
halgamaaga qalinka Sheekh Jaamac Cumar Ciise<br />
1 Inkastoo ay sahwi tahay oo sheekhu noolaa qarnigii 12aad iyo horraantii qarnigii 13aad,<br />
haddana Waxaa ay ku xusantahay risaalada Al-ajwibatu Alqaybiyah lil-suaalaat alqarbiyah,<br />
fiiri taariikhda buunigii mujtahidka ahaa, bogga:75 qaybta carabiga ah.<br />
2 Inuu Suldaan Saqar ka mid ahaa taageerayaashii Aalasacuud waxaynu kaga soo hadalnay<br />
qaybtii dawladdii sacuudiga ee koowaad.<br />
3 Ma cuno wixii cid aan alle ahayn loo gawracay, sida axanka iyo waxa qabuuraha loo<br />
bireeyo.<br />
4 fiiri buuga taariikhda buunigii mujtahidka ahaa bogga:29 qaybta soomaaliga ah.<br />
170
(qoraaga taariikhdii daraawiishta iyo kutub badan<br />
oo taariikh iyo suugaanba leh), caafimaad badan Alle<br />
hasiiyee, cimrigiisana kheyr ha ugu khatimee, Kitaab<br />
ayuu ku ururiyey intii uu ka helay taariikhdii Sheekh Cali<br />
wuxuuna u bixiyey: "Taariikhda buunigii mujtahidka<br />
ahaa: Xaaji Cali C/raxmaan Fiqi" kitaabku laba<br />
qaybood ayuu ka koobanyahay, qayb carabi ah iyo qayb<br />
soomaali ah, waxyaabo ay isku mid ka yihiin iyo<br />
waxyaabo ay ku kala duwanyihiin labaduba waa jiraan,<br />
taariikhda sheekha iyo dhulalkii uu maray iyo<br />
waxqabadkiisii waa ay ka midaysan yihiin, qaybta<br />
soomaaligu waxaa ay la gaar tahay maansooyinkiisii<br />
soomaaliga ahaa, qaybta carabiguna waxaa ay la gaar<br />
tahay qoraaladiisii iyo gabayadiisii carabiga ahaa.<br />
Ugu danbayntii waxaan leennahay Soomaaliya<br />
waxay ka mid ahayd meelihii ugu horraysay ee<br />
dacwada sheekhu soo gaarto, ayna horkaceeyn<br />
dadkii markaa ugu cilmi badnaa guud ahaan geyiga<br />
soomaaliyeed.<br />
171
Qaybta lixaad 1<br />
Sababihii Sheekha guuleeyey<br />
Baaqii sheekhu kaga dhawaaqay carriga Najdi, bari iyo<br />
galbeedna ku faafay, miro badan oo dawlado ka mid<br />
yihiinna reebay, maxaan is oran karnaa wuu guuleeyey?<br />
Waxaynu ognahay in mar walba ay kacaan baaqyo dadka<br />
loogu yeerayo, iyo waddooyin dadka loo jeexayo oo dadka<br />
la qaadsiinayo iyadoo khasab iyo sasabaad intaba la<br />
adeegsanayo, dad hirka iska raacana ay jiraan mar walba;<br />
Baaqyadaasi heer kasta oo ay gaaraan mar walba waa<br />
kuwii guushoodu noqoto dhays bakayle, haddii waddada<br />
loo maray iyo hadafka la tiigsanayaa mid kastaa uusan<br />
ahayn mid Alle ka raalliyahay, Allena kama raalli noqdo<br />
waxaan sharcigiisa waafaq-sanayn.<br />
Dacwadii sheekh Maxamed ku baaqay waa ay<br />
hanaqaadday, waa ayna mira-dhashay, wayna guulaysatay<br />
halbeeg kasta oo guusha lagu cabbiro marka aynu<br />
adeegsanno!<br />
Dad raacsan ayaa jira, jiha walba way ku faaftay iyada oon<br />
cidna lagu dirqin, kutub u hiilinaysa ayaa taalla, dadka ku<br />
dhegani mar walba oo la garramo waa ay ka xuja cadyihiin<br />
dadka kasoo horjeeda! haddii aan cadow kale loosoo<br />
adeegsanna waa ay ka awood badan yihiin!!<br />
Bal si qotodheer u dhuux: duullaankii lagu tirtiray<br />
dawladdii koowaad ee sacuudiga waxaa isu soo<br />
kaashaday: Turki, Masriyiin, Ashraaftii xijaaz, iyo<br />
ingiriiska oo u sacabtumayey!! Halka iyagu ay<br />
ahaayeen dadkii deegaanka oo kaliya!! Markii ay<br />
samaysmeen oo faafeenna aysan jirin awood kale oo<br />
riixaysay ama bari-taaraysay!!! Taasi waa halbeega<br />
1 Almustadaab fii asbaabi najaaxi dacwati imaam muxamed bin c/wahaab: waxa qoray<br />
C/raxmaan Yuusuf Alraxma 17-49:<br />
172
xaqa lagu miizaamo oo ah, dadka iyo xaqa haddii la isu<br />
daayo in xaqu guulaysanayo.<br />
Waxaad dib u xasuusataa hadalkii Muxammad bin Sacuud<br />
uu ku lahaa haweentiisa habeynkii ay ka doodayeen in<br />
Sheekh Maxamed lasoo dhaweeyo lana taageero muxuu<br />
yiri? "haweenyahay arintu taageero kaliya kuma<br />
joogsanayso! Ee carab oo dhan ayaa inaga dhan<br />
noqonaysa!! Iyaduna ay ku jawaabtay: Allaah ayaa<br />
inoo hiilinaya haddii aynu diintiisa u hiilinno"!!<br />
Maxamed bin Sacuud aad ayuu uga baqayey awoodihii<br />
Najdi iyo agagaarkeeda ka jiray iska daa meel ka baxsane,<br />
kamana uusan awood badnayd amiirradii Cuyeyna, Riyaad<br />
iyo meelihii dariska lahaa marka mid mid ay isaga<br />
horyimaaddaan, haddii ay isa soo bahaystaanna arrintu si<br />
kale ayeyba ahayd;<br />
Suleymaan bin Cureycir oo ahaa ninkii Axsaa haystay oo<br />
amarka ku siiyey ibnu Macmar inuu Sheekh Maxamed<br />
Cuyeyna ka saaro maxaad u malayn isaga?! Laxaadkiisu<br />
intee le'ekaa?!! Waxaas oo dhan markii uu ina Sacuud<br />
xaqa garab istaagay waxay noqdeen wax liita oo tabar<br />
daran, Allena waa uga hiiliyey, waxayna noqdeen wax<br />
taariikhda reer Sacuud lagu dhex xuso, ee aan gaarkood<br />
loo xusin!!!<br />
Haddii aynu usoo noqonno jawaabta suaasheennii ahayd<br />
maxaa sheekh maxamed guuleeyey?<br />
Innagoo faahfaahin doonna sababihii guuleeyey haddana<br />
waxaynu kusoo koobi karnaa, waxaa guuleeyey: Isaga<br />
oo dadka ugu baaqayey wixii nabigu ugu baaqay ee<br />
ah: In Alle kaliya la caabudo, cibaado nooc ay<br />
noqotaba loo baraxtiro, cid kalena aan wax looga<br />
leexin, ha ahaato ciddaasi malag, nabi ama cid ka<br />
hoosaysa.<br />
173
Midda labaad: qaabka Alle lagu caabudayaa inuu noqdo tii<br />
uu nabi Muxammad sallalaahu calayhi wasallama ku<br />
caabudi jiray saxaabadiisana uu baray, ummadiisana uu u<br />
dardaarmay, maxaa yeelay nabigu isaga ayaa Alle iyo<br />
dadkiisa isku xira, loona soo diray inuu tuso jidka Alle loo<br />
maro, aakhirana isaga ayaa dadka ku markhaati furaya<br />
inuu tusay waddadii xaqa.<br />
Jawaabta oo faahfaahsan:<br />
Waxaa la dhihi karaa sheekha waxyaabihii guuleeyey<br />
waxaa ugu waaweynaa qodobadan hoos ku qoran:<br />
1- isaga oo ku baaqay Tawxiidka ahmiyadna<br />
siiyey:<br />
Tawxiidku sida la wada ogsoonyahay waa tiirka<br />
koowaad ee islaamku ku taaganyahay, waa albaabka<br />
diinta laga soo galo, sidaa darteed waxaa waajib ah in<br />
la toosiyo lagana sifeeyo mirir kasta;<br />
Haddii la dumiyo ama la dhaawaco qofka camalkiisa<br />
ayey ka goantahay oo baaba'aya ama dhaawacmaya.<br />
Tawxiidku waa midkii asalka u ahaa dhammaan<br />
baaqyadii nabiyadii Alle soo diray, isaga ayey<br />
siinayeen mudnaanta koowaad, ciddii badbaaddaa<br />
isaga ayey ku badbaadaysay, ciddii halaagsantaana<br />
isaga ayey ku halaagsamaysay.<br />
Nabi nuux calayhi salaam 950 sano ayuu dadkiisa<br />
diinta ugu baaqayey halaaga ka hor, tawxiidka ayuuna<br />
ku baaqayey! Dad yar oo hal doonni qaaddo ayaa<br />
rumeeyey, intii kale waa halaagsameen, maxaa yeelay<br />
tawxiidka ayey diideen, rasuulladii kale iyo<br />
ummadahoodiina sidaas oo kale ayey ku kala baxeen.<br />
Nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama 13kii sano ee<br />
uu Maka joogay 1o ka mid ah tawxiidka kaliya ayuu ku<br />
174
aaqayey, maxaa yeelay shareecada kale ayaa isaga<br />
ku duldhismaysa, haddii aan la adkayn dhismaha kale<br />
ma istaagi karo.<br />
Tawxiidku waa midka Alle u abuuray dhammaan inta<br />
xilku qabto, waa jinniga iyo insiga, waa midka dadku<br />
ugu qaybsamo gaalo iyo muslim, dartiina loogu<br />
dagaallamo, jannada iyo naartana loo abuuray. Ma aha<br />
marka shay la dhayalsan karo.<br />
Tawxiidku wuu buraa wuuna nuqsaamaa, waxaana<br />
waajib ah in labadaba laga dhawro, waxa buriyaa waa<br />
shirki, waxa nuqsaamin u keeni karaana waa wax<br />
shirki ku gaarsiinaya.<br />
Suurtagal ma tahay in waxyaabo tawxiidka ka<br />
hooseeyaa buraan sida salaadda, soonka, sakada,<br />
xajka, dahaarada i.w.m, tawxiidkuna uusan burin?! Ma<br />
aha wax maangal ah ama sharcigu qabo!<br />
Shirkigu waa in xuquuqdii Alle gaarka u lahaa cid kale<br />
wax laga siiyo, oo cid aan Alle ahayn loo tukado, ama<br />
la baryo, ama la gargaarsado, ama loo gawraco, ama<br />
loo nadro, ama dhib iyo dheef laga rajeeyo i.w.m.<br />
Shirkigu waa kii ugu weynaa cudurradii ay nabiyadu<br />
daweynayeen, wuuna jiri doonaa ilaa qiyaamuhu ka<br />
oogmo, mar walbana Alle wuxuu usoo saaraa dad<br />
samadoonno ah oo dadka ka sifeeya, intii Alle dawo u<br />
qoraana waa caafimaaddaa inta kalena darxumo ayey<br />
u dhimataa!<br />
Sheekh Maxamed bin C/wahaab waxaa uu nasiib u<br />
yeeshay inuu ka mid noqdo halyeeyadaa taariikhda ka<br />
galay bogga qaaliga ah, Allena ku karaameeyey uguna<br />
hiiliyey qaadida culeyskaa weyn ee ummadeed.<br />
Waxaa uu kusoo beegmay xilli ummadda inta badani u<br />
jabtay dhanka xidigaha, qabuuraha, dad culimo lagu<br />
175
sheegay, iyo waxyaabo badan oo lagu fitnoobay, iyaga<br />
oo waxaas oo dhan ka dalbaya wax aan Alle mooyee<br />
cid kale hanan Karin, sida caruur, roob, amni,<br />
barwaaqo, hodantinnimo i.w.m.<br />
Markii shekhu arrintaa arkay ayuu naftiisa u huray, af<br />
iyo qalinna adeegsaday, cid kasta oo ku garab<br />
istaagaysana raadsaday, wixii aynu soo marnay ayaa<br />
dhacay.<br />
Sheekhu kitaabkiisa tawxiidka ah wuxuu ku saleeyey<br />
daaweynta cudurradii jiray, 66 baab ayuu ka dhigay,<br />
mid kastaa daawana wuu tilmaamayaa, cudurna wuu<br />
ka digayaa!<br />
50 sano ka badan oo sheekhu ku baaqayey tubta<br />
toosan indhihiisana uu ku arkay mirihii halgankiisa<br />
ayaa la oofsaday isagoo jira 91 sano.<br />
2- isaga oo sunnada ku dheganaa:<br />
in Alle la caabudo waa micnaha qaybta hore ee<br />
kalimadda tawxiidka: الله لائ ّ ٌٗئ لا;<br />
in rasuulka la raacaanaa waa micnaha qaybta<br />
labaad ee tawxiidka: الله يٛصس ذّّحِ.<br />
Rasuulka sunnadiisu waa waxyi Alle xagiisa ka<br />
yimid, sida quraankuba waxyi u yahay, oo Alle u<br />
yiri: " ٝحٛ٠ ٟحٚ لائ ٛ٘ ْئ . ٌٜٛٙا ٓع كطٕ٠ بِ "<br />
Sidaa darteed ayuu Alle inoogu waajibiyey<br />
qaadashada wax walba oo nabigu la yimid, rasuulka<br />
oo laga amar qaataana tahay Allaah oo laga amar<br />
qaatay, qofnana aysan u bannaanayn inuu doorasho<br />
ka yeesho ama racfaan ka qaato dariiqii rasuulka<br />
sallalaahu calayhi wasallama.<br />
Wax walba oo qofka muslimka ah laga rabo ha<br />
noqoto: caqiido, cibaado, akhlaaq, ganacsi, guur,<br />
176
dhaqan, furriin, qisaas iyo mag, i.w.m waa inuu ku<br />
saleeyaa wixii Alle yiri iyo wixii nabigiisu yiri<br />
sallalaahu calayhi wasallama, hadii uu yeelo wuu<br />
badbaadi, hadii uu ka leexdana wuu hoogi, hadba<br />
qaddarka raaciddiisu le'egtahay ayuu badbaado<br />
helayaa, inta uu khilaaf sameeyana halaag ayuu ku<br />
mudanayaa.<br />
Sidee Sheekhu sunnada u qabsaday?<br />
B. isaga oo baaqiisa ku saleeyey daliil quraan ah<br />
ama xadiis, oo xasuusan xadiiskii nabigeennu yiri<br />
sallalaahu calayhi wasallama: "waxaan idinkaga<br />
tagay wax aydaan lumayn intaad<br />
qabsanaysaan: waa kitaabka Alle iyo sunnada<br />
rasuulkiisa. 1<br />
T. iyada oo loola noqonayey sunnada wax walba oo<br />
la isku khilaafo, maxaa yeelay? Waa waajib diini ah<br />
oo Alle ina faray in lagu kala baxo kitaabka iyo<br />
sunnada.<br />
Iyada oo aan qofna xor u ahayn inuu sida uu doono<br />
u fasirto kitaabka iyo sunnada ee uu ku<br />
khasbanyahay waajibna ay ku tahay inuu ula noqdo<br />
sidii saxaabada iyo qarniyadii wanaagsanaa u<br />
fasirteen.<br />
J. in hadalka Alle iyo hadalka rasuulkiisa laga dhigo<br />
halbeega lagu cabbiro kheyrka iyo sharka, lagana<br />
hormariyo hadal kasta iyo falsafad kasta.<br />
Sheekhu si uu dadka ugu celiyo sunnadii rasuulka<br />
ayuu allifay kutub sunnada iyo siirada ka hadlaysa;<br />
Sidoo kale sheekha iyo ardaydiisii waxay ka digeen<br />
wax walba oo khilaafaya sunnadii nabiga sallalaahu<br />
calayhi wasallama maxaa yeelay waa bidco, bidcana<br />
1 Xaakim, silsiladda Saxiixada ah:1761<br />
177
waa lagu naar tagaa, sida rasuulku inoo sheegay<br />
sallalaahu calayhi wasallama.<br />
Qofku inuu sunnadii garab marsanyahay waxaa<br />
calaamad u ah: inuusan sunnada baran, danna<br />
ka gelin, waxayna ahayd arrin xilligii sheekhu<br />
soo baxay baahsanayd, had iyo jeerna dadka<br />
sunnada barashadeeda aan ahmiyadda siin<br />
kheyr badan ma laha, waana sidii culimadii<br />
hore oran jireen: "Ra'yigu waa habayn,<br />
xadiiskuse waa dharaar"!<br />
Qofkii dadka ugu baaqa sunnadii nabiga sallalaahu<br />
calayhi wasallama wuxuu noqonayaa qof sharaf leh,<br />
darajadiisuna sarrayso if iyo aakhiraba, wuxuuna<br />
qayb ka helayaa hadalkii Allaah ee ahaa: " هٌ بٕعفسٚ<br />
نشور" (sharaftaada waanu kuu koryeellay).<br />
Sheekha waxyaabihii koryeelay waxaa ka mid ahaa<br />
sunnada ayuu koryeelay, aakhirana darajo sare iyo<br />
nabiga la jirkiisa inuu ahaado ayaan u rajaynaynaa.<br />
3- isaga oo cilmi iyo aragti cad ku socday:<br />
cilmigu waa sharaf, iftiin, darajo iyo maamuus,<br />
qofkii daneeya wuu sarreysiiyaa, kii aan danayna<br />
wuu hoosmaraa!<br />
Waa jid ku gaarsiinaya wanaag oo dhan, kuu<br />
sababaya sharaf aadan si kale ku hesheen;<br />
Ummaduhu isaga ayey ku kala hormaraan,<br />
islaamkuna aad ayuu ugu boorriyey barashadiisa,<br />
wuxuuna ka dhigay jid qofkii qaada jannada<br />
geynaya.<br />
Dacwo kasta oo cilmi ku socotaa waxay filataa waa<br />
guul, tii xamaasad kaliya ku socotaana waxay ku<br />
kadsowdaa dhaan dabagaalle!<br />
178
Sheekh Maxamed Alle ha u naxariistee, arrintaa si<br />
weyn ayuu u dareensanaa tan iyo maalintii uu<br />
garaadsaday, sidaa darteed ayuu cilmiga geed<br />
gaaban iyo mid dheerba u fuulay, safar labaatan<br />
sano ku dhawaad qaatayna dartii u galay, ujeedada<br />
uu ka lahaa maxay ahayd?! Wuxuu arkayey in<br />
ummaddu ka fogaatay barashadii cilmiga,<br />
baadinimada ay ku jirtana ay ugu wacan tahay<br />
jaahilnimada ku dhex faaftay, iyo kuwo culimo<br />
sheegtay oo dadkii baadida u horkacay!<br />
Haddii uu baaqiisii bilaabay wax walba cilmi ayuu ku<br />
saleeyey, magaalooyinkii uu ku noolaana ma joogin<br />
cid garab istaagi kartay xaga cilmiga.<br />
Masaajid iyo xarumo kale oo cilmi ayuu aasaasay,<br />
waxaana soo xaadiri jirey dad cilmi doon ah iyo<br />
kuwo hanuun doon ah intaba, arday jihooyin kale ka<br />
yimid ayaa Dirciya soo cammiray, habaynkiina<br />
xoogsan jiray maalintiina cilmiga baran jiray, dadaal<br />
iyo deyn badan ayaa sheekhu u galay ardaydaa<br />
aflixintooda, Allena waa ku guuleeyey, haddii<br />
sheekhu dhintay baaqiisii ma demin, caruurtiisii oo<br />
ka mid ahaa dadkii ka aflaxay iyo kuwo kale ayaa sii<br />
waday, tan iyo xilligan oo culimada labada xaram<br />
joogtaa iyo Najdi iyo meelo badan oo kala duwanba<br />
ay haystaan cilmigii sheekha.<br />
Haddaba waxaynu oran karnaa sheekhu wuxuu<br />
haystay xujo cad oo adag, cid kasta oo raacdayna<br />
uu ku qanciyey, kuwii ka horyimidna uu ku<br />
aamusiyey! Taasi waa cilmiga.<br />
Kutubtii uu qoray iyo jawaabihii uu ka bixiyey<br />
suaalihii la weydiiyey iyo warqadihii uu diri jirey<br />
intuba waa astaan cad oo cilmigiisii ina tusaysa.<br />
179
4- isaga oo ku tiirsanaa xukuumad taageeraysa<br />
waxay ahayd xikmad Alle qalbigiisa ku tuuray inuu<br />
ku dadaalo hanuuninta madaxdii deegaankiisa iyo<br />
inuu ku qanciyo ku dhaqanka sharciga Alle iyo<br />
fulintiisa.<br />
Waxaynu soo xusnay in Sheekhu Xureymala uga soo<br />
baxay fawdo ka jirtay darteed iyo iyadoo aan lahayn<br />
maamul midaysan, qofka naftiisuna aysan qiimo<br />
weyn ku lahayn oo cid kastaa kusoo dhiirran kartay.<br />
Haddii uu Cuyeyna yimid waakii heshiiska la galay<br />
amiirkeedii, kuna qanciyey diinta in la fuliyo, dhowr<br />
sano haddii la fuliyeyna uu uga baxay ballantii, uuna<br />
amar ku siiyey sheekha inuu magaalada isaga tago.<br />
Intaa sheekhu kuma joogsan, ee magaalo kale ayuu<br />
abbaaray oo uu kheyr iyo garab ka filayey waa<br />
Dirciya sidii si la mid ah ayuu amiirka heshiis ula<br />
galay, wuuna ka run sheegay oo sheekha iyo<br />
dacwadii wuu garab istaagay guulna waa la gaaray<br />
dhan kastaba ah.<br />
Sheekh C/casiis ibnu Baaz oo ahaa muftigii<br />
dalka 1395-1420H (1975-1999M) waxaa uu<br />
yiri Alle ha u naxariistee: "Sababtani waa tii<br />
ugu muhiim-sanayd sababihii sheekha<br />
guuleeyey".<br />
Xaqu wuxuu u baahan yahay awood fulisa oo garab<br />
istaagta, sheekhu intii uu oran lahaa aniga ayaa<br />
maamul samaysanaya, wuxuu ka doorbiday inuu<br />
hagaajiyo maamuladii jiray, iyaguna noqdaan kuwa<br />
diinta fulinaya sheekhuna noqdo midka fatwada<br />
diinta laga qaadanayo.<br />
Allaah waatii uu yiri:<br />
180
" سبٌّٕا َٛم١ٌ ْاز١ٌّاٚ ةبتىٌا ُٙعِ بٌٕزٔأٚ تبّٕ١جٌبث بٍٕصس بٍٕصسأ ذمٌ<br />
25:<br />
ذ٠ذحٌا"<br />
سبٌٍّٕ عفبِٕٚ ذ٠ذش سأث ٗ١ف ذ٠ذحٌا بٌٕزٔأٚ ظضمٌبث<br />
"Waxaa dhab ah inaan rasuulladeenna lasoo<br />
dirnay xujooyin cadcad, waxaanan lasoo<br />
dejinnay kitaab iyo halbeeg, si dadku<br />
cadaaladda ugu istaago, waxaa kale oo aanu<br />
soo dejinnay bir, dhib ayaa ku sugan waxtarna<br />
dadka waa ay u leedahay".<br />
Haddii dacwadii hanaqaadday xuduudda Dirciyana<br />
dhaaftay, sheekh Maxamed kama xuubsiiban<br />
sheeknimadiisii, xukunna uma hanqal taagin, ee<br />
wuxuu mar walba ku hawllanaa hagaajinta<br />
ummadda iyo dardar gelinta dacwada, siyaasadda<br />
sharciga ah ee dawladdu ku soconaysana isaga ayaa<br />
caddaynayey oo dawladdu ka qaadanaysay;<br />
Dawladduna dhankeeda hadii ay aragtay<br />
daacadnimada sheekha iyo inuusan dan ka lahayn<br />
xukunkeeda, kama aysan bixin ballantii ee waxay sii<br />
laalaabtay dadaalkii ku aaddanaa koryeelidda diinta<br />
iyo meel marinta talooyinka sheekha.<br />
Isla waddadaa ayey mareen ardaydii sheekha iyo<br />
tafiirtiisii, marnaba uma ay hanqal taagin xukunka<br />
iyo inay inqilaab ku kacaan.<br />
Haddiise culimadu hadafkooda ka dhigaan<br />
xukun doon, dadkana u rabbeeyaan qaab<br />
kacaannimo, dadkana loogu sheego in hadafka<br />
la tiigsanayana yahay dawlad in la helo! Waxa<br />
lala kulmaa waa dhibaatooyin laxaad leh oo ka<br />
dhex dhaca bulshada iyo dadkii sida kacaanka<br />
u carbisnaa!! Waxa ka danbeeyaana waa in<br />
gacmaha la isula tago dhiigna daato,<br />
ummaduna isku halaagsanto qolo kastana<br />
meel gaar ah cadowgu ku cuno!! Gaar ahaan<br />
dadkii diinta sheeganayey oo bulshada inteeda<br />
181
kale laga faquuqo, laguna tilmaamo<br />
xukundoon, dano shisheeye u adeegaya!<br />
Dhacdooyinka aynu usoo joognay ayaana<br />
markhaati cad inoogu filan.<br />
5- Baaqiisa oo caddaa qarsoodina ka fogaa<br />
Sheekhu xilligii aabbihii dhintay intii ka danbaysay<br />
wuu caddaystay ujeeddadiisa, dadkana si cad ayuu<br />
ugu yeerayey caqiidada saxda ah inay qaataan kana<br />
fogaadaan waxa loo yaqaan "khuraafaadka" aan<br />
cilmi iyo caqli toona ku dhisnayn, dawladdii haddii<br />
ay ku qanacdayna ma jirin sabab loo qariyaa.<br />
Dadka u imanayey isaga oo ilaalinayey heerarkooda<br />
aqooneed, haddana ma jirin mabaadi sheekhu dad<br />
gaar ah ku koobayey oo dadka intiisa kale ka<br />
qarsoonayd, marnaba ma dhicin in dawladda ama<br />
dad kale ku eedeeyaan in wadaadka wax u<br />
qarsoonyihiin, ha ahaato damac siyaasadeed ama<br />
dano shakhsiyadeed oo kale.<br />
Xikmaddii nabigeenna ayey ka mid ahayd inuu<br />
bilawgii dacwada dadka ugu sheego si hoose, meelo<br />
aysan gaaladu arkaynna dadka wax ku baro, balse<br />
ma jirin wax diin ah oo uu saxaabada ka wada qarin<br />
jiray.<br />
Haddii uusan dhib jirin in wax la qariyo waa wax<br />
tuhun keenaya, sababina kara isku dhac dhexmara<br />
dadka diinta sheeganaya iyo maamullada jira.<br />
Sidaa darteed waxaa ducaadda looga baahanyahay<br />
inay fahmaan siyaasaddii nabiga iyo dadkii<br />
samaddoonnada ahaa habkii ay ku guulaysteen,<br />
dadkana u muujiyaan caqiidadooda iyo<br />
manhajkooda, si la isugu barbardhigo manhajka aad<br />
sheeganaysid iyo kuwa kale ee dalka ka jira;<br />
182
Haddiise qofku dhaqan ka dhigto inuu weligiiba<br />
qarsoodi ku jiro, cadaadis ha saarnaado ama yuu<br />
saarnaane, taa micnaheedu waa in qofkani wato<br />
dano kale ee uusan lillaahinimo ku socon.<br />
6- isaga oo sheekhu ku abtirsanayey islaamka iyo<br />
sunnada kana fogaanayey magacyo kale<br />
Sheekh Maxamed Alle ha u naxariistee ma sheegan<br />
jirin summad aan islaam iyo sunne ahayn,<br />
ardaydiisuna kuma abtirsan jirin urur ama dariiqo<br />
magac loo bixiyey, iyaga oo fartoomaya hadalka Alle<br />
ee ah:<br />
"اذه ًفو لبق نم نٌملسملا مكاهمس وه مٌهاربإ مكٌبأ ةهلم"<br />
"Qabsada ama raaca diinta aabbihiin Ibraahim,<br />
(Alle) isaga ayaa muslimiin idin ku magacaabay mar<br />
hore iyo haatanba ".<br />
Iyada oo la sheegtaa islaam iyo sunne waa midda<br />
dadka kulmin karta, abtirisyada kalese waa ay kala<br />
geynayaan, ha noqoto dariiqo ama urur, maxaa<br />
yeelay waxa ka dhadhamaya qof ama koox!<br />
Erayga "Wahaabiya" ma aha mid sheekha ama<br />
dadka la mabda'a ahi sheegteen, ee waa mid lagu<br />
tiinbarayeey, dulucda loola jeedaana tahay in<br />
sheekhani mad-hab cusub oo isaga ku abtirsanaysa<br />
la yimid!!<br />
Sheekhuse waxaa oo dhan wuxuu ka lahaa" Alle<br />
ayaa ceeb ka hufane waa been abuur weyn".<br />
Magacyada muslimiinta looga baahanyahay:<br />
Waa muslimiin, mu'miniin, adoommadii Alle,<br />
tilmaamaha ay leeyihiinna waa: muttaqiin, saalixiin,<br />
sunniyiin, oo kulligood ah kuwo sharciga ku sugan<br />
ama eray sharciga ku jira laga jeexay, isla<br />
markaana culimadii hore ay isticmaaleen.<br />
183
Magacyo dariiqadeedka iyo urureedka ay<br />
dadku la baxaan culimada muslimiintu mar<br />
hore iyo mar danbaba waxaa ay ku tilmaameen<br />
kuwo aan sharci ahayn, dadkana kala geynaya.<br />
Maxaa yeelay? Kulligood waxay ku tusayaan dariiqo<br />
ama urur ka goonni ah muslimiinta intooda kale, ahna<br />
shay ciriiri ah oo ay ku dhexjiraan dad kooban oo<br />
summad gaar ah leh! halka islaamku yahay mid<br />
ballaaran oo gudaweyn, kuna filan dhammaan dadka<br />
ku abtirsada.<br />
Sidaa darteed sheekh Maxamed waxa halkudhig u<br />
ahaa: Islaam iyo sunne, iimaan iyo tawxiid saafi ah,<br />
caqiido saafi ah iyo wixii la mid ah ee sharcigu<br />
jideeyey.<br />
7- isaga oo midnimo ku baaqayey kala taggana<br />
reebayey.<br />
midnimada sheekhu ku baaqayey waa in xaqa lagu<br />
midoobo, kitaabka iyo sunnadana laga dhigto halka laga<br />
fulayo, fahamkii salafkii suubbanaana la cuskado.<br />
Allaah iyada oo uu midnimada ina farayo kala taggana<br />
inooga digayo waxa uu yiri:<br />
"اٛلّشفت لاٚ بع١ّج الله ًجحث اّٛصتعاٚ" "qabsada xariga Alle idinka<br />
oo idil, hana kala tegina".<br />
Amarka ah in kitaabka la qabsado ayaa la hormariyey<br />
inta aan midnimada la ina farin, maxaa yeelay? Kitaabku<br />
isaga ayaa ah ka lagu midoobayo.<br />
Waxaa nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama yiri: "<br />
1<br />
" ةازع ةلشفٌاٚ ةّحس ةعبّجٌا "midnimadu waa raxmad, kala<br />
taguna waa cadaab".<br />
Waxa kale oo nabigu yiri sallalaahu calayhi wasallama :<br />
"ummaddani waxa ay u kala tegi doontaa saddex iyo<br />
Imaamu Axmed:silsiladda saxiixada ah:168 1<br />
184
todobaatan firqo, laba iyo todobaatan naarta ayey<br />
galayaan! midna jannada!! Waana: jamaacada". 1<br />
Jamaacada waxaa fasiray saxaabigii weynaa ee C/laahi<br />
bin Mascuud Alle haka raalli noqdee isaga oo yiri: "<br />
Jamaacadu waa wixii xaqa waafaqa kaligaaba aad<br />
ahaatide".<br />
Kala tagga cadaab ayaa nabigu sallalaahu calayhi<br />
wasallama ku tilmaamay, mirihiisa xunna waxaa<br />
ka mid ah:<br />
- isaga oo amnigii cabsi u beddelaya<br />
- barwaaqadii faqri u horseedaya<br />
- dhiig daata sababaya<br />
- isu socodka joojinaya<br />
- waxmagaratada xoojinaya, bulshada inay<br />
fasahaadiyaanna keenaya<br />
- jahliga faafinaya, jaahiliintana sarraysiinaya<br />
- cilmigu inuu yaraado, ehelkiisuna nuxuuso keenaya,<br />
i.w.m<br />
qofkii akhriya kutubta sheekha iyo ardaydiisa<br />
wuxuu arkayaa sidii ay ugu dadaali jireen<br />
midnimada, ugana digi jireen kala-tagga.<br />
8- isaga oo ku dadaalay faridda wanaaga iyo<br />
reebidda xumaanta<br />
wanaaga oo la faro xumaantana la reebo waa mid<br />
ka mid ah kuwa ugu waaweyn tilmaamaha<br />
ummadani kaga kheyr badan tahay ummadihii hore,<br />
waana waajib sharci ah in qof kastaa inta<br />
karaankiisa ah isu taago gudhashada waajibkan, af<br />
iyo addin hadba kii uu wax ku keeni karo, haddii<br />
uusan labadaa waxba ku keeni karinna uusan<br />
marnaba ka raalli noqon ee qalbiga ka naco.<br />
1 Saxiixa Muslim: 7325, Abuudaauud:4597<br />
185
Ciddii waajibkaa isu taagtaa sharaf iyo sarrayn ayey<br />
helaysaa, ciddii iyada oo kari karta ka tagtaana<br />
lacnad iyo dulli ayey sababsanaysaa;<br />
Allaah waxaa uu yiri:<br />
" بّث هٌر ُ٠شِ ٓثا ٝض١عٚ دٚٚاد ْبضٌ ٍٝع ً١ئاشصئ ٟٕث ِٓ اٚشفو ٓ٠زٌّا ٓعٌ<br />
" ٍْٛعف٠ اٛٔبو بِ شئجٌ ٍٖٛعف شىِٕ ٓع ْٛ٘بٕت٠ لا اٛٔبو . ْٚذتع٠ اٛٔبوٚ اٛصع<br />
Oo micnaheedu yahay: "waa la lacnaday wixii<br />
gaaloobay ee reer israaiil ka mid ahaa, carrabkii<br />
nabi Daauud iyo nabi ciise ayaa lagu lacnaday,<br />
waxaana sababay caasinimadoodii iyo<br />
xadgudubkoodii! Waxay ahaayeen kuwo aan<br />
xumaha ay samaynayaan iska reebin, xumaayee<br />
wixii ay ku kici jireen!!!".<br />
Waxa Alle uu leeyahay "xumaayee waxay ku<br />
kici jireen" waa ka tegidda waajibkan diiniga<br />
ah.<br />
Maalin ayaa nabigu sallalaahu calayhi wasallama<br />
usoo galay haweentiisii Zaynab binti jaxshi oo ku<br />
yiri: "halaag ayaa carab u sugnaaday! Shar soo<br />
dhawaaday dartii!! Maanta teedkii Yaajuuj iyo<br />
maajuuj intaa oo kale ayaa laga furay! (intuu<br />
nabigu isku qabtay suulkiisa iyo farta xigta)<br />
Markaa ayey tiri: "oo miyaa nala halaagayaa<br />
iyada oo dadka wanaagsani nagu dhexjiraan?!<br />
Nabigu sallalaahu calayhi wasallama wuxuu ku<br />
jawaabay: "Haa haddii xumuhu bato". 1<br />
Xumaanta oo la isku daawado waa lagu halaagsamaa<br />
in la iska qabtana waa lagu badbaadaa.<br />
Dadka xumaanta samaynaya iyo kuwa ka joogsanaya<br />
wuxuu nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama ku<br />
matalay dad wada saaran doon dabaq kore iyo qayb<br />
hoose leh, una qori tuurtay halkii ay kala fuuli<br />
lahaayeen, qolo waxay heshay xaga sare, qolana hoos,<br />
qolada hoos joogtaa marka ay biyo u baahato waxay<br />
1 Bukhaari:3346, 3598, 7059, 7135<br />
186
soo maraan kuwa sare oo halkaa ayey badda kasoo<br />
darsadaan, kaddib ayey is yiraahdeen oo maad<br />
halkiinnan dalooshataan dhibkana ka deysaan qoladan<br />
sare!<br />
Haddii kuwa sare ay u daayaan kuwan hoose<br />
damacooda way wada halaagsamayaan, haddii ay<br />
gacanta qabtaanna way wada badbaadayaan". 1<br />
Sheekhu isaga oo quraankaa iyo axaadiistaa ka<br />
duulaya ayuu waajibkan isu taagay, wanaag tawxiidku<br />
ugu horreeyo ayuu dadka faray uguna baaqay,<br />
xumaan shirkigu ugu horreeyana wuu ka digay, isaga<br />
oo af iyo addinba adeegsanaya labada dhinacba.<br />
9- Tilmaamihiisii wanaagsanaa<br />
Dadka samaddoonnada ah intooda badani waa dad<br />
ku caanbaxa hufnaan iyo dhowrsoonaan, tan iyo<br />
yaraantooda, tilmaamo dadka soo jiitana lagu arko,<br />
waa jiraan dad iska caadi ahaa ama waxuun fasaad<br />
ah ku jiray balse marka danbe hanuun xaga rabbi<br />
uga yimaaddo sidaana dadkooda ku badbaadiya.<br />
Sheekhu qolada hore ayuu ka mid ahaa, waxaa lagu<br />
yaqaannay toosnaan iyo hanweyni, fahmo iyo<br />
dhugmo aad u sarreeya, dareen diirran iyo xumaandiid,<br />
daal la'aan iyo harjad aan kala go' lahayn.<br />
Intii uu halganka bilaabay dhaqammada wanaagsan<br />
ee uu ku dheganaa waxaan ka xusi karnaa:<br />
Bukhaari:2493, 2686 1<br />
a) Cibaado badnaan: Alle xusid, quraan akhrin<br />
badan, Allabari badan, dhib kasta oo ku<br />
yimaadda ula jeesta xaga macbuudkiisa.<br />
187
Qofkii sidaa ku sifoobana Allaah ayaa u<br />
ballanqaaday inuu u gargaarayo, farajna u<br />
furayo.<br />
b) Sabir badnaan: waxaan arrintan ka arki<br />
karnaa iyadoo cad wakhtigii dheeraa ee uu<br />
waxbarashada ku jiray, iyo u bareeriddiisii inuu<br />
u babacdhigo masuuliyad ummadeed iyo<br />
isbeddel ay dadka badankiisu kasoo horjeedaan,<br />
una adkaystay, kontan sanana ku jiray halgan<br />
aan kala go' iyo daal lahayn!<br />
Waxaa kale oo aan ka arki karnaa sidii uu ula<br />
dhaqmi jiray qolyihii been abuurka iyo<br />
dacaayadaha ka faafin jiray oo mar walba uu ku<br />
dadaalayey hanuunintooda iyo toosintooda.<br />
c) Kalsoonidii uu Alle ku qabay: waa arrin aad<br />
u layaab badan in mar walba arrintani sheekha<br />
hadalkiisa ay ku jirtay, amiirradana uu ku<br />
qancinayey in la guuleysan doono, halganku<br />
inuu miradhalayo ayaa mar walba qalbigiisa ku<br />
tiillay, haddii uusan ka leexan dariiqa kitaabka<br />
iyo sunnaha iyo raadkii dadkii wanaagsanaa.<br />
Hadalladii uu amiirrada kula hadlayey waxay<br />
ahayd: "Diintii Alle ayaan wadaa qofkii u<br />
hiiliya Alle ayaa u hiilinaya, xukunkiisana<br />
ballaarinaya, boqortooyo in badan jirtana<br />
siinaya"!!!<br />
Sidii uu Alle ka malaysanayey ayaa loo aqbalay,<br />
kuwii garab istaagay waa tanaadeen xukun<br />
xoog badanna waa heleen, kuwii ka horyimidna<br />
waa dabar go'een, magacooda waxaa la<br />
sheegaa marka laga warramayo qolyihii<br />
sheekha colka la ahaa ama caayi jiray!!<br />
188
Halka sheekha taariikhdiisa lagu dhigto shanta<br />
qaaradood, nacab iyo gacalba ay dhigtaan,<br />
kuwo ammaanaya iyo kuwa caayaya intuba!<br />
d) Daal la'aantiisii iyo geesinnimadiisii:<br />
Immisa meelood ayaa sheekha laga soo<br />
saaray?! Basra, Xureymala, Cuyeyna oo ah<br />
magaaladii uu ku dhashay kuna barbaaray!<br />
Intaasoo dhani ma niyad jebinin, dadaalkiisii<br />
inuu sii laalaabo mooyee waxba uma dhinmin,<br />
wuuna ku talagalay inuu guuleysto oo sharaf ku<br />
noolaado ama xaqa dartii u dhinto;<br />
Waa geesi xaqa u diriraya, adeegsanaya<br />
cilmigiisa iyo xujooyinkiisa cadcad, isma laha<br />
waa lagaa tirabadan yahay mar haddii uu ka<br />
tayo badan yahay waxa kasoo horjeeda! Tayada<br />
ayaa tirada ka cuslaan karta!!<br />
Sidii aynu ku aragnay warqadihii uu jihooyinka<br />
u kala diray wuxuu dhaliilayey culimada arkaysa<br />
baadilka isla markaana madaxa foorarinaya!<br />
xaqdarradana aan ka dhiidhinayn!! Kuwaa oo<br />
kale inuu noqdo halyey iskala sarreeya ayuu<br />
ahaa!!!<br />
Wax kasta oo la yiri iyo si kasta oo loo caayey<br />
iyo dacaayad kasta oo laga faafiyey mar<br />
haddaan cilmi loogu babac dhigi Karin, xujana<br />
lagu aammusin Karin, maxaa laga tari?!<br />
Meeye kuwii nabiyada caayi jiray?! Caydoodii<br />
xaqii ma aamusisay? Jawaabtu waa maya ee<br />
iyaga ayaa caradii Alle aamusisay! Oo laga<br />
dhigay qaar cirka halaag looga soo diro iyo<br />
kuwo seefo lagu laayo!<br />
Sheekh Maxamed nabiyadaa ayuu dariiqoodii<br />
hayey, wuu arkayey in cid dadka ka nabad<br />
gelaysaa aysan jirin! Oo nabiyadii ayaaba qaar<br />
189
la laayey, muxuu dil ka tarayaa hadduu diin sax<br />
ah ku dhinto? Miyuu waari lahaa?!<br />
Iyo tilmaamo kale oo badan oo ah kuwa ay ku<br />
sifoobaan hogaamiyayaasha raadka weyn<br />
reeba.<br />
190
Qaybta todobaad: dadkii ka horyimid,<br />
noocyadoodii iyo dacaayadahoodii. 1<br />
Waxaan in badan soo xusnay in sheekha dad badani ka<br />
horyimaaddeen dacaayadana ka faafiyeen, haddaba waxaa<br />
lasoo gaaray xilligii aynu mawduucan wax ka xusi lahayn,<br />
iyadoo uu yahay mawduuc aad u ballaaran, kutub badanna<br />
laga qoray, haddana waxaan isku dayeynaa inaan isku soo<br />
xoorinno dacaayadaha kuwa ugu waaweynna aan xusno<br />
iyo jawaabihii sheekha iyo taageerayaashiisu ka bixiyeen.<br />
Noocyadii mucaaradka:<br />
Waxaa loo qaybiyaa saddex qolo:<br />
1- culimadii dariiqooyinka suufiyada iyo kuwii<br />
shiicada, ha joogeen deegaankiisa ama kuwa<br />
deriska la ahe;<br />
2- madaxdii maxalliga ahayd ee ka talinaysay<br />
deegaankii Najdi ee kala qoqobnaa, iyo weliba<br />
maamulladii deriska la ahaa, sida: Baxreyn (oo<br />
horey loo oran jiray Ixsaa) iyo dawladdii<br />
Ashraafta sheegan jirtay ee Xijaaz iyo kuwo<br />
kale;<br />
3- dawladdii Cusmaaniyiinta ee ku magacawnayd<br />
khilaafada islaamka.<br />
1 Dacaayadahan iyo jawaabahooda waxaad ugu noqotaa kitaabka la yiraahdo:<br />
Dacaawaa Almunaawi'iin, li dacwati sheekh Maxamed bin C/wahaab oo uu<br />
qoray Dr C/casiis bin Muxamad Alcabdilladiif, waa kitaab loo gaaryeelay<br />
gorfeynta arrimahan, ahna mid soo uruurinaya dacaayadaha badankoodii iyo<br />
jawaabihii laga bixiyey.<br />
191
Qaybta koowaad: Culimadii suufiyada iyo shiicada:<br />
Haddii aynu ku hormarno labadan qolo oo ku noolaa<br />
deegaanka sheekha iyo kuwa deriska la ah ilaa Yeman ilaa<br />
Ciraaq markii qaarkood ay sheekha isdhaafsadeen waraaqo<br />
badan ayna qolo kastaa ku dhegtay mawqifkoodii ayna<br />
arkeen sida baaqii sheekha loo qaadanayo ayey bilaabeen<br />
dacaayadahan iyagoo afarta jiho u kala dirayey waraaqo<br />
iyo kutub ay allifeen oo ay uga digayeen sheekha, waxaa<br />
ka mid ahaa walaalkii Suleymaan bin C/wahaab oo qoray<br />
kitaabka la yiraahdo "Alsawaaciq Al-ilaahiyah fi-rradi<br />
calaa Alwahaabiyah" taariikhyahannada qaar ayaa<br />
sheega in walaalkii markii danbe mawqifkii sheekha ku<br />
qancay balse ma aha arrin sugan.<br />
Labadan qolo: suufiyada iyo shiicada waxaa ay ka<br />
midaysnaayeen oo isu keenay laba qodob:<br />
- difaacidda qabuuraha dhisan oo labaduba hodan<br />
ku ahaayeen ilaa iyo haddana ku dhegan yihiin;<br />
- baryidda iyo gargaarsiga cid aan Alle ahayn, siiba<br />
dadkii dhintay ee ama nabiyo ahaa ama dad kale oo<br />
suubban ahaa ama dad ay iyagu si gaar ah u<br />
weyneeyaan ahaa.<br />
Qaybta labaad: Amiirradii maxalliga ahaa:<br />
Waa nooca labaad oo mucaaradka ahaa, ujeeddo kale ma<br />
lahayn oo aan ahayn ilaashiga xukunkooda oo ay uga<br />
baqayeen labadan hogaamiye ee heshiiyey, sidaa darteed<br />
iyaga iyo culimadu waa isbiirsadeen geed dhow iyo mid<br />
dheer intaba waa u fuuleen manjaxaabinta sheekha iyo<br />
amiirradii taageerayey, balse waxba kama tarin xujooyinkii<br />
cadcaddaa ee sheekhu adeegsanayey, shacabka<br />
badankiisuna baaqii sheekha ayey ku qanceen, nimankii<br />
kasoo horjeeday oo cilmiga sheeganayey wixii raacay<br />
mooyee intii kale deegaanno fogfog ayey aadeen, sheekha<br />
walaalkii ayaana ka mid ahaa nimankii qaxay! Amiirradiina<br />
192
in badan ayaa isdhiibay kuwa kalena xoog ayaa lagu<br />
muquuniyey haba ugu darnaado amiirkii Riyaad iyo<br />
ashraaftii xijaaz, weynuna soo marnay loolankii dhexmaray<br />
iyaga iyo sacuudiyiinta.<br />
Qaybta saddexaad: Cusmaaniyiintii:<br />
Iyaga cabsida ugu weyn ee haysay waxay ahayd in<br />
xukunku ku noqdo gacan Carbeed, turkiguna meesha ka<br />
baxo, maxaa yeelay xilli dheer ayey turkigu talada hayeen,<br />
ha noqoto markii ay khilaafada la wareegeen oo ahayd<br />
qarnigii 7aad ama ha noqoto ilaa qarnigii 3aad oo ay<br />
Cabbaasiyiinta ka dhigeen maqaarsaar aan wax goaan ah<br />
lahayn, in magaca khaliifka loogu yeero mooyee usha<br />
amiirnimadana la siiyo, minbarkana jumcaha looga<br />
duceeyo!!!<br />
Goaan ayey ku gaareen la dagaallanka dawladdan xawliga<br />
ku socota sidii aynu soo xusnay ayeyna ula dagaallameen<br />
dacwada iyo dawladdaba ilaa ay dumiyeen, balse mar<br />
walba sacuudiyiintu madaxa ayey lasoo kacayeen weyna<br />
soo fufayeen iyagoo taageero xooggan ka haysta dadkii<br />
deegaanka ee ay isku aragtida ahaayeen.<br />
Sida aynu arki doonno dacaayaduhu waasii kala<br />
foolxumaayeen, dadka sheegayeyna iyagoo isku ujeeddo<br />
ahaa haddana waa is dhaameen xaga xishoodka iyo<br />
usluubka iyo erayada ay adeegsanayeenba.<br />
Qolyahaa dacaayadaha faafinayey oo la bilawday halgankii<br />
sheekha, kama idlaan dunida oo ilaa iyo hadda waa jiraan,<br />
haba ku kala xoog badnaadeen deegannada ay joogaane;<br />
Sidoo kale culimada difaacaysaa mar walba waa joogaan<br />
intaana kutub horleh ayey qorayaan iyagoo weliba luqado<br />
kala duwan ku qoran, dadka manhajkii sheekha ku qancaa<br />
mar walba waa kasii badanayaan heerkii ay joogeen, dadka<br />
inta ay ku qanceen ka noqdaana aad ayey u yaryihiin<br />
marka loo eego inta sugnaata.<br />
193
Dacaayadaha waxaynu u qaybinnay laba qaybood oo kala<br />
ah: kuwo toos ah oo aynu adeegsan doonno erayga ah<br />
"Dacaayad" qaybtani waa kuwo ina tusaya been abuur<br />
toos ah oo sheekha lagu sameeyey oo sal iyo raad toona<br />
aan lahayn.<br />
Qaybta labaad waa arrimo laga duwey sidii xaqa ahayd oo<br />
si baadilnimo ah loo muujiyey si sheekha loo duro, qaybtan<br />
waxaynu adeegsan doonnaa erayga ah "Shubho". Waana<br />
kuwan hoos ku xusan:<br />
Dacaayadihii:<br />
1- Nabinnimo ayuu sheegtay! Nabigana<br />
wuu liidaa!!<br />
2- Waa mujassim, Alle uunkiisa u<br />
ekaysiiya!!<br />
3- Karaamooyinka Awliyada ayuu diiday!!<br />
Shubhooyinkii:<br />
1-Ummaddii ayuu laayey wuuna<br />
gaaleysiiyey!!<br />
2-Tawasulkii ayuu mamnuucay!!<br />
3-Shafeecaysiga nabiga sallalaahu calayhi<br />
wasallama ma ogola!!!<br />
4- Siyaarada ma ogola! Qabuurihii dadkii<br />
suubbanaana wuu ihaaneeyey!!<br />
todobadaa isugu jira dacaayado iyo shubhooyin ayeynu<br />
kasoo qaadanaynaa wixii ay sheekha ka faafiyeen.<br />
194
Dacaayaddii koowaad: Nabinnimo ayuu<br />
sheegtay, nabigana wuu liidaa!!!<br />
Waa middii ugu foolxumayd wixii ay sheekha ka sheegeen,<br />
balse ma ahayn mid ay suuq fiican u heleen, dadkuna<br />
aqbaleen, xitaa dadka sheekha kasoo horjeeday<br />
badankoodu waa ka xishoonayeen werinta beentan<br />
qayaxan.<br />
Mas'alada ah in nabigeenna lagu khatimay dhammaan<br />
nabiyada waa mid muslimiintu ku kulansan yihiin, qofkii<br />
shaki geliyaa inuu gaaloobayana waa mid lagu midaysan<br />
yahay, maxaa yeelay? waa qof iska indhatiray<br />
aasaasiyaadka diinta iyo astaamaheeda sida dharaarta u<br />
cad.<br />
Mawqifkii Sheekha:<br />
Sheekhu isagoo tilmaamaya nimankii nabinimada sheegtay<br />
qayb ka mid ah wuxuu yiri: "Culimadu waa ay ku kulansan<br />
yihiin gaalnimada Mukhtaar, markii uu ku xadgudbay<br />
nabinnimada, iyadoo ay jirtay oogiddiisa astaamaha<br />
diinta". 1<br />
Mar kale waxaa uu yiri isagoo ka warrama xuquuqda ku<br />
waajibaysa qof kasta oo muslim ah: "waxaa ugu weyn<br />
xaqa nabiga, waxaana ugu sii waajibsan inaad qirto inuu<br />
rasuulkii Alle yahay, nabinimadana lagu khatimay, oo aad<br />
ogaato haddii qof saxaabada ka mid ah aad gaarsiiso<br />
darajada nabinimada inaad gaaloobayso". 2<br />
1 Mu'allafaatu Sheekh 3/45. mukhtaar bin abii Cubeyd waa nin noolaa qarnigii koowaad ee<br />
hijriyada saxaabo badan ayuu soo gaaray, wanaag badan ayuu muujisan jiray bilawgiisii, nimankii<br />
dilay xuseen bin Cali bin Abiidaalib waa ninkii la dagaallamay oo iyagina madaxa ka guray, kadib<br />
markii uu xoogaystay ayuu yiri waa la ii waxyoodaa!! Culimadii markaa joogtayna sidaa ayey isugu<br />
raaceen gaalnimadiisa, cid u doodday oo difaacdayna ma jirin.<br />
2 Aldurar Alsaniya:1/98-99<br />
195
Nimankii sheekha beentan ka sameeyey:<br />
Waxaa ka mid ahaa nin la oran jiray Ibnu Cafaaliq, isagoo<br />
yiri mar uu raddinayey amiirkii Cuyeyna ibnu Macmar:<br />
"wallaahi nabinimo ayuu ku sheegtay hab-dhaqankiisa!!<br />
carrabkiisase kuma sheegan, wuuba kasii saramaray<br />
sheegashada nabinimo, waxaanad joojiseen booskii<br />
rasuulka! Waana aad qaadateen amarradiisa iyo<br />
nahyigiisaba!!"<br />
Ninka la yiraahdo Axmed bin Cali Alqubbaani 1 ayaa sidoo<br />
kale ka mid ahaa raggii beentan calanka u siday, wuxuu<br />
qoray kitaab la yiraahdo "Faslu Alkhiddaab" wuxuu ku<br />
sheegay bogga 36aad in sheekhu nabinnimo sheegtay,<br />
isagoo yiri ninkii la oran jiray Musaylima Alkaddaab ayey<br />
isku deegaan yihiin!<br />
Waxaa kale oo ka mid ahaa Calawi Alxaddaad, wuxuu ku<br />
yiri kitaabkiisa "Misbaax Al-aanaam" bogga 4aad:<br />
"Nabinnimo ayuu qarsanayey! Calaamadaha arrintaasina<br />
dabcigiisa ayey ka muuqatay!! Carrabkiisa kuma<br />
sheegan!!! Si dadku aysan uga didin, waxaa arrinkaa ka<br />
markhaati kacaya sida culimadu sheegeen markiisii hore<br />
wuxuu ahaa mid aad u xiiseeya akhbaartii nimankii<br />
nabinnimada sheegtay! Sida Museylima Alkaddaab, Sijaax,<br />
Aswad Alcanasi, Duleyxa Al-asadi iyo kuwii la midka<br />
ahaa"!!!!<br />
Mar haddii uu ina yiri wuu qarsanayey, isaga qudhiisa ayaa<br />
la oranayaa sidee ku ogaatay? Qalbigiisa miyaad<br />
daalacatay?! Mise waxyi ayaad ku ogaateen oo samada<br />
ayaa la idiinka sheegay?! Labada arrimood kii ay ku<br />
jawaabaanba way gaaloobayaan, oo waxa qalbiga ku jira<br />
Alle kaligii ayaa ogaan kara, ciddii la sheegataana waa cid<br />
wixii uu khaaska la ahaa sheegatay! haddii ay waxyi<br />
sheegtaanna dariiqii Mukhtaar ayey marayaan.<br />
1 Ciraaqi reer Basra ah ayuu ahaa xilligii sheekha ayuu noolaa.<br />
196
Sidaa darteed qaabka ay beentan u abuureen waa<br />
qaab fadeexad usii kordhisay, Allaahna dadka<br />
xaqdarrada ku socda Ahlu-xaqqana ku been abuurta<br />
wuu fadeexeeyaa mar ay noqotaba.<br />
Waxaa dacaayaddan aad usii faafiyey udubdhexaadkii<br />
beenta iyo tiirkii ay ku taagnayd! waa<br />
Axmed Zeyni Daxlaan, ninkan oo xumaan kasta iyo<br />
been walba oo qof ku fekeri karo aan ka dhowrsan,<br />
wuxuu fursad ugu helay isaga oo ku noolaa Maka,<br />
dadka xujeyda ahna kusii rari jiray wixii uu<br />
maleego. 1<br />
Sheekh Maxamed kitaabkiisa Tawxiidka ah waxaa uu kusoo<br />
arooriyey xaddiiskii uu weriyey Abuubakar Alburqaani ee<br />
saxiixa ahaa ee nabigu yiri sallalaahu calayhi wasallama:<br />
"waxaan ummaddayda uga baqayaa madaxda wax<br />
baadiyeysa, haddii seeftu ku dul-dhacdo lagama qaadi<br />
doono ilaa qiyaamaha, waxaa ahaan doona ummaddayda<br />
dhexdeeda soddon beenaalayaal 2 oo mid kastaa nabinnimo<br />
sheeganayo, anigaana nabiyadii la igu khatimay nabina<br />
igama danbeeyo…". 3<br />
Arrinka uu leeyahay Calawi Alxaddaad iyo kuwo<br />
kaleba: "wuxuu xiisayn jiray akhbaarta dadkii<br />
nabinnimada sheegtay" iyaduna waa been kale oo ay<br />
doonayaan inay beentooda weyn ku tukubiyaan.<br />
1<br />
Labadiisa kitaab eek ala ah: Khulaasatu Alkalaam bogga 239 iyo Aldurar Alsaniyan firraddi calaa<br />
Alwahaabiyah:48<br />
2<br />
Culimadu waxaa ay ku fasireen soddonka: kuwa taageerayaasha yeelan doona ee dadka qaarkii<br />
raaci doonaan, balse kuwa ku hadaaqa sheegashada nabinimo aad ayey u badan yihiin lamana koobi<br />
karo, meel walbana waa joogaan.<br />
3<br />
Imaamu Axmed 5/278, silsiladda saxiixada ah:1683<br />
197
Nabiga ayuu liidaa!!<br />
Dacaayaddan liidataa iyaguna wixii ay ku hadaaqeen ayey<br />
ka mid ahayd oo ay doonayeen inay dadka sheekha kaga<br />
fogeeyaan, waxa hadalladoodii ka mid ahaa: "Ina<br />
C/wahaab wuxuu yiri: nabigu wuxuu ahaa nin shaqo loosoo<br />
diray, wuuna gutay, in la milicsadaana waa gaalnimo!<br />
Ushayda ayaana ii dhaanta!! Oo abeesada iyo wixii la mid<br />
ah iga dilaysa" (subxaanallaah)!!!<br />
"wuxuu necbaa salliga nabiga sallalaahu calayhi wasallama,<br />
maqalkiisana wuu dhibsan jiray! In lagu dhawaaqo oo<br />
minbarrada laga sheegana wuu diidi jiray, ciddii sidaa<br />
samaysana wuu dhibi jiray, qabriga nabiga wuxuu ku<br />
sheegay sanam uguna weyn sanamyada oo dhan!!!<br />
Jawaab:<br />
Waxaa jawaabta lagu soo koobayaa: nimankan markii lagu<br />
yiri: nabigu sallalaahu calayhi wasallama waxba kuma laha<br />
baryada iyo gargaarsiga, ee Alle kaliya ayaa leh, nabiguna<br />
sallalaahu calayhi wasallama cilmi-qaybka wuxuu ka ogaa<br />
intii loo sheegay, Allaah ayaana quraankiisa ku yiri: "dheh<br />
ma oga kuwa cirarka iyo dhulalka ku sugan cilmiga<br />
waxa maqan Allaah mooyee" Alnamli:65.<br />
markii intaa loo sheegay ayey yiraahdeen nabiga ayaa la<br />
quursaday!!!<br />
Waa sida kiristaanka marka lagu yiraahdo Ciise waa<br />
addoonkii Alle ay u arkaan in nabi ciise la quursanayo!<br />
Nimankii Qureyshi ka daba-dirtay saxaabadii Xabasha u<br />
hijrootay inay soo celiyaan, waxay ku yiraahdeen Najaashi:<br />
"Nimankani diinteeniina waa ka baxeen, taadana ma gelin,<br />
Ciisana waa caayaan oo ilaahnimo uma ogola! Markii Jacfar<br />
bin Abii daalib akhriyey suuradda Maryama, Najaash<br />
wuxuu yiri "Ciise intaa ma dhaafsiisna" baadariyaashii ayaa<br />
198
gadooday oo guuxay! Wuxuu ku yiri: haddaad doontaan<br />
guuxa"!. 1<br />
Sheekh Maxamed iyo taageerayaashiisu waxay nabiga u<br />
weyneeyaan sida sharcigu qabo oo ah: In la rumeeyo wax<br />
walba oo uu sheegay, loo hogaansamo wax walba oo uu<br />
faray, laga tago wax walba oo uu reebay, diin iyo dhaqan<br />
laga dhigto ku dayashadiisa, Allena aan lagu caabudin sidii<br />
uu isagu u caabuday mooyee, diintiisa loo gargaaro, lagu<br />
dhego, dadka diintiisa haysta la jeclaado oo la garab<br />
istaago, kuwa kasoo horjeeda la naco lagana dhinac noqdo,<br />
sidaa ayaa ah tubta toosan ee ay waajibka tahay in Alle<br />
lagu weydiisto salaadda iyo dibaddeedaba.<br />
Halbeegaas ayaa ah midka lagu ogaan karo qofku inuu<br />
nabiga jecelyahay, oo Alle dadka jacaylkiisa sheegta wuxuu<br />
ku imtixaanay raacidda nabiga, haddii laga helo waa kuwa<br />
sheegashadoodu run noqonayso, haddii laga waayo<br />
raaciddana waa ay beenoobaysaa.<br />
Alle waxaa uu yiri: "dheh hadii aad tihiin kuwo Alle<br />
jecel aniga I raaca, Alle wuu idin jeclaanayaa<br />
danbiyadiinana wuu idiin dhaafayaa, Allaahna waa<br />
dhaafid badane naxariis badane ah". Aala<br />
Cimraan:31<br />
Sheekh Maxamed Bashiir Alsahsawaani oo ka mid ahaa<br />
culimadii Hindiya ee waaweynayd waxaa uu yiri: "annagu<br />
haddaan nahay ahluxadiiska, rasuulka waan weyneynaa,<br />
weyneyn kasta oo ku timid kitaabka iyo sunnaha sugan,<br />
weyneyntaasi ha ahaato mid oraah ah ama ficil ah ama in<br />
qalbiga lagu gunto ah;<br />
Balse dadka bidcada ehelka u ah, weyneyntoodu waa mid<br />
lasoo derrisiiyey, sida: In qabrigiisa loo safro, habaynkii iyo<br />
maalintii uu dhashay la dabbaaldego, mawliid la akhriyo,<br />
weyneynta sharciga ku timidse waa ay ka fogyihiin".<br />
1 Siirada ibnu Hishaam:1/344, Dalaalil Alnubuwah:imaam Albayhaqi:2/301-304<br />
199
Caalimkii reer Masar-Suuriya Maxamed Rashiid Ridaa<br />
(wuxuu ahaa muftigii labada dal markii ay midaysnaayeen)<br />
waxaa uu yiri: Qofkii taariikhda raacraaca wuxuu<br />
ogaanayaa in kuwa nabiga ugu jecel uguna raacid badan<br />
ay yihiin kuwa ugu xadgudub yar (aan darajo ilaahnimo<br />
gaarsiin) gaar ahaan asxaabtiisii iyo dadkii xigay qarniyadii<br />
kheyrka badnaa;<br />
Dadka kuwa ugu iimaan liita uguna raacid yarna, waa kuwa<br />
ugu badan ku-xadgudubkiisa, oraah ahaan iyo ficil ahaan<br />
oo ay bidco la yimaaddaan, waanad ku arkaysaa labada<br />
qolaba gabayadooda". 1<br />
Sheekh Maxamed C/wahaab isaga oo beentan ka<br />
jawaabaya waxaa uu yiri: "waxa mushrikiintu iga<br />
sheegeen ee ah inaan reebayo ku-sallinta nabiga<br />
ama aan leeyahay haddii aan kari karo qubbadda<br />
nabiga waan dumin lahaa, waxaas oo dhan waa been<br />
ay iga sameeyeen shayaadiinta doonaya inay<br />
xoolaha dadka baadil ku cunaan, sida awlaadda<br />
Shamsaan iyo awlaadda idriis". 2<br />
Sheekha iyo dadka la manhajka ah waxaa ay nabiga ugu<br />
sallinayaan sida sharciga ah, iyagoo arka inay cibaado<br />
tahay, cibaadada halbeegeeduna yahay: in loola yimaaddo<br />
sidii nabigu ula yimid iyo saxaabadiisu, in minbarrada laga<br />
qalaado ama gabay salli lagu sheegaana ma aha sunnadii<br />
nabiga iyo dhaqankii saxaabada midnaba.<br />
In nabiga sallalaahu calayhi wasallama lagu amaano gabay<br />
hufan ama lagu difaaco waa shay bannaan, haddii qofku<br />
lillaahi ula jeedana ajar ka helayo, balse salli ma aha,<br />
salligu siiqooyin u gaar ah ayuu leeyahay waxaana ka mid<br />
ah midka salaadda lagu akhriyo (marka la<br />
ataxyaadsanayo).<br />
1 Siyaanatul Insaam can waswasati Daxlaan<br />
2 Shamsaan iyo idriis: waa kuwo Najdi lagu caabudi jiray intii uusan sheekhu tirtirin.<br />
200
Marka nabiga la ammaanayo waxaa waajib ah inaan la<br />
gaarsiin darajo ilaahnimo, in darajo ilaahimo la gaarsiiyana<br />
ma aha oo kaliya in ilaah lagu sheego, ee haddii wixii ilaah<br />
gaarka u lahaa loo leexiyo nabiga waxaa ay la mid tahay<br />
iyadoo darajo ilaah la siiyey.<br />
Sida kuwa yiraahda" Adduun iyo aakhiro ayaa deeqdaada<br />
ka mid ah"! "cilmiga looxa (maxfuudka ah) iyo qalinka ku<br />
yaal cilmigaaga ayuu ka mid yahay!! Taasi ma bannaana<br />
waana shirki uusan jirin shirki ka weyni, maxaa yeelay<br />
adduun iyo aakhiro Allaah ayaa iska leh, cilmiga looxa ku<br />
yaalna malaaig iyo nabiyaal toona ma ogaan karaan wixii<br />
looga waxyoodo mooyee.<br />
Sidoo kale nabiga marka la ammaanayo in la gargaarsado<br />
ma aha mid bannaan (markii uu dhintay kaddib)maxaa<br />
yeelay gargaarsigu waa cibaado Alle ayaana iska leh<br />
Qofkii yiraahda: xuquuqda Alle iyo xuquuqda nabiyada,<br />
darajada Alle iyo darajooyinka nabiyada hala kala saaro,<br />
ma aha in loogu jawaabo nabiyadii ayaa la quursaday ama<br />
la liiday.<br />
Nabigu sallalaahu calayhi wasallama isaga oo arrintan ka<br />
digaya waxaa uu yiri: "ha iigu xadgudbina sidii nasaaradu<br />
ina Maryama ugu xadgudbeen, waxaan ahay oo kaliya<br />
addoonkii Alle iyo rasuulkiisii, ee dhaha waa addoonkii Alle<br />
iyo rasuulkiisii". 1<br />
Waxaa nabigu sallalaahu calayhi wasallama inoo sheegay<br />
in ummaddani ku tallaabsan doonto wax walba oo<br />
ummadihii hore ku kaceen, taana waxa ka mid ah ku<br />
xadgudubka nabiyada iyo iyadoo la gaarsiinayo darajo<br />
ilaahnimo.<br />
Mad-habta Xanbaliyada ee sheekhu haystay waxaa ay<br />
qabtaa in qofkii nabiga caaya uu xukunkiisu dil yahay, ha<br />
tawbad keeno ama yuusan tawbad keenin, maxaa yeelay<br />
tawbaddu isaga iyo Alle ayey u dhaxaysaa balse xaqii<br />
1 Bukhaari:6830<br />
201
nabiga ee uu ku tuntay waa in laga gooyaa oo qudha laga<br />
jaraa.<br />
Maalintii nabigu sallalaahu calayhi wasallama Maka furtay<br />
waxaa jiray 9 qof oo uu amar ku bixiyey in la laayo xitaa<br />
hadii ay kacbada qabsadaan, sababtuna waxaa ay ahayd:<br />
iyagoo nabiga caayi jiray, tix iyo tiraab intaba adeegsan<br />
jiray, iyadoo gaaladii reer Maka intii kale la iska cafiyey.<br />
Waxaad xasuusnaataa in sheekha kutubtiisa uu ka mid<br />
ahaa: Kitaab siiro ah, si uu dadka nabiga sallalaahu calayhi<br />
wasallama u jecleysiiyo xuquuqdiisana u baro ayuu u<br />
allifay, waana kitaab ilaa maanta yaal oo la daabaco,<br />
Waxyaabaha qubuuriyiintu aaminsan yihiin waxaa ka<br />
mid ah: in dunida oo dhan loo abuuray nabiga<br />
sallalaahu calayhi wasallama dartii! Allaahna waxaa<br />
uu leeyahay: "uma abuuran jinni iyo Insi wax kale<br />
inay I caabudaan mooyee". (nabi muxammadna<br />
insiga ayuu ka mid yahay).<br />
Sheekha iyo taageerayaashiisuna sidaa quraanku sheegay<br />
ayey rumaysan yihiin.<br />
Intaa aynu kaga joogsanno beentii koowaad iyo<br />
jawaabteedii.<br />
202
Dacaayaddii labaad: Mujassim ayuu ahaa<br />
(mid Alle uunkiisa ku shabbaha)<br />
Aragtiyada dadku ka kala aaminsanyihiin<br />
tilmaamaha Allaah:<br />
Magacyada iyo tilmaamaha Alle ku sheegtay kitaabkiisa<br />
ama nabigiisu ku sheegay sallalaahu calayhi wasallama,<br />
dadka islaamka ku abtirsadaa waxaa ay ugu qaybsameen<br />
guud ahaan saddex qolo, oo kala ah:<br />
1- qolo diidday dhammaan ama qayb ka mid ah, si<br />
qayaxan ha u diideen ama usluub ay samaysteene,<br />
iyagoo adeegsanaya erayada: Ta'wiil, Tanziih i.w.m,<br />
kuwan waxaa loogu yeeraa "Mucattilo" waana<br />
Jahmiyada iyo faracyadeeda sida: Muctazilada,<br />
Ashcariyada, Maaturiiyada, kullaabiyada i.w.m.<br />
2- qolo magacyada iyo tilmaamahaba sugay, balse intaa<br />
aan ku ekaan ee ku shabbahay tilmaamaha uunka oo<br />
yiri: Alle tilmaamihiisa iyo kuwa uunkiisu waa isku<br />
mid"!! haddii ay quraanka ku taal Alle wax ayuu arkaa<br />
oo maqlaa, waa araggeenna iyo maqalkeenna oo<br />
kale!!! Haddii quraanku Alle u sheegay inuu gacmo<br />
leeyahay, waa kuweenna oo kale!!<br />
Allaah ayaa ceeb oo dhan ka hufane sidaa ayey<br />
qoladani ku hadaaqday.<br />
3- qolada saddexaad: waxaa ay yiraahdeen: Magacyada<br />
iyo tilmaamaha Alle sheegtay ama nabigiisu ku<br />
sheegay, dhammaan waa xaq, in la rumeeyaana waa<br />
waajib, in la beeniyaana waa gaalnimo.<br />
Isla markaa waa in laga fogaadaa in Alle uunkiisa loo<br />
ekaysiiyo, oo waa in la yiraahdaa: magacyada Alle iyo<br />
tilmaamihiisu waa kuwo isaga u qalma, farqiga<br />
tilmaamihiisa iyo kuwa uunka u dhexeeyaana waa<br />
farqiga Alle iyo uunkiisa u dhexeeya oo kale.<br />
203
Qolada sidan aaminsan waa ahlusunna wal-jamaaca,<br />
ama ahluxadiiska, laga soo bilaabo saxaabadii,<br />
taabiciintii, kuwii raacay oo afarta imaam ku jiraan,<br />
muxaddisiintii kutubta aynu haysanno qortay sida:<br />
Imaam Bukhaariyo iyo Imaam Muslim, ibnu Khuseyma<br />
iyo kuwa la midka ah.<br />
Dhammaan waxaa ay ku tageen in ay waajib tahay in<br />
la rumeeyo magacyada iyo tilmaamaha Alle, waana in<br />
aan la faaqidin qaabkooda oo Alle loo daayaa loona<br />
talasaartaa, qaabaynteedu waa baadinimo, in kuwa<br />
uunka loo ekaysiiyaana waa baadinimo, in la dafiro<br />
ama macnahooda laga leexiyaana waa baadinimo kale.<br />
Sidaa ayaa loogu qaybsamay mas'aladan,<br />
waxaan shaki ku jirin in qolada garta lihi yihiin<br />
kuwa kitaabka iyo sunnaha iyo fahamkii<br />
saxaabada ku dhegan, waana waddadii dadkii<br />
suubbanaa oo hore ku tageen.<br />
Haddaba sheekh Maxamed qaddiyaddan<br />
mawqifkee ka taagnaa? Mucattil miyuu ahaa?<br />
Mise mushabbih ama mujassim? Mise Ahlu<br />
sunne?<br />
- Jawaabta suaashan aynu ugu noqonno caqiidadii<br />
sheekha ee aynu horay usoo marnay waxaa ka mid<br />
ahaa hadalkiisii: " Rumeynta Alle waxaa ka mid ah<br />
in la rumeeyo waxa uu naftiisa ku tilmaamay oo<br />
kitaabkiisa ku sheegay, nabigiisuna sallalaahu<br />
calayhi wasallama ku hadlay, iyada oo aan la<br />
inkirayn, lana weecinayn;<br />
- Waxaan rumaysanahay Allaah cid u dhiganta oo<br />
la mid ahi inaysan jirin, uuna yahay maqal<br />
badane arag badane ah, uma diidayo waxa uu<br />
naftiisa ku tilmaamay hadalkiisana barihiisa<br />
kama duwayo, magacyadiisa iyo aayadahiisa<br />
midnaba leexin ku samayn maayo,<br />
204
tilmaamihiisana ma qaabaynayo, kuwa<br />
makhluuqana ku matali maayo;<br />
Maxaa yeelay? cid Allaah la mid ahi ma jirto, cid<br />
la eeni ahina ma jirto, makhluuqaadka uu<br />
abuurayna laguma jaangooyo.<br />
Allaah isaga ayaa naftiisa iyo cid walba ku cilmi<br />
badan, uguna run badan, uguna hadal san;<br />
Naftiisa waa uu ka hufay waxa makhluuqu ku<br />
sheegeen, kuwa wax suureeya iyo kuwo cid kale<br />
u ekeeya intaba, kuwa tilmaamaha diida sidoo<br />
kale ayuu isaga hufay:<br />
. نٌملاعلا هبر لله دمحلاو نٌلسرملا ىلع ملاسو نوفصٌ امع ةهزعلا هبر كهبر ناحبس<br />
[Rabbigaa cizzada iska leh hufnaantiisee wuu<br />
ka hufanyahay waxa ay ku tilmaameen, nabad<br />
gelyana ha ahaato rasuullada dushooda, Allaah<br />
ayaana mahad oo idil u sugnaatay, wax jira oo<br />
dhan rabbi u ah.<br />
Taa ayaa ah mawqifkii sheekhu mas'aladan ka<br />
taagnaa, ciddii wax kale ku sheegta sida mujassim<br />
ama mushabbih, waa cid aan sheekha aqoon ama<br />
tashbiiha aqoon, ama xaqa aqoon ama intaba aan<br />
aqoon, ama colaadda ku fogaatay ay indhatirtay.<br />
Isla caqiidadaa ayaa ardaydiisa iyo inta taageersanba<br />
haysteen ilaa iyo haddana ku baaqayaan.<br />
Waxaa uu yiri wiilkisii C/laahi markii ay Maka furteen<br />
sannadkii 1218H: "mad-habkeenna ku saabsan<br />
asallada diinta waa dariiqii dadkii hore ee suubbanaa<br />
iyada ayaa badbaado badan, oo cilmi badan oo<br />
xikmad badan, annaga oo khilaafayna kuwa yiri:<br />
Culimadii danbe dariiqooda ayaa cilmi badan!<br />
Caqiidadeennuna waxa weeye: inaan qirno aayadaha<br />
iyo axaadiista tilmaamaha ku timid, macnaheedana<br />
205
aan Alle u talasaaranno, annagoo aamminsan in<br />
xaqiiqda ay tilmaamayso uu Alle leeyahay". 1<br />
Waxaa uu yiri caalimkii reer Ciraaq Maxamuud Shukri Alaaluusi<br />
isaga oo ka hadlaya caqiidadii sheekha:<br />
"waa la ogaaday waa ayna caan baxday, qoraalladiisii iyo<br />
warqadihiisii iyo kutubtiisii la dhegaystay ee lagu dul<br />
akhriyey iyo wixii fartiisa ku sugnaadayba, arrintiisa iyo<br />
dacwadiisa iyo ardaydiisii iyo saaxiibadiisii darajada lahaa<br />
ayey ka caanbaxday: inuu haystay jidkii jiilkii suubbanaa<br />
iyo imaamyadii diinta ee luqadda iyo fatwadaba ehelka u<br />
ahaa, wixii ay ka aaminsanaayeen garashada Alle iyo<br />
sugidda tilmaamihiisa dhammayska tiran iyo tilmaamaha<br />
weynidiisa, taasoo quraanka sharafta lihi sheegay,<br />
axaadiista nabiguna ku ansaxday, saxaabaduna ay aqbal<br />
iyo guddoon iyo nabadgelin kula kulmeen, iyagoo sugayay<br />
oo rumeynayey kuna dulmarayey sidii ay ku timid, iyaga<br />
oo aan leexin ama inkirin oo aan kuwa uunka ku metelin<br />
ama aan qaabaynin". 2<br />
Mawqifkii qolyaha dacaayadaha faafinayey:<br />
Waxay yiraahdeen wuxuu Alle ku matalay xayawaan<br />
dhaqdhaqaa-qaya oo kale, waxaa hadalladan faafinayey<br />
Calawi Alxaddaad iyo Daxlaani iyo rag kale.<br />
Waxay iyagu aaminsanaayeen inkiridda iyo leexinta<br />
tilmaamaha Alle badankooda, sida sarreyntiisa i.w.m, sidaa<br />
darteed qofkii u rumeeya sida quraanku sheegay ama<br />
axaadiistu sheegtay agtooda waa Mujassim ama<br />
Mushabbih, waxayna dhammaantood sheekha ku<br />
1 Aldurar Alsaniyah fil ajwibati Alnajdiyah:1/126<br />
2 Taariikhdii Najdi: Al-aaluusi:77<br />
206
dhaleeceeyeen inuu aayadaha iyo axaadiista u qaatay sida<br />
ka muuqata!! oo uusan fahmin macnaha dahsoon!!!<br />
Fahamka ay ku dhaleeceen waa kii saxaabada iyo jiilalkii<br />
suubbanaa midka ay dahsoonaanta ku sheegeenna waa<br />
mala'waal shaydaan u qurxiyey oo kitaab iyo sunne iyo<br />
saxaabo aan midnaba laga qaadan.<br />
Shiicada oo ka mid ahaa qolyihii sheekha ku been<br />
abuuranayey iyaga ayaa ugu horreeyey cid Alle uunkiisa ku<br />
shabbahda iyagoo ka qaatay aasaasahoodii C/laahi bin<br />
Saba oo ahaa yahuudi yemani ah!!<br />
Dhaleecayntan ay sheekha kusoo oogeen ee ah inuu Alle<br />
makhluuqa ku shabbahay iyaga ayaa ku habboon oo Alle<br />
ku mataalay wax naaqus ah markii ay ka xayuubiyiin<br />
tilmaamihiisii astaanta u ahaa dhammaystiranka iyo<br />
weynida.<br />
Haddii qaarkood la weydiiyo: ilaahiin xagee jiraa? Waxay<br />
ku jawaabi: meelna!! Qaarkoodna: meel walba wuu<br />
joogaa!! Iyagoo aan ka hufayn meelaha xunxun ee<br />
xarumaha shaydaan ah ee xitaa malaaigtu ay ka fogaato.<br />
Balse sheekha iyo dadka raacsan waxaa ay aamminsan<br />
yihiin in Alle sarreeyo, uunkiisana ka dhexbaxsan yahay,<br />
carshigiisa oo makhluuqa ugu sarreeyana uu kasii<br />
sarreeyo, sida uu quraankiisa ku sheegtay nabigiisuna<br />
sallalaahu calayhi wasallama sheegay.<br />
Haddaba yaa gar leh? Ma dadka quraanka iyo<br />
axaadiista ku dhegan? Fahamkii saxaabadana<br />
haysta? Mise dad intaba garab marsan oo meel kale<br />
ku xiran diintoodana ka qaata? Bal muslim Alloow ka<br />
gar naqa!<br />
207
Dacaayaddii saddexaad: Karaamooyinka<br />
awliyada ayuu diiday!<br />
Suaashu waxay tahay horta waa maxay Awliyo? Waa<br />
maxayse karaamo?<br />
Jawaab: erayga weli macnayaal badan balse isu dhaw<br />
ayuu luqadda carabiga ah ku leeyahay, wuxuuna ku tusaa<br />
xigtanimo iyo isu dhawaansho.<br />
Haddaba weliga ilaah: waa midka Alle xiga una dhaw, oo<br />
Alle yiri: "Hooy ogaada, in Awliyada Alle dushooda<br />
aysan ahayn cabsi mana aha kuwa tiiraanyoonaya.<br />
Waa kuwa iimaanka laga helay Allaahna ka baqi<br />
jiray". Suuradda Yuunus:63.<br />
Waxyaabaha aan caadiga ahayn ee banii aadamka ka<br />
dhaca:<br />
Waxaa jira waxyaabo badan oo basharka ka dhaca, isla<br />
markaana aan ahayn wax caadi ahaan dhaqankooda asal<br />
ku ah oo lagu yaqaan, tusaale ahaan banii aadamku inuu<br />
fariisto oo istaago oo socdo waa wax lagu yaqaan, balse<br />
inuu duulo ama badda cagihiisa kula dulsocdo ma aha wax<br />
lagu yaqaan, haddii ay dhacdo qof sidaa la yimaadda<br />
waxaa la oranayaa qofkani wax caadada khilaafsan ayuu la<br />
yimi, haddaba maxaa lagu magacaabayaa shaygaa?<br />
Wuxuu yeelan karaa magacyo badan, iyadoo ku xiran<br />
hadba xaaladda uu ku suganyahay qofka falkani ka<br />
dhacay, waxayna kala yihiin:<br />
Irhaasaat:<br />
Nabiyada inta aan lasoo dirin waxaa jira waxyaabo kasoo<br />
ifbaxa oo ka duwan dhaqanka bulshadooda iyo dhacdooyin<br />
ay la kulmaan oo dadka caadiga ahi uusan la wadaagin,<br />
208
iyadoo ay gogol xaar u tahay darajada weyn ee lasiin<br />
doono, si dadbanna lagu sii ogeysiinayo in xaalad kale uu<br />
geli doono, sida: in dhirta iyo dhagxaantu la hadlaan ama u<br />
sujuudaan, nabigeennuna wuu soo arkay arrimahan<br />
yaraantiisii iyo soo saaristiisii inyar ka hor, waxyaabahaa<br />
waxaa la yiraahdaa "Irhaasaat" waa hordhac mucjizo.<br />
Mucjizo:<br />
Marka nabiga lasoo diro, caalamadaha lagu xoojiyo loogana<br />
dhigo xujo uu ula tago dadka loo diray waxaa la yiraahdaa<br />
"Mucjizo" oo micnaheedu yahay: mid dadka<br />
tabarbeelinaysa inay xoog ama xeel kula yimaaddaan iyada<br />
oo kale.<br />
Mucjizada waxaa weheliya: Carayn (car keena ama car<br />
sameeya sidaa oo kale).<br />
Karaamo:<br />
Dadka suubban ee aan nabiyada ahayn balse dariiqooda<br />
haya, Allaahna ku xiran waxa ka dhaca ee caadada<br />
khilaafsan waxaa la yiraahdaa" Karaamo" waa maamuus<br />
iyo sharaf Alle ku karaameeyey markii ay xarigiisa<br />
qabsadeen.<br />
Qeexidda karaamada: waa ficil Alle samaynayo isaga oo<br />
ku maamuusaya addoonkiisa, caraynna aysan wehelin,<br />
qofkuna rabitaankiisa uusan kula imanayn, xoog iyo xeelad<br />
midnaba uusan u adeegsanayn dhicidda falkaa".<br />
Irhaasaatka, mucjizada iyo karaamada: saddexduba waa<br />
fal Alle samaynayo addoonkuna uusan kula imanayn<br />
rabitaankiisa iyo xoog iyo xeelad midnaba, balse mucjizada<br />
carayn ayaa wehelisa.<br />
209
Tusaalooyinka karaamada:<br />
Arrintii Maryama (nabi ciise hooyadii calayhi salaam) in<br />
cunto loo keeni jiray, nabi zakariyana markii uu weydiiyey<br />
ay tiri: "Alle xagii ayuu ka yimid Allaahna ciddii uu doono<br />
xisaab la'aan ayuu arzaaqaa". Aalacimraan:37.<br />
Arrintii ninkii caalimka ahaa ee sariirta Boqoraddii Saba u<br />
keenay nabi Suleymaan calayhi salaam. Suuradda<br />
Alnamli:40<br />
Dhacdadii Jureyj uu wiilka yar ku yiri: kumaa ku dhalay?<br />
Uuna ku jawaabay: hebelkii qawsaarka ahaa. 1<br />
Qisadii Asxaabul-kahfi ee hurday in ka badan saddex boqol<br />
oo sano. Suuradda Alkahfi:25<br />
Dhacdadii saxaabada rasuulku ay ku dulsocdeen webiga<br />
iyaga oo jihaad ku jira ayna gudbeen. 2<br />
Aragtidii Cumar bin khaddaab isaga oo minbarka Madiina<br />
saaran uu arkay ciidankii muslimiinta oo lagu<br />
dhabarjabinayo meel Ciraaq ka mid ah, uuna digniin<br />
siiyey. 3<br />
Waxaas oo dhani waa wax ka dhacay dad suubbanaa oo<br />
Alle xiriir wanaagsan la lahaa, Allaahna uu sidaa u<br />
maamuusay, mana ahayn wax ay xoog iyo xeelad midnaba<br />
kula yimaaddeen ee Alle ayaa sameeyey, waana wax<br />
caadada basharka khilaafsan.<br />
Fiiro gaar ah:<br />
Waxaa habboon in lagu baraarugsanaado dhowr<br />
waxyaabood oo kala ah:<br />
Qofka karaamadu ka muuqato calaamad uma aha inuu<br />
ka kheyr badan yahay qofka aysan ka muuqan, maxaa<br />
yeelay saxaabada iyo taabiciinta waxaa fadli badnaa<br />
1 Muslim:6508<br />
2 Xilyatu Al-awliyaa Abuu Nucaym:1/7 Siyaru aclaam alnubalaa, ee imaamu Dahabi:2/120<br />
nuskhadda Maxamuud Shaakir, Albidaaya wa nihaaya ibnu khatiir:6/402<br />
3 Waxaa ku weriyey Imaam Albayhaqi kitaabkiisa Dalaail Alnubuwah, ibnu kathiirna wuxuu<br />
ku sheegay Albidaaya wa nihaaya:7/131, wuxuuna yiri: Sanadka xadiisku waa xasan jayid ah,<br />
sidoo kale sheekh Al-albaani wuxu ku tilmaamay: Xasan, sida ku sugan Silsilatu Al-axaadiis<br />
Alsaxiixa:1110. (erayga xasan: waa darajo ka mid ah darajooyinka xadiiska sugan ee la<br />
xujaysan karo).<br />
210
saxaabada, karaamooyinka laga soo weriyey<br />
taabiciinta ayaana ka badan kuwa saxaabada laga soo<br />
weriyey, taana imaamu Axmed waxaa uu ku<br />
macneeyey in iimaankoodu sarreeyey oo aysan u<br />
baahnayn wax lagu kabo.<br />
Qofka aysan karaamo ka dhicin daliil uma aha inuusan<br />
weli Alle ahayn.<br />
Sixir ama shacwado:<br />
Waxyaabaha ka muuqda dadka aan laga helin iimaan iyo<br />
Alle ka cabsi isla markaana caadada khilaafsan waxaa<br />
loogu yeeraa: Sixir ama Shacwado, waana fal shaydaan.<br />
Haddii uu badda ku dulsocdo ama duulo, balse uusan<br />
sharciga Alle ku dhaqmin maxaa la oranayaa? Waxaa la<br />
oran waa qof shayaadiinta la qaraabta oo iyagaa duulinaya<br />
ama badda ku socodsiinaya.<br />
Imaamkii la oran jiray Yuunus bin Cabdi Alaclaa ayaa<br />
u yimid imaam shaafici wuxuuna ku yiri: "Leyth<br />
wuxuu yiri: (waa leyth ibnu sacad imaamkii reer<br />
masar) haddii aad aragtaan qof badda ku dul<br />
soconaya haku kadsoomina ilaa aad ka aragtaan<br />
halka uu sharciga ka joogo! Imaam Shaafici waxaa<br />
uu markaa ku jawaabay: Saaxiibkeen Leyth waaba<br />
ka gaabiyey arrinta: ee haddii aad aragtaan qof<br />
badda ku soconaya hawadana duulaya haku<br />
kadsoomina ilaa aad ka aragtaan halka uu sharciga<br />
ka joogo".<br />
Haddaba qof laga yaabo inuusa tukan, dadkana ku<br />
yiraahda: Maka ayaan kusoo tukaday! Ama xoolaha dadka<br />
baadil ku cuna, ama xaaraanta aan ka dhowrsan,<br />
astaamaha diintana aan oogin, yaan calankiisa giirgiiran<br />
lagu kadsoomin laguna suntin awliyanimo dadkana yaan<br />
lagu fitnayn ee hala adeegsado halbeegga sharciga.<br />
211
Caqiidada Ahlusunna wal-jamaaca ee karaamada ku<br />
saabsan:<br />
Ahlusunna waljamaaca caqiidadooda waxaa ka mid ah in la<br />
rumeeyo karaamooyinka Alle siiyey awliyadiisa iyada oo<br />
aan la dhaafineyn halka sharcigu joojiyey.<br />
Laba qolo oo ka mid ah bidcooleyda ayaa mawqifyo<br />
sharciga khilaafsan ka istaagay karaamooyinka: qolo<br />
inkirtay oo tiri wax jira ma aha, sida Muctazilada, qolo<br />
kalena waa ku talax tageen oo wixii muuqdaba karaamo<br />
ayey ku sheegeen, iyagoo aan fiirin xaaladda qofka ay ka<br />
dhacday iyo halbeegga sharciga midnaba.<br />
Mawqifkii sheekha:<br />
Markii aynu kasoo hadlaynay caqiidadii sheekha waynu soo<br />
aragnay in sheekhu aaminsan yahay in awliyadu<br />
karaamooyin leeyihiin, isaga oo yiri: " Waxa aan qirayaa<br />
karaamooyinka awliyada, iyo waxa loo hibeeyey ee<br />
aragti dheer ah, balse xuquuqda Allaah waxba kuma<br />
ay laha, wax Allaah mooyee cid kale aysan qaban<br />
karinna iyaga lagama raadin karo".<br />
Isaga oo ka hadlaya waxyigii Alle u waxyooday nabi muuse<br />
hooyadii waxaa uu yiri: "waa waxyi ilhaamin ah, waxaana<br />
ku sugan sugidda karaamooyinka awliyada". 1<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "sida dadka ku waajibka ahi waa<br />
inay jeclaadaan (awliyada) oo raacaan, qiraanna<br />
karaamooyinkooda, mana diido karaamooyinka awliyada<br />
bidcooleyda mooyee, diinta Allena waxay u dhexaysaa laba<br />
dhinac: waa hanuun u dhexeeya laba baadinimo, iyo xaq u<br />
dhexeeya laba baadil". 2<br />
Wiilkiisa C/laahi waxaa uu yiri: " ma inkirayno<br />
karaamooyinka awliyada, xaqoodana waa u<br />
1 Majmuucu mu'allafaati sheekh: 4/282<br />
2 Majmuuca:1/69<br />
212
aqoonsanaynaa iyo inay hanuun xag rabbi ah ku taagan<br />
yihiin, mar walba oo ay ku socdaan dariiqa sharciga ah iyo<br />
qawaaniinta dhowrsoon, balse noocyada cibaadada waxba<br />
kuma laha, nolol iyo geeri toona, balse midkood iyo muslim<br />
walba waa laga ducaysan karaa marka uu noolyahay" 1<br />
Wiilkii uu awowga u ahaa ee qoray kitaabka Fatxul majiid<br />
waxaa uu yiri: "karaamooyinka awliyadu waa xaq, balse<br />
ma gaari kartaa heer ay mawtida soo nooleeyaan sida<br />
mucjizooyinka?<br />
Jawaab: karaamooyinka awliyadu waa wax ku sugan<br />
ahlusunnaha agtooda, Weliguna wuxuu karaamada ku<br />
helay barakada raacidda nabi Muxammad sallalaahu<br />
calayhi wasallama, xaqiiqda karaamudana kama<br />
muuqanayso inuu raacidda nabiga dadka ugu yeero<br />
mooyee, isaga oo ka dhan ah bidco kasta iyo leexsanaan<br />
kasta oo shareecada laga leexdo.<br />
Raacidda nabiga barakadeeda ayaa Alle ku taageerayaa<br />
malaaigtiisa, iyo ruux xagiisa ka timid". 2<br />
Hadalladii mucaaradka:<br />
Qolyaha sheekha durayey aragti midaysan kama lahayn<br />
dacaayaddoodan ku wajahan sheekha iyo<br />
taageerayaashiisa, qaar waxay lahaayeen: karaamada<br />
awliyada ma ogola!<br />
Qaarna: koox ragiisa ka mid ah ayaa diiddan!!<br />
Qaar kale ayaa yiri: kuwa nool karaamadooda waa<br />
ogolyihiin, balse mawtida ma ogola!!!<br />
Aynu kasoo qaadanno dhowr hadalladoodii ka mid ah:<br />
- Calawi Alxaddaad: waxaa uu yiri: "Hadaaqiisa waxaa<br />
ka mid ahaa (sheekha ayuu u jeedaa) inuu diiday<br />
1 Aldurar Alsaniya: 1/128<br />
2 Aldurar Alsaniya: 2/81<br />
213
karaamooyinka awliyada iyo waxa Alle ku gaar yeelay<br />
ee arrimo hoose ah iyo siro iyo barakooyin". 1<br />
- Xasan Al-shatti: waxaa uu yiri: "karaamooyinka<br />
awliyadu waa xaq, Imaamu Axmed wuu ku inkiray<br />
cidda diidda, baadinimo ayuuna ku xukumay, guntu<br />
waxay tahay in culimada xanbaliyadu la mid yihiin<br />
ahlusunnaha kale oo ay ku kulansanyihiin sugiddeeda,<br />
xitaa kooxda reer Najdi ee wahaabiyada ah iyada oo<br />
ay jirto xagjirnimadoodu waa ay ogolyihiin! Balse<br />
qaarkood ayaa dadka nool ku gaaryeela! Daliilna uma<br />
haystaan ku gaaryeeliddaas". 2<br />
- Nin la yiraahdo Cusmaan bin Yaxya Alcalawi waxaa uu<br />
yiri: "Maxammad C/wahaab waa uu gaaleysiiyey qofkii<br />
qira karaamooyinka awliyada". 3<br />
- Mid kale oo la yiraahdo Ibraahim Alsamnuuddi ayaa<br />
yiri: "hadalka kuwa diiddan tawasulka ee yiri: maydku<br />
waxba ma tari karo waxay ula jeedaan diididda<br />
karaamooyinka awliyada"!!! 4<br />
Halkaa waxaa inooga caddaatay in sheekha iyo ardaydiisu<br />
qirsanaayeen karaamooyinka awliyada, iyaga oo ku<br />
raacaya caqiidada ahlusunnaha, balse ay diiddan yihiin in<br />
cibaadada Alle loo leexiyo, ha noqdeen awliyadu kuwa nool<br />
ama kuwa dhintay.<br />
Waxaa kale oo inoo caddaatay in qolyaha sheekha kasoo<br />
horjeedaa ay karaamada ka dhigayaan baryidda awliyada<br />
nool iyo qabriyadooda, qofkii ka reebana ay leeyihiin:<br />
karaamadii awliyada ayuu diiday.<br />
1 Misbaax al-aanaam: 18<br />
2 Al-nuquul Alsharciya firraddi calaa alwahaabiyah:104<br />
3 Faslu alkhidaab fii bayaani alsawaab:42<br />
4 Sacaadatu Aldaarayn:1/228<br />
214
Waxaa kale oo iyaduna meesha aan ka marnayn cidda<br />
awliyada ah, iyada oo sheekha iyo taageerayaashiisu ku<br />
joogsanayaan halbeegga sharciga ee ah Iimaan iyo Alle ka<br />
cabsi, iyadoo qolyaha kale summad awliyanimo saarayaan<br />
cid kasta oo ay ku arkaan calaamad caadada khilaafsan<br />
ama qalbigooda ku weyn.<br />
Waxaan mas'aladan kusoo afmeerayaa hadal uu yiri mid ka<br />
mid ah culimadii sheekha difaacaysay waa C/daahir Abuu<br />
Samxi 1 : "khalkhalsanaanta kuwa qabuuraha barya<br />
waxaa ka mid ah: haddii aad Allaah kaligii xusto oo<br />
tiraahdo kaligii barya cid kalena ha milicsanina,<br />
quluubtoodu waa ay didaysaa, aadna way u<br />
caroonayaan, waxayna arrinkaa ku tirinayaan quursi<br />
awliyadoodii lagula kacay! Kuwaa oo aysan<br />
awliyanimadoodu ku sugnaan daliil barkii! Iyo wax<br />
khabar sax ah u eg midnaba!! Waxayna oranayaan:<br />
Karaamooyinkii awliyada ayuu diiday! halka iyagu ay<br />
yihiin kuwo rabbigood ku quursanaya baryidda cid<br />
kale! Ka jeesashadoodana ay ku dhacayaan ceeb iyo<br />
dulmi weyn haddii ay u dhugmo yeelan lahaayeen". 2<br />
Intaasi waa dacaayadihii iyo jawaabahoodii, bal<br />
shubhooyinka iyo wixii laga yirina aynu aragno.<br />
1 Wuxuu ku dhashay Iskandariya masar, sannadkii 1300H, boqor C/caziiz ayaa u<br />
magacaabay imaamka iyo khadiibka Xaramka Maka, qaahira ayuu kadib ku dhintay 1370H,<br />
fiiri Alaclaam:Zirikli:4/11<br />
2 Alrisaala Almakiya:25<br />
215
Shubhada koowaad: Gaaleysiinta iyo dagaalka<br />
Shubhadan waxaa ka farcamaya arrimahan kala ah:<br />
- Gaaleysiinta iyo dagaalka:<br />
- Wahaabiyadu waa khawaarij Najdina waa halka<br />
uu kasoo baxayo geeska shaydaanku<br />
- Wahaabiyadu waxyaabaha lagu gaaloobo waxay<br />
kusoo dareen wax aan ka mid ahayn!<br />
- Aayadihii gaalada ku yimid ayey muslimiinta dulsaareen.<br />
- Dawladdii khilaafada ahayd ayuu ku baxay<br />
Faraca koowaad: Gaaleysiinta:<br />
Maadaama uu sheekhu awooddiisa saaray sifeynta<br />
Tawxiidka iyo ka digidda shirkiga oo tawxiidka lidkiis ah<br />
uuna caddeeyey waxyaabaha dadku diinta kaga bixi karaan<br />
oo tawxiidka burinaya, isla markaana uu caddeeyey qofkii<br />
shirki weyn ku dhaca xujadana lagu oogo xaquna u<br />
caddaado, shirkigiina ka joogsan waaya inuu gaalyahay,<br />
ayey yiraahdeen ina C/wahaab ummaddii oo dhan ayuu<br />
gaaleysiiyey!<br />
Aynu soo qaadanno hadalladoodii qayb ka mid ah iyo<br />
jawaabihii sheekha iyo dadka la caqiidada ahi ka bixiyeen:<br />
Ibnu cafaaliq 1 :<br />
Ninkan oo ka mid ahaa ragii hogaanka u hayey dacaayaddii<br />
sheegashada nabinimo, ayaan marnaba ka daalin faafinta<br />
beenta, tab kasta oo uu adeegsadaba, waxaana<br />
hadalladiisii ka mid ahaa:<br />
"Ninkani ummaddii ayuu gaaleysiiyey, oo wallaahi<br />
rasuulladiina wuu beeniyey iyaga iyo ummadahoodiiba,<br />
shirki ayuu ku xukumay". 1<br />
1 Muxammad bin C/raxmaan bin Cafaaliq Alxanbaliyi, Ixsaa ayuu ku dhashay 1100H, iyadana<br />
ayuuna ku dhintay 1164H, ragii ugu dacaayado badnaa oo dacwada ka horyimid ayuu safka hore<br />
kaga jiray, fiiri culamaau Alnajdi:3/818<br />
216
Mar kale isaga oo ibnu Macmar la hadlaya waxaa uu yiri:<br />
"waxaad ka dhigateen gaaleysiinta qaraabadii nabiga iyo<br />
caydooda iyo lacniddooda asal diintiinna ka mid ah" 2<br />
Markale wuxuu yiri: "wuxuu dhaar faajirnimo ah ku maray<br />
in yahuudda iyo mushrikiintu ka xaalad wanaagsan yihiin<br />
ummaddan" 3<br />
Ibnu suxaym 4 :<br />
Ninkan oo sheekh ka ahaa Riyaad isna wuxuu ahaa ragii ku<br />
fogaaday beenta iyo dacaayadaha aan loo meel dayin<br />
waxaana hadalladiisii ka mid ahaa: "waxaa sugan inuu<br />
leeyahay dadku muddo laga joogo lix boqol oo sano wax<br />
diin ah ma haysan" 5<br />
Calawi Alxaddaad 6 :<br />
Isna wuxuu yiri: "haddii qof damco inuu diintiisa soo galo<br />
wuxuu oranayaa: qir in aad gaal ahayd, labadaadii<br />
waalidna ay gaalnimo ku dhinteen, oo qir in caalimka hebel<br />
iyo hebel ay gaalo yihiin iyo wixii la mid ah, haddii uu qiro<br />
wuu aqbalayaa haddii kalena wuu dilayaa". 7<br />
Xasan bin Cumar Al-shatti 8 :<br />
Isaga oo ka hadlaya tilmaamihii sheekha waxaa uu yiri:<br />
"Gaaleysiinta ummadda iyo in la aamino xalaalnimada<br />
dhiigooda iyo xoolahooda iyo weliba caruurtooda oo la<br />
addoonsado"!!!<br />
1<br />
Jawaabu ibni Cafaaliq calaa risaalati ibnu Macmar 58<br />
2<br />
Isla halkii hore 63<br />
3<br />
Halkii hore 65-66<br />
4<br />
Suleymaan bin Axmed bin Suxaym Alcanzi, ragii sheekha iyo dacwadiisaba ugu cadaawad<br />
badnaa ayuu ka mid ahaa, waddooyin badan ayuu adeegsaday si uu dacaayado uga faafiyo,<br />
faafiddeedana u horjoogsado, Riyaad ayuu sheekh ka ahaa, wuxuu dhashay 1130H, wuxuuna<br />
dhintay 1181H Zubeyr ayuu ku dhintay.<br />
5<br />
Faslu alkhidaab firraddi calaa dalaalaati ibni c/wahaab:165<br />
6<br />
Calawi bin Axmed bin Xasan Alxaddaad, yamani reer Xadramawt ah ayuu ahaa, kutub badan<br />
ayuu leeyahay wuxuu dhintay 1232H, fiiri Alaclaam:Zirikli:4/249<br />
7<br />
Misbaax Al-aanaam:5<br />
8<br />
Xasan bin Cumar Alshatti, reer Dimishqa ayuu ahaa, 1205H ayuu dhashay, wuxuuna dhintay<br />
1274H kutub dhowr ah ayuu leeyahay, fiiri Alnactul Alakmal:368<br />
217
Daxlaan 1 :<br />
Waxaa uu isna sii taartay: "qofna muwaxid uma rumaysna<br />
qofkii ku raaca waxa ay aaminsan yihiin mooyee,<br />
muwaxidiintuna sida ay sheeganayaan waxaa ay noqdeen<br />
kuwo aad u tira yar, walaalkii Suleymaan ayaa maalin ku<br />
yiri: Tiirarka islaamu waa imisa? Wuxuu yiri: waa shan.<br />
Markaa ayuu ugu jawaabay: Lix ayaad ka dhigtay! ka<br />
lixaadna waa qofkii aan ku raacin muslim ma aha".<br />
Waxaa kale oo Daxlaan yiri: "waxay caddaysan jireen<br />
gaaleysiinta ummadda, intii lix boqol oo sano laga soo<br />
bilaabo! Maxamed C/wahaab ayaana caddayntaa ugu<br />
horreeyey wayna ku raaceen, haddii qof diintiisa soo galo<br />
oo uu markaa kahor xajiyey waxay leeyihiin xaj labaad xaji<br />
kii hore adiga oo gaal ah ayaad la timi kaamana gudayo<br />
xajka". 2<br />
Jawaabihii sheekha iyo ardaydiisa:<br />
Sheekh Maxamed warqad uu u diray Riyaad wuxuu ku yiri:<br />
"annagu muslimiinta ma aanan gaalaysiin, ma aanan<br />
gaalaysiin mushrikiinta mooyee cid kale". 3<br />
Warqad kale oo uu u diray wadaadadii Tharmadaa wuxuu<br />
ku yiri: "waxa cadawgu iga sheegay ee ah inaan male wax<br />
ku gaalaysiiyo ama xiriirinta (qubuuriyiinta) ama aan<br />
gaaleysiiyo jaahil aysan xujadu ku oogmin waa been abuur<br />
weyn oo ay doonayaan in ay dadka diinta Alle iyo<br />
rasuulkiisa kaga didiyaan". 4<br />
1 Axmed bin Zayni Daxlaan, Maka ayuu ku dhashay 1232H, muftiga shaaficiyada reer Maka ayuu<br />
noqday, kutub dhowr ah oo taariikhda iyo caqiidada iyo naxwaha ku saabsan ayuu leeyahay,<br />
Madiina ayuu ku dhintay,<br />
Wuxuu ka yiri Muxammad Rashiid Ridaa: Daxlaan muxaddis iyo taariikhyahan iyo nin caqiidada<br />
takhasus u leh midnaba ma ahayn, wuxuuse ahaa nin kutubtii danbe wax kasoo guuriya iyagana<br />
daba gala. Ka eeg taariikhdiisa aclaam Zirikli:1/129, majallada Almanaar 7/393<br />
2 Aldurar Alsaniya 42-43<br />
3 Majmuucatu muallafaati sheekh Maxamed c/wahaab: 5/189<br />
4 Halkii hore: 5/25<br />
218
Isaga oo ka jawaabaya beentii ibnu Suxaym waxaa uu yiri:<br />
"Allaah wuu ogyahay in ninkani igu been abuurtay arrimo<br />
badan oo aanan oran, badankooduna aysan maankayga<br />
kusoo dhicin, waxaana ka mid ah: oraahdiisa ah inaan iri:<br />
dadku lix boqol oo sano waxba ma haysan iyo inaan kutawasulka<br />
saalixiinta wax ku gaalaysiiyo iyo inaan Buusiri<br />
gaaleysiiyey……… intaas oo dhan waxaan ka leeyahay:<br />
Alloow hufnaantaadee tani waa been abuur weyn". 1<br />
Mar kale waxaa uu yiri isagoo beentan iska fogeynaya:<br />
"waxaa ka mid ah (been abuurka) inaan si guud wax u<br />
gaalaysiiyo, ama aan waajib ka dhigayno in qofkii diintiisa<br />
ku muujisan kara deegaankiisa uu noosoo hijroodo, ama<br />
aan gaalaysiinno qofkii aan wax gaalaysiin, intaa iyo<br />
laalaabkeeduba waa been abuur ay dadka diinta Alle iyo<br />
rasuulkiisa kaga duwayaan". 2<br />
Mar kale wuxuu yiri: "Haddii midkood yiraahdo si guud<br />
ayey wax u gaalaysiiyaan, waxaan leennahay: Alloow<br />
hufnaantaadee waa been abuur weyn" midka aan<br />
gaalaysiinayno waa midka isaga oo qiraya in tawxiidku<br />
yahay diintii Alle iyo rasuulkiisa, in Alle cid aan ahayn la<br />
baryaana baadil tahay, markaa kadibna ahlutawxiidka<br />
gaalaysiinaya". 3<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "haddii aan nahay kuwo aan<br />
gaalaysiinayn kuwa caabudaya sanamka laga dul<br />
dhisay qubbadda C/qaadir, iyo sanamka laga dul<br />
dhisay Axmed Badawi iyo kuwa la midka ah,<br />
jaahilnimo darteed iyo iyadoo aysan jirin cid<br />
baraarujisa, see u gaalaysiinaynaa qof aan Allaahba<br />
u shirki samaynin haddii uusan noosoo hijroonin,<br />
1 Halkii hore: 5/11,12<br />
2 Halkii hore:3/11<br />
3 Halkii hore:5/48<br />
219
ama uusan wax gaalaysiin, ama uusan dagaallamin?!<br />
Alloow hufnaantaadee tani waa been abuur weyn". 1<br />
Intaasi waa qayb yar oo tusaale u ah sidii sheekhu uga<br />
fogaa gaalaysiinta dadka aan waxba galabsan ama aysan<br />
xujadu ku oogmin, bal aynu aragno culimadii kale ee ka<br />
danbaysay:<br />
Wiilkiisii c/laahi:<br />
Waxaa uu yiri: "midka burdaha leh (waa Buusiirii) iyo kuwo<br />
kaleba oo hadalkooda shirki iyo xadgudub laga helayo ahna<br />
kuwo dhintay, gaalnimadoda lama xukumayo, arrinta<br />
waajibka ahse waxay tahay in hadalladooda la inkiro lana<br />
caddeeyo qofkii sida ka muuqata (hadalladooda) aaminaa<br />
inuu gaal yahay mushrik ah, balse kii yiri (burdaha iyo<br />
waxa la midka ah) arrintiisa ilaah ayaa loo celin, dadka<br />
dhintayna in loo leexdo ma habboona, sababtoo ah ma<br />
garanayno tawbaddiisa iyo tawbad la'aantiisa". 2<br />
Wiilkii uu awowga u ahaa: C/raxmaan bin Xasan ahna<br />
qoraaga Fatxul-majiid, waxaa uu yiri: isagoo ka hadlaya ka<br />
fiirsashada gaalaysiinta: "Laakiin jahliga<br />
faafsanaantiisa darteed iyo cilmiga loo leeyahay<br />
raadkii risaalada oo ku yar in badan oo dadkii danbe<br />
ka mid ah, ma ahaanin in arrinkaa lagu gaalaysiiyo<br />
(shirkiga), ilaa looga kala caddeeyo wixii nabigu la<br />
yimid waxa khilaafsan". 3<br />
Wiilkii uu C/raxmaan dhalay: C/ladiif bin C/raxmaan bin<br />
Xasan:<br />
Isaga oo dhaqankii sheekha ka hadlaya waxaa uu yiri:<br />
"Sheekh Maxamed Alle ha u naxariistee wuxuu ka mid<br />
ahaa dadka kuwa uga joogsasho badan ugana gaabsi<br />
badan ganidda gaalnimada, xitaa ma goynin gaalaysiinta<br />
1 Fataawaa wa masaail Alsheekh:11<br />
2 Majmuucatu Alrasaail wal masaail:1/47<br />
3 Aldurar alsaniya fil-ajwibati alnajdiya:2/211<br />
220
jaahilka cid aan Alle ahayn baryaya ee dadka qabuuraha ku<br />
jira ah, ama cid kaleba, haddii aysan u fududaan cid u<br />
naseexaysa ama gaarsiisa xujada uu ku gaaloobayo qofkii<br />
arrimahaa sameeyaa". 1<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "isagu wax kuma gaalaysiinayo<br />
wixii muslimiintu ku kulmeen mooyee in qofkii sameeyaa<br />
gaaloobayo, oo ah shirkiga weyn iyo ku gaaloobidda<br />
aayadaha Alle iyo rasuulladiisa, ama wax ka mid ah, marka<br />
xujadu ku ooganto kaddib, ayna gaarto gaariddeeda<br />
qiimaynta leh". 2<br />
Sahsawaani: oo ka mid ahaa culimadii Hindiya waxaa uu<br />
yiri isaga oo Daxlaan u jawaabaya: "sheekha iyo<br />
taageerayaashiisu ma gaalaysiin qof muslimiinta ka mid<br />
ah, mana aaminsanayn in iyaga uun muslimiin yihiin, ciddii<br />
khilaaftaana gaalo tahay, mana bannaysan dilka<br />
ahlusunnaha iyo qafaalashada haweenkooda, mid wax ka<br />
badan oo ahlucilmi ah kana mid ah taageerayaashii<br />
sheekha ayaan la kulmay, kutubtooda in badan oo ka mid<br />
ahna waan akhriyey, waxyaabahan sal iyo raad toona uma<br />
helin, iskaba daaye waa been iyo hal aan jirin". 3<br />
Markale wuxuu yiri: "hadalladaas jawaabtoodu dhammaan,<br />
dhererkooda iyo badnaantooduba waa been qurun ah ee<br />
yuusan ku cajab gelin qurunka badnaantiisu". 4<br />
Maxamed Rashiid Ridaa:<br />
Wuxuu ahaa caalim asalkiisu yahay reer Shaam, balse<br />
markii danbe deganaa Masar ahaana muftiga Masar iyo<br />
Suuriya xilligii ay halka dawlad ku midaysnaayeen, wuxuu<br />
yiri isaga oo sii faallaynaya hadalka Sahsawaani: "<br />
1 Minhaaju Alta'siis:65-66<br />
2 Majmuucatu Alrasaail:3/5<br />
3 Siyaanatu Al-insaan can waswasati Daxlaan: 518 dabcada Rashiid Ridaa<br />
4 Halkii hore: 486<br />
221
Waxaaba kutubtan ku sugan waxa uu sheegay wax ka<br />
duwan kana soo horjeeda (waa Daxlaan) waxa ku sugan<br />
inuusan gaalaysiinayn qofkii la yimaadda mooyee wax<br />
gaalnimadooda muslimiinta oo dhani ku kulansan yihiin". 1<br />
C/laahi Al-qasiimi:<br />
Isaga oo shiicada u jawaabaya waxaa uu yiri:<br />
"Maalmaha cajaa'ibtooda ee dadka qaarna ka qosliya<br />
qaarna ka oohiya waxaa ka mid ah: in Shiicadu ku<br />
tuhunto ahlusunnaha ah taageerayaasha Sheekh<br />
Maxamed C/wahaab inay muslimiinta gaalaysiiyaan,<br />
dhiiggooda iyo xoolahoodana bannaystaan! Iyada oo<br />
shiicadu maxfallada ka caddayso gaalaysiinta<br />
akhyaartii ummaddan iyo gaalaysiinta saxaabadii<br />
waaweynayd iyo ciddii xiriirisa ee firqooyinka<br />
muslimiinta ka mid ah;<br />
Midka gaalaysiinaya akhyaartii saxaabada sida"<br />
Siddiiq iyo Cumar iyo Cusmaan iyo Caaisha iyo<br />
Mucaawiye iyo kuwo kale…… sidee ayuusan<br />
xishoodkiisu uga reebayn inuu qof ku tuhmo<br />
gaalaysiinta muslimiinta". 2<br />
Halkaa waxaa ka cad in sheekha iyo dadka la caqiidada ahi<br />
ay dadka islaamka ku abtirsanaya asal ahaan u arkaan<br />
muslimiin, loolana dhaqmayo qaabka muslimiinta, sida in<br />
la cuno waxa ay gawracaan, laga guursado loona guuriyo,<br />
lala tukado laguna tukado maydkooda, lagu aaso<br />
xabaalaha muslimiinta, qofkii riddooba mooyee.<br />
Caddaymahani waxay sidoo kale farriin u yihiin<br />
kooxaha takfiirka ah ee ka been sheegaya mawqifkii<br />
sheekha, iyagoo badankoodu ka jaahil yihiin,<br />
qaarkoodna shaydaan duufsaday, qaarna lagaba<br />
yaabo in loosoo adeegsaday sumcad xumeynta<br />
dacwadii sheekha.<br />
1 Halkii hore:518<br />
2 Alsiraac bayna Alislaam wal wasaniya:1/348<br />
222
Mas'alada dagaalka:<br />
Markii sheekhu salka dhigay Dirciya Aala-sacuudna ay<br />
raaceen, dad badanna isugu yimid Dirciya ilaa ay ka<br />
ciirciirtay, isla markaana ay saamaysay deegaannadii<br />
deriska la ahaa, ayaa arrimahani cabsi weyn ku beertay<br />
amiirradii ka telinayey tuulooyinka iyo degmooyinka Najdi,<br />
sida Riyaad iyo Ixsaa, waxayna bilaabeen isbahaysi ay<br />
magaalada kusoo weerarayaan.<br />
Aalasacuud waa ay isdifaaceen, markii weerarada laga<br />
joojin waayeyna weeraro ayey ku ekeeyeen meelihii lagaga<br />
soo duulayey, ilaa ay Riyaad ka qabsadeen dagaal socday<br />
27 sano!<br />
Sidoo kale ayey u weerareen Ixsaa gacantana ugu<br />
dhigeen.<br />
Markii Najdi iyo Barigeedaba ay qabsadeen ayey jawaabo<br />
ku habboon siiyeen meelihii kale ee lagu dhibaataynayey,<br />
waxaa ka mid ahaa: Karbala, oo jidgooyo joogta ah u<br />
gaysan jiray safarrada ganacsi ee reer Najdi la lahaayeen<br />
Ciraaq, iyaga oo xoolahana dhacayey dadka watana cabsi<br />
gelinayey qaarna laynayey, taasi waxay dhashay xasuuqii<br />
Karbala ee aynu horay usoo marnay.<br />
Dhinaca Xijaaz (Maka iyo Madiina) nimankii Ashraafta<br />
sheeganayey ee ka talin jiray waxay ku kaceen dulmi kii<br />
ugu weynaa oo dawlad uga horraysay iyo mid uga<br />
danbaysay toona aysan jirin, taasoo ah inay bulsho<br />
muslimiin ah oo deegaan ballaaran ku nool ka<br />
mamnuuceen gudashada Xajka! Haddii ay u arkayeen dad<br />
baadiyeysan yaa u banneeyey inay xajka u diidaan?<br />
Taariikhda muslimiintu ma werin tan iyo saxaabadii firqo<br />
muslimiin ah oo caqiidadooda darteed loogu diiday xajka,<br />
ha noqoto Khawaarij, shiico, jahmiyo, qadariyo i.w.m.<br />
223
Sacuudiyiintu markii ay la wareegeen xilligii dawladdoodii<br />
koowaad iyo kadibba, marnaba ma dhicin inay qolo<br />
muslimiin ah ka takooreen xajka, xitaa shiicada oo sannad<br />
walba rabshooyin iyo bannaan baxyo aan loo baahnayn<br />
dhiga, iskaba daaye sidaa caksigeed ayey sameeyaan oo<br />
waxay ku dadaalaan sannad walba inay saameeyaan dad<br />
cusub oo manhajkooda ku qanciyaan, waana arrin waaqici<br />
ah oo sannad walba dhacda in caddadka dadka caqiidadii<br />
sheekha taageersan ay sii kordhaan, iyada oo xajku ka mid<br />
yahay meelaha lagu saameeyo.<br />
Basarxumada kuwa ashraafta sheeganayey ay ku kaceen<br />
reer sacuud markiiba ugama jawaabin dagaal iyo weerar,<br />
ee waxay ku dayeen wada-xaajood iyo weliba inay<br />
hadyado badan oo qaali ah u diraan xaakimka Maka, mar<br />
ayaa lagu guulaystay balse ma noqon arrin sii raagta,<br />
kaddib waxaa bilawday loolankii qaraaraa ee dhexmaray<br />
horayna aynu wax uga soo xusnay, ilaa ugu danbayntii<br />
sacuudiyiintu gacanta ku dhigeen goobaha Barakaysan,<br />
ayna ugu danbayntii cusmaaniyiintu soo qaadeen weerarkii<br />
arxan darrada ahaa.<br />
Suaal: maxaa keenay in iyadoo ay jiraan firqooyin badan<br />
oo baadinimadooda la isku raacsan yahay sida shiicada oo<br />
kale xajka loo diidi waayo? Dadka wahaabiyada loogu<br />
yeerana loogu diiday?!<br />
Jawaabtu waxay tahay: in dadka wahaabiyada lagu suntaa<br />
ay ku baaqayaan caqiido saafi ah oo waafaqsan dadka<br />
damiirkooda iyo fitradooda, oo ah: In Alle kaligii cibaado<br />
loogu dhawaado, cid kasoo hartayna aan waxba laga siin<br />
xuquuqda Alle, sida baryada iyo gargaarsiga,<br />
talasaarashada, rajaynta, cabsida i.w.m.<br />
Caqiidadaa ayaa dadka xujeyda ah iyo kuwa kaleba si<br />
xawaara badan u saamaynaysa, iyada oo ay markaa si<br />
sahlan ugu faafayso afarta jiho, nimankan Maka haystayna<br />
taa ayey kasoo horjeedeen, Shiicada iyo kuwa lamidka<br />
224
ahise waxba saamayn ah kuma yeelan karaan cidnaba, oo<br />
manhajkooda waxaa ka mid ah inay caqiidadooda<br />
qarsadaan oo weliba inkiraan marka ay la joogaan cid<br />
kasoo horjeedda oo caqiidooyinkooda xun aqoon u leh.<br />
Waxaa ka mid ahaa hadalladii iyo sheekha iyo<br />
taageerayaashiisa:<br />
Isaga oo ka hadlaya arinta dagaalka ee lagu eedeeyey waxaa uu<br />
yiri: "Arinta dagaalka cidna lama aanan dagaalamin ilaa iyo hadda<br />
inaan isdifaacayno mooyee, iyaga ayaa noogu yimid<br />
deegaankeenna oo aan deegaankeenii noo deynin, waanse la<br />
dagaalamaynaa qaarkood annaga oo ka aar-goosanayna).<br />
(Muallafaatka sheekha, qaybta 5aad, alrasaail alshakhsiya:<br />
38)<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "anagu idin lama aanan imaan gaalaysiinta<br />
iyo dagaalka, waxaanse idiin ku naseexaynaynaa diintan aad<br />
ogaateen inay tahay diintii alle iyo rasuulkiisa". Q:5aad, alrasaail<br />
alshakhsiya: 196.<br />
Wiilkii uu awowga u ahaa sheekh C/ladiif bin C/raxmaan ee ahaa<br />
muftiga Najdi xilligiisii, isaga oo arimahan ka hadlaya waxaa uu yiri:<br />
" sheekhu cidna dagaal kuma bilaabin, ee cadawgiisaa ku<br />
bilaabay, sheekha iyo dadkiisuna way isdifaacayeen, wixii<br />
sheekha kadib dhacay ama xilligiisa oo gef ama xadgudub<br />
ah looma tiirin karo isaga, lamana dhihi karo isaga ayaa<br />
amray ama raalli ayuu ka ahaa, oo usaama bin zeyd arintan<br />
oo kale way ku dhacday, markuu dilay ninkii reer juhayna,<br />
iyo khaalid bin waliid markuu laayey reer judayma, waana<br />
arin dadka cilmiga iyo iimaanka leh ay ogyihiin". Minhaaj<br />
alta'siis: 28. (nabiguna sallalaahu calayhi wasallama arintaa kama<br />
raalli noqon ee labadaba wuu ku canaantay, dadka ay laayeena<br />
looma tiirin karo nabi muxammad ).<br />
225
Waxaan kusoo ururinayaa arrinta dagaalka: in sheekha<br />
iyo taageerayaashiisu aysan marnaba weerar ku<br />
qaadin meel aan dhibaato kaga iman, intaa wixii ka<br />
duwan ciddii sheegata waxaa looga fadhiyaa<br />
caddayn dad dhexdhexaad ahi qeexayaan.<br />
226
Faraca labaad: wahaabiyadu waa khawaarij,<br />
Najdina waa halka uu kasoo baxayo geeska<br />
shaydaanku!<br />
Khawaarij waa maxay? Calaamadaha lagu gartase maxaa<br />
ka mid ah?<br />
Jawaab: waa firqo soo baxday xilligii saxaabada,<br />
aaminsanaana in lagu gaaloobo danbiyada loo yaqaan<br />
kabaa'irta (danbiyada waaweyn ee aan gaalnimada<br />
gaarsiisnayn), sida: Dilka, zinada, isticmaalka<br />
maandooriyaha, tuugnimada i.w.m. ee sharcigu ciqaab<br />
adag u sameeyey.<br />
Sidoo kale qofka ay gaalaysiinayaan ma eegaan heerkiisa<br />
aqooneed, sababta ku kalliftay farlalka gaalnimada keeni<br />
kara, inuu cudur daar leeyahay iyo sababaha kale ee qofka<br />
danbiyada ku ridi kara.<br />
Waynu soo aragnay in sheekha iyo ardaydiisu iskaba daa<br />
kabaairta ee ay ka feejignaan jireen inay qofka ku<br />
gaalaysiiyaan shirkiga iyada oo aan xujada lagu oogin<br />
xaqana loo caddayn.<br />
Haddaba waa khawaarij dacaayad aan boos lahayn inay<br />
tahay waa iska caddahay intaa ka badanna kuma<br />
dheeraanayno.<br />
Arrinta Najdi:<br />
Waxay yiraahdeen qolyaha dacaayadaha waday Najdi waa<br />
halka uu nabigu sheegay sallalaahu calayhi wasallama in<br />
geeska shaydaan kasoo baxayo iyo fitnadu, waxaa kale oo<br />
ay yiraahdeen waa halkii uu kasoo baxay ninkii nabinimada<br />
sheegtay Museylima Alkaddaab, inta aynaan jawaab<br />
kooban ka bixin bal aynu aragno hadalladoodii:<br />
Ibnu Cafaaliq: waxaa uu yiri: "fadliga shaam iyo yeman iyo<br />
labada xaram iyo faaris waxaa ku yimid wax uu garanayo<br />
qof wax uun aqoon ah axaadiista u leh, idinkase reer<br />
227
Yamaama ah (waa Riyaad iyo hareeraheeda) xadiiska<br />
saxiixa ah waxaa ku yimid in agtiinna geeska shaydaanku<br />
kasoo baxayo, kamana tagaysaan inaad ku sugan tihiin<br />
shartii beenaalihiinna (museylima) ilaa qiyaamaha,<br />
arrinkanna cibra qaadasho ayaa ugu filan dadka kasmada<br />
leh". 1<br />
Suleymaan bin C/wahaab: ninkan oo sheekha ay walaalo<br />
ahaayeen wuxuu safka hore kaga jiray cadawga sheekha,<br />
taasina la yaab ma leh oo nabiyadii Alle soo diray ayaaba<br />
qaarkood ka horyimaaddeen aabayaashood, wiilashoodii,<br />
adeerradood iyo dadkii dad ugu xigay.<br />
Waxaa ninkan hadalladiisii cadawnimada ahaa ka mid<br />
ahaa: "waxaa ka mid ah waxa idin tusaya baadilnimada<br />
mad-habtiinna waxa ku sugan labada saxiix (bukhaari iyo<br />
muslim) ee Abuuhureyra nabiga ka weriyey inuu yiri<br />
sallalaahu calayhi wasallama: "Gaalnimada madaxeedu<br />
xaga bari ayuu ka imanayaa". Hadduu ogaan lahaa in<br />
barigu gaar ahaan deegaankii Museylima uu noqonayo<br />
deegaan iimaan, kooxda loo gargaarayaana ku<br />
sugnaanayso, xaramaynka iyo yemanna ay noqonayaan<br />
meelo gaalnimo oo sanamyada lagu caabudo, in laga<br />
hijroodaana ay waajibayso wuu sheegi lahaa (nabigu<br />
sallalaahu calayhi wasallama), reer barigana wuu u ducayn<br />
lahaa gaar ahaan Najdi, labada xaram iyo yemanna wuu<br />
habaari lahaa, wuuna ka beri noqon lahaa, maxaa yeelay<br />
arrintaa lidkeeda uun ayaa jirtay, nabigu sallalaahu calayhi<br />
wasallama wuu wada sheegay bariga, Najdina wuxuu ku<br />
gaar yeelay in geeska shaydaan ksoo baxayo". 2<br />
Cusmaan bin Mansuur 3 : wuxuu ninkanina yiri: "Rasuulku<br />
waa iska diiday inuu u duceeyo (Najdi) markii uu u<br />
1 Risaaladii ibnu cafaaliq usoo diray ibnu macmar: 48<br />
2 Alsawaaciq Alilaahiya: 44-45<br />
3 Bilawgii qarnigii 13aad ee hijriyada ayuu dhashay, Ciraaq ayuu wax ku bartay, dadkii dacwada<br />
kasoo horjeeday ayuu ka mid ahaa, ugu danbayntii waxaa la xaqiijiyey inuu ka mid noqday dadka<br />
228
duceeyey Shaam, yaman, iyo madiina, , markii uu cilmiga<br />
Alle ku ogaaday waxa ka dhex dhici doona ama kasoo bixi<br />
doona wuxuu yiri: "kuwaa iyaga xagooduu ka imanayaa<br />
gariirka iyo fitnadu, geeska shaydaanna kasoo baxayaa". 1<br />
Iyo hadallo badan oo intan ku wareegaysa.<br />
Jawaabtii culimada Sunnada:<br />
Marka hore aynu qeexno Najdi:<br />
Waxaa loo yaqaan erayga macnihiisa dhulka sarreeya.<br />
Laba Najdi ayey carabtu deganayd: midda sheekhu kasoo<br />
baxay iyo Ciraaq;<br />
Marka aynu iska dayno nimankan dagaalka ku jira,<br />
culimada xadiisku kee ku fasireen Najdida geeska<br />
shaydaan kasoo baxayo?, ma midda jaziiradda carbeed ee<br />
sheekhu kasoo baxay? Mise midda Ciraaq?<br />
Bal aynu eegno wixii culimadu ka yiraahdeen:<br />
Imaamkii la oran jiray Abuu suleymaan Alkhaddaabi, waa<br />
caalim noolaa qarnigii afaraad ee Hijriyada, wuxuu sharxay<br />
Bukhaari iyo Abuu Daauud, waxaa uu yiri: "Najdi waa<br />
dhinaca bari, qofkii madiina jooga najdidiisu waa baadiyaha<br />
Ciraaq, iyo hareeraheeda iyadaana bariga madiina ah,<br />
Najdina asal ahaan waa inta sarreysa ee dhulka ka mid ah,<br />
waa wax kasoo horjeeda dhulka godan".<br />
Daauudi waxaa uu yiri: "Najdi waa dhinaca Ciraaq".xaafid<br />
ibnu xajar Alcasqalaani ayaa kusoo raray kitaabkiisa<br />
Fatxul-baari ee ah kitaabka ugu sharrax ballaaran kuwa<br />
lagu sharxay Saxiixa Bukhaari 2<br />
Waxaana u marag kacaya xadiiska ibnu cumar ee<br />
muslim weriyey oo uu yiri: "Reer Ciraaqoow maxaa<br />
idinka weydiin badan waxa yar! Waxa weynna idinka<br />
dacwada u gargaaray, wuxuu leeyahay sharrax kitaabka tawxiidka ah ee sheekh muxammad qoray,<br />
ka fiiri culamaau najdi:3/693<br />
1 Misbaax aldulaam:234<br />
2 Fatxul-baari, 13/46-47, silsiladda saxiixada ah ee sheekh Albaani:2246<br />
229
samayn badan!! Nabiga ayaan maqlay sallalaahu<br />
calayhi wasallama isaga oo leh: "fitnadu dhankaa<br />
ayey ka imanaysaa bariga ayuuna tilmaamay".<br />
Waxaa halkaa ka cad in xadiisku Ciraaq khuseeyo,<br />
nabiguna dantii uu lahaa tilmaan ku caddeeyey". 1<br />
(saxaabaduna u fahmeen ciraaq sidaana dadka bareen).<br />
Waxaa kale oo jira riwaayo ay werinayaan Yacquub<br />
Alfasawi oo ka mid ahaa muxadisiintii qarnigii<br />
saddexaad iyo Abuu Nucaym Al-Asfahaani oo ka mid<br />
ahaa muxadisiintii qarnigii shanaad, oo ay ku<br />
caddahay in nabiga sallalahau calayhi wasallama<br />
lagu yiri Ciraaqna u ducee oo saddex jeer lagu<br />
celiyey mar walbana uu kasii jeestay markii ugu<br />
danbaysayna uu yiri: "iyadaa dhul-gariirku ku<br />
suganyahay iyo balaayadu, geeska shaydaanna<br />
kasooa baxayaa". 2<br />
Waxaa axaadiistaa iyo sharraxa culimadaba ku cad in<br />
Najdida loo jeedaa tahay Ciraaq, fitnada iyo gariirkuna ka<br />
imanayo, bal aynu xusno fitnooyinkii isdaba joogga ahaa<br />
ee halkaa kasoo baxay iyo dhibaatooyinkii waaweynaa ee<br />
muslimiinta kalasoo darsay, midkoodna kama soo bixin<br />
Najdida jaziiradda carbeed ee sheekhu kasoo jeedo:<br />
Khawaarijta, Shiicada, Qadariyada, jahmiyada,<br />
Qaraamiddada, iyo kuwo kaleba waxay kasoo baxeen<br />
Ciraaq, midkoodna kama soo bixin jaziiradda carabta,<br />
sidoo kale Dajaal oo soo bixi doonaa wuxuu kasoo baxayaa<br />
Bariga, ciraaqna bariga ayey madiina ka xigtaa, waana<br />
halka nabigu sallalaahu calayhi wasallama ka cabbir<br />
qaadanayey.<br />
1 Minhaaj Al-ta'siis:62<br />
2 Al-macrifa:Yacquub Alfasawi:2/746-748, Xilyatu Al-awliyaa:Abuu Nucaym:6/133, fiiri<br />
silsiladda saxiixada ah ee sheekh Albaani:2246<br />
230
Sidaa oo ay tahay reer bariga iyo reer ciraaq toona lama<br />
wada ceebayn karo oo culimo waaweyn islaamkana wax<br />
badan u taray ayaa kasoo baxay.<br />
Halka ay yiraahdeen deegaankii Museylima ayuu<br />
kasoo baxay:<br />
Waa marka koowaade: kuwa sheekha arrintan ku durayaa<br />
badankoodu isla deegaankan ayey kasoo jeedeen oo<br />
walaalkii ugu horreeyo, sidaa darteed haddii deegaanku<br />
xunyahay waa arrin loo siman yahay.<br />
Midda labaad: deegaan laguma ceebayn karo qof xun oo<br />
kasoo baxay dartii iyo koox fasaadsan oo kasoo baxday<br />
midnaba, sida Maka oo ay kasoo baxeen Abuu jahal iyo<br />
dad la mid ah, iyo Madiina oo ay joogeen Yahuud iyo<br />
Munaafiqiin, iyo yaman oo uu kasoo baxay Aswad Al-canasi<br />
oo nabinimo sheegtay xilligii nabiga sallalaahu calayhi<br />
wasallama iyo Masar oo Fircoon kasoo baxay, iyo ciraaq oo<br />
ahayd isha ay kasoo burqadeen kooxaha baadiyeysan<br />
badankoodu, marnaba taariikhdu ma xusin in deegaanka<br />
sheekha Khawaariji kasoo baxday.<br />
Maxamuud Shukri Aaluusi: oo ahaa Caalim Ciraaqi<br />
ah, xilligiisii nin isku dhererin karayna uusan ciraaq<br />
ku noolayn, waxaa uu yiri isaga oo u jawaabaya mid<br />
ciraaqi ah oo beentan faafinayey: "wax cusub ma<br />
aha Ciraaq waxay ahayd salka mixnad iyo balaayo<br />
walba, islaamka ehelkiisuna kama marnayn inay mar<br />
walba dhibaato kaga imanaysay, reer Xaruura iyo<br />
wixii ka dhacay islaamka kama qarsoona (waa<br />
xaruntii khawaarijtii ugu horreysay isku urursadeen<br />
ee ciraaq ku tiillay), fitnadii Jahmiyada kuwaas oo<br />
salafka badankiisu islaamka ka saareen iyaduna<br />
waxay kasoo burqatay Ciraaq, Muctazilada iyo wixii<br />
ay ku yiraahdeen Xasan AlBisri aadna loosoo<br />
raray……. Waxay kasoo burqadeen kana soo<br />
bidhaameen Basra (oo ciraaq ah), Raafiddada iyo<br />
231
Shiicada iyo wixii ka dhacay ee ku-xadgudubka<br />
ahlubeytka ah iyo oraaha xun ee ay imaam Cali ku<br />
leeyihiin (ay ilaah ka dhigteen) iyo culimada kaleba<br />
iyo caayidda saxaabada…….. waxaas oo dhani waa<br />
wax caan ah oo la yaqaan". 1<br />
Dhacdooyinkii murugada lahaa ee Ciraaq ka dhacay waxaa<br />
ka mid ahaa: Goobtii ratiga, iyo siffiin(waa laba dagaal oo<br />
dhex maray ciidammo ay saxaabada rasuulku kala<br />
hogaaminayeen, inkasta oo ay si kama' ah ku dhacday oo<br />
aan qolana la dhaleecayn Karin, haddana fitnooyinka<br />
Ciraaq lagu sunto ayey ka mid tahay) sidoo kale Xasuuqii<br />
Karbala loogu geystay ahlubeytkii nabiga ee uu<br />
hogaaminayey wiilkii nabigu awoowga u ahaa Xuseen bin<br />
Cali bin abii Daalib iyana waa arrin gashay taariikhda<br />
madow ee Ciraaq.<br />
Ugu danbayn waxaan leennahay nimankaa haddii ay xaq<br />
doon yihiin ha keeneen cid culimada xadiiska ka mid ah oo<br />
Najdida jasiiradda carbeed ee sheekhu kasoo baxay ku<br />
fasirtay halka geeska shaydaan kasoo baxayo, haddii ay<br />
keeni waayaan waxaan u sheegaynaa xadiiskii nabiga<br />
sallalaahu calayhi wasallama ee ahaa "waxyaabihii<br />
dadku kasoo gaareen hadalladii nabinimada waxaa<br />
ka mid ah:Haddaadan xishoonayn waxaad doonto<br />
samee". 2<br />
Shubho kale oo qaab daran:<br />
Qaar kale ayaa xishood darrada kusii fogaaday oo wax<br />
ka sheegay qabiilka sheekhu ka dhashay ee loo<br />
yaqaan Banii Tamiim, iyaga oo yiri: "waa tolka uu ka<br />
dhashay ninkii nabiga ku afceliyey ee la oran jiray Dul<br />
khuweysira" nabiguna yiri: waxaa ninkan dhabarkiisa<br />
kasoo bixi doona qolyo quraanka akhrinaya oo uusan<br />
1 Qaayatu Al-amaanii:2/148<br />
2 Bukhaari:6120<br />
232
kalxamaha u dhaafayn" waana ninkii khawaarijtu ka<br />
farcantay!<br />
Taa jawaabteeda waxaan kusoo koobaynaa: marka<br />
koowaade sheekha abtirkiisu meelna kama saro<br />
Dulkhuweysira, inuusan la fikir ahayna horay ayaan<br />
uga soo jawaabnay.<br />
Midda labaad: waxaad ka jaahil tihiin fadliga nabigu u<br />
sheegay qabiilkan ka mid ah kuwa ugu ballaaran<br />
qabaailka dega jaziiradda carbeed, ilaa uu nin gabayaa<br />
ahi ku gabyay tuduc micnaheedu yahay: "haddii reer<br />
Tamiim kula colloobaan dadkuu dhani inay kula col<br />
yihiin ayaad moodaysaa".<br />
Imaam Albukhaari waxaa uu ku wariyey saxiixiisa<br />
xaddiis uu wariyey abuu hureyra Alle haka raalli<br />
noqdee waxaa uu uu yiri: "reer Tamiim waxaan u<br />
jeclahay saddex walxood oo aan nabiga ka<br />
maqlay sallalaahu calayhi wasallama:<br />
1- oraahdiisii uu yiri markii ay u timid saddaqadoodii:<br />
Tani waa saddaqadii tolkay.<br />
2- Oraahdiisii uu ka yiri gabar reer Tamiim ah: Xoree<br />
waa tafiirtii nabi ismaaciile.<br />
3- Iyo oraahdiisii: waa kuwa ummaddayda ugu<br />
xanuunjin badan Dajaal". 1<br />
1 Bukhaari:2543, 4366<br />
Xadiiskan waxaa ku cad in reer Tamiim aakhirusamanka<br />
safka hore kaga jirayaan qabaailka<br />
diinta ku dhegan ee la diriraya shaydaan walba oo<br />
dadka baadiyeynaya, ilaah mahaddiise<br />
aakhirusaman waa lagu jiraa, Dajaalna waa soo<br />
dhawyahay, hordhacyadiisiina waa muuqdaan,<br />
Reer Tamiimna waxay hogaanka u hayaan<br />
Tawxiidka iyo Sunnada, deegaankoodana lagama<br />
233
yaqaan shirki, khuraafaad, Bidco iyo wax walba oo<br />
ummadda xaqa ka indhasaaba.<br />
Hadalka Suleymaan bin C/wahaab haddaan usoo<br />
noqonno waa been iska cad oo kuwiisii hore ka mid ah,<br />
sheekhu ma oran Najdi waa xarunta iimaanka, mana<br />
oran Maka, Madiina iyo yaman waa xarumaha<br />
sanamyada, mana oran Najdi in loosoo hijroodo ayaa<br />
waajibaysa.<br />
234
Faraca saddexaad: wahaabiyadu waxyaabaha<br />
lagu gaaloobo wax aan ka mid ahayn ayey<br />
kusoo dareen:<br />
Arar:<br />
Arrintani waxay ka dhalatay khilaaf ku qotoma xaqiiqda<br />
dhabta ah ee shirkiga iyo waxyaabaha tawxiidka buriya.<br />
Sheekha iyo ardaydiisu waxay ku dadaaleen qeexidda<br />
shirkiga iyo labadiisa qaybood: midka weyn iyo midka yar,<br />
iyadoo ka weyni tawxiidka burinayo, ka yarina<br />
dhaawacayo, isagoo sababi kara inuu ugu danbayntii<br />
tawxiidku buro.<br />
Xaqiiqda tawxiidka sidee loo kala arkayey?<br />
Qolyaha sheekha kasoo horjeeday:<br />
waxay u arkayeen xaqiiqda tawxiidku inay tahay:<br />
rumaynta in Alle yahay midka wax abuuray, waxna<br />
arsaaqa, maamulka iyo mulkigana iska leh, haddii<br />
qofku intaa qirana uu yahay muslim muwaxid ah,<br />
wax kasta oo uu sameeyana oo aan intaa liddi ku ahayn<br />
aysan tawxiidkiisa waxba yeelayn.<br />
Sheekha iyo ardaydiisa:<br />
Sheekha iyo dadka la caqiidada ahi waxay arkaan in intaa<br />
oo kaliya ahi aysan ahayn tawxiidkii oo dhammaystiran ee<br />
ay tahay qayb ka mid ah, oo uunka badankiisu wada qirsan<br />
yahay, muslim iyo gaalaba, marka laga reebo kooxo tirsan<br />
oo la oran jiray: Dahriyiin, majuus, shuuciyada casrigan,<br />
fircoonkii hore iyo dad kaloo tirsan.<br />
Balse gaaladii qureysh iyo carabta kaleba isugu jirtay<br />
arrintaa dood kama qabin, oo marka la yiraahdo yaa idin<br />
abuuray oo idin quudiya oo maamulka leh? Waxay ku<br />
jawaabayeen Allaah, markaa ayaa lagu lahaa oo xagee la<br />
idiin wataa miyeydaan waantoobayn, miyeydaan<br />
cabsanayn?<br />
235
Arrinta loo baahan yahay in la rumeeyaa waxay tahay: in<br />
Alle yahay midka iska leh: (abuuridda, arzaaqda,<br />
mulkiga), (Alle leh magacyo wanaag badan iyo<br />
tilmaamo sarreeya), (isla markaana uu yahay midka<br />
kaliya ee xaqa u leh cibaadada iyo u hogaansanka).<br />
Gaaladii qureysheed labadan danbe ayey diidanaayeen oo<br />
ah: Alle magacyadiisa iyo tilmaamihiisa oo wada socda, iyo<br />
inuu kaligii cibaadada leeyahay, oo waxay oran jireen: ma<br />
ilaahyadii ayuu mid ka dhigay?! Waa wax amakaag leh!!!<br />
Ilaah micnihiisuna waa midka la caabudo, ee way<br />
qirsanaayeen inuu yahay Rabbi taas oo micnaheedu yahay<br />
inuu wax abuuray, quudiyo, maamulkana leeyahayna.<br />
Farqiga u dhexeeya midka ay diideen iyo midka ay sugeen<br />
waxa weeye: waxay ogolaayeen inay Alle u keli yeelaan<br />
ficilladiisa, balse iyagu ficilladooda cibaadada ah inay Alle u<br />
keli yeelaan ma ogolayn! Taas ayeyna ku muteen inay<br />
yihiin mushrikiin, gaalo ah, lalana dagaallamo, aysan<br />
lahaynna wax xurmo ah.<br />
Sidaa darteed arrinta qolyaha sheekha kasoo horjeedaa ay<br />
tawxiidka ku qeexaan wuu ka ballaaran yahay, sidaa ay<br />
sheegeenna islaam laguma noqdo, haddii cidi ku<br />
noqonaysana qureysh iyo nabiga khilaaf kama dhexeeyeen.<br />
Haddii aynu sheegno kala duwanaanshaha labadaa<br />
qaybood daliilkeeda, Allaah waxaa uu quraankiisa ku yiri:<br />
هبر نم لق . نورهكذت لافأ لق لله نولوقٌس . نوملعت متنك نإ اهٌف نمو ضرلأا نمل لق"<br />
ءًش هلك توكلم هدٌب نم لق . نوقتت لافأ لق لله نولوقٌس . مٌظعلا شرعلا هبرو عبسلا تاومسلا<br />
-84:<br />
نونموملا(<br />
. نورحست ىنأف لق لله نولوقٌس . نوملعت متنك نإ هٌلع راجٌ لاو رٌجٌ وهو<br />
.) 89<br />
Oo micnaheedu yahay: waxaad tiraahdaa yaa dhulka<br />
leh iyo inta ku suganba? haddaad tihiin kuwo wax<br />
garanaya, waxay oran doonaan: Allaah ayaa leh!<br />
waxaad ku tiraahdaa miyeydaan waansamayn!!<br />
236
Waxaad tiraahdaa rabbiga todoba cir iyo carshiga<br />
weynba waa kuma? Waxay oran doonaan allaah ayaa<br />
leh! Waxaad tiraahdaa: miyeysaan cabsanayn!<br />
Waxaad tiraahdaa yey gacantiisa ku jirtaa<br />
boqortooyada shay walba oo wax badbaadiya oo<br />
isaga aan cidna laga badbaadin? Waxay oran<br />
doonaan Alaah ayaa iska leh! Waxaad tiraahdaa see<br />
la idiinka sixray (oo tawxiidkiisa u garan la'dihiin).<br />
Bal ila fiiri tafsiirka Imaam ibnu kathiir arrintan ka bixiyey<br />
waxaa uu yiri Alle ha u naxariistee: "Alle wuxuu sugayaa<br />
keli ahaanshihiisa iyo inuu la madaxbannaanyahay<br />
abuurista, maamulka iyo lahaanshaha, si uu dadka<br />
ugu hanuuniyo in Allaha kaligii cibaadada iska leh ee<br />
aysan cid kale u habboonayn uu isaga yahay oo<br />
aysan cidna waxba la wadaagin, sidaa darteed ayuu<br />
rasuulkiisa sallalaahu calayhi wasallama ku yiri inuu<br />
ku yiraahdo mushrikiinta cid kale Alle la caabudaya<br />
ee qirsan rabbinimadiisa oo cidina aysan<br />
rabbinimadaa la wadaagin, isla markaana<br />
ilaahnimada cid kale la wadaajinaya oo cid kale la<br />
caabuday, iyagoo qirsan in waxa ay la caabudayaan<br />
aysan waxba abuurin waxna hanankarin, maamulna<br />
aan yeelan Karin, ee uun ay iska aamineen inay Alle<br />
u dhaweynayaan"!<br />
Isaga oo sharxaya hadalka Alle ee ah miyeydaan<br />
cabsanayn waxaa uu yiri: "haddii aad tihiin kuwo<br />
qirsan inuu yahay rabbiga cirarka iyo carshiga weyn<br />
miyeydaan ka baqayn ciqaabtiisa iskana jirayn<br />
cadaabkiisa marka aad cid kale la caabudaysaan oo<br />
la wadaajinaysaan?!" 1<br />
Halkaa waxaa inooga cad in mushrikiintu aysan diidanayn<br />
rabbinimada ee ay diidanaayeen ilaahnimada, taasoo kala<br />
ah laba waxyaabood, marka la leeyahay mushrikiin<br />
micnaheedu waa inay yihiin wadaajiyayaal, waxa ay<br />
1 Tafsiir Alquraan Alcadiim: imaam ibnu kathiir:3/279-280<br />
237
wadaajinayeenna ma ahayn abuurka, maamulka iyo<br />
lahaanshaha oo rabbinimo la isku yiraahdo, ee waxay<br />
wadaajinayeen cibaadada oo ah ilaahnimada. Marnaba<br />
quraanka iyo sunnadu ma sheegin in mushrikiintu Alle ku<br />
haysteen arrinta hore ee waxay ku haysteen ta danbe oo<br />
ay ka didayeen.<br />
Marka la weydiiyo cidda uunkan iska lehna waxay ku<br />
jawaabaneen Allaah ayaa iska leh, markaa ayaa lagu lahaa<br />
oo maad cibaadada ugu gaar yeeshaan sida aad<br />
lahaanshaha ugu gaar yeelaysaan?!<br />
Haddaba arrinta ay leeyihiin waa lagu soo daray<br />
waxyaabaha lagu gaaloobo waxaa weeye inay<br />
samaynayeen waxyaabo dhaawacaya tawxiidka ama<br />
burinaya marka lagu yiraahdo shirkiga iska daayana ay<br />
lahaayeen ma annagaa shirki ku jirna?! Waan qirsannahay<br />
in Alle wax abuuray oo maamulo oo wax walba leeyahay!!!<br />
Iyagoo markaa isu qaba inay tawxiidka baarkiisa<br />
fadhiyaan!!! Iskana illaaway taasi inayan ahayn arrin doodi<br />
ka taagnayd tan iyo Abuu jahal!!<br />
Hadalladoodii qayb ka mid ah:<br />
Calawi Alxaddaad:<br />
Isagoo difaacaya macaamiisha qabuuraha waxaa uu yiri: "<br />
kuwaasi si kasta oo ay u weyneeyaan nabiyada iyo<br />
awliyada, kama aaminsana waxa ay Alle ka aaminsanyihiin<br />
oo ah abuurista guud ee dhammayska tiran, waxay uun<br />
aaminsan yihiin inay yihiin dad Alle agtiisa weji iyo darajo<br />
ku leh" 1 !<br />
Maxammed At-taahir<br />
Ninkan oo isna inkirayaba in qof muslim ahi gaaloobi karo<br />
waxaa uu yiri: "haddii laga helo hadalka muslimiinta in cid<br />
1 Misbaax al-aanaam:5<br />
238
aan Alle ahayn wax loo tiiriyey waa in lagu xanbaaraa<br />
Sarbeeb (majaaz) waddana looma heli karo in qof muslim<br />
ah la gaalaysiiyo……<br />
Haddii qof caamada ka mid ahi yiraahdo: nabiga ayaa wax<br />
I taray ama weliga, wuxuu ula jeedaa sarbeed, waxaana<br />
sidaa calaamad u ah inuu yahay qof muslim muwaxid ah<br />
oo aan saamaynta u aaminsanayn Alle kaligii mooyee cid<br />
kale". 1<br />
Ibnu cafaaliq:<br />
Isagoo diidaya in u nadridda iyo u gawricidda cid aan Alle<br />
ahayn ay shirki tahay waxaa uu yiri: "ummaddu waa ay ku<br />
kulansan tahay in wax u-bireynta iyo wax u-nadridda cid<br />
aan alle ahayn ay xaaraam tahay qofkii sidaa sameeyaana<br />
uu caasiyey Alle iyo rasuulkiisa, waxaana culimada ka<br />
reebay inay gaalaysiiyaan waa iyagoo dadkani aan sidaa u<br />
samayn aaminsanaan in kuwa wax loo nadray ama loo<br />
bireeyey ay Alle u dhigmaan". 2<br />
Ibnu suxaym:<br />
Waxaa uu isna yiri isagoo isla qumman oo weliba tirinaya<br />
ceebaha sheekha: " waxaa ka mid ah inuu goynayo<br />
gaalnimada qofkii neef bireeya bisinkana u qabta, Allaahna<br />
u yeela, balse ay meesha ku jirto jin iska caabbin! Wuxuu<br />
leeyahay waa gaalnimo hilibkuna waa xaaraam". 3<br />
Suleymaan bin C/wahaab 4 :<br />
Waxaa uu yiri: "xagee ka keenteen in qofka muslimka ah<br />
ee qiraya tawxiidka Alle iyo nabinimada rasuulka haddii uu<br />
baryo qof maqan ama mayd ama u nadro ama cid aan Alle<br />
ahayn u bireeyo inay tahay gaalnimo weyn oo qifkii<br />
1 Quwatu difaac wal-hujuum:16, 17<br />
2 Jawaabu ibni cafaaliq 60<br />
3 Faslu alkhidaab:211<br />
4 Wuxuu ku dhashay Cuyeyna , wuxuu garsoore ka noqday Xuraylama, kaddib wuxuu ku noolaa<br />
Sadiir, aakhirkii Dirciya ayuu ku dhintay, waa la isku khilaafsanyahay inuu aragtidiisii ka noqday<br />
iyo in kale, fiiri culamaau najdi: 1/302<br />
239
sameeyaa camalkiisu burayo? Dhiigiisa iyo xoolihiisuna<br />
xalaal yihiin?!" 1<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "Ahlu cilmigu ma dhihin qof Alle cid<br />
aan ahayn wax ka raadiya waa gaal, mana dhihin qofkii cid<br />
Alle aan ahayn wax u bireeya waa gaal…..". 2<br />
Calawi alxaddaad: oo si dhiirran shirkiga u difaacaya<br />
waxaa uu yiri: "midka reer Najdi caddayntiisa ah in<br />
nadarka culimada waaweyn la diido waxay ka mid tahay<br />
been abuurka uu diinta kula kacay iyo jaahilnimadiisa isa<br />
saaran". 3<br />
Shatti: isaga oo ka hadlaya caqiidada sheekha iyo<br />
ardaydiisa waxaa uu yiri: "waxay caddaynayaan in qofkii<br />
rasuulka u gargaarsada ama cid kale dan uu leeyahay ama<br />
wax ka dalba ama u dhawaaqda rasuul allowba ha<br />
yiraahdee ama nabi ama weli wax ka aamina kana dhigta<br />
cid danihiisa ugu dhexaysa isaga iyo alle inuu yahay gaal<br />
dhiigiisa iyo xoolihiisuba xalaal yihiin". 4<br />
Muxamed bin Calawi Almaaliki:<br />
Wuxuu isna yiri: "ma gaaloobayo qofkii cid gargaarsadaa<br />
inuu abuurid iyo jirsiin ka aamino mooyee cid aan Alle<br />
ahayn". 5<br />
Halkaa waxaa inooga cad in dooddu ku wareegayso<br />
inay gaaloobayso iyo in kale ciddii: barida cid aan<br />
Alle ahayn, ama wax u nadarta, ama u biraysa, ama<br />
gargaarsata, ama u dhawaaqata, ama alle usii marta,<br />
sheekha iyo ardaydiisu waxaa ay leeyihiin<br />
arrimahani waa xuquuq Alle oo kitaabkiisa iyo<br />
sunnada nabigiisa ku sugan cid kalena aan loo leexin<br />
1 Alsawaaciq Al-ilaahiya 6<br />
2 Halkii hore:7<br />
3 Misbaax al-aanaam:44<br />
4 Alnuquul alsharicya:101<br />
5 Mafaahiim yajibu an tusaxax:15<br />
240
Karin, haddii loo leexiyana ay gaalnimo keenayso,<br />
qolyaha kalena waxay leeyihiin nadarka iyo u<br />
gawricidda ayaa xaaraam ah gaalnimana ma aha,<br />
gargaarsiga iyo sii maridda miyaa?! iyaga waxbaba<br />
kuma jabna! Maadaama qofku Alle rabbinimo u<br />
qirsan yahay!!!<br />
Jawabiihii sheekha iyo cidda la caqiidada ah:<br />
Waxay yiraahdeen horta xaqiiqda shirkiga aan qeexno:<br />
Waxay tahay in addoonku u leexiyo cid kale wax cibaadada<br />
ka mid ah.<br />
Caqiido kasta ama oraah walba ama ficil walba oo ku<br />
sugnaaday sharciga in Alle xagiisa loo leexiyaa waa tawxiid<br />
iyo iimaan iyo ikhlaas, in cid aan Alle ahayn loo leexiyaana<br />
waa shirki iyo gaalnimo. 1<br />
Tusaalayaal:<br />
Gawraca salaadda ayaa lagu lammaaniyey quraanka<br />
dhexdiisa dhowr jeer iyadoo nabiga la amray sallalaahu<br />
calayhi wasallama inuu rabbigii u tukado waxna u bireeyo,<br />
mar kalena la yiri: dheh salaaddayda iyo gawracaygaba<br />
Allaah ayaa iska leh, nabiguna lacnaday ciddii wax u<br />
biraysa cid aan Alle ahayn, in Alle loogu dhawaadaa<br />
gawraca waa tawxiid in cid kale loo leexiyaa jinni iyo insi<br />
cidday doonto ha noqotee waa shirki iyo gaalnimo<br />
tawxiidkana way burinaysaa.<br />
Nadarka sharciga waafaqsan waa midka uu qofku cid aan<br />
alle ahayn wax u nadrin, wax xaaraam ahna uusan nadrin,<br />
in la oofiyaa waa waajib Allaahna quraankiisa ayuu ku<br />
ammaanay kuwa oofiya, in Alle loo gaar yeelaa waa iimaan<br />
iyo tawxiid, in cid kale lala wadaajiyaana waa shirki.<br />
Calawi alxaddaad marka uu bannaynayo in culimada wax<br />
loo nadri karo muxuu u cuskaday? Waxba! shaydaan unbaa<br />
1 Alqawlu Alsadiid: sheekh C/raxmaan AlSicdi:43<br />
241
u qurxiyey sidii mushrikiintii horeba u dhihi jireen Alle ayey<br />
noo dhaweynayaan!!<br />
Sidoo kale gargaarsiga iyo baryada ayaa ka mid ah<br />
cibaadada, Allaah waxaa uu yiri isagoo u gallad<br />
sheeganaya muslimiintii Beder uu guusha siiyey:<br />
"xusuusta markaad rabbigiin gargaarsanayseen uuna<br />
idin ajiibay".Anfaal:9<br />
Lama oran nabiga ama abuubakar ama cid kale ayaad<br />
gargaarsateen. Marnaba ma dhicin in saxaabada iyo dadkii<br />
wanaagsanaa gargaarsadaan cid aan Allaah ahayn, maxaa<br />
yeelay waxay arkayeen aayadaha ku yimid in aan la baryi<br />
Karin cid aan Alle ahayn, sida alle yiri: "ha baryin Alle<br />
sokodii cid aan dhib iyo dhoof toona kuu keeni Karin,<br />
haddad sidaa yeesho waxaad ka mid tahay<br />
daalimiinta".yuunus:106<br />
Mar kale Allaah waxaa uu lahaa: "qofkii u yeerta Alle la<br />
jirkiisa ilaah kale oo uusan xujo u haysan, xisaabtiisu Alle<br />
agtii uun ayey taal".almu'minuun:117<br />
Ilaah waa wixii cibaado loogu dhawaado noocuu doonaba<br />
ha noqdee, haddii kaasi Allaah uu yahay waa mid xaq ah<br />
haddii kalena waa baadil. Waxaana la inaga reebay inaan<br />
barinno cid aan Allaah ahayn haddii aan barinana waxaa la<br />
inoo sheegay inaan ilaah kale samaysannay.<br />
Mar kale Allaah waatii uu yiri: "ha baryin Allaah la jirkiisa<br />
ilaah kale, mid xaq lagu caabudaa ma jiro isaga mooyee".<br />
Alqasas:88<br />
Mar kale: "masaajidda Allaah ayaa iska leh ee Alle la<br />
jirkiisa cid kale ha u yeeranina". Aljinni:18<br />
Isla suuraddaas Allaah isaga oo nabigiisa amar siinaya<br />
waxaa uu yiri: dheh waxaan uun baryayaa rabbigay mana<br />
la wadaajinayo baryada cid kale". Aljinni:20<br />
242
Mar kale: "ha baryin Allaah la jirkiisa ilaah kale, waxaad ka<br />
mid noqonaysaa haddaad sidaa yeesho kuwa la<br />
cadaabayo". AlShucaraa:213<br />
Tilmaamaha mu'miniinta maxaa ka mid ah? "kuwa aan u<br />
yeeranayn alle la jirkiisa ilaah kale" Alfurqaan:68<br />
Tilmaamaha gaalada maxaa ka mid ah? Inay u<br />
yeeranayaan cid aan Allaah ahayn! Allaah waxaa uu<br />
yiri: "kuwa ay baryayaan Alle sokodii waxba ma<br />
abuurayaan iyaga ayaaba la abuuray, waa mayd aan<br />
noolayn mana garanayaan maalinta ay tahay marka<br />
lasoo saarayo, ilaahiin waa ilaah kaliya".suuradda<br />
Alnaxli 20-22<br />
Waxaa lagu ceebeeyey inay ku xiran yihiin ilaahyo<br />
kale, waxaana la ina faray inaan ilaah kaliya ku<br />
xirnaanno.<br />
Mar kale Alaah waxaa uu yiri:" kuwa aad u yeeranaysaan<br />
Alle sokodii waa addoommo idinka oo kale ah, bal u yeerta<br />
ha idin aqbaleene haddii aad run sheegaysaan"! Acraaf:194<br />
Mar kale: "yaa ka baadinimmo badan cid u yeeranaysa<br />
Alle sokodii cid aan ajiibayn tan iyo qiyaamaha?!<br />
Ahna kuwo baryadooda moog" suuradda Al-axqaaf:5<br />
Allaah isaga oo ceebaynaya kuwa dadka suubban barya<br />
sida nabiyada iyo saalixiinta waxaa uu yiri: "kuwaa ay<br />
baryayaan iyaga ayaaba rabbigood dhawaansho ka<br />
dalbaya, koodii ugu dhawaa ayaa dalbaya, naxariista<br />
Alle ayey rajaynayaan, cadaabkiisana waa ay ka<br />
baqayaan". Suuradda Al-israa:57<br />
Haddaba bal ilaah ayaan kugu dhaarshaye dib u fiiri<br />
hadalkii suleymaan bin c/wahaab iyo raggii la midka ahaa<br />
ee yiri xagee ka keenteen gaalnimada ciddii barida qof<br />
maqan ama mayd ama gargaarsata?! Waxaan leennahay<br />
243
Allaah ayaa noo sheegay oo kitaabkiisa ayaan ka<br />
qaadannay.<br />
Nabigeennu sallalaahu calayhi wasallama isaga oo laylinaya<br />
ina adeerkii ibnu cabbaas waxaa uu ku yiri:"kuray-yahow<br />
kalmado ayaan ku barayaa, Alle dhawr wuu ku dhawrayaa,<br />
Alle dhawr hortaada ayaad ka helaysaaye, haddaad wax<br />
baryeyso Allaah bari, haddaad cid kaalmaysanayso Allaah<br />
kaalmayso". 1<br />
Wax lasoo koobi karo ma aha aayadaha iyo axaadiista ku<br />
timid cibaadanimada baryada iyo gargaarsiga, mana ahayn<br />
wax ka dahsoonaa muslimiintii hore, ilaa mar danbe<br />
shaydaan dadka u qurxiyey inay ku xirmaan cid aan Alle<br />
ahayn oo tallaabadii la qaadayaba la yiraahdo bal awliyada<br />
iyo nabiyada iyo abbayda hala xuso, kaddibna lagu<br />
dhawaaqo: "Maddad yaa rasuulallaah, maddad yaa<br />
jiilaani, maddad yaa sheekh hebel i.w.m oo<br />
micnaheedu yahay gargaar rasuulkiisii allow, gargaar<br />
sheekh jiilaaniyoow, gargaar sheekh hebeloow, ama la<br />
yiraahdo "Aqithnaa yaa qawth" gargaarahoow<br />
gargaar! Subxaanallaah waa kee cidda aan Alle ahayn oo<br />
gargaari kartaa sow Alle ma dhihin:<br />
"yaa ajiiba qofka dhibban xumaantana fayda<br />
idinkana dhigay kuwa talada dhulka haya?! Ma ilaah<br />
kale ayaa Allaah weheliya Miyeydaan waansamayn?!<br />
Alnamli:62<br />
Sheekh Xamad bin Macmar 2 waxaa uu yiri isaga oo ka<br />
hadlaya xukunka uu leeyahay gargaarsiga cid aan Allaah<br />
ahayn: "waxaynu si hubaal ah u ognahay inuusan nabigu<br />
1 Imaamu Axmed:1/293, Tirmidi:2516<br />
2 Xamad bin Macmar: wuxuu ka mid ahaa culimadii Najdi kuwii ugu waaweynaa, ardaydii<br />
Sheekh Maxamed ayuu ka mid ahaa, sannadkii 1211H ayaa c/casiiskii koowaad u diray Maka<br />
si uu dood cilmiyeed ula soo sameeyo culimadii reer Maka, wuu ka xujo adkaaday wayna u<br />
hogaansameen, kadib Sacuudkii dawladdii koowaad ayaa u magacaabay madaxa<br />
qaalliyaasha Maka, halkaa ayuuna ku dhintay. Taariikhdiisa ugu noqo: Culamaau<br />
Najdi:1/239, Mashaahiiru culamaau Najdi:202, Dacaawaa Almunaawi'iin:59<br />
244
ummaddiisa u jidayn inay baryaan qof mawtida ka mid ah,<br />
nabiyaal iyo saalixiin iyo kuwo kale toona, eray gargaarsi<br />
ah iyo mid kale midnaba, iskaba daaye waxaynu ognahay<br />
inuu arrimahan dhammaan reebay uuna ka mid yahay<br />
gaalnimada weyn ee Alle iyo rasuulkiisu reebeen". 1<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "qof walba oo barya mayd ka mid<br />
ah nabiyadii ama saalixiintii ama malaaigta ama jinka<br />
wuxuu u yeertay cid aan u gargaarayn, dhib inuu ka faydo<br />
ama ka wareejiyana aan u hanan Karin". 2<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "ogow in baryada cid aan Allaah<br />
ahayni tahay laba nooc: midda koowaad: qof nool oo jooga<br />
oo la weydiisto wax uu kari karo sida inuu u duceeyo ama<br />
u hiiliyo ama u kaalmeeyo waa mid bannaan, sidii<br />
saxaabaduba nabiga u gargaarsan jireen noloshiisii<br />
sallalaahu calayhi wasallama oo uu ugu ergayn jiray,<br />
ducadana u weydiisan jireen uuna ugu ducayn jiray.<br />
Nooca labaad: qof dhintay oo la baryo ama maqan iyo cid<br />
kale oo la baryo lama weydiisto wax Allaah mooyee aysan<br />
cid kale awoodin, sida danihiisa in loo qabto ama kurbooyin<br />
laga faydo waxay ka mid tahay waxyaalaha xaaraamta ah<br />
muslimiintuna isku waafaqsan yihiin in sharcigu<br />
inkiray….waxayna ka mid tahay waxyaabaha si daruuri ah<br />
loo ogyahay inaysan diinta muslimiinta ka mid ahayn". 3<br />
Sheekh Abuu butayn:<br />
Waxaa uu yiri: "oraahda qofka yiri in mawtida oo la baryo<br />
danaha xallintoodana la weydiistaa ay tahay sarbeeb<br />
(majaaz) Allaah ayaana ah midka dhab ahaan loo jeedo!<br />
Taa ayaaba ah hadalkii mushrikiintu ay yiraahdeen:<br />
"kuwaasi waa noo ergeeyayaal Allaah agtiisa" "ma<br />
caabudayno inay Allaah noo dhaweynayaan mooyee"<br />
1 Alhadiyatu alsaniya:54<br />
2 Halkii hore: 55<br />
3 Majmuucatu alrasaail wal masaail:4/592<br />
245
Kuwaa ay dhexda joojiyeen ayey baryayeen iyaga oo<br />
sheeganayay inay Allaah agtiisa ugaga shafeecayaan<br />
xallinta danahooda.<br />
Sheekhii islaamka Taqiyudiin waxaa uu yiri: "ciddii yeesha<br />
iyaga iyo Alle dhexdooda cid ugu dhexaysa baryada iyo<br />
talasaarashada waa gaaloobeen iyada oo la isku raacsan<br />
yahay". 1<br />
Ugu danbayntii waxa ay leeyihiin gaalnimo ayaa laga<br />
dhigay, wahaabiyada ayaana diinta kusoo dartay waa wax<br />
quraanka iyo sunnadu qeexeen inay tawxiidka ka<br />
dhanyihiin, waana shaygii mushrikiinta laga fujin waayey<br />
oo ay marmarsiinyaha u raadsanayeen, qolo kasta oo<br />
marmarsiinyo u raadsataana waddadii mushrikiinta ayey<br />
haysaa.<br />
Akhristoow waxaad dhuuxdaa dulucda khilaafka ee<br />
ah: Allaah kaligii halagu xirnaado iyo maya ee<br />
awliyada iyo dadka suubban yaan laga tagin! Isla<br />
markaana waxaad xasuusataa oraahdii mushrikiintii<br />
joogtay xilligii nabi Nuux Alle inooga sheegay inay<br />
isku waaninayeen: "haka tegina ilaahyadiinna oo<br />
haka tegina wadd iyo suwaac iyo yaquuth iyo yacuuq<br />
iyo nasri". Waxaanad xasuusataa in sababtii shirkiga<br />
keentay ay ahayd dadkii suubbanaa oo wax laga<br />
siiyey xuquuqdii Allaah la gaarka ahaa.<br />
Waxaad kale oo xasuusataa oraahdii mushrikiintii<br />
Qureysheed: "ma ilaahyadii ayaa mid kaliya laga<br />
dhigay?! Waa wax lala amakaago!!<br />
Fiira gaar ah:<br />
Waxaad dib u fiirisaa qaybtii aynu kaga soo hadalnay<br />
shirkiga iyo sababihii keenay, khatartiisa iyo inuu<br />
ummadda kusoo noqonayo, uuna soo noqday iyadoo<br />
xabaashii nabigu sallalaahu calayhi wasallama weli qoyan<br />
tahay.<br />
1 Aldurar alsaniya fil ajwibati alnajdiya:8/238<br />
246
Faraca afaraad: aayadihii gaalada ku yimid<br />
ayey muslimiinta dul saareen:<br />
Shubhadan ayey soo arooriyeen iyaga oo iska indhatirayey<br />
waxyaabaha tawxiidka burinaya ama dhaawacaya ee iyaga<br />
iyo bulshaduba ku dhaqmaysay;<br />
Daxlaan waxaa uu yiri: "waxay u qasdiyeen aayado badan<br />
oo quraanka ka mid ah kuna yimid gaalada, markaa ayey<br />
mu'miniintii dulsaareen". 1<br />
Hadallo badan oo sidaa la mid ahaa waxaa yiri: Suleymaan<br />
bin c/wahaab, Calawi Alxaddaad, Lakanhuuri 2 , Zahaawi 3 ,<br />
midkan danbe hadalladiisii waxaa ka mid ahaa:<br />
"Wahaabiyadu waxay ku xanbaartay dhammaan aayadihii<br />
quraanka ahaa ee gaalada kusoo degay dadka<br />
muwaxidiinta ah ee ummadda nabi muxammad sallalaahu<br />
calayhi wasallama ka mid ah". 4<br />
Muwaxidiinta wuxu ula jeedaa dadka har iyo habayn Alle<br />
cid aan ahayn u yeeranaya, wax walba oo tawxiidka<br />
burinayana aan ka dhawrsanayn!<br />
Jawaabihii Ahlusunnaha:<br />
Ugu horreyn waa inaynu fahamnaa in quraanku la hadlayo<br />
laga soo bilaabo dadkii joogay xilligii nabi Muxamad ilaa<br />
qiyaamuhu ka oogmo, muslim iyo gaalaba;<br />
Wax walba oo ammaan ah oo mu'miniinta ku saabsan way<br />
wada saamaynaysaa dhammaan inta qarniyadaa nool ee<br />
1 Aldurar alsaniyah:32<br />
2 Shiici reer Karbala ah ayuu ahaa, kutub dhowr ah ayuu leeyahay, fiiri Aclaam:Zirikli:5/30<br />
3 Jamiil Alsidqi Alzahaawi, gabayaa ciraaqiya ayuu ahaa, Baqdaad ayuu ku dhashay 1279H iyada<br />
ayuuna ku dhintay, caasimaddii Cusmaniyiinta Aastaana(istanbuul) ayuu in badan ku noolaa,<br />
Rashiid Ridaa wuxuu yiri: dad badan oo Aastaana ku arkay waxay iisheegeen in Zahaawi uu yahay<br />
mulxid wax diin ah aan haysan, shareecada islaamkana weerar ku ah, Almannaar:11/841, fiiri<br />
Alaclaam:2/137<br />
4 Alfajru Alsaadiq:47<br />
247
tilmaamahaa wanaagsan leh, wixii si gaar ah saxaabada<br />
loogu goonni yeelay marka laga reebo;<br />
Sidoo kale wixii dad xun ka hadlaya oo gaalo ama faasiqiin<br />
ah way saamaynaysaa dhammaan wixii qarniyadaa nool ee<br />
tilmaamahaa xunxun laga helo.<br />
Allaah waxaa uu nabigiisa ku yiri: "Dheh aniga waxaa la ii<br />
waxyooday Quraankan, si aan idinka iyo dadka uu<br />
gaarayaba ugu digo". Alancaam:19.<br />
Qaaciddo ayaa oranaysa: "Waxa eegmada lihi<br />
waa caamnimada erayga ee ma aha sababta<br />
gaarka ah ee uu ku yimi".<br />
Sheekh C/laahi Abuu butayn:<br />
Caalimkan oo ka mid ahaa kuwii ugu waaweynaa jiilkii ka<br />
aflaxay ardaydii sheekha waxaa hadalladiisii ka mid ahaa<br />
Alle ha u naxariistee: "Hadalka qofka yiri in aayadihii kusoo<br />
degay xukunkii mushrikiintii hore aysan taabanayn ciddii<br />
falkooda oo kale samaysa, iyada ayaaba gaalnimo weyn<br />
ah, iyada oo uusan oraahdaa ku hadli Karin dibi<br />
jaahilnimada ku foorara mooyee cid kale! Ma wuxuu<br />
leeyahay ciqaabaha lagu sheegay quraanka iyo sunnadda<br />
waxaa lahaa dad idlaaday?! Oo qofkii zinaysta lama<br />
ciqaabayo?! Kii wax xadana gacanta lama goynayo?! i.w.m<br />
iyada oo kani yahay hadal sheegiddiisa laga xishoodo, ma<br />
wuxuu leeyahay kuwa salaadda lagula hadlay iyo Zakada<br />
iyo shareecada islaamka ee kale way idlaadeen?! Xukunkii<br />
quraankuna wuu burey?!". 1<br />
Sheekh C/ladiif Aalasheekh:<br />
Waxaa sheekhanna hadalladiisii ka mid ahaa Alle ha u<br />
naxariistee: "Qofkii diida dul-saaridda quraanka iyo<br />
axkaamta uu ku tusayo shakhsiyaadka iyo dhacdooyinka<br />
soo hoos galaya caamnimadiisa erayeed, kaasi waa mid ka<br />
mid ah kuwa ugu baadiyeysan uunka, uguna jaahilsan<br />
1 Aldurar Alsaniya fil ajwibati Alnajdiya:8/237<br />
248
waxa islaamka ehelkiisu haystaan iyo culimaduba, qarniba<br />
qarnigii uu ka danbeeyey, iyo jiilba jiilkii uu ka danbeeyey,<br />
wuxuuna ka mid yahay kuwa quraanka ugu curyaamin<br />
badan, uguna fogaansho iyo fogeyn badan in loo daliishado<br />
meelaha dooddu ku timid;<br />
Quraanka iyo axkaamtiisu waa caam (waa mid guud),<br />
gaarna kuma aha sababaha gaarka ah, maxaa diidaya in la<br />
gaalaysiiyo qofkii sameeya wixii yahuuddu samaysay oo ah<br />
inay jidka Alle dadka ka hor joogsadeen?! Iyo in jidka Alle<br />
lagu gaaloobo iyada oo ay garanayaan?!". 1<br />
Sheekh Maxamed Bashiir Sahsawaani:<br />
Waxaa uu yiri Alle ha u naxariistee: "Haa sheekhu waxaa<br />
uu u daliishaday gaalnimada dadka qabuuraha caabuda<br />
caamnimada aayadaha gaalada kusoo degay, taasina waa<br />
mid wax reebayaa aysan jirin, maxaa yeelay? Dadka<br />
qabuuraha caabudaa ma aha mu'miniin qof muslim ah<br />
agtiisa…….. sheekhuna wuxuu u cuskaday kuwo muslim<br />
isku sheegaya gaalaysiintooda iyaga oo samaynayey<br />
arrimo gaalnimo keenaya;<br />
Caamnimada aayado kusoo degay xaaladda mushirkiinta<br />
ayuu u cuskaday, waxaana cilmiga usuulka ku sugan:<br />
"waxa Fiirada lihi waa caamniada erayga ee ma aha<br />
gaarnimada sababta". Kanna waa mid uusan qofka boos<br />
uga furnayn. (gaabinta caamnimada quraanka ayuu u<br />
jeedaa). 2<br />
1 Misbaax Aldulaam:140<br />
2 Siyaanatu Al-insaan can waswasati Daxlaan:487<br />
249
Ibnu Saxmaan 1 :<br />
Sheekhanina Alle ha u naxariistee waxaa uu yiri: "Qofkii<br />
sameeya sidii mushrikiintu sameeyeen oo kale oo ku<br />
gaaloobidda Alle ah, iyada oo xaqiisii gaarka ahaa loo<br />
leexinayo cid kale oo nabiyaal iyo awliyo iyo saalixiin ah,<br />
oo barya Alle la jirkiisa, oo u gargaarsada sida uu Allaah u<br />
gargaarsanayo, kana dalba wax Allaah mooyee aan cid<br />
kale laga dalbin, maxaa diidaya in aayadaha gaalada la<br />
dulsaaro qofkii sameeyey falkii mushrikiinta oo kale?! Iyo<br />
gaalaysiintiisa?! Ahlucilmiguna waxaa ay sheegeen iy<br />
fiiradu ay tahay caamnimada erayga ee aysan ahayn<br />
gaarnimada sababta, balse haddii quluubtu ka indhabeesho<br />
garashada xaqa iyo in wixii Alle kusoo dejiyey<br />
mushrikiinta lagu dul-dejiyo ciddii falkooda oo kale<br />
samaysa, waddadoodiina qaadda, qofkaa xeelad lagula<br />
dhaqmaa ma jirayso". 2<br />
Maxamed Rashiid Ridaa:<br />
Waxaa uu yiri Alle ha u naxariistee:<br />
"La yaabka jaahilnimadii Daxlaan waxaa ka mid ah iyo<br />
dadka la midka ah: in ay u maleeyeen in waxa quraanku<br />
caddeeyey ee baadinimada shirkigii mushrikiinta ah ay<br />
iyaga nafsaddooda ku ekayd! Xujana aysan ku ahayn ciddii<br />
falkooda oo kale samaysa!! Iyadoo aad mooddo in qofkii<br />
muslimnimo lagu dhalay loo banneeyey shirkiga<br />
jinsiyaddiisa muslimka ah darteed!!! Haba kaga furto Alle<br />
wax walba oo kitaabka Alle shirki ka dhigaye! Sidaa haddii<br />
lagu socdo lama suuraysan karo riddoobid diinta laga baxo,<br />
maxaa yeelay qofkii muslim lagu magacaabay waxaa<br />
waajibaysa in gaalnimadiisa iyo shirkigiisana islaam lagu<br />
magacaabo". 3<br />
1 Wuxuu ka mid ahaa culimadii gobolka Casiir, kutub aad u badan ayuu ku difaacay<br />
dacwadii sheekha, wuxuu dhintay 1349H<br />
2 Kashu Qayaahibi Aldulaam:195<br />
3 Siyaanatu Al-insaan:487 nuqulka uu taxqiijiyey Rashiid Ridaa<br />
250
Ugu danbayn waxaan leennahay: nimankan waxaa<br />
ka adkaaday caadooyinkii ay aabbayaal kasoo<br />
gaareen oo ah in Quraanka iyo sunnada loola<br />
dhaqmo sidii dhaxal dad hore, saamaynta uu<br />
bulshada ku leeyahayna ay tahay in la barakaysto oo<br />
kaliya! Balse aan laga dhigan manhaj lagu daboolo<br />
nolosha iyo halbeeg lagu cabbiro dhaqammada<br />
bulshada.<br />
Arrin kale: nimankani maba aaminsana in qofku<br />
diinta kaga bixi karo fal lid ku ah oo uu la yimid<br />
dartii, maadaama uu aaminsan yahay in maamulka<br />
iyo saamaynta uu Alle leeyahay, taana waynu kasoo<br />
hadalnay inaysan qofka tawxiid ugu filnayn.<br />
iyagoo marka ay rabaan sheekha iyo dadka la<br />
caqiidada ah inay baadinimo ku xukumaan oo ay<br />
weliba gaalaysiiyaan isku dayaya inay u daliishadaan<br />
aayado quraan ah iyo axaadiis, balse shirkiga iyo<br />
gaalnimada sida dharaarta ah u cad waa laga indhasaabay,<br />
shaydaan ayaana u qurxiyey! Alloow<br />
diintaada nagu sug naguna dil naguna soo saar.<br />
251
Faraca shanaad: dawladdii khilaafada islaamka<br />
ahayd ayuu ku baxay<br />
Shubhadan isla raggii hore ayaa hor boodayey waxaase<br />
kusoo biiray Faqiih Xanafi ahaa oo la oran jiray Ibnu<br />
Caabidiin, iyo rag kale oo xukuumadda u shaqayn jiray,<br />
waxayna ku hadlayeen: Waa khawaarij! Ummaddii<br />
ayey kala jabiyeen!! Amiirkii mu'miniinta ayey ku<br />
baxeen!! i.w.m<br />
Qaar kalena waxayba kusoo lifaaqeen: in wahaabiyadu ka<br />
mid ahayd sababihii khilaafadii riday!!!<br />
Nin la yihraado C/qaddiim Zaluum, ayaa si aan ganbasho<br />
lahayn u yiri: "Wahaabiyadu waxaa ay dawladdii islaamka<br />
ka dhex samaysteen maamul hoosaad, iyada oo uu<br />
hogaaminayo Maxamed bin Sacuud, kaddibna wiilkiisii<br />
C/casiis, ingiriiska ayaa xoolo iyo hub ku taageeray!<br />
Waxayna ku istaageen aasaas mad-habi ah si ay dalalkii<br />
islaamka ee dawladda khilaafada hoos imanayey u<br />
qabsadaan!! Seef ayey kor u qaadeen khaliifka hortiisa,<br />
ciidankii islaamka ayeyna la dagaallameen oo ah ciidankii<br />
amiirkii Mu'miniinta, iyadoo ingiriisku guubaabinayo<br />
taageerayana"!! 1<br />
Waxaynu horay usoo sheegnay in quwadihii riday dawladdii<br />
sacuudiga ee koowaad uu ingiriiskii Hindiya fadhiyey ka<br />
mid ahaa, ayna burburiyeen ciidammadii badda ee<br />
Qawaasimta ee Ra'sul-kheyma fadhiyey, ahaana<br />
taageerayaasha sacuudiyiint.<br />
Ninkan Zaluum ah wuxuu isku khaldayaa C/casiiskii<br />
dawladdii koowaad iyo C/casiiskii dawladdii saddexaad<br />
kaasoo ingiriiska taageero ka helayey, halka khilaafada uu<br />
sheegayaana taageero ka helaysay Jarmalka! Labadan<br />
1 Keyfa hadamat Al-khilaafa:10<br />
252
gaalna markaa loolan adag ayaa ka dhexeeyey waana<br />
xilligii waxa loogu yeero "dagaalkii koowaad ee dunida".<br />
Waxaynu soo caddaynay in dawladihii sacuudiga ee<br />
koowaad iyo 2aad aysan wax xiriir ah gaalo la lahayn, mid<br />
toos ah iyo mid dadban midnaba, bilawgii C/caziizkii<br />
dawladdii saddexaadna khilaafadu iyada ayaaba liicday oo<br />
aan cidna eersanayn.<br />
Waxaa kale oo aynu soo xusnay in Turkigu ahaayeen kuwii<br />
Najdi usoo weeraray si arxan darro ah oo burburiyey diin,<br />
dal iyo dad iyo duunyaba.<br />
Aynu usoo noqonno arrinta ah in sheekhu dawladda<br />
ku baxay, maxaa ka jira, wax marmarsiinyo ah xitaa<br />
beentan maloo heli karaa? Sideese Najdi ahayd<br />
sheekha ka hor? Maamul mideysan ma ka jiray?<br />
Hadduu jiray ma ahaa mid Turkiga hoos yimaadda?<br />
Xaqiiqda dhabta ahi waxaa ay inooga soo baxaysaa<br />
jawaabaha suaalahan.<br />
Dr Saalix Alcabuud waxaa uu yiri: "Najdi guud ahaan ma<br />
aysan arag maamul cusmaaniyiintu leeyihiin,<br />
xukunkooduna masoo gaarin, madax cusmaaniyiinta ka<br />
socdaana uma iman, sheekha ka horna ciidamo Turki ahi<br />
ma degin, waxaana xaqiiqdan taariikhiga ah ku tusaya<br />
raadraacidda maamuleed ee loo qaybiyey dawladdii<br />
cusmaaniyiinta;<br />
Qoraal Turki ah oo cinwaankiisu yahay: "Qawaaniinta<br />
cusmaaniyiinta sida diiwaanka ku dhigan" uuna qoray<br />
xoghayihii diiwaanka Yamiin Cali Afandi sannadkii 1018H,<br />
1609M, waxaa warqaddan ku cad in ilaa bilawgii qarnigii<br />
11aad (ee hijriga) ay dawladda cusmaaniyiintu u<br />
qaybsanayd dhawr iyo soddon maamul goboleed, oo afar<br />
iyo toban carab tahay, magaalooyinka Najdina kama mid<br />
aha Axsaa mooyee (Baxrayn) haddaan kasoo qaadno inay<br />
Najdi ka mid tahay". 1<br />
1 Caqiidatu Seekh Maxamed bin C/wahaab Alsalafiya:1/27<br />
253
Dr C/laahi Alcuthaymiin waxaa uu yiri: "wax kasta oo jira<br />
Najdi marnaba ma arag maamul Cusmaani ah oo toos ah,<br />
ka hor soo bixiddii sheekh Maxamed C/wahaab, sida aysan<br />
sidoo kale u arag maamul xooggan oo jirintaankiisa ku<br />
fuliya waxa ka dhex dhacayey dhan kastaba;<br />
Reer Jabar iyo reer Khaalid iyo Ashraaftii (xijaas ka<br />
talinayey) ayaan midkoodna keenin deganaansho<br />
siyaasadeed, dagaallada magaalooyinka Najdi ka<br />
dhacayeyna waxay ahaayeen kuwo taagan, loolanka<br />
qabiilooyinka iskhilaafsan ka dhexeeyeyna wuxuu ahaa mid<br />
joogto noqday, isagoo kulul oo daran". 1<br />
Dr Cajiil Alnashmi waxaa uu yiri: "Najdi iyo deriskeeda<br />
dawladdii khilaafadu ma siin wax ahmiyad ah, tanina<br />
waxaa dhici karta inay ahayd siyaasaddeeda Najdi ku<br />
wajahan, ballaarnaanta dhulkeeda darteed iyo<br />
dhinacyadeeda oo kala fog, taasi waa dhinac, iyo<br />
qaybsanaanta qabiilooyinka iyo tolalka oo qotodheeraa<br />
marka aynu dhinac kale eegno". 2<br />
Amiin Saciid waxaa uu isna yiri: "waxaan in badan isku<br />
dayey intii aan darsayey taariikhda dawladihii<br />
umawiyiinta, cabbaasiyiinta, ayuubiyiinta,<br />
mamaaliiktii Masar, kaddib taariikhdii cusmaaniyiinta<br />
ee iyaga ka danbeeyey dhaxlayna xukunkii, inaan<br />
helo magac guddoomiye ama xaakim kuwaas ama<br />
middood usoo dirtay Najdi ama meel<br />
degmooyinkeeda dhexe ama waqooyi ama galbeed<br />
ama koonfureed ah, mana aanan helin!!! Taasoo ku<br />
tusaysa dayac dheeri ahi inuu jiray oo dawladahaasi<br />
masuuliyaddeeda qaadayaan". 3<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "sheekh walba ama amiir walba<br />
oo Najdi jooga wuxuu ahaa mid si buuxda ugu<br />
1 Maxamed bin C/wahaab xayaatuhu wa fikruhu<br />
2 Majallada Mujtamac:cadadka 509<br />
3 Taariikhu Dawlat Alsacuudiya:23<br />
254
madax bannaan maamulka degmooyinkiisa, Turkina<br />
isaga ma aqoon , isaguna Turki ma aqoon"!!! 1<br />
Caalimkii weynaa Imaam C/caziiz bin C/laahi bin Baaz<br />
Allaah naxariis badan ha siiyee waxaa uu yiri: "Sheekhu<br />
kuma bixin dawladdii cusmaaniyiinta inta aan ogahay<br />
aaminsanahayna, Najdina kuma sugnayn maamul iyo<br />
madaxtooyo Turkigu leeyihiin, taa iskaba daaye Najdi<br />
waxay ahayd maamullo yaryar iyo tuulooyin kala yaacsan,<br />
magaalo iyo tuulo walba si kasta oo ay u yartahay amiir<br />
madax bannaan ayaa joogay, waxayna ahayd maamullo<br />
iyaga uu ka dhexeeyo dagaal iyo isqabqabsi;<br />
Sheekh Maxamed kuma bixin dawladdii khilaafada,<br />
ee wuxuu ku baxay xaalado fasahaadsan oo dalkiisii<br />
ku sugnaa, Alle dartii ayuuna jihaad dhab ah u<br />
jihaaday, wuuna adkaystay ilaa iftiinkii dacwadani<br />
uu magaalooyin kale gaaray".<br />
Dr Cajiil Alnashmi: wuxuu mar kale yiri: "si degan waxaan<br />
u dhihi karnaa inaan qoraallada sheekha laga helayn<br />
mawqif cad oo la col ah dawladdii cusmaaniyiinta".<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "ma aanan helin haba yaraatee<br />
wax fatwo ah oo sheekhu leeyahay oo gaalaysiinaya<br />
dawladdii cusmaaniyiinta". 2<br />
Mar kale waxaa uu yiri: "siyaasadda sheekha iyo<br />
mawqifkiisii ku aaddanaa magaalooyinka Xijaaz wuxuu<br />
ahaa inuusan wax saamayn ah ku yeelan noloshiisii<br />
dheerayd, wax guubaabo ah ama collaytan ah ama baaq<br />
dagaal ah ama in la qabsado ah, isaga oo dareemayey in<br />
falkaa loo fasiranayo inuu dawladdii khilaafada ku baxay;<br />
Dawladdii khilaafaduna wax isnuuxin ah ma samayn, wax<br />
degdeg ah ama gaws-qabsi ahna ma samayn ama khilaaf<br />
la sheego ah, iyadoo ay xilka isaga danbeeyeen afar<br />
cusmaaniyiin ah xilligii sheekhu noolaa". 3<br />
1 Kitaab can imaam Maxamed bin C/wahaab:179<br />
2 Majallada Almujtamac:caddadkii 506<br />
3 Almujtamac caddadka:510<br />
255
Haddaba haddii xaaladdu sidaa ahayd xilligii sheekha,<br />
mawqifkiisuna kaa ahaa, maxaa sababay duullaankii<br />
ballaarnaa ee Turkigu soo qaadeen kaddib geeridii<br />
sheekha?<br />
Jawaabtu waxaa ay tahay iyadoo markii Ashraafta laga<br />
furtay Xijaaz iyo intii loolanka iyaga iyo sacuudiyiintu<br />
socdayba ay warbixinno khaldan ka bixinayeen reer Najdi,<br />
caqiidadooda iyo siyaasaddoodaba, si Turkiga ay hiil uga<br />
helaan, hadalladii foosha xumaa ee Turkiga la gaarsiiyey<br />
waxa ka mid ahaa in sacuudiyiintu calankooda ku qoreen:<br />
"Qofna rasuul ma aha"!!! dantooduna ay tahay inay<br />
Turkiga xukunka ka tuuraan!!<br />
Turkigu waa dawlad xukunkii islaamka gacanta ku dhigtay<br />
iyadoo ay asal ahaan diinteennu qabto in mudnaanta<br />
xukunka islaamka ay carabtu leedahay gaar ahaan<br />
Qureysh, mar walba waxay ka cabsi qabeen in shucuubta<br />
carbeed lagu kiciyo magac diineed iyo in axaadiista<br />
arrintaa kusoo aroortay lagu guubaabiyo, waxaana mar<br />
walba dhanka carabta kaga imanayey gadood oo reer<br />
miyigu Turkiga ma jeclayn, sidaa darteed wax saldhigyo ah<br />
Turkigu kuma lahayn gebi ahaanba Jaziiradda Carbeed oo<br />
ah saldhigga reer miyiga (waa khaliijka iyo Yeman) marka<br />
laga reebo yeman oo uu muddo xaddidan joogay, ugu<br />
danbayntiina uu kaga haray tuulo yar oo la yiraahdo Laxaj<br />
una dhaw Cadan, balse Ciraaq iyo Shaam iyo Masar oo<br />
ahaa meelo qawmiyado kala duwani ku kulmeen saldhigyo<br />
joogta ah ayuu ku lahaa iyo wakiillo isaga matala, Xijaazna<br />
wakiilkiisa Masar ayaa kormeeri jiray, maamul hoosaadna<br />
waa ay lahayd.<br />
Taariikhyahan reer Turkiya ah oo magaciisa la yiraahdo<br />
Suleymaan bin Khaliil Alcazzi waxaa uu yiri: "Farriimihii<br />
soo gaaray Istanbuul ee ka imanayey Shariif<br />
Mascuud bin Saciid , oo ahaa shariifkii Maka, waxaa<br />
ay caddaynaysay in in mulxid ah oo aan diin lahayn<br />
256
laguna magacaabo Maxamed bin C/wahaab uu kasoo<br />
baxay bari, uu isu taagay garaacidda iyo khasbidda<br />
dadka deegaankaa deggan, si uu ugu hogaansiiyo<br />
naftiisa, isaga oo ijtihaad aan asal ahayn ku socda". 1<br />
Sheegashadii Zaluum uu yiri sheekhu wuxuu ka mid ahaa<br />
sababihii khilaafada riday waxaa ka jawaabaya caalim reer<br />
Turkiya ah oo la yiraahdo Sh Maxamuud Mahdi Alisatanbuuli,<br />
waxaa uuna yiri: "Waxa yaabka leh oo wax<br />
ka qosliya kana oohiya waxaa weeye: in ustaadkani<br />
ku tuhmo dhaqdhaqaaqii Sheekh Maxamed bin<br />
C/wahaab inuu ka mid ahaa sababihii dumiyey<br />
khilaafadii Cusmaaniyiinta, iyada oo aynu ognahay in<br />
dhaqdhaqaaqu istaagay qiyaasta sannadkii 1811m,<br />
khilaafaduna duntay 1922m". 2<br />
Waxaa ka hadalkeenna shubhadan inoogu bidhaantay in<br />
Najdi marnaba aysan arag xukun Turki ah oo sheekh<br />
Maxamed burburiyey iyo ciidan ay leeyihiin oo uu la<br />
dagaallamay, uusanna sheekhu marnaba ka hadlin wax<br />
cusmaaniyiinta khuseeya, cusmaaniyiintuna ahaayeen<br />
kuwii burburiyey dawladdii sacuudiga ee koowaad ee<br />
sheekhu wax ka dhisay, iyaga oo cuskanayey dacaayado<br />
been abuur ah oo aysan hubsan, dantooduna ahayd inay<br />
xukunkooda ku fara-adaygaan.<br />
Waxaa wax lala yaabo ah in Turkigu uusan marnaba ka<br />
damqan xaaladdii qallafsanayd ee ka jirtay Najdi sheekha<br />
ka hor, ee isugu jirtay khilaaf, kala qoqobnaan, qabyaalad,<br />
jidgooyo, i.w.m, markii ay dawlad iyo midnimo heleenna<br />
intii uu gacan qaban lahaa uu isagu burburiyey!<br />
Waxaa kale oo wax lala yaabo ah in ingiriisku Cadan soo<br />
degay 1836M Iyadoo iyadoo markaa weli Turkigu ku baaqi<br />
1 Alwahaabiyuun Al-awaail:5<br />
2 Sheekh Maxamed bin C/wahaab fii mir'aati culamaai Alsharqi wal-qarbi:62<br />
257
ahaa magaalada Laxaj (Laxaj waa magaalo dhawr mayl<br />
cadan u jirta), uusanna arrintaa ka gilgilan!!<br />
Waxaa iyaduna wax la iswaydiiyo ah muxuu Hindiya uga<br />
difaaci waayey ingiriiska markii uu saldhigyo waaweyn ka<br />
samaystay dhammaan xarumihii muslimiinta, sida Delhi,<br />
Bombay, Laahoor iyo kuwo kaleba?! Soomaaliya markii<br />
gumaysigu qaybsaday 1884m sannado yar kaddibna uu<br />
soo degay Berbera isaga oo udbihiisii wata, welibana<br />
Cadan kasoo duulayey xagee Turkigu jiray?!<br />
Koonfurta Soomaaliya markii Saciid Barqash ka iibiyey<br />
Talyaaniga xagee Turkigu jiray? Muxuuse ka qabtay?<br />
Waxaan la fogaysan karin haddii dhulalkaa ay ka istaagi<br />
lahayd dawlad ku socota mabaadidii sheekh Maxamed<br />
C/wahaab ku baaqay in Turkigu soo diri lahaa ciidan laxaad<br />
leh oo tirtira wahaabiyada, maxaa yeelay iyaga ayaa uga<br />
daran cadow walba!<br />
Haddaba maxay ahayd kaalinta Turkiga iyo waxtarka uu<br />
muslimiinta u lahaa qarniyadii danbe inuu carab xukunka<br />
ka ilaashado mooyee?! Jawaabtu waxaa ay u taal<br />
aqoonyahanka garaadka leh, ee ka maran caadifad iyo<br />
laab-lakac.<br />
258
Shubhada labaad: Tawasulka ayuu diiday<br />
Marka koowaad waa maxay tawasul? Intee nooc u<br />
qaybsamaa? Maxaa noocyadiisa bannaan maxaanse<br />
bannaanayn? Sheekh Maxamed iyo dadka la caqiidada ahi<br />
maxay ogolyihiin maxayse diiddan yihiin?<br />
Jawaabaha suaalahan ayey xaqiiqdu inooga soo baxaysaa.<br />
Micnaha Tawasul:<br />
Micnihiisa luqad ahaaneed waa wax shay kale ku gaarsiiya.<br />
Sharci ahaanna waa: in la maro sabab lagu gaaro raalli<br />
ahaanshaha Alle.<br />
Dhammaan cibaadada noocyadeedu waa sabab ku<br />
gaarsiinaysa Alle raallinimadiisa kuuna sababaysa inaad u<br />
dhawaato.<br />
Waxaase kaddib eraygan tawasul loo isticmaalay in Alle<br />
lagu baryo shay uu jecelyahay waddana looga dhigto,<br />
iyadoo la rajaynayo aqbalidda Alle.<br />
Qaybaha tawasulka:<br />
Wuxuu u qaybsamaa laba qaybood:<br />
1- nooc bannaan<br />
2- nooc aan bannaanayn oo xaaraam ah, khatarna ay<br />
tahay inuu shirki qofka gaarsiiyo.<br />
Nooca koowaad:<br />
Culimadu markii ay raacraaceen nusuusta sharciga waxaa<br />
ay soo saareen saddex qaab oo hoos imanaysa tawasulka<br />
bannaan, kuwaas oo kala ah:<br />
1- in Allaah lagu baryo magacyadiisa, tilmaamihiisa<br />
iyo ficilladiisa.<br />
2- In qofku Alle ku baryo camal suubban oo uu<br />
qabtay.<br />
3- In Alle lagu baryo qof wanaag lagu tuhmayo<br />
ducadiisa, oo la yiraahdo noo ducee.<br />
259
Adillada saddexdan qaab:<br />
Midka koowaad: waxaa adilladiisa ka mid ah hadalkii Allaah<br />
uu yiri:<br />
"اهب هوعداف ىنسحلا ءامسلأا للهو" Allaah magacyo wanaag badan<br />
ayuu leeyahay ee ku barya.<br />
Nabigana s.c.w ducooyinkiisii waxaa ka mid ahaa:<br />
"Waxaan kugu baryayaa magac walba oo aad<br />
leedahay oo aad naftaada ku magacawday ama<br />
kitaabkaaga kusoo dhex dejisay". 1<br />
Ama uu dhihi jiray: "Allaah cizzadiisa ayaan ka magan<br />
galayaa iyo awooddiisa wixii shar ah ee aan ka baqayo ama<br />
aan dareemayo". 2<br />
Iyo ducooyin aad u badan oo nabigu s.c.w Allaah ku baryi<br />
jiray magacyadiisa, tilmaamihiisa iyo afcaashiisa.<br />
Qaabka labaad:<br />
Addilladeeda waxaa ka mid ah xadiis nabigu s.c.w inooga<br />
sheekeeyey saddex nin oo Banii israaiil ka mid ahaa iyaga<br />
oo carraabe ah goor maqribkii soo galay ayaa roob ku yimi<br />
markaa ayey god buur hoosteed ku yaallay jirsadeen,<br />
dhagax ayaa buurtii kasoo dilindillooday oo afkii godka<br />
awday, markaa ayey yiraahdeen mashaqadan kama<br />
baxayno inaynu Alle ku barinno mooyee camallo<br />
wanaagsan oo aynu dartii u qabannay, markaa ayaa mid<br />
kastaa Alle baryey meeshiina ka faydantay sidii ayeyna ku<br />
badbaadeen.<br />
Qaabka saddexaad:<br />
Aad ayey u badnayd in saxaabadu nabiga s.c.w u<br />
yimaaddaan oo ka codsadaan inuu uga duceeyo dhibaato<br />
haysata, ha noqoto mid gaar ah ama mid guud.<br />
1 Imaamu Axmed ayaa weriyey waana xadiis saxiix ah sida uu sheegay muxaddiskii Axmed<br />
Shaakir: 3712<br />
2 Muslim:2202<br />
260
Waxa ka mid ah ninki masjidka soo galay maalin jimce ah<br />
iyadoo nabigu khudbaynayo kuna yiri: "nabi allow xoolihii<br />
waa halaagsameen waddooyinkiina waa go'een ee Alle noo<br />
bari inuu noo gargaaro, nabigu allaah ayuu baryey roob<br />
ayaa markiiba soo daatay asbuucna socday. 1<br />
Nooca labaad ee aan bannaanayn:<br />
Waa wixii intaa kasoo haray, sida in Alle lagu baryo<br />
shakhsiyadda nabiyada ama awliyada, ama wajigooda, oo<br />
la yiraahdo Alloow nabiga fadligiisa ama wejigiisa ama<br />
sharaftiisa waxaa nagu sii, ama weli hebel.<br />
Iyadoo nabigu yahay midka uunka ugu fadli badan uguna<br />
weji sharfan, haddana ma aha qaab nabigu ina baray s.c.w<br />
inaynu Alle ku barinno, dhammaan axaadiista arrintaa la<br />
isku dayey in loo daliishadana ma aha kuwo sugan, ee<br />
badankoodu waa been abuur iyo hadallo gacan ku-samays<br />
ah, iyo daciif aad u liita.<br />
Cibaadadana waxaa asal u ah halbeegna u ah wixii nabiga<br />
iyo saxaabadu sameeyeen, wixii aysan samaynna waa<br />
baadil.<br />
Waxaase bannaan inaad tiraahdo allow rumeynta<br />
aan nabigaaga rumeeyey waxaa igu sii, maxaa<br />
yeelay rumayntu waa cibaado iyo camal suubban,<br />
markaa waddo bannaan ayaad qaadday.<br />
Xilligii nabiga s.c.w marka abaari dhacdo nabiga ayaa sidaa<br />
dadka ugu ducayn jiray waana la waraabin jiray, markii<br />
nabiga la oofsaday xaalku see noqday? Dadku intay<br />
qabriga yimaaddaan miyey ku tawasuli jireen? Mise waxay<br />
dhihi jireen Alloow nabigaaga fadligiisa iyo sharaftiisa nagu<br />
waraabi?<br />
Midnaba ma samayn jirin ee dadka suubban ee markaa ay<br />
kheyrka ku tuhmayaan ayey dhihi jireen ummadda u<br />
duceeya;<br />
1 Bukhaari:1021, muslim:798<br />
261
Xilligii amiirkii mu'miniinta Cumar bin Khaddaab ayaa<br />
abaar kululi dhacday, cumar dadkii ayuu isugu yeeray si<br />
loo roob doono, wuxuu yiri: "Alloow nabigaaga ayaan<br />
kuugu tawasuli jirnay markii uu na dhexjoogay waadna na<br />
waraabin jirtay, haddana waxaan kuugu tawasulaynaa<br />
nabiga adeerkii (Cabbaas) ee Alloow na waraabi" markaa<br />
ayuu cabbaas duceeyey ummaddiina waa la waraabiyey. 1<br />
Haddii fadliga nabiga iyo wejigiisa sharafta badan in Alle<br />
lagu baryaa bannaantahay, saxaabadii nabigu wax baray,<br />
fadligiisa cid ka badisaana aysan jirin, cid nabiga ka jecelna<br />
aysan jirin ma suuroobi lahayd inay ka leexdaan nabiga oo<br />
Cabbaas aadaan?! Alloow waa maya, marnaba ma<br />
suuroowdeen, taasi waxaa ay ina tusaysaa in noocaasi<br />
uusan bannaanayn.<br />
Qabuuraha oo lagu tawasulo:<br />
Marka abaari dhacdo ama balaayo in xaga qabuuraha loo<br />
kacaa waa dhaqankii jaahiliyada, mana bannaana, waana<br />
arrin keeni karta ugu danbayntii in qabuuraha la baryo<br />
sidaana loogu dhaco shirki diinta lagaga baxo, wayna<br />
dhacday ilaa haddana waa dhaqan baahsan.<br />
Qabuuraha agtooduna kama mid aha meelaha ducada lala<br />
doonan jiray xilligii nabiga s.c.w iyo saxaabada, in la iska<br />
dhaadhiciyo in qabuuraha agtoodu fadli dheeri ah<br />
leedahayna waa arrin jaahilnimo ku salaysan wax daliil<br />
ahna aan loo hayn.<br />
Qayb ka mid ah axaadiista daciifka ah ama been<br />
abuurka ah ee loo daliishado tawasulka aan ku<br />
sheegnay mid reebban:<br />
"ku tawasula wejigayga, maxaa yeelay<br />
wejigaygu Alle agtiisa wuu ka weynyahay". Ama<br />
"haddi aad Alle wax weydiisanaysaan wejigayga<br />
1 Sida imaam Bukhaari ku weriyey saxiixiisa lambarka xadiiska ( 1010)<br />
262
ku weydiista, maxaa yeelay wejigaygu Alle<br />
agtiisa waa mid ku weyn".<br />
Waxaa looga jawaabayaa: "labadan aad axaadiista ku<br />
sheegteen waa been abuur aan ku sugnayn kutubta<br />
muslimiinta ee axaadiistu ku taal ee la cuskado, qof<br />
culimada xadiiska ka mid ahina ma sheegin, iyadoo<br />
aan la isku diiddanayn in wejiga nabigu uu sharaf iyo<br />
karaamo weyn Alle agtiisa ku leeyahay. 1<br />
1- "Haddii arrimuhu idin ku adkaadaan dadka<br />
qubuuraha ku jira dhankooda u kaca"!. 2<br />
Midkanna qolaa xadiis ka dhigtay!<br />
Jawaabtu waa isla sidii hore oo kale, waa been dharaar<br />
joogta bal keena cidda werisay ee culimada xadiiska<br />
ka mid ah, kitaabkee ku yaal?<br />
Waa arrin khatar ah oo lagu soo noolaynayo<br />
wathaniyadii nabigu s.c.w tirtiray, muxuu ahaa<br />
dadaalkii rasuulladu laga soo bilaabo nabi Nuux ilaa<br />
nabigeenna? Wax kale kuma saabsanayn aan ahayn<br />
ku xirnaanshaha Alle iyo inaan cid kale la caabudin,<br />
lana kaalmo weydiisan.<br />
2- "Markii nabi Aadam gefkii ku dhacay, ayuu yiri:<br />
Rabbiyoow muxammad xaqiisa ayaan kugu<br />
weydiisanayaa inaad ii danbi dhaafto, Allaah<br />
wuxu yiri: oo Aadamoow see ku garatay<br />
Muxammad maba abuurine?! Wuxuu yiri:<br />
rabbiyoow markii aad gacantaada igu abuurtay<br />
ruuxdaadana aad igu afuuftay ayaan madaxayga<br />
kor u qaaday waxaan arkay dhidibbada carshiga<br />
oo ay ku qorantahay "Laa ilaaha illalaah<br />
muxammad rasuulullaah" markaa ayaan gartay<br />
1 Qaacida jaliilah fi-tawasuli wal-wasiila:168<br />
2 Imaam Ibnu Taymiya wuxuu ku sheegay majmuuca fataawihiisa in la isku waafaqsanyahay<br />
beennimada warkan.11/293<br />
263
inaadan magacaaga ku xejinin midka aad uunka<br />
ugu jeceshahay mooyee mid kale, markaa ayuu<br />
rabbi yiri: waan kuu danbi dhaafay, muxammad<br />
hadduusan jirinna kumaba abuureen". 1<br />
warkani waa midka ugu la yaabka badan beenaha ay<br />
tawasulka reebban u sameeyeen, oo tan iyo nabi<br />
aadam ayey daliil ka raadiyeen, balse kuma liibaanin<br />
oo been ayey maciin bideen!!!<br />
3- "Abaar ayaa ku dhacday dadka xilligii Cumar nin<br />
ayaa qabriga nabiga yimid markaa ayuu yiri:<br />
Rasuulkii Alloow ummadaada u roobdoon waa ay<br />
halaagsantaye, ninkii ayaa riyo loogu yimid<br />
laguna yiri Cumar u tag…..".<br />
Qisadan waxa lagu sheegaa kutubta tafaasiirta iyo<br />
kutubta axaadiista sharraxda, waana qiso daciif ah,<br />
ninka weriyey oo lagu sheegay Maalik Aldaar ma aha<br />
nin la yaqaan, shuruudda xadiiska saxiixa ahna waxaa<br />
ka mid ah in laga qaato nin cadaaladiisa iyo xifdigiisa<br />
la yaqaan, hadii aan la aqoonna majhuul ayaa loogu<br />
yeeraa noocyada daciifka ayuuna ka mid yahay, midda<br />
labaad: arrinta jawaabta lagu sheegay waaba riyo oo<br />
xukun lagama qaato, arrinta saddexaad wuxuu<br />
khilaafsan yahay hannaankii roobdoonka ee<br />
sharcigeennu jideeyey saxaabaduna ku dhaqmeen<br />
geeridii nabiga kaddib sallalaahu calayhi wasallama.<br />
4- "reer Madiina abaar ba'an ayaa heshay, caaisha<br />
ayey usoo cawdeen, waxaa ay ku tiri: qabriga<br />
nabiga eega oo meel duleesha samada uga fura,<br />
si isaga iyo samada uusan saanqaaf ugu<br />
dhaxayn, waa ay yeeleen, waa nala waraabiyey<br />
ilaa doog kasoo baxay, geeliina cayilay oo weliba<br />
1 Xaakim ayaa weriyey:2/615, ibnu casaakir ayaa kasii qaatay 2/3, 32/2. imaamu dahabi waxaa uu<br />
yiri waa mawduuc (been abuur) iyo sidoo kale xaafid ibnu Xajar: sidoo kale fiiri silsiladda<br />
daciifada ee albaani:1/38.<br />
264
xayr la dildillaacay, waxaa loo bixiyey sannadkii<br />
dildillaaca"!! 1<br />
Xadiiskan culimada qaarkood waxay ku<br />
sheegeen been abuur qaarna daciif, kii kastaba<br />
aynu niraahnee wuxuu ina tusayaa inaan xujo ku<br />
sugnayn, maadaama uusan nabiga ka ansixin<br />
ama saxaabada.<br />
5- "Cali bin Maymuun waxaa laga weriyey inuu yiri<br />
Shaafici ayaan maqlay oo leh: Abuu Xaniifa waan<br />
barakaystaa, qabrigiisana maalin walba waan tagaa,<br />
haddii baahi ila soo deristo laba rakcadood ayaan<br />
tukadaa, qabrigiisana waan imaaddaa, Alle ayaan<br />
baahidayda ku weydiistaa agtiisa, mana fogaato ilaa la<br />
ii qabto". 2<br />
Qisadani sidoo kale waa been abuur maxaa yeelay<br />
dhaqankan qubuurinimadu ma ahayn mid jiray xilligii<br />
imaamu Shaafici, horay ayeynu usoo sheegnay<br />
nimankii qubuurinimada bilaabay inay ahaayeen<br />
Qaraamiddada oo qarnigii afaraad soo baxay.<br />
Imaamu shaafici inkastoo uu Baqdaad muddo joogay<br />
haddana wuxu ahaa reer Xijaaz marnaba lama arag<br />
isaga oo qabuurihii saxaabada ee Xijaaz ku<br />
agsamaynaya ficilkaas oo kale ama qabuurihii<br />
taabiciintii waaweynaa.<br />
6- "Nin ayaa Cusmaan bin Caffaan isaga daba-noqon<br />
jiray dan uu leeyahay darteed, xilligii uu xilka hayey,<br />
Cusmaanna ma dhugan jirin, arrintaa ayuu ninkii uga<br />
cawday Cusmaan bin Xaniif, wuxuu ku yiri: meesha<br />
weysada tag oo weysayso, kaddib masjidka tag oo<br />
1 Daarami ayaa weriyey waana khabar daciif ah, fiiri tawasulka albaani:139<br />
2 Qisadan waxaa kusoo arooriyey kitaabkiisa taariikhda ah Khadiib Albaqdaadiyi:1/123,<br />
waxaana silsiladda raga kala weriyey ka mid ah nin lagu magacaabo:Cumar bin isxaaq bin<br />
Ibraahim, mana aha nin la yaqaan waa Majhuul. Ibnu taymiya Iyo ibnu Qayim waxay<br />
qisadan ku sheegeen mid been abuur ah.<br />
265
tuko, kaddibna dheh: "Alloow waxaan kuugu soo<br />
jihaysanayaa Nabigeenna dartii, nabigii naxariista,<br />
Muxammadoow waxaan kuugu soo jihaysanayaa xaga<br />
rabbigaa in dantayda la ii qabto darteed" markaa<br />
kaddib dantaada sheego, ninkii sidii ayuu sameeyey,<br />
kaddib ayuu albaabkii Cusmaan kusoo noqday<br />
waardiyihii ayaa u yimid oo gacanta qabtay una<br />
geeyey Cusmaan, agtiisa ayuu fariisiyey wuxuuna ku<br />
yiri dantaada sheego, wuu sheegtay waana loo<br />
dhammeeyey".!!! 1<br />
Intaas ayaan ka tilmaamaynaa waxyaabaha ay xujada<br />
ka dhigteen nimanka tawasulka reebban isku dayey<br />
inay daliil u sameeyaan, kuwo kale oo la mid ahna waa<br />
jiraan oo daciif iyo been abuur isugu jira, ama axaadiis<br />
ay hannaankeedii ka weeciyeen, waxaase daliil cad<br />
inoogu filan in saxaabadu aysan nabiga ku tawuslin<br />
geeridiisii kaddib ee ay u leexdeen adeerkii Cabbaas,<br />
iyadoo tawasulkaasina ahaa inuu duceeyo.<br />
Nimankani waxay aaminsanyihiin in qofka ay ku<br />
tawasulayaan nolol iyo geeriba uu isku mid yahay.<br />
Waxaa intaa sii dheer iyaga oo adeegsanaya erayo<br />
gargaarsi ah ama shafeecaysi ah markaana ku<br />
sheegaya tawasul! Marka la yiraahdo maad ilaah<br />
gargaarsataan waxay leeyihiin xaqiiq ahaan isaga<br />
uunbaan gargaarsanaynaa ee dadkan waan usii<br />
maraynaa maadaama ay ilaah agtii darajo ku leeyihiin!<br />
Waynu soo sheegnay in wixii mushrikiintu ku jawaabi<br />
jireen ay tahay.<br />
raga tawasulkaa reebban u doodayey waa isla raggii<br />
hore, Ibnu cafaaliq, Xaddaad, Dajawi 2 , Kurdi 1 ,<br />
1<br />
Isna waa xadiis daciif ah, u noqo Siyaanatul-insaan can waswasati Daxlaan:131 nuskhada<br />
Rashiid ridaa.<br />
2<br />
Azhari ayuu ahaa, ku dhashay Masar 1287H fiiri Aclaam:Zirikli:8/216<br />
266
Daxlaan, Qubbaani, Zahaawi, Caamili 2 , Calawi<br />
Almaaliki, iyo rag la mid ah.<br />
Haddaba sheekh Maxamed iyo dadka la caqiidada ahi<br />
sidaa ayey qabaan, adilladaa saxiixa ah ayeyna u<br />
daliishadeen ee bal dadka kasoo horjeedaa ha keeneen<br />
daliil quraan ah ama xadiis nabiga ka sugnaaday oo ku<br />
sugan kutubta xadiiska ee la yaqaan, isla markaana ay<br />
culimadu xadiisku saxiixiyeen, haddii kale ha ogaadeen<br />
inaan Alle lagu caabudin hawo iyo sida naftu<br />
jeceshahay.<br />
Xukunka ay culimadu siiyeen qofka tawasulka<br />
reebban la yimaadda laba midkood ayuu<br />
noqonayaa:<br />
1- Inuu Alle ku baryo wejiga nabiyada iyo saalixiinta<br />
iyo fadligooda, qofkaasi wuxuu noqonayaa qof bidco<br />
ku dhacay oo sunnihii garab maray, balse gaalnimo<br />
kuma dhicin, lamina gaalaysiinayo.<br />
2- Iyo inuu iyaga baryo oo gargaarsado haba ku<br />
magacaabo tawasul, qofkaasi gaalnimo ayuu ku<br />
dhacay, haddii xujagu ku ooganto oo xaqa loo<br />
caddeeyana wuu gaaloobayaa.<br />
1 Muxammad bin Suleymaan Alkurdiyi, Dimishqa ayuu ku dhashay 1128H, Madiina ayuu ku<br />
barbaaray wuxuu noqday muftiga shaaficiyada reer Madiina, kutub dhowr ah ayuu leeyahay,<br />
Madiina ayuuna ku dhintay, fiiri Alaclaam:Zirikli:6/152<br />
2 Shiici Ciraaqi ah ayuu ahaa, 1282H ayuu ku dhashay, wuxuuna ku dhintay Dimishqa suuriya eeg<br />
Alaclam:5/287<br />
267
Shubhada saddexaad: Shafeecaysiga nabiga<br />
ayuu diiday<br />
Shubhadan iyaduna waxyaabihii ay soo arooriyeen ayey ka<br />
mid ahayd, jawaabihii hore mid la mid ah ayeyna<br />
qaadanaysaa,<br />
sheekhu shafeecada nabiga ma ogolyahay? Shafeecadu<br />
goorma ayey dhacaysaa? Yaa iska leh shafeecada? Cidda<br />
loo shafeecayaa tilmaamo noocee ah leeyihiin?<br />
Xaqiiqadu suaalahan jawaabahooda ayey kasoo baxaysaa.<br />
Waa marka koowaade sheekhu shafeecada nabiga waa<br />
aaminsanyahay iyo inuu Alle ku karaamaynayo<br />
qiyaamaha.<br />
Shafeecadu qiyaamaha ayey bilaabmaysaa marka<br />
banka qiyaame la isugu yimaaddo dadkuna u<br />
baahdaan cid Alle uga ergaysa si loo kala xukumo,<br />
nabiyaal dhowr ah ayey u tagi doonaan, waa ayna ka<br />
cudur daaranayaan, ilaa ay nabigeenna sallalaahu<br />
calayhi wasallama uga yimaaddaan, markaa ayuu<br />
carshiga hoostiisa ku sujuudayaa oo rabbigii<br />
ammaanayaa, ammaan markaa loo furayo oo aan usii<br />
diyaarsanayn, waxaa lagu oranayaa: Madaxaaga kor u<br />
qaad, dheh waa lagu maqliyi, shafeec waa lagaa<br />
shafeeco aqbalayaaye, markaa ayuu ummadda u<br />
shafeecayaa sidaa ayaana lagu kala xukumayaa, taasi<br />
waa shafeecada Weyn ee loo yaqaan Maqaam<br />
Almaxmuud.<br />
Shafeecooyin kale oo nabigu leeyahay waa jiraan, sida<br />
inuu jannada albaabkeeda isagu gargaraacayo oo<br />
dadka ugu horgalayo, ummaddiisuna ummadaha ugu<br />
horgalayso, iyo isaga oo adeerkii Abuudaalib ugu<br />
shafeecaya in naarta laga fududeeyo oo hoos laga soo<br />
saaro, saddexdan nooc nabigeenna ayaa la gaar ah,<br />
268
ilaa dhowr nooc oo kale oo uu nabiyada iyo malaaigta<br />
iyo dadka suubban la wadaagana waa jiraan.<br />
Shafeecada Allaah ayaa iska leh, sida uu kitaabkiisa ku<br />
yiri:<br />
اعٌمج ةعافشلا لله لق " isaga uun ayaana la weydiisan karaa,<br />
oo qofku dhihi karaa Alloow shafeecada nabigaaga ha<br />
iga qadin, ee ma bannaana in qofku nabiga shafeeco<br />
weydiisto, maxaa yeelay ma aha wax weli la siiyey,<br />
qiyaamaha ayaa la siin doonaa, mana ahayn dhaqankii<br />
saxaabada inay nabiga shafeeco weydiistaan, marka<br />
ay ku yiraahdaan inaan jannada kugula saaxiibno<br />
ayaan rabnaa, wuxuu ku dhihi jiray cibaadada ku<br />
dadaala.<br />
Tilmaamaha dadka shafeecada mutaysanayaa waa<br />
kuwo Alle ka raalli noqday, isla markaana u fasaxay in<br />
loo shafeeco, sida Allaah quraankiisa ku yiri:<br />
ءاشٌ نمل اللّ نذأٌ نأ دعب نم لاإ ائٌش مهتعافش ًنغت لا تاومسلا ًف كلم نم مكو<br />
." ىضرٌو<br />
Oo micnaheedu yahay: "in badan oo malaaig ah oo<br />
cirarka ku sugan ayaan shafeecadoodu waxba tarayn,<br />
marka rabbi u fasaxo cidda uu doono kana raalli noqdo<br />
mooyee".<br />
Mar kale Allaah waatii uu ku yiri aayat kursiga:<br />
" هنذإب لاإ ه هدنع عفشٌ يذهلا اذ نم"<br />
waa kuma ka shafeecaya Alle<br />
agtii, fasaxiisa inuu ku shafeeco mooyee?!<br />
mar kale Allaah wuxuu yiri isaga oo malaaigta ka<br />
hadlaya:<br />
" ىضترا نمل لاإ نوعفشٌ لاو"<br />
uma shafeecaan cid uu ka raalli<br />
noqday mooyee.<br />
Sidaa ayaa sheekha iyo dadka taageersani shafeecada<br />
uga hadleen, kana aaminsan yihiin.<br />
Balse qolyaha kasoo horjeedaa waxaa ay aaminsanyihiin<br />
in shafeecada la weydiisan karo nabiyada iyo<br />
awliyadaba, maadaama ay shafeeci doonaan;<br />
269
Sheekh muxammad iyo dadka la caqiidada ahina waxaa<br />
ay leeyihiin ma aha arrin bannaan, iskaba daaye waa<br />
shirki lagu gaaloobayo, maxaa yeelay waa baryo cid aan<br />
Alle ahayn laga baryayo wax aysan lahayn, welina aysan<br />
hanan.<br />
Nimanka qaddiyaddan u doodaya waa isla raggii hore,<br />
mana helin wax daliil ah oo ay ku meel mariyaan<br />
sheegashadooda, inay nusuusta quraanka iyo axaadiista<br />
leexiyaan mooyee, ama la yimaaddaan khiyaali uu<br />
shaydaan u qurxiyey.<br />
270
Shubhada afaraad: Siyaarada ma ogola<br />
qubuurihii dadka suubbanna wuu ihaaneeyey:<br />
Qaybtii qubuuraha ayeynu kusoo sheegnay hannaanka<br />
sharcigu u dejiyey booqashada qabuuraha iyo axkaamta<br />
uu siiyey, waxa ku bannaan iyo waxa ka reebban.<br />
Arrinta ay leeyihiin siyaaradii ayuu diiday, siyaaradu<br />
horta waa booqasho micne ahaan, sheekhuna ma diidin<br />
booqasha sharciga waafaqsan, ee wuxuu diiday midda<br />
sharciga khilaafsan, ee ah in qabuuraha loo safro, ama<br />
xoolo lagu dul qasho, ama ciid laga soo qaato, ama la<br />
isku dhedhejiyo oo dhabannada la saaro, ama la baryo,<br />
ama dheef loo doonto, dhibkana laga magan galo, iyo<br />
waxyaabo badan oo qubuuriyiintu ku agsameeyaan<br />
qabuuraha.<br />
Waynu soo xusnay xadiisku nabigu s.c.w yiri: "looma<br />
safri karo (safar cibaado) meel aan ahayn<br />
saddexda masjid, masjidka xurmada leh<br />
(kacbada), masjidkayga iyo masjidka fog (Baytul<br />
maqdis). 1<br />
Arrintaana saxaabadu sidaa ayey u fahmeen, ma kala<br />
saarin qabuuraha, kuwo nabiyo iyo kuwo kale toona,<br />
marnaba ma dhicin inay u safreen qubuuro magaalada<br />
ay hadba joogeen ka baxsan, bal nimanka arrintaa u<br />
doodaya ha sheegeen halka ay ku qoran tahay in<br />
saxaabadu qubuuro u safri jireen.<br />
Iskaba daaye waa ay reebi jireen, waxaa dhacday<br />
in saxaabigii weynaa ee Abuu hureyra u safray<br />
buurtii nabi muuse calayhi salaam lagula hadlay<br />
waa Dhuur, isaga oo kusoo cibaadaysanaya markii<br />
uusoo noqday ayaa saxaabi kale oo la oran jiray<br />
Basrata bin Abii Basrata alqifaari ku yiri haddaan<br />
1 Lambarrada axaadiista: Bukhaari:1189, 1995. muslim:511, 1397.<br />
271
ku ogaan lahaa maad safarteen, xadiiskaa aynu<br />
soo sheegnay ayuuna u sheegay. 1<br />
Sidii ay tawasulka reebban ugu sameeyeen axaadiis<br />
been ah ayey qabriga nabiga sallalaahu calayhi<br />
wasallama in loo safrana u sameeyeen kuwo been ah,<br />
sida in nabigu yiri: "qofkii soo xajiya ee aan isoo booqan<br />
wuu igu gabood falay"! ama "qofkii qabrigayga soo<br />
booqda shafeecadayda ayaa u waajibaysa" ama "qofkii<br />
geeridayda kaddib isoo booqda isaga oo nolosha igu soo<br />
booqday ayuu la mid yahay" iyo warar kale oo noocaas<br />
ah, dhammaanna waa been abuur, kuwa ugu roon ayaa<br />
daciif liita ah.<br />
Nabiga siyaaradiisa waxaa ay u bannaantahay<br />
dadka madiina jooga, ama dadka madiina u booqda<br />
inay masjidka nabiga kusoo tukadaan, markaa<br />
ayey qabrigiisa iyo qabuuraha kale ee<br />
saxaabadana booqan karaan, balse in safarka lagu<br />
saleeyo booqashada qabrigiisa sallalaahu calayhi<br />
wasallama ama qabuuro kale ma aha mid bannaan,<br />
saxaabadiina ma samayn, taabiciinna ma samayn,<br />
iyagoo ku dhaqmaya xadiiskaa aynu horay usoo<br />
marnay, ee Bukhaari iyo Muslim weriyeen.<br />
Arrinta ay leeyihiin qubuurihii dadkii suubbanaa<br />
ayuu ihaanaayey!<br />
Waxay u jeedaan duminta qabriyada dhisan, ama<br />
masaajidda laga dul dhisay ama qubbadaha, taasina waa<br />
waajib sharci ah oo nabi muxammad amray, Cali bin Abii<br />
daalibna u xilsaaray, Calina xilligiisii uu Abul-hayaaj al-<br />
Asadiyi u xilsaaray, waynuna soo sheegnay u noqo<br />
qaybta qabuuraha aan kaga soo hadalnay.<br />
1 Maalik:1/68, imaamu Axmed lambarka xadiiska:23960, sunan Alnasaai:3/113-116, ibnu<br />
xibbaan saxiixiisa:2772, xumaydi musnadkiisa 2/421, Tayaalasi:1348, fiiri Axkaam Aljanaaiz<br />
ee Sheekh Albaani:287<br />
272
Intaa ayeynu kusoo koobaynaa dacaayadihii iyo<br />
shubhooyinkii ay ka faafiyeen Sheekh Maxamed Bin<br />
C/wahaab naxariis badan Alle ha siiyee, waana mawduuc<br />
aad u ballaaran lagana allifay kutub badan, waxaase<br />
nuxurka badankiisa soo koobaya kitaabka la yiraahdo:<br />
"Dacaawaa Al-munaawi'iin li-dacwati Alsheekh<br />
Muxammad bin C/wahaab" waxaana qoray sheekh la<br />
yiraahdo c/caziiz bin Muxammad bin Cali Al-Cabdiladiif.<br />
Allaah ha inagu sugo diintiisa, hana hanuuniyo cid<br />
walba oo xaqa garab marsan, magac walba oo ay<br />
wataan iyo meel walba oo ay joogaan, iyo xilli<br />
walba oo ay joogaan.<br />
273
Qaybta siddeedaad: Culimadii taageertay<br />
iyo kutubtii ka taariikhaysay<br />
Mar haddii aynu xusnay dadkii ka horyimid iyo<br />
dacaayadahoodii, waxaa munaasib ah inaan ku xejinno<br />
culimadii dunida dacalladeeda ka taageertay iyo weliba<br />
kutubtii sheekha iyo halgankiisa lagaga taariikheeyey.<br />
Waxaynu horay ugu soo xusnay qaybtii "Raadkii sheekha<br />
ee dibadda Jaziiradda Carabta" qayb ka mid ah hadalladii<br />
culimo ka hadashay dacwadii sheekha kuna tilmaantay<br />
inay ahayd tubtii toosnayd ee nabi Muxammad sallalaahu<br />
calayhi wasallama ummadda uga tegay, sidoo kale<br />
jawaabihii laga bixinayey dacaayadihii sheekha laga<br />
faafiyey waxaynu kusoo xusnay hadallo badan oo<br />
sheekha difaac u ahaa, sida hadalladii Sahsawaani,<br />
Manduur Nucmaani, Aaluusi, Rashiid Ridaa iyo kuwo<br />
kaleba, sidoo kale hadalladii Sancaani iyo Shawkaani<br />
ayeynu soo xusnay oo reer Yaman ahaa, waxaynu hadda<br />
sheegaynaa kutub lagu taageerayo baaqii sheekha,<br />
lagagana taariikheeyey halgankiisii ballaarnaa;<br />
Kutubta sheekha lagaga taariikheeyey boqollaal ayey<br />
gaarayaan, balse waxaan ka xusaynaa qaddar ina tusaya<br />
sida arrintan qalinka loogu qaatay, innagoo culimada<br />
kutubtaa qortayna u kala saari doonna dalalkii ay ka<br />
dhasheen.<br />
274
Culimadii Masar:<br />
Dacwada sheekhu Masar waxaa ay gaadhay xilligii la<br />
dumiyey dawladdii sacuudiga ee koowaad, waxaana<br />
gaarsiiyey dadkii maxaabiista ahaa! Culimo badan iyo<br />
dadweyne caadi ahba waa ay saameeyeen, waxaynu<br />
kasoo xusnay Sheekh C/raxmaan AlJabarti, oo si weyn<br />
uga dhiidhiyey qaabkii loola dhaqmay maxaabiista<br />
qaarkood, aakhirkiina wiilkiisii la dilay, isagiina la<br />
ceejiyey! Sidaa darteed ayuu kitaabkiisa taariikhda ah ku<br />
difaacay dacwada sheekha iyo dadka taageersanba,<br />
balse kutubta reer Masar u gaaryeeleen sheekha waxaa<br />
ka mid ah kuwan soo socda, waxaan jeclaystay inaan<br />
kutubta magacooda carabi ku qoro, marmarna micnaha<br />
magaca kitaabka isagoo soomaali ah aan ku xejiyo:<br />
اضر دٌشر دهمحم خٌهشلا : ةضفا هرلاو ةٌباهولا وأ ةعٌشلاو ةهنهسلا -1<br />
(Sunnada iyo shiicada ama wahaabiyada iyo raafidada,<br />
waxaa qoray Sheekh Maxamed Rashiid Ridaa)<br />
Hadalladii uu kitaabkan ku xusay waxaa ka mid ahaa:<br />
1-"wahaabiyadu waxaa ay si xaqnimo ah ugu baaqayeen<br />
inay yihiin muwaxidiin, ayna ka ilaalinayaan seeraha<br />
tawxiidka inuu shirki usoo gudbo, baaqaana iyaga<br />
hortood waxaa si xaqnimo ah u sheegan jiray <strong>sheekhii</strong><br />
islaamka (ibnu Taymiya).<br />
2- Wahaabiyadu ma sheegin in ay iyaga kaligood<br />
muwaxidiin yihiin, muslimiinta kasoo hartayna<br />
dhammaantood gaalo yihiin, sida shiicigani ugu been<br />
abuurtay, waxay uun ka hadlayaan sida culimada kaleba<br />
uga hadlayaan tawxiidka Alle ee rasuullada<br />
dhammaantood ku baaqeen".<br />
خٌهشلا : ةٌبرعلا ةرٌزجلا ًف ًنارمعلاو ًنٌهدلا حلاصلإا ًف ةٌباهولا ةوعهدلا رثأ-2<br />
ًقفلا دماح دهمحم يرهزلأا<br />
275
(Raadka hagaajinta diineed iyo dhismeed ee dacwada<br />
wahaabiyadu ku yeelatay jaziiradda Carabta) waxaa<br />
qoray mid ka mid ah kuwii ugu waaweynaa Culimada<br />
Azhar sannadkii 1354H ayaa markii ugu horraysay la<br />
daabacay.<br />
هيدنجلا مٌلحلا دبع:<br />
فٌلأت : باهولا دبع نب دهمحم ماملإا -3<br />
(Imaamkii Muxammad bin C/wahaab: waxaa qoray<br />
C/xaliim Aljundi oo xubin ka ahaa golaha cilmi barista<br />
ee Azhar)<br />
راطع روفغلا دبع دمحأ<br />
276<br />
: فٌلأت<br />
: باهولا دبع نب دهمحم<br />
ناهطقلا عاهنم:<br />
خٌهشلا : ةهنسلاو باتكلا ىلع باهولا دبع دهمحم خٌهشلا ةوعد دامتعا -5<br />
(cukashadii dacwada sheekh muxamadb c/wahaab ay<br />
cuskanayd kitaabka iyo sunnada)<br />
نمحهرلا دبع روتكدلا : باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةوعد لوح ترٌثأ ًتهلا تاهبهشلا-6<br />
ةرٌمع بتار<br />
(shubhooyinkii laga hareer-faafiyey dacwada sheekh<br />
muxammad c/wahaab).<br />
ةضٌوع دهمحم لماك : ثٌدحلا رصعلا ًف نٌدهدجملا خٌش باهولا دبع نب دهمحم ماملإا-<br />
7<br />
(imaam muxammad c/wahaab waa <strong>sheekhii</strong> kuwa diinta<br />
nooleeyey qarniyadan danbe)<br />
لاتف باهولا دبع : باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ملاسلإا مامإ ربكلأا ةٌعاهدلا-<br />
8<br />
(Daacigii weynaa imaamkii islaamka sheekh muxammad<br />
c/wahaab)<br />
لاتف باهولا دبع : راصتنلإا برد-<br />
9<br />
(dariiqa guusha)<br />
: رئازجلاب ًحلاصلإا ًملاسلإا ركفلا ًف باهولا دبع نب دمحم ماملإا ةوعد رثأ - 10<br />
سٌوع مٌلحلا دبع روتكدلا<br />
(raadkii dacwada imaam muxammad c/wahaab ku<br />
yeelatay fikirka islaamka ee hagaajineed ee Jazaair).<br />
-4
دومحم لٌبن : ةٌفوهصلا نثو مهطحٌ دٌحوهتلا راصعإ - 11<br />
(Dabaysha tawxiidka oo duminaysa asnaamtii<br />
suufiyada)!<br />
خٌهشلا : اهٌلع دهرلاو باهولا دبع نب دهمحم ماملإا ةوعد لوح ترٌثأ ًتلا تاهبشلا - 12<br />
بٌطخ مٌركلا دبع<br />
(shubhooyinkii laga hareer-faafiyey dacwada imaam<br />
muxammad c/wahaab iyo jawaab laga bixinayo).<br />
دهمحم روتكهدلا : لابقإ دهمحم ركف ًف اهؤادصأو باهولا دبع نب دهمحم خهشلا ةوعد-13<br />
نٌهدلا لامج دٌعسلا<br />
(dacwadii sheekh muxamad c/wahaab iyo ka guuxideedii<br />
fikirkii muxammad iqbaal)1 1<br />
Intaas ayaan ka xusaynaa kutubtii reer Masar kaga<br />
taariikheeyeen sheekh Muxammad, culimadaa<br />
badankoodu waxay u badnaayeen macallimiintii<br />
jaamicada Al-zhar.<br />
Culimadii Shaam iyo Ciraaq:<br />
خٌشلا : نٌدٌؤملاو نٌفصنملاو نٌضراعملا نٌب باهولا دبع نب دمحم خٌشلا ةوعد -14<br />
: ونٌز لٌمج دهمحم<br />
(dacwada sheekh muxammad c/wahaab sida ay u<br />
arkaan kuwa diiddan iyo kuwa dhexdhexaadka ah iyo<br />
kuwa taageersan).<br />
Qoraagani waa reer Suuriya<br />
دبع نب دمحأ روتكدلا : باهولا دبع نب دمحم خٌشلا ةدٌقع ناٌب ًف باطخلا لصف -15<br />
بٌجن مٌركلا<br />
(hadalka oo lagu gooyo caddeynta caqiidadii sheekh<br />
muxammad c/wahaab)qoraagani waa reer suuriya.<br />
1 Muxammad Iqbaal waa gabayaagii ugu weynaa qarnigii labaatanaad Hindiya wuxuuna<br />
ahaa faylasoof, gabayadiisu waxay u badnaayeen wadaniyad iyo dhiirrigelin iyo dhaqan<br />
toosin, wuxuu kasoo jeeday deegaanka Laahoor ee markii Hindiya kala go'day ka mid<br />
noqday dalka Pakistan, wuxuu dhintay 1936, waxaa lagu tilmaamaa inuu lahaa fikradda ah<br />
in muslimiintu ka goaan hindiya sidaa ayeyna Pakistan ku go'day.<br />
277
:waa reer<br />
دٌعس نٌمأ : باهولا دبع نب دمحم خٌهشلا ماملإا ةرٌس-16<br />
suuriya<br />
روتكهدلا : باهولا دبع نب دمحم خٌهشلا ةوعدب ةٌملاسلإا ةٌحلاصلإا تاوعدلا رثأت -17<br />
هًلٌحهزلا ةبهو رٌبكلا هٌقفلا<br />
(sida baaqyada hagaajineed ee islaamiga ahi ugu<br />
saamoobeen baaqii sheekh Muxammad c/wahaab)<br />
qoraagani waa faqiih aad u weyn oo miizaan ku leh<br />
dunida islaamka, gaar ahaan suuriya, wuxuu horay u<br />
ahaan jiray madaxa kulliyadda shareecada ee<br />
jaamicadda Dimishqa.<br />
برغ ًف ةٌحلاصلاا يدوف نب نامثع ةكرح ًف باهولا دبع نب دمحم خٌهشلا ةوعد رثأ-18<br />
دعسم ىفطصم روتكدلا : اٌقٌرفأ<br />
(raadkii dacwada sheekh muxammad bin c/wahaab ku<br />
lahayd dhaqdhaqaaqii hagaajineed ee Cusmaan bin<br />
Fawdi ee galbeedka Afrika).<br />
دهجنملا حلاص دمحم خٌشلا : ةٌباهولا ًه ام -19<br />
(wahaabiyadu maxay tahay?) sheekhanina waa reer<br />
Ciraaq.<br />
رهاض لماك دمحم : ثٌدحلا ًملاسلإا ركفلا ًف اهرثأو ةٌباهولا ةوعهدلا - 20<br />
Dacwada wahaabiyada iyo raadkeeda fikirka islaamiga<br />
ah ee casrigan). Qoraagu waa Lubnaani<br />
لدهلأا دٌس زٌزعلا دبع : باهولا دبع نب دمحم دٌحوهتلا ةٌعاد -21<br />
(Daacigii tawxiidka muxammad c/wahaab) qoraagu waa<br />
lubnaani<br />
هًسوللاا يركش دومحم خٌشلا رٌبكلا ةملاعلا : دجن خٌرات - 22<br />
(taariikhdii Najdi) waxaa qoray caalimkii weynaa ee reer<br />
Ciraaq maxamuud shukri aaluusi.<br />
هيرثلأا ةجهب دمحم : ةهنسلاو دٌحوهتلا ةوعد - 23<br />
(baaqii tawxiidka iyo sunnada) qoraagu waa Ciraaqi.<br />
بٌطخلا ثٌش دومحم نكهرلا ءاوهللا<br />
: لصوملا ًف باهولا دبع نب دمحم ماملإا<br />
278<br />
-<br />
24
Qoraaga kitaabkani waa jenaraal weyn oo Ciraaqi<br />
ahaa, wuxuu ahaa aqoonyahan aad ugu xeel dheer<br />
taariikhda, suugaanta carbeed iyo<br />
dhaqammadooda, wuxuu xubin ka ahaa golihii<br />
luqadda carabiga.<br />
Hindiya iyo Aasiyada fog<br />
رٌشب دمحم ثدحملا ةملاعلا خٌشلا : نلاحد ةسوسو نع ناسنلإا ةناٌص -<br />
1<br />
ًناوسهسلا<br />
(dadka oo laga dhawro waswaasinta Daxlaan)<br />
ًجونقلا نٌهدلا رٌشب : ةٌباهللا نٌطاٌشلا درطل ةٌهللإا قعاوصلا<br />
يودنلا ملاع دوعسم خٌشلا : هٌلع ىرتفمو مولظم حلصم باهولا دبع نب دمحم - 27<br />
(muxammad c/wahaab waa samadoon la dulmiyey laguna<br />
been abuurtay)<br />
روظنم دمحم ثدحملا ةملاعلا : باهولا دبع نب دمحم خٌشلا دض ةفثكم تاٌاعد - 29<br />
ًنامعنلا<br />
(dacaayaad culus oo sh Maxamed c/wahaab ka<br />
dhan ah)<br />
يرسترملأا اللّ ءانث ثدحملا خٌشلا<br />
279<br />
: ةٌباهولا ةكرحلا ىلع ةرظن<br />
(jalleecid ku saabsan dhaqdhaqaaqa wahaabiyada)<br />
يرسترملأا اللّ ءانث ثدحملا : ةٌدجنلا ةفحتلا - 31<br />
(hadyad reer najdi ku saabsan)<br />
فسوٌ دمحم<br />
: باهولا دبع نب دمحم خٌشلا ةوعد لوح ترٌثأ ًتهلا تاهبشلا<br />
1 Inkastoo kitaabkani yahay mid masaail cilmi ah gorfeynaya haddana sababta loo qoray<br />
waxay ahayd jawaab ku socotay mid ka mid ahaa kuwii ugu darnaa ee been abuurka sheekha<br />
ka faafinayey waa Axmed zayni Daxlaan, sidaa darteed waxaan oran karnaa kitaabku waa<br />
difaac la difaacayo dacwadii xaqa ahayd iyo dadkii ku baaqayey ee sheekh muxammad bin<br />
c/wahaab ugu horreeyo.<br />
-<br />
-<br />
-<br />
25<br />
26<br />
30<br />
32
يونزغلا لٌعامسإ دمحم<br />
يركانوجلا مٌهاربإ دمحم<br />
280<br />
: ةٌدجنلا ةفحتلا<br />
: يدهمحم راصنأ<br />
-<br />
-<br />
33<br />
34<br />
(taageerayaasha muxammad)<br />
يرناكوجلا مٌهاربإ دمحم : يدمحم تاءارب - 35<br />
(beri-ahaanshaha muxammad) labadan kitaab ee<br />
danbe af-urduu ayey ku qoran yihiin).<br />
يونزغلا دواد دمحم : دجن ةفحت - 36<br />
مٌهاربإ دمحم : ناطٌشلا نرق هنم علطٌ ًتلا ًه خٌشلا دجن نأ ةٌرف نع باوج - 37<br />
يركانوجلا<br />
Waa jawaab ku saabsan: beenta ah in najdida sheekhu<br />
tahay midda uu geeska shaydaan kasoo baxayo.<br />
ةراقلا هبش ًف اهٌضراعمو اهٌدٌؤم نٌب باهولا دبع نب دمحم ماملإا ةوعد - 38<br />
لٌلجلا دبع نب مركملا وبأ : ةٌدنهلا<br />
(dacwada imam muxammad bin c/wahaab dadka<br />
taageersan iyo kuwa kasoo horjeeda ee qaaradda<br />
hindiya)<br />
ةلودلاو باهولا دبع نب دمحم ماملإا ةوعد نم مهفقومو ثٌدحلا لهأ ءاملع - 39<br />
مركملا وبأ : ةٌدوعسلا<br />
(culimada ahlu-xadiiska iyo halka ay ka<br />
taaganyihiin dacwadii imam muxammad bin<br />
c/wahaab iyo dawladda sacuudiga).<br />
Culimadaasi waa reer Hindiya.<br />
caalimkanina waa reer<br />
-نٌمأ<br />
دمحم ظفاحلا : لصٌفلا لوقلا - 40<br />
Bangaladesh<br />
ناطلس دمحم ةملاعلا : نامٌلإاو رفكلاو ةعدبلاو ةهنسلا ًف نامثلا لئاسملا ةبوجأ - 41<br />
ًموصعملا<br />
(waa jawaabo siddeed ah oo ku saabsan sunnada,<br />
bidcada, gaalnimada iyo iimaanka, sidoo kale wuxuu<br />
kaga jawaabayey dacaayado laga faafiyey sheekh<br />
muxammad iyo dadka raacsan). caalimkani wuxuu kasoo
jeedaa dalalka Uzbakistan iyo Dajikistaan midkood,<br />
wuxuu ka mid ahaa culimada geyigaa ugu cilmi badan,<br />
ugu danbayntii markii midawga soofiyeeti dalalkaa<br />
qabsaday wuxuu soo degay Maka oo uu ku dhintay, Alle<br />
ha u naxariisto.<br />
: باهولا دبع نب دمحم خٌشلا ةوعدب اٌسٌنودنا ًف ةٌحلاصلإا تاوعدلا رثأت - 42<br />
اللّ دبع جٌجن<br />
(sida baaqyada samadoonka ah ee indonisia ka jiraa ugu<br />
saamoobeen baaqii sheekh muxammad) qoraagu waa<br />
induniisi.<br />
دبع نب دمحم خٌشلا ةوعدب دنلاٌات ًف ةٌملاسلإا ةٌحلاصلإا تاوعدلا رثأت -<br />
qoraagu waa reer Thailand, . دمحأ لٌعامسإ : باهولا<br />
kitaabkanina kii hore ayey isku mawduuc yihiin.<br />
Culimadii Afrikada kale ee aan Masar ahayn.<br />
ًماجلا ًلع نب نامأ دمحم خٌشلا : اهخٌراتو ةٌملاسلإا ةدٌقعلا - 44<br />
Qoraaga kitaabkani waa sheekh Oromo ah oo wax ka<br />
dhigi jiray jaamicadda islaamiga ah ee Madiina iyo<br />
Masjidka nabiga sallalaahu calayhi wasallama.<br />
يراصنلأا لٌعامسإ خٌشلا : ةٌملعلا هراثآو باهولا دبع نب دمحم خٌشلا ةاٌح - 45<br />
Sheekhani wuxuu kasoo jeedaa galbeedka afrika, gaar<br />
ahaan dalka Maali.<br />
. ةرقنلا ًماهتلا روتكدلا : دٌحوتلا ىلإ هتوعدو باهولا دبع نب دهمحم<br />
Qoraagani waa reer Tuunis.<br />
281<br />
-<br />
43<br />
46<br />
Sidoo kale reer Jazaair qoraallo badan ayey ka<br />
sameeyeen dacwadii sheekha, sida sheekh Muxammad<br />
Bashiir Alibraahiimi iyo sheekh C/xamiid ibnu Baadiis,<br />
hadalladoodana waxaad ka helaysaa labada kitaab ee<br />
isku magaca ah ee lagu uruuriyey warqadihii ay qori<br />
jireen. Waa:
ًمٌهاربلإا رٌشب دمحم راثآ<br />
Culimadii jaziiradda Carbeed:<br />
282<br />
iyo<br />
،سٌداب نبا راثآ<br />
دلقم نب حاتفلا دبع : اٌقٌرفأ برغ ًف باهولا دبع نب دمحم خٌشلا ةوعد رثأ - 47<br />
(saamaynta baaqii sheekh maxamed c/wahaab ًمٌنغلا<br />
ku lahaa galbeedka afrika). Qoraagu waa yamani<br />
ًنمٌ ملاعل : باهولا دبع نب دمحم خٌشلا دٌٌأت ًف ةلاسر - 48<br />
(waa kitaab lagu taageerao sheekh maxamed c/wahaab<br />
balse aan la helin magacii qoraaga, balse yemani ahaa).<br />
ًئاسحلإا ماهنغ نب نٌسح : ماهفلأاو راكفلأا ةضور - 49<br />
(qoraaga kitaabkani waa ardaygii sheekha,<br />
caalim reer Ixsaa ah ayuu ahaa, kitaabkiisu waa<br />
midka marjica koowaad u ah taariikhda<br />
Dacwada)<br />
: رشب نبا : دجن خٌرات - 50<br />
(qoraagani wuxuu ka mid yahay jiilkii ka aflaxay ardaydii<br />
sheekha, kitaabkiisu waa marjica labaad ee taariikhdii<br />
dacwada).<br />
نامحس نب نامٌلس ةملاعلا خٌهشلا<br />
: دجن خٌرات ةهمتت<br />
نب رصان نب دمح خٌشلا : باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا دقتعم ًف باذعلا هكاوفلا - 52<br />
رمعم لأ نامثع<br />
-<br />
51<br />
دبع ملاسلإا خٌش ةملاعلا فٌلأت : هترٌسو هتوعد باهولا دبع نب دهمحم ماملإا - 53<br />
زاب نب اللّ دبع نب زٌزعلا<br />
نب نسحملا دبع<br />
: ةملاعلا<br />
: فٌلاهتلا ًف باهولا دبع نب دهمحم ملاسلإا خٌش جهنم - 54<br />
داهبعلا دمح<br />
نازوفلا نازوف نب حلاص خٌشلا<br />
: نٌدهدجملا ملاعأ نم<br />
لآ حلاص خٌشلا : ةنهسلاو باتكلا ىلع باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةوعد دامتعإ - 56<br />
خٌشلا<br />
-<br />
55
روتكدلا : ًملاسلإا ملاعلا ًف اهرثأو ةٌفلسلا باهولا دبع نب دمحم خٌشلا ةدٌقع - 57<br />
دوبعلا حلاص<br />
نٌمٌثعلا اللّ دبع روتكدلا<br />
: هركفو هتاٌح باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا<br />
283<br />
-<br />
58<br />
نب زٌزعلا دبع روتكهدلا : باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةوعدل نٌئوانملا يواعد - 59<br />
فٌطهللا دبعلا دهمحم<br />
دهمحم نب دٌز : باهولا دبع نب دهمحم دهدجملا ةدٌقع حرش باطتسملا هًنجلا فطق - 60<br />
هًلخدملا يداه نب<br />
نب نمحرلا دبع : باهولا دبع نب دهمحم ماملإا ةوعد حاجن بابسأ ًف باطتسملا - 61<br />
ةمحرلا فسوٌ<br />
ناهطقلا دمحأ<br />
لقعلا مٌركلا دبع نب رصان روتكهدلا<br />
: ةلوهدلاو ةوعهدلا<br />
ةٌدوعهسلا<br />
-بٌبهضلا<br />
دهمحم دمحأ<br />
يرثهشلا رصان دهمحم روتكهدلا<br />
ًنارههزلا دمحأ نب دلاخ<br />
ع هوطملا دمحم نب اللّ دبع روتكدلا<br />
: ةٌباهو لا ةٌملاسإ<br />
-<br />
62<br />
: ) باهولا دبع نب دهمحم خهشلا(<br />
دٌحوهتلا مامإ - 63<br />
تٌوكلا-نٌهزلا<br />
دهمحمو<br />
: باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا راثآ<br />
: ةٌبرعلا ةرٌزجلا ًف ةٌحلاصلإا ةوعهدلا<br />
: ملاهسلا هٌلع تٌبلا لآو باهولا دبع نب دهمحم<br />
: دجن دلاب ًف ةٌحلاصلإا ةوعدلا<br />
نب دمحم روتكهدلا : اهرثأ ،اهؤدابم ،اهخٌرات باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةوعد - 68<br />
ناملهسلا اللّ دبع<br />
ناملسلا اللّ دبع نب دمحم<br />
:<br />
باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةوعد ةقٌقح<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
69<br />
روتكهدلا : ةٌقارشتسلإا ةٌوهرلا ًف هتوعدو هتاٌح باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا - 70<br />
مٌوهتلا اللّ دبع نب رصان<br />
رعٌوهشلا دعس نب دهمحم روتكهدلا<br />
: ةٌباهولا لوح ًخٌرات أطخ حٌحصت<br />
-<br />
71
دٌدجلا رصان نب دهف : دٌحوهتلا ةٌار تلعو<br />
حلاص : باهولا دبع نب دهمحم ماملإا حلصملا ةوعد نع تاهبهشلاو بٌذاكلأا فشك - 73<br />
خٌهشلا لآ دهمحم نب نٌهدلا<br />
دمحأ نب دومح روتكدلا : ةٌدوعهسلا ةهٌبرعلا ةكلمملا دٌحوت ًف ةٌفلسلا ةوعهدلا رثأ - 74<br />
ًلٌحهرلا<br />
نمحرلا دبع:<br />
باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةوعد نم ةدمتسملا ةٌوبرهتلا بٌلاسلأا - 75<br />
ًنٌرعلا ًلع نب<br />
باهولا دبع روتكهدلا : باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا دنع ًهقفلا رٌكفتلا صئاصخ - 76<br />
نامٌلس وبأ مٌهاربإ نب<br />
284<br />
-<br />
72<br />
دبع نب حلاص : ةنهسلاو باتكلا ىلع باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةوعد دامتعإ - 77<br />
مرطلأا نمحهرلا<br />
نٌصحلا زٌزعلا دبع نب دمحأ : روصعلا هلكل ةوعدو رٌمأو مامإ - 78<br />
زٌزعلا دبع نب دمحأ : ةٌباهو لا ةٌفلس باهولا دبع نب دهمحم ماملإا ةوعد - 79<br />
نٌصحلا<br />
دبع نب نامٌلس روتكهدلا : هتوعد ةقٌقحو باهولا دبع نب دهمحم خٌهشلا ةاٌح - 80<br />
لٌقحلا نمحهرلا<br />
ًسرافلا نامثع مٌهاربإ<br />
:<br />
باهولادبع نب دمحم خٌشلا ةوعد فادهأ<br />
Intaasi waa qayb yar oo tusaale u ah kutubtii<br />
lagaga taariikheeyey Sheekh Muxammad<br />
C/wahaab iyo dhinacyadii halgankiisa iyo mirihii<br />
laga gurtayba, iyadoo culimada kutubtaa qortay ay<br />
kala joogeen mashriq iyo maqrib, waxaan<br />
rajaynaynaa inuu raad raaco qofkii xaqdoon ahi.<br />
-<br />
81
Tixraacyada<br />
Quraanka iyo culuumtiisa:<br />
1- Alqur'aan Alkariim<br />
2- Tafsiir Alqur'aan Alcadiim: Imaam Ismaaciil bin<br />
Kathiir<br />
3- Ruux Al-macaani: Nucmaan Al-aaluusi<br />
4- Alfawz Alkabiir: Axmed Aldahlawi<br />
Axaadiista iyo sharraxyadeeda:<br />
5- Saxiix Albukhaari: imaam Muxammad bin<br />
Ismaaciil Albukhaari<br />
6- Saxiix Almuslim: Imaam Muslim bin Xajaaj<br />
7- Alsunan: imaam Abuu Daauud suleymaan bin<br />
Ashcath Alsijistaani<br />
8- Aljaamic: imaam Muxammad bin ciisaa Altirmidi<br />
9- Alsunan: Imaam Axmed bin Shucayb alnasaa'i<br />
10- Al-Musnad : Imaam Axmed bin Muxammad bin<br />
Xanbal<br />
11- Almusnad: imaam Abuu yaclaa<br />
12- Almustadrak: Imaam Abuu c/laahi Alxaakim<br />
13- Saxiix: Imaam ibnu Xibbaan<br />
14- Aldalaail Alnubuwah: Imaam Albayhaqi<br />
15- Fatxul baari sharxu saxiix albukhaari: Xaafid<br />
ibnu Xajar Alcasqalaani<br />
16- Sharraxa muslim: imaam Abu zakariya Yaxya<br />
bin Sharaf Alnawawi<br />
17- Cawn Almacbuud sharxu abii daauud:<br />
Shamsulxaq Alcadiim aabaadi<br />
18- Tuxfatu Al-axwadi sharxu sunan Altirmidi:<br />
sheekh C/raxmaan Almubaarakfuuri<br />
19- Silsilatu alaxaadiis alsaxiixa: Sh. Muxammad<br />
Naasirudiin Al-albaani<br />
285
20- Silsilatu al-axaadiis aldaciifa: Sh Albaani<br />
21- Saxiix Aljaamic Alsaqiir: Sh Albaani<br />
Axkaam:<br />
22- Al-umm: Imaam Muxammad bin Idriis<br />
Alshaafici<br />
23- Axkaam Aljanaaiz: Sh Albaani<br />
Siiro iyo Taariikh:<br />
24- Siyar Al-aclaam Alnubala: imaam Dahabi 1<br />
25- Albidaaya wa nihaaya: Imaam ibnu Kathiir<br />
26- Siiratu ibni Hishaam: ibnu Hishaam<br />
27- Alsiira alnabawiya: Imaam ibnu Kathiir<br />
28- Almadkhal ilaa mad-habi imaam Axmed:<br />
Sheekh ibnu Badraan.<br />
29- Al-aclaam: Kheyrudiin Alzirikli<br />
Fataawaa, Caqiido iyo kutub sheekha laga qoray:<br />
30- Majmuuc Alfataawaa: Imaam ibnu Taymiya<br />
31- Taqwiyatu Al-iimaan: sh Ismaaciil Aldahlawi<br />
32- Rawdatu Al-afkaar: Xuseyn bin Qannaam<br />
33- Cinwaan Almajdi: Ibnu Bishri<br />
34- Aldurar Alsaniya fil ajwibati Alnajdiya:<br />
C/raxmaan bin Muxammad bin Qaasim<br />
35- Alrasaail wal masaail Alnajdiya: culimo reer<br />
Najdi ah<br />
36- Majmuuc mu'allafaat Alsheekh: reer Najdi ah<br />
37- Sheekh muxammad bin c/wahaab muslixun<br />
madluumun wa muftaraa calayhi: Sheekh<br />
Mascuud Caalim Aldanawi<br />
38- Siyaanatu Al-insaan can waswasati Daxlaan.<br />
Sheekh Muxammad Bashiir Alsahsawaani<br />
39- Culamaau Alnajdi: C/laahi Albassaam<br />
1 Nuskhada Maxamuud Shaakir<br />
286
40- Sheekh Muxammad bin C/wahaab xayaatuhu<br />
wa fikruhu: Dr C/laahi Alcuthaymiin.<br />
41- Caqiidatu Alsheekh muxammad bin<br />
c/wahaab Alsalafiyah: Dr Saalix Alcabuud<br />
42- Sheekh Muxammad bin C/wahaab: Sheekh<br />
Axmed bin Xajar Aalabuutaami<br />
43- Almustadaab fii asbaabi najaaxi dacwati<br />
sheekh Muxammad bin C/wahaab: C/raxmaan<br />
yuusuf Alraxma<br />
44- Dacaawaa almunaawi'iin li-dacwati sheekh<br />
Muxammad bin C/wahaab: Dr C/caziiz<br />
Aalacabdilladiif (badanaa hadallada mucaaradka<br />
iyo kutubtoodaba isaga ayaan ka xigtay).<br />
45- Aldacwa al-islaaxiya fii bilaadi alnajdi: sh<br />
C/laahi bin muxammad Almudawac<br />
46- Alqubuuriya: sheekh Axmed bin Xasan<br />
Almucallim<br />
47- Altawasul xukmuhu wa aqsaamuhu: Cali bin<br />
xuseyn Abuu Lawz<br />
48- Taariikhda buunigii mujtahidka ahaa xaaji Cali<br />
C/raxmaan fiqi: Aw Jaamac Cumar Ciise.<br />
287
Tusmada<br />
Gogoldhig 3-6<br />
Qaybta koowaad: 7-15<br />
Qoyskii sheekha, dhalashadiisii iyo barbaariddiisii 8-9<br />
Safarradiisii waxbarasho iyo culimadii uu cilmiga ka<br />
qaatay 9-14<br />
Kusoo noqoshadiisii deegaankiisa 14-15<br />
Qaybta labaad: 16-28<br />
Sababihii halganka 17-23<br />
Bilawgii halganka 24<br />
Ka bixiddii Xureymala 24<br />
Degiddii Cuyeyna 25-27<br />
Ka bixiddii Cuyeyna 28<br />
Qaybta saddexaad: 29-59<br />
Imaanshihii Dirciya 30-32<br />
Heshiiskii taariikhiga ahaa 33-34<br />
Qoomamayntii ibnu Macmar 35<br />
Baaqii sheekha 36-39<br />
Caqiidadii sheekha 40-49<br />
Axkaamta gaalaysiinta 49-56<br />
Warqad ku socota kooxaha takfiirka ah 57-59<br />
Qaybta Afaraad: 60-98<br />
Caqiido xumadii baahsanayd 61-63<br />
Shirkiga iyo sababihii keenay 64<br />
Qabuuraha iyo kaalintii ay shirkiga ku lahaayeen:<br />
65<br />
Waxyaabaha qabuuraha ka reebban 66-73<br />
288
Sidee saxaabadu ula dhaqmi jireen qabriga nabiga iyo<br />
qabuurihii kale ee madiina ku yiillay? 73-75<br />
Bilawgii qubuuriyiinta ee ummaddan! 76-80<br />
Sidii qubuuraha loogu fitnaysnaa xilligii sheekhu soo<br />
baxay 80-92<br />
Burburinta qabuuraha iyo arrin muhiim ah marka<br />
qabuuro dhisan la burburinayo: 93-98<br />
Qaybta shanaad: 99-171<br />
(Marxaladihii halganka iyo mirihiisii)<br />
Marxaladihii halganka: 100-105<br />
Mirihii halganka 106<br />
Kutubtii sheekhu qoray 106-109<br />
Qayb ka mid ah warqadihii uu diray 110-117<br />
Ardaydiisii iyo awlaaddiisii 118-119<br />
Dawladihii sacuudiga:1aad, 2aad iyo 3aad 120-153<br />
Dawladdii sacuudiga ee koowaad 121-137<br />
Geeridii sheekh Muxammad! 125<br />
Dawladdii sacuudiga ee labaad 138-143<br />
Warbixin ku saabsan Dawladdii rashiidiyiinta 144-146<br />
Dawladdii sacuudiga ee saddexaad 147-153<br />
Raadkii uu ku yeeshay dibadda jaziiradda (Yaman,<br />
Masar, Hindiya, Induniisiya, Galbeedka Afrika,<br />
Shaam iyo Ciraaq, Jazaair iyo Soomaaliya)154-171<br />
Qaybta lixaad:<br />
Sababihii sheekha guuleeyey 172-190<br />
Qaybta todobaad:<br />
Dadkii ka horyimid noocyadoodii, dacaayadahoodii iyo<br />
shubhooyinkoodii: 191-273<br />
Dadkii ka horyimid iyo noocyadoodii 191-194<br />
Dacaayadahoodii iyo jawaabihii laga bixiyey 194-215<br />
289
Dacaayaddii koowaad: Nabinimo ayuu sheegtay,<br />
nabigana wuu liidaa! 195-202<br />
Dacaayaddii labaad:mujassim ayuu ahaa: 203-207<br />
Dacaayaddii saddexaad: karaamooyinka awliyada ma<br />
ogola! 208-215<br />
Shubhooyinka: 216-273<br />
Shubhada koowaad:Gaalaysiinta iyo dagaalka:216-251<br />
Sheekhu dawladdii Turkiga miyuu ku baxay? 252-258<br />
Shubhada labaad:tawasulka ayuu diiday! 259-267<br />
Shubhada saddexaad: shafeecaysiga nabiga ayuu diiday<br />
268-270<br />
Shubhada afaraad: Siyaarada ma ogola! Qubuuraha<br />
dadka wanaagsanna wuu liidaa!! 271-273<br />
Qaybta siddeedaad: Culimadii taageertay iyo<br />
kutubtii lagaga taariikheeyey 274-284<br />
Tixraacyada 285-287<br />
Tusmada: 288-290<br />
290
Change language