klikoni këtu. - Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes se ...
klikoni këtu. - Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes se ...
klikoni këtu. - Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe Mbrojtjes se ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Almanak<br />
I<br />
Fermerit Shqiptar<br />
IDRIZ XHOMARA<br />
2012<br />
2
Almanak<br />
I<br />
Fermerit Shqiptar<br />
IDRIZ XHOMARA<br />
2012<br />
3
Dedikim<br />
Homazh për shumë kolegë të mijë që nuk jetojnë më <strong>dhe</strong> unë kam pasur<br />
rastin të njihem o<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> të punoj me ta:<br />
Aleksandër Mare, Ahmet Rruci, Barbullej - Mat, Lefter Cfarku (Streblevë), Shahin<br />
Hasani, Ostren i Madh, Elmaz Koltraka - Peshkopi, Ramadan Palluçi, Rremull -<br />
Mat, Lutfi Bajrami – Sarandë, Islam Klosi - Mat, Rexhep Berisha – Durrës, Llambi<br />
Tereziu – Kavajë, Ibrahim Caka - Gur i Bardhë, Mat, Halil Bushati, Komësi - Mat,<br />
Abaz Gorani - Kurjan, Fier, Maksim Lahia, Zallë Dardhë, Fatbardh Nuri - Berat,<br />
Maks Gjata -Universiteti i Korçës etj, duke ju kërkuar falje familjeve të atyre që<br />
nuk u kam përmendur emrin vetëm për arsye të mungesës së informacionit.<br />
Shumë <strong>dhe</strong> shumë fshatarëve “pa shkollë” por me një universitet të pa konkurrueshëm,<br />
kudo që kam punuar.<br />
Nuk i kam harruar por është e pamundur ti rreshtoj në këtë botim.<br />
U jam borxhli që nuk kam arritur ti memorizoj përvojat e tyre që mbartin <strong>dhe</strong> një mesazh<br />
trashëgimie të brezave paraardhës, mesazh që kuotohet me pikë avarazhin më të lartë në<br />
Bursën e Mendimit Tradicional, Agronomik, Bursë e llojit të veçantë në<br />
<strong>se</strong> një ditë do të krijohet. Inkorporon përveç aspektit tradicional të bujqësisë <strong>dhe</strong><br />
blegtorisë, kulturën, etnosin, kulinarin, etj. etj.<br />
Dhe gjithmonë ka në sfond aspektin patriotik, sipas të cilit disi në kundërshtim me<br />
Balzakun që thotë: “Kush ka tokë ka <strong>dhe</strong> luftë”, në një këndvështrim tjetër, do të<br />
thonim: “Kush ka tokë është at<strong>dhe</strong>tar”, që do të thotë nuk mund të jetë kozmopolit.<br />
Who is eating, is part of agriculture<br />
Cilido që e çon bukën tek goja, nuk mund ta përjashtoj veten nga bujqësia<br />
Proverb amerikan<br />
Pas de Nutriture sans Agriculture<br />
Nuk mund të flitet për ushqim pa bujqësi<br />
Proverb francez<br />
Mos trashëgo tokë nga babai, por merre me qira nga djali<br />
Proverb afrikan<br />
Nga Honore de Balzak, Romani “Fshatarët”, Les paysans<br />
4
... fshatari është i madhërishëm me jetën e tij hallema<strong>dhe</strong>.<br />
Kush ka tokë, ka luftë.<br />
Puna e rëndë, kur e rraskapit trupin, ja heq mendimit forcën për<br />
të pastruar shpirtin<br />
FALENDERIM<br />
Formulimi i kësaj pje<strong>se</strong> të librit, që përgjithësisht shoqëron të<br />
gjithë botimet, për mua është shumë i vështirë.<br />
Rezultat i një qëmtimi, siç thotë Shuteriqi, rezultat i njohjes me<br />
shumë breza, rezultat i bashkëpunimit me shumë specialistë të<br />
fushave të ndryshme <strong>dhe</strong> jashtë universit të bujqësisë, jo pa<br />
frikë, mendova të “qullos” këtë libër.<br />
Por, gjithnjë kur mendojë <strong>se</strong> të tjerë sidomos brezi i ri, do ta<br />
zhvilloj më tej, mendoj <strong>se</strong> nuk kam arsye të kem frikë, <strong>dhe</strong> për<strong>se</strong><br />
të kem.<br />
Falënderim të veçantë për patriarkun e bujqësisë shqiptare, Prof.<br />
Ahmet Osja,<br />
Falënderim për Dr. Prof. Resmi Osmani për opinionin <strong>dhe</strong><br />
sugjerimet e tij për përgatitjen e këtij botimi.<br />
Falenderim per Dr, Prof. Hazir Pollozhani, uNiversiteti i Tetoves,<br />
Magjister Rexhep Shoshi, Universiteti i Prishtines, Doktori i<br />
Shkencave Sali Tershalla, njeheresh <strong>dhe</strong> Kryetar i Komunes te<br />
Arrasit, Diber, mikut tim nga Funari, Mexhit Bajrami, per<br />
vleresimet qe ato kane bere<br />
Falënderim për Dr. Prof. Zef Gjeta për gatishmërinë për të<br />
kontribuar, për predispozicionin e tij për mbështetjen e këtij libri.<br />
Falënderim për shumë kolegë <strong>dhe</strong> ish kolegë të Dikasterit të<br />
Ministrisë së Bujqësisë, për sugjerimet, komentet <strong>dhe</strong> për<br />
asistencën në përgatitjen kompjuterike të materialit.<br />
Falenderim per redaktorin e ketij botimi, Festim Shytaj, duke<br />
nenvizuar durimin <strong>dhe</strong> papertueshmerine e tij.<br />
5
Në përfundim :<br />
Libri ka emrin e një autori, por autorët e këtij libri janë të<br />
shumtë.<br />
Kam mendimin <strong>se</strong> çdo lexues do ta konsideroj veten e<strong>dhe</strong> autor<br />
të këtij libri, që shpresojmë të jetë <strong>dhe</strong> periodik.<br />
A u t o r i<br />
6
PARATHËNIE<br />
Brezat në vazhdimësi do ti jenë mirënjohës autorit<br />
Filozofi Wundit, në librin e tij mbi psikologjinë e kombeve thotë: <strong>se</strong><br />
brezat e qytetërimit të sotëm, pavarësisht zhvillimeve, në bazën e<br />
ekonomisë së tyre do të jenë bujqësia, blegtoria, zejtaria <strong>dhe</strong> turizmi.<br />
Në kushtet e sotme, nuk na mundësohet një zhvillim i çfarëdoshëm, por<br />
kërkohet që të jemi të saktë, të qartë <strong>dhe</strong> të suk<strong>se</strong>sshëm. Por, që të jesh i<br />
suk<strong>se</strong>sshëm duhet të jesh i mirë-informuar, i mirë - organizuar <strong>dhe</strong> i mirëfinancuar.<br />
Nisma që autori ka ndërmarrë, për të nxjerrë në dritë Almanakun e<br />
fermerit shqiptar, është një risi, një iniciativë mjaft kuptimplote <strong>dhe</strong> që<br />
vjen në dorën e lexuesit, bash në kohën e duhur.<br />
Më 1 Tetor të vitit 1921, në Vlorë, doli numri i parë i revistës “Bagëti e<br />
bujqësi”. Roli i kësaj reviste për rreth 88 vjet (pavarësisht nga<br />
modifikimet <strong>dhe</strong> përshtatjet që iu bënë në titull), është i<br />
pakrahasueshëm, pasi mijëra specialistë të fushës së bujqësisë patën<br />
mundësinë të botojnë gjithë çfarë ata menduan që i vlente zhvillimit të<br />
bujqësisë shqiptare.<br />
Vendi ynë, e<strong>dhe</strong> në të ardhmen do të vazhdojë të mbetet vetëm një vend<br />
bujqësor. Për këtë arsye, nevojitet një vëmendje gjithnjë e më e ma<strong>dhe</strong><br />
ndaj këtij <strong>se</strong>ktori, i cili kontribuon e do të vazhdojë të kontribuojë si në<br />
përmirësimin e jetës <strong>dhe</strong> të dietës së banorëve të këtij vendi, ashtu e<strong>dhe</strong> në<br />
sigurimin e të ardhurave.<br />
Njohja e traditës mijëra vjeçare, bashkë me gjithë ato që ofron<br />
përditësimi do të jenë një pasuri jo vetëm për bujqësinë, por <strong>dhe</strong> për fusha<br />
të tjera të jetës në vendin tonë.<br />
Vullneti, aftësia profesionale <strong>dhe</strong> sinqeriteti, janë disa prej tipareve që<br />
spikasin dukshëm tek ideatori <strong>dhe</strong> realizuesi i kësaj iniciative me vlera të<br />
veçanta: zotit Idriz XHOMARA.<br />
7
Almanaku mundëson bashkëpunimin me cilindo që dëshiron të ofrojë në<br />
mënyrë të shkruar pasurinë e traditës <strong>dhe</strong> arritjet e sotme të shkencës <strong>dhe</strong><br />
të praktikës prodhue<strong>se</strong> në fushën e zhvillimit të bujqësisë <strong>dhe</strong> jo vetëm,<br />
për të guxuar një perspektivë që na duhet <strong>dhe</strong> ia kemi nevojën më tepër <strong>se</strong><br />
kurrë.<br />
Thënë përmbledhtas, ky Almanak, përbën një arritje madhore për autorin<br />
<strong>dhe</strong> për bujqësinë shqiptare.<br />
Prof. Ahmet OSJA<br />
Shkodër, 22 Janar 2012<br />
8
DISA RRJESHTA NGA AUTORI<br />
Në vend të hyrjes, një adresim për të gjithë, fshatarët, katundarët, tashmë të konvertuar në<br />
fermerë<br />
Do ta filloja me një thënie të marre nga Gazeta Prestigjioze, The Guardian, shkruar nga<br />
analisti George Monbiot: Fshatarët janë të nëmur si nga regjimi komunist,<br />
po ashtu <strong>dhe</strong> nga ai Kapitalist...<br />
Në hyrje të këtij libri, u jam referuar shumë thënieve të Balzakut, nga<br />
Romani i tij FSHATARËT pjesë e “Komedisë Njerëzore”.<br />
Po aty del qartë <strong>dhe</strong> përgjigja e tij për thënien apo për aludimin e Karl<br />
Marksit, për idiotizmin e jetës fshatare. Dhe përgjigja ndaj tij është<br />
shumë e qartë <strong>dhe</strong> e prerë:<br />
Ehu, ne fshatarët jemi aq hajvanë , sa më në fund arrijmë të kuptojmë<br />
<strong>dhe</strong> kafshët.<br />
Më qartë nuk ka <strong>se</strong> si thuhet!<br />
Libri nuk është as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak së një kartolinë për<br />
katundarin, fshatarin, fermerin, p<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong> qytetarin, sheherliun e<br />
kasabasë, si për atë që është thjesht konsumator, por <strong>dhe</strong> për atë që<br />
ndonë<strong>se</strong> në një sipërfaqe të kufizuar në oborrin e shtëpisë apo në<br />
ballkon, me vazot e luleve, erëzave, disa perime, arrin të diktoj hallet e<br />
prodhuesit në rrethina të qytetit, por <strong>dhe</strong> më larg.<br />
Një obligim i imi për profesionin <strong>dhe</strong> origjinën time, për t’ju përgjigjur<br />
fisnikërisë së fshatarit, duke i mbetur gjithnjë borxhli.<br />
Duke shpresuar në vazhdimësinë e këtij botimi, vit pas viti, dua<br />
të them <strong>se</strong> ka qenë ngacmimi nga revista prestigjioze,<br />
“FARMERS’ ALMANAC” , numri i parë daton në vitin 1818.<br />
Me këtë rast do të përcjellë shkurtimisht disa mesazhe nga një<br />
botues i kësaj reviste, Lucas Mcfadden;<br />
9
Tashmë vihet re, <strong>dhe</strong> për të cilën nuk ka asnjë<br />
diskutim, një kohë me një dinamikë marramendë<strong>se</strong>,<br />
d.m.th. që ndryshon shumë shpejtë <strong>dhe</strong> në mënyrë<br />
të paparashikueshme.<br />
Por janë <strong>dhe</strong> shumë gjëra që nuk ndryshojnë <strong>dhe</strong><br />
shumë o<strong>se</strong> nuk i nënshtrohen kësaj logjike.<br />
Dhe ky Almanak është një shembull.<br />
Kjo është një ide në saj të përpjekjeve për të sjellë<br />
këtë informacion nga e shkuara në të sotmen <strong>dhe</strong><br />
për të gjithë brezat. Kjo sidomos me temat që li<strong>dhe</strong>n<br />
me Nënën Natyrë <strong>dhe</strong> efektin e saj tek ne, me<br />
synimin që ta bëjmë jetën më të lehtë.<br />
Nuk është një surprizë që lexuesit e Almanakut nuk<br />
janë vetëm fermerët, por <strong>dhe</strong> qytetarët, kuptohet atë<br />
në periferitë urbane që janë shumë më tepër të<br />
interesuar.<br />
Nuk duhen thjeshtëzuar përpjekjet tona në qëllimin<br />
që të mos humbas djersa <strong>dhe</strong> mundi i fermerit, por<br />
dimensioni i ushqimit shpirtëror është shumë më<br />
tepër <strong>se</strong> sa plotësimi i nevojave fizike.<br />
Cituar nga “ Almanak for farmers & city folk”, 1994<br />
Ndërsa nga Almanaku i vitit 2010, kemi shkëputur një<br />
aforizëm:<br />
“Everything old is new again”,<br />
Çfarëdo që është e vjetër, është prapë e re”.<br />
10
Duke qenë një tentative e parë, vazhdimësia nuk mund të kuptohet pa sugjerimet<br />
e të gjithë lexuesve, të kategorive të ndryshme, pavarësisht nga mosha, origjina,<br />
profesioni <strong>dhe</strong> vendbanimi.<br />
Në kopertinën e fundit të këtij libri, është një tablo i piktorit shumë të<br />
njohur, Kel Ko<strong>dhe</strong>lit.<br />
Ka një kod deshifrimi shumë më të vështirë <strong>se</strong> sa i Leonardo<br />
da Vinçit:<br />
“Mos e nam, mallko, kaun e hullisë”!<br />
Prej këtej ka dalë <strong>dhe</strong> beja, betimi: “Më vraftë buka e kaut”,<br />
Më vonë u konsiderua be rrenë; Më vraftë buka e traktorit<br />
Botimet periodike të viteve pasardhë<strong>se</strong>, me autorë të tjerë, do të sjellin prurje të<br />
reja për të mos përmendur fjalën diversitet.<br />
Duke kapërcyer kufijtë, shtetëror, politik, meridianët <strong>dhe</strong> paralelet, duke shkuar<br />
pas në shekuj, do të multiplifikohet ky term o<strong>se</strong> më mirë të themi ky titull që do<br />
të jetë më shumë <strong>se</strong> tredimensional duke nënkuptuar, dimensionin e katërt,<br />
kohën.<br />
Idriz Xhomara, Rruga “Thanas Zyko”, Nr. 6, Tiranë<br />
Tel. 0672300460, 360 954<br />
11
A DUHET të ankohemi që kemi kaq shumë<br />
male ?<br />
Naimi: O malet e Shqipërisë <strong>dhe</strong> ju o lisat e gjatë…..<br />
Anton Zako Cajupi: Fushë, fushë <strong>dhe</strong> fushë prapë, fushë e pasosur <strong>dhe</strong> shumë vapë...........<br />
Të dy këta, në atë kohë, në kurbet.<br />
Nga Skocia e largët ju kundërvihet Robert Burns: (1759-1796, 37 vjeç) 1<br />
My Heart's In the Highlands<br />
Zemra ime rreh në malësi<br />
Ky i fundit ju përgjigjet nga Skocia, ndërkohë që kishte dërguar Lordin, Charls Harold<br />
për ti takuar, por për arsye të angazhimeve të shumta <strong>dhe</strong> të axhendës së ngjeshur, nuk<br />
arriti ti kontaktonte, ndoshta <strong>këtu</strong> ndikoj <strong>dhe</strong> mungesa e dëshirës së Ali Pashës, që li<strong>dhe</strong>t<br />
me konfliktet që kishte për zotërimet në Përmet, për industrializimin e ujit të<br />
Trebeshinës, <strong>dhe</strong> me Çajupin, për faktin <strong>se</strong> kush do të ishte me i madhi në Madrën i e<br />
kullotave të Çajupit. Kështu që fatkeqësisht Bajroni nuk mund të kalonte Urën e Dragotit<br />
për të vajtur në Dangëlli, <strong>dhe</strong> aq më tepër Erindin, ku ishte një karakoll turk, për të<br />
vizituar kullotat e Çajupit <strong>dhe</strong> për të marrë ca gjizë apo shtalpë, te stanet.<br />
Mund të kishte <strong>dhe</strong> motive të tjera për të analizuar vargjet e Çajupit;<br />
Pika që s’u bie<br />
<strong>se</strong> nga gratë rrojnë,<br />
Thuhej <strong>se</strong> donte të vizitonte <strong>dhe</strong> vendlindjen e Çajupit, në Zagori, Sheper, por një sulm i<br />
pa imagjinuar i bletëve e zmbrapsën, ndonë<strong>se</strong> i kishin thënë <strong>se</strong> të bëjnë mirë në<strong>se</strong> shpëton<br />
nga vdekja.<br />
Thuhet <strong>se</strong> vdiq i brengosur vetëm për këtë që nuk vdiq nga pickimi i bletëve që ai<br />
mendonte <strong>se</strong> do të ishte një vdekje e ëmbël.<br />
Ndoshta pak mbeti për të thënë për malet <strong>dhe</strong> malësinë.<br />
Duket e panevojshme një përshkrim <strong>se</strong> çfarë është mali, malësia, stoicizmi i banorëve të<br />
këtyre zonave, diversiteti shumë i madh i traditave <strong>dhe</strong> ndërkohë intensiteti i ngjarjeve të<br />
1 Kuptohet ka diference kohore kur kane jetuar Robert Burns, Naimi <strong>dhe</strong> Çajupi, por ky kapërcim është<br />
bërë në funksion të qëllimit të idesë së shkrimit.<br />
12
historisë, që nuk mund të kuptohen pa sfondin <strong>dhe</strong> skenografinë e këtyre maleve <strong>dhe</strong><br />
bjeshkëve.<br />
Këta malësor e kanë pasur si tabu, <strong>se</strong>drën, e<strong>dhe</strong> kur iu është komunikuar <strong>se</strong> do të dënohej<br />
me vdekje, pyetjes <strong>se</strong> kur e ke ndjerë veten më ngushtë, i është përgjigjur <strong>se</strong> ky moment<br />
tani s’është asgjë përballë situatës kur më ka ardhë miku, <strong>dhe</strong> s’kisha asgjë në shtëpi.<br />
Prej <strong>këtu</strong> ka lindur <strong>dhe</strong> thënia: Që një djalë pa <strong>se</strong>dër mos më leftë (lind) në katund.<br />
Me institucionin e <strong>se</strong>drës është spekuluar shumë sidomos në kohën e komunizmit, duke<br />
rezultuar që tejkalimi i kësaj tradite, këtij virtyti është primitivizëm.<br />
Ashtu siç është spekuluar me besën e malësorit, po aq <strong>dhe</strong> me trimërinë <strong>dhe</strong> burrërinë e<br />
tij.<br />
Kufiri shqiptar, duke përjashtuar një pjesë të vijës bregdetare është e monumentuar me<br />
male. Duke qenë në kufi kishin obligimin e një trimërie sa herë “hasmi shkelte ke dera”.<br />
Ndërsa pjesa tjetër në brendësi ka qenë si “veshka midis dhjamit”. Shpesh shprehen <strong>dhe</strong><br />
për fat të keq e<strong>dhe</strong> breza të moshuar ti dëgjojnë këto këngë Trimërie duke filluar nga<br />
Çamëria <strong>dhe</strong> duke mbërritur në Kolesjan, Dibër “Hajredin Pasha po i vjen Radikës, po<br />
pyet, vallë ku janë Nëntë Malet e Dibrës”<br />
Trimëria <strong>dhe</strong> burrëria:<br />
Disi këndvështrime të ndryshme: Ndoshta është e mjaftueshme <strong>dhe</strong> shumë domethënë<strong>se</strong><br />
ti referohemi një shprehje në gjermanisht: Mutter verloren, alles verloren. (auf<br />
deutsch) - ke humbur burrërinë, i ke humbur të gjitha. Fjala burrëri, mutter,<br />
është interesant <strong>se</strong> në gjermanisht origjinon nga fjala nënë.<br />
Thuhet, <strong>se</strong> në<strong>se</strong> do të “hekuro<strong>se</strong>t Shqipëria” sipërfaqja e saj do të zmadhohej shumë. Këtu<br />
fjala hekurosje është shumë figurative <strong>dhe</strong> nuk ka të bëjë me projeksionin horizontal<br />
(orthogonal) aksonometrik, apo stereometrik.<br />
Sipas Prof. Ahmet Osjes, Shqipëria ka 1,9 km rënie uji për çdo km 2 , ndërsa në Alpe kjo<br />
shifër shkon në 3.4 km/km 2 .<br />
Bora, akulli, në kreshtat e maleve nuk janë vetëm kënaqësi, por janë ujë në magazinë, uji<br />
i cili u jepet me racion (me xurrem, turqisht) <strong>dhe</strong> shumë i kontrolluar, ultësirave në<br />
prehrin e këtyre maleve gjatë gjithë verës, për krojet, përrenjtë, <strong>dhe</strong> lumenjtë.<br />
Sikur të mbushim vendin me prita malore, o<strong>se</strong> më saktë tu zëmë pritë<br />
këtyre përrenjve e lumenjve që zbresin nga mali; o<strong>se</strong> më saktë tu vëmë<br />
kapistrën, (harness do të thoshte inglizi):<br />
Pengimi i erozionit, të paktën për aq kohë që mbulesa pyjore me të gjitha katet e saj<br />
do të jetë rivendosur, por gjith<strong>se</strong>si kjo do të vonoj.<br />
Ndalimi i prurjeve të ngurta që mbathin zonat më të ulëta <strong>dhe</strong> rrisin nivelin e<br />
shtretërve të lumenjve duke krijuar më shumë mundësi për përmbytje, shembull Kiri<br />
<strong>dhe</strong> Gjadri.<br />
13
Deri kur të përfundojnë efektin e tyre, do të sigurojnë ujë për ujitje për zonat përreth<br />
<strong>dhe</strong> për bagëtitë sidomos, në kullotat verore.<br />
Më vonë do të kemi përftuar <strong>dhe</strong> pakëz tokë nga ndalesat që kanë bërë aluvionet e<br />
ardhura nga larg <strong>dhe</strong> nga lartësitë.<br />
Të gjitha këto nuk kushtojnë <strong>dhe</strong> aq shumë!<br />
Fare pak për vlerat e produkteve, prodhimeve nga këto masive të lartësive:<br />
Nuk është e nevojshme të zgjatemi pasi në të gjitha kohërat, njerëzit kanë vlerësuar<br />
origjinën e produktit: lartësia mbi nivelin e detit, deri diku <strong>dhe</strong> kundër drejtimi, për të<br />
vazhduar më tej me spektrin e ndriçimit diellor, ku rrezet e padukshme, një nga të cilat<br />
ultra - violet ishin me shumë bollëk, <strong>dhe</strong> kjo transmetohej tek produkti, molla, dardha,<br />
arra, fasulet, misri me cikël të shkurtër etj.<br />
Nga ka ardhur patatja - nga Shishtaveci, Lura, Veleçiku, Ndërshena. (Orosh).<br />
Nga ka ardhur djathi i bardhë apo kaçkavalli - nga Kulmaku, Biza, Veleçiku, etj, rakia<br />
manit të zi a është nga Boboshtica; rakia e rrushit a është nga Klosi (Mat).<br />
Vera a është Debinja e Leskovikut, fasulja a është nga Ndërshena, Orosh, (e njëjta për<br />
pataten.<br />
Ky qengj a mos ka kullotur në Llogora apo në tokat e kripura të Akërnisë. Kjo e fundit<br />
megjithë<strong>se</strong> nuk konsiderohet si malësi, delet shtegtojnë në Llogora apo në Malin e<br />
Vetëtimave o<strong>se</strong> gjetkë në këtë vargmal.<br />
Aq më tepër për mjaltin rrëmohet (qëmtohet më shumë, zhbirohet) akoma më shumë për<br />
origjinën <strong>dhe</strong> të kullotave të bletëve, në<strong>se</strong> është nga Çajupi apo Gramozi.<br />
Dikur, por <strong>dhe</strong> sot konsumatori, blerësi pyet <strong>se</strong> ku ka kullotur, kjo dhi, dele, qengj, kec<br />
apo viç e mëshqerrë. Dhe kjo është një tendencë shumë pozitive.<br />
Sa larg <strong>dhe</strong> sa afër me kërkesat e BE-së:<br />
Duke aspiruar që sa më shpejtë do të jemi në familjen e BE-së, një njohje për regjistrimin<br />
<strong>dhe</strong> logon e produkteve, me qëllim të prezantimit të vlerave unikale që këto produkte<br />
kanë mund të jetë e nevojshme.<br />
Më poshtë po japim shkurtimisht logot e produkteve të regjistruara:<br />
PDO- Protected Designation of Origine. Këtu qëllimet janë të prezantohet, emri i<br />
rajonit, nga origjinon ky produkt, kualiteti <strong>dhe</strong> karakteristikat për të cilin ky rajon ka<br />
ekskluzivitetin e vet, përpunimin e këtij produkti, që realizohet në këtë hapësirë.<br />
PGI-Protected Geographical Indication, që do të thotë që garanton kualitete specifike, të<br />
veçanta, reputacion që li<strong>dhe</strong>t me origjinën gjeografike, si <strong>dhe</strong> përpunimi që realizohet në<br />
këtë hapësirë gjeografike.<br />
14
TSG-Tradional Speciality Guaranteed: Qoftë produkti bujqësor apo lënda e parë<br />
ushqimore duke përdorur si lëndë të parë materiale o<strong>se</strong> kompozim të tyre që gjith<strong>se</strong>si do<br />
të reflektojnë një tip tradicional të prodhimit o<strong>se</strong> të produktit të përpunuar.<br />
Këtu për ilustrim një shembull, regjistrimi i gështenjës, një banor autokton i masiveve<br />
tona malore, <strong>dhe</strong> që nuk preferon ta ndërtojë jetesën e vet në fushë.<br />
Castagno di Vallareno PDO (është fjala vetëm për logon e parë Protected Designation<br />
of Origine).<br />
Më poshtë thuhet që është e kultivuar në një masiv të zhveshur ku <strong>dhe</strong> mbulesa bimore në<br />
kurorën e gështenjës mungon, në një zonë me origjinë vullkanike, 400-500 mbi nivelin e<br />
detit. Zakonisht prodhimi merret në periudhën 20 shtator - 10 nëntor.<br />
Nga fjalori i Astronomisë, gjithnjë në funksion të Almanakut<br />
Apogje, Apogee, -Kur dielli është në distancën me të<br />
largët nga toka. Përdoret <strong>dhe</strong> në kuptimin figurativ për<br />
persona, që momentalisht e mendojnë veten <strong>se</strong> janë shumë<br />
larte.<br />
Equinox, ndodh dy herë në vit, vjeshtë <strong>dhe</strong> pranverë, që do<br />
të thotë që dita <strong>dhe</strong> nata janë të barabarta.<br />
perigje, perigee: kur distanca e tokës nga dielli është me<br />
e afërta.<br />
Solstice- pika kur dielli është me larg nga ekuatori në dimër<br />
<strong>dhe</strong> në verë kur dielli është në veriun me të largët të<br />
ekuatorit, nata <strong>dhe</strong> dita me e gjatë e vitit.<br />
Që në fillimet e këtij botimi, lexuesit pavarësisht nga mosha, profesioni<br />
etj. i duhet o<strong>se</strong> kërkon të dijë për ndryshimet midis kalendarit Gregorian<br />
<strong>dhe</strong> Julian, si <strong>dhe</strong> për<strong>se</strong> emërtimet e muajve, Shtatori, i shtati, Tetori i<br />
teti, Nëntori i nënti, apo Dhjetori, i dhjeti, li<strong>dhe</strong>n me një sistem tjetër<br />
numërimi, Romulus.<br />
15
Kalendari Gregorian, i njohur gjithashtu e<strong>dhe</strong> si<br />
kalendari perëndimor, kalendari kristian, ka hyre<br />
në sistemin ndërkombëtar civil me një dekret të<br />
Papës Gregori XIII, që ka emërtuar <strong>dhe</strong> kalendarin,<br />
me 24 shkurt 1582, dokumenti titullohet: Inter<br />
gravisimas.<br />
Motivi i këtij kalendari ishte ndryshimi i kalendarit<br />
paraardhës, Julian, i cili llogariste që periudha<br />
midis dy ekuinok<strong>se</strong>ve të ishte 365.25 dite, kur në<br />
fakt ishe 11 minutë me pak, o<strong>se</strong> me një diference<br />
prej 10 ditësh diference midis dy kalendarësh. Dhe<br />
kështu në vend të datës 11 mars sipas kalendarit<br />
Julian, data e ekuinoksit pranveror zhvendo<strong>se</strong>t më<br />
21 mars.<br />
E<strong>dhe</strong> celebrimet i janë referuar këtij kalendari siç<br />
janë pashkët katolike romake.<br />
Janë shumë vende perëndimore për shkak të<br />
Reformimit Protestant që i janë bashkangjitur me<br />
vonesë këtij kalendari.<br />
Për<strong>se</strong> ju katundarët i keni kaq shtrenjte?<br />
Fare pak për ne katundarët <strong>dhe</strong> katundarinë larg <strong>dhe</strong> afër qytetit,<br />
kasabasë<br />
... fshatari është i madhërishëm me jetën e tij hallema<strong>dhe</strong>.<br />
Nga Honore de Balzak, Romani “Fshatarët”, Les paysans<br />
Të ngritur pa zbardhur dita, sapo kanë kënduar gjelat, gra, burra të brezave<br />
të ndryshëm, hedhin në krahë torbat, çantat, hejbet, për të kapur fugonin me<br />
të parë, duke parashikuar <strong>se</strong> do të përballen <strong>dhe</strong> me pakënaqësinë e shoferit<br />
sidomos kur kanë me vetë <strong>dhe</strong> pula e gjela.<br />
16
Para <strong>se</strong> të ni<strong>se</strong>n ata nuk kanë harruar tu lënë detyra e porosi pjesëtarëve të<br />
tjerë të familjes për të grazhduar lopët, të imtat, njëthundrakët <strong>dhe</strong> për ti<br />
nxjerrë në kullotë sa me herët.<br />
E<strong>dhe</strong> detyra të tjera kanë qenë të shumta, mbathja e kuajve, arnimi i<br />
samarëve, mprehja <strong>dhe</strong> kalitja e veglave të punës tek ustai, kovaçi i fshatit,<br />
mbasi disa kishin <strong>dhe</strong> ditën e caktuar që nuk e kapnin më, ishte normë që atë<br />
ditë përgatisnin <strong>dhe</strong> drekën për kovaçin, ustain, (grafikun - siç quhet nga<br />
gjenerata e sotme).<br />
Më të shqetësuar <strong>dhe</strong> me shumë merak <strong>dhe</strong> mosbesim ndaj pjesëtarëve të<br />
familjes largoheshin ata që kishin ditën e ujit, duke i këshilluar tu rrinin larg<br />
çdo grindje duke ua transmetuar atyre për të disatën herë që “shejtani rri në<br />
ujë”.<br />
Pak me vonë, pas krahëve të tyre, do të fillonte melodia baritore: Pallja e<br />
lopëve, blegërima e deleve e dhive, lehja e qenve, hingëllima e kuajve,<br />
kakarisja e pulave, pa llogaritur mjaullitjen e maceve etj, që të gjithë<br />
kërkonin ndihmë, kuptohet në gjuhën e tyre.<br />
Pasi kanë përballuar këtë situatë pakënaqësie, lodhje <strong>dhe</strong> mërzitje që në<br />
agim, ata do ti drejtohen trotuarit për ti treguar blerësit, qytetarit që ka pasur<br />
<strong>dhe</strong> kohë të flejë, ato çfarë kanë sjellë: spinaq, pazi, labot, hithra, kopër,<br />
majdanoz, lëpjete, sinap, lulëkuqe, (kuptohet pa rënë në farë), vezë të<br />
freskëta <strong>dhe</strong> shumë fruta, perime e prodhime të tjera.<br />
Pjesa me e ma<strong>dhe</strong> e tyre, (të gjithë specialistet e bujqësisë e dinë)<br />
konsideroheshin <strong>dhe</strong> klasifikoheshin si barëra të këqija), duke angazhuar<br />
shumë forca pune për ti çrrënjosur, (eradikuar thonë akademikët), por ja, që<br />
erdhi një ditë <strong>dhe</strong> po kërkohen. Të nevojshme për të gjitha moshat, deri tek<br />
me të moshuarit, nuk lodhin stomakun, rrisin peristaltikën e zorrëve, thonë<br />
doktorët etj, etj.<br />
Për të qenë të sinqerte, shumë nga këto nuk i kanë ditur <strong>dhe</strong> ato që sot do të<br />
qëndrojnë në trotuar, pa pyetur për të ftohtit a për vapën. Dhe të gëzon fakti<br />
që këto pavarësisht nga arsimi i tyre, janë në gjendje të flasin për vlerat e<br />
disa prej produkteve që i rreshtuam me lart.<br />
Një pjesë e atyre që kanë sjellë për ti shitur nuk do të thotë që u kanë<br />
tepruar, (shumica e atyre nuk e dinë <strong>se</strong> çfarë është ekonomia e tregut, të<br />
paktën teorikisht), por duke kufizuar, reduktuar racionin ditor të familjes.<br />
Që në fillim (<strong>dhe</strong> ata e parashikojnë o<strong>se</strong> e presin) që të ndeshen me pyetjen e<br />
blerësit, qytetarit (nuk desha ta përmend fjalën përçmim):<br />
17
Për<strong>se</strong> ju katundarët i keni kaq shtrenjtë?<br />
Një përgjigje nën zë: Po p<strong>se</strong> more zotëri, a është më e shtrenjtë një koka kola<br />
qumësht i freskët, pothuaj<strong>se</strong> i barabartë me çmimin e ujit, <strong>dhe</strong> mos harro <strong>se</strong><br />
vetëm kur ka pjellë lopa unë kam fjetur në stallë, të paktën një javë përpara.<br />
Sa shpejt e harrove radhën e qumështit që në orën tre të natës për një litër<br />
qumësht që ishte më shumë ujë, <strong>dhe</strong> tani vetëm mos përto të ngrihesh e ta<br />
marrësh qumështin tek dera.<br />
Apo kur unë i lutesha shitë<strong>se</strong>s së bukës për një bukë gruri që unë e kisha<br />
prodhuar vetë, <strong>dhe</strong> përgjigja ishte <strong>se</strong> ju katundarët nuk e keni emrin në listë.<br />
Dhe tani, për të mos u zgjatur, le të krahasojmë ato që ka sjellë ky fshatar/<br />
katundar, fermer në raport me ato që gjejmë në tregje, deri diku të<br />
kompletuar, me kushte të pranueshme:<br />
A nuk ju intereson freskia e produkti <strong>dhe</strong> nga ka ardhur<br />
-Njihet <strong>dhe</strong> kuptohet e<strong>dhe</strong> nga blerësi, freskia, bile <strong>dhe</strong> koha e vjeljes, në<br />
mëngjes apo në darkë, origjina e produktit, kushtet klimatike tokësore. Mund<br />
ta ilustrojmë vetëm me një shembull: fasulja e lartësive e<strong>dhe</strong> në saj të<br />
rrezatimit të bollshëm ultra violet, që mbërrin në arë, ka shije <strong>dhe</strong> vlera të<br />
pakrahasueshme me ato që vijnë nga fusha, ndërkohë që ka mbërritur <strong>dhe</strong><br />
fasule e rritur në vapën e Misirit, Egjipt, për të cilën Çajupi thoshte: Fushë,<br />
fushë <strong>dhe</strong> fushë prapë, fushë e pasosur me shumë vapë…<br />
- Çfarë agrofondi është përdorur, plehërimet, spërkatjet etj. A është tepruar<br />
me plehërime <strong>dhe</strong> me spërkatje. Gjethoret në një teprim të ushqimit<br />
azotik akumulojnë nitrite, shumë të dëmshme për organizmin e njeriut,<br />
gjë që nuk ndodh në këtë fermën “shumë të vockël” siç themi ne<br />
Korçarët, <strong>dhe</strong> që prezantohet nga ky shitësi i trotuareve.<br />
- Çfarë kërkesash ka për kulinarin, o<strong>se</strong> më thjeshtë çfarë duhet të dijë<br />
amvisa, e zonja e shtëpisë, për ti gatuar ato?<br />
Përsëri një shembull disi sinjifikativ, domethënës: Fasulja e ardhur nga<br />
lartësitë nuk mund të ziej me çfarëdo lloj uji, që li<strong>dhe</strong>t kryesisht me fortësinë<br />
e ujit, mundësisht, por që nuk mund të arrihet, të zihet me ujin që është<br />
ujitur. E<strong>dhe</strong> në këtë rast ky katundari të ofron <strong>dhe</strong> me dashamirësi <strong>dhe</strong> atë që<br />
quhet “recipe” apo mënyra e të gatuarit që ju nuk do ta gjeni asgjëkund.<br />
18
Në<strong>se</strong> do të kesh dashamirësi mund të miqësohesh <strong>dhe</strong> me “katundarin” të<br />
cilit i adresohesh, abonohesh, për këto prodhime. Përgjithësisht ruhet <strong>se</strong>dra e<br />
tij që nuk abuzon me këtë miqësi të rastësishme të lindur në trotuar në zheg<br />
apo në thëllim.<br />
Atëherë për<strong>se</strong> të mos u krijojmë kushte këtyre shitësve, që janë realisht<br />
njëherësh <strong>dhe</strong> prodhues, bile mund ti konsiderojmë <strong>dhe</strong> si “Ambasador Nderi të<br />
Fshatit”, që të prezantojnë produktet e tyre të prodhuara me kaq shumë mund,<br />
nga një herë duke ua hequr nga goja fëmijëve <strong>dhe</strong> jo <strong>se</strong> u kanë tepruar!<br />
Së fundi <strong>dhe</strong> drejtuesit e pushtetit vendor, sa herë që premtojnë për tregje<br />
modernë, mba<strong>se</strong> duhet të mendojnë për këtë “mini treg”, apo për tregun e<br />
trotuarit, gjith<strong>se</strong>si për ta përmirësuar atë, për të motivuar këtë fermer për<br />
vazhdimësinë e prodhimit.<br />
P<strong>se</strong> jo për të ndërtuar një skenar të marketingut, që ata aktualisht nuk e dinë<br />
<strong>dhe</strong> jo që nuk e kupton, mbasi filozofia e marketingut fillon <strong>dhe</strong> mbaron me<br />
blerësin <strong>dhe</strong> jo vetëm unë, por të gjithë bien dakord që ai e kupton <strong>dhe</strong> e ka<br />
kuptuar <strong>dhe</strong> gjysh stërgjyshi i tij,.<br />
Kthimi nga pazari, tregu, pjesa e dytë e shkrimit, ku nuk është i nevojshëm<br />
epilogu, ndërsa prologu ishte i domosdoshëm.<br />
Me pak fjalë pa u ulur, me bukën në dorë, detyrohen të rimarrin detyrën e<br />
rivazhdimit të situatës.<br />
Por kjo do të ishte aspak e rëndësishme në raport me atë që perceptojnë kur<br />
janë kthyer pa i shitur ato që morën në mëngjes për në Pazar !!!!<br />
Zhgënjim, dëshpërim, mërzitje, <strong>se</strong> nuk u sollën fëmijëve, apo nipërve ato që<br />
u premtuan në mëngjes, kuptohet që këta të fundit nuk arrijnë <strong>dhe</strong> shyqyr që<br />
nuk arrijnë të kuptojnë këto halle <strong>dhe</strong> peripeci që disi u përpoqëm ti themi<br />
me lartë, mbasi do të kenë kohë.<br />
19
SHTATOR, VJESHTA E PARË<br />
September: origjinon nga latinishtja, Sipas sistemit Romulus,<br />
1 2 i shtati muaj i vitit, duke filluar nga prilli.<br />
2<br />
Sipas legjendës, Roma u themelua nga dy vëllezër binjak, Romulus <strong>dhe</strong> Remos, më<br />
21 Prill 753 p.e.s.<br />
Vëllai i gjyshit të tyre pasi kishte vrarë të vëllain për ti zënë fronin, i hodhi të dy binjakët<br />
në lumin Tiber, me një varkë duke llogaritur që do ti çonte në det ku <strong>dhe</strong> do të mbyteshin.<br />
Por drejtimi i erës atë ditë ishte i kundërt <strong>dhe</strong> i nxori të dy binjakët në bregdet. Përsëri<br />
sipas legjendës, klithmat e dy fëmijëve u dëgjuan nga një ujkonjë, e cila arriti ti shpëtojë.<br />
Që nga ajo ditë, kjo kafshë është bërë simboli, emblema e Romës. të dy binjakët<br />
vendosën të themelonin Romën në Brigjet e Lumit Tiber ku ata ishin hedhur për tu<br />
mbytur. Roma emërtohet sipas emrit të Romulusit. Kjo shkaktoi një konflikt të acaruar<br />
duke përfunduar me vrasjen e Remos nga i vëllai Romulus. Romulus vendosi një sistem<br />
numërimi të muajve duke filluar nga marsi, prandaj shtatori, tetori, nëntori <strong>dhe</strong> dhjetori,<br />
emërtohen respektivisht, i shtati, i teti, i nënti <strong>dhe</strong> i dhjeti, bazuar në këtë sistem.<br />
Nga Indro Montaneli, Historia e Romës<br />
Po nga ky autor në funksion <strong>dhe</strong> të këtij botimi shkëpusim disa fragmente, nga kapitulli<br />
që titullohet :<br />
“Mbretërit bujq”.<br />
...Qyteti ishte ndarë në tre tribu: latinët, sabinët <strong>dhe</strong> etruskët, (etruskët<br />
mendohet së janë paraardhësit e ilirëve). Çdo tribu ndahej në dhjetë kuri, (ka një<br />
përngjasim <strong>dhe</strong> në trevat shqiptare kjo ndarje, sidomos në Lurë, ku çdo lagje<br />
përfaqësohej nga një plak, o<strong>se</strong> plaku i <strong>dhe</strong>ut, që mund të jetë si <strong>dhe</strong> më plaku nga<br />
të dhjetë pleqtë.<br />
(për më shumë shih “Ura <strong>dhe</strong> Kështjella” nga Shaban Sinani).<br />
...Ishte demokraci absolute pa klasa, që jetoi deri atëherë kur Roma pushoj së<br />
qeni një fshat i vogël…<br />
…Ka shumë mundësi që kjo politikë pushtimesh të këtë qenë më e ashpër <strong>dhe</strong><br />
agresive gjatë sundimit të tre mbretërive të familjes Tarkuinia, me prejardhje<br />
etruske. E gjitha kjo për një arsye të thjeshtë: ndërsa latinët <strong>dhe</strong> sabinët ishin<br />
bujq, etruskët ishin tregtarë ... të parët sapo fillonte një luftë e re, duhej të linin<br />
pas dore punimin e tokës o<strong>se</strong> vjeljen e prodhimeve. Ndërsa të tjerët vetëm fitonin<br />
<strong>dhe</strong> në rast fitoreje rriteshin <strong>dhe</strong> tregjet … në të gjitha kohërat, në të gjitha shtetet,<br />
gjithmonë ka ngjarë kështu: banorët e qytetit kanë qenë pro luftës, kundër<br />
vullnetit të fshatarëve, të cilët ishin detyruar të bindeshin.<br />
20
9 Shtator- rosh Hashanah, Viti i ri për hebrenjtë<br />
Shtatori-Fillimi i <strong>se</strong>zonit të dasmave<br />
Të dhëna nga Instituti Hidrometereologjik për Shtatorin 3<br />
NR Stacioni Temp. mes. e ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 21.9 19.6 17.9 - - - 46.8 54.0 45.0<br />
2 Shkodër 20.3 19.2 17.5 22.7 20.4 18.4 69.2 97.5 66.1<br />
3 Lezhe 21.4 19.8 18.7 - - - 37.4 35.5 46.6<br />
4 Durrës 21.4 20.0 18.5 23.0 21.4 - 21.7 25.1 33.2<br />
5 Tiranë 20.9 19.4 17.2 22.7 20.6 19.2 30.4 28.5 39.4<br />
6 Elbasan 20.8 19.3 18.1 22.9 21.0 18.5 24.8 23.6 38.9<br />
7 Cërrik 21.1 19.7 18.1 - - - 28.0 24.3 37.2<br />
8 Berat 20.7 19.3 17.5 23.5 21.6 19.6 20.9 19.1 34.4<br />
9 Lushnjë 21.2 20.4 19.1 24.2 22.5 20.6 23.5 18.6 31.8<br />
10 Fier 20.5 19.1 17.9 23.3 21.8 19.8 24.7 18.1 32.1<br />
11 Vlore 21.3 20.6 19.2 24.1 22.5 20.4 24.0 21.9 38.8<br />
12 Gjirokastër 20.5 18.6 16.6 24.4 23.1 20.6 27.6 39.4 52.3<br />
13 Sarande 23.6 22.2 20.7 22.8 20.6 18.6 37.3 34.1 54.5<br />
14 Kukës 18.2 16.2 13.8 21.1 18.8 16.4 28.2 30.3 30.3<br />
15 Peshkopi 17.8 16.1 13.4 20.6 18.3 15.8 21.9 22.0 30.9<br />
16 Puke 16.6 14.7 12.8 - - - 71.8 63.3 54.5<br />
17 Burrel 19.3 17.6 16.3 - - - 27.8 29.6 35.9<br />
18 Bulqize 16.2 14.3 12.6 - - - 30.7 25.0 36.4<br />
…….deri në epokën e sundimit të Mbretit të Katërt, në Romë mbizotëronte fshatarësia<br />
<strong>dhe</strong> baza e ekonomisë ishte bujqësia……..Pjesa më e ma<strong>dhe</strong> e tyre banonin në kasolle me<br />
baltë, të cilat kishin një dhomë pa dritare <strong>dhe</strong> derë………….Në mes të tyre kishte <strong>dhe</strong><br />
<strong>se</strong>natorë, si gjithë të tjerët e<strong>dhe</strong> ato vinin, mbrehnin, kuajt në zgjedhë, hidhnin farën apo<br />
korrnin grurin. të rinjtë ndihmonin prindërit pasi bujqësia ishte <strong>dhe</strong> shkolla e tyre.<br />
…..Kundër teorive të shkencëtarëve amerikanë modernë, sipas të cilëve forca e<br />
një populli varet nga shumëllojshmëria e ushqimeve, romanët demonstronin <strong>se</strong><br />
mund të pushtosh botën e<strong>dhe</strong> duke ngrënë një ushqim me ujë të valuar <strong>dhe</strong> miell, dy<br />
kokrra ullinj e pak djathë…….<br />
Deri tek Anko Marcio, mbreti ishte i barabartë, pasi e<strong>dhe</strong> ai lëronte tokën me parmendë të<br />
tërhequr nga buaj, mbillte farën <strong>dhe</strong> korrte grurin………Vendimet i merrte nën hijen e<br />
pemës o<strong>se</strong> i ulur para derës së shtëpisë……..<br />
3 të dhënat janë marrë nga Buletini i Institutit Hidrometereologjik<br />
21
19 Pogradec 17.3 16.0 14.2 13.9 19.0 16.8 13.9 13.6 28.3<br />
20 Korçe 16.9 15.1 12.9 14.3 17.6 05.4 14.3 14.9 29.0<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 15.7 14.1 12.6 21.5 16.5 14.2 21.5 17.4 35.0<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 60.7 LUSHNJË 57.3<br />
DIBER 57.5 MAT 77.5<br />
DURRES 60.2 MIRDITE 133.1<br />
ELBASAN 68.8 PERMET 59.6<br />
FIER 61.4 POGRADEC 44.4<br />
GRAMSH 72.4 PUKE 150.5<br />
GJIROKASTER 93.8 SARANDE 97.4<br />
KOLONJË 57.6 SKRAPAR 56.1<br />
KORCE 47.5 SHKODER 184<br />
KRUJE 103.6 TEPELENË 76.9<br />
KUKES 73.8 TIRANË 77.7<br />
LEZHE 94.4 TROPOJE 108.4<br />
LIBRAZHD 78.2 VLORE 57.9<br />
Zgjatja e orëve me ndriçim diellor për muajin shtator ii<br />
Durrës- 269<br />
Vlorë- 277<br />
Kukës - 254<br />
Peshkopi- 244<br />
Korçë- 269<br />
Shkodër- 295<br />
Tiranë- 262<br />
Gjirokastër- 230<br />
Lagështia e tokës në përqindje përkundrejt kapacitetit fushor<br />
ujëmbajtës maksimal<br />
10 Shtator -10-30 %; 30 Shtator- 44 %<br />
22
Dita Drita zbardh Dielli lind Perëndon<br />
1 04:23 06:01 19:22<br />
2 04:24 06:02 19:21<br />
3 04:26 06:03 19:19<br />
4 04:27 06:04 19:17<br />
5 04:28 06:05 19:16<br />
6 04:30 06:06 19:14<br />
7 04:31 06:07 19:12<br />
8 04:32 06:08 19:11<br />
9 04:34 06:09 19:09<br />
10 04:35 06:10 19:07<br />
11 04:36 06:11 19;06<br />
12 04:37 06:12 19;4<br />
13 04:39 06:13 19:02<br />
14 04:40 06:14 19:01<br />
15 04:41 06:15 18:59<br />
16 04:42 06:16 18:57<br />
17 04:43 06:17 18:55<br />
18 04:45 06:18 18:54<br />
19 04:46 06:19 18:52<br />
20 04;47 06:20 18:50<br />
21 04:48 06;21 18:49<br />
22 04:49 06:22 18;47<br />
23 04:50 06:23 18:45<br />
24 04:52 06:24 18:43<br />
25 04:53 06:25 18:42<br />
26 04:54 06:27 18;40<br />
27 04:55 06:28 18:38<br />
28 04:56 06:29 18:37<br />
29 04:57 06:30 18;35<br />
30 04:58 06:31 18:33<br />
KALENDARI HËNOR<br />
Shtator<br />
H M M E P Sh D<br />
35 1 2<br />
36 3 4 5 6 7 9<br />
37 10 11 12 13 14 15<br />
38 17 18 19 20 21 23<br />
23
39 24 25 26 27 28 29<br />
Shtatori është muaji i mbjelljes së kulturave të dyta,<br />
foragjere, perimore etj, e<strong>dhe</strong> për të kompensuar rrjedhojat<br />
e thatësirës së pranverës për kulturat e para. Kjo praktikë<br />
në zonat që kanë mungesë ujitje <strong>dhe</strong> që vuajnë nga<br />
thatësira, njihet tradicionalisht, si “bujqësi e vjeshtës”, o<strong>se</strong><br />
më saktë zonat që nuk duhet të mbajnë shumë shpresë tek<br />
“bujqësia e pranverës”<br />
KULTURA TË DYTA, POR ASPAK TË DYTA NGA RËNDËSIA<br />
Kush do të konsiderohet kulturë e dytë, mbjellje të vona, o<strong>se</strong> hamullore në raport me ato<br />
që quhen kultura të para o<strong>se</strong> kryesore: Një grupim i madh bimësh, kultivarësh <strong>dhe</strong><br />
formash disi të nënvlerësuara. Sa që shpesh me këtë term stigmatizohen <strong>dhe</strong> ata që kanë<br />
bërë shkollën natën o<strong>se</strong> me korrespondencë.<br />
Por në një këndvështrim tjetër rezulton që janë bimë që arrijnë të shfrytëzojnë më së miri<br />
atë potencial tokësor <strong>dhe</strong> klimatik të zonës, shumë më tepër <strong>se</strong> ato që quhen kultura të<br />
para o<strong>se</strong> kryesore.<br />
Menaxhimi (o<strong>se</strong> ekonomizimi i lagështirës në tokë). Mbetet një nga problemet<br />
kryesore në shumë zona ku prodhimi mbështetet në reshjet (rainfed agriculture). Në<br />
traditën popullore këto zona quhen <strong>dhe</strong> “toka të vjeshtës” që do të thotë bimët kultivohen<br />
në këtë <strong>se</strong>zon sidomos kur fillojnë shirat përbëjnë peshën kryesore në raport me ato që<br />
mbillen në pranverë.<br />
Tashmë janë introdoktuar <strong>dhe</strong> kultivohen shumë lloje të gjinisë Sorghum sp. me<br />
përdorime të gjithanshme të cilat njihen në sinonimin “Deveja e botës bimore’, kjo<br />
përveç të tjerave li<strong>dhe</strong>t me kërkesat minimale, o<strong>se</strong> aspak ekzigjente që ky grupim ka ndaj<br />
lagështirës në tokë.<br />
Në këtë grupim siç thamë shumë polivalent për bukë, industri ushqimore, si foragjere,<br />
janë shumë kultivarë jo vetëm me produktivitet relativisht të lartë, por <strong>dhe</strong> me cikël<br />
vegjetativ të shkurtër.<br />
Ashtu siç nuk kanë ekzigjencë ndaj lagështirës, ato paraqesin kërkesa minimale <strong>dhe</strong> ndaj<br />
tipave <strong>dhe</strong> formave të ndryshme të tokave, acide, primitive, magneziale, të cekëta etj.<br />
Përshtaten në gjatësinë e ditës <strong>dhe</strong> me tendencën për ulje. shembulli i shijes së<br />
domates kur fillon shkurtimi i gjatësisë së ditës.<br />
24
Nisur nga origjina e domates <strong>dhe</strong> e gjithë gjinisë, nga zona me ditë të shkurtër, të gjithë e<br />
kanë provuar shijen që kjo ka në <strong>se</strong>ra o<strong>se</strong> në fushë të hapur në raport me prodhimin në<br />
<strong>se</strong>zonin me ditë të gjatë o<strong>se</strong> me tendencë të rritjes së ditës.<br />
Kjo shpjegohet <strong>dhe</strong> me faktin që shtohet rrezatimi ultraviolet në spektrin e ndriçimit.<br />
Mbjellja në kushte të sforcuara të tokës në pranverë sidomos për bimët me cikël<br />
vegjetetativ të gjatë kur mund të operohet vetëm me bimë me cikël vegjetativ të<br />
shkurtër.<br />
Në shumë raste kur mbjellja realizohet në toka të rënda, të ftohta etj ku <strong>dhe</strong> mbirjet vijnë<br />
me vonesë <strong>dhe</strong> rakitike sa që nuk arrijnë të justifikojnë mbjelljen në kushte të sforcuara<br />
vetëm për kapur gjatësinë e ndriçimit diellor.<br />
Energjia e harxhuar kur rritet temperatura e tokës është minimale. Struktura e tokës<br />
(vlaga apo valika) ndryshon menjëherë, kjo reflektohet <strong>dhe</strong> në uljen e peshës specifike<br />
apo volumetrike të tokës.<br />
Evitohet teprica e ndriçimit e cila fare lehtë diktohet tek hardhia.<br />
Mbulimi i vreshtave me rrjetë është arsyeja kryesore për të pakësuar tepricën e ndriçimit<br />
në raport me funksionet e tjera siç janë të mbrojtjes nga shpendët, grerëza, breshëri etj.<br />
Është folur shumë për lodhje të tokës për<strong>se</strong>?<br />
Ky perceptim ka bërë që të injorohen o<strong>se</strong> të mos vlerësohen kulturat e dyta.<br />
Toka ka funksionin e një “magazinimi të ushqimit organik apo mineral” <strong>dhe</strong> jo<br />
përgjegjësinë për të ushqyer bimën. Makro <strong>dhe</strong> mikroelementet që këto thithin mund të<br />
mos jenë në kurriz të kulturave të para <strong>dhe</strong> të atyre që do të mbillen në <strong>se</strong>zonin pasardhës.<br />
Diversiteti i kulturave, të vazhdojmë ti quajmë të dyta, është shumë i madh. Nuk është<br />
nevoja ti listojmë këto bimë që grupohen në drithëra, foragjere etj. Mund të sjellim një<br />
shembull: Misri i ëmbël, subspecia sacharata, që pothuaj<strong>se</strong> akoma nuk ka mbërritur tek<br />
ne, mund të mbillet <strong>dhe</strong> tre herë në pjesën më të ma<strong>dhe</strong> të Shqipërisë, duke qenë <strong>se</strong><br />
prodhimi do të merret në pjekjen e qumështit.<br />
Është mundësia të introduktohen <strong>dhe</strong> shumë specie të tjera që akoma nuk njihen, p.sh<br />
buckwheat, Fagospyrum esculentum, që ka një përdorim shumë të gjerë në kulinari,<br />
lakra e Bruk<strong>se</strong>lit, Brus<strong>se</strong>l sprout, (Brasiça olearacea).<br />
Këto që përmendëm <strong>dhe</strong> shumë <strong>dhe</strong> shumë të tjera do të kompletojnë o<strong>se</strong> do ti afrohen<br />
larmisë së strukturës së bimëve për këto mbjellje të dyta.<br />
Koeficienti i shfrytëzimit të resur<strong>se</strong>ve tokësore <strong>dhe</strong> klimatike do të jetë në rritje pa<br />
llogaritur një shpërndarje të bimëve <strong>dhe</strong> punës gjatë gjithë vitit, rritje të mbulesës bimore<br />
për <strong>se</strong>kuestrimin e karbonit <strong>dhe</strong> pakësimin e erozionit, kompletimin e konvejerit të<br />
gjelbër të perimeve apo foragjereve etj.<br />
E<strong>dhe</strong> shumë argumente të tjera mund tu shtohen atyre që përmendëm më sipër.<br />
Atëherë shtrohet pyetja:<br />
A e meritojnë të quhen të dyta këto bimë? !<br />
25
ANEKDODA<br />
Doktori i këshillon pacientit që për të lehtësuar sëmundjen e tij të hante sa<br />
më shumë perime. Pacienti u largua duke ju bindur këshillës së doktorit.<br />
Pasi doli jashtë kujtohet <strong>dhe</strong> kthehet përsëri tek doktori:<br />
-doktor, më falë, por unë nuk e di <strong>se</strong> kujt i thonë perime?<br />
Doktori, disi i zënë ngushtë i thotë, po ja, a mbjellë ti domate?<br />
Përgjigja: Po doktor.<br />
Atëherë ha sa më shumë domate.<br />
Aman o doktor, po unë u kam ngulur nga një hu atyre që të mbahen, si<br />
ka mundësi që ato të më mbajnë mua!<br />
Nomadizmi apo shtegtimi në Shqipëri: Histori,<br />
Traditë, Kulturë apo Primitivizëm<br />
Fenomeni i nomadizmit në Shqipëri është zhvilluar paralelisht me<br />
zhvillimin e bujqësisë në vendbanime të përhershme, që li<strong>dhe</strong>t me<br />
Revolucionin Bujqësor.<br />
Ky revolucion daton pothuaj<strong>se</strong> o<strong>se</strong> është i përafërt me historinë e<br />
bujqësisë e<strong>dhe</strong> në botë.<br />
Duke qenë një dukuri anësore, margjinale, kuptohet që ka ardhur<br />
duke u tkurrur, por në asnjë rast nuk mbështet hipotezat që<br />
shqiptarët janë një popull nomad.<br />
Aq më tepër ai ka qenë komplementar me zhvillimin <strong>se</strong>dentar të<br />
bujqësisë <strong>dhe</strong> blegtorisë, duke e bërë sa më shumë aktiv çdo ditë të<br />
kalendarit <strong>dhe</strong> duke i vjelë këto resur<strong>se</strong> klimatiko-tokësore sa më<br />
shumë që të jetë e mundur, duke i inkorporuar në prodhime<br />
blegtorale me vlera për të cilat nuk besoj që të ketë një specialist të<br />
marketingut që ti etiketoj këto produkte.<br />
Kushdo që flet për prodhimet bio, do ta ndiejë veten të turpëruar<br />
përball tyre.<br />
Prej shekujsh, pothuaj<strong>se</strong> kudo në botë kemi të bëjmë me një<br />
<strong>se</strong>minomadizëm, që as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak do të alternohej<br />
o<strong>se</strong> do të kompensohej me bujqësinë <strong>dhe</strong> blegtorinë <strong>se</strong>dentare si<br />
<strong>dhe</strong> me veprimtari të tjera kryesisht të punimit të drurit, p<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong><br />
26
të grumbullimit të bimëve mjekësore, eterovajore, erëzave, deri<br />
diku o<strong>se</strong> shumë pak <strong>dhe</strong> me grumbullimin e bimëve dekorative që<br />
shtegtarët kishin privilegjin të diktonin sinjalet e para të gjallërimit,<br />
vagëllimit të tyre në pranverë bile <strong>dhe</strong> nën dëborë.<br />
Kuptohet njohja e diversitetit të florës <strong>dhe</strong> faunës së egër ka qenë e<br />
limituar po ta krahasojmë me ar<strong>se</strong>nalin e madh të këtyre specieve<br />
që tashmë janë identifikuar nëpërmjet ekspeditave o<strong>se</strong> mënyrave të<br />
tjera të eksplorimit.<br />
“Janë pikërisht të dhënat arkeologjike ato që na hapin përpara syve botën e paditur<br />
<strong>dhe</strong> të heshtur të parahistorisë. Dikur një arkeolog francez, Leon Rei, shkroi në<br />
fundin e shek. XIX <strong>se</strong> në Shqipëri parahistoria është një njollë e bardhë. Është<br />
meritë e arkeologjisë shqiptare që gjatë bonifikimit të fushës së Maliqit, shënoi një<br />
prelud të madh: Zbuloi një fshat parahistorik kolosal, ku jeta kishte vazhduar pa<br />
ndërprerje për 1500 vjet. Ky vendbanim parahistorik i Maliqit kish filluar të<br />
banohej rreth viteve 2700 para erës sonë <strong>dhe</strong> vazhdoi si i tillë deri në vitin 1200 para<br />
erës sonë.<br />
Lashtësia e vendbanimit të Maliqit i çoi arkeologët në gjetje të reja, madje akoma<br />
më të lashta si p.sh. në Dunavec, Vashtmi, Podgori <strong>dhe</strong> Luadisht. Kështu u vërtetua<br />
që Fusha e Korçës është banuar që nga mijëvjeçari i IV para erës sonë nga një<br />
popullsi qëndrue<strong>se</strong>, ndenjëtare. Kështu në epokën e neolitit merr zhvillim kultura<br />
materiale e bujqësisë.<br />
Është e marrëzishme të mendosh <strong>se</strong> ndonjë përfaqësues <strong>se</strong>rb si Jovan Svijiç, i<br />
cili thotë që gjoja ilirët e mësuan bujqësinë nga sllavët, kur sllavët erdhën në<br />
Ballkan <strong>dhe</strong> në trojet e Shqipërisë, të paktën nga shekulli VI i erës sonë. Në vitin168<br />
p.e.s. ilirët pushtohen nga romakët. Është për tu habitur, por kultura romake e<br />
punimit të tokës në këtë periudhë ishte e nivelit më të ulët <strong>se</strong> ajo ilire.<br />
(Dr. Moikom Zeqo, Lashtësia e Bujqësisë në trevat Shqiptare, Tiranë, 1999)<br />
Sa herë që bie fjala për nomadizmin, apo shtegtimin, do të<br />
sjellësh ndër mend bariun me gunë, bariu i ziu bariu, kur<br />
gjëmon e frynë veriu, thotë një këngë e kënduar në Jug,<br />
karvanin e kafshëve të barrës, tufën e deleve, padyshim nuk<br />
mund të përjashtosh një pjesëtar të dashur, që është qeni.<br />
Në Kalanë e Dodës një motiv shumë i vjetër:<br />
27
U hull mjegulla Drinit;<br />
Ore lale,<br />
Erdhën muajt e dimnit;<br />
Ore lale;<br />
As më shumë <strong>dhe</strong> as më pak <strong>se</strong> një paralajmërim për fillimin e<br />
shtegtimit duke numëruar ditët deri në fillimin e pranverës kur<br />
do të ktheheshin nga shtegtimi tufa, <strong>dhe</strong> bashkë me të <strong>dhe</strong> burri.<br />
“…. Sipas të dhënave dokumentare, disa fi<strong>se</strong> në Shqipërinë e Jugut<br />
merreshin kryesisht me blegtori <strong>dhe</strong> bënin një jetë nomade, duke<br />
lëvizur sipas nevojave të bagëtisë për kullotë. Si të tilla fi<strong>se</strong><br />
nomade përmenden malekasët, që jetonin në pjesën malore të<br />
Janinës, fshatrat malore të Kolonjës e të Devollit e ndonjë tjetër.<br />
Katundet, në kuptimin vërtetë të fjalës, kanë qenë në këta shekuj<br />
shumë të kufizuar në numër <strong>dhe</strong> popullsia që merrej me blegtori<br />
zinte një përqindje fare të parëndësishme në numrin e<br />
përgjithshëm.<br />
Profesor Aleks Buda ka shprehur mendimin <strong>se</strong> këto popullsi,<br />
ndonë<strong>se</strong> të vogla në numër, përbënin një kërcënim të përhershëm<br />
për perandorinë bizantine. Ata ishin në lëvizje, në kërkim të<br />
kullotave, nuk u nënshtroheshin ligjeve të Perandorisë <strong>dhe</strong> me<br />
vështirësi paguanin taksat. meqë ata përbënin një rrezik të<br />
vazhdueshëm për perandorinë, ka mundësi që dukuria të jetë<br />
përgjithësuar e t’u jetë veshur gjithë shqiptarëve.<br />
Studiuesi Alen Dy<strong>se</strong>lie ka shprehur mendimin <strong>se</strong> fi<strong>se</strong>t që në<br />
shekujt e mesjetës, përmenden si nomadë, janë shpërngulur me<br />
dhunë nga trojet e tyre <strong>dhe</strong> bëjnë një jetë nomade të përkohshme,<br />
derisa të gjejnë një vend të përshtatshëm për tu stabilizuar përsëri.<br />
...Blegtorët e këtyre zonave që kishin si aktivitet parësor blegtorinë,<br />
kishin të siguruar kullotat verore por u mungonin ato dimërore.<br />
për këtë arsye ata detyroheshin të kryenin shtegtime stinore. Duke<br />
qenë <strong>se</strong> tufat ishin relativisht të mëdha, prapa tyre formoheshin<br />
karvanë të gjata me kafshë që transportonin shtresat e mbulesat e<br />
barinjve, enët e përpunimit të bulmetit, ushqimet etj.<br />
28
... Disa zona malore të vetëqeverisura si: Plava, Guxia, Hoti,<br />
Kelmendi etj e ruajtën karakterin blegtoral të ekonomisë jo vetëm<br />
në mesjetën e Mesme, por <strong>dhe</strong> në atë të vonë, <strong>dhe</strong> deri në kohën e<br />
re. Ata zbrisnin çdo vit në kullotat tradicionale dimërore. Shkallë,<br />
shkallë ato sollën në këto kullota e<strong>dhe</strong> një pjesë të familjes, ndërsa<br />
pjesa tjetër mbeti në fshatin mëmë, në afërsi të kullotave verore…<br />
Në këtë tip kullote blegtorët ishin gjithnjë pranë familjeve,<br />
ndonë<strong>se</strong> ato ishin të dyzuara… është kjo arsyeja që në fushën e<br />
Shkodrës <strong>dhe</strong> Zadrimës ka mjaft familje me origjinë nga Malësia e<br />
Ma<strong>dhe</strong>.<br />
(Prof. dr. Spiro Shkurti, Bujqësia në Arbërinë e shek. XIII-XVII,<br />
Tiranë, 2002)<br />
Për ti dhënë përgjigje pyetjes <strong>se</strong> çfarë i shtyn këta njerëz të<br />
lenë shtëpitë <strong>dhe</strong> të përshkojnë pothuaj<strong>se</strong> nga shtatori deri<br />
në fund të majit, kur do të kthehen te kullota verore, “Erba<br />
di casa mia” është një këngë ndër më të preferuarat e<br />
kënduar nga Massimo Ranieri, do ta nisim që nga vendet<br />
skandinave, aty ku më 22 dhjetor nuk lind Dielli <strong>dhe</strong> më 22<br />
qershor ai nuk perëndon.<br />
Është një komunitet që e ka lidhur jetën me rritjen e tufave të drerit, Rain<br />
Dear. Ky komunitet Lapish, Saami o<strong>se</strong> Suomi, është pozicionuar aty ku<br />
takohet Norvegjia, Suedia <strong>dhe</strong> Finlanda. Takohet <strong>dhe</strong> në gadishullin Kola,<br />
Rusi, pra, në katër shtete, ku <strong>dhe</strong> duhet të paguajnë taksa në vende me<br />
legjislacion jo të njësuar.<br />
Territoret ku ata shtrihen janë 388,350 km2, afërsisht i barabartë me<br />
sipërfaqen e Suedisë. Ndërsa popullsia nga të dhënat më të fundit llogaritet<br />
të arrijë në 60 - 100 000 në Norvegji, 14,600 në Suedi, 9,300 në Finlandë<br />
<strong>dhe</strong> në Rusi, Gadishulli Kola, 1,992.<br />
Gjuha është sami, degëzim i grupit të gjuhëve Uralike.<br />
Mënyra e jetesës është gjysmë nomade.<br />
Religjioni është kryesisht sami Shamarizem, Lutheranizëm <strong>dhe</strong> një pjesë e<br />
vogël i përket Ortodoksisë së Lindjes.<br />
29
Problemet politike i kanë sjellë ata në agjendën politike. Kanë parlament në<br />
Norvegji, Finlandë <strong>dhe</strong> Suedi. U është garantuar në këto katër shtete mësimi<br />
në gjuhën amtare. Në Rusi konsiderohen një minoritet që mbijeton me<br />
mundësitë e veta <strong>dhe</strong> me shumë sakrifica.<br />
Të drejtat mbi pronësinë e tokës <strong>dhe</strong> mbi ujërat e brendshme o<strong>se</strong> detrat nuk<br />
janë të qarta.<br />
Për arsye të zhvendosjes së tufave në varësi të ndryshimit të kushteve<br />
klimatike, komuniteti duhet ti ndjek, mbasi është e pamundur të kontrolloj<br />
<strong>dhe</strong> të komandoj lëvizjen e tyre. Si rrjedhojë <strong>dhe</strong> konfliktet për kufijtë ndërshterorë<br />
janë të pashmangshme.<br />
Fare pak për etimologjinë <strong>dhe</strong> përkufizimin e nomadizmit (Nomad në<br />
frëngjisht, Nomas në greqisht <strong>dhe</strong> latinisht) <strong>dhe</strong> a është shpirti nomad<br />
një instinkt i lindur apo një tipar i krijuar <strong>dhe</strong> i përpunuar në përshtatshmëri<br />
me mjedisin, a ka premisa për trashëgimi ky tipar.<br />
Afërsisht përkufizimi është i tillë:<br />
“Grupe, komunitete që varen nga blegtoria <strong>dhe</strong> produktet blegtorale, qumësht, gjak, mish etj,<br />
<strong>dhe</strong> që zhvendo<strong>se</strong>n nga një vend në tjetrin njëherësh me bagëtinë e tyre. Kjo ndeshet që në<br />
Lindjen e Mesme, beduinët, Në Afrikën e veriut Tuaregët, në Azinë Qendrore, Mongolët <strong>dhe</strong><br />
Kazakët si <strong>dhe</strong> Komuniteti Saami në katër shtete: Norvegji, Suedi, Finlandë <strong>dhe</strong> pjesërisht në<br />
Arktik, Gadishulli Kola që i përket Rusisë. Jeta e këtij komuniteti është e lidhur me<br />
mbarështimin e drerit, Reindeer.<br />
Kjo nuk do të thotë që këto komunitete pastorale të mos angazhohen së paku <strong>dhe</strong> <strong>se</strong>zonalisht<br />
në bujqësi. Kjo jo shumë e shpeshtë mbasi këto komunitete mbështeten më shumë në<br />
sigurimin e produkteve bujqësore nëpërmjet shkëmbimit sidomos në periferitë urbane”.<br />
Le të mbërrijmë tashmë në universin shqiptar jo vetëm për të transferuar<br />
këtë temë por për ti ballafaquar situatat nga e cila çdo lexues do të llogarisë<br />
<strong>dhe</strong> diferencat.<br />
Stani si element i përbashkët i kulturave pavarësisht nga<br />
diferencat e mëdha në zhvillim, histori <strong>dhe</strong> traditë:<br />
Ngrehinë, që ka evoluar shumë pak, në kullotat verore. E<strong>dhe</strong><br />
diferencat midis vendeve, kontinenteve, nuk janë shumë të mëdha.<br />
Organizimi i brendshëm i hapësirës brenda stanit është afërsisht i<br />
tillë:<br />
30
-Zjarri në qendër të stanit, tymi largohet nga një kube, nga kjo<br />
kube varej <strong>dhe</strong> varguri, zinxhire, me hallka, afersisht si ato me te<br />
cilat li<strong>dhe</strong>t qeni, në të cilën vendo<strong>se</strong>shin, kusitë o<strong>se</strong> enë të tjera<br />
për të zier ushqimin.<br />
-Në qendër të zjarrit një pajisje hekuri, demiroxhak, nga turqishtja,<br />
hekur i oxhakut, me dy këmbë mbështetë<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> i bigëzuar në të dy<br />
anët për vendosjen e druve, shkarpave etj.<br />
- Në të dy anët simetrikisht vendo<strong>se</strong>shin shtresat për të ndenjur <strong>dhe</strong><br />
më vonë për të fjetur, në njërën anë për burrat (duke përfshirë <strong>dhe</strong><br />
miqtë).<br />
Ndriçimi bëhej me kandil, bishtuk o<strong>se</strong> me pisha. Flakët e zjarrit<br />
kontribuonin sadopak në ndriçim.<br />
- menyja ishte përgjithësisht standard, kryesisht mish <strong>dhe</strong><br />
bulmetra mbasi sigurimi i perimeve atje ishte i pamundur përveç<br />
të tjerave <strong>dhe</strong> nuk njiheshin.<br />
Është shumë interesante që qoftë arkitektura e stanit, por <strong>dhe</strong><br />
organizimi i brendshëm janë të njëjtë kudo në botë, duke<br />
pretenduar që të jetë një element lidhës i kulturave në kohë <strong>dhe</strong> në<br />
hapësirë.<br />
Nomadizmi i Kalasë së Dodës <strong>dhe</strong> i Trevës së Lumës në<br />
përgjithësi<br />
Me përmasa më të vogla ruhen <strong>dhe</strong> sot e kësaj dite. Disi e pashpjeguar<br />
një vitalitet <strong>dhe</strong> shpirt bujar i këtij komuniteti që llogariste nisjen kur<br />
paralajmërohej ardhja e dimrit, <strong>dhe</strong> për tu kthyer pas Shëngjergjit.<br />
Itinerari do të ishte shumë i gjatë, peripecitë, sakrificat, po ashtu.<br />
Nuk mungonin <strong>dhe</strong> aventurat në shtegtimin vajtje-ardhje, duke<br />
kullotur natën bagëtinë në “grurin e socializmit” që fshatari me një<br />
filozofi <strong>dhe</strong> humor të thellë e quante jo bukë e fshatit, mbasi ky i fundit<br />
ishte i destinuar të hante pothuaj<strong>se</strong> vetëm bukë misri.<br />
Duken si e dorës së dytë, por ndikimi që ata kanë pasur gjatë shtegtimit,<br />
p.sh. përhapja gjeografike e deles së Lumës, të racave të kuajve <strong>dhe</strong> të<br />
qenve, që pothuaj<strong>se</strong> shoqëron itinerarin e lëvizjes së tyre, zonat ku ato<br />
morën “pasaportizim”, duhet vlerësuar.<br />
31
Shkëmbimi në natyrë gjatë shtegtimit, mall-mall, ishte i pashmangshëm..<br />
Ndikuan sado pak <strong>dhe</strong> në kushtet e mungesës totale të qumështit qoftë<br />
<strong>dhe</strong> për fëmijët, ndërsa mish i qengjit ishte privilegj për elitën nga të<br />
cilët komuniteti shtegtar do të siguronte e<strong>dhe</strong> ndonjë mbështetje të<br />
paktën për tu lejuar të merrnin bukë në dyqanet që asokohe ishin me<br />
listë.<br />
Nomadizmi, apo shtegtimi i Konispolit, <strong>dhe</strong> Delvinës, Nënshkodrës, Kurbinit,<br />
Elbasanit, Beratit, Korçës etj ka qenë thjesht shtegtim për në kullota verore <strong>dhe</strong><br />
anasjelltas. Por nga ana tjetër kishte krijuar një lidhje reciprociteti për komunitetet<br />
malore duke ju ofruar mundësi për kullota dimërore <strong>dhe</strong> strehim:<br />
Kali, mesazher <strong>dhe</strong> ndërlidhës i kulturave të komuniteteve<br />
Latini thotë: Të gjitha, luftërat, fitoret apo disfatat janë zhvilluar<br />
në shpinën e kalit;<br />
Për arabin, kali i atjeshëm, deveja, ishte jo vetëm lokomotivë e nomadizmit, por<br />
kishte <strong>dhe</strong> dhuntinë e zbulimit të naftës.<br />
Në Mes<strong>dhe</strong> duke përfshirë <strong>dhe</strong> Shqipërinë: Hingëllima, turfullima <strong>dhe</strong> trokëllima e<br />
kalit, tregonin <strong>se</strong> kishin hasur në ujë.<br />
Madra <strong>dhe</strong> e drejta kullosore<br />
Regjimi i pronësisë për kullotat është i komplikuar e<strong>dhe</strong> në raport me regjimin e pronësisë së tokës<br />
bujqësore <strong>dhe</strong> pyjeve.<br />
Madra-–Organizim i përkohshëm i komuniteteve nga zona <strong>dhe</strong> vi<strong>se</strong> të ndryshme që do të<br />
veronin në gjithë hapësirën shqiptare që nga Vermoshi, Vithkuq, në Çajup apo Konispol.<br />
Ky organizim bazohej në një statut me origjinë të kahershme.<br />
Është shumë e njohur në të gjithë Shqipërinë, <strong>dhe</strong> përgjithësisht <strong>dhe</strong> e përshkruar, nga Dr.<br />
Isuf Allamani, Madra e Zogollit, në Malin e Runjës.<br />
Është tejet e veçantë <strong>dhe</strong> karakteristike organizimi mbi bazën e një statuti shumë strikt,<br />
për komunitetin i cili gjith<strong>se</strong>si do të ishte i përkohshëm, (gjatë stinës së verës), zakonisht<br />
Shëngjergj-Shëmri) <strong>dhe</strong> në varësi të kushteve të motit mund të zgjatej <strong>dhe</strong> më shumë, për<br />
të shfrytëzuar sa më shumë që të jetë e mundur kullotën e këtyre bjeshkëve.<br />
Nomadizmi kulinar i goranëve, Kukës, hallvaxhinjtë etj.<br />
Traditë që shtrihet në thellësi të kohërave. Arti i kuzhinës, prodhimi i bozës<br />
nga meli, një meny shumë e pasur e ëmbëlsirave, ka shumë histori <strong>dhe</strong><br />
shpjegime.<br />
32
E transmetuan këtë art që e kthyen <strong>dhe</strong> në biznes jo vetëm brenda vendit por<br />
<strong>dhe</strong> jashtë kufijve, duke vepruar <strong>dhe</strong> kundër gravitetit historik të kohës.<br />
Kallajxhinjtë e Përmetit<br />
Duke bredhur në gjithë Shqipërinë bile <strong>dhe</strong> jashtë kufijve të sotëm, duke<br />
kallajisur enët e bakrit, shumë të përhapura në të gjithë vendin, kontribuuan<br />
shumë në parandalimin e helmimit nga bakri, (janë regjistruar raste të<br />
shumta të helmimeve masive sidomos në dasma, gosti etj, janë me rem në<br />
zhargonin popullor, helmim që vinte nga enët e bakrit, më saktësisht nga<br />
oksidet e bakrit CuO).<br />
Në të njëjtën kohë transmetuan mesazhe të një populli të kulturuar siç ishte<br />
ai i Përmetit, i Dangëllisë, të Etatistëve Frashërllinj, të traditës të vreshtarisë<br />
në të gjithë luginën e Vjosës që nga Ura e Dragotit deri tek Tre Urat.<br />
Transmetuan <strong>dhe</strong> kulturë kulinare për të cilën shquhet kjo trevë. Kjo traditë<br />
portretizohet më <strong>se</strong> e plotë në vargjet e Nolit:<br />
... Sofrën shtruar si për mbret,<br />
E gjen veç<strong>se</strong> në Përmet,...<br />
Është meritë e këtyre, që të gjitha zonat e Shqipërisë të jenë të pangopura<br />
kur dëgjojnë krijimtarinë e Laver Bariut që bënte të ngrijnë <strong>dhe</strong> zogjtë në<br />
fluturim.<br />
Trashëgimia e<strong>dhe</strong> ruajtja e këtij profesioni deri në ditët tona është shumë<br />
sinjifikative.<br />
Sharrëxhinjtë e Fanit<br />
Një profesion shumë i mundimshëm <strong>dhe</strong> i lodhshëm. Këta<br />
sharrëxhinjtë kanë lënë gjurmë <strong>dhe</strong> kanë vulën e lodhjes në<br />
punimet prej druri, trarë, konstruksione të çative, tavane, në të<br />
gjithë vendin.<br />
Është transmetuar brez pas brezi <strong>dhe</strong> emri i sharrëxhinjve që kanë<br />
sharruar trarët <strong>dhe</strong> lëndën e drurit në përgjithësi. Është transmetuar<br />
<strong>dhe</strong> mesazhi i tyre që lënda e drurit të pritet pas lëngëzimit, mbasi<br />
në të kundërtën do të jetë shumë i preferuar për krimbat e drurit.<br />
33
Qymyrxhinjtë e Korçës,<br />
Një traditë e kahershme e prodhimit të qymyrit të drurit me një<br />
vazhdimësi <strong>dhe</strong> gjatë sistemit të centralizuar, ndonë<strong>se</strong> konsiderohej<br />
një aktivitet privat që përballej me ideologjinë e shtetit<br />
Ishte profesion i këtij komuniteti <strong>dhe</strong> prodhimi <strong>dhe</strong> kolaudimi i<br />
traversave të hekurudhës, (kuptohet që prodhoheshin për shoqëri të<br />
huaja aksionare, mbasi në Shqipëri nuk kishin filluar hekurudhat<br />
përveç dekovilit të Selenicës, Shoqëria Traveci ishte shoqëria më e<br />
ma<strong>dhe</strong> aksionare e atyre viteve).<br />
Prodhimi i llullave nga shqopa<br />
Veprimtari <strong>dhe</strong> profesion që kryesisht ishte përqendruar në duart<br />
kuksianëve <strong>dhe</strong> të hasianëve. Gjeografia e këtij aktiviteti që në<br />
vitet e socializmit zhvillohej ilegalisht kishte një gjeografi të<br />
ma<strong>dhe</strong> përhapje duke përfshirë gjithë arealin e ku ndeshej shqopa,<br />
Erica sp.<br />
Kjo veprimtari e shtrirë në kohë të ndryshme inspirohej <strong>dhe</strong><br />
inkurajohej nga kërkesat për punime artistike të këtij druri<br />
kryesisht për llulla 4 , duke gjetur hapësira në shumë tregje të<br />
Evropës <strong>dhe</strong> Botës.<br />
Teknologjia ishte disi e veçantë: pas nxjerrjes së rrënjëve të<br />
shqopës, këto të fundit duhet të mbuloheshin me <strong>dhe</strong> për një kohë<br />
të caktuar, proces që nënkuptonte staxhionimin e këtyre rrënjëve<br />
për të garantuar jetëgjatësinë e tyre.<br />
Nomadizmi i romëve, shpirti i tyre nomadik që<br />
nuk durojnë o<strong>se</strong> pranojnë jetesën <strong>se</strong>dentare,<br />
elementët e ekonomisë së tregut e<strong>dhe</strong> në kohën e<br />
socializmit, pavarësisht përmasave të tij.<br />
4 Është disi interesantë që në fillimin e mbërritjes së duhanit në Kontinentin e Vjetër, Evropa, ai përtypej<br />
apo mbllaçitej, por shumë shpejtë gjeti strehim tek llulla e prodhuar nga rrënjët e shqopës.<br />
34
Në këtë nomadizëm janë inkorporuar e<strong>dhe</strong> shumë elementë<br />
artistikë të muzikës, ahengut, dajres, të punimeve artistike të<br />
shoshave, djepeve, shportave me shumë kolorit <strong>dhe</strong> variacione me<br />
thupra shelgu, kulpra, Clematis sp etj. Shkëmbimi i kafshëve të<br />
ngarkesës, barrës ishte në themelin e ekzistencës <strong>dhe</strong> të mbijetesës<br />
së tyre.<br />
P<strong>se</strong> jo nuk duhet anashkaluar <strong>dhe</strong> “biznesi” i fallit, fallxhoreve, që<br />
përtej besëtytnive shpalosën <strong>dhe</strong> dhunti të tyre.<br />
Jetesa e tyre <strong>dhe</strong> marrëdhëniet në komunitetin rom gjatë shtegtimit<br />
janë për tu marrë shembull sidomos kur flitet për konfliktet që nuk<br />
njiheshin tek ky komunitet.<br />
Komunikimi me komunitetin bujtës ka qenë i shkëlqyer <strong>dhe</strong> një<br />
diversitet të paparë nga një trevë në tjetrën, <strong>dhe</strong> nga një stinë në<br />
tjetrën duke i rezistuar <strong>dhe</strong> ashpërsisë <strong>dhe</strong> pa mëshirshmërisë së<br />
motit:<br />
Shiu <strong>dhe</strong> bora le të bjerë;<br />
firificka të mos fryjë.<br />
Shtegtimi i bletëve, (histori <strong>dhe</strong> më shumë), diversiteti i kullotave<br />
<strong>dhe</strong> i fazave fenologjike, kalendari i lulëzimit që bleta ka aftësinë ti<br />
diktoj <strong>dhe</strong> ti parashikoj, duke ndikuar <strong>dhe</strong> në polenizimin e shumë<br />
bimëve dru frutore apo barishtore. për këtë veprimtari bletës nuk i<br />
thuhet as “faleminderit”, duke mbetur mosmirënjohës ndaj kësaj<br />
krije<strong>se</strong>. Nuk permendem qe eshte eshte laboratori biologjik me i<br />
sakti per matjen e nivelit te ndotjes.n<br />
Tradita nomade e kuksianëve, veçanërisht e goranëve, në<br />
fushën e kulinarisë, e bozës, hallvave <strong>dhe</strong> shumë ëmbëlsirave <strong>dhe</strong><br />
pijeve të tjera.<br />
Ustallëku, profesionalizmi i mjeshtrave të<br />
ndërtimit të Gollobordës<br />
35
Në shumë kohëra, në shtëpi banimi <strong>dhe</strong> vepra publike, rrugë,<br />
hidrocentrale, fabrika etj, e<strong>dhe</strong> atje ku nuk kanë mundur të<br />
shkruajnë emrin e tyre, kanë vulën e punës, mundit, djersës <strong>dhe</strong><br />
sakrificës së tyre.<br />
Të vjen keq që nuk llogaritet transmetimi i këtij ustallëku,<br />
profesionalizmi jo vetëm tek pasardhësit e tyre, por e<strong>dhe</strong> në të<br />
gjithë zonat e Shqipërisë. E<strong>dhe</strong> sot me shpoti apo jo e<br />
karakterizojnë një mjeshtër ndërtimi: A thua <strong>se</strong> është gollobordas.<br />
Si përfundim:<br />
Njohja <strong>dhe</strong> ruajtja e kësaj trashëgimie është tejet e domosdoshme;<br />
-e para jo të gjitha vlerat janë të dukshme, vizible, por indirekt apo<br />
ato të padukshmet, underground, janë tamam një ajsberg.<br />
-e dyta, kjo traditë nuk do ti rezistoj e<strong>dhe</strong> për shumë kohë<br />
tendencave të zhvillimit <strong>dhe</strong> modernizimit, kërkesës për një<br />
komoditet sa më të lartë të jetesës etj.<br />
-Kriteri ekonomik i llogaritjes së vlerave të kësaj traditë jo vetëm nuk<br />
ndihmon por e gjymton o<strong>se</strong> sakaton këtë vlerë, që duhet të konsiderohet si<br />
trashëgimi me shumë vlera kulturore.<br />
TETORI, VJESHTA E DYTE<br />
October, lat. i teti, muaji i tete, sipas kalendarit të Romulus<br />
11 tetor, Columbus day, dita e Kolombit, që li<strong>dhe</strong>t me<br />
zbarkimin në Amerikë, e kundërshtuar nga komunitetet<br />
indianë.<br />
31 tetor, Halloween day, përsëri e kontestueshme nga disa <strong>se</strong>kte<br />
fetare.<br />
36
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 16.4 13.9 12.8 - - - 65.0 56.9 89.9<br />
2 Shkodër 15.6 14.0 12.7 16.6 14.4 13.2 83.0 73.8 93.5<br />
3 Lezhe 17.1 15.4 14.3 - - - 52.4 51.4 66.6<br />
4 Durrës 17.3 16.0 15.0 17.2 15.1 13.8 41.3 24.4 63.0<br />
5 Tiranë 16.1 14.5 13.4 16.5 14.0 13.1 38.0 35.3 56.1<br />
6 Elbasan 15.3 14.0 13.1 16.5 14.1 12.8 40.3 32.3 53.8<br />
7 Cërrik 16.7 14.6 12.7 - - - 37.9 28.5 54.5<br />
8 Berat 16.3 14.6 13.5 17.7 15.5 14.0 27.7 27.5 45.1<br />
9 Lushnjë 17.6 16.1 14.5 18.5 16.0 14.6 29.4 29.3 48.6<br />
10 Fier 16.5 14.6 13.8 17.8 15.5 14.4 36.1 34.9 56.1<br />
11 Vlore 18.1 16.5 15.6 18.3 16.4 14.8 37.7 32.2 56.4<br />
12 Gjirokastër 14.8 13.2 11.7 18.0 16.7 15.1 55.6 68.1 96.7<br />
13 Sarande 19.4 17.5 16.6 16.6 14.4 12.9 48.3 45.4 90.2<br />
14 Kukës 12.3 10.5 9.6 14.2 12.0 11.2 33.7 29.8 44.0<br />
15 Peshkopi 12.0 10.4 9.0 13.8 11.4 10.1 26.7 27.5 45.8<br />
16 Puke 11.4 9.5 8.7 - - - 73.7 82.1 92.8<br />
17 Burrel 14.4 12.3 11.1 - - - 41.4 37.6 48.4<br />
18 Bulqize 11.3 9.4 8.3 - - - 36.8 32.4 55.6<br />
19 Pogradec 12.9 10.9 9.8 14.4 11.3 10.6 24.5 27.1 41.6<br />
20 Korçe 11.4 9.3 8.8 13.0 10.6 9.4 25.8 27.5 36.8<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 11.1 9.2 8.5 12.0 9.7 8.5 29.5 34.8 49.4<br />
Lagështia në brendësi të tokës, në përqindje të kapacitetit fushor ujëmbajtës:<br />
30 Shtator- 44%, 20 tetor-40 %, 10 Nëntor-46 %<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 89.6 LUSHNJË 93.2<br />
DIBER 85.4 MAT 113.4<br />
DURRES 106.5 MIRDITE 171.2<br />
ELBASAN 110.3 PERMET 123.2<br />
FIER 100.9 POGRADEC 81.2<br />
GRAMSH 89.7 PUKE 212.5<br />
GJIROKASTER 196 SARANDE 164.4<br />
37
KOLONJË 99.8 SKRAPAR 94.9<br />
KORCE 85.4 SHKODER 227.1<br />
KRUJE 164 TEPELENË 128.2<br />
KUKES 94.7 TIRANË 115.6<br />
LEZHE 152 TROPOJE 170.6<br />
LIBRAZHD 116.5 VLORE 115.5<br />
Drita zbardh Dielli lind Perëndon<br />
1 05.00 06.32 18.31<br />
2 05.01 06.33 18.30<br />
3 05.02 06.34 18.28<br />
4 05.03 06.35 18.26<br />
5 05.04 06.36 18.25<br />
6 05.05 06.37 18.23<br />
7 05.06 06.38 18.21<br />
8 05.07 06.39 18.20<br />
9 05.08 06.40 18.18<br />
10 05.09 06.41 18.16<br />
11 05.10 06.42 18.15<br />
12 05.12 06.43 18.13<br />
13 05.13 06.44 18.12<br />
14 05.14 06.46 18.10<br />
15 0515 06.47 18.08<br />
16 05.16 06.48 18.07<br />
17 05.17 06.49 18.05<br />
18 05.18 06.50 18.04<br />
19 05.19 06.51 18.02<br />
20 05.20 06.52 18.01<br />
21 05.21 06.53 17.59<br />
22 05.22 06.55 17.58<br />
23 05.23 06.56 17.56<br />
24 05.24 06.57 17.55<br />
25 05.25 06.58 17.54<br />
26 05.26 06.59 17.52<br />
27 05.27 07.00 17.519<br />
28 05.29 07.02 17.49<br />
29 05.30 07.03 17.48<br />
30 04.31 06.04 16.47<br />
31 04.32 06.05 16.45<br />
38
KALENDARI HËNOR<br />
Vjeshta e parë <strong>dhe</strong> vjeshta e dytë të kujtojnë o<strong>se</strong> të sjellin<br />
ndërmend gështenjën<br />
Gështenja, druri i bukës <strong>dhe</strong> i historisë<br />
Fruti i parë që ka përdorur për ushqim shoqëria<br />
njerëzore<br />
Bukë e njomë <strong>dhe</strong> me kripë ma së miri.<br />
Pukë.<br />
Bukë e katajk, Mat;<br />
“Gështenja është bukë e varur në rrem” (degë),<br />
Malësi e Gjakovës<br />
Tetor<br />
H M M E P Sh D<br />
40 1 2 3 4 5 6 7<br />
41 9 10 11 12 13 14<br />
42<br />
43<br />
44 30 31<br />
16 17 18 19 20 21<br />
23 24 25 26 27 28<br />
Virgjili: Hani sa më shumë fruta tingëllues (është fjala<br />
për gështenjën, arrën, bajamen <strong>dhe</strong> lajthinë, o<strong>se</strong> fruta<br />
39
me lëvozhgë), ky është një sistem klasifikimi disi i<br />
veçantë nga taksonomia që përdoret aktualisht<br />
Nga një intervistë e imagjinuar e Dr. Haki Kolës, me gështenjën,<br />
kemi shkëputur këtë pasazh<br />
Pyetje:<br />
Thonë <strong>se</strong> origjina juaj është nga Kina e Japonia, e <strong>këtu</strong> ju kanë sjellë<br />
romakët, keni ndonjë gjyshe apo stërgjyshe, që i kujton romakët apo që<br />
e dëshmon prejardhjen tuaj?<br />
Përgjigje:<br />
Gjyshërit e stërgjyshet tona mund të kujtojnë Skënderbeun, ndoshta<br />
<strong>dhe</strong> më herët, por që të shkoje deri tek romaket e lashtë, kjo ju mbetet<br />
ju njerëzve, në <strong>se</strong> jeni të interesuar, mund të bëni analiza të sofistikuara,<br />
duke kryer gërmime e marrë mostra. Pikërisht nga Kastanumi, që tani<br />
ndo<strong>dhe</strong>t në pjesën aziatike të Turqisë, ne kemi <strong>dhe</strong> prejardhjen <strong>dhe</strong><br />
morëm <strong>dhe</strong> emrin, që e kemi pothuaj<strong>se</strong> të përbashkët si në Spanjë, Itali,<br />
Francë.<br />
cçxà}xM (Intervistuesi Haki Kola, shënimi im, I.Xh.), Me<br />
gjithë vlerën tuaj të ma<strong>dhe</strong>, në <strong>se</strong> e kujtoni në kohën e tij<br />
Skënderbeu, sikur flet më shumë për ullinjtë <strong>se</strong> sa për juve,<br />
mos ju nënvlerësonte për shkak të origjinës, si të e thuash<br />
për hakmarrje ndaj turqve ?<br />
c§Üz}|z}x: (Gështenja)- Unë nuk besoj <strong>se</strong> vëllait tim ullirit të<br />
bekuar i ka mbetur hatri kur Napoloni na trajtonte si të<br />
parat e Francës <strong>dhe</strong> na kishte regjistruar një për një. Unë<br />
besoj që ju e dini fjalën e urtë që “Ullirin e gëzoni nga<br />
Gjyshi, Gështenjën nga babai <strong>dhe</strong> vetëm manin mund të<br />
arrini ta keni tuajin”. Të jemi të hapur e të themi të<br />
vërtetën, ne nuk e durojmë vapën e thatësirën si ulliri e nuk<br />
jemi mësuar të heqim të zinjtë e ullirit. Vërtetë që njeriu<br />
duhet të na pres për rreth 8-15 vjet që të bëhemi gati të<br />
40
prodhojmë, por me pak kujdes këtë e shpërblejmë më pas<br />
për dhjetra vjet. Të parët tuaj na kanë respektuar e na kanë<br />
mbjellë.<br />
Gështenja si material ndërtimi, <strong>dhe</strong> jo vetëm si material ndërtimi,<br />
por mesazh nga një brez në tjetrin;<br />
Dhe deri në finalen e jetës:<br />
Duhet të shtoj një detaj të treguar nga shkrimtari i njohur nga<br />
Konispoli, Namik Selmani:<br />
Jo shumë vite më parë, kishte vdekur motra e<br />
artistit të njohur kosovar, Sulejman Lokaj, në një<br />
klinikë të Beogradit.<br />
Varrimi do të bëhej në fshatin Lebushe, të<br />
Deçanit.<br />
Ndërkohë që pritej ardhja e arkivolit, fshatarët<br />
kishin prerë gështenjën më të mirë të kashnjetit<br />
të tyre, për ti bërë një arkivol motrës së<br />
Sulejmanit <strong>dhe</strong> si për dërrasat e vorrit, (në Mat,<br />
emërtohen podilla, ritual që përdoret <strong>dhe</strong> sot<br />
e<strong>dhe</strong> për arsye të rezistencës ndaj kalbëzimit që<br />
paraqet ky dru).<br />
Interpretimi tjetër <strong>dhe</strong> kryesor është që fshati<br />
kurr<strong>se</strong>si nuk pranonte që bija e fshatit të tyre të<br />
prehej në një arkivol <strong>se</strong>rb.<br />
TETOR 31, HALLOWEEN<br />
41
Festa e kungullit<br />
Festohet me 31 tetor pothuaj<strong>se</strong> në të gjithë botën, një ditë para ditës së “ Të gjithë<br />
shenjtorëve”. shumë e përhapur në SHBA, ndonë<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> atje nuk mungojnë kontestimet<br />
për këtë ditë, nga studiues të ndryshëm, <strong>dhe</strong> në këndvështrime religjioze të grupimeve<br />
<strong>dhe</strong> të <strong>se</strong>kteve me motive të ndryshme, disa nga të cilët e konsiderojnë si një festë pagane<br />
ndërsa disa të tjerë nuk e pranojnë celebrimin e kësaj feste.<br />
Pavarësisht nga këto, ritet parashikojnë veshje me maska të cilat kanë për simbol<br />
kungullin, intimidim të fqinjëve, kur ato nuk ofrojnë menjëherë pas trokitjes së derës<br />
dhurata, etj.<br />
Dekorimi i gjithë mjedi<strong>se</strong>ve private <strong>dhe</strong> publike do të bëhet me kunguj, të një diversiteti<br />
të paparë, dekorativë, apo për gjellë.<br />
Tek ne ka një injorim për këtë bimë që u ofron shumë njerëzve ushqim <strong>dhe</strong> ka një kohë të<br />
gjatë ruajtje, nuk ka ekzigjenca ndaj pjellorisë së tokës, ndërkohë është ushqim <strong>dhe</strong> për<br />
blegtorinë, shfrytëzon mezhdat e parcelave, pa pretenduar për ‘pronësinë shtëpiake” të<br />
ndarjes së tokës.<br />
Ka një variacion shumë të madh të formave dekorative.<br />
Nuk kanë munguar <strong>dhe</strong> etiketimet “kokë kungull’ apo deformimet <strong>se</strong> gjoja <strong>se</strong> 1 kv<br />
kungull ka aq vlerë ushqimore sa një vezë, gjith<strong>se</strong>si të papranueshme <strong>dhe</strong> të pabazuara<br />
shkencërisht deri sot.<br />
42
Introduktimi i specieve të reja, një<br />
dimension i ri <strong>dhe</strong> multiplifikues i<br />
Bujqësisë Shqiptare<br />
Në dekadat e fundit janë pothuaj<strong>se</strong> të panumërta kultivarët që kanë mbërritur në Shqipëri.<br />
Por të gjitha u përkasin specieve tradicionale që njiheshin në vendin tonë, qoftë drunore,<br />
shkurre, apo barishtore, një, dy o<strong>se</strong> shumë vjeçare, mund të përjashtojmë vetëm<br />
introduktimin e kivit.<br />
Por qëllimi i këtij shkrimi është të theksojmë mungesën e introduktimit të specieve të reja<br />
që nuk njihen në Shqipëri, të cilët kuptohen do të shoqërohen me kultivarë të shumtë të<br />
vendit të origjinës si <strong>dhe</strong> jashtë origjinës.<br />
Në aspektin fitosanitar të paktën përkohësisht do të kemi një avantazh, mbasi mbërritja e<br />
dëmtuesve <strong>dhe</strong> sëmundjeve do të vononte në raport me ardhjen e bujtësit të tyre. Fjala<br />
vjen, gështenja kineze, castanea mollissima nuk atakohet nga kanceri, Endophytia<br />
parasitica etj.<br />
Pa pretenduar të japim një tablo të plotë, do të bëjmë përpjekje të japim këtë mesazh duke<br />
përmendur disa nga këto, që jo vetëm për specialistët, por <strong>dhe</strong> të gjithë ata që kanë rastin<br />
të udhëtojnë jashtë vendit <strong>dhe</strong> të vizitojnë tregjet e frutave perimeve në vende të<br />
ndryshme, paralele <strong>dhe</strong> meridianë të ndryshme.<br />
Dhe do ta fillojmë me :<br />
Grurin pranveror:<br />
Këtu kemi një kontradiksion. Këtë duhet ta quanim si rikthim apo riat<strong>dhe</strong>sim.<br />
Jashtë vendit njihet me emrin Arnautka (turqisht apo osmanisht, shqiptare). me<br />
këtë emër njihet në Rusi. Llogaritet që vetëm në Rusi mbillen mbi një milion hektarë.<br />
Nuk jam shumë i sigurt, por fara do të jetë marrë nga Shqipëria në kohën e<br />
marrëdhënieve normale me ish Bashkimin Sovjetik.<br />
Aktualisht në vendin tonë nuk është ruajtur fara ndonë<strong>se</strong> janë shumë zona ku mund të<br />
kultivohet, atje ku dimri vjen më herët.<br />
Kolza vajore, rape<strong>se</strong>ed, Canola<br />
Në dy dekadat e fundit, prodhimi nga vajrat bimore të Brassica napus, kolëza vajore, o<strong>se</strong><br />
Canolës, ka mbërritur në vendin e dytë, pas sojës si një burim i vajit bimor e veçuar<br />
sidomos për përmbajtje të ulët të glukocianateve, një nga përbërësit e kolestorolit,duke u<br />
bërë kështu e konkurrueshme:<br />
Më poshtë jepet një tablo krahasue<strong>se</strong> e përmbajtjes së vajit bimor (edible në fara me acide<br />
të pangopura):<br />
43
Rap<strong>se</strong>ed, Brasiça napus, canola 40 %<br />
Soja (glycinë max,) 18-23 %<br />
Kikiriku, Arachis hypogea, peanut 42-52 %<br />
Lini, Linum usstassimum. 32-33 %<br />
Lule kuqe, Papaver somniferum 40-51 %<br />
Arra, Juglans regia (është marrë si referencë) 58-71 %<br />
Patatja e ëmbël: Batatus, Ipomea batatus, Sweet potato (anglisht), gjen<br />
kushte shumë të përshtatshme tek ne <strong>dhe</strong> shpejt do të pranohet nga kuzhina shqiptare.<br />
Juga, eventualisht e njohur si bimë dekorative<br />
Aktualisht trajtohet si bimë dekorative, por<strong>se</strong> rrënjët në rastin e zhvendosjes (shkuljes)<br />
kanë vlera të jashtëzakonshme që të kujtojnë <strong>dhe</strong> shijen e patates së ëmbël.<br />
Jojoba-tejet e përshtatshme për tokat e kripura <strong>dhe</strong> acide, relativisht të përhapura<br />
sidomos në bregdetin e Shqipërisë. Ka vlera për prodhimin e vajit bimor që ka vlera<br />
antioksidante.<br />
Gështenja kineze, castanea mollissima_<br />
Siç përmendëm <strong>dhe</strong> në hyrjen e këtij shkrimi, përveç pamjes shumë atraktive (kryesisht<br />
madhësia e frutit), pothuaj<strong>se</strong> është shumë rezistente ndaj kancerit të gështenjës,<br />
Endophytia parasitica.<br />
Lloje të panumërta arrash të përhapura në<br />
kontinentin Amerikan, të Veriut apo Jugut<br />
Gofrey-bimë foragjere origjinon nga Koreja që rigjenerohet pas korrjes (kositjes)<br />
në çdo 2-3 javë.<br />
Buckwheat, hejet e rëndomtë, grure<br />
theglash, Fagopyrum esculentum.<br />
Shumë e përdorur në kulinarin apo gastronominë sllave <strong>dhe</strong> veçanërisht atë sllovene<br />
sidomos për prodhimin e ëmbëlsirave me kërkesa minimale nda klimës <strong>dhe</strong> tokës <strong>dhe</strong><br />
mungon vetëm njohja apo profesionalizmi i atyre që merren me kulinarin, apo<br />
gastrononominë.<br />
Sorghum sp. E njohur tek ne vetëm si bimë që përdorej për silazh. Janë<br />
shumë specie të kësaj gjinie që kanë <strong>dhe</strong> rendiment të lartë duke konkurruar <strong>dhe</strong> cerealet<br />
44
tradicionale, përdoren për prodhimin e një buke të veçantë <strong>dhe</strong> dietetike. i përket familjes<br />
graminaceae, tashmë me taksonominë e re është quajtur Poaceae. Nga ana tjetër në<br />
aspektin agronomik në mënyrë figurativ është quajtur “deveja e botës bimore’: për<br />
vetë faktin e thjeshtë <strong>se</strong> është ndër bimët më rustike pa asnjë pretendim për ujitje. Disa<br />
nga speciet më të përhapura i takojnë grupit të melit afrikan, Penni<strong>se</strong>tum typhoideum,<br />
Eleusinë caracana, mel Indian, Guineja corn, mel japonez, Ehinocloa frumentacea, crusgalli,<br />
Sweet sorghum, Grain sorghum;. që li<strong>dhe</strong>n <strong>dhe</strong> faktin që origjinojnë nga shkretëtira.<br />
Tashmë grupohet në <strong>se</strong>ktorin e drithërave duke u klasifikuar në vendin e pestë, pa<br />
llogaritur që prodhon një pije të veçantë, shurupi i sorgumit, “sorghum molas<strong>se</strong>s’<br />
(angl)..Njihet shumë në Shqipëri që kërcelli i bimëve të kësaj gjinie kanë vlera <strong>dhe</strong><br />
tradicionale në ndërtim, tavane, hasra, (një tapet tradicional në dyshemetë e katit të parë<br />
për ti shpëtuar lagështirës së tokës që mbartej <strong>dhe</strong> në shtresën e çimentos.<br />
Ndërkohë dihet që bimët e kësaj gjinie kanë përmbajtje të Acidit cianhidrik, HCN<br />
që janë shumë toksike për kafshët, për të mos thënë letale, sidomos në etapat e para<br />
të rritjes <strong>dhe</strong> kur konsumohen direkt në parcelë.<br />
Artichoke-Cynara scolymus, angjinare, ndër perimet me përmbajtje më të lartë<br />
proteinike, në shqip ka një kuptim pezhorativ duke u quajtur “gjembi i gomarit”.<br />
Atriplex sp. Preparat i njohur tek ne që prodhohet nga bimët e kësaj gjinie, për<br />
lehtësimin e <strong>dhe</strong>mbjeve të stomaku. Preferon <strong>dhe</strong> zhvillohet vetëm në tokat acide <strong>dhe</strong> të<br />
kripura. Në këto masive janë harxhuar një pjesë e konsiderueshme e buxhetit të atyre<br />
viteve për përmirësimin e aciditetit me qëllimin e vetëm për ti mbjellë me grurë ku<br />
rendimenti maksimal sillej rreth 8 kv/ha në Hoxharë ku askush nuk e di <strong>se</strong> sa mijëra tonë<br />
gips janë harxhuar <strong>dhe</strong> sa ka qenë kostoja e këtij investimi. 5<br />
Cipola, Cipolla rosa di Tropea, Calabria; e përhapur disi në <strong>se</strong>rra, e<strong>dhe</strong> me vlera<br />
dekorative, por meriton një përhapje shumë më të gjerë e<strong>dhe</strong> për arsyen e vetme pa<br />
llogaritur vlerat e familjes që ajo përfaqëson, ka një bujaritë që nuk e kanë speciet e tjera<br />
duke dhënë disa prodhime gjatë një viti.<br />
Cipola Nocerino, PDO 6 , bën pjesë në familjen Allium cepa, L, me një cikël dy vjeçar,<br />
kultivohet me qepujka, kultivohet kryesisht për prodhimin e qepujkave që destinohen për<br />
konsum.<br />
5<br />
Autori i këtij shkrimi nuk ka as më të voglin kundërshtim me teknologjinë për shkripëzimin, për të cilën<br />
kanë punuar shumë njerëz të nderuar, por qëllimi ishte krejtësisht i gabuar, për të prodhuar me çdo kusht<br />
bukën në vend, kur rendimenti maksimal i regjistruar në ish NB-në e Hoxharës ka qenë 7.5 kv/ha.<br />
Ndërkohë që janë shumë specie siç prezantuam në këtë shkrim, që kërkojnë një nivel të lartë të kripëzimit.<br />
<strong>dhe</strong> të aciditetit.<br />
6<br />
Do të jetë e nevojshme për lexuesit <strong>se</strong> çfarë do të thotë PDO, PGI <strong>dhe</strong> TSG, që janë logo që shoqërojnë<br />
produktin pas certifikimit:<br />
PDO-Protected Designation of Origine, shkurtimisht nënkupton emrin e rajonit, o<strong>se</strong> të rajonit<br />
specifik, <strong>dhe</strong> më tej përshkruan karakteristika të cilat e<strong>se</strong>ncialisht o<strong>se</strong> në mënyrë ekskluzive li<strong>dhe</strong>n me<br />
mjedisin gjeografik të veçantë që përfshin <strong>dhe</strong> përveç këtij mjedisin gjeografik <strong>dhe</strong> klimën, apo mjedisin e<br />
komunitetit në të gjithë aspektet e tij, social, religjioz, traditën <strong>dhe</strong>.<br />
45
Kamfora: E ekzistojnë disa drurë, ekzemplarë, si para Piramidës, në kopshtin<br />
botanik etj. Bimë që njihet për përdorimin e maceratit për lyerje në rastet e ftohjes apo<br />
reumatizmës mbasi gjeneron temperaturë të lartë në pjesën e trajtuar të trupit.<br />
Lakra e Bruk<strong>se</strong>lit: Brassiça oleareceae, var. gemmifera, Brus<strong>se</strong>l sprouts<br />
(angl.) Kuzhina shqiptare pothuaj<strong>se</strong> nuk e njeh ndonë<strong>se</strong> është kultivuar tek ne (në<br />
Divjakë).<br />
Specie që kanë qenë në traditë <strong>dhe</strong> sot<br />
aktualisht nuk kultivohen:<br />
Urovi : i përket familjes legumino<strong>se</strong>ae, në taksonominë aktuale, është emërtuar<br />
familja Fabiaceae), me vlera të larta ushqimore sidomos për kafshët e punës.<br />
Fasulja qorre-Vigna sinensis, familja legumino<strong>se</strong>a,<br />
(Fabiacea), pa asnjë kërkesë ndaj kushteve tokësore <strong>dhe</strong> klimatike. Ekziston një punim i<br />
Prof Gaqo Tashkos, Di<strong>se</strong>rtacion i prezantuar në Universitetin e Vjenës), ish Rektor i<br />
Universitetit të Kamzës, për këtë kulturë. Mba<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> emri ka ndikuar që pothuaj<strong>se</strong> kjo<br />
specie është abandonuar në vendin tonë.<br />
Zbutja, domestikimi i specieve të egra që<br />
vegjetojnë aktualisht në vendin tonë:<br />
Vodha, Sorbus sp.<br />
Mareja<br />
Dardha e egër<br />
Mana tokë, mjedër.(janë të gjinisë Rubus sp. që nuk duhet të konfondohen me<br />
luleshtry<strong>dhe</strong>n, Fragaria vesca)<br />
Sinapi-Sinapsiss arvensis, Brassiça hirta,<br />
albae, White mustard (angl.) përdoret në disa zona të<br />
PGI-Protected Geographical Indication, kjo logo nënkupton emrin e rajonit, apo të një zone<br />
specifike me qëllim që të përshkruaj karakteristikat e një produkti apo të materiali fillestar, duke u shprehur<br />
që garanton kualitetin, reputacionin si <strong>dhe</strong> karakteristika të tjera që i atribuohen gjith<strong>se</strong>si origjinës <strong>dhe</strong> së<br />
fundi duke garantuar që i gjithë përpunimi bëhet në këtë zonë për të cilën bëhet fjalë.<br />
TSG-Traditional Speciality Guaranteed, logo shumë efektive <strong>dhe</strong> funksionale për kuzhinën<br />
shqiptare, <strong>se</strong>p<strong>se</strong> siç dihet kuzhina është terminali i prodhimit bujqësor apo blegtoral, <strong>dhe</strong> showca<strong>se</strong> për<br />
klientin e vendit <strong>dhe</strong> të huaj<br />
46
Shqipërisë, për prodhimin e një pije të veçantë, hardallaj në Mat, në Skrapar, rehani (<strong>këtu</strong><br />
bëhet <strong>dhe</strong> një përzierje me mjaltë), ndoshta <strong>dhe</strong> në vi<strong>se</strong> të tjera mbasi ekstrakti i sinapit<br />
frenon fermentimin e mëtejshëm të lëngut të rrushit.<br />
Papaverum sp., (lulëkuqja)- përdoret para lulëzimit, është<br />
krijuar <strong>dhe</strong> një traditë që quhet ajo e “perimeve të ziera” ku përfshin <strong>dhe</strong> lulëkuqja <strong>dhe</strong><br />
sinapi. Përdoret aktualisht për anestezi në ndërhyrjet kirurgjikale<br />
Asparagus-Asparagus officinalis, carciofi (ital). Përdoret pjesa nëntokësore në<br />
kuzhinat e shumë vendeve, kuptohet të etioluara ku nuk vepron fotosinteza që do të thotë<br />
nuk ka sintezë të klorofilës.<br />
Dëllinja: Juniperus sp. prezantohet më shumë specie me përdorime<br />
polivalente. Duhet të mos harrohet dëllinja zvarritë<strong>se</strong>, Juniperus creepens, që duke<br />
mbuluar sipërfaqet e pa alternuara të tokës, shkëmbinjtë, i kthen ato në sipërfaqe<br />
fotositetike që absorbojnë energjinë diellore në këto masive, energji e pa rinovueshme.<br />
Thana- Cornus mas, Cornelian cherri, cornel, Cornelian tree (angl) e<strong>dhe</strong> me vlera<br />
dekorative. Veçohet <strong>dhe</strong> është shumë e përhapur thana koreanë për madhësinë e frutit, si<br />
në aspektin dekorativ. Thana sot është ndër bimët e pakta të pa manipuluara gjenetikisht,<br />
konsiderohet si frutë bio, për arsyen e thjeshtë që nuk ka nevojë, për krasitje, spërkatje,<br />
plehërim organik apo mineral qoftë, <strong>dhe</strong> nuk e ndjen nevojën e ujitjes.<br />
Shënim: Ky material është fillimi i një ideje<br />
për të cilën kërkoj ndihmën, bashkëpunimin<br />
e kolegëve për ta zgjeruar këtë material<br />
duke i falënderuar në avancë. Janë të<br />
shumta speciet që kërkohen të<br />
introduktohen, bile pa llogaritur ato<br />
dekorative, kërpudhat, eterovajoret,<br />
medicinale, tanifere, kaktu<strong>se</strong>t e<br />
shumënumërta, etj.<br />
Kam mendimin që institucionet tona<br />
shkencore <strong>dhe</strong> Universitetet tona ta<br />
përfshijnë në programet e tyre të kërkimit.<br />
Materiali nuk pretendon të përfshije gjithë<br />
gamën e bimëve që mund të indroduktohen,<br />
fjala vjen të erëzave, kërpudhave etj. Por<br />
gjith<strong>se</strong>si specialistë të kësaj fushe duke i<br />
47
njohur këto vlera, kam besim <strong>se</strong> do ta<br />
zhvillojnë më tej këtë ide.<br />
Nuk përdoren frutat e palmave, shumë të preferuara<br />
jashtë vendit sidomos kur trajtohen si liko, për të cilën<br />
ka traditë tek ne. Nuk jam i sigurt për introduktimin e<br />
Mangos apo Avokados në<strong>se</strong> ato gjejnë apo jo kushte si<br />
në shtëpinë e tyre për tu zhvilluar.<br />
E<strong>dhe</strong> kafeja, sidomos në <strong>se</strong>ra mund të gjejë kushte që të<br />
marri pasaportën jo biometrike, por biologjike.<br />
Janë të pafundme bimët mjekësore <strong>dhe</strong><br />
eterovajore të cilat duhet të kultivohen e<strong>dhe</strong><br />
për faktin e ruajtjes së gjenomës së tyre<br />
mbasi, grumbullimi, mbledhja e këtyre<br />
bimëve, shoqërohet <strong>dhe</strong> me shkuljen e tyre<br />
për të mos thënë zhdukjen e tyre.<br />
Në këtë material është shfrytëzuar <strong>dhe</strong> Fjalori i<br />
Terminologjisë Bujqësore, Anglisht – Shqip <strong>dhe</strong> Shqip<br />
Anglisht, i Profesor Latif Susurit, Universiteti i Prishtinës,<br />
1999.<br />
NËNDORI, VJESHTA E TRETË,<br />
(Bermor, në disa zona të vendit)<br />
November: novem, i nënti, muaji i nëntë i vitit, gjithnjë sipas kalendarit (sistemit) të<br />
Romulus-it<br />
1 Nëntor, dita e gjithë shenjtorëve;<br />
25 nëntor, Thanksgiving Day, Dita e dhënies së falënderimeve.<br />
48
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 11.9 9.1 7.3 - - - 72.4 71.8 59.5<br />
2 Shkodër 11.5 8.7 7.4 12.0 9.4 8.1 103.0 72.2 76.6<br />
3 Lezhe 13.3 10.6 8.9 - - - 75.2 45.5 56.2<br />
4 Durrës 14.1 11.4 10.4 12.9 10.3 8.6 50.6 32.3 38.8<br />
5 Tiranë 12.6 9.7 8.8 12.3 9.4 8.1 66.9 41.2 45.4<br />
6 Elbasan 12.5 9.8 8.6 11.8 10.0 7.7 60.4 48.6 48.5<br />
7 Cërrik 11.6 8.9 8.3 - - - 59.8 44.7 49.2<br />
8 Berat 12.5 10.1 8.7 12.8 10.1 8.8 41.8 34.3 34.8<br />
9 Lushnjë 14.0 11.4 10.2 13.4 10.8 9.0 50.5 35.1 40.6<br />
10 Fier 13.1 10.1 8.9 13.3 10.5 8.9 54.8 39.1 42.4<br />
11 Vlore 14.8 12.3 11.2 13.7 11.5 10.1 54.5 34.6 52.0<br />
12 Gjirokastër 11.0 8.2 7.1 13.9 11.6 9.7 126.4 95.1 110.1<br />
13 Sarande 15.8 13.5 12.4 11.9 9.4 8.1 69.4 69.2 81.9<br />
14 Kukës 8.6 5.0 3.2 9.7 6.8 5.0 45.2 27.4 31.5<br />
15 Peshkopi 7.8 4.3 2.7 8.8 5.9 4.6 46.6 32.8 41.1<br />
16 Puke 7.8 4.2 2.6 - - - 115.0 84.1 90.5<br />
17 Burrel 9.8 7.5 5.9 - - - 61.4 48.2 44.5<br />
18 Bulqize 7.7 4.2 2.3 - - - 61.0 53.4 54.8<br />
19 Pogradec 8.8 5.8 4.9 9.3 6.6 5.0 38.6 27.4 32.7<br />
20 Korçe 7.7 4.8 3.2 8.1 5.2 4.1 45.2 27.8 37.7<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 7.3 4.1. 3.2 7.6 4.8 3.7 52.4 38.2 50.3<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 124.9 LUSHNJË 143.5<br />
DIBER 129.8 MAT 161<br />
DURRES 140.9 MIRDITE 206.4<br />
ELBASAN 163.5 PERMET 221.4<br />
FIER 159.3 POGRADEC 107.7<br />
GRAMSH 139.3 PUKE 287.7<br />
GJIROKASTER 324 SARANDE 232.1<br />
KOLONJË 140.8 SKRAPAR 162.5<br />
KORCE 109.3 SHKODER 273.6<br />
KRUJE 223.4 TEPELENË 220.3<br />
KUKES 119.3 TIRANË 171<br />
49
LEZHE 190.3 TROPOJE 287.6<br />
LIBRAZHD 183.6 VLORE 143.4<br />
Lagështia në brendësi të tokës, në përqindje të kapacitetit ujëmbajtës fushor<br />
20 tetor 046 %, 10 nëntor-48 %, 30 nëntor-39 %, 20 Dhjetor-80 %<br />
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
1/11 04.33 06.06 16.44<br />
2 04.34 06.07 16.43<br />
3 04.35 06.09 16.42<br />
4 04.36 06.10 16.41<br />
5 04.37 06.11 16.39<br />
6 04.38 06.12 16.38<br />
7 04.39 06.13 16.37<br />
8 04.40 06.15 16.36<br />
9 04.41 06.16 16.35<br />
10 04.42 06.17 16.34<br />
11 04.43 06.18 16.33<br />
12 04.44 06.20 16.32<br />
13 04.45 06.21 16.31<br />
14 04.46 06.22 16.30<br />
15 04.47 06.23 16.29<br />
16 04.48 06.24 16.28<br />
17 04.49 06.26 16.27<br />
18 04.50 06.27 16.27<br />
19 04.51 06.28 16.26<br />
20 04.52 06.29 16.25<br />
21 04.53 06.30 16.24<br />
22 04.54 06.31 16.24<br />
23 04.56 06.36 16.22<br />
24 04.56 06.36 16.22<br />
25 04.56 06.36 16.22<br />
26 04.58 06.36 16.21<br />
27 04.59 06.37 16.21<br />
28 05.00 06.38 16.20<br />
20 05.01 06.39 16.20<br />
30 05.02 06.40 16.20<br />
KALENDARI HËNOR<br />
50
Nëntor<br />
H M M E P Sh D<br />
44 1 2 3 4<br />
45 5 6 8 9 10 11<br />
46 12 14 15 16 17 18<br />
47 19 21 22 23 24 25<br />
48 26 27 29 30<br />
Manipulimi gjenetik, OMGJ (GMO) në lundrimin midis<br />
njohjes <strong>dhe</strong> mosnjohjes (keqkuptimit)<br />
Miq apo armiq?<br />
A fillon manipulimi gjenetik me fillimet e inxhinierisë gjenetike?<br />
Ndoshta për shumë vite do të shtrohet një pyetje e tille, paçka <strong>se</strong> ne shprehim të njëjtin<br />
qëndrim e<strong>dhe</strong> në <strong>se</strong> themi mik apo armik, apo me të kundërtën; armik apo mik.<br />
Nga shkrimi i publicistit amerikan, me të njëjtin titull, Trish Hall, Miq apo Armiq;<br />
kam marrë një ekstrakt shumë të shkurtër, nga ku mund të marrë <strong>dhe</strong> shkas<br />
diskutimi për etikën në bioteknologji.<br />
“Shumë kohë më parë, kur unë kam filluar të shkruaj <strong>dhe</strong> të interesohesha për<br />
problemet e ushqimit, jetoja në një qoshe të humbur të Pensilvanisë <strong>dhe</strong> jam rritur,<br />
duke përjetuar shqetësimin, për<strong>se</strong> fermerët detyroheshin të braktisnin tokat,<br />
bujqësinë, duke i shitur fermat për ti kthyer më vonë në truall. Por nuk kaloi shumë<br />
<strong>dhe</strong> diçka arrita të kuptoj, për<strong>se</strong> ato e bëjnë këtë veprim. Bujqësia është një<br />
veprimtari tejet e rëndë <strong>dhe</strong> e vështirë për jetesë. Ndonë<strong>se</strong> e përjetoja shpirtërisht<br />
<strong>dhe</strong> akoma më ndodh kjo, akoma kujtoj shijen e një domateje të pjekur në<br />
misërore, në ditët e nxehta të gushtit, si <strong>dhe</strong> nuk harroj rastet kur më shpoheshin<br />
këmbët në misëroren e korrur apo liva<strong>dhe</strong>t e sapo kositura.<br />
Gjithmonë unë them <strong>se</strong> kam njohur fshatin apo fshatin e vërtetë, krejt ndryshe nga<br />
ajo që qytetaret mendojnë në marrëzinë e tyre, <strong>se</strong> e kanë zbuluar atë gjatë një dite<br />
week-endi (fundjave) të tyre.<br />
Megjithatë unë nuk mund të bëhem menjëherë kundërshtar i çfarëdo opsioni qoftë,<br />
që e bën me të lehtë jetën e fermerit.<br />
51
Kështu sapo u përhapen lajmet e para, gjithnjë duke na dhënë pak informacion për<br />
atë që quhet inxhinieri gjenetike, kur ne mësuam sa hap e mbyll sytë, <strong>se</strong> 60 % e<br />
ushqimeve të përpunuara, përmbajnë përbërës të manipuluar gjenetikisht, unë nuk<br />
dija <strong>se</strong> çfarë të thosha. Natyrisht, kundërshtimet do të ishin të shumta. Bile janë<br />
shumë ato që nuk dinë pasojat e kësaj teknologjie <strong>dhe</strong> ndërkohë kanë përkrahur<br />
idenë e krijimit të bimëve, që plotësojnë nevojat për ushqim për njeriun, në atë<br />
mënyrë, që ka bërë <strong>dhe</strong> Perëndia por, gjith<strong>se</strong>si, shumë nga ne nuk e kuptojnë akoma<br />
<strong>se</strong> çfarë do të thotë inxhinieria gjenetike. për fat të keq, nuk ka përgjigje të thjeshtë<br />
për të gjitha pyetjet që dalin natyrshëm. Në kërkim të përgjigjeve do të ishte e<br />
natyrshme të pyesim fermerët, si ata të bujqësisë tradicionale, apo konvencionale,<br />
qoftë <strong>dhe</strong> ata të bujqësisë organike, të pyesim kompanitë e përpunimit të ushqimeve,<br />
si <strong>dhe</strong> kundërshtarë që flasin me pasion kundër kësaj teknologjie.<br />
Por së pari, unë do të dëshiroja të dija <strong>se</strong> si funksionon kjo teknikë <strong>dhe</strong> do të kisha<br />
nevojë për një, që do më argumentonte <strong>se</strong> për<strong>se</strong> na duhet kjo teknikë, më thjeshtë as<br />
me shumë <strong>dhe</strong> as me pak mua më duhej një shkencëtar.<br />
(Ky përfundim i autorit të kujton e<strong>dhe</strong> shprehjen shumë të përdorur në Shqipëri <strong>se</strong><br />
gjysma e Hoxhës apo Priftit të largon përgjithmonë nga besimi, ndërsa gjysma e<br />
doktorit të çon në varr).<br />
Dhe menjëherë u gjenda i mbërthyer nga punimet e Dr. Roger Beachy, i cili jo<br />
vetëm kishte trasuar i pari këtë teknologji të inxhinierisë gjenetike, por, konsideron<br />
injorimet e përfitimeve, që vijnë nga kjo teknologji, moralisht të gabuara,<br />
(nënvizimi është i autorit Dr. Roger Beachy, I.Xh.).<br />
Kjo përbën <strong>dhe</strong> bazën e debatit <strong>dhe</strong> diskutimit për etikën e bioteknologjisë.<br />
Gati 15 vite më parë Beachy bëri epokë. Ndër punimet e para ka qenë injektimi i<br />
domateve me gjene, që i krijonin mundësinë e luftimit të mozaikut, në të njëjtën<br />
mënyrë siç vepron <strong>dhe</strong> imunizimi. Gati gjysma e sipërfaqes së tokës në SHBA, e<br />
zënë nga soja, misri <strong>dhe</strong> pambuku, mbillen me fara të modifikuara gjenetikisht.<br />
Këto <strong>dhe</strong> shumë faktorë të tjerë, mendoj <strong>se</strong> përbëjnë një moment historik në bujqësi<br />
të cilat priten të ndryshojnë kudo. Paradok<strong>se</strong>t nuk mungojnë.<br />
Për të mos u përplasur me paradok<strong>se</strong>t shumë të përhapura në SHBA, <strong>se</strong> konsumi i<br />
patateve shoqërohet me sëmundje. McDonald nuk lejon të përdoren patate të manipuluara<br />
gjenetikisht për French Fries, por gjerësisht, përdor vajin nga bimët me manipulim<br />
gjenetik.<br />
Ky opinion i cituar më lartë, ka qenë paraprirë nga akuza për zhdukjen e fluturës monark<br />
(Monarch butterfly), si rrjedhojë e polenit të bimëve të manipuluara.<br />
Kur flasim për etikën <strong>dhe</strong> standardet, që ajo vlerëson, në çfarëdo drejtimi, duhet të kemi<br />
parasysh <strong>se</strong> instrumenti kryesor, që ajo përdor, në tërësi, kategoria e moralit, nuk mund të<br />
introduktohet në Etikën e Bioteknologjisë, për shumë arsye:<br />
Së pari, në nuk kemi përcaktuar standardet për ta matur këtë kategori, me të vetmin<br />
qëllim për të parë devijimet nga këto standarde.<br />
52
Së dyti, sikur<strong>se</strong> përmendëm <strong>dhe</strong> më lart, duke ju referuar autorit të shkrimit, që cituam,<br />
duhet të bëjmë <strong>dhe</strong> llogaritjen e përfitimeve <strong>dhe</strong> të rrjedhojave të problemeve, që rrjedhin<br />
nga zbatimi i Bioteknologjisë.<br />
Të vlerësosh <strong>dhe</strong> të gjykosh progresin në bioteknologji me instrumentat që përdor etika,<br />
dihet nga të gjithë <strong>se</strong> kryesorja është kategoria e moralit. Kjo është e vështirë për të mos<br />
thënë e pamundur në aspektin për të cilin po flasim.<br />
Kjo etikë do të ishte totalisht kundër pretendimit <strong>se</strong> të ushqyerit e një popullsie, gjithnjë e<br />
në rritje, është motivim i shpejtësisë marramendë<strong>se</strong> bioteknologjike.<br />
Të gjithë e dinë <strong>se</strong> sa lehtë është të flasësh në një auditor të kualifikuar, propaganda në<br />
këtë rast nuk duron asnjë lloje klisheje, siç mund të jetë ajo e slloganit që përdoret në<br />
paketën e cigareve: Duhani dëmton rëndë shëndetin” slogan që më shumë ju kujton<br />
apo i nxit ato që nuk pinë që ta provojnë atë.<br />
Nuk ka për<strong>se</strong> të shtrohet pyetja <strong>se</strong> “Kush është produkti më i mirë, ai i manipuluar<br />
gjenetikisht, apo ai i pa manipuluar”.<br />
Ndërkohë ne mund të bëjmë <strong>dhe</strong> pyetje disi të përgjithshme, që mund të konsiderohen<br />
<strong>dhe</strong> filozofike: “Apo mos ne po shkojmë paralelisht (dualizëm apo karshillëk me<br />
perëndinë, nëpërmjet zhvillimit për të transformuar <strong>dhe</strong> për kontrolluar gjallesat?<br />
Për ata që besojnë në shenjtërimin e jetës, trajtimi i tyre në mjekësinë kontemporane, që<br />
as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak është ndërhyrje në ndryshimin e sistemit aktual, të pacientit,<br />
do të ishte sipas kësaj logjike amorale.<br />
Njerëzimi ka “kontrolluar <strong>dhe</strong> ndërhyrë” në gjallesat gjatë gjithë historisë së tij. Sot<br />
kuptohet që ky kontroll është i shumanshëm falë <strong>dhe</strong> progresit të teknikave që li<strong>dhe</strong>n me<br />
këtë fushë.<br />
Shumë njerëz argumentojnë amoralitetin me faktin që bioteknologjia lejon kontrollin me<br />
mjete jo natyrore.<br />
Në<strong>se</strong> mendojmë <strong>se</strong> në po mënjanojmë evolucionin o<strong>se</strong> ndikojmë mbi të, atëherë duhet të<br />
presupozojmë që ne, njerëzimi, nuk jemi pjesë e evolucionit.<br />
Këto <strong>dhe</strong> shumë argumente të tjera na thonë që duhen të konsiderohen si amorale ky<br />
kontroll apo ndërhyrje.<br />
Por nuk mund të quhen amorale nga mosnjohja, mosdashja apo deformimi i<br />
informacionit, ku në saj të keqinterpretimit, konsiderohen si OMGJ, mishi i lopëve të<br />
çmendura, viçat e importuar apo të rritur në vend me hormone, shartimi i shalqirit në<br />
kungull, Cucurbita sp. apo Lagenarium sp. (kungulli i hidhët), produktet nga <strong>se</strong>rrat etj etj.<br />
Efekti <strong>se</strong>rrë, ka një kuptim figurativ që nënkupton një mbështjellje të atmosferës me një<br />
shtre<strong>se</strong> të dyoksidit të karbonit, i cili më vonë do të ndikoj <strong>dhe</strong> në çarjen e shtresës së<br />
ozonit. Përkundrazi <strong>se</strong>rrat meritojnë kredite, merita, për nivelin e absorbimit të karbonit<br />
në relacion me bimët në fushë, kjo <strong>dhe</strong> në saj të rendimenteve shumë më të larta, që sot<br />
emërtohet si “carbon <strong>se</strong>kuestration”.<br />
Kuptohet që nuk mungojnë kundërshtarët e organizuar <strong>dhe</strong> në shoqata, OJQ.<br />
Shkrimi nuk ka aspak qëllimin e arbitrimit të “ndeshjes” midis kundërshtarëve <strong>dhe</strong> atyre<br />
që e pranojnë tendencën e zhvillimeve të bioteknologjisë.<br />
53
Më poshtë do të shtrohen disa pyetje:<br />
Kush do të ishte kundër injektimit, in<strong>se</strong>rtimit të gjeneve të marra nga kaktu<strong>se</strong> apo <strong>dhe</strong><br />
sorgumi, e ashtuquajtura “deveja e botës bimore” për të thithur lagështirën e ajrit. Çfarë<br />
thonë llogaritjet: Mbi çdo hektarë tokë, kolona me lartësi 100, lagështirën ajrore 70 %,<br />
përmban 120 m 3 ujë, sasi e cila në saj të difuzionit, rigjenerohet me një dinamikë të<br />
ma<strong>dhe</strong>.<br />
Kush do të ishte kundër injektimit (përsëri in<strong>se</strong>rtimit, pas prerjes me restriktaza të<br />
gjenit përgjegjës) të gjeneve për fiksimin e azotit molekular të ajrit. Tashmë <strong>dhe</strong><br />
partizanët e rekomandimeve për plehërimin bakterial me azotobaktere (fiksues të lirë të<br />
azotit molekular të ajrit) nuk janë më entuziastë. Është vështirë të imagjinohet përfitimi<br />
nga fiksimi i azotit molekular për bimët, që nuk kanë mundësi simbioze me bakteret<br />
azotofiksue<strong>se</strong>. Kuptohet <strong>se</strong> ka shumë vështirësi, mbasi në prodhimin e enzimave, që<br />
kontribuojnë në fiksimin e azotit, marrin pjesë shumë gene. Kjo li<strong>dhe</strong>t me një<br />
antagonizëm, që ka fiksimi i azotit, fiksim i cili eksludon oksigjenin nga qeliza.<br />
Kush do të ishte kundër programit për krijimin e bimëve trasnsgjenike rezistente ndaj<br />
sëmundjeve. Ulja e vëllimit të pesticideve, që përdoren aktualisht, do të ishte ndoshta<br />
përfitimi maksimal human <strong>dhe</strong> mjedisor. Introduktimi i gjeneve që provokojnë prodhimin<br />
e toksinave, në të njëjtën mënyrë siç vepron Bacillus thuringensis, mund të realizonte<br />
objektiva me vlera të pallogaritshme.<br />
Një kronologji e shkurtuar e rrugës shumë vjeçare të ndërhyrjes o<strong>se</strong><br />
kontrollit gjenetik<br />
(Marrë nga referati i Simon Barber, Plant Technology Unit, EuropaBio, Brus<strong>se</strong>ls,<br />
Belgium)<br />
10 000- 9 000 p.e.s Ka nisur kultivimi i bimëve, o<strong>se</strong> shkëputja e varësisë së ushqimit nga<br />
gjuetia <strong>dhe</strong> mbledhja e bimëve të egra.<br />
6 000, p.e.s. Në Mesopotami, komuniteti Sumerian përdorte një tip kërpudhash,<br />
(Ascomycetes), për të prodhuar verën, bukën <strong>dhe</strong> më vonë birrën.<br />
3 000-2 000 vjet, p.e.s. Në Peru u krye <strong>se</strong>leksionimi i parë i patates, kuptohet të egra, apo<br />
spontane duke eliminuar format që prezantonin efekte helmue<strong>se</strong>.<br />
1000-700 vjet p.e.s., Asirianët <strong>dhe</strong> babilonasit kanë kryer polenizimin manual (me<br />
dorë/artificial) të hurmave arabike.<br />
Nga fund i shekullit XVII <strong>dhe</strong> fillimi i shekullit XVIII, nisi në Holladë prodhimi i<br />
luleve nëpërmjet mënyrave të kryqëzimit të bimëve të ndryshme. Raportohet prodhimi i<br />
karafilit hibrid me “Sweet William”, ndërkohë në Francë zhvillohen shumë metoda të<br />
përmirësimit të panxharit të sheqerit, u përhap shumë tendenca e prodhimit të<br />
bishtajoreve me synim fiksimin e azotit nga ajri, u punua shumë për bimën e duhanit <strong>dhe</strong><br />
54
prodhimi i kultivarëve të bimëve nëpërmjet kryqëzimeve si <strong>dhe</strong> shumë evenimente të<br />
tjera që i përkasin këtij harku kohor.<br />
1865, Grigor Mendel shpalosi idetë e tij për kryqëzimin e bimëve, fillimisht tek bizelja<br />
<strong>dhe</strong> themeloi bazat e trashëgimisë së tipareve.<br />
Në harkun kohor 1884-1888, teoria <strong>se</strong> informacioni i nevojshëm për të karakterizuar një<br />
specie, ndo<strong>dhe</strong>j në bërthamën e qelizës, përgjithësisht ishte pranuar nga opinioni<br />
shkencor i kohës.<br />
Në fillimet e shekullit të 20, <strong>dhe</strong> më vonë, u zhvillua gjerësisht industria e përdorimit të<br />
baktereve në shumë fusha.<br />
Identifikohen kromozomet për trashëgiminë <strong>se</strong>ksuale, në SHBA punohet për ndërtimin e<br />
hartës gjenetike fillimisht tek Drosophila melanogaster, miza e uthullës. Në Gjermani nisi<br />
të përpunohet ideja e provokimit të mutacioneve, tek kafshët <strong>dhe</strong> elbi. E njëjta gjë për<br />
ndikimin e kimikateve sidomos të ekstraktit të marrë nga Cochicum autumnale,<br />
kolkicina.<br />
U argumentua që çdo “kod gjenetik” ka një informacion për një proteinë të caktuar.<br />
U përshkrua mekanizmi i transmetimit gjenetik nëpërmjet AND s.<br />
1953, Watson <strong>dhe</strong> Crick prezantuan zbulimin e tyre për strukturën helikoidale, dyfishe<br />
të AND-së.<br />
1966, u vendosën bazat e kodit gjenetik, që do të thotë një renditje prej tre bazash të<br />
njohura si kodon, përcaktojnë çdo njërin nga 20 aminoacidet, të cilat janë bazë e<br />
ndërtimit të proteinave.<br />
Dekadat e mëvonshme, 1960-1970, 1980 <strong>dhe</strong> më pas karakterizohen nga punime<br />
intensive me synim krijimin e llojeve me prodhimtari të lartë veçanërisht për grurin,<br />
misri, melin, orizin duke ndikuar shumë në rritjen e prodhimtarisë së tyre në mbarë botën.<br />
Në drithërat e bukës sot rreshtohen gruri, orizi, misri, thekra, meli <strong>dhe</strong> çuditërisht <strong>dhe</strong><br />
nena (Amaranthus sp)<br />
Ky zhvillim njihet me emrin revolucioni i Gjelbër, Green Revolution.<br />
Po të kësaj periu<strong>dhe</strong> janë <strong>dhe</strong> sinteza e insulinës.<br />
Në vitin 1983 janë krijuar bimët e para të modifikuara gjenetikisht, OMGJ-GMO,<br />
nëpërmjet introduktimit, in<strong>se</strong>rtimit të baktereve në bimë, si <strong>dhe</strong> të gjeneve të fasules në<br />
lule dielli.<br />
Përfundimet ishin pozitive sidomos në drejtim të krijimit të formave tolerante ndaj<br />
herbicideve <strong>dhe</strong> të grupit tjetër që manifestonin rezistencë ndaj sëmundjeve virusale.<br />
Në Kinë deklarohen prodhimi i kultivarëve të manipuluara gjenetikisht si domate <strong>dhe</strong><br />
duhan, rezistent ndaj viru<strong>se</strong>ve.<br />
Sintetizohet kimozina për prodhimin e djathit.<br />
55
Në vitin 1995, tregu amerikan do të këtë misrin, Bt, Bacillum turingensis për të rritur<br />
rezistencën ndaj in<strong>se</strong>kteve.<br />
Prezantohet Golden rice - orizi, i cili mund të sintetizonte B-karotenin, të cilin organizmi<br />
i njeriut e metabolizon në vitaminë A, e rëndësishme sidomos për vendet ku ajo është me<br />
mungesë, me shfaqje të shumta të skorbutit.<br />
Më vonë bëhen përpjekje për kultivarë bimësh që tolerojnë tokat e kripura (siç është<br />
toleranca që ka gjinia Atropa. Sp).<br />
Natyrshëm shtrohen shumë pyetje:<br />
-A është e rrezikshme për kafshët <strong>dhe</strong> shpendët të përdorin këto ushqime, që rrjedhin<br />
nga këto varietet të manipuluara të sojës <strong>dhe</strong> misrit?<br />
-A konsumon blegtoria ushqime të modifikuara gjenetikisht ?<br />
-Kush janë përparësitë e produkteve OMGJ në të ushqyerit e gjësë së gjallë?<br />
-A janë lëndët ushqye<strong>se</strong> të produkteve të Modifkuara Gjenetikisht ndryshe nga ato të<br />
produkteve konvencionale.<br />
A janë produktet OMGJ të sigurta?<br />
Në këtë aspekt për të mos e renduar shkrimin <strong>dhe</strong> për të lënë lexuesin të interesuar, nuk<br />
jemi përqendruar në Ligjet, Rregulloret e BE-së që garantojnë këtë siguri, temë e cila<br />
mund të trajtohet në një shkrim tjetër.<br />
-A janë të sigurt, për tu konsumuar si ushqime për njerëzit, mishi, qumështi <strong>dhe</strong> vezët e<br />
prodhuara nga kafshë të ushqyera me ushqime të modifikuara gjenetikisht?<br />
-A ka proteina të padëshirueshme o<strong>se</strong> lëndë anti ushqye<strong>se</strong> në produktet e modifikuara<br />
gjenetikisht ?<br />
-A ndikojnë produktet OMGJ në ndotjen e mjedisit?<br />
-A paraqesin rreziqe Kultivarët Bioteknologjikë, KB-t?<br />
-A është imunizimi një formë manipulimi?<br />
Janë <strong>dhe</strong> shumë pyetje të tjera për të cilat auditorë të ndryshëm presin përgjigje.<br />
Historia e manipulimit gjenetik nuk është aspak e re <strong>dhe</strong> nuk fillon me inxhinierinë<br />
gjenetike. P.sh. diversiteti i formave të njeriut mund të ketë ardhur qoftë e<strong>dhe</strong> vetëm nga<br />
manipulimi nga viru<strong>se</strong>. P.sh. virus i gripit, i cili ka pasur mundësinë e katalizës të<br />
restriktazave, duke transportuar gjene nga një bujtës në tjetrin, duke ndikuar në qelizat<br />
somatike ka induktuar këtë informacion të marrë, “të vjedhur” <strong>dhe</strong> në qelizat gjenerative,<br />
<strong>se</strong>ksuale.<br />
Nuk ka qenë aspak qëllimi i këtij shkrimi në mbrojte të tendencës së zhvillimit të<br />
manipulimit gjenetik, as marketing i produkteve të OMGJ-së, por vetëm për të zhvilluar<br />
këtë debat midis atyre që e pranojnë <strong>dhe</strong> e kundërshtojnë këtë tendencë.<br />
56
Duke e përfunduar, me një citat, nga Libri “Matinales” i shkrimtarit francez Jean<br />
Sulivan, e titulluar “pasqyra e thyer”:<br />
E vërteta është si një pasqyrë e ma<strong>dhe</strong> prej qelqi, e rrëzuar <strong>dhe</strong> e ndarë në 1000<br />
pjesëza. Njerëzit sulen mbi të gjitha pjesëzat, përkulen, <strong>se</strong>cili syresh merr nga një<br />
copëz, <strong>dhe</strong>, duke e ngritur lartë si një armë, thërret: Kam në dorë të vërtetën”. Do të<br />
duhej përkundrazi, të mbli<strong>dhe</strong>shin me kujdes e durim të gjithë copëzat, të<br />
bashkoheshin ndërmjet tyre <strong>dhe</strong>, së fundi, e vërteta do të shkëlqente sërish.<br />
(Citati është marrë nga Referati i Dr. Albert Nikolla, Master në Bioetikë, nga botimi :<br />
“Bioteknologjitë <strong>dhe</strong> organizmat e modifikuara gjenetikisht” Shëngjin, Lezhë, 17-18 maj<br />
2004, f. 165.)<br />
Krejt e panevojshme të zgjatemi, mbasi kjo do të zgjaste përgjigjen apo argumentet për<br />
pyetjen, që shtruam : “Mik apo armik”<br />
Anektoda<br />
Një zooteknik i sapo diplomuar, disa ditë pasi filloi punë në një ekonomi<br />
bujqësore, ftohet nga një fshatar.<br />
Zooteknikut me “shkollë shumë” i vajtën sytë tek një mëshqerrë. Pasi e<br />
kundroj, pyet të zotin e shtëpisë <strong>se</strong> sa vjeç është mëshqerra. Përgjigja ishte:<br />
Dy vjeç.<br />
Zootekniku përsëri, i thotë fshatarit, unë e kam mësuar në Fakultet <strong>se</strong> si<br />
përcaktohet mosha e gjedhit, por e kam harruar.<br />
Përgjigja e fshatarit: Është shumë e thjeshtë, unë e shoh tek brirët.<br />
Reagimi i zooteknikut: Paska qenë shumë e thjeshtë, mëshqerra ka dy brirë<br />
që do të thotë <strong>se</strong> është dy vjeçe.<br />
DHJETORI, SHËNDREU,<br />
ARBEN OSE ERBEN NË DISA ZONA 7<br />
December,:decem, lat. i dhjeti, i dhjeti muaj i vitit<br />
7 E<strong>dhe</strong> emri për djemtë, shumë i përhapur <strong>dhe</strong> i preferuar, mendohet që li<strong>dhe</strong>t me këtë muaj.<br />
57
Popullore: Nuk ka dardha në shëndre”, fig. për njerëzit me<br />
shumë pretendime.,<br />
25 Dhjetor, Krishtlindjet<br />
31 Dhjetor, Nata e Vitit të Ri<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 5.9 6.2 6.1 - - - 74.6 76.0 66.5<br />
2 Shkodër 7.1 6.4 5.8 6.7 6.2 6.0 98.9 96.8 83.8<br />
3 Lezhe 8.7 8.5 7.6 - - - 56.6 61.1 63.0<br />
4 Durrës 10.0 9.5 8.8 8.0 7.6 6.9 38.3 50.1 39.9<br />
5 Tiranë 8.3 7.5 7.2 7.0 6.9 6.4 48.0 53.7 55.1<br />
6 Elbasan 8.1 8.1 7.3 6.5 6.5 6.1 48.0 51.9 51.6<br />
7 Cërrik 7.8 7.7 6.8 - - - 46.9 54.4 55.6<br />
8 Berat 8.5 8.0 7.1 8.1 7.7 7.2 29.6 40.9 46.0<br />
9 Lushnjë 9.8 9.4 8.8 8.4 8.1 7.5 38.7 47.8 43.8<br />
10 Fier 8.9 8.5 7.7 8.3 8.0 7.3 39.8 54.0 49.3<br />
11 Vlore 10.9 10.5 9.6 9.3 9.0 8.4 37.0 52.2 49.6<br />
12 Gjirokastër 6.8 6.4 5.8 9.9 9.1 8.5 112.1 125.7 100.0<br />
13 Sarande 12.1 11.7 10.7 7.0 6.5 6.1 61.1 78.2 56.4<br />
14 Kukës 3.1 2.2 1.7 3.6 3.0 3.2 36.3 37.9 33.7<br />
15 Peshkopi 2.2 1.4 0.8 3.1 2.8 2.2 45.0 44.9 40.4<br />
16 Puke 2.5 2.4 0.7 - - - 105.7 95.6 91.3<br />
17 Burrel 5.4 5.5 3.7 - - - 60.0 55.1 56.0<br />
18 Bulqize 2.3 2.1 1.0 - - - 58.9 52.1 53.9<br />
19 Pogradec 4.5 3.7 2.9 4.2 3.7 3.2 23.9 30.0 28.1<br />
20 Korçe 2.6 2.1 1.2 2.6 2.0 2.1 28.0 32.0 27.8<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 2.7 2.5 1.5 2.4 2.4 2.3 36.5 41.8 35.7<br />
MESATARJA SHUMËVJEÇARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 104.9 LUSHNJE 121.6<br />
DIBER 135.3 MAT 158.8<br />
DURRES 119.8 MIRDITE 170<br />
ELBASAN 146.3 PERMET 218.4<br />
FIER 127.6 POGRADEC 87.5<br />
GRAMSH 121.5 PUKE 285.6<br />
GJIROKASTER 346.4 SARANDE 203.6<br />
KOLONJË 127.1 SKRAPAR 137.1<br />
58
KORCE 97.5 SHKODER 279.5<br />
KRUJE 212.6 TEPELENË 198.9<br />
KUKES 109.3 TIRANË 147.9<br />
LEZHE 175.2 TROPOJE 266.6<br />
LIBRAZHD 183.7 VLORE 136.3<br />
Lagështia në brendësi të tokës, në përqindje të kapacitetit fushor,<br />
ujëmbajtës:<br />
30 nëntor-30 %, 20 Dhjetor-76 %5, 10 Janar—83 %<br />
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
1 05.03 06.41 16.19<br />
2 05.04 06.42 16.19<br />
3 05.05 06.43 16.19<br />
4 05.06 06.44 16.19<br />
5 05.07 06.45 16.18<br />
6 05.07 06.46 16.18<br />
7 05.08 06.47 16.18<br />
8 05.09 06.48 16.18<br />
9 05.10 06.49 16.18<br />
10 05.11 06.50 16.18<br />
11 05.11 06.51 16.18<br />
12 05.12 06.52 16.18<br />
13 05.13 06.53 16.18<br />
14 05.14 06.53 16.18<br />
15 05.14 06.54 16.19<br />
16 05.15 06.55 16.19<br />
17 05.16 06.55 16.19<br />
18 05.16 06.56 16.20<br />
19 05.17 06.57 16.20<br />
20 05.17 06.57 16.20<br />
21 05.18 06.58 16.21<br />
22 05.18 06.58 16.21<br />
23 05.19 06.50 16.22<br />
24 05.19 06.59 16.22<br />
25 05.20 07.00 16.23<br />
26 05.20 07.00 16.23<br />
27 05.21 07.00 16.24<br />
28 05.21 07.01 16.25<br />
29 05.21 07.01 16.25<br />
30 05.22 07.01 16.26<br />
59
31 05.22 07.01 16.27<br />
KALENDARI HËNOR<br />
Dhjetor<br />
H M M E P Sh D<br />
48 1 2<br />
49 3 4 5 7 8 9<br />
50 10 11 12 14 15 16<br />
51 17 18 19 21 22 23<br />
52 24 25 26 27 29 30<br />
1 31<br />
“Shumë po ndrin e pak po nxen njaj diell”<br />
Eposi i Kreshnikeve, Cikli, Muji <strong>dhe</strong> Halili<br />
Energjia diellore, bujqësia shqiptare <strong>dhe</strong> shtëpia e fermerit<br />
Energjia diellore, rrezatimi i dritës si <strong>dhe</strong> nxehtësia e diellit, ka<br />
qenë njohur që në lashtësi e<strong>dhe</strong> në universin shqiptar. Kjo<br />
energji është kapur, mbërthyer, (harnes<strong>se</strong>d, në angl. që në<br />
shqip ka ekuivalentin, për ti vënë kapistrën, më vonë është<br />
përdorur <strong>dhe</strong> termi <strong>se</strong>kuestrim, i përdorur <strong>dhe</strong> në rastin e<br />
<strong>se</strong>kuestrimit të karbonit), fillimisht në mënyrat pasive,<br />
ndryshimi me formën e ngërthimit aktiv do të trajtohet<br />
shkurtimisht më poshtë.<br />
Radiacioni diellor, njëherësh <strong>dhe</strong> me burime të tjera <strong>se</strong>kondare<br />
siç janë energjia e erës <strong>dhe</strong> e valëve, energjia hidrike <strong>dhe</strong> ajo e<br />
biomasës, llogariten në grupimin e energjisë të disponueshme<br />
në globin tokësor. 1<br />
Gjenerimi i energjisë elektrike nga dielli mbështetet në<br />
parimin e termoçifteve. Përdorimi i energjisë diellore, akoma<br />
60
shumë i kufizuar në botë <strong>dhe</strong> në Shqipëri mund të themi tejet i<br />
kufizuar, kryesisht është përdorur për nevojat e njerëzimit<br />
(fjala vjen tharje frutash apo drithërash), <strong>dhe</strong> më vonë është<br />
zgjeruar <strong>dhe</strong> në ngrohjen e mjedi<strong>se</strong>ve të banimit apo publike<br />
apo ftohjen, për sigurimin e ujit të pijshëm duke kontribuar<br />
për distilimin apo dezinfektimin, ndriçimin (gjatë ditës,<br />
sigurimin e ujit të nxehtë si <strong>dhe</strong> nxehtësinë për proce<strong>se</strong>t<br />
industriale që kërkojnë temperatura të larta.<br />
Për ta përfituar, vjelë (harvest në angl.) mënyra më e përhapur<br />
është ajo nëpërmjet përdorimit të paneleve diellore.<br />
Teknologjia e përftimit të energjisë diellore pothuaj<strong>se</strong> klasifikohet në vartësi<br />
të mënyrës së ngërthimit apo përfitimit, në energji diellore pasive o<strong>se</strong> aktive<br />
lidhur me mënyrën e kapjes së kësaj energjie, konvertimit <strong>dhe</strong> shpërndarjes<br />
së kësaj energjie.<br />
Teknika për energjinë aktive bazohet në përdorimin e paneleve me<br />
termoçifte, (photovoltaic) si <strong>dhe</strong> në kolektorët që e grumbullojnë o<strong>se</strong> e<br />
drejtojnë këtë energji në drejtim të paneleve.<br />
Ndërsa teknika e shfrytëzimit të energjisë diellore pasive<br />
nënkupton as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak orientimin e<br />
shtëpive duke përfshirë <strong>dhe</strong> përdorimin e materialeve që<br />
kanë përcjellshmëri termike, të nxehtësisë me burim<br />
energjinë diellore.<br />
Ishte ide efektive ajo e zgjerimit të qytetit të Bulqizës në<br />
shpatin përkundrejt diellit.<br />
Pak për energjinë që vjen (falas) nga dielli:<br />
Toka, rruzulli tokësor merr apo përfiton 174 petaWatt (PW) (1<br />
petaWatt, baras me 1000 Megavat) të radiacionit diellor, insolacionit<br />
që mbërrin në shtresën e sipërme të atmosferës. Afërsisht 30 %<br />
reflektohet, kthehet mbrapsht në hapësirë (albedo, raporti i energjisë<br />
së shfrytëzuar nga toka <strong>dhe</strong> sipërfaqja ujore me atë që rikthehet prapë<br />
në atmosferë). Ndërsa çfarë mbetet do të absorbohet nga retë,<br />
oqeanet <strong>dhe</strong> sipërfaqja tokësore. Ndërsa spektri i ndriçimit diellor në<br />
sipërfaqen e rruzullit kryesisht shpërndahet në diapazonin e ndriçimit<br />
të dukshëm, vizibël, <strong>dhe</strong> afër rrezatimit infra red, infra të kuq, <strong>dhe</strong> në<br />
sasi të vogël që i takon rrezatimit ultraviolet.<br />
61
Lidhur me këtë të fundit ndonë<strong>se</strong> rrezatimi ultraviolet nuk është i<br />
konsiderueshëm, vlera e tij në kualitetin e prodhimit është shumë i<br />
madh për prodhimet që vijnë nga lartësitë, fasule, patate, drufrutore<br />
të grupit farore jo vetëm taksonomikisht por <strong>dhe</strong> ekstra<br />
taksonomikisht, fjala vjen luleshtrydhja, manaferra, boronica <strong>dhe</strong> të<br />
gjithë të tjerat që grupohen tek ato që quhen “fruta të vegjël të pyllit”<br />
pa qenë nevoja të përmendim <strong>se</strong> cilët janë.<br />
Duke absorbuar rrezatimin diellor, qoftë sipërfaqja tokësore <strong>dhe</strong> ajo e<br />
oqeaneve apo atmosfera, rrisin temperaturën e tyre. Ajri i ngrohtë që<br />
përmban <strong>dhe</strong> lagështirën e evaporuar, do të shtohet duke sjellë<br />
qarkullimin e ajrit apo <strong>dhe</strong> përsëritjen e këtij qarkullimi. Kjo e gjitha<br />
li<strong>dhe</strong>t me diferencat e presionit atmosferik si <strong>dhe</strong> me fenomenin e<br />
inversionit që as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak do të thotë vendosja e<br />
shtresave të ajrit të ngrohtë (që në aspektin fizik peshon më pak) në<br />
lartësi më të mëdha, dukuri që është e dallueshme veçanërisht pas<br />
fillimit të vjeshtës.<br />
Në një lartësi të ma<strong>dhe</strong>, ky ajër i ngopur apo i saturuar, në rastin e<br />
temperaturave të ulëta kondensohet duke formuar retë, që do të japin<br />
shiun të adresuar për sipërfaqen tokësore, duke përmbyllur,<br />
kompletuar kështu ciklin e ujit.<br />
Ky ndriçim diellor i absorbuar, nga oqeanet <strong>dhe</strong> s’përfaqa e tokës e<br />
mban këtë sipërfaqe në një temperaturë mesatare, 14 o C.<br />
Në sajë të fotosintezës, bimët e gjelbra (që përmbajnë pigmentin e<br />
klorofilës, p.sh. kërpudhat nuk përmbajnë klorofil) konvertojnë<br />
energjinë diellore në energji kimike, d,m.th. ushqim, ma<strong>se</strong> drunore<br />
<strong>dhe</strong> biomasë, nga të cilat <strong>dhe</strong> energjia e naftës, gazit apo qymyreve<br />
origjinojnë nga fosilet bimore të depozituara që në erën paleozoike.<br />
Totali i energjisë diellore i mbërritur në kufijtë e atmosferës llogaritet<br />
afërsisht në 3,850 exajoul (EJ) në vit. Mund të vlejë, një krahasim: Në<br />
një orë energjia e absorbuar nga atmosfera. Oqeanet <strong>dhe</strong> sipërfaqja<br />
tokësore në një orë është më e ma<strong>dhe</strong> <strong>se</strong> ajo që globi, bota, njerëzimi,<br />
përdor gjatë një viti.<br />
Sipërfaqja fotosintetike e planetit afërsisht llogaritet të thithi,<br />
absorboj, 3,000 EJ në vit.<br />
Energjia që arrin në sipërfaqen e globit gjatë një viti, është dy herë me<br />
e ma<strong>dhe</strong> <strong>se</strong> sa energjia bruto e pa rinovueshme siç janë qymyri, nafta<br />
<strong>dhe</strong> gazi duke përfshirë <strong>dhe</strong> atë të përftuar nga uraniumi, (është fjala<br />
për energjinë bërthamore).<br />
Duke u nisur nga shifrat shihet që energjia diellore, e erës o<strong>se</strong> e<br />
biomasës do të ishte e mjaftueshme për të plotësuar të gjitha nevojat<br />
tona për energji, e megjithatë, përdorimi në rritje i biomasës për<br />
prodhim energjie jo vetëm ka pasur një efekt negativ në ngrohjen<br />
globale por në mënyrë drastike ka çuar në rritjen e çmimeve të<br />
62
ushqimeve, e gjitha kjo nga devijimi i përdorimit të produkteve me<br />
origjinë pyjore <strong>dhe</strong> nga bimët e tjera të destinuara për ushqim në<br />
drejtim të prodhimit të energjisë, e gjitha kjo për të kompensuar sado<br />
pak luhatjet në çmimin e naftës.<br />
Energjia diellore mund të mbërthehet o<strong>se</strong> ti vihet kapistra (harnes<strong>se</strong>d)<br />
në nivele të ndryshme përgjatë botës. E lidhur me vendndodhjen<br />
gjeografike, duhet të themi <strong>se</strong> sa më afër ekuatorit, aq më i madh<br />
është ky potencial i pranueshëm, disponibël.<br />
Dhe tani në gjerësinë gjeografike ku ndo<strong>dhe</strong>t vendi jonë:<br />
Cilat janë aplikimet e teknologjisë diellore:<br />
Energjia diellore si energji e rinovueshme,e<strong>dhe</strong> në ndryshim me ato<br />
gjeotermale, (gejzereve, ujit të llixhave etj.) e ka burimin vetëm <strong>dhe</strong><br />
vetëm nga dielli.<br />
Teknologjitë diellore janë klasifikuar o<strong>se</strong> si aktive apo pasive në varësi<br />
të mënyrës së ngërthimit të kësaj energjie, konvertimit <strong>dhe</strong><br />
shpërndarjes së saj.<br />
Teknikat aktive diellore përdorin panelet me termoçifte, photovoltaic,<br />
pompat <strong>dhe</strong> ventilatorët për të konvertuar këtë energji, në energji të<br />
dobishme.<br />
Ndërsa teknikat pasive, gjithnjë është fjala për energjinë diellore,<br />
nënkuptojnë apo përfshijnë materiale ndërtimi me veti termike që<br />
favorizojnë akceptimin e kësaj energjie, kryesore mbetet ekspozicioni<br />
e ndërtesave, ngrehinave përkundrejt diellit, raporti midis sipërfaqes<br />
me volumin e përgjithshëm të ndërtesës etj. Mund të përmendim <strong>këtu</strong><br />
e<strong>dhe</strong> shembullin e ndërtimit të qytetit të ri të Bulqizës me ekspozicion<br />
nga Jugu.<br />
Pak a shumë ndryshimi midis dy grupeve të klasifikimit të këtyre<br />
teknologjive është si më poshtë:<br />
Teknologjitë aktive të energjisë diellore rrisin furnizimin me energji, të<br />
konsideruara si furnizues anësor, ndërkohë që ato pasive reduktojnë<br />
nevojën për burime alternative <strong>dhe</strong> përgjithësisht konsiderohen si<br />
teknologji, mënyra anësore apo periferike.<br />
Radiacioni, insolacioni, ndriçimi diellor, ka kushtëzuar arkitekturën e<br />
ndërtimeve <strong>dhe</strong> të planeve urbanistike që në fillimet e historisë së<br />
lashtësisë, të arkitekturës <strong>dhe</strong> të planifikimit urbanistik apo hapësinor.<br />
63
Më të avancuar kanë qenë në këtë kontekst grekët <strong>dhe</strong> kinezët.<br />
Sipërfaqet e veçuara izoluara, apo ishuj në këtë kontekst, UHI, Urban<br />
Heat Islands, janë sipërfaqe brenda metropolit që karakterizohen nga<br />
temperaturë më të larta në raport me mjedisin përreth.<br />
Kjo rritje e temperaturës i atribuohet rritjes së shkallës së absorbimit<br />
të energjisë nga asfalti, betoni <strong>dhe</strong> materiale të tjera të përdorura në<br />
ndërtim, që gjith<strong>se</strong>si kanë shkallë të ulët të albedos si <strong>dhe</strong> kapacitete<br />
më të larta termike në raport me ato përreth.<br />
Një kundërpërgjigje të këtij efekti, UHI është lyerja e ndërtesave si<br />
<strong>dhe</strong> rrugëve me ngjyrë të bardhë <strong>dhe</strong> mbjellja e drurëve. Nga<br />
përdorimi i kësaj metode që konsiderohet si “freskim i komunitetit” ka<br />
një prognozë që temperaturat mund të reduktohen deri në 3 0 C (ku<br />
vetëm në Los Angeles llogaritet një përfitim prej 1 bilion US $ që vjen<br />
nga reduktimi i kostos për kondicionerët <strong>dhe</strong> kursimet indirekt që<br />
li<strong>dhe</strong>n me shëndetin, (ilaçe, vizita, paaftësi për punë që li<strong>dhe</strong>n me<br />
pamundësinë për të përballuar vapën, etj).<br />
Bujqësia <strong>dhe</strong> <strong>se</strong>ktori i bimëve dekorative, ornamentale janë të<br />
interesuara të optimizojnë ngërthimin e energjisë diellore me të<br />
vetmin qëllim të optimizojnë prodhimtarinë e bimëve. Kjo nënkupton<br />
o<strong>se</strong> përfshin prognozën e stadeve <strong>dhe</strong> të periudhave bimore duke<br />
kopsitur,(tailored), në orientimin e rreshtave si <strong>dhe</strong> një kombinim të<br />
varieteve, kultivarëve, të cilat të çojnë në arritjen e një prodhimi më<br />
të lartë <strong>dhe</strong> me cilësi.<br />
Që në fillimet e bujqësisë, veçanërisht fermerët anglezë <strong>dhe</strong> francezë,<br />
kanë përdorur aplikuar mure mbrojtës, gar<strong>dhe</strong> (ekrane o<strong>se</strong> screen) për<br />
të marrë maksimumin e mundshëm të energjisë diellore. Këto mure,<br />
në shqip perde, vepronin jo vetëm si zona mbrojtë<strong>se</strong>, duke mënjanuar<br />
ndikimin e temperaturave të ulëta, për akumulimin e energjisë diellore<br />
por <strong>dhe</strong> do të shpejtonin pjekjen. Është interesant që në vitin 1669,<br />
Nicolas fatio de Duiller sugjeroi një mekanizëm që krijonte mundësinë<br />
e një rrotullimi për të shoqëruar diellin. Në aspektin biologjik është<br />
imituar lulja e diellit. Ashtu siç është imituar fluturimi i shpendëve nga<br />
Leonardo da Vinci kur ideoi ndërtimin e avionit.<br />
Aplikimet e energjisë diellore përveç asaj të rritjes së bimëve,<br />
përfshijnë <strong>dhe</strong> pompimin e ujit apo marrjen e ujit nga pu<strong>se</strong>t, tharjen e<br />
bimëve <strong>dhe</strong> të frutave si <strong>dhe</strong> përdorime në industrinë e shpendëve.<br />
Serrat do të konvertojnë ndriçimin diellor në nxehtësi, duke garantuar<br />
një prodhim gjithëvjetor si <strong>dhe</strong> rritjen (në përshtatje të mjedisit)<br />
sidomos për bimë të veçanta që natyralisht o<strong>se</strong> tradicionalisht nuk<br />
janë kultivuar më parë.<br />
64
Historia fillon në kohën e Romës për të prodhuar kunguj gjatë<br />
gjithë vitit për Perandorin Romak Tiberius.<br />
Ndërsa <strong>se</strong>rrat të ashtuquajtura moderne datojnë në shekullin e 16, të ndërtuara në<br />
Evropë për të ruajtur bimët ekzotike të sjella nga explorimet <strong>dhe</strong> ekspeditat, që në<br />
atë kohë u shtuan shumë.<br />
Ndriçimi nga dielli<br />
Në fillimet e shekullit 20, ndriçimi artificial, nga elektriciteti, bëhet burimi kryesor i<br />
ndriçimit të mjedi<strong>se</strong>ve të brendshme por kombinimi i teknikave të përdorimit<br />
njëherësh të ndriçimit natyral me atë që quhet zgjidhje hibride (duke qenë <strong>se</strong> e<strong>dhe</strong><br />
ky i fundit ka të njëjtin burim, energjinë diellore direkt o<strong>se</strong> difuze), por gjith<strong>se</strong>si<br />
janë mënyra <strong>dhe</strong> rrugë të reduktimit, pakësimit apo kursimit, të konsumimit të<br />
energjisë.<br />
Ajo që përmendëm më lartë teknologjia pasive kërkon të pakësoj përdorimin e<br />
ndriçimit artificial sidomos duke reduktuar në maksimum përdorimin e<br />
kondicionerëve. Gjith<strong>se</strong>si duke ditur që nuk mund të mënjanohen, efektet<br />
psikologjike, kjo nënkupton shumë aspekte duke filluar që nga zgjedhja e tipave të<br />
dritareve, orientimin e tyre, tendat etj. Janë <strong>dhe</strong> shumë zgjidhje të tjera por do të<br />
jenë shumë më tepër efektive në një sistem të vetëm të integruar.<br />
Sistemi hibrid solar nënkupton grumbullimin, thithjen e dritës diellore nëpërmjet<br />
teknikave të ndryshme (për të cilat nuk është e nevojshme të komplikojmë këtë<br />
shkrim duke arritur si përfundim të transmetoj, përcjelli deri 50 % të energjisë<br />
diellore të mbërritur.<br />
Ngrohja nga dielli:<br />
Teknologjitë që li<strong>dhe</strong>n me këtë aspekt mund të përdoren për ngrohjen e ujit,<br />
ngrohjen e mjedi<strong>se</strong>ve apo për ftohjen e tyre <strong>dhe</strong> për proce<strong>se</strong> që gjenerojnë energji,<br />
nxehtësi.<br />
Nxehja e ujit<br />
Në gjerësitë gjeografike më pak <strong>se</strong> 40 o , 60 deri 70 % e ujit që<br />
përdoret në banesa që nuk kërkojnë më shumë <strong>se</strong> ujë me temperaturë<br />
60 o C, mund të garantohet nga sistemi i ngrohjes.<br />
Ndoshta vlen të përmendet shembulli i Kinës që synon të<br />
instaloj lidhur me këtë qëllim 210 GW, që padyshim është lider<br />
në këtë fushë.<br />
65
Izraeli <strong>dhe</strong> Qiproja për frymë të popullsisë kryesojnë duke përdorur<br />
mbi 90 % të energjisë diellore në raport me sasinë e përgjithshme që<br />
familjet harxhojnë.<br />
Po kështu nuk mbeten prapa <strong>dhe</strong> SHBA, Kanadaja <strong>dhe</strong> Australia<br />
Dhe <strong>se</strong> fundi sa është koha e zgjatjes së ndriçimit diellor në Shqipëri:<br />
Dhe lexuesi do ta këtë shumë të lehtë të vlerësojë <strong>dhe</strong> ti kthejë sytë<br />
nga kjo pasuri, për të cilën jemi shumë të privilegjuar.<br />
Stacioni<br />
M U A J T E VJET STINORE<br />
meteorologji<br />
k<br />
Janar S<br />
H<br />
M P M Q K G S T N D<br />
H H<br />
J<br />
ORE DIME<br />
R<br />
P V VJ<br />
DURRES 148 1 2 2 2 3 3 3 2 1 1 1 2940 401 8 10 600<br />
4 9 6 8 4 8 6 6 7 5 5<br />
4 89<br />
1 9 1 5 2 1 5 9 5 7 7<br />
9<br />
VLORE 145 1 2 2 2 3 3 3 2 1 1 1 2669 414 7 11 609<br />
4 1 4 8 5 7 6 7 8 4 2<br />
4 00<br />
1 8 6 2 8 8 4 7 4 8 8<br />
6<br />
KUKES 63 1 2 1 1 2 3 2 2 1 8 7 2200 239 6 85 483<br />
0 3 8 9 4 4 7 5 1 9 1<br />
2 5<br />
5 6 8 8 0 1 6 4 0<br />
2<br />
PESHKOPI 43 3 2 2 2 2 3 3 2 1 1 7 2300 154 6 92 536<br />
9 6 1 0 6 4 2 4 4 4 2<br />
8 4<br />
6 2 8 4 0 0 4 4 8<br />
5<br />
KORCE 88 1 2 2 2 3 3 3 2 1 1 1 2571 352 6 98 558<br />
5 1 4 1 0 5 2 6 6 2 0<br />
7 6<br />
8 9 2 3 6 7 4 9 0 9 7<br />
5<br />
SHKODER 142 1 2 2 2 2 3 3 2 1 2 1 2900 443 7 10 666<br />
4 9 3 5 9 7 4 9 6 0 5<br />
8 05<br />
3 8 5 1 3 0 3 5 9 2 9<br />
4<br />
TIRANË 122 1 1 2 2 3 3 3 2 1 1 9 2648 329 7 10 562<br />
1 9 4 6 3 7 4 6 7 2 5<br />
0 56<br />
2 2 5 4 8 5 4 2 8 2<br />
1<br />
GJIROKASTE 87 1 1 2 2 2 3 2 2 1 1 9 2228 284 6 83 495<br />
R<br />
0 8 0 2 8 2 1 3 5 1 5<br />
1 1<br />
1 6 4 8 8 5 9 0 0 5<br />
7<br />
Burimi: C. G. Isidorov, Klima e Shqipërisë, Tiranë 1955<br />
66
Dhe së fundi: Që të nxehi më shumë ai diell duhen panelet diellore<br />
që ata ta mbërthejnë apo ti vënë kapistrën kësaj energjie që vjen falas<br />
tek në.<br />
Përfytyroni këto panele diellore në palcën e dimrit në një shtëpi në<br />
Theth, (bash aty ku ka lindur eposi i kreshnikëve nga është marrë <strong>dhe</strong><br />
titulli i këtij shkrimi) shtëpi të zakonshme, p<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong> pushimi për<br />
vendasit apo të huajt, në Vermosh. Korab, Tomorr, Gramoz apo diku<br />
gjetkë që ngrohin shtëpinë <strong>dhe</strong> shkrijnë <strong>dhe</strong> akujt në vaun ku do të<br />
kalojnë njerëzit, fëmijët për në shkollë, do të shkrijnë akujt në lugun e<br />
mullirit, do të lëvizi <strong>dhe</strong> blegtoria për ujë apo për të ngrënë një dëllinjë<br />
të sapo shkundur nga dëbora, apo sythe të sapo fryra të bimëve që e<br />
ndjejnë më shpejtë ardhjen e pranverës. E njëjta tablo do të ishte <strong>dhe</strong><br />
në stanet në bjeshkët e kudondodhura duke i përdorur <strong>dhe</strong> për të<br />
pompuar ujin në shumë bjeshkë të begatshme ku uji mungon, Runja,<br />
Deja <strong>dhe</strong> përgjithësisht masivet kullosore karstike.<br />
Shkrimi mund të zgjatej <strong>dhe</strong> me statistikën e shtëpive <strong>dhe</strong> të<br />
ngrehinave të tjera me ekspozicion nga Jugu, Jug – lindja apo Jug<br />
Perëndimi, por tani po punohet <strong>dhe</strong> është arritur të prodhohen <strong>dhe</strong><br />
panele që punojnë në dritë difuze, që do të thotë për mjedi<strong>se</strong>t me<br />
ekspozicion nga veriu apo <strong>dhe</strong> në vranësirë.<br />
Nuk e di sa doli e qartë, por panelet diellore funksionojnë në çfarëdo<br />
lloj temperature.<br />
Dhe së fundi:<br />
Zhvillimet e fundit të kësaj teknologjie kanë në bazë (o<strong>se</strong> imitojnë) lëvizjen e lule diellit<br />
që shoqëron nga lindja në perëndim diellin.<br />
Dhe fermerët mund të krenohen <strong>se</strong> janë pronarë të biodiversitetit të planetit.<br />
Të bashkëpunosh me natyrën do të thotë<br />
të jesh më racional <strong>dhe</strong> më jetëgjatë<br />
Sot, 25% e njerëzimit zotëron mbi 75% të energjisë. Kjo është një nga<br />
pikat më të dobëta të njerëzimit, që mund ta çojë atë drejt një<br />
katastrofe, të pamundshme për tu shëruar <strong>dhe</strong> që do të kushtojë shumë.<br />
Duke marrë më mirë në analizë karkalecin, kinezin <strong>dhe</strong> amerikanin,<br />
mund të nxjerrim disa përfundime:<br />
67
Në jetën e tij biologjike, karkaleci ka tërhequr vëmendjen e shumë<br />
studiuesve. Ai, për të kryer një njësi punë, harxhon mesatarisht 0.3 njësi<br />
energji. Po kështu, për mënyrën e tij të jetesës, vëmendjen e studiuesve<br />
e ka tërhequr e<strong>dhe</strong> kinezi. Ai, për të kryer një njësi punë, harxhon<br />
mesatarisht 0.7 njësi energji. Por, nuk ndodh kështu me amerikanin: ai,<br />
zë ndoshta vendin e parë për harxhimin e energjisë. Sot, një amerikan,<br />
për të kryer një njësi punë, harxhon mesatarisht 2‐2.2 njësi energji.<br />
Civilizimi i lartë e ka çuar amerikanin që të mos sillet i kujdesshëm ndaj<br />
harxhimit të energjisë. me këtë shpjegohet që makinat e prodhuara në<br />
ShBA, harxhojnë mbi dyfishin e energjisë, krahasuar me makinat e<br />
prodhuara në Japoni.<br />
Në shtesë së kësaj, duhet të vëmë në dukje eficiencën e lartë të natyrës,<br />
krahasuar me industrinë: nga 10$ të investuara për rritjen e pyllit,<br />
sigurohet energji, aq sa sigurojnë 150‐300$, të harxhuara në rrugë<br />
industriale.<br />
A mos vallë, njerëzimi sot, duke rendur pas arritjeve, nuk e sjell fare<br />
kokën prapa? E kështu, në të shumtën e rasteve, shuma që duhet paguar<br />
për të zvogëluar efektet e veprimeve të gabuara është disa herë më e<br />
ma<strong>dhe</strong> <strong>se</strong> fitimet që shijon sot njerëzimi.<br />
Ndoshta sot, do të bënim mirë që, një pjesë të investimeve, t’i bënim për<br />
të ruajtur natyrën “placentën”, ku ne jetojmë?!<br />
28 maj 2011<br />
Prof. As. Dr. Ahmet OSJA<br />
Pak histori për gjelin e detit<br />
Duke ju afruar vitit të ri, gjith<strong>se</strong>kujt i shkon mendja tek gjeli i detit, ku pavarësisht<br />
situatës së tij ekonomike, ai e ndjen si detyrim ekzekutimin e këtij të fundit.<br />
Pa pretenduar <strong>se</strong> do të shkojmë shumë në thellësi të kohërave lidhur me këtë traditë, po<br />
prezantojmë një pasazh të shkurtër:<br />
Spanjollët, e sollën gjelin e detit nga indianët e Amerikës në Evropë <strong>dhe</strong> e zbutën,<br />
domestikuan atë më vonë e rikthyen prapë, në shekullin e XVII. Njëherësh ishte <strong>dhe</strong><br />
budallallëku i tyre që e emërtuan atë “turkey”, (është një paralelizëm i çuditshëm në<br />
hapësirat mbarë shqiptare ku quhet “mi<strong>se</strong>rka”, d.m.th. e ardhur nga Misiri, Egjipti i<br />
68
Sotëm), duke supozuar origjinën e tij nga Lindja e Mesme. për këtë të fundit sidomos<br />
popullsia indigjene në Amerikë është jo pak e indinjuar).<br />
Por fosilet që janë gjetur në Teksas, kanë vërtetuar që gjeli i detit ka jetuar <strong>këtu</strong> së paku<br />
prej 250,000,000 vitesh.<br />
Festa e “Thanksgiving”, 23 Nëntor nuk mund të kuptohet pa gjelin e detit.<br />
Në favor të kësaj shkon <strong>dhe</strong> vallëzimi, që nuk është as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak <strong>se</strong> sa<br />
imitimi i lëvizjeve të gjelit të detit, me hapjen, fryrjen <strong>dhe</strong> mbylljen e pendëve, lëvizjen e<br />
kokës, lartësimin e trupit gjatë ecjes apo të bishtit, duke paralajmëruar <strong>dhe</strong> stuhinë.<br />
Danci, vallëzimi, nën tingujt e muzikës argëtime është thjesht një imitim i lëvizjeve që<br />
realizon gjeli i detit duke manifestuar fuqimisht ndjeshmërinë e tij ndaj faktorëve natyror<br />
apo human që ai parashikon <strong>se</strong> mund të priten.<br />
Shqipëria, a mund të bëhet At<strong>dhe</strong>u i dytë i Dhisë Alpinë ?<br />
Dhia Alpine në Shqipëri<br />
Shqipëria ndo<strong>dhe</strong>t në Evropën Juglindore, në pjesën perëndimore të gadishullit Ballkanik<br />
<strong>dhe</strong> shtrihet në largësi pothuaj<strong>se</strong> të barabartë nga Ekuadori <strong>dhe</strong> Poli i Veriut. Lartësia<br />
mesatare e relievit është 708 metra, o<strong>se</strong> 2 herë më e lartë <strong>se</strong> mesatarja e Evropës. Relievi<br />
është kryesisht malor.<br />
Shqipëria bën pjesë në brezin subtropikal <strong>dhe</strong> përfshihet në zonën klimatike mes<strong>dhe</strong>tare,<br />
me dimër relativisht të shkurtër e të butë <strong>dhe</strong> me verë të nxehtë e shumë të thatë. Klima<br />
ka ndryshime të mëdha nga një krahinë në tjetrën <strong>dhe</strong> kontraste të mëdha në temperaturë,<br />
reshje, ndriçimin diellor, lagështirën e ajrit, etj. Ndriçimi diellor lëviz nga 2731 orë në vit<br />
në Xarë të Sarandës <strong>dhe</strong> 2046 orë në vit në Kukës. Bien mesatarisht 1430 mm reshje në<br />
vit <strong>dhe</strong> vijnë duke u pakësuar nga perëndimi në lindje.<br />
Shqipëria ka më shumë <strong>se</strong> 152 lumenj <strong>dhe</strong> përrenj që formojnë 9 pellgje ujëmbledhë<strong>se</strong>, të<br />
cilët rrjedhin nga juglindja drejt veriperëndimit, kryesisht drejt bregdetit Adriatik<br />
Lumenjtë <strong>dhe</strong> përrenjtë që e përshkojnë vendin kalojnë përmes shpatesh të pjerrëta <strong>dhe</strong><br />
krijojnë lugina që mbulohen me bimësi <strong>dhe</strong> shkurre të larmishme, pra, formojnë një areal<br />
të përshtatshëm për lulëzimin e bagëtive të imëta sidomos të dhive, të cilat për shkak të<br />
69
shkathtësisë së tyre natyrale e shfrytëzojnë lehtësisht këtë reliev. Për rastësi të çuditshme<br />
Iliria <strong>dhe</strong> më pas Albania në horoskopin Kinez klasifikohen tek shenja e “Bricjapit”.<br />
Duke qenë <strong>se</strong> rreth 75% e territorit shqiptar është kodrinor-malor; kodrinor (47%) <strong>dhe</strong><br />
malor (28%), kjo përbën një arsye më shumë për të theksuar atë që Zoti e ka dhënë me<br />
shumicë për këtë vend, pra në njëfarë mënyre ka përcaktuar fatin që njerëzit në shumicën<br />
e këtyre territoreve mund <strong>dhe</strong> duhet të merren me blegtorinë e imët <strong>dhe</strong> pemëtari.<br />
Dhia si pionieri i parë <strong>dhe</strong> i fundit i shkretëtirës <strong>dhe</strong> terreneve të vështira ka aftësinë për<br />
tu përshtatur mjaft mirë në çdo cep të Shqipërisë <strong>dhe</strong> tu rezistojë lehtësisht verës shumë<br />
të thatë <strong>dhe</strong> dimrave të ashpër, karakteristika këto të zonave malore të vendit. Prania e<br />
lumenjve <strong>dhe</strong> burimeve të tjera ujore pothuaj në të gjithë territorin i jep mundësi<br />
blegtorisë së imët që të shfrytëzojë pa asnjë vështirësi këtë potencial natyror me diversitet<br />
të paparë <strong>dhe</strong> këtë mjedis karakteristik, pothuaj<strong>se</strong> gjithë kullotat nga ultësira perëndimore<br />
deri në majat e maleve.<br />
Janë këto disa nga arsyet që ofron blegtoria në përgjithësi <strong>dhe</strong> të imtat në veçanti për<br />
zhvillimin e vendit në shumë dimensione.<br />
Shitjet e produkteve blegtorale ofrojnë mundësi financiare duke mbuluar mungesën e<br />
“cash Flow-it” në rastin e prodhimeve bujqësore, për blerjen e inputeve bujqësore o<strong>se</strong> për<br />
shlyerjen e detyrimeve bankare afatshkurtra.<br />
Në kontekstin e mësipërm, dhia, qoftë alpine apo autoktone është një rregullator tejet i<br />
fuqishëm.<br />
Specia e dhisë besohet të jetë ndër kafshët e para të zbutura nga njeriu.<br />
Specia e dhive po tu referohemi statistikave të 10 viteve të fundit ka ardhur vazhdimisht<br />
duke u zvogëluar me rreth 3% në vit (nga 1104 mijë krerë në vitin 2000 në 775 mijë krerë<br />
në vitin 2010). Por nga ana tjetër vihet re <strong>se</strong> është zgjuar interesi i mbarështimit të dhisë<br />
Alpine.<br />
Për<strong>se</strong> Dhia Alpine?<br />
• Dhia Alpine jep qumësht rreth 70% të rendimentit të gjedhit që mbahet në këto zona.<br />
• Nga ana tjetër mbahet <strong>dhe</strong> menaxhohet më lehtë <strong>se</strong> sa dhitë e tjera o<strong>se</strong> pothuaj<strong>se</strong> me<br />
të njëjtën lehtësi si e<strong>dhe</strong> lopa; Mbarështohet në ambientet rreth e rrotull fermave me<br />
regjim të përzier kullotë-stallë, pra, nuk ka nevojë për çoban që të largohet drejt<br />
kullotave të largëta, gjë e cila, e bënë me të pëlqyeshme për brezin e ri.<br />
• Jep 2-4 keca në vit të cilët mund të shiten apo konsumohen për mish në çdo kohë <strong>dhe</strong><br />
sipas nevojave, kur dihet që viçi shitet apo theret vetëm një herë në vit.<br />
• Shpërblen ushqimin, punën e gjallë si <strong>dhe</strong> shpenzimet në përgjithësi më mirë <strong>se</strong><br />
gjedhi i qumështit. Për çdo kg peshë të gjallë dhia prodhon më tepër qumësht <strong>se</strong>sa<br />
lopa.<br />
• Nuk konkurron për ushqim me llojet e tjera të kafshëve.<br />
Këto avantazhe të dhisë Alpine, kanë tërhequr vëmendjen e fermerëve shqiptarë <strong>dhe</strong> kjo<br />
lloj race po gjen përhapje të vazhdueshme <strong>dhe</strong> me ritme të shpejta në vend. Shqipëria, në<br />
territorin e saj ka kapacitet mbajtës për të paktën 2 milion krerë të dhirta.<br />
70
Raca Alpine është importuar nga Franca <strong>dhe</strong> mbarështohet, në vendin tonë, qysh nga viti<br />
1990, si racë e pastër, në SBI Korçë <strong>dhe</strong> tashmë po përhapet gjerësisht në fermat private.<br />
Treguesit Mashkull Femër<br />
Pesha në lindje 3.5-4.5 3-3.5<br />
Pesha e gjallë – kafshë e rritur 80-100 50-70<br />
Pesha në këputje 16 15<br />
Mosha e përshtatshme e ndërzimit 7 muaj<br />
Pesha e përshtatshme e ndërzimit të 31-32 kg<br />
Koha mesatare e mjeljes 273 ditë (9 muaj)<br />
Prodhimi i qumështit kg 700-900<br />
% e yndyrës në qumësht 3.6<br />
% e proteinës në qumësht 3.36<br />
% pjellorisë 95-100<br />
% pjellshmërisë 130-175<br />
Në mitologjinë Greke një mostër që nxirrte flakë nga goja, që kishte kokë luani, trup dhie<br />
<strong>dhe</strong> bisht dragoi terrorizonte zonën e Lycias në Azinë e Vogël <strong>dhe</strong> u vra nga heroi grek<br />
Bellorophon, ndihmuar nga Pegasus.<br />
Domestikimi ka ndodhur në periudhën Neolitike të Epokës së Gurit. Në mitologjinë<br />
Greke, Satira ishte perëndesha e pyllit <strong>dhe</strong> malit, me brirë <strong>dhe</strong> bisht <strong>dhe</strong> ndonjëherë e<strong>dhe</strong><br />
këmbë të dhisë. Satira ishte shoqërue<strong>se</strong> e Dionisit, zotit të verës <strong>dhe</strong> shpenzonte kohën<br />
duke ndjekur nimfat, duke pirë verë, kërcyer <strong>dhe</strong> duke luajtur në flaut, fyell <strong>dhe</strong> gajde.<br />
E<strong>dhe</strong> Përkrenarja e Heroit tonë Kombëtar, është një<br />
simbolizmi i portretit të dhisë.<br />
(Përgatitur nga Festim Shytaj, <strong>Ministria</strong> e Bujqësisë, <strong>Ushqimit</strong> <strong>dhe</strong> <strong>Mbrojtjes</strong> së<br />
Konsumatorit)<br />
JANAR, KALLNUER<br />
January: janus, Perëndia romake e portës, hapjes<br />
<strong>dhe</strong> mbylljes <strong>se</strong> saj.<br />
1- Janar-Dita e Vitit të Ri<br />
3- Janar, Dita e reflektimit, hedhjes së Kryqit për<br />
katoliket;<br />
6 -Janar, Dita e reflektimit, hedhjes <strong>se</strong> Kryqit për<br />
ortodoksit<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
71
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 3.9 4.7 5.8 - - - 65.5 37.4 44.8<br />
2 Shkodër 4.6 4.7 5.2 4.6 4.8 5.7 99.9 60.9 63.5<br />
3 Lezhe 6.3 6.6 7.1 - - - 74.4 33.1 41.9<br />
4 Durrës 8.2 7.9 8.2 6.5 6.2 6.8 53.1 30.3 29.6<br />
5 Tiranë 6.7 6.4 6.8 5.5 5.2 6.2 54.9 33.2 41.1<br />
6 Elbasan 6.6 6.5 7.0 5.2 5.0 5.9 53.0 29.6 37.5<br />
7 Cërrik 6.2 6.2 6.4 - - - 49.8 32.1 29.0<br />
8 Berat 6.7 6.4 6.6 6.7 6.6 7.1 36.8 25.0 28.1<br />
9 Lushnjë 8.2 8.0 8.2 6.8 6.7 7.6 46.5 28.0 23.7<br />
10 Fier 7.3 6.8 7.3 6.9 6.6 7.1 50.0 34.0 24.4<br />
11 Vlore 9.2 8.8 9.1 8.0 7.6 8.1 45.6 37.3 31.9<br />
12 Gjirokastër 5.4 5.2 5.7 8.6 7.4 7.8 110.9 71.1 80.7<br />
13 Sarande 10.4 10.1 9.8 5.4 5.4 6.0 75.9 53.1 40.5<br />
14 Kukës -0.2 0.2 1.1 1.8 1.7 3.0 37.8 19.3 28.3<br />
15 Peshkopi -0.5 -0.2 0.5 1.0 1.5 2.2 48.8 27.5 36.5<br />
16 Puke -0.5 0.0 0.0 - - - 91.5 55.1 56.1<br />
17 Burrel 3.1 4.0 4.7 - - - 57.9 17.5 35.6<br />
18 Bulqize -0.6 -0.6 0.4 - - - 51.4 15.2 33.1<br />
19 Pogradec 2.0 2.2 2.1 2.6 2.4 2.9 28.6 18.3 21.0<br />
20 Korçe 0.4 0.2 0.8 1.2 0.9 1.9 27.3 21.4 21.3<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 0.6 0.4 0.8 1.5 1.1 1.8 39.1 28.4 22.2<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 106.2 LUSHNJË 117.1<br />
DIBER 119.8 MAT 142.1<br />
DURRES 119.1 MIRDITE 182.3<br />
ELBASAN 136.3 PERMET 163.6<br />
FIER 127.6 POGRADEC 78<br />
GRAMSH 118..8 PUKE 239.9<br />
GJIROKASTER 280.6 SARANDE 188.3<br />
KOLONJË 168.8 SKRAPAR 125.4<br />
KORCE 78.8 SHKODER 242.7<br />
KRUJE 208.9 TEPELENË 188.6<br />
KUKES 91.9 TIRANË 142.7<br />
LEZHE 174.4 TROPOJE 158.8<br />
LIBRAZHD 164.5 VLORE 126.1<br />
Lagështia në brendësi të tokës, në përqindje ndaj kapacitetit fushor ujëmbajtës:<br />
72
20 Dhjetor-84 %, 10 Janar- 87 %, 31 Janar -85 %, 20 Shkurt-94 %<br />
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
1 05.22 07.02 16.28<br />
2 05.22 07.02 16.29<br />
3 05.22 07.02 16.30<br />
4 05.23 07.02 16.31<br />
5 05.23 07.02 16.31<br />
6 05.23 07.02 16.32<br />
7 05.23 07.02 16.33<br />
8 05.23 07.02 16.34<br />
9 05.23 07.01 16.35<br />
10 05.23 07.01 16.36<br />
11 05.23 07.01 16.37<br />
12 05.22 07.01 16.38<br />
13 05.22 07.00 16.40<br />
14 05.22 07.00 16.41<br />
15 05.22 07.00 16.42<br />
16 05.22 06.59 16.43<br />
17 05.21 06.59 16.44<br />
18 05.21 06.58 16.45<br />
19 05.21 06.58 16.46<br />
20 05.20 06.57 16.48<br />
21 05.20 06.57 16.49<br />
22 05.19 06.56 16.50<br />
23 05.19 06.55 16.51<br />
24 05.18 06.55 16.52<br />
25 05.18 06.54 16.54<br />
26 05.17 06.53 16.55<br />
27 05.16 06.52 16.56<br />
28 05.16 06.51 16.57<br />
29 05.15 06.51 16.59<br />
30 05.14 06.50 17.00<br />
31 05.14 06.49 17.01<br />
KALENDARI HËNOR<br />
52<br />
Januar<br />
H M M E P Sh D<br />
73
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
2 10 11 12 13 14 15<br />
3 17 18 19 20 21 22<br />
4<br />
5 30<br />
BORA, AKULLI i ZI, NGRICA<br />
24 25 26 27 28 29<br />
Të gjitha këto të para në këndvështrime të ndryshme, paraqesin<br />
projeksione jo të njëjta.<br />
Për një malësor që nuk ka marrë masat për dimrin, pa llogaritur<br />
raste të sëmundjeve apo të fatkeqësive, kurr<strong>se</strong>si nuk do ta<br />
dëshironte një situatë të tillë. Po ky malësor nuk e shtronte<br />
sofrën para mesit të natës në pritje të ndonjë udhëtari që e ka<br />
zënë nata, për të mos thënë orteku, duke pritur thirrjen : A do<br />
miq o i zoti i shtëpisë”.<br />
...............................................................................................<br />
‘‘ Eshte nj’ u<strong>dhe</strong>tar i gjore, qe ka mbetur ne debore,<br />
Ngrihet i zoti i shtepi<strong>se</strong>, e<strong>dhe</strong> te huajthin e mer,<br />
E ve ne krye te vatres me njerezi, me te madh nder,<br />
Posa e shohen qe vjen, i ngrihen gjithe femija;<br />
Se te huajin ne dere na e dergon Perendia,<br />
Pa i bejne zjar, e ngrohet, edh’ mbajne me te mire,<br />
I sjellin shtre<strong>se</strong> te flere, e<strong>dhe</strong> te ngren’ e te pire.<br />
Keshtu te huajte e miqte, njeriu, q’eshte i uruar,<br />
I pret me kraheror hapur, e i percjell te gezuar.<br />
(Naim Frasheri, Bageti e Bujqesia, f.22)<br />
74
Për një admirues të këtij peizazhi, pushues apo skiator, kjo<br />
konsiderohej si një ngjarje e papërsëritshme. Është vendi të<br />
përmendim faktin shumë të njohur që në Pekin ka rënë dëborë<br />
pas 60 vitesh.<br />
Një ekolog do të fillonte të llogariste efektet e kësaj<br />
situate: Rikthim në origjinë, biodiversitet, ulje të peshës<br />
specifike të tokës në saj të veprimit të ngricave mbi<br />
tokën për arsye të rritjes së volumit të ujit kur ai ngrin,<br />
etj, etj.<br />
Një udhëtar i mbetur në rrugë do ta mallkonte këtë<br />
situatë.<br />
Dhe të gjithë kanë të drejtë.<br />
Bora, ngrica, akulli, janë “ujë në magazinë”, do të thoshte Virgjili., autori i<br />
“Bukolikëve <strong>dhe</strong> Gjeorgjikëve” e zhvilluar <strong>dhe</strong> e transferuar në mjedisin shqiptar<br />
nga Naim Frashëri tek “Bagëti e Bujqësia”.<br />
Bora është si një batanije, thotë amerikani. Kolonitë e bletëve nuk e kanë problem të<br />
mbijetojnë për një muaj o<strong>se</strong> më shumë nën mbulesën e dëborës, që largon të ftohtit<br />
e hidhur. Bimësia poshtë borës nuk e ndjen egërsinë e dimrit. Bora përcjellë azot në<br />
tokë <strong>dhe</strong> me ngadalësi furnizon tokën me lagështi.<br />
Përdorimi i kripës në këtë situatë vërtet ju ndihmon, por mos<br />
harroni <strong>se</strong> ndikon shumë negativisht në bimësinë që pritet pas<br />
ngricës <strong>dhe</strong> dëborës.<br />
Bardhësia e dëborës <strong>dhe</strong> shtresa e akullit, nuk njeh kufijtë fshat-qytet. Bora zbardh vetëm<br />
ato zona ku njerëzit janë me zemër të bardhë.<br />
(Nga bi<strong>se</strong>dat në odat e hasianëve gjatë dimrit të egër apo shumë të egër)<br />
Para e depozituar në Bankën më të sigurt. Nëna<br />
Natyrë, e cila të jep vetëm “interesat <strong>dhe</strong> jo<br />
principalin”.<br />
75
E<strong>dhe</strong> një situatë e përjetuar këtë vit flet për stoicizmin e<br />
malësorit, malokut, me të cilin nuk duhet të abuzojmë<br />
duke i qenë borxhli mbasi shfrytëzojmë “depozitat e tij<br />
bankare”.<br />
Thana, Cornus sp.<br />
Në shumë zona të vendit fundi i janarit <strong>dhe</strong> fillimi i shkurtit e gjen në lulëzim. Por<br />
ndërkohë që lulëzon e para, piqet e fundit.<br />
Shpjegimin do t’ia lemë një botanisti të falshëm <strong>dhe</strong> shumë mik i Shqipërisë. Antonio<br />
Baldaccit:<br />
Baldacci ka qenë në atë kohë në emisionin e vet, i autorizuar nga Universiteti Shtetnuer i<br />
Bolonjës. Përsëri në vjetin 1897, (Studime Albanologjike <strong>dhe</strong> Bizantinë), miku me i<br />
pandashëm i popullit shqiptar, qi me rrëmime, me studime, e me botime të veta ju përvesh<br />
me të dhanun punës së zhvillimit të shumë problemeve të Shqipnisë, u ngjit ma kah veri i<br />
at<strong>dhe</strong>ut tonë e nder rrethe të Shkodrës gjet disa lule e bimë të panjoftuna deri atëherë.<br />
Baldacci, me rrmimet e veta botanike ja përjetësoj vedit e familjes së vet emnin me lulet e<br />
pajnoftuna qi zbuloj, Wulfenia Baldacci.<br />
Në atë vjet, po prej Baldaccit u zbulue e<strong>dhe</strong> Forsythia Eurpopea. Forsythia Europea<br />
(gjithenjë sipas “Studimeve Albanologjike <strong>dhe</strong> Bizantinë’ u gjet në Mirditë me sasi të<br />
ma<strong>dhe</strong>, por në Shqipninë e Verit, nuk asht e rrallë. Baldacci u interesue e<strong>dhe</strong> për emrin e<br />
saj në gjuhen shqipe e hetoj <strong>se</strong> Mirdita e thirrte boshtërr.<br />
Mbi të kam ndigjue dy legjenda, po prej Mirdite e qi të dyja e diftojnë boshtrën në lidhje me<br />
thanën.<br />
Thohet <strong>se</strong> boshtra e thana janë të namuna e i kanë thanë boshtrës: Lulosh e lulosh e kurrë<br />
mos u kërkosh.<br />
E thanës; ma e para lulosh e ma e mramja u kërkosh. P<strong>se</strong>hin e kësaj name nuk kam muejt<br />
me e hetue.<br />
Nji gojëdhanë tjetër thotë: Boshtra asht e bekueme e thana e namtun.<br />
Kur ponc Pilati, me shfryë mëninë e judejve kundra Krishtit, e lëshoj në duert e ushtarëve<br />
me e rrahë, këto përdorën shkopa prej boshtre. Por boshtra e ka zemrën shtufe, shkopinjt<br />
shpejt u thyen e kështu fituen bekimin e Krishtit mbi familjen e vetë. Ushtarët atëherë<br />
përdoren thupra thane. Thuprat e thanës nuk ditnë me u thye e kështu e fituen namën e tij.<br />
(Leka, 6, 1937)<br />
76
Amerikanët e emërtojnë si druri i qenit, Dogwood, për arsye <strong>se</strong> po ti fusësh qenit një<br />
shkop thane në gojë, ai nuk e lëshon e<strong>dhe</strong> sado ta ngresh lartë.<br />
Në drurin e thanës krijon një simbioze <strong>dhe</strong> një kërpudhë. Kërpudha e thanës, e gjinisë<br />
Boletus sp. që ka manifestuar vlera Kurative për shumë sëmundje që konsiderohen <strong>dhe</strong> pa<br />
shpresë.<br />
Është <strong>dhe</strong> bimë shumë dekorative, nga të cilat mund të veçohet Thana koreanë, që<br />
karakterizohet e<strong>dhe</strong> me fruta të mëdha.<br />
Anektoda<br />
Fshatari <strong>dhe</strong> Perëndia<br />
Pa zbardhur mirë dita, ni<strong>se</strong>t për në pazarin e qytetit fshatari me një ka për dore <strong>dhe</strong> me<br />
një gjel në krahë.<br />
Kishin rënë dakord me gruan që pazari për kaun do të ishte 40 000 lekë <strong>dhe</strong> për gjelin<br />
500 lekë.<br />
Po të kalonte nga ura, mbante më shumë, mendoi të gjente një va ku të kalonte për të<br />
qenë sa më herët në pazarin e qytetit.<br />
Ishte gati në mesin e shtratit të lumit kur ja behu një dallgë e paparë.<br />
Në këtë situatë ju lut Zotit: Zot i madh, më shpëto, <strong>dhe</strong> unë do të ta shpërblejë duke të<br />
dhënë lekët e kaut për kishën e fshatit.<br />
Mrekullia e zotit, dallgët u pakësuan <strong>dhe</strong> fshatari arriti të ishte shumë herët në Pazar.<br />
Por pa mbërritur atje, kishte ndërmend fjalën, premtimin, që i kishte dhënë Zotit. E vrau<br />
shumë mendjen <strong>dhe</strong> gjeti një zgjidhje: Çmimi i kaut të ishte 500 lekë <strong>dhe</strong> i gjelit, 40 000,<br />
që do të thotë as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak që i detyrohej Perëndisë vetëm 500 lekë.<br />
Pyetjes së blerësve u jepte këtë pazar: Gjeli, 40 000 <strong>dhe</strong> kau 500 lekë.<br />
Të gjithë i ofronin 500 lekë për kaun, por ai u përgjigjej:<br />
-dashamir, kumbara im, unë i shes së bashku.<br />
Pa u zgjatur ai ishte në rregull me gruan, perëndinë <strong>dhe</strong> me blerësin.<br />
SHKURT, FRORI<br />
February: Februus, sipas etruskëve (qytetërimi etrusk ka lidhje me atë ilir, që<br />
argumentohet me etimologjinë e shumë fjalëve, (I. Xh.) perëndia e vdekjes, Februarius,<br />
lat. Muaji i pastrimit, larjes së mëkateve. Quhej para lindjes së Krishtit, si muaji i fundit i<br />
vitit, ka në rrënjën e fjalës <strong>dhe</strong> “ethet”.<br />
77
“Ndryshon si frori, fig. (nisur nga ndryshimet shumë të shpeshta apo paqëndrueshmërinë<br />
e klimës në këtë muaj), është fjala për të karakterizuar njerëzit që nuk “mbajnë në pykë”<br />
në politikë apo në jetën e tyre familjare <strong>dhe</strong> sociale.<br />
14 Shkurt-Dita e Shën valentinit<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 6.5 6.7 7.7 - - - 92.6 25.3 42.3<br />
2 Shkodër 6.5 6.6 7.7 6.6 7.1 7.8 110.7 32.7 56.2<br />
3 Lezhe 8.4 8.5 9.3 - - - 65.8 28.0 51.9<br />
4 Durrës 8.4 9.4 9.4 8.1 8.6 9.1 49.4 23.1 33.0<br />
5 Tiranë 8.5 8.2 8.4 7.2 8.1 8.8 64.9 29.0 37.5<br />
6 Elbasan 7.8 8.2 8.7 6.9 7.6 8.2 60.0 28.7 39.6<br />
7 Cërrik 7.7 8.2 8.7 - - - 64.8 30.7 34.1<br />
8 Berat 7.8 8.0 8.3 8.2 8.9 9.4 43.5 25.8 25.2<br />
9 Lushnjë 9.1 9.4 9.6 8.6 9.2 9.9 52.8 27.9 31.2<br />
10 Fier 8.5 8.8 8.7 8.4 9.2 9.8 50.3 29.1 34.5<br />
11 Vlore 10.3 10.2 10.0 9.3 9.9 10.2 47.7 23.8 32.5<br />
12 Gjirokastër 7.0 7.5 7.8 9.5 10.0 10.5 132.3 39.3 66.9<br />
13 Sarande 10.7 10.9 11.2 6.8 7.9 8.4 74.5 31.4 41.7<br />
14 Kukës 3.8 3.7 4.2 4.1 4.3 5.5 42.8 13.5 25.6<br />
15 Peshkopi 2.6 2.7 3.2 3.0 4.0 4.9 49.3 23.0 31.0<br />
16 Puke 1.8 2.0 2.2 - - - 99.7 31.9 60.4<br />
17 Burrel 5.2 5.4 6.7 - - - 60.9 20.9 42.8<br />
18 Bulqize 2.3 2.5 3.1 - - - 59.6 23.3 33.7<br />
19 Pogradec 3.7 3.7 4.0 4.2 4.7 5.4 40.3 25.0 24.2<br />
20 Korçe 2.4 2.7 2.9 2.5 2.3 3.8 38.2 18.9 21.6<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 2.0 2.6 2.6 2.4 3.3 4.2 53.7 19.7 23.3<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 92.1 LUSHNJË 102.7<br />
DIBER 108.4 MAT 130.5<br />
DURRES 96.1 MIRDITE 118<br />
ELBASAN 130.5 PERMET 161.2<br />
FIER 103.7 POGRADEC 82.5<br />
GRAMSH 122.7 PUKE 201<br />
GJIROKASTER 237.3 SARANDE 151<br />
KOLONJË 95.8 SKRAPAR 161.1<br />
KORCE 73.1 SHKODER 200.2<br />
78
KRUJE 179.1 TEPELENË 155.7<br />
KUKES 81.1 TIRANË 131.8<br />
LEZHE 148.4 TROPOJE 151.9<br />
LIBRAZHD 155.1 VLORE 99.9<br />
Lagështia në brendësi të tokës, në përqindje të kapacitetit fushor ujëmbajtës:<br />
31 janar-95 %, 20 Shkurt-90 %, 10 Mars-91 %<br />
Zbardhja e ditës Dielli lind Perëndon<br />
1 05.13 06.48 17.02<br />
2 05.12 06.47 17.04<br />
3 05.11 06.46 17.05<br />
4 05.10 06.45 16.06<br />
5 05.09 06.44 17.08<br />
6 05.08 06.43 17.09<br />
7 05.07 06.41 17.10<br />
8 05.06 06.40 17.11<br />
9 05.05 06.39 17.12<br />
10 05.04 06.38 17.14<br />
11 05.03 06.37 17.15<br />
12 05.02 06.35 17.16<br />
13 05.01 06.34 17.17<br />
14 05.00 06.33 17.19<br />
15 04.59 06.32 17.20<br />
16 04.57 06.30 17.21<br />
17 04.56 06.29 17.22<br />
18 04.55 06.28 17.24<br />
19 04.54 06.26 17.25<br />
20 04.52 06.25 17.26<br />
21 04.51 06.23 17.27<br />
22 04.50 06.22 17.28<br />
23 04.48 06.20 17.30<br />
24 04.47 06.19 17.31<br />
25 04.45 06.17 17.32<br />
26 04.44 06.16 17.33<br />
27 04.43 06.14 17.34<br />
28 04.41 06.13 17.36<br />
29 04.41 06.13 17.36<br />
KALENDARI HËNOR<br />
79
Shkurt<br />
H M M E P Sh D<br />
5 1 2 3 4 5<br />
6 6 8 9 10 11 12<br />
7 13 15 16 17 18 19<br />
8 20 22 23 24 25 26<br />
9 27 28 29<br />
Në shuma zona me një diferencë kohore jo shumë të ma<strong>dhe</strong> do të shfaqet, Shpendra,<br />
Shpengla, Helleborus sp. e Familjes Ranunculaceae, ku bën pjesë <strong>dhe</strong> zhabina, kulpra etj.<br />
E konsideruar si bimë helmue<strong>se</strong> në anë tjetër prezanton vlera të shumta kurue<strong>se</strong> për<br />
blegtorinë në rastet e kafshimit nga gjarpri apo në situata të tjera shumë akute. Afërsisht<br />
është pararendë<strong>se</strong> e terapisë së shokut, shock terapy.<br />
Në mënyre figurative i thuhej dikujt <strong>se</strong> duket <strong>se</strong> i ka ardhur koha, të vëmë rrënjën e<br />
shpenglës në vesh, (nënkuptimi është i qartë).<br />
Është <strong>dhe</strong> bimë dekorative që prezantohet me shumë forma duke përfshirë <strong>dhe</strong> hibride të<br />
saj.<br />
Agroturizmi - eksport brenda vendit<br />
Turizmi rural, malor, aventurë, historik, p<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong> religjioz <strong>dhe</strong> intelektual<br />
“Tokën e bën pjellore më shumë djersa e bujkut <strong>se</strong> sa vesa e shiut”<br />
80
Volswang Ditrich Gëte.<br />
Gjith<strong>se</strong>si është konsideruar turizëm, që nga lartësitë e Himalajeve deri<br />
në ultësirën e Holandës (ku toka është nën nivelin e detit.<br />
Thjeshtë si fillim:<br />
Pushuesit në Palas, Vlorë, pasi kanë shijuar kënaqësitë që jep deti<br />
tejet i pastër, duke supozuar një teleferik, do ta kenë drekën në majën<br />
e Malit të Vetëtimave. Nuk janë të rralla rastet kur ata mund të gjejnë<br />
atje <strong>dhe</strong> dëbore për ski, mbasi flitet për një diferencë altitude rreth<br />
2000 m.<br />
Përsëri një ide tjetër që nuk është fantazi si e Zhyl Vernit, nga<br />
Autostrada e Kalimashit, në Xhuxh, një teleferik që përcjellë udhëtarët<br />
e ardhur nga e gjithë bota, për në Krej Lurë, prej ku i presin, makina,<br />
furgona, mikrobuza në drejtim të Lurës, Lanë Lure, apo Liqenet e<br />
Lurës. Stacioni i parë është vendlindja e DOM Nikollë Kaçorrit,<br />
Nënkryetar i Qeverisë së Vlorës.<br />
Dhe është shumë interesante profecia e tij : “Mos deksha pa parë një<br />
urë nga kunora e Lurës për në Zvicër, ku të gjithë do të shohin <strong>se</strong> bota<br />
ka 8 mrekulli; (Është fjala për Lurën, shënim i autorit).<br />
Cilido qoftë emërtimi, turizëm rural, agroturizëm, malor, historik,<br />
aventurë apo religjioz, si <strong>dhe</strong> intelektual, të gjithë ekspertët <strong>dhe</strong><br />
teoricienët e sotëm të ekonomisë bashkohen në një emërues të<br />
përbashkët : Eksport brenda vendit.<br />
Shijohet peizazhi në diversitetin e tij, shijohen produktet bimore <strong>dhe</strong><br />
shtazore të këtij biodiversiteti, që janë <strong>dhe</strong> të prekshme nga pushuesi,<br />
udhëtari (më pëlqen ta përdorë më tepër këtë fjalë), turisti i ardhur<br />
me <strong>dhe</strong> pa dëshirë p<strong>se</strong> jo nganjëherë <strong>dhe</strong> me një farë skepticizmi nga<br />
mënyra <strong>se</strong> si tek ky ka filtruar propaganda për Shqiptarinë. Gjith<strong>se</strong>si<br />
kjo nuk do të zgjasë <strong>dhe</strong> shumë <strong>dhe</strong> do të venitet pa përfunduar<br />
pushimet duke ja lënë vendin o<strong>se</strong> duke vërtetuar shprehjen shumë të<br />
njohur angleze:<br />
“My resort place (country) is my last adress”.<br />
Përfytyroni për një çast përreth kampingut, fshatit turistik apo<br />
hotelerive disa mini-ferma, ku pushuesit të ardhur, të huaj apo të<br />
vendit do të harxhojnë pak kohë për vjelë vetë ato produkte që ata<br />
preferojnë, duke e bërë “shopingun” e tyre në këtë mjedis, bashkë me<br />
81
fëmijët <strong>dhe</strong> të afërmit. Dhe aq më tepër në zona sa më të thella të<br />
vendit, Theth, Dardhë, Logu i Bjeshkëve, Pilur, Kashnjet, Lurë,<br />
Bjeshkët e Korabit, Shishtavec, Balgjaj, Bizë, Funar, Makerzë, Kulmak,<br />
Çajup, Pilur, Kacni e Balgjaj, Konispol etj.<br />
Dhe kjo për të mbledhur jo vetëm fruta të kultivuara, por <strong>dhe</strong> mana<br />
ferra, mana toke (mjedra), boronica, çaj në maj të malit të<br />
shumëllojtëve, rigon, sideritis, (Llogora), gjethe dafinë, lule blini, (Tilia<br />
sp).<br />
Nuk do të jenë të paktë <strong>dhe</strong> amatorët apo admiruesit e natyrës për<br />
thanën, dëllinjat, të kuqe apo të zeza (juniperus creepens, zvarritë<strong>se</strong><br />
në shqip) që mbulojnë <strong>dhe</strong> sipërfaqet shkëmbore duke i kthyer në një<br />
sipërfaqe fotosintetike që gllabërojnë karbonin apo siç quhet tashmë<br />
janë ato bimë që bashkë me të tjerat në kate të ndryshme <strong>dhe</strong> në<br />
periudha vegjetimi të ndryshme bëjnë “<strong>se</strong>kuestrimin e karbonit”.<br />
Mos harroni <strong>se</strong> ato llogarisin <strong>dhe</strong> diversitetin e shpenzimit të kohës,<br />
kuptohet variacionet, në kuptimin shoqërore do të thotë të largosh<br />
monotoninë që shpesh shoqëron <strong>dhe</strong> pushuesin e moshave të<br />
ndryshme.<br />
Si do të ishte një kurorë e gjelbër për rreth këtyre kampingjeve,<br />
fshatrave turistike apo hotelerive me një bimësi që ju kujton atyre jo<br />
vetëm vendlindjen por <strong>dhe</strong> gjithë hartën e botës.<br />
Ananas, mango, avocado, gështenja, banania, hurma, arra të një<br />
diversitetit të paparë, për të kaluar tek sinapi, lëpjeta, laboti,<br />
lulëkuqja, çikorja, (o<strong>se</strong> rradhiqia), qumështori, frutat e sapo pjekura të<br />
palmave, caracët, mushmollat, thanat, gorricat, vo<strong>dhe</strong>t (Sorbus sp) që<br />
fare pak njihen nga të huajt, rrepat, rrepkat <strong>dhe</strong> rrilkat, për të<br />
vazhduar në një botë tjetër bimore të erëzave:<br />
Ndoshta të huajt njohin nenexhikun, borzilokun <strong>dhe</strong> shumë erëza të<br />
tjera, që ato kurrë nuk i kanë njohur <strong>dhe</strong> nuk i kanë shijuar një çaj me<br />
lule trëndelinë (për të cilën ne kemi <strong>dhe</strong> këngë, bile shumë të njohur:<br />
në një arë, në një lendinë...), rigonin apo çajin e malit, rigoni,<br />
origonum vulgare, çajin e Llogorasë, Sideritis sp, propolosin, dafinën,<br />
blirin erëmirë, salepin e maleve tona që është unikal, çajërat të<br />
panumërta, shpendra, etj, etj, mbasi do të zinim faqe të tëra me bimët<br />
medicinale, mjekësore shumë e njohura në popull.<br />
Le të ndalemi <strong>këtu</strong>:<br />
Në Shqipëri, do të gjejnë duke filluar nga:<br />
- hurma, kaki<br />
82
- banania në Sarandë, mango, avokado, frutat e palmave, Jugës,<br />
- arra, lajthi <strong>dhe</strong> thana,<br />
- gështenja nga më të mirat që ka bota.<br />
- Bajamja<br />
- Shega o<strong>se</strong> fruti i iftarit, që nuk konkurrohet nga prodhimi i asnjë<br />
vendi që pretendon për këtë frut,<br />
- karciof, angjinare,<br />
- erëza që ata asnjëherë nuk i kanë ndeshur,<br />
Po bimë mjekësore, pothuaj<strong>se</strong> të panumërta:<br />
Lule basani, Hipericum perfororatum, e rekomanduar veçanërisht për<br />
sëmundjet e stomakut;<br />
Sherbela mjekësore, salvia sp. horminium sp, glutinosa sp. pratensis,<br />
verticillata, verbenaca sp. etc. me shumë përdorime në mjekësinë<br />
popullore <strong>dhe</strong> kulinari, barë bletëza, Melissa officinalis L.<br />
Shpendra, Helleborus sp. me shumë përdorime në mjekësinë popullore<br />
humane <strong>dhe</strong> të gjësë së gjallë.<br />
P<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong> bimë që emërtohen <strong>dhe</strong> helmue<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> shërue<strong>se</strong>:<br />
Helleborus sp. shpengla.<br />
Helmarina, Atropa beladobus,<br />
Bari i etheve.<br />
Për të mos u zgjatur nuk do ta kenë të vështirë për të gjetur <strong>dhe</strong><br />
formulën e përzierjes së bimëve që nxjerrin plumbin nga trupi i të<br />
plagosurit.<br />
Kushdo që mund të jetë i interesuar nuk do ta këtë të vështirë të stërviti <strong>dhe</strong> qentë e<br />
gjahut, ne shqiptarët u themi zagarë, për të “arrestuar” <strong>dhe</strong> tartufin, një lloje kërpu<strong>dhe</strong><br />
shumë e shtrenjtë, për të mos thënë më e shtrenjta, që rritet në simbiozë, bashkëjetesë me<br />
rrënjët e lisit, të gjini Querqus, bunga, qarri <strong>dhe</strong> dhjetëra lloje të tjera specie të tjera<br />
endemike të kësaj gjinie.<br />
Kulinaria, tradita e kuzhinës, gastronomia (recipe në angl.)<br />
Fillimisht do të thoshim që komuniteti pavarësisht në<strong>se</strong> i ka ditur apo jo vlerat ushqimore,<br />
dietetike apo kulinare (gastronomike) ka përpiluar <strong>dhe</strong> mënyrën e gatimit (recipe, në<br />
anglisht) që nuk mund të gjenden kurr<strong>se</strong>si në literaturën kulinare. Veçojmë një rast për<br />
fasulen sidomos shoqërue<strong>se</strong> që kultivohet në lartësi nën ndikimin e rrezatimit të bollshëm<br />
ultra violet, që kjo fasule duhet domosdoshmërinë të zihet me ujin që është ujitur si <strong>dhe</strong><br />
83
përveç të tjerave, zierja duhet të zgjas shumë, të zihet në enë balte <strong>dhe</strong> do të shijohet në<strong>se</strong><br />
do të shoqërohet me mish të thatë, pastërma.<br />
Për traditën e kësaj të fundit, mishit pastërma, supozohet që do të jenë të interesuar <strong>dhe</strong><br />
do të bëhen shumë kuriozë shumë grupe turistësh duke filluar nga Kina, Japonia, Irlanda,<br />
Alaska është njohur gatimi i kërpudhave prej shumë vitesh.<br />
Shpërndarja gjeografike e kulinarisë, asortimenteve:<br />
Fli, Kosovë;<br />
Petanik, Korçë, Devoll,<br />
Arapash, qull, Vlorë, Llogora, me variacione të ndryshme i përhapur në shumë zona të<br />
Shqipërisë.<br />
Fërge<strong>se</strong> tirana<strong>se</strong>; qeshqek; etj. të destinuara kryesisht për muajin e Ramazanit;<br />
Fërlik, mish në hell në të gjitha zonat e Shqipërisë;<br />
Perzhajc;<br />
Mish thiu, derri, gici etj.<br />
Mish pule me qull <strong>dhe</strong> hudhra, Mat <strong>dhe</strong> në zonat përbri; me jufka (makarona të<br />
përgatitura në mënyrë artizanale, në Peshkopi <strong>dhe</strong> në Dibër të Ma<strong>dhe</strong>), Rishte në zonën e<br />
Mallakastrës <strong>dhe</strong> Labërisë.<br />
Bokaçe, Elbasan, Bollokume, lloj ëmbëlsire, po <strong>këtu</strong>, kryesisht shërbehet për ditën e<br />
verës.<br />
Çorbë – Gjellë tradicionale, kryesisht mbi bazën e orizit, copërave të dhjamit <strong>dhe</strong> me lëng<br />
shege të shtrydhur.<br />
Majs-<br />
Shtalp-<br />
Përshesh me pulë deti;<br />
Rehani, Skrapar, musht rrushi + mjaltë;<br />
Hasudeja, kabunia, byreku me qumësht, petullat, mishi me narden, pilaf me grurë të<br />
shtypur në dybek. (Shqipëria e Mesme-sipas Fadil Kepit, Ju njohim me Prezën e bukur<br />
turistike, Telegraf, e hënë 20 qershor 2011)<br />
Kulinaria është padyshim terminali i prodhimit bujqësor <strong>dhe</strong> blegtoral, i gatshëm për<br />
marketingun e këtij të fundit apo për t’u hedhur në trampolinë.<br />
E<strong>dhe</strong> më shumë pa u zgjatuar për t’ju lënë radhën, turistëve, udhëtarëve në varësi të<br />
interesave të tyre, për:<br />
Agroturizmi <strong>dhe</strong> mjekësia popullore,<br />
Zejtarinë e hershme, artizanatin e fshatit shqiptar, punimin e hekurit, shajakut,<br />
kanistrave, tavaneve të drurit <strong>dhe</strong> djepave e shumë zeje të tjera, si poçeria, samarpunuesit<br />
etj. etj.<br />
Bujqësia e kulteve në shekuj. iii<br />
84
Dhe në përfundim të këtij shkrimi, nuk mund të lemë pa përmendur <strong>dhe</strong> autorin e Librit<br />
“Agroturizmi”, Dhori Laci, që e trajton këtë temë.<br />
Autori në datën 20 korrik të vitit 2011 ka mbushur plot 100 vjeç.<br />
Ka një jetë aktive që nga mbarimi i Universitetit Aristotelian në Selanik, 1936, një nga<br />
themeluesit e Institutit të Zooteknisë në Xhafzotaj, menjëherë pas mbarimit të studimeve,<br />
inspektor i Bujqësisë në Kosovë në vitet e luftës, pjesëmarrës në luftën antifashiste,<br />
punonjës <strong>dhe</strong> drejtues në dikasterin e Bujqësisë <strong>dhe</strong> të <strong>Mbrojtjes</strong>, <strong>dhe</strong> së fundi në shtëpinë<br />
e Propagandës Bujqësore.<br />
Është shquar <strong>dhe</strong> si përkthyes i talentuar, nga përkthimet e tij do të veçojmë : Kultivimi<br />
Modern i Misrit, në dy volume, që ishte vërtet një përkthim mjeshtëror mbasi duhet të<br />
përballonte <strong>dhe</strong> pjesën fiziologjike <strong>dhe</strong> të biokimike të kësaj bime që klasifikohet si bimë<br />
C4.<br />
Ka pasur interesa deri <strong>dhe</strong> në studimet albanologjike <strong>dhe</strong> të prejardhjes ilirike të<br />
shqiptarëve ku ka ndërhyrë me shumë kompetencë e<strong>dhe</strong> në sajë të zotërimit e<strong>dhe</strong> të<br />
greqishtes së vjetër.<br />
<strong>Ministria</strong> e Bujqësisë, <strong>Ushqimit</strong> <strong>dhe</strong> <strong>Mbrojtjes</strong> të Konsumatorit, në bashkëpunim me<br />
shoqatën At<strong>dhe</strong>tare, Kulturore, “Devolli”, organizoi një ceremoni me këtë rast, me<br />
pjesëmarrjen e shumë brezave të specialistëve, nga i gjithë vendi.<br />
Dhe ky libër që cituam me këtë rast i përfunduar nga autori kohët e fundit flet më së miri<br />
për angazhimin e tij.<br />
Histori <strong>dhe</strong> jo anektoda<br />
Fshati Bozhigrad në Korçë. i kishte rezistuar shumë presionit për të hyrë në<br />
familjen e ma<strong>dhe</strong>, socialiste, kooperativiste.<br />
Kishte <strong>dhe</strong> një domethënie që li<strong>dhe</strong>j me mbështetjen që i kishte dhënë ballit,<br />
gjë që shprehet <strong>dhe</strong> në këngën labe:<br />
“Shqipërisë ç’ i ndihu fati<br />
Që kur u bë Ballë Dukati,<br />
Salari <strong>dhe</strong> Lazarati,<br />
<strong>dhe</strong> në Korçë, Bozhigradi.”<br />
Në situatën tejet të tensionuar, hapet lajmi <strong>se</strong> ka vdekur një bashkëfshatar që<br />
kishte kundërshtuar shumë futjen në kooperativë.<br />
Kuptohet në ceremoninë e përcjelljes, do të mbante fjalimin e lamtumirës<br />
Kryetari i Frontit Demokratik;<br />
Midis të tjerave, gjoja duke fshirë <strong>dhe</strong> lotët, mbasi qepët e Bozhigradit të<br />
detyrojnë të lotosh, thotë:<br />
O bre Raqkë, ce bre vdiqe kaq shpejt, pa firmosur lutjen për në kooperativë.<br />
85
Amanet, bëji të fala Leninit <strong>dhe</strong> i thuaj të mos mërzitet <strong>se</strong> Bozhigradi do të<br />
bëhet Kooperativë, ndoshta pa mbërritur ti atje, <strong>dhe</strong> do ti vëmë emrin tënd<br />
kolkozit tonë.<br />
Në fakt këtë premtim nuk e mbajti<br />
MARS<br />
March: Mars, perëndia romake e luftërave, muaji më i vështirë për jetesë sidomos për<br />
ushqim, për njerëzit <strong>dhe</strong> kafshët, në Shqipëri<br />
Shkurti shkurton urët, marsi mbledh lëkurët. Kolonjë<br />
Prill o im vëlla, më jep dy ditë hua, ta thajë plakën me gjithë çka.<br />
“Po e hëngre <strong>dhe</strong> marsin, (u thuhej të moshuarve), e<strong>dhe</strong> një vit e ke të garantuar”<br />
Jug<br />
Nga Folklori Popullor<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 9.2 11.1 12.7 - - - 51.2 75.8 40.4<br />
2 Shkodër 8.9 11.2 12.7 9.5 11.2 13.0 45.9 78.0 53.9<br />
3 Lezhe 10.2 11.9 13.1 - - - 40.3 57.6 36.9<br />
4 Durrës 10.4 12.3 13.4 10.4 12.2 14.0 34.6 36.4 24.4<br />
5 Tiranë 9.4 11.5 12.7 10.2 11.7 13.3 33.5 43.5 28.0<br />
6 Elbasan 9.4 11.4 12.2 10.0 11.0 13.5 29.3 35.3 29.2<br />
7 Cërrik 9.6 11.5 12.9 - - - 28.1 36.1 26.1<br />
8 Berat 9.1 11.5 12.7 10.6 12.4 14.0 28.9 24.5 18.4<br />
9 Lushnjë 10.6 12.4 13.2 10.9 13.0 14.8 30.8 32.7 22.7<br />
10 Fier 9.7 11.5 12.6 11.3 12.9 14.3 34.3 32.9 21.4<br />
11 Vlore 10.9 12.8 12.9 11.2 13.1 14.8 29.4 25.7 18.6<br />
12 Gjirokastër 8.8 11.0 12.2 11.7 13.3 14.9 51.0 53.0 30.6<br />
13 Sarande 11.0 13.7 14.6 9.9 11.4 13.2 48.3 37.1 23.7<br />
14 Kukës 5.4 8.5 10.8 6.8 9.4 11.5 26.2 27.2 23.6<br />
15 Peshkopi 4.5 7.7 9.7 6.5 8.6 10.8 27.6 35.6 21.1<br />
16 Puke 3.4 6.2 8.0 - - - 46.7 77.3 57.0<br />
17 Burrel 7.8 9.9 11.6 - - - 36.3 54.7 32.0<br />
18 Bulqize 4.5 6.8 8.4 - - - 32.9 52.6 30.8<br />
19 Pogradec 5.2 7.3 9.2 6.9 8.9 11.0 23.9 22.4 15.0<br />
20 Korçe 4.2 6.9 8.6 5.8 7.3 9.4 19.4 19.0 15.9<br />
86
21 Er<strong>se</strong>ke 3.4 6.3 7.7 5.7 7.1 8.7 25.8 24.6 20.5<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 75.6 LUSHNJË 87.3<br />
DIBER 96.1 MAT 116.5<br />
DURRES 93.5 MIRDITE 125.3<br />
ELBASAN 105.1 PERMET 102.5<br />
FIER 87.7 POGRADEC 65.3<br />
GRAMSH 96.2 PUKE 178.1<br />
GJIROKASTER 168.3 SARANDE 115.3<br />
KOLONJË 74.2 SKRAPAR 90.7<br />
KORCE 59.3 SHKODER 179.7<br />
KRUJE 178.1 TEPELENË 115.2<br />
KUKES 77.7 TIRANË 115<br />
LEZHE 136.9 TROPOJE 155.1<br />
LIBRAZHD 125.6 VLORE 83.5<br />
Lagështia në brendësi të tokës, në përqindje të kapacitetit Fushor Ujëmbajtës<br />
20 shkurt-90 %, 10 mars-93 %, 31 mars-90, 20 prill-68 %<br />
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
1/3 04.40 06.11 17.37<br />
2 04.38 06.10 17.38<br />
3 04.36 06.08 17.39<br />
4 04.35 06.07 17.40<br />
5 04.33 06.05 17.41<br />
6 04.32 06.04 17.43<br />
7 04.30 06.02 17.44<br />
8 04.28 06.00 17.45<br />
9 04.27 05.59 17.46<br />
10 04.25 05.57 17.47<br />
11 04.23 05.55 17.48<br />
12 04.22 05.54 17.49<br />
13 04.20 05.52 17.51<br />
14 04.18 05.50 17.52<br />
15 04.17 05.49 17.53<br />
16 04.15 05.47 17.54<br />
87
17 04.13 05.45 17.55<br />
18 04.11 05.44 17.56<br />
19 04.09 05.42 17.57<br />
20 04.08 05.40 17.58<br />
21 04.06 05.39 17.59<br />
22 04.04 05.37 18.00<br />
23 04.02 05.35 18.02<br />
24 04.00 05.34 18.03<br />
25 03.58 05.32 18.04<br />
26 03.57 05.30 18.05<br />
27 04.55 06.29 19.06<br />
28 04.53 06.27 19.07<br />
20 04.51 06.25 19.08<br />
30 04.49 06.23 19.09<br />
31 04.47 06.22 19.10<br />
KALENDARI HËNOR<br />
Mars<br />
H M M E P Sh D<br />
9 2 3 4<br />
10 5 6 7 9 10 11<br />
11 12 13 14 16 17 18<br />
12 19 20 21 23 24 25<br />
13 26 27 28 29 31<br />
1 Një histori që pavarësisht <strong>se</strong> mund të duket <strong>se</strong> është e sajuar, por ka në<br />
brendësi një realitet interesant: Gjatë një lufte një prej gjeneralëve i lindi ideja<br />
për tu martuar me një vajzë në fshatin ku sapo ishin zhvilluar luftimet.<br />
Adjutanti ia transmetoi menjëherë këtë kërkesë babait të vajzës. Duke<br />
vlerësuar <strong>dhe</strong> falënderuar, mblesin, babai i vajzës e pyet adjutantin <strong>se</strong> çfarë<br />
profesioni ka gjenerali. Disi i çuditur, ky i fundit i thotë <strong>se</strong> unë nuk e kuptoj<br />
pyetjen pasi ai ka spaletat e gjeneralit, ai ia transmetoi kërkesën gjeneralit, i<br />
cili pasi u mendua tha: i thuaj që di të bëj shporta.<br />
Kuptohet përgjigja ishte pozitive. Kuptohet <strong>dhe</strong> morali kësaj anktode, por që<br />
ni<strong>se</strong>t nga kulpra, Clematis sp..<br />
88
Gjallërohet në fund të marsit, është bimë e<strong>dhe</strong> me vlera<br />
ushqimore për blegtorinë kur ato sapo kanë dalë nga dimri, është<br />
dekorative <strong>dhe</strong> ka përdorim të gjerë në artizanatin tradicional<br />
<strong>dhe</strong> artistik.<br />
A e dini <strong>se</strong> kur është zbuluar përdorimi i gurit të kalit,<br />
CuSO4.5H2O, lëngut bordolez.<br />
Për<strong>se</strong> emërtimi popullor është “gur kali”<br />
Historia fillon në vreshtat e Bordos, (Bordeau), Francë në vitin 1867, ku vreshtarët për të<br />
mbrojtur vreshtat nga grabitjet, spërkaten rreshtat anësore me një tretësirë të gurit të kalit,<br />
sulfat bakri.<br />
Nuk qe e vështirë për të dalluar <strong>se</strong> rreshtat e trajtuar, nuk i kishin shpëtuar grabitjes, por<br />
gjith<strong>se</strong>si nuk ishin të prekura nga vrugu i hardhisë, Peronospora viticola.<br />
Ky moment, u shfrytëzua nga prof. A. Milliardet, që prezantoi zbulimin e tij që nuk ishte<br />
as më shumë <strong>dhe</strong> as më pak <strong>se</strong> sa një përzierje e sulfatit të bakrit me gëlqere.<br />
Përqendrimet e kësaj përzierje janë përcaktuar më vonë, po ashtu <strong>dhe</strong> mënyrat e aplikimet<br />
ku më e rëndësishme ishte <strong>dhe</strong> vazhdon të jetë <strong>dhe</strong> sot momenti i trajtimit. (Ky fungicid<br />
dihet <strong>se</strong> është preventivues <strong>dhe</strong> jo shërues, terapik, duke llogaritur kohën e mbirjes së<br />
konideve. Ndonë<strong>se</strong> trajtimi fillimisht bëhej me një tufë gjethesh të njomura me tretësirën,<br />
e zhvilluar me pajisje të spërkatjes, raporti i përzierjes së sulfatit të bakrit, gëlqeres <strong>dhe</strong><br />
ujit, që mori emrin ‘lëngu bordolez” që li<strong>dhe</strong>t me krahinën, nuk ka ndryshuar e<strong>dhe</strong> sot e<br />
kësaj dite.<br />
Diçka më shumë për përdorimin e bakrit <strong>dhe</strong> komponimeve të tij e<strong>dhe</strong> jashtë fushës<br />
së bujqësisë:<br />
Përgjatë gjithë historisë, shëruesit, kanë kuptuar vlerat e bakrit në ruajtjen e një shëndeti<br />
optimal si <strong>dhe</strong> për trajtimin e sëmundjeve të shumë komponimeve të bakrit, jo vetëm të<br />
sulfatit, por <strong>dhe</strong> të karbonateve, silikateve, oksideve, klorideve etj.<br />
Kanë qenë të rekomanduara sidomos për në rastin e plagëve, djegieve. Është përdorur<br />
gjerësisht për dezinfektimin e ujit të pijshëm.<br />
Për këto qëllime është përdorur në Egjiptin e Vjetër, Greqi, Romë si <strong>dhe</strong> në qytetërimin e<br />
Astekëve <strong>dhe</strong> Inkasve. Roma sipas dokumenteve, ka marrë këtë komponim nga Izraeli.<br />
Hipokrati, babai i Mjekësisë Moderne, që li<strong>dhe</strong>t me betimin e Hipokratit, për mjekët, 400<br />
vjet para e.s. e rekomandonte përdorimin e komponimeve të bakrit për ulcerën <strong>dhe</strong><br />
sidomos kur li<strong>dhe</strong>j me probleme të varikozeve.<br />
Sipas Dioskoridit, shekulli i parë i erës së re, rekomandohej një tretësirë e bakrit metalik<br />
me uthullën duke formuar acetatin e bakrit për inflamacionin e syve, <strong>dhe</strong> katarakteve.<br />
Plini (23-79 të erës sonë) rekomandonte përzierjen e oksidit të bakrit me mjaltë për të<br />
kuruar o<strong>se</strong> luftuar parazitët në sistemin intestinal si <strong>dhe</strong> ulcerat.<br />
Të shumta kanë qenë përdorimet në civilizimin e Astekëve, në Indi, Persi. Po ashtu <strong>dhe</strong><br />
komunitetet, fi<strong>se</strong>t nomade të Mongolisë e kanë përdorur gjerësisht për njerëzit <strong>dhe</strong> kuajt.<br />
89
E njëhershme me vëzhgimin e vreshtarëve të Bordos, 1867, ka qenë <strong>dhe</strong> përfundimi që<br />
punëtorët e bakrit në Paris kanë rezultuar të paprekur, të imunizuar nga epidemia e<br />
kolerës së atyre viteve.<br />
Më vonë janë raportuar përdorime të bakrit për luftimin e kolerës, diarresë si <strong>dhe</strong><br />
tuberkulozit.<br />
Në shekullin që sapo kaluam kishte hipoteza për ndikimin e preparateve me bazë bakri<br />
për luftimin e sëmundjeve kancerogjene.<br />
Askush nuk e kundërshton përdorimin e Aspirinës <strong>dhe</strong> Ibuprofen-it sidomos në luftimin e<br />
sëmundjeve reumatizmale <strong>dhe</strong> shumë e shumë të tjerave.<br />
Kur flitet o<strong>se</strong> thuhet <strong>se</strong> shkalla e rasteve të atakut të zemrës në Francë, është më e ulët <strong>se</strong><br />
në pjesën tjetër të Evropës, li<strong>dhe</strong>t me konsumin e madh të verës së kuqe duke qenë <strong>se</strong> ka<br />
përmbajtje më të mëdha të bakrit <strong>se</strong> sa vera e bardhë, për arsye <strong>se</strong> kjo e fundit bëhet me<br />
lëvoren e rrushit, kjo është e diskutueshme, ndoshta <strong>dhe</strong> spekulative.<br />
Ndërsa jehona e bakrit në Shqipëri kishte dy pamje: Në aspektin e parë thuhej <strong>se</strong><br />
përmbush rezervën e arit, thesarit, në aspektin tjetër ishte sëmundja e silikozës në<br />
minierat e bakrit ku punëtorët nuk e kalonin moshën 50-55 vjeç.<br />
Në përfundim, mendohet <strong>se</strong> emërtimi “gur kali”, në shqip li<strong>dhe</strong>t me përdorimin e sulfatit<br />
të bakrit, për lyerjen e thundrave të kuajve, para <strong>se</strong> tu mbërtheheshin patkonjtë.<br />
Kjo mund ta ketë fillimin që me invazionin e hordhive mongole të prirë nga Timur<br />
Lengu, Çinghis Khani.<br />
Mendohet <strong>se</strong> e<strong>dhe</strong> <strong>se</strong> romët e sotëm që karakterizohen nga shpirti nomad <strong>dhe</strong> kanë si bazë<br />
aktiviteti, biznesi, tregtinë e kuajve <strong>dhe</strong> të gomarëve, janë pasardhësit e prapavijës së tij,<br />
Timur Lëngut që e kishte si detyrë kryesore trajtimin e kavalerisë.<br />
Është përdorur <strong>dhe</strong> përdoret <strong>dhe</strong> në racionet ushqimore të shumë kategorive të kafshëve.<br />
Canola, rape<strong>se</strong>ed, kolza vajore <strong>dhe</strong> vaj i prodhuar prej saj.<br />
Për të tërhequr vëmendjen për këtë bimë me vlera të larta<br />
ushqimore në saj të përmbajtjes së lartë të vajit<br />
Në dy dekadat e fundit, prodhimi nga vajrat bimore të (Brassiça napus) siç është kolza<br />
vajore, në të njëjtën gjini me kolzën <strong>dhe</strong> përkon që kultivoheshin vite më parë për qëllime<br />
foragjere. Në industrinë e prodhimit të vajrave bimore, ka mbërritur në vendin e dytë pas<br />
sojës si një burim kryesore i vajit bimor. Vaj i kanolës, kemi parasysh (kolza vajore) e<br />
veçuar për vaj me përmbajtje të ulët të glukozinave tashmë është konkurrue<strong>se</strong> me shumë<br />
vajra të ngrënshme të cilët aktualisht janë prezent në treg. Ky vaj ka marrë rrugë pas<br />
përmirësimeve të tilla si <strong>dhe</strong> modifikimeve gjenetike që kanë përjashtuar përmbajtjen<br />
relativisht të lartë të acidit erucik.<br />
90
Për të dhënë një tablo më të qartë po japim një pasqyrë krahasue<strong>se</strong> të përmbajtjes së vajit<br />
bimor, edible në fara me acide të pangopura.<br />
Rap<strong>se</strong>ed (Brasiça napus) kolza vajore ca.(circa-afërsisht) 40%<br />
Lule dielli (Helianthus annuss) 25-30%<br />
Soja (Glycinë max) 18-23%<br />
Peanut (Arachis hypogeal) kikiriku 42-52%<br />
Lini (Linum usistassimum) 32-33%<br />
Lule kuqë (Papaver somniferum) 40-51%<br />
Arra (Juglans regia) është marrë për referencë 58-71% (është dhënë diku më lartë.<br />
Niveli i acidit erucik u arrit të reduktohej në më pak <strong>se</strong> 2% (<strong>dhe</strong> madje nganjëherë më pak<br />
<strong>se</strong> 1% në totalin e acideve të ngopura)<br />
Për ti shtuar o<strong>se</strong> komplementuar niveli i glukozinateve në farat ka qenë (rezulton e<br />
niveleve më të ulëta <strong>se</strong> 30 umol/g% që të çon në një kualitet të lartë të ushqimit).<br />
Në këtë shkrim, origjina, përbërja,vetitë për të gjitha (Kanolën <strong>dhe</strong> Hear olis, sinkroni që<br />
përfshin gjithë grupin e bimëve të kësaj gjinie) janë bërë përpjekje për tu trajtuar më<br />
shumë për të tërhequr vëmendjen specialistëve të bujqësisë <strong>dhe</strong> biznesit të industrisë së<br />
vajit <strong>dhe</strong> nuk ka për qëllim <strong>se</strong>leksionimin e mirëfilltë. Të gjitha speciet me përmbajtje<br />
vaji të farave që prodhojnë kanola si <strong>dhe</strong> për ushqim origjinojnë nga gjinia Brassiça<br />
napus që i përket familjes cruciferae. Fillimisht rezulton të jetë kultivuar në Indi<br />
pothuaj<strong>se</strong> 4000 vite më parë. Një shtrirje më e ma<strong>dhe</strong> e kësaj bime bëhet e njohur në<br />
Evropë në shekullin e trembëdhjetë. Speciet e kësaj gjinie ka shumë mundësi të jenë<br />
zhvilluar, origjinuar nga i njëjti paraardhës siç ishte mustarda e vjetër (sinapis) si <strong>dhe</strong> nga<br />
specie të tjera siç mund të këtë qenë Repa (Radish sp) apo arrugala (Eruga sp.).<br />
Në hershmërinë e tyre, kultivarët e kolzës vajore po<strong>se</strong>donin nivele të larta të acidit erucik<br />
qoftë në vaj si <strong>dhe</strong> në nivelin e lartë të glukosinateve që pasqyroheshin në ushqim. Prania<br />
e këtyre komponentëve ka qenë konsideruar si një shqetësim për problemet shëndetësore.<br />
Niveli i lartë i acideve erucike ka qenë fajësuar për prodhimin <strong>dhe</strong> depozitimin e acideve<br />
yndyrore të ngopura që li<strong>dhe</strong>n <strong>dhe</strong> me parametrat e punës së zemrës, muskujt skeletor<br />
<strong>dhe</strong> adrenalinën si <strong>dhe</strong> për ato që nxisin apo stimulojnë rritjen.<br />
Në aspektin e prodhimit të vajit eksperienca kanadeze mbetet me rëndësi për shumë<br />
arsye.<br />
Arsyeja e parë, ishte që kjo bimë ka qenë introduktuar për herë të parë në Kanada në<br />
aspektin komercial si rrjedhojë <strong>dhe</strong> është arritur të akumulohet një eksperiencë e<br />
konsiderueshme.<br />
Së dyti, kanola pas introduktimit arriti në një kohë rekord të bëhet bima më me peshë në<br />
prodhimin e vajit.<br />
Së treti prezantohet në treg me një variacion të madh <strong>dhe</strong> me shumë përdorime.<br />
Programet e shtimit të bimëve që kanë nisur në Kanada, në vitin 1959 kanë ngritur linja<br />
të kolzës vajore (IHO) që përmbanin nivele të ulëta të acidit erucik tashmë të<br />
identifikuara. Një program i rikthimit të kësaj mënyre shtimi (back - crossing) si e<strong>dhe</strong><br />
91
<strong>se</strong>leksionimi ishte iniciuar tashmë për tu transferuar në trajtat me përmbajtje të ulët të<br />
acidit erucik në kultivarë tashmë të adaptuar. Te Brasika napus ishin varietete me<br />
përmbajtje të ulët të acideve erucike (Oro). Në vitin 1968 varietetet e para me përmbajtje<br />
të ulët të te acideve erucike, B. napus, kultivar spanjoll, u arritën në vitin 1971. Duke<br />
qenë <strong>se</strong> evidentoheshin probleme disi shqetësue<strong>se</strong> të lidhura me shëndetin, gjithnjë të<br />
lidhura me përmbajtjen e lartë të acidit erucik, që nga viti 1974 më <strong>se</strong> 95% e kolzës<br />
vajore të kultivuar në Kanada u përkisnin grupit me përmbajtje të ulët të acidit erucik.<br />
Vaji i kanolës (kolzës vajore) i prodhuar në Kanada kryesisht prodhohet nga farat e<br />
modifikuara gjenetikisht të Brassica napus <strong>dhe</strong> brassica rapa (campestris). Këto kultivarë<br />
me përmbajtje të ulët të acidit erucik si <strong>dhe</strong> të glukozinateve, janë krejtësisht të ndryshme<br />
në aspektet kimike, fizike si <strong>dhe</strong> ushqimore në dallim nga ato me përmbajtje më të lartë të<br />
acidit të përmendur më sipër. Programi aktual i përmirësimit gjenetik në Kanada vazhdon<br />
të fokusohet në zhvillimin e vajrave me karakteristika specifike për t’ju afruar sa më<br />
shumë kërkesave të konsumatorëve <strong>dhe</strong> praktikave të procesimit të ushqimeve siç mund<br />
të jenë ulja e nivelit të përmbajtjes së acideve të saturuara të ngopura si <strong>dhe</strong> të<br />
parashikohen vajra për aplikime specifike.<br />
PRILLI<br />
Shumë studiues e lidhin me rrënjën e vjetër kuptimore, muaji tjetër, d.m.th. i dyti pas<br />
marsit<br />
4, 11, Pashkët katolike <strong>dhe</strong> ortodok<strong>se</strong><br />
Anektoda<br />
Urata, duke parashikuar <strong>se</strong> do ta pyesnin <strong>se</strong> kur janë pashkët e ardhshme, porositi një nga<br />
murgeshat, që ti fusnin në xhepin e rrasës, 365 fara bathe, bakulla.<br />
Kishte llogaritur që duke hequr çdo ditë nga një farë bathe, do ta kishte të lehtë të<br />
llogariste datën e Pashkëve të ardhshme.<br />
Por murgesha mendoj që priftit i pëlqenin bathët <strong>dhe</strong> i shtonte çdo herë nga një dorë<br />
bathë.<br />
Sado që prifti hiqte çdo ditë një kokërr bathe, ato kuptohet që nuk mund të pakësoheshin.<br />
Dhe në vigjilje, afrim të pashkëve, vitin tjetër, pyetjes: Uratë, kur janë pashkët?<br />
Ju përgjigjej: Siç tregojnë bathët, janë larg Pashkët!<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 13.7 15.1 17.2 - - - 49.7 48.1 40.4<br />
2 Shkodër 13.4 14.8 16.6 14.0 15.4 17.3 54.2 69.8 51.8<br />
3 Lezhe 13.8 14.8 16.4 - - - 46.1 47.3 37.9<br />
4 Durrës 13.8 15.2 16.6 15.2 16.7 18.7 32.1 24.0 19.1<br />
92
5 Tiranë 13.1 14.5 16.2 14.6 15.8 17.7 39.4 36.5 34.9<br />
6 Elbasan 13.5 14.2 16.2 14.4 15.9 - 46.8 34.6 40.4<br />
7 Cërrik 13.0 14.7 16.3 - - 18.3 41.6 33.9 34.8<br />
8 Berat 12.8 14.3 15.6 14.8 16.2 19.0 29.7 28.2 25.8<br />
9 Lushnjë 14.0 15.4 16.8 15.8 17.3 19.0 33.9 27.8 19.3<br />
10 Fier 13.2 14.4 15.8 15.6 17.1 19.4 29.5 27.6 21.5<br />
11 Vlore 14.0 15.4 16.9 15.6 17.3 19.4 26.8 17.9 18.1<br />
12 Gjirokastër 12.6 14.0 15.7 16.8 17.9 17.2 47.9 32.0 33.1<br />
13 Sarande 14.5 16.4 17.8 14.0 15.6 15.9 33.1 23.2 22.1<br />
14 Kukës 11.1 12.4 14.9 12.3 13.8 15.5 26.3 29.9 22.8<br />
15 Peshkopi 9.9 11.7 13.9 11.4 13.2 - 30.1 27.1 23.2<br />
16 Puke 8.7 10.2 12.4 - - - 59.7 62.0 40.4<br />
17 Burrel 11.8 12.7 15.0 - - - 39.9 42.8 30.2<br />
18 Bulqize 9.2 10.3 12.1 - - 16.0 45.8 44.4 36.0<br />
19 Pogradec 9.6 11.3 13.4 12.2 13.7 15.2 20.9 20.5 28.3<br />
20 Korçe 9.0 10.6 12.7 10.3 12.1 13.0 22.8 18.9 21.5<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 8.1 9.7 11.4 9.8 11.1 30.0 22.1 26.4<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 76.5 LUSHNJË 81<br />
DIBER 79.1 MAT 107.7<br />
DURRES 73.6 MIRDITE 156.1<br />
ELBASAN 107.7 PERMET 89.2<br />
FIER 71.2 POGRADEC 56.8<br />
GRAMSH 97.9 PUKE 175.5<br />
GJIROKASTER 119.4 SARANDE 80.9<br />
KOLONJË 76.3 SKRAPAR 86.3<br />
KORCE 60.3 SHKODER 172.3<br />
KRUJE 166.1 TEPELENË 91.1<br />
KUKES 78.9 TIRANË 104.7<br />
LEZHE 121.4 TROPOJE 134.3<br />
LIBRAZHD 119.4 VLORE 66.9<br />
Lagështia në brendësi të tokës, në përqindje të kapacitetit fushor<br />
ujëmbajtës:<br />
31 mars-80 %, 20 Prill 67 %, 10 maj-62 %<br />
93
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
¼ 04.45 06.20 19.11<br />
2 04.43 06.18 19.12<br />
3 04.41 06.17 19.13<br />
4 04.39 06.15 19.15<br />
5 04.38 06.13 19.16<br />
6 04.36 06.12 19.17<br />
7 04.34 06.10 19.18<br />
8 04.32 06.09 19.19<br />
9 04.30 06.07 19.20<br />
10 04.28 06.05 19.21<br />
11 04.26 06.04 19.22<br />
12 04.24 06.02 19.23<br />
13 04.22 06.00 19.24<br />
14 04.20 05.59 19.25<br />
15 04.18 05.57 19.26<br />
16 04.16 05.56 19.27<br />
17 04.14 05.54 19.29<br />
18 04.12 05.53 19.30<br />
19 04.10 05.51 19.31<br />
20 04.08 05.50 19.32<br />
21 04.06 05.48 19.33<br />
22 04.05 05.47 19.34<br />
23 04.03 05.45 19.35<br />
24 04.01 05.44 19.36<br />
25 03.59 05.42 19.37<br />
26 03.57 05.41 19.38<br />
27 03.55 05.39 19.39<br />
28 03.53 05.38 19.40<br />
29 03.51 05.37 19.41<br />
30 03.49 05.35 19.43<br />
KALENDARI HËNOR<br />
Prill<br />
H M M E P Sh D<br />
13 1<br />
14 2 3 4 5 7 8<br />
15 9 10 11 12 14 15<br />
16 16 17 18 19 20 22<br />
94
17 23 24 25 26 27 28<br />
18 30<br />
Në vigjilje të Ditës Ndërkombëtare të<br />
Tokës<br />
28 Prill, e Shtunë, 2012<br />
Me “Ditën e Tokës” nuk nënkuptohet ditëlindja e tokës,<br />
por ditën e zgjedhur nga disa vende për të diskutuar<br />
problemet e saj. i pari që e hodhi këtë ide ka qenë<br />
Senatori G. Lord Nilson, në vitin 1970. me kalimin e<br />
viteve, numri i personave që i janë bashkangjitur kësaj<br />
fushate në mbrojtje të planetit, ka ardhur gjithnjë në<br />
rritje. Sot për shkak të ngrohjes globale, ky shqetësim<br />
është rritur ndjeshëm. Tashmë kjo ditë është kthyer në<br />
simbol, për ti ndërgjegjësuar njerëzit <strong>dhe</strong> më shumë për<br />
rreziqet që i kano<strong>se</strong>n tokës, që në të vërtet na kano<strong>se</strong>n<br />
ne të gjithëve, e<strong>dhe</strong> për arsyen e thjeshtë që ne<br />
pretendojmë të jemi pronarë të tokës, ndërkohë që<br />
është ajo pronare.<br />
95
Më vonë kjo ditë do të merrte një dimension <strong>dhe</strong> do të<br />
multiplifikohej me Hymnin e Tokës, Earth Song<br />
kënduar nga mbreti i Pop Muzikës, që do të mbetet i pa<br />
vdekshëm, Michael Jackson.<br />
Një histori shumë e shkurtër e këtij Himni, më saktë kjo<br />
duhej të quhej baladë:<br />
Është një vazhdimësi e albumeve të tij: We are the<br />
Word (Ne jemi bota); Man In Mirror (Njeriu në<br />
pasqyrë) <strong>dhe</strong> “Heal the world” (Shëroni Botën). Ndërsa<br />
Himni për Tokën ishte tejskajmërisht i përkushtuar me<br />
mjedisin. Himni, kënga është shkruar <strong>dhe</strong> kompozuar<br />
nga Jackson, ndërsa dalja në dritë li<strong>dhe</strong>t o<strong>se</strong> ndahet<br />
midis Jacksonit, David Foster si <strong>dhe</strong> Bill Bottrell, të tre<br />
producentë.<br />
Kënga, pra himni shoqërohet nga një “lavish music<br />
video” e regjistruar në katër rajone gjeografike <strong>dhe</strong> që<br />
janë:<br />
Pyjet e Amazonës, o<strong>se</strong> “Mushkëritë e Botës,<br />
Amazonë Rainforest, ku siç dihet një pjesë e<br />
ma<strong>dhe</strong> është shkatërruar <strong>dhe</strong> shkatërrimi më i madh<br />
ka ndodhur çuditërisht jo më vonë <strong>se</strong> një javë pas<br />
kompletimit të Videos. Videoja prezanton banorë<br />
autoktonë, që nuk ishin aspak aktorë.<br />
Skena e dytë zhvendo<strong>se</strong>t në një teatër luftimi në atë<br />
kohë në Kroaci me një aktor të famshëm kroat me<br />
origjinë <strong>se</strong>rbe Sllobodan Dimitrieviç.<br />
96
Vendi i tretë është Tanzania ku janë inkorpuar <strong>dhe</strong><br />
skena të gjuetisë ilegale me pasoja të<br />
parikuperueshme duke përfshire <strong>dhe</strong> gjuetinë e<br />
elefantëve.<br />
Dhe skena e katërt është në Warwick, New York<br />
ku kemi një pamje të një zjarri në një pyll, të simuluar,<br />
sajuar, në një fushë me misër.<br />
Në vitin 1995, kjo këngë, Himn, arriti të rrëzoj nga Pole<br />
Position, Beatles, që e mbanin këtë vend për 25 vite me<br />
radhë me këngën “Free as a bird. E<strong>dhe</strong> në Gjermani<br />
<strong>dhe</strong> Zvicër ka qenë “Number One” <strong>dhe</strong> pothuaj<strong>se</strong> në të<br />
gjithë shtetet evropiane gjithmonë ka qenë në grupin e<br />
10 këngëve të vlerësuara më shumë.<br />
Në këtë Ditë Ndërkombëtare të Tokës, ky Himn<br />
përcjellë një mesazh shumë dimensional me gjuhën e<br />
muzikës <strong>dhe</strong> me famën e tij e<strong>dhe</strong> për të gjithë ne<br />
shqiptarët, të gjithë brezave, qytetarë e fermerë,<br />
specialistë, që më shumë <strong>se</strong> kushdo komb tjetër në botë<br />
është përballuar me tokën e<strong>dhe</strong> si mjet jete<strong>se</strong> i pa<br />
zëvendësueshëm, po ashtu për ta mbrojtur me gjak<br />
gjatë shumë shekujve<br />
97
Në kujtesë momentet kryesore për tokën<br />
(e<strong>dhe</strong> për të mos i harruar ato)<br />
Pjesa e sipërme e tokës (gjithmonë në kuptimin <strong>dhe</strong> kontekstin agronomik), horizonti A<br />
o<strong>se</strong> nganjëherë emërtohet <strong>dhe</strong> horizonti humusor, përbën motorin o<strong>se</strong> lokomotivën e<br />
tokës ku <strong>dhe</strong> vendo<strong>se</strong>n <strong>dhe</strong> ndodhin shumica e aktiviteteve biologjike.<br />
Megjithë<strong>se</strong> kjo shtresë e<strong>dhe</strong> mund të rigjenerohet kur largohet, hiqet nga erozioni o<strong>se</strong><br />
veprimtaritë humane, ku kuptohet <strong>se</strong> pjesa e potencialit ekologjik nuk do të jetë më, kjo<br />
rivendosje do të zgjas qindra vite.<br />
Për tokën njerëz të profesioneve <strong>dhe</strong> të aktiviteteve të ndryshme<br />
përgjithësisht kanë perceptime të ndryshme:<br />
Për një fermer, apo kopshtar, toka do të thotë një shtresë disa centimetërshe që i<br />
nevojitet atij për ushqyer bimët e kopshtit të tij.<br />
Për një inxhinier ndërtimi, toka është një pjesë që i kushton kohë për ta larguar<br />
duke qenë një material i paqëndrueshëm <strong>dhe</strong> jo i dëshirueshëm për planet e tij të<br />
zhvillimit.<br />
Për një gjeolog është shtresa e shkriftë që ka ardhur nga alterimi i shkëmbit<br />
amnor.<br />
Në realitet të gjithë kanë të drejtë.<br />
Toka është pjesa që merr frymë e planetit tonë që ndikohet <strong>dhe</strong><br />
është rezultat i shumë ndërveprimeve që ndodhin midis<br />
atmosferës, që diktohet nga klima <strong>dhe</strong> faktorë të tjerë të motit,<br />
nga biosfera (vegjetacioni për rreth duke përfshirë <strong>dhe</strong><br />
aktivitetet <strong>dhe</strong> ndërhyrjet e njeriut, geosfera, shkëmbinjtë <strong>dhe</strong><br />
<strong>se</strong>dimentet etj).<br />
Përgjithësisht ekziston një definicion që pak a shumë i kënaq të gjithë:<br />
Toka është një material i shkriftë në sipërfaqe të globit <strong>dhe</strong> që<br />
është e aftë për të suportuar jetën.<br />
98
Dhe të gjitha këto atribute <strong>dhe</strong> funksione duhet të pranojmë <strong>se</strong> janë<br />
kuptuar <strong>dhe</strong> pranuar që prej mijëvjeçarësh.<br />
Toka përbën shtresën sipërfaqësore të planetit i<br />
formuar nga alterimi i shkëmbit <strong>dhe</strong> nga<br />
dekompozimi i bimëve <strong>dhe</strong> kafshëve.<br />
Toka përmban sasi që variojnë të lëndës organike<br />
(nga organizmat e gjalla <strong>dhe</strong> të vdekura), lëndë<br />
minerale që ushqejnë <strong>dhe</strong> bimën.<br />
Në një analizë të një kampioni mesatar të kësaj shtre<strong>se</strong><br />
janë 45 % lëndë minerale (jo organike), 25 % ujë,<br />
lagështi, 25 % ajër <strong>dhe</strong> rreth 4 % lëndë organike.<br />
Tekstura formohet nga raporti i grimcave me madhësi<br />
të ndryshme siç janë rëra, lymi <strong>dhe</strong> argjila.<br />
Proce<strong>se</strong>t natyrale do të kërkonin më shumë <strong>se</strong> 500 vjet<br />
për të formuar jo më shumë <strong>se</strong> dy centimetra të kësaj<br />
shtre<strong>se</strong>.<br />
Krimbat e tokës duke dixhestuar lëndën organike, jo<br />
vetëm riciklojnë lëndët ushqimore por në të njëjtën<br />
kohë <strong>dhe</strong> e pasurojnë atë.<br />
Rrënjët e bimëve duke shkrifëruar tokën lejojnë<br />
penetrimin e oksigjenit. Në të njëjtën kohë ato<br />
preventivojnë erozionin.<br />
Parandalon ndotjen e ujërave nëntokësore (ku<br />
rikuperimi do të ishte i pamundur) duke magazinuar<br />
deri 3,750 ton ujë për hektarë.<br />
Kjo shtresë toke ka kapacitetin të mbaj deri 20 % të<br />
karbonit të prodhuar nga veprimtaritë humane <strong>dhe</strong> që<br />
është i destinuar të emetohet në atmosferë.<br />
Fjala tokë, <strong>dhe</strong>u, në shumë gjuhë të botës<br />
Shqipëri: Dhe, <strong>dhe</strong>u Lituani: Divorzhemis<br />
Kroaci : Tlo Luk<strong>se</strong>mburg: Boudem<br />
Holandë -Bodem Malta:Hamria<br />
Bullgari:Pochva Norvegji: Jord<br />
99
Çekia: Puda Poloni; Gleba<br />
Danimarka: Jord Portugali : Solo<br />
Francë: Sol Rumani: Sol, Phuv<br />
Estoni: Muld Rusia: Poçva, Zemlja<br />
Finlande: Maapera Serbi: Zemlja<br />
Gjermani: Boden Sllovaki:Poda<br />
Greqi : Edafos Slloveni: Zemlja<br />
Hungari : Talaj Spanjë: Suelo<br />
Irland: Talamh Suedi:Jord<br />
Itali: Soulo Turqi: Toprak<br />
Letoni: : Augsnë Wells: Pridd<br />
Me fjalën, Dhe, në shqip është lidhur <strong>dhe</strong> betimi :<br />
“ për këtë <strong>dhe</strong>’<br />
Duke e përfunduar me një proverb Afrikan:<br />
Mos trashëgo tokë nga babai, por merre me qira nga<br />
djali.<br />
(Filozofia është shumë e qartë <strong>dhe</strong> e bënë të panevojshëm komentin).<br />
ANEKTODA<br />
Në pragun e mbjelljes së patates, në Lurë, që kuptohet ishte bukë <strong>dhe</strong> gjellë, në<br />
mëngjes herët mbërrin në Lurë shoferi që kishte sjellë patate fare nga Shishtaveci.<br />
Shoferi jo vetëm i lodhur por <strong>dhe</strong> kishte detyrën për një rrugë tjetër, u kërkon<br />
punëtorëve të magazinës ta shkarkonin sa më shpejtë që të ishte e mundur.<br />
Ndërkohë punëtorët e sapo dalë nga klubi i Lurës, e pyesin shoferin: A janë të ziera<br />
patatet:<br />
Shoferi mundohet ti sqaroje <strong>se</strong> janë patate për farë.<br />
Por punëtorët insistuan duke i thënë <strong>se</strong> në<strong>se</strong> patatet nuk janë të ziera, ne nuk kemi<br />
kohë për tu marrë me këtë punë.<br />
Nga një zonë e Mirditës, organizohet një grup për të grabitur në Zadrimë. Pas<br />
aksionit të “suk<strong>se</strong>sshëm’, ndërkohë që nuk e kishin kaluar Kashnjetin, U ngremë, në<br />
kthim, diktohet në shtëpi kjo situatë.<br />
Shumë e shqetësuar vjen e zonja e shtëpisë, duke ju hakërryer plakut:<br />
A e di <strong>se</strong> na kanë grabitur kaun e hullisë <strong>dhe</strong> ti <strong>se</strong> prish terezinë. i zoti i shtëpisë me<br />
qetësinë e vetë stoike i thotë plakës:<br />
Mos u sëkëlldis për këtë, por shiko <strong>se</strong> mos të kanë vjedhur ndonjë lakër në kopsht!<br />
100
Ndonë<strong>se</strong> e xhindosur, duke menduar <strong>se</strong> plaku paska lajthitur, ajo në një farë ma<strong>se</strong><br />
ju bind kësaj fjale <strong>dhe</strong> mori fenerin në drejtim të kopshtit.<br />
Kur u kthye i raportoj plakut <strong>se</strong> lakrat nuk janë prekur.<br />
Dhe përgjigja e të zotit të shtëpisë: Atëherë mos u mërzit <strong>se</strong> hajdutët do të vinë<br />
prapë, mbasi mirditoret nuk e hanë mishin pa lakra.<br />
M A J<br />
May : Maia maiestas, Perëndeshë e Romës<br />
I thërret i gjalli të vdekurit, (kuptohet për <strong>se</strong>, janë në kulmin e punës <strong>dhe</strong> të sikletit).<br />
Në Maj mos paçim as shi <strong>dhe</strong> as mort. (kuptohet që as mendohej për dasma <strong>dhe</strong><br />
ceremoni të tjera në këtë situatë ku i thërret i gjalli të vdekurit).<br />
Burrë me faqe <strong>dhe</strong> kau me mollaqe, nuk janë për në Maj, Kurjan, Fier<br />
9 Maj –Dita e Nënave;<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 18.8 20.0 20.7 - - - 17.9 30.8 26.3<br />
2 Shkodër 18.2 19.4 20.5 19.5 21.4 22.7 32.4 35.3 31.3<br />
3 Lezhe 18.2 19.3 20.0 - - - 29.6 40.0 41.9<br />
4 Durrës 18.1 19.4 20.5 20.8 22.6 23.5 17.8 19.7 17.9<br />
5 Tiranë 17.8 19.4 20.2 20.1 21.9 22.8 30.4 38.2 27.0<br />
6 Elbasan 18.1 18.4 20.1 19.8 21.8 22.7 26.9 28.5 25.8<br />
7 Cërrik 17.8 19.2 20.3 - - - 25.7 31.3 21.2<br />
8 Berat 17.4 18.7 19.5 20.4 22.1 23.5 27.9 28.7 18.5<br />
9 Lushnjë 18.4 19.7 21.0 21.5 23.0 24.3 18.4 27.2 15.2<br />
10 Fier 17.8 19.0 20.0 21.3 23.0 24.0 16.5 15.1 12.4<br />
11 Vlore 18.5 19.7 20.1 21.2 23.0 24.5 19.4 14.8 10.0<br />
12 Gjirokastër 16.9 18.7 19.8 21.3 23.9 25.4 23.4 14.8 11.5<br />
13 Sarande 19.2 20.7 21.7 19.2 21.4 22.7 17.2 10.8 6.4<br />
14 Kukës 16.2 17.6 18.6 17.8 20.0 21.4 25.6 25.9 17.5<br />
15 Peshkopi 15.1 16.4 17.4 17.6 19.4 20.7 19.9 22.1 15.1<br />
16 Puke 13.9 14.8 16.0 - - - 35.4 47.5 36.6<br />
17 Burrel 16.7 17.7 18.7 - - - 18.9 29.2 23.3<br />
18 Bulqize 13.8 15.1 15.7 - - - 28.4 36.2 27.5<br />
19 Pogradec 14.9 16.0 17.1 18.2 20.0 20.0 23.0 18.7 12.2<br />
20 Korçe 13.8 15.3 16.3 16.1 18.0 19.2 27.9 23.5 13.3<br />
101
21 Er<strong>se</strong>ke 12.4 14.1 14.6 14.8 16.9 17.9 29.7 25.9 15.8<br />
MESATARJA SHUMËVJECARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
STACIONI Shuma e<br />
reshjeve në<br />
mm<br />
BERAT 60.7 LUSHNJË 57.3<br />
DIBER 57.5 MAT 77.5<br />
DURRES 60.2 MIRDITE 133.1<br />
ELBASAN 68.8 PERMET 59.6<br />
FIER 61.4 POGRADEC 44.4<br />
GRAMSH 72.4 PUKE 150.5<br />
GJIROKASTER 93.8 SARANDE 97.4<br />
KOLONJË 57.6 SKRAPAR 56.1<br />
KORCE 47.5 SHKODER 184<br />
KRUJE 103.6 TEPELENË 76.9<br />
KUKES 73.8 TIRANË 77.7<br />
LEZHE 94.4 TROPOJE 108.4<br />
LIBRAZHD 78.2 VLORE 57.9<br />
Lagështia në brendësi të tokës në përqindje të kapacitetit fushor ujëmbajtës :<br />
31 Mars-80 %, 20 Prill-70 %, 10 maj-65 %<br />
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
1/5 03.48 05.34 19.44<br />
2 03.46 05.33 19.45<br />
3 03.44 05.31 19.46<br />
4 03.42 05.30 19.47<br />
5 03.40 05.29 19.48<br />
6 03.39 05.28 19.49<br />
7 03.37 05.26 19.50<br />
8 03.35 05.25 19.51<br />
9 03.33 05.24 19.52<br />
10 03.32 05.23 19.53<br />
11 03.30 05.22 19.54<br />
12 03.28 05.21 19.55<br />
13 03.27 05.20 19.56<br />
14 03.25 05.19 19.57<br />
102
15 03.23 05.18 19.58<br />
16 03.22 05.17 19.59<br />
17 03.20 05.16 20.00<br />
18 03.19 05.15 20.01<br />
19 03.17 05.14 20.02<br />
20 03.16 05.13 20.03<br />
21 03.14 05.12 20.04<br />
22 03.13 05.11 20.05<br />
23 03.12 05.11 20.06<br />
24 03.10 05.10 20.07<br />
25 03.09 05.09 20.08<br />
26 03.08 05.09 20.09<br />
27 03.07 05.08 20.09<br />
28 03.06 05.07 20.10<br />
29 03.04 05.07 20.11<br />
30 03.03 05.06 20.12<br />
31 03.02 05.06 20.13<br />
KALENDARI HËNOR<br />
Maj<br />
H M M E P Sh D<br />
18 1 2 3 4 5<br />
19 7 8 9 10 11 13<br />
20 14 15 16 17 18 19<br />
21 21 22 23 24 25 26 27<br />
22 29 30 31<br />
KOPSHTI i GUZHINËS, HISTORIA, DHE TRADITA<br />
NË BOTË DHE NË TREVAT MBARËSHQIPTARE<br />
KITCHEN GARDEN<br />
Ky shkrim, nuk është një monografi apo manual kultivimi të perimeve,<br />
përveç rasteve kur prezantohen o<strong>se</strong> rekomandohen për tu introduktuar<br />
103
perime pak o<strong>se</strong> aspak të njohura, por ka pasur qëllimin të fokusohet në<br />
historinë <strong>dhe</strong> traditën e kopshtit të kuzhinës, deri diku <strong>dhe</strong> të kulinarisë, si<br />
trashëgimi kulturore <strong>dhe</strong> të shkëmbimit të kulturave <strong>dhe</strong> mesazheve nga<br />
një vend në tjetrin.<br />
Një rikthim në historinë <strong>dhe</strong> traditën e kopshtit të shtëpisë<br />
Konflikti në familje sidomos midis e të zotit të shtëpisë <strong>dhe</strong> zonjës së shtëpisë e<br />
cila ishte përgjegjë<strong>se</strong> për kopshtin, kopshtin e kuzhinës.<br />
Fillimisht do të prezantojmë një strukturë të bashtinës që përgjithësisht është e njëjtë në të<br />
gjithë hapësirën shqiptare:<br />
Oborri, avllia, lama, kurti në Dibër, pro<strong>se</strong>ku, ku mbaheshin bagëtitë para daljes në<br />
kullotë <strong>dhe</strong> për ti mjelë, vend pushimi për qëndrimin a pushimin e familjes, për të<br />
pritur mysafirët derisa ato të akomodohen në dhomën e pritjes, për rastet e<br />
104
gëzimeve <strong>dhe</strong> të hidhërimeve, për shirjen e të lashtave, fasules, tharjen e<br />
prodhimeve për dimër, të miellit si <strong>dhe</strong> për shumë funksione të tjera etj.<br />
Bahçeja, nënkupton pjesën e zënë nga pemëtaria <strong>dhe</strong> hardhia por nuk do të thotë<br />
që do të jetë e veçantë.<br />
Kopshti i perimeve, zarzavateve,<br />
Livadhi, jonxhishtja, (për hasëllet si bimë të dyta zakonisht përdoreshin<br />
hamulloret pas korrjes së grurit), ngastrat për bishtajore foragjere si koçkulla,<br />
buxhaku, urovi. Kishin si funksion e<strong>dhe</strong> pasurimin e tokës në saj të aftësisë së tyre<br />
për fiksimin e azotit nga ajri, janë përdorur <strong>dhe</strong> ushqim sidomos koçkulla, bizelja,<br />
grosha qorre, batha (në disa zona është bluar duke u përdorur si substituent në<br />
përgatitjen e bukës). këto të fundit nuk kishin ekzigjenca për tokën <strong>dhe</strong> sot ruhet<br />
emërtimi: bakullore, bathore (në Kamzë).<br />
Toka e bukës për grurë, misër, thekër; tepë (okra, por shumë vite me parë), elbi në<br />
disa zona (përdorur <strong>dhe</strong> si surrogat e kafes) etj<br />
Zabeli-<br />
Raportet përcaktoheshin nga shumë faktorë, përgjithësisht diktoheshin nga i zoti i<br />
shtëpisë <strong>dhe</strong> nuk përjashtohej konflikti me të zonjën e shtëpisë që kërkonte të kishte më<br />
shumë tokë <strong>dhe</strong> tokën më të mirë për kopshtin.<br />
Ekspansioni i zonjës së shtëpisë (me krahë marrje) konsistonte në mbjelljen e kungujve,<br />
bostanit, trangullit në mezhdat e arës, si bashkëshoqërue<strong>se</strong> me misrin duke përfshirë <strong>dhe</strong><br />
fasulen, domaten, <strong>dhe</strong> mbjelljen e melit anash ngastrave.<br />
Nisur nga gama e bimëve perimore në raport me drithërat <strong>dhe</strong> foragjeret, të zonjës së<br />
shtëpisë, amvisës, nikoqires, i duhej të kishte njohuri të shumta për kultivimin e tyre,<br />
<strong>se</strong>leksionimin e tyre, ruajtjen e farave, kohën e grumbullimit të farave, katin e lulërisë<br />
duke ruajtur për farë, domate, trangull, kungull, spec, etj. Përpunimin e tyre për ti ruajtur<br />
për një kohë sa më të gjatë etj. Asaj i duhej të dinte <strong>dhe</strong> për rotacionin, qarkullimin e<br />
bimëve në hapësirë <strong>dhe</strong> në kohë me moton që toka të mos pushoj. Duhet të vlerësonte<br />
<strong>dhe</strong> kalendarin HËNOR, të cilin do ta trajtojmë disi shumë pak më poshtë. Duhej të njihte<br />
<strong>dhe</strong> ekspozicionin e kopshtit për të kapur, venë kapistrën në zhargonin popullor të sa me<br />
shumë energjive diellore që mbërrin falas kudo në planet.<br />
Duhej të dinte teknologjinë e turshive (mbasi mundësi të tjera kon<strong>se</strong>rvimi nuk ekzistonin)<br />
duke pritur që të paktën të binte bryma (apo ngrica e parë), që ka shpjegimin biokimik e<br />
fiziologjik, mbasi bima në rastin e uljes të temperaturave reagon, kundërpërgjigjet o<strong>se</strong> i<br />
paraprinë kësaj situate, duke i hidrolizuar, kthyer karbohidratet në sheqerna mono o<strong>se</strong><br />
disakaride, që do të thotë për gjuhën e zonjës së shtëpisë që ato janë gati o<strong>se</strong> janë të<br />
predispozuara për tu acidifikuar, për tu bërë turshi.<br />
Si <strong>dhe</strong> shumë <strong>dhe</strong> shumë detaje të tjera duke bashkuar përvojën e vet me ato çfarë kishte<br />
trashëguar nga brezi paraardhës. Dhe stafeta e trashëgimisë është <strong>dhe</strong> mbetet një libër i<br />
hapur.<br />
105
Ballkoni <strong>dhe</strong> tarracat në qytet si mikro kopshte të kuzhinës, kopshte në miniaturë<br />
me qëllime utilitare, hobby, relaks, riciklim i mbetjeve të kuzhinës<br />
Aneksi, këndi i kuzhinës<br />
Mbeten tashmë pronë të kuzhinës, aneksit, shumë <strong>dhe</strong> shumë bimë që është e pa<br />
mundur ti listojmë.<br />
Borziloku;<br />
Nenexhiku;<br />
Rozmarina;<br />
Menta;<br />
Hithra ;<br />
Speci djegës;<br />
Cipola sp.<br />
Kushdo që bën dizenjon e këtij këndi, aneksi, duhet të parashikojë <strong>dhe</strong> vend strehimin e<br />
këtyre bimëve, “azilimin”, ekspozicionin, staturën, teksturën, aspirimin etj,<br />
Ndërkohë që duhet të llogaris <strong>dhe</strong> efektet dekorative, kontrastet me pajisjet e kuzhinës etj.<br />
Pasardhës të një nga shtatë mrekullitë e Botës, Kopshtet e varura të Babilonisë:<br />
Një pamje që të kujton një faqe kodre…….Në të gjithë këtë pamje, e gjithë toka duket si<br />
një grumbull <strong>dhe</strong>u…… e mbjellë dendur me drurë <strong>dhe</strong> pemë të gjitha<br />
106
llojeve……Mekanizmat që përcjellin, (ngjitin) me bollëk ujin nga lumi, ndonë<strong>se</strong> askush<br />
nga jashtë nuk mund ti diktoj. 8<br />
Sipas Diodorus Siçulus<br />
Fruta <strong>dhe</strong> lule, katarakte…….Kopshte që varen që nga tarracat e pallateve……Kafshë<br />
ekzotike… pak a shumë kjo është pamja e Kopshteve të Varura të Babilonisë në<br />
perceptimin e shumicës të njerëzve të asaj kohe<br />
Nuk përjashtohet <strong>dhe</strong> mundësia që ata kanë menduar që këto nuk kanë ekzistuar<br />
asnjëherë përveç<strong>se</strong> në mendjet <strong>dhe</strong> imagjinatën e poetëve <strong>dhe</strong> historianëve grekë.<br />
Ku ka qenë vendndodhja e këtyre kopshteve:<br />
Brigjet lindore të Lumit Euphrates (Eufrat), afërsisht 50 km në Jug të Bagdadit, Irak.<br />
Pak më shumë për historinë në funksion të rreshtave që<br />
cituam më sipër:<br />
Perandoria e Babilonisë siç dihet ka lulëzuar në sundimin e Mbretit të falshëm<br />
Hammurabi (1792-1750 para Erës së Re). Kjo zgjati deri në mbretërimin e Nabolasharit<br />
(625-605), gjithnjë para lindjes së Krishtit që i përket Dinastisë së Neo-Babilonasve që<br />
li<strong>dhe</strong>t me themelimin <strong>dhe</strong> vendosjen e Civilizimit të Mesopotamisë.<br />
Djalit të tij, Nebuchadnezar II, (604-562, para Krishtit) i dedikohen (atribohen), ndërtimi<br />
i Kopshteve të Varurara Legjendare.<br />
Thuhet që ndërtimi i tyre ka qenë për të kënaqur pasionin e gruas <strong>se</strong> tij, që ishte e<br />
rrëmbyer në Media, tij për tu ngjitur në male.<br />
Ndërsa ky informacion vjen së shumti nga historianët grek <strong>se</strong> siç ishin Berossus <strong>dhe</strong><br />
Diodorus Siçulus, nga pjesa babilona<strong>se</strong> pothuaj<strong>se</strong> ka një heshtje.<br />
Informacioni i mbërritur nga Nebuchahdezar nuk ka as më të voglin referencë me<br />
Kopshtet e Varura të Babilonisë.<br />
Historianët e kohëve moderne kanë argumentuar që ushtarët e Aleksandërit të Madh<br />
mbërritën në tokën shumë pjellore të Mesopotamisë <strong>dhe</strong> pasi u njohën me Babiloninë,<br />
ishin tejet të impresionuar. Më pas kur ata u rikthyen në territoret e tyre të braktisura të<br />
vendlindjes ata përcollën impresionet e tyre të pashlyeshme për këto kopshte, palmat <strong>dhe</strong><br />
për gjithë Mesopotaminë, për Pallatin e Nebuchahdezar, Kullën e Babel-it <strong>dhe</strong> për<br />
Ziggurats.<br />
Më vonë ishte radha e poetëve <strong>dhe</strong> historianëve të vjetër që gatuan, bën brumin e gjithë<br />
këtyre elementeve së bashku për të krijuar një nga 7 Mrekullitë e Botës.<br />
Kjo histori do të vazhdonte deri në shekullin e 20 lidhur me zbulimin e mistereve për<br />
Kopshtet e varura. Arkeologët akoma përpla<strong>se</strong>n lidhur me vendndodhjen e tyre, sistemin<br />
e ujitjes së tyre <strong>dhe</strong> paraqitjen e tyre sa më reale, në të vërtetë janë disa kërkime të fundit<br />
8 E<strong>dhe</strong> në hapësirën Shqiptare kanë ekzistuar mekanizma të tilla, ku më karakteristike është furnizimi i<br />
Kalasë së Stelushit, (e njohur si Kepi i Skënderbeut)<br />
107
që pretendojnë që ndërtimi i tyre i dedikohet Sehanaherib <strong>dhe</strong> nga Nebuchadnëzar II,<br />
afërsisht 100 vjet më herët.<br />
Përshkrimi<br />
Përshkrimi më i hollësishëm vjen nga burime greke, kryesisht Straboni <strong>dhe</strong> Philo i<br />
Bizantit;<br />
Kopshtet e varura kishin bimë të kultivuara mbi nivel të tokës <strong>dhe</strong> rrënjët i takonin<br />
tarracës më të sipërme (ishin ngulur, fiksuar) <strong>dhe</strong> jo tokës 9 . E gjithë masa vegjetative<br />
mbështetej në kolonat e ngurta. Rrymat e ujit që vinin nga burime ujore të ngjitura<br />
mekanikisht në lartësi, rridhnin poshtë nëpër shpatina. Këto rrjedha të ujit ngopnin të<br />
gjitha rrënjët e bimëve duke i mbajtur gjithnjë të njomura. Kështu që bari ishte <strong>dhe</strong><br />
mbetej gjithnjë jeshil <strong>dhe</strong> gjethet e drurëve do të fuqizoheshin për të furnizuar me ushqim<br />
degët <strong>dhe</strong> trungjet e drurëve duke “vjedhur” energjinë diellore”<br />
Kjo mund të konsiderohet <strong>dhe</strong> një luks i perandorive <strong>dhe</strong> mbretërive <strong>dhe</strong> tipari apo<br />
aspekti më domethënës ishte që puna apo investimi për kultivimin e tyre varej mbi kokat<br />
e vizitorëve.<br />
Pavarësisht kundërshtive që vijnë nga zbulimet arkeologjike të mëvonshme që flasin për<br />
zbulimet e pallateve me harqe në Irak <strong>dhe</strong> të sistemeve të tyre ujitë<strong>se</strong>,duke i identifikuar<br />
me Kopshtet e Varura, mbetet akoma ajo që thotë Starboni që vendndodhja e këtyre<br />
kopshteve kanë qenë brigjet e Eufratit.<br />
Aspekti njëherësh dekorativ <strong>dhe</strong> utilitar i ballkonit (tarracës)<br />
Kompozimi:<br />
Limoni, (mundësisht konquat), speca djegës, hudhra, herba si hithra etj,<br />
kungullore, cipola, apo cipoleti, erëza të panumërta sidomos shumëvjeçare si<br />
nenexhiku, indershan, menta, një vjeçare si borziloku, bimë aromatike si trëndelina,<br />
bimë mjekësore si Aloe vera.<br />
Funksioni për riciklim të mbetjeve të kuzhinës<br />
Duke llogaritur një numër të caktuar vazosh, 1-20, o<strong>se</strong> 4-5 për çdo pjesëtar të<br />
familjes, në<strong>se</strong> këto do të mbushen jo më shumë <strong>se</strong> 2/3 e nivelit të tyre, realizohet<br />
riciklimi i gjithë mbetjeve të mbeturinave të shtëpisë si më poshtë:<br />
Lëvozhgat e vezëve të shkërmoqura janë jo vetëm ushqim për bimën në sajë të<br />
përmbajtjes së fosfateve të kalciumit, por nga ana estetike krijojnë një kontrast me<br />
pamjen kafe apo të errët të substratit të vazos;<br />
Mbetjet nga qërimi i fruta perimeve, të grira apo të copëtuara sa më shumë, (mbasi<br />
rritet mundësia e dekompozimit të tyre në saj të rritjes të sipërfaqes së kontaktit me<br />
agjentët atmosferik), ato do të lënë pjesën e ushqimit mineral që kanë rrëmbyer në<br />
9 Disi duket paradoksale në<strong>se</strong> do të mendosh <strong>se</strong> bimët (pjesa mbitokësore ) gjithnjë kanë fototropizëm<br />
pozitiv (drejtohen në drejtim të dritës) ndërsa pjesa nëntokësore, rrënjët kanë gjeotropizmin pozitiv, në<br />
kërkim të tokës.<br />
108
mjedi<strong>se</strong>t ku janë kultivuar, që nënkupton mjedi<strong>se</strong>t me potenciale, të destinuara për<br />
to, në një bujqësi shumë intensive jashtë apo në mjedi<strong>se</strong> të mbrojtura. Nuk mund të<br />
përfytyrohet <strong>se</strong> sa të pangopura do të jenë 15-20 vazo në shtëpi që do të thotë që<br />
gjatë një viti bashkia e Qytetit të llogaris një makinë më pak për transportin e<br />
mbetjeve urbane.<br />
Kërkohet një strukturë e bimëve <strong>dhe</strong> rotacionit të tyre për tu përshtatur, apdejtuar<br />
në varësi të zonës, lartësisë, kundër drejtimit, drejtimit të erës, lagështisë ajrore etj.<br />
Në rastin e ballkonit nuk është e nevojshme p.sh. njohja e temperaturës së tokës.<br />
E<strong>dhe</strong> duke përjashtuar lulëzimin, i cili është qëllim në vetvete i mbajtjes së bimëve<br />
në ballkon, e<strong>dhe</strong> pjesa vegjetative rrezaton në gjatësi vale të ndryshme duke krijuar<br />
një diversitet të madh të pamjes vegjetative, që përfaqëson organin somatik, e cila<br />
siç dihet ka jetëgjatësi shumë më të ma<strong>dhe</strong> <strong>se</strong> sa pjesa gjenerative e lules. E gjitha<br />
kjo për të realizuar <strong>dhe</strong> funksionin dekorativ të këtyre bimëve, bile gjatë gjithë<br />
fazave të rritjes <strong>dhe</strong> zhvillimit.<br />
Kopshtet për të cilët folëm o<strong>se</strong> i përmendëm më sipër, kanë sisteme të<br />
ndryshme klasifikimi brenda <strong>dhe</strong> jashtë Shqipërisë<br />
Një klasifikim shumë i përgjithshëm i kopshteve,<br />
kopshteve të kuzhinës <strong>këtu</strong> <strong>dhe</strong> jashtë kufijve të<br />
Shqipërisë<br />
Në pamjen më klasike apo tradicionale, pavarësisht <strong>se</strong> nuk ka kufijtë shumë të<br />
përcaktuar, kopshti tek ne është kopsht i kuzhinës siç është kudo në botë, ndryshe<br />
nga pjesa me bimë dekorative, bile <strong>dhe</strong> me erëza.<br />
Ndoshta është e nevojshme të fokusohemi tek përkufizimi që francezët i bëjnë<br />
kopshtit të kësaj natyre,<br />
Potager Garden, pothuaj<strong>se</strong> ekuivalent i Kitchen garden, Fillimet e arkitekturës së këtij<br />
kopshti i ndeshim që në Rilindjen Franceze, French Renaissance, të kopshteve me stil<br />
Barok kur kombi <strong>dhe</strong> kultura franceze marrin frymë <strong>dhe</strong> bile filluan të diktojnë, në<br />
aspektin, kulturor, gjuhësor, p<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong> ushtarak. Shpesh bimët dekorative të ngrënshme<br />
apo jo si <strong>dhe</strong> perimet barishtore kanë qenë të bashkuara me perimet e<strong>dhe</strong> me qëllimin për<br />
të rritur bukurinë e mjedisit përreth rezidencës. Kështu që bimët do të zgji<strong>dhe</strong>shin qoftë<br />
për funksionin, utilitetin, qoftë <strong>dhe</strong> aspektin estetik, ngjyrën, formën, teksturën, ruajtjen e<br />
raporteve midis bimëve gjetherënë<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> me gjelbërim të përhershëm me një kosto<br />
shumë të ulët mund të prodhojë ushqim, perime barishtore, erëza <strong>dhe</strong> lule të prera,<br />
(cutting flowers).<br />
Ndërsa, kopshti i destinuar vetëm për perimet, Vegetable garden, kopshti me drejtim<br />
ekskluziv për perimet duke mos marrë parasysh aspektet dekorative <strong>dhe</strong> estetike.<br />
Ka ekzistuar <strong>dhe</strong> një ndarje me pjesët e destinuara për perimet gjethore, sallatë, spinaq,<br />
pazi, qepë e hudhra të njoma etj, me pjesët për erëzat (spices) që janë të panumërta <strong>dhe</strong><br />
përgjithësisht fermeri <strong>dhe</strong> konsumatori shqiptar ka njohje për to <strong>dhe</strong> predispozita për ta<br />
zgjeruar gamën e tyre.<br />
109
Aktualisht në botë <strong>dhe</strong> në Shqipëri, kategoria e erëzave përfaqësohet nga borziloku, basil,<br />
savory, menta, rosmarina, tarragoni, lavandula, verbena, kamomili, bergamo, Hibiscus<br />
sabadarifa, inshander, karakteristike për përgatitjen e likove të arrës, fikut etj.. <strong>këtu</strong><br />
përfshihen <strong>dhe</strong> një kategori erëzash apo herba me përdorim mjekësor për uljen e<br />
temperaturës, kundër etheve, (bar i etheve), për largimin e in<strong>se</strong>kteve, repellent (angl.).<br />
Pjesa me e ma<strong>dhe</strong> e tyre janë me shumë përdorime (multiple purpo<strong>se</strong>s).<br />
Transmetimi i kulturave të kultivimit nga një vend në tjetrin, mesazhe shumë<br />
domethënë<strong>se</strong> të shkëmbimit të kulturave midis vendeve; refugjatët, kurbetçinjtë, si<br />
vektorë në të gjitha kohërat; bostanxhinjtë e parë nga erdhën?!<br />
Fillimisht në Stamboll, <strong>dhe</strong> më vonë në botën helenike, duke vazhduar përtej oqeanit, por<br />
gjith<strong>se</strong>si gjeografia e vendosjes së tyre është shumë e vështirë të përkufizohet kuptohet<br />
<strong>dhe</strong> transmetimi o<strong>se</strong> përcjellja e kulturave nga një vend në tjetrin është shumë më tepër <strong>se</strong><br />
një teknologji, traditë kultivimi, por është një mesazh.<br />
Bahçevanët që u vlerësuan shumë në Stamboll me rikthimin e tyre do të sillnin jo vetëm<br />
material bimor por <strong>dhe</strong> traditën e kultivimit duke e zhvilluar deri në gatimin e tyre.<br />
Etimologjia e shumë emrave të gatimeve li<strong>dhe</strong>n me këtë kulturë.<br />
Disi për ta zhvilluar këtë ide:<br />
-Misri i Misirit, Emërtimi i vjetër për Egjiptin, Zea mays, subspecia aorista, misri për<br />
pufka, karadash etj. Përcjellin histori, tradite, kulture.<br />
Shumë <strong>dhe</strong> shumë lloje fasulesh <strong>dhe</strong> bishtajore të tjera, grosha qorre, koçkulla, meli etj. të<br />
shoqëruara <strong>dhe</strong> me teknologjinë e gatimit, (recipe).<br />
Është bërë përpjekje për të introduktuar <strong>dhe</strong> hurmën arabike, Datë palm, si frutë biblik,<br />
frutë i iftarit, bile nuk ka munguar <strong>dhe</strong> këmbëngulja për të kultivuar <strong>dhe</strong> kafenë, (Zdrajsh,<br />
Librazhd).<br />
E<strong>dhe</strong> shumë bimë solanore, që erdhën pas zbulimit të Kolombit, si domatja, speci,<br />
patëllxhani etj. Kanë ardhur në Shqipëri nga Lindja e mesme ku ishin kurbetçinjtë<br />
shqiptarë, arnautët.<br />
Këtu mund të shtojmë <strong>dhe</strong> duhanin që në një farë ma<strong>se</strong> i ishte bashkangjitur kopshtit të<br />
shtëpisë, duke përfshirë <strong>dhe</strong> duhanin e egër, Solanum nigrum, i emërtuar në disa zona të<br />
Shqipërisë si Duhani i egër, polic, këmbëlesh etj.<br />
Bashkëngjitja e kopshtit të duhanit me atë të perimeve li<strong>dhe</strong>t <strong>dhe</strong> me një fakt <strong>se</strong> duhani<br />
është ndoshta e vetmja bimë që nuk pranon rotacionin, d. m. th. qarkullimin, mbasi ulet<br />
niveli i nikotinës. Gjithashtu duhani largon shumë nga dëmtuesit duke qenë repellent (në<br />
anglisht) që largon shumë dëmtues. Nga lëngu i duhanit përgatitet një preparat bimor,<br />
fitoncid me bazë nikotinën që ka një spektër gjerë të kontrollit ndaj shumë dëmtuesve.<br />
Është më shumë <strong>se</strong> piretrina, e<strong>dhe</strong> ky një in<strong>se</strong>kticid bimor nga piretrum Sp.<br />
110
Trëndafila të një variacioni shumë të madh, (për fat të keq diversiteti i gjenomës së tyre<br />
nuk është ruajtur) që përveç efektit dekorativ, përcollën deri diku <strong>dhe</strong> teknologjinë e<br />
përpunimit, distilimit të tyre për përgatitjen e parfumeve që sot ky biznes qoftë <strong>dhe</strong><br />
primitiv në aspektin e përpunimit ka një frymëmarrje <strong>dhe</strong> hapësira të shumta për tu<br />
zhvilluar. Këtu përfshihet <strong>dhe</strong> lavandula <strong>dhe</strong> shumë bimë të tjera që përbëjnë bazën e<br />
përgatitjes së parfumeve.<br />
Shtojmë <strong>se</strong> ky biznes ka një progres shumë të madh pavarësisht <strong>se</strong> shfrytëzohet nga të<br />
tjerët për hollimin <strong>dhe</strong> manipulimin e mëtejshëm <strong>dhe</strong> te vlerës së tregut<br />
Ardhja e Gjelit të Detit, në shumë zona, emërtohen, Mi<strong>se</strong>rka, që çuditërisht li<strong>dhe</strong>t me<br />
emërtimin në anglisht, turkey, emërtim për të cilin amerikanët <strong>dhe</strong> indigjenët janë të<br />
irrituar.<br />
Janë introduktuar nga, kurbetçinjtë, më vonë refugjatët shumë erëza si indershan, <strong>dhe</strong><br />
receptura të përdorimit të tyre duke përfshirë <strong>dhe</strong> likot e arrës, fikut etj,<br />
Lëpjeta,<br />
Cikorja, cikorja intybus, rradhiqja.<br />
Angjinari, Scolymus sp.<br />
Qumështori, Sonchus arven<strong>se</strong>,<br />
Laboti,<br />
Papaver rohoeas, lulëkuqja,<br />
Sinapi, sinapis arvensis.<br />
Nenexhiku,<br />
Borziloku,<br />
Menta,<br />
Indershani,<br />
Kopra,<br />
Majdanozi,<br />
Zgjatja e ndricimit diellor, ekspozicioni, kendi i renies te rrezeve te diellit, per te<br />
llogaritur radicionin si <strong>dhe</strong> <strong>dhe</strong> albedon, koofiçintin e largimit te rrezatimitne raport me<br />
energjine e ardhur, mbrritur, etj. Për<strong>se</strong> i duhet kjo perimerritësit, kopshtarit, amvisës apo<br />
të zonjës së shtëpisë:<br />
Njohja <strong>dhe</strong> ballafaqimi i kërkesave të bimës me kushtet ambientale ku më kryesore është<br />
kohë zgjatja e ndriçimit diellor, do të mundësoj përcaktimin e strukturës <strong>dhe</strong> të konvejerit<br />
brenda kopshtit.<br />
Duket e parëndësishme por kjo do të përdoret <strong>dhe</strong> për tharjen e frutave <strong>dhe</strong> të perimeve<br />
duke shfrytëzuar vetëm energjinë diellore.<br />
Tharja e frutave <strong>dhe</strong> perimeve, (p<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong> të bukës) duke shfrytëzuar energjinë diellore, i<br />
bashkëngjitet plotësisht funksionit të kopshtit të kuzhinës për kohëzgjatjen e përdorimit të<br />
shumë perimeve <strong>dhe</strong> frutave:<br />
Kumbulla të gjithë llojeve, mbasi u largohet bërthama.,<br />
Mollë, dardha, <strong>dhe</strong> farorë e tjerë si ftonj etj.<br />
111
Domate, speca në varg etj.<br />
Kërpudha të lisit, gështenjës apo të liva<strong>dhe</strong>ve.<br />
Për<strong>se</strong> jo për të shfrytëzuar panelet diellore të cilat as me shumë <strong>dhe</strong> as me pak i “vënë<br />
kapistrën diellit” <strong>dhe</strong> e bëjnë që të ketë shumë <strong>dhe</strong> shumë vlerë vargu i Eposit të<br />
Kreshnikeve, “Shumë po ndrin <strong>dhe</strong> pak po nxen njaj Diell”,<br />
Prodhimi i fshesave nga meli <strong>dhe</strong> i bozës, gjithnjë në kontekstin e shkrimit<br />
Sa herë që flitet për melin, nënkuptohet përdorimi për fshesë, por sot shumë specie të<br />
gjinisë Sorgum, ku bën pjesë <strong>dhe</strong> meli, janë zëvendësuesit, substituentet e zonës cereale<br />
të drithërave, gruri, misri, thekra, orizi <strong>dhe</strong> nena, Amaranthus, që deri tani konsiderohej<br />
në grupin e barërave të këqija, duke qenë <strong>se</strong> çdo bimë prodhon jo më pak <strong>se</strong> 5 milion fara.<br />
Kurbetçinjtë (tani refugjatët) si mesazher të praktikave të kultivimit të perimeve <strong>dhe</strong> të<br />
introduktimit të bimëve të panjohura më parë.<br />
Temë shumë e gjerë <strong>dhe</strong> komplek<strong>se</strong>, e lidhur me kohën e emigrimit, origjinën e tyre <strong>dhe</strong><br />
atë <strong>se</strong> çfarë dinin para <strong>se</strong> të shkonin në kurbet, emigracion, por gjith<strong>se</strong>si ndikimi i tyre<br />
<strong>dhe</strong> në të gjitha kohërat është shumë i madh: Në diversitetin e bimëve, në kulinarin që<br />
gjith<strong>se</strong>si mbetet terminali i kësaj ndërmarrje, sidomos në rastin e perimeve apo banorëve<br />
të kopshtit<br />
Referenca botanike e perimeve më të njohura <strong>dhe</strong> e grupimeve të tjera, të<br />
erëzave, bimëve mjekësore, dekorative, me efekte in<strong>se</strong>kticide etj.<br />
Familja Apiaceae: Anethum graveolens, Kopër, Apium graveolen<strong>se</strong>, Selino; Kopra e<br />
rëndomtë, Foeniculum Vulgare, Anetum gaveolens, Ammi visnaga, e rekomanduar në<br />
stomatologji për shërimin e mishrave të dhëmbëve, Petro<strong>se</strong>lium horten<strong>se</strong>, Majdanozi,<br />
Familja Umbeliferae : Daucus carrota, Karota<br />
Familja malvaceae: Bamja, Hibiscus esculentus, Hibiscus asteriaca, bimë shumëvjeçare<br />
me vlera dekorative për karakteristikën e <strong>dhe</strong> formën e madhësinë e luleve, të cilat janë<br />
<strong>dhe</strong> të ngrënshme (edible). Mëllaga, Malva sp. deri në fazën e rozetës ka vlera ushqimore<br />
duke kompletuar ato që mungojnë tek gjethoret tjera. Nuk rezulton të akumuloj nitrite<br />
në<strong>se</strong> ato përdoren për këto bimë ndonë<strong>se</strong> ato përdoren shumë rrallë mbasi përgjithësisht<br />
nuk kultivohet por përdoret në gjendjen e saj natyrore në bahçet <strong>dhe</strong> liva<strong>dhe</strong>t polifite.<br />
E<strong>dhe</strong> me vlera dekorative <strong>dhe</strong> utilitare, si <strong>dhe</strong> për të përtërirë <strong>dhe</strong> traditën e endjes qoftë<br />
<strong>dhe</strong> artizanale të pëlhurës, çorapeve, trikove etj, në pjesën më të ma<strong>dhe</strong> të Shqipërisë<br />
mund të kultivohet në këto kopshte <strong>dhe</strong> pambuku, Gossypium Hirsutum<br />
Bari i etheve, Erythrea centarium, Bari i majasëllit, Teuchrium sp.<br />
Familja chenopdiacea: Beta vulgaris, ssp. rapaceae, var cickla, Pazia, Beta vulgaris, ssp<br />
rapaceae, var. atrorobra, panxhar i kuq, Spinacia oleracea, spinaqi, Atriplex horten<strong>se</strong>,<br />
laboti<br />
112
Bliri <strong>dhe</strong> raportet me kopshtiet, bahçet, Fam Tiliaceae<br />
Shpesh shoqëron o<strong>se</strong> kufizon bahçet, lulëria e blirit është tepër e kërkuar, kështu që<br />
bliri në hapësirat disi larg kopshtit, pretendon të jetë pjesë e kopshtijes, aty ku nuk<br />
«akuzohet» për hijezim.<br />
Familja lamiaceae: buzore (<strong>se</strong>ksioni i kërcellit është katërkëndësh), përfaqësohet<br />
nga bimë perimore, erëza, mjekësore, mjaltë<strong>se</strong> etj. Melissa officinalis, barë bletëza, ka<br />
një areal përhapje në të gjithë vendin, është ndër bimët më të hershme që ofron ushqim<br />
bletës nga ku ka marrë <strong>dhe</strong> emrin. Çaji i malit, Sideritis Montana L. ndeshet në<br />
Shqipërinë e jugut në lartësi, Gentiana lutea, Sherebela, Salvia sp. L., ndeshet në<br />
lartësi gjithmonë mbi formacionet gëlqerore, me përdorime të shumanshme në mjekësinë<br />
popullore por mund të introduktohet <strong>dhe</strong> në kulinari si erëz, ndonë<strong>se</strong> nuk ka traditë.<br />
Mentha sp. Rigoni, origonum vulgare, ka përdorim si çaj sidomos në zonat<br />
verilindore, por përdoret <strong>dhe</strong> në kulinari si erëz, për aromën specifike që ajo ka, Trumza,<br />
Saturea sp. L.<br />
Chelidonium sp, tëmbla gjaku, nisur nga struktura morfologjike në aspektin e<br />
taksonomisë, vendo<strong>se</strong>t midis familjes cruciferae <strong>dhe</strong> papaveraceae.<br />
Familja cucurbitaceae: Citrullus aedulis, shalqiri,Cucumis melo, pjepri,<br />
bostani në disa zona që nënkupton <strong>dhe</strong> shalqirin; Cucumis sativus, trangulli,<br />
Kastravsti (në gjuhët sllave), Cucurbita sp. & ssp., kungulli, duke përfshirë <strong>dhe</strong><br />
kungullin e gjellës <strong>dhe</strong> deri tek kungulli i hidhur, C. lagenaria i cili li<strong>dhe</strong>t me shumë<br />
përdorime tashmë si nënshartesë për shalqirin <strong>dhe</strong> pjeprin për arsye të minimumit të<br />
kërkesave që ai ka ndaj tokës <strong>dhe</strong> agrofondit. Kungulli i egër, Ecbalium elaterium.<br />
Familja compositae: Cynaria scolymus, angjinare, gjemb gomari,<br />
karakterizohet nga përmbajtja e lartë e proteinave në raport me gjithë bimët e botës<br />
bimore. Kamomili, Matricaria chamomilla L., Bimë shumë e njohur për efektet<br />
qetësue<strong>se</strong> për të gjitha moshat, Lactusa sativa, sallata, përfaqësohet nga shumë forma,<br />
disa nga të cilat përngjasojnë <strong>dhe</strong> me lakrën për arsye të brendësisë së tyre shumë<br />
kompakte, Chicorum endivia, ciokorja intibus, radhiqja, Sonchus arven<strong>se</strong> si<br />
<strong>dhe</strong> specie të tjera, qumështori, fare pak i njohur për vlerat dietike në një përzierje<br />
barishtore, Luleshurdha, taraxacum officinale web..<br />
Dafina, Laurus nobilis-Përgjithësisht njihet përdorimi i saj, simbol shumë i lashtë i<br />
përdorur nga grekët<br />
Dhe në pjesët marxhinale të kopshtit<br />
Erëzat<br />
Familja Amaranthaceae, nena, është e njohur si bima autentike, origjinale, për<br />
prodhimin e bozës, ndërkohë që konsiderohej në grupin e bërave të këqija <strong>dhe</strong> kërkohej<br />
113
çrrënjosja, eradikimi i saj, e<strong>dhe</strong> për faktin e koeficientit të lartë të shumëzimit, një bimë<br />
prodhon mbi 5 milion fara, tashmë renditët e pesta në grupin e drithërave, cerealeve:<br />
Gruri, misri, thekra, orizi <strong>dhe</strong> nena, etj.<br />
Familja Papaveraceae, Papaverum rhoeum, lulëkuqja, deri në fazën e lulëzimit<br />
<strong>dhe</strong> e frutifikimit, pjesa vegjetative tashmë përdoret në formën e perimeve të ziera duke e<br />
maksimizuar njëherësh vlerën e saj për përdorimet në mjekësinë popullore në saj të<br />
efektit anestezik që ajo po<strong>se</strong>don.<br />
Familja poaceae, (graminaceae),<br />
Zea mays sacharata, misri i ëmbël. Gjen mundësi të ma<strong>dhe</strong><br />
kultivimi <strong>dhe</strong> duke qenë <strong>se</strong> duhet të konsumohet i zier, në pjekjen e<br />
qumështit, që do të thotë <strong>se</strong> jo më shumë <strong>se</strong> 60 ditë nga mbirja,<br />
mund të mbillet <strong>dhe</strong> dy herë në të njëjtin vend. Ndoshta, tradita,<br />
mosnjohja e pengon përhapjen e kësaj subspecie, qoftë <strong>dhe</strong> në<br />
raport me misrin për pufka, ssp. Aorista, në traditën shqiptare, kalliri i<br />
Misrit, Emri i vjetër për Kajron.<br />
Familja Poligonaceae, Poligonum aviculare, Bari i patës, me përdorim<br />
tashmë shumë praktik për pastrimin e ujërave të zeza urbane.<br />
Familja solanaceae: Capsicum annum, speci; Solanim<br />
melongena, patëllxhani; Solanum lycopersicum, domatja; Solanum nigrum,<br />
domatja e egër, deri në fazën e frutifikimit përdoret në kulinari duke ju bashkuar grupit të<br />
gjethoreve, Solanum tuberosum, patatja;<br />
Familja Urticaceae: Hithra, Urtica dioica, me vlera ushqimore<br />
<strong>dhe</strong> mjekësore për hollimin e gjakut <strong>dhe</strong> kundër reumatizmës në saj të<br />
përmbajtjes së lartë të acidit salicilik.<br />
Familja bishtajore, Fabaceae (legumino<strong>se</strong>ae): Bizelja, Pisum<br />
sativum, Batha – Vicia faba<br />
Fasulja , fasoleus vulgaris, për kokërr <strong>dhe</strong> bishtaja, me varietete <strong>dhe</strong> forma të shumta;<br />
Grosha qorre, Vicia sinensis; Koçkulla, vicia sativa, Trigonella corniculata,<br />
trëndelinë, dallohet për aromën shumë karakteristike <strong>dhe</strong> shumë ngacmue<strong>se</strong> të saj,<br />
përdoret e<strong>dhe</strong> për çaj. Ka vlera aromatike të njëjta <strong>dhe</strong> me Melilotus offinalis,<br />
grunamadhi, Urovi - Bimë shumë rustike për të gjitha zonat <strong>dhe</strong> me vlera ushqimore në<br />
saj të vlerës kalorifike sidomos për kafshët e punës, u jep gjunjë, përdoret jo vetëm në<br />
mënyrë figurative, është me cikël vegjetativ shumë të shkurtër.<br />
Gallium sp, bar Shëngjergji, ka ardhur që nga mitologjia që ditën e Festës së<br />
Shëngjergjit, 6 Maj, të vendo<strong>se</strong>j, të bëhej dekorimi i mjedi<strong>se</strong>ve të shtëpisë me këtë bimë,<br />
114
veçanërisht të atyre mjedi<strong>se</strong>ve që li<strong>dhe</strong>shin me bulmetin duke nënkuptuar mbarësi për<br />
shtimin e qumështit <strong>dhe</strong> të nënprodukteve të tij.<br />
Gjethe delli, Plantago sp., e rekomanduar nga mjekësia popullore për gurët në tëmth<br />
<strong>dhe</strong> në veshka.<br />
Hypericum perforatum, lule basani, e rekomanduar në mjekësinë popullore për<br />
sëmundjet e stomakut.<br />
Ka vlera si bimë mjekësore, si e tillë rekomandohet në një përzierje me bimë të tjera<br />
gjethore që shërbehen të ziera, ka <strong>dhe</strong> efekte in<strong>se</strong>kticide.<br />
Familja Brasicaceae, 10 cruciferae, kryqore (mbasi lulja është e<br />
ndërtuar në aspektin apo planin anatomik nga 4 petale të vendosura në një kënd të drejtë<br />
midis tyre), Lakra e zezë, Brassica nigra,Lakra kokë, Brassica olearacea, e<br />
përfaqësuar me shumë varietete <strong>dhe</strong> forma duke përfshirë <strong>dhe</strong> lakrën kineze, lulelakra,<br />
var. botrytis, lakra e Bruk<strong>se</strong>lit var. Germmifera, Kolerabi, var. Gonguloides,<br />
Rrilka, Rraphanus sativus, var. Radicicola, Rrepa, Rraphanus sativus, sinapi,<br />
Sinapis arven<strong>se</strong>, (nga e cila prodhohet salca Mustardë, me një gjeografi<br />
mbarë botërore ; Rrepa e egër, Raphanus raphanistrum, Sinapi i arave, sinapis<br />
arvensis, ka përdorim e një pije karakteristike nga lëngu i rrushit, rehani në Skrapar,<br />
hardallaj në Mat, në saj të frenimit, inhibimit, që farat e sinapit i bëjnë procesit të<br />
fermentimit alkoolik o<strong>se</strong> acetik.<br />
Lathyrus sp, konsiderohen si bar i keq por ka <strong>dhe</strong> specie të kultivuara, si e tillë duhet<br />
vlerësuar <strong>dhe</strong> në kopshtijet. Është bishtajore, që do të thotë azoto-fiksue<strong>se</strong>.<br />
Limoni, citrus limoni, në kontekstin e këtij materiali do ti bashkëngjitet grupit të<br />
bimëve që li<strong>dhe</strong>n me kopshtijet, bimëve barishtore, një, dy o<strong>se</strong> shumë vjeçare, ndonë<strong>se</strong><br />
konsiderohet si bimë ekstra taksonomike duke qenë <strong>dhe</strong> drunore në raport me bimët e<br />
tjera që përgjithësisht janë o<strong>se</strong> konsiderohen si barishtore. 11 Kjo li<strong>dhe</strong>t shumë me<br />
përdorimin e frutave <strong>dhe</strong> të lëngut të përftuar nga frutat e limonit, sipas recepturave<br />
kulinare <strong>dhe</strong> mjekësore.<br />
10 . Në literaturën e sotme të taksonomisë së botanikës, janë bërë disa ndryshime:<br />
• Familja Graminacea ku bëjnë pjesë <strong>dhe</strong> pjesa më e ma<strong>dhe</strong> e cerealeve emërtohet Fam. Poaceae<br />
• Familja e kryqoreve, cruciferae, emërtohet fam Brassicaceae<br />
• Familja e bishtajoreve, leguminoze, emërtohet, fam. Fabaceae<br />
• Familja e buzoreve, në saj të ndërtimit anatomik të lules <strong>dhe</strong> të <strong>se</strong>ksionit të kërcellit që është<br />
katërkëndësh, emërtohet Fam. Lamiaceae.<br />
(Dictionary of Plant Names, Tiranë-Prishtinë 2003, Krasniqi, Ruci, Vangjeli, Susuri, Mullaj, Pajazitaj<br />
11 Përgjithësisht përjashtimet nuk mungojnë, speci mund te trajtohet sidomos ne riviere e<strong>dhe</strong> si shume<br />
vjeçare, ndërkohë që prodhimi i farës së lakrave të gjitha llojeve mund të realizohet duke i trajtuar ato si<br />
shumëvjeçare.<br />
115
Manushaqja, primula, aguliçja mjekësore, është e para që lulëzon në pranverë, prandaj<br />
<strong>dhe</strong> Naimi (Frashëri) i ka kushtuar një nga poezitë e tij më të bukura.<br />
Marea, (kjo në zonat kodrinore të ultësirës bregdetare), arbutus unedo<br />
Mijëfletshi, Achillea millefolium L.<br />
Në këtë familje janë <strong>dhe</strong> shumë bimë aktualisht të pa identifikuara me vlera ushqimore<br />
<strong>dhe</strong> dietike<br />
Pelini, Artemisia sp. L. simboli i hidhësisë, i hidhur si pelini, zhargon i përdorur<br />
kryesisht në Shqipërinë e Jugut.<br />
Përfaqësohet nga shumë specie të gjinisë Amaranthus, deri tani të konsideruara si barëra<br />
të këqija, ndërkohë që disa specie kanë prezantuar shumë vlera ushqye<strong>se</strong>, duke e renditur<br />
këtë bimë, në vendin e pestë të cerealeve, drithërave, pas grurit, misrit, thekrës <strong>dhe</strong> elbit.<br />
Piretrum cinarifolium, nga kjo bimë ekstraktohet një in<strong>se</strong>kticid organik, piretrina, <strong>dhe</strong><br />
ashtu siç është lëngu që ekstraktohet nga mbajtja në ujë e gjetheve të duhanit, janë sot<br />
shumë të kërkuar për luftimin e in<strong>se</strong>kteve pa efekte anësore duke u klasifikuar në grupin<br />
e preparateve që marrin përsipër luftën biologjike.<br />
Rheum undulatum, Rumex aceto<strong>se</strong>lla, lëpjeta<br />
Familja Rosaceae, Rubus sp. ferra, Rubus ulmifolius, manaferra, Rubus<br />
idaeus, mjedra, mana toke në disa zona, Fragaria vesca, luleshtry<strong>dhe</strong>, me përdorime<br />
të shumanshme, bëhen pjesëtare të ansamblit të kopshtit të shtëpisë pa okupuar <strong>dhe</strong><br />
shumë tokë.<br />
Salepi - Orchis L., bëjnë pjesë në familjen orchidaceae, ka përdorim <strong>dhe</strong> në kulinari,<br />
por gjith<strong>se</strong>si kërkohet për çajin karakteristik që përftohet nga zierja e zhardhokëve në<br />
mjekësinë popullore kundër kollës. Bimë spontane në liva<strong>dhe</strong>t <strong>dhe</strong> kullotat polifite në<br />
lartësi të vendosura në shkëmbinjtë <strong>se</strong>dimentarë mbi formacione gëlqerore.<br />
Sangusorba officinalis, lule bostani mjekësor<br />
Shega e egër, spontane, punica granatum, përdoret shumë në traditën e zonave<br />
ku ajo rritet, duke marrë lëngun pas shtrydhjes së saj për një gjellë të parë shumë<br />
karakteristike, çorba. Lëngu i përftuar nga shtrydhja ka përmbajtje të lartë të acidit citrik,<br />
por veçantia e saj qëndron që ky acid i grupeve të acideve citrike është një izomeri optik i<br />
atyre që përftohen nga agrumet<br />
Thana, Cornus mas. Me përdorime të shumta si frutë <strong>dhe</strong> shurup shumë karakteristik,<br />
gjithashtu ka vlera të veçanta dekorative, jo vetëm për format e thanave tashmë të njohura<br />
që nuk kanë ekzigjenca ndaj agrofondit, trajtimit etj. Duke u konsideruar si numri , 1 Bio.<br />
Duhet të introduktohet <strong>dhe</strong> Thana Koreane që dallohet për madhësinë e frutit <strong>dhe</strong> vlerat<br />
dekorative, lulëzim <strong>dhe</strong> frutifikim gati gjithëvjetor.<br />
Urtica dioica, hithra. Urtica urens, hithra djegë<strong>se</strong>, me një areal shumë më të<br />
kufizuar gjeografik.<br />
Vaccinium myrtillus, boronica, është asociacion kryesisht i pyjeve halore duke mbuluar<br />
katin më të ulët.<br />
116
Kalendari hënor, zgjatja e ndriçimit diellor <strong>dhe</strong> temperaturat e<br />
tokës<br />
Për<strong>se</strong> i duhet kjo perimerritësit<br />
Interpretimi i kalendarit hënor është disi i diskutueshëm, kontroversial.<br />
Përgjithësisht të gjithë bien dakord që nuk ka natyrë religjioze.<br />
Janë disa momente kryesore kur i drejtohemi këtij kalendari:<br />
Mbjellja, kur është hëna e plotë, pa e ditur shumë këtë kalendar,<br />
fshatarët <strong>dhe</strong> sidomos amvisat që kishin përgjegjësi për “kopshtin e<br />
kuzhinës” llogarisnin ditën e Ekuinoksit pranveror, 22 Mars, dita e<br />
Zojës, përdoret në shumë zona;<br />
Mbjellja e qepujkave kur ishte hëna zjarre do të thotë që priteshin<br />
qepë karabush që nuk prodhonin bulbet, përveç<strong>se</strong> një lulërie, që<br />
farat e prodhuara nga kjo mund të transmetonin këtë efekt e<strong>dhe</strong> në<br />
breznitë e tjera.<br />
Krasitja, momenti i krasitjes, sidomos për hardhinë.<br />
Qethja e deleve,<br />
Qethja e fëmijëve për herë të parë nga kumbara, nuni.<br />
Më poshtë prezantojmë një kalendar hënor për vitin e ardhshëm, ku<br />
me simbole paraqitet hëna e plotë, hëna zjarre. Përdoret në shumë<br />
zona, gjysmë hëna. Akoma besohet në atë që kur gjysmë hëna është<br />
konkave, pritet shi <strong>dhe</strong> e kundërta kur hëna, gjysmë hëna është<br />
konvek<strong>se</strong>.<br />
Veprimi i hënës në rastet e baticave <strong>dhe</strong> zbaticave është i shpjeguar,<br />
ndikimi i saj është vërtetuar <strong>dhe</strong> në përmbytjet e vitit të fundit në Dajç<br />
të Shkodrës.<br />
QERSHOR,<br />
GERSHUR (në disa zona),<br />
June: Juno, Perëndeshë e Romës, Gruaja e Jupiterit<br />
117
20 qershor, Dita e Baballarëve;<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 22.0 24.9 24.3 - - - 17.2 14.0 8.7<br />
2 Shkodër 21.9 23.7 23.9 24.1 26.4 26.8 22.7 10.7 14.9<br />
3 Lezhe 21.4 23.2 23.3 - - - 19.8 13.7 16.1<br />
4 Durrës 21.6 23.2 23.2 24.7 26.9 27.1 16.6 6.1 6.4<br />
5 Tirane 21.5 23.2 23.2 24.3 26.6 26.5 28.4 10.3 14.7<br />
6 Elbasan 21.3 23.0 23.0 23.8 26.1 26.5 22.2 12.2 13.8<br />
7 Cërrik 21.6 23.3 23.5 - - - 19.8 7.5 7.3<br />
8 Berat 20.6 22.4 25.8 24.6 26.5 26.9 17.5 12.6 12.4<br />
9 Lushnje 22.1 23.8 23.5 25.6 27.7 27.6 16.1 8.4 12.1<br />
10 Fier 21.1 22.7 22.5 25.2 27.3 27.5 11.4 4.0 6.2<br />
11 Vlore 22.0 23.5 23.6 25.9 27.9 28.0 11.2 3.2 6.9<br />
12 Gjirokastër 21.1 22.8 22.8 26.3 28.8 28.9 13.6 10.1 5.5<br />
13 Sarande 22.9 24.5 24.9 24.1 25.9 26.3 11.7 4.2 3.4<br />
14 Kukës 19.9 21.5 20.5 22.9 25.4 24.6 16.2 12.1 19.9<br />
15 Peshkopi 18.8 20.5 20.2 22.2 24.4 25.2 13.5 10.1 10.7<br />
16 Puke 17.3 19.3 19.2 - - - 32.6 25.4 21.9<br />
17 Burrel 19.9 21.5 21.5 - - - 24.2 10.1 10.1<br />
18 Bulqize 16.8 18.7 18.6 - - - 26.0 17.1 14.7<br />
19 Pogradec 18.6 20.1 20.1 22.4 24.8 25.0 10.3 6.6 7.8<br />
20 Korçe 17.6 19.1 19.1 20.6 22.6 23.0 16.9 13.4 13.6<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 16.2 17.6 17.6 19.2 21.0 21.7 25.4 13.5 15.3<br />
MESATARJA SHUMËVJEÇARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI<br />
Shuma e<br />
reshjeve ne<br />
mm<br />
STACIONI<br />
Shuma e<br />
reshjeve ne<br />
mm<br />
BERAT 60.7 LUSHNJE 57.3<br />
DIBER 57.5 MAT 77.5<br />
DURRES 60.2 MIRDITË 133.1<br />
ELBASAN 68.8 PËRMET 59.6<br />
FIER 61.4 POGRADEC 44.4<br />
GRAMSH 72.4 PUKE 150.5<br />
GJIROKASTËR 93.8 SARANDE 97.4<br />
KOLONJE 57.6 SKRAPAR 56.1<br />
KORCE 47.5 SHKODER 184<br />
KRUJE 103.6 TËPELENE 76.9<br />
KUKES 73.8 TIRANE 77.7<br />
LEZHE 94.4 TROPOJE 108.4<br />
118
LIBRAZHD 78.2 VLORE 57.9<br />
Lagështia në brendësi të tokës në përqindje të Kapacitetit Ujëmbajtës<br />
Fushor:<br />
31 Maj-78 %, 20 qershor-60 %, 10 Korrik-30 %<br />
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
1/6 03.01 05.05 20.14<br />
2 03.00 05.05 20.14<br />
3 02.59 05.04 20.15<br />
4 02.59 05.04 20.16<br />
5 02.58 05.04 20.16<br />
6 02.57 05.03 20.17<br />
7 02.56 05.03 20.18<br />
8 02.56 05.03 20.18<br />
9 02.55 05.02 20.19<br />
10 02.55 05.02 20.20<br />
11 02.54 05.02 20.20<br />
12 02.54 05.02 20.21<br />
13 02.53 05.02 20.21<br />
14 02.53 05.02 20.22<br />
15 02.53 05.02 20.22<br />
16 02.53 05.02 20.22<br />
17 02.53 05.02 20.23<br />
18 02.53 05.02 20.23<br />
19 02.53 05.02 20.23<br />
20 02.53 05.02 20.24<br />
21 02.53 05.02 20.24<br />
22 02.53 05.03 20.24<br />
23 02.53 05.03 20.24<br />
24 02.54 05.03 20.25<br />
25 02.54 05.03 20.25<br />
26 02.55 05.04 20.25<br />
27 02.55 05.04 20.25<br />
28 02.56 05.05 20.25<br />
29 02.56 05.05 20.25<br />
30 02.57 05.05 20.25<br />
KALENDARI HËNOR<br />
119
ANEKTODA<br />
Qershor<br />
H M M E P Sh D<br />
22 1 2 3<br />
23<br />
5 6 7 8 9 10<br />
24 12 13 14 15 16 17<br />
25 18 20 21 22 23 24<br />
26 25 26 28 29 30<br />
Mbas sinjalizimit <strong>se</strong> një lepur ishte diktuar në fshatin Nage të Kukësit, aty ku<br />
është sot aeroporti, mobilizohen të gjithë gjuetarët, kuptohet me zagarët, qentë e<br />
gjuetisë.<br />
Përpjekja e parë dështoi mbasi zagarët siç thuhet në zhargonin popullor, ‘nuk i ranë për<br />
ere”.<br />
Në këtë situatë dëshpërimi mendimi më i spikatur ishte i njërit nga gjuetarët, që ata të<br />
mos ktheheshin të turpëruar, sidomos në sytë e grave, ishte që të digjej parcela e grurit ku<br />
mendohej <strong>se</strong> strehohej lepuri.<br />
Mendimi u mbështet me unanimitet <strong>dhe</strong> pas ekzekutimit të tij, skeleti i lepurit të djegur u<br />
dërgua në muzeun e qytetit.<br />
Pyetjes së inspektorit të Drejtorisë së arsimit, <strong>se</strong> për<strong>se</strong> u shpërbë Komuna<br />
primitive <strong>dhe</strong> u zëvendësua nga rendi skllavopronar, një nxënës i një shkolle të<br />
mesme të Elbasanit, ju përgjigj:<br />
-Kjo ndodhi mbasi komisionet e ndarjes së tokave në atë kohë, kanë marrë më shumë<br />
tokë për vete <strong>dhe</strong> në tokat më të mira.<br />
Ishte <strong>se</strong>ç na ishte: krimbi i mëndafshit<br />
Mëndafshi është një fibër proteinike, ku disa nga këto forma mund të përdoren për endje<br />
tekstilesh.<br />
Mëndafshi më i njohur arrihet nga fshikëzat e species Bombyx mori, i njohur tek ne si<br />
krimbi i manit të egër, Morus sp.<br />
Ky aktivitet i prodhimit të mëndafshit quhet <strong>se</strong>riculturë. Ky lloj mëndafshi ka një<br />
strukturë prizmatike trekëndëshe që krijon mundësinë për rrobat prej mëndafshi të<br />
reflektojnë dritën në kënde të ndryshme duke gjeneruar ngjyra të ndryshme.<br />
Mëndafshi prodhohet <strong>dhe</strong> nga in<strong>se</strong>kte të tjera, duke përfshirë <strong>dhe</strong> merimangën, <strong>dhe</strong><br />
araknide të tjera, si <strong>dhe</strong> disa atropode të tjerë, por vetëm mëndafshi i prodhuar nga<br />
120
larvat e krimbave katërpilarë që kompletojnë ciklin e metamorfozës. përdoren në<br />
manifakturën e tekstileve.<br />
Prodhimi i fibrave të mëndafshit është karakteristik <strong>dhe</strong> për Hymenopterët, bletët,<br />
grerëzat <strong>dhe</strong> milingonat.<br />
Shumë forma të prodhimit të përveç<strong>se</strong> atij të manit të egër kanë qenë të njohur që në<br />
lashtësi në Kinë, Azia e Jugut si <strong>dhe</strong> në Evropë.<br />
Pak histori <strong>dhe</strong> gjeografia e përhapjes:<br />
Në Kinë: Manifakturat e para kanë qenë zhvilluar shumë herët <strong>dhe</strong> në disa raste datojnë<br />
që në vitin 3500 para Krishtit. Mëndafshi destinohej për perandorët si <strong>dhe</strong> për dhuratat<br />
që ato bënin. Kjo traditë kapërceu shumë shpejtë kufijtë <strong>dhe</strong> tregtia e tij midis Azisë <strong>dhe</strong><br />
Evropës njohu përmasa të reja.<br />
Ky trafik u quajt <strong>dhe</strong> rruga e mëndafshit, Silk Road. Pavarësisht <strong>se</strong><br />
perandorët e Kinës bën ç’ishte e mundur ta mbanin <strong>se</strong>kret këtë traditë <strong>dhe</strong><br />
ta kthejnë në monopol të tyre, kjo nuk ndodhi.<br />
E<strong>dhe</strong> sot kërkohet që tregtia botërore nga Azia në drejtim të vendeve të perëndimit pak a<br />
shumë të imitoj këtë rrugë, Silk Road<br />
Në Tailandë: Mëndafshi është prodhuar nga lloje të krimbit të mëndafshit të familjes<br />
Bombycidae <strong>dhe</strong> Saturnidae veçanërisht pas korrjes së orizit. Tradicionalisht gratë endin<br />
mëndafsh në tezgjah <strong>dhe</strong> u kalojnë vajzave mbasi sipas një rituali endja e mëndafshit<br />
është sinjal i pjekurisë <strong>dhe</strong> predispoziconit për martesë.<br />
Materiali zhytet në ujë të ftohtë <strong>dhe</strong> blanzherizimi bëhet përpara tharjes. Për këtë<br />
përdoren tuba të gjerë me peroksid hidrogjeni.<br />
Në Indi: Mëndafshi është njohur në Indi me emrin “Paat” <strong>dhe</strong> Resham në fi<strong>se</strong>t Urdu që<br />
origjinojnë nga Persia. Mendohet që <strong>se</strong>rikultura është zhvilluar njëherësh me traditën<br />
kineze.<br />
Sot India është prodhuesi më i madh në shkallë botërore pas Kinës ndërkohë është <strong>dhe</strong><br />
konsumatori (përdoruesi) më i madh në botë i mëndafshit. Historikisht ka ekzistuar një<br />
ndarje sipas të cilës të pasurit do të vishnin rroba mëndafshi <strong>dhe</strong> të varfrit rroba<br />
pambuku.<br />
Në Mes<strong>dhe</strong>: Sipas Mitologjisë kur Odi<strong>se</strong>ja pretendonte të ishte dikush tjetër, Penelopa e<br />
pyeti <strong>se</strong> çfarë rrobash ai vesh. Dhe ai u përgjigj <strong>se</strong> kishte këmishë që ngjan me lëvoren,<br />
cipën e qepëve të thara. Perandoria Romake është e njohur për tregtinë e mëndafshit.<br />
Perandori Tiberius nxori një ligj sipas të cilit ndalonte burrat të visheshin me mëndafsh,<br />
por ky ligj nuk i rezistoi kohës. Pavarësisht nga përhapja e mëndafshit, <strong>se</strong>kretet e<br />
prodhimit të mëndafshit arritën në Evropë rreth vit 550 pas Krishtit. Legjendat tregojnë<br />
<strong>se</strong> murgjit që i shërbenin Justinianit sillnin vezë të krimbit të mëndafshit nga Kina për në<br />
Kostandinopojë ku ishte përqendruar <strong>dhe</strong> manifaktura e mëndafshit i destinuar për të<br />
prodhuar veshjet perandorake si <strong>dhe</strong> për dhurata për mbretërit e perandorët në gjithë<br />
botën. Diferenca shitej me një çmim shumë të lartë.<br />
121
Në Lindjen e Mesme. Në besimin islamik kërkohet të ndalohet veshja e burrave me rroba<br />
mëndafshi përndryshe ata do të konsideroheshin si femra. Gjith<strong>se</strong>si mëndafshi në botën<br />
islamike kishte një popullaritet për arsye të lejimit për gratë. Gjatë pushtimit nga arabët<br />
të gadishullit Iberian ato përcollën atje <strong>dhe</strong> traditën e prodhimit të mëndafshit.<br />
Evropa mesjetare <strong>dhe</strong> moderne: Tregtarët e Venedikut tregtonin gjerësisht mëndafsh <strong>dhe</strong><br />
inkurajonin prodhuesit e mëndafshit të vendo<strong>se</strong>shin në Itali. Që nga kjo periudhë<br />
mëndafshi i provincës Komo ka qenë bërë mëndafshi më me vlerë në botë. Dhe begatia<br />
<strong>dhe</strong> pasuria e Firences ka qenë mbështetur në prodhimin e mëndafshit. Mbreti Francis i<br />
ka ftuar prodhuesit Armenian që të krijonin një industri të mëndafshit sidomos në Lion.<br />
Më vonë kjo industri u shkatërrua nga dyndjet e barbarëve Hugenot.<br />
Jamesi bëri përpjekje të themelonte prodhimin e mëndafshit në Angli duke blerë <strong>dhe</strong><br />
mbjellë 100,000 rrënjë mani të egër por pothuaj<strong>se</strong> dështoi <strong>se</strong> rezultuan të papërshtatshme<br />
për kultivimin <strong>dhe</strong> ushqimin e krimbit të mëndafshit. Por Anglia rivendosi këtë industri në<br />
Qipro, 1928<br />
Në Itali kemi Stazione Biologica në Padova që kishte si objektiv Serikulturën. Në Evropën<br />
Mesjetare mëndafshi ishte shumë i shtrenjtë <strong>dhe</strong> i destinuar vetëm për të pasurit.<br />
Amerika e Veriut: James i Parë i Anglisë ka introduktuar kultivimin e mëndafshit rreth<br />
vitit 1619 në kolonitë angleze me qëllim që të dekurajonte prodhimin e duhanit. Gjurmët<br />
e para të kësaj industrie janë në New England. Më vonë New Jer<strong>se</strong>y bëhet kryeqendra<br />
amerikane e prodhimit të mëndafshit ndonë<strong>se</strong> importi nga Japonia mbetej akoma me<br />
peshë.<br />
Lufta e Dytë botërore e ndërpreu tregtinë me Japoninë <strong>dhe</strong> amerikanët bënë përpjekje<br />
për ta zëvendësuar me materiale sintetike siç ishte nylon (najlon) që prodhohet nga fibra<br />
celulozike <strong>dhe</strong> shpesh është vështirë të dallohet nga mëndafshi natyral.<br />
Mëndafshi ka fijet më të forta por në lagështi kjo fortësi ulet si <strong>dhe</strong> kur ekspozohet në<br />
rrezet e diellit.<br />
Mëndafshi është përçues i dobët i elektricitetit, është rezistent ndaj shumë acideve<br />
minerale me përjashtim të acidit sulfurik i cili e tretë atë.<br />
Aftësia absorbue<strong>se</strong> e tij e bën atë të jetë i përshtatshëm <strong>dhe</strong> i rehatshëm si veshje në kohë<br />
të nxehtë,. Gjithashtu është <strong>dhe</strong> izolator i të ftohtit në stinë të ftohtë.<br />
Mëndafshi ka <strong>dhe</strong> përdorime të shumta në art, veshje muresh, parashuta, goma<br />
biçikletash si <strong>dhe</strong> në artileri për qeskat e barutit. Gjithashtu veshjet antiplumb janë me<br />
bazë mëndafshi. Përdoret <strong>dhe</strong> në kirurgji sidomos në rastet e fëmijëve. Është material me<br />
shumë interes kur përdoret për piktura <strong>dhe</strong> shkrime të tjera.<br />
Duke qenë <strong>se</strong> prodhimi i mëndafshit nënkupton <strong>dhe</strong> mbytjen e<br />
larvave është shumë i kritikuar nga aktivistët e të drejtave të<br />
kafshëve. E<strong>dhe</strong> Mohandas Gandi ka qenë shumë kritik bazuar në<br />
filozofinë: “Mos dëmto asnjë organizëm të gjallë”. Kjo ka<br />
shpejtuar <strong>dhe</strong> promovuar shumë zhvillimin e industrisë së<br />
tekstileve të pambukut. Sidomos në Indi<br />
122
Prodhimi<br />
Siç e përmendëm në fillim kultivimi i mëndafshit quhet <strong>se</strong>rikulturë. Mbi 30 vende<br />
prodhojnë mëndafsh, më kryesoret janë Kina (54 %) <strong>dhe</strong> India (14 %).<br />
Për të prodhuar 1 kg mëndafsh 3000 krimba mëndafshi duhet të konsumojnë jo më pak <strong>se</strong><br />
104 kg gjethe mani. Llogaritet që për një kimono (veshje tradicionale japoneze) duhen<br />
rreth 5000 krimba mëndafshi.,<br />
Kush janë 10 vende me prodhue<strong>se</strong> të fshikëzave të mëndafshit (cocoons)<br />
SHTËTI PRODHIMI<br />
000/fshikeza<br />
NË PRODHIMI NË 000/KG<br />
Kina 978,013 290,003<br />
India 259,679 77,000<br />
Uzbekistan 57,332 17,000<br />
Brazil 37,097 11,000<br />
Iran 20,235 6,000<br />
Tailande 16,862 5,000<br />
Vietnam 10,117 3,000<br />
Koreja e Veriut 5,059 1,500<br />
Rumania 3,372 1,000<br />
Japonia 2,023 600<br />
Materiali synon në tërheqjen e vëmendjes së fermerëve <strong>dhe</strong> specialistëve për t’ju rikthyer<br />
këtij aktiviteti i cili ka traditë shumë të vjetër në Shqipëri <strong>dhe</strong> në Kosovë, (rrugët e<br />
Prizrenit kanë si bimë dekorative kryesore manin e egër. Gjeografia e <strong>se</strong>rikulturës është<br />
e gjerë kjo e<strong>dhe</strong> për kushtet shumë të mira klimaterike- tokësore për kultivimin e manit të<br />
egër.<br />
Aktualisht kanë mbetur vetëm pika të kultivimit të krimbit të mëndafshit:Qafë Kërrabë<br />
<strong>dhe</strong> Zadrimë.<br />
“Ka familje në Shkodër, Berat e Tiranë me mbiemrin Kazasi-Mëndafshtari,<br />
endja e këtyre pëlhurave vazhdon <strong>dhe</strong> sot” Sipas Prof. Resmi Osmanit.<br />
KORRIK<br />
July; Julius Caesar, diktatori romak, fillimisht konsiderohej<br />
muaji i Pestë sipas Romulus<br />
-Piqet buka në diell.<br />
123
-Në<strong>se</strong> Perëndia ka bërë ndonjë vepër të mençur, është krijimi i ujit: Ujin e<br />
detit <strong>dhe</strong> të oqeanit e bëri me kripë, p<strong>se</strong>?<br />
Proverb francez<br />
4 Korrik, Dita e Pavarësisë (në SHBA)<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 25.5 25.7 26.6 - - - 13.5 9.6 7.2<br />
2 Shkodër 24.9 25.2 25.8 27.6 28.0 28.2 15.3 13.0 11.4<br />
3 Lezhe 24.2 24.3 247 - -- - 14.6 8.5 10.2<br />
4 Durrës 24.2 24.1 24.6 28.0 28.4 28.3 10.3 5.7 6.2<br />
5 Tirane 23.4 24.2 23.7 27.4 27.7 27.8 16.5 12.2 12.9<br />
6 Elbasan 23.9 24.0 23.4 27.3 27.7 28.0 16.0 11.8 8.0<br />
7 Cërrik 24.2 24.6 24.7 - - - 15.0 11.6 7.7<br />
8 Berat 23.9 24.1 24.5 27.7 28.2 28.4 14.1 8.2 10.4<br />
9 Lushnje 24.7 24.6 25.2 28.3 28.7 29.0 11.2 9.1 6.4<br />
10 Fier 23.4 23.4 23.6 28.2 28.3 28.4 10.6 10.8 5.9<br />
11 Vlore 24.5 24.4 24.0 28.8 28.9 29.0 5.2 3.3 4.8<br />
12 Gjirokastër 23.8 24.0 24.4 29.7 30.3 30.1 9.3 6.1 6.4<br />
13 Sarande 25.6 25.9 26.4 27.2 27.7 28.0 6.6 1.7 1.8<br />
14 Kukës 22.6 22.4 23.0 26.1 26.5 26.5 18.0 14.2 10.2<br />
15 Peshkopi 21.6 21.5 21.3 25.7 26.0 26.1 12.9 10.1 8.0<br />
16 Puke 20.4 20.4 21.0 - - - 22.9 17.6 20.2<br />
17 Burrel 23.1 22.8 23.5 - - - 22.2 13.6 12.9<br />
18 Bulqize 19.6 19.7 20.0 - - - 13.8 15.1 17.2<br />
19 Pogradec 21.3 21.4 21.6 25.9 26.2 26.6 9.6 7.1 6.4<br />
20 Korçe 20.5 20.6 21.0 23.9 24.6 24.9 12.5 9.0 7.9<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 18.6 19.1 19.3 22.6 23.0 22.8 13.4 9.2 10.4<br />
MESATARJA SHUMËVJEÇARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI<br />
Shuma e<br />
reshjeve ne<br />
mm<br />
STACIONI<br />
Shuma e<br />
reshjeve ne<br />
mm<br />
BERAT 60.7 LUSHNJE 57.3<br />
DIBER 57.5 MAT 77.5<br />
DURRES 60.2 MIRDITË 133.1<br />
ELBASAN 68.8 PËRMET 59.6<br />
FIER 61.4 POGRADEC 44.4<br />
GRAMSH 72.4 PUKE 150.5<br />
GJIROKASTËR 93.8 SARANDE 97.4<br />
KOLONJE 57.6 SKRAPAR 56.1<br />
KORCE 47.5 SHKODER 184<br />
124
KRUJE 103.6 TËPELENE 76.9<br />
KUKES 73.8 TIRANE 77.7<br />
LEZHE 94.4 TROPOJE 108.4<br />
LIBRAZHD 78.2 VLORE 57.9<br />
Lagështia në brendësi të tokës në përqindje ndaj Kapacitetit Fushor<br />
Ujëmbajtës:<br />
20 qershor-50 %, 10 Korrik-40 %, 31 korrik-30 %, Gusht 31-10 %<br />
Zbardhja e dritës Dielli lind Perëndon<br />
1/7 02.58 05.06 20.25<br />
2 02.58 05.06 20.25<br />
3 02.59 05.07 20.25<br />
4 03.00 05.07 20.24<br />
5 03.01 05.08 20.24<br />
6 03.02 05.09 20.24<br />
7 03.03 05.09 20.24<br />
8 03.04 05.10 20.23<br />
9 03.05 05.11 20.23<br />
10 03.06 05.11 20.23<br />
11 03.07 05.12 20.22<br />
12 03.09 05.13 20.22<br />
13 03.10 05.13 20.21<br />
14 03.11 05.14 20.21<br />
15 03.12 05.15 20.20<br />
16 03.14 05.16 20.19<br />
17 03.15 05.17 20.19<br />
18 03.16 05.17 20.18<br />
19 03.18 05.18 20.18<br />
20 03.19 05.19 20.17<br />
21 03.21 05.20 20.16<br />
22 03.22 05.21 20.15<br />
23 03.24 05.22 20.14<br />
24 03.25 05.23 20.14<br />
25 03.27 05.24 20.13<br />
26 03.28 05.24 20.12<br />
27 03.30 05.25 20.11<br />
28 03.31 05.26 20.10<br />
29 03.33 05.27 20.29<br />
30 03.34 05.28 20.08<br />
31 03.36 05.29 20.07<br />
125
KALENDARI HËNOR<br />
Korrik<br />
H M M E P Sh D<br />
26 1<br />
27 2 4 5 6 7 8<br />
28 9 10 12 13 14 15<br />
29 16 17 18 20 21 22<br />
30 23 24 25 27 28 29<br />
31 30 31<br />
Bima <strong>dhe</strong> kualiteti i ujit për ujitje<br />
Është shumë e çuditshme që kërkesat për<br />
kualitetin e ujit të destinuar për ujë të<br />
pijshëm apo për ujitje, nuk kanë ndonjë<br />
dallim të madh lidhur me standardet e tij.<br />
Sa që shpesh herë pyetet fjala vjen për<br />
fasulen , <strong>se</strong> me çfarë ujë është ujitur. Po<br />
ashtu paraqesin veçanti <strong>dhe</strong> perimet<br />
sidomos ato gjethore (kryesisht liliaceve,<br />
qepa, preshi, hudhra, <strong>se</strong> me çfarë janë<br />
ujitur, <strong>dhe</strong> në disa zona është zhvilluar <strong>dhe</strong><br />
më shumë kjo traditë, ku njerëzit pyesin <strong>se</strong><br />
në<strong>se</strong> është zier fasulja me ujin që është<br />
ujitur apo jo).<br />
Të gjithë besoj <strong>se</strong> biem dakord që bima në<br />
<strong>se</strong>rrë o<strong>se</strong> në fushë ka më shumë kërkesa për<br />
kualitetin e ujit në krahasim me botën<br />
shtazore në përgjithësi <strong>dhe</strong> me njeriun në<br />
126
veçanti, mbasi këto të fundit kanë organet e<br />
tretjes, dixhestive, <strong>dhe</strong> të jashtëqitjes, apo të<br />
urinimit, nëpërmjet të cilëve ato <strong>se</strong>lektojnë<br />
<strong>dhe</strong> eliminojnë e<strong>dhe</strong> intoksikimet që vijnë<br />
nga uji o<strong>se</strong> nga përmbajtja e ujit në ushqim,<br />
uji i lidhur kimikisht apo i lirë.<br />
Kjo nuk ndodh me bimën, ajo nuk ka<br />
mundësi të kundërveprojë në rastin e<br />
përdorimit të ujit jashtë kërkesave të saj, por<br />
gjith<strong>se</strong>si ajo e prezanton këtë situatë të<br />
papranueshme nga ana e saj.<br />
Më poshtë po japim një tabelë të klasifikimit<br />
të kualitetit të ujit në klasa, të cilat lexuesi<br />
mund ti krahasoj me treguesit që arrijnë<br />
këto burime, për të cilat janë marrë <strong>dhe</strong><br />
kampionet për çdo burim <strong>dhe</strong> kanë<br />
rezultuar shumë të përafërta me standardet<br />
aktuale për ujin e pijshëm. Në rast të një<br />
përdorimi industrial është i domosdoshëm<br />
një marketing “ekstra standard”, ku<br />
analizat kapërcejnë parametrat e<br />
përcaktuara mbasi ftojnë <strong>dhe</strong> ato që vuajnë<br />
nga tiroidet, apo sëmundjet të sistemit<br />
dixhestal, që të mos vonojnë për ti përdorur,<br />
por zgjidhja më e mirë do të ishte qëndrimi i<br />
përkohshëm pranë këtyre burimeve. Mund<br />
të sjellim shembullin e Kroit të Bardhë në<br />
Rrugën Mërkurth-Kunora e Selitës, ku<br />
qytetaret kalojnë disa ditë pranë burimit,<br />
duke menduar (<strong>dhe</strong> përgjithësisht unë ju jap<br />
të drejtë) <strong>se</strong> vlerat e ujit jashtë burimit do të<br />
denatyrohen).<br />
127
Kategoria<br />
O<strong>se</strong><br />
Klasa<br />
Më poshtë janë standardet ideale të ujit të<br />
pijshëm:<br />
Konduktiviteti<br />
elektrik<br />
mS/cm 12<br />
Natriumi<br />
Ppm 13<br />
Klorided,<br />
ppm<br />
128<br />
Sulfatet,<br />
ppm<br />
1 0.5 30 50 100<br />
2 0.5-1.0 30-60 50-100 100-200<br />
3 1.0-1.5 60-90 100-150 200-300<br />
Më poshtë është një listë e elementëve më kryesorë me maksimumin e pranueshëm të<br />
tyre:<br />
Elementët Maksimumi i pranueshëm<br />
(ppm)<br />
Nitrogjeni, NO3-N 5<br />
Fosfori, H2PO4-, P 5<br />
Potasi, K+ 5<br />
Kalciumi, Ca + 120<br />
Magnezi, Mg ++ 25<br />
Kloruret, Cl- 100<br />
Sulfatet, SO4-- 200<br />
Bikarbonatet, HCO3- 30-60<br />
Hekuri, Fe++ (o<strong>se</strong> hekuri trivalent Fe+++) 60<br />
Bori, B 5<br />
Zinku, Zn++ 0.5<br />
Mnanganezi,Mn ++ 0.5<br />
Bakri, Cu++ 1.0<br />
Alumini, Al+++ 0.2<br />
Molibdeni, Mo 5<br />
Fluori, F 0.02<br />
Ph 5-7<br />
Ka <strong>dhe</strong> një kategorizim lidhur me fortësinë e<br />
ujit, në gjuhën popullore thuhet <strong>se</strong> nuk bën<br />
12<br />
Mili Siemens/cm, njësi matë<strong>se</strong> e konduktivitetit apo përcjellshmërisë elektrike<br />
13<br />
Pjesë për milion
shkumë sapuni, matet me Gradë baume, por<br />
është e nevojshme në këndvështrimin që<br />
kemi për ta shtjelluar më tej.<br />
GUSHT<br />
Augustus, Perandori i parë Romak, përsëri emërtohej i “gjashti<br />
muaj” sipas Romulus-it<br />
Gusht e gunë, (Shqipëria e Mesme)<br />
Ditën e Shemërisë priti vijën shtëpisë.<br />
Shemëria, festë tradicionale në shumë zona të vendit, afërsisht në<br />
fund të Gushtit, që koincidon me tërheqjen e bulmetit nga stani.<br />
Shkodra <strong>dhe</strong> Malësia e Ma<strong>dhe</strong> nuk dëshirojnë të bëjnë dasma në këtë muaj.<br />
NR Stacioni Temp. mes. E ajrit Temp. mes. e tokës Reshjet, mm<br />
1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 21-30 1-10 11-20 20-30<br />
1 Koplik 26.0 24.1 23.3 - - - 17.5 27.8 20.4<br />
2 Shkodër 25.3 23.9 22.7 27.6 26.1 24.5 25.4 30.4 32.5<br />
3 Lezhe 24.5 23.3 22.4 - - - 15.8 27.8 20.7<br />
4 Durrës 24.3 22.4 22.6 27.8 26.5 24.8 9.3 13.8 13.1<br />
5 Tirane 24.3 23.0 22.3 27.1 25.7 23.8 11.7 21.4 19.0<br />
6 Elbasan 24.0 21.9 21.9 27.6 25.9 24.2 13.2 21.5 17.7<br />
7 Cërrik 24.6 23.4 22.4 - - - 12.0 18.3 18.4<br />
8 Berat 24.3 23.2 21.8 27.9 25.4 25.0 9.6 17.6 25.4<br />
9 Lushnje 24.9 23.8 23.1 28.5 27.2 25.5 14.1 14.9 13.8<br />
10 Fier 23.5 22.6 21.6 27.9 26.3 25.1 12.4 15.4 16.7<br />
11 Vlore 24.7 23.8 22.9 28.5 27.2 25.4 8.5 8.6 14.8<br />
12 Gjirokastër 24.1 22.8 21.8 29.8 28.8 26.2 9.6 12.6 27.4<br />
13 Sarande 26.4 25.4 24.4 27.4 26.0 24.3 7.9 12.0 33.4<br />
14 Kukës 22.7 21.1 19.8 26.2 24.3 22.6 13.9 18.4 17.7<br />
15 Peshkopi 22.0 20.3 19.1 25.8 24.0 22.2 10.2 16.8 14.8<br />
16 Puke 20.4 18.9 18.2 - - - 23.3 43.6 25.1<br />
17 Burrel 22.8 21.4 20.3 - - - 13.8 20.0 22.1<br />
18 Bulqize 19.9 18.5 17.5 - - - 19.9 30.2 21.9<br />
19 Pogradec 21.5 20.2 19.0 26.3 24.6 22.4 11.6 12.2 17.0<br />
20 Korçe 20.9 19.1 18.3 24.9 22.9 21.0 9.6 9.4 20.2<br />
21 Er<strong>se</strong>ke 19.2 18.0 16.8 22.8 21.4 19.6 9.5 12.7 21.2<br />
129
MESATARJA SHUMËVJEÇARE E RRESHJEVE, 1945-1975<br />
STACIONI<br />
Shuma e<br />
reshjeve ne<br />
mm<br />
STACIONI<br />
Shuma e<br />
reshjeve ne<br />
mm<br />
BERAT 60.7 LUSHNJE 57.3<br />
DIBER 57.5 MAT 77.5<br />
DURRES 60.2 MIRDITË 133.1<br />
ELBASAN 68.8 PËRMET 59.6<br />
FIER 61.4 POGRADEC 44.4<br />
GRAMSH 72.4 PUKE 150.5<br />
GJIROKASTËR 93.8 SARANDE 97.4<br />
KOLONJE 57.6 SKRAPAR 56.1<br />
KORCE 47.5 SHKODER 184<br />
KRUJE 103.6 TËPELENE 76.9<br />
KUKES 73.8 TIRANE 77.7<br />
LEZHE 94.4 TROPOJE 108.4<br />
LIBRAZHD 78.2 VLORE 57.9<br />
Lagështia në brendësi të tokës në përqindje të Kapacitetit Ujë mbajtës Fushor:<br />
31 Korrik-20 %, 31 Gusht 10 %<br />
Zbardhja e Dritës Dielli lind Perëndon<br />
1/8 03.37 05.30 20.06<br />
2 03.39 05.31 20.05<br />
3 03.40 05.32 20.04<br />
4 03.42 05.33 20.02<br />
5 03.43 05.34 20.01<br />
6 03.45 05.35 20.00<br />
7 03.47 05.36 19.59<br />
8 03.48 05.37 19.58<br />
9 03.50 05.38 19.56<br />
10 03.51 05.39 19.55<br />
11 03.53 05.40 19.54<br />
12 03.54 05.41 19.52<br />
13 03.56 05.42 19.51<br />
14 03.57 05.43 19.50<br />
15 03.59 05.44 19.48<br />
16 04.00 05.45 19.47<br />
17 04.02 05.46 19.46<br />
18 04.03 05.47 19.44<br />
130
19 04.05 05.48 19.43<br />
20 04.06 05.49 19.41<br />
21 04.08 05.50 19.40<br />
22 04.09 05.51 19.38<br />
23 04.11 05.52 19.37<br />
24 04.12 05.53 19.35<br />
25 04.13 05.54 19.34<br />
26 04.15 05.55 19.32<br />
27 04.16 05.56 19.30<br />
28 04.18 05.57 19.29<br />
29 04.19 05.58 19.27<br />
30 04.20 05.59 19.26<br />
31 04.22 06.00 19.24<br />
KALENDARI HËNOR<br />
ANEKTODA<br />
Në një fshat të Kolonjës, Er<strong>se</strong>kës.<br />
Në kohën e lëmit, shirjes së grurit, gallofi, o<strong>se</strong> korbi, merr në gojë një kalli gruri.<br />
U alarmua i gjithë fshati që të armatosur me hunj <strong>dhe</strong> me purtekat me të cilët shinin<br />
grurin në lëmë, e ndoqën gallofin deri në Qafën e Qarrit.<br />
Historia përfundon <strong>këtu</strong> mbasi nuk ka të dhëna nga kronikanët e kohës <strong>se</strong> si përfundoi ky<br />
aksion.<br />
Në një fshat të bregdetit:<br />
Gusht<br />
H M M E P Sh D<br />
31 1 3 4 5<br />
32 6 7 8 10 11 12<br />
33 13 14 15 16 18 19<br />
34 20 21 22 23 25 26<br />
35 27 28 29 30<br />
131
Në një funeral, Urata ishte në vendin e parë, kuptohet pas kishin arkivolin. Pa mbërritur<br />
tek varrezat, kortezhin e ndërpret një lepur. Urata që i kishte llogaritur <strong>dhe</strong> këto rrethana,<br />
bën gati çiften <strong>dhe</strong> i thotë shoferit të ndalojë. Shoferi, kuptohet nën zë i thotë: Uratë po na<br />
turpëron <strong>se</strong> i prijmë një funerali. Urata i përgjigjet: Budalla, arkivoli që ne kemi pas nuk<br />
ka <strong>se</strong> si të iki, ndërsa lepurin që na preu rrugën, nuk do ta gjejmë në kthim.<br />
Recipe, receptura gatimi, sipas zonave <strong>dhe</strong> festash, ceremonive<br />
Tepelenë <strong>dhe</strong> trevat për rreth:<br />
Buka e zakonshme që zihej me ujë të ngrohtë, bukëvalja, brumi i së cilës<br />
zihej me ujë të valuar, buka e saçit <strong>dhe</strong> buka e vatrës, kjo e fundit gatuhej me<br />
shumë nga barinjtë në stane, por <strong>dhe</strong> në familje. Bukë misri “Gjizake”,<br />
emërtohej kështu nga që brumi përzihej me gjizë, pak gjalpë, brumë <strong>dhe</strong><br />
erëza.<br />
Buka, “Trazorja”, brumit i shtohej djathë i grimcuar <strong>dhe</strong> shumë gjalpë, si<br />
erëz ishte vjozma (nenexhiku). E shoqëruar me kosë o<strong>se</strong> dhallë të vinte në<br />
shpirt.<br />
Një nga gatimet më të rralla ishte “Arapashi” - ky gatuhej me zorrët e holla<br />
të qengjit, o<strong>se</strong> kecit të grira imët. Më vonë shtoheshin <strong>dhe</strong> përbërës të tjerë.<br />
Bardh- Mat <strong>dhe</strong> trevat për rreth, Arapash në jug-<br />
Iftari për myslimanët<br />
Menyja e krishtlindjeve<br />
Menyja e bajramit të madh <strong>dhe</strong> të vogël<br />
Menyja e novruzëve, ashures etj.<br />
Mitologjia për bereqetin, kush është bereqeti <strong>dhe</strong> kush nuk është,<br />
Fshatarët bëjnë një klasifikim, testim, sipas të cilit ai që nuk është bereqetli nuk duhej të<br />
shkelte i pari në arë për të lëruar, apo prashitur etj .<br />
Urimi me bereqet?<br />
Në hambar të zotit, u bëftë pa punue!<br />
Prognoza, parashikimi popullor i motit, <strong>dhe</strong> ndryshimi i mjedisit<br />
Mbetet e paplotësuar për këtë numër, mbasi ndryshimi shumë dinamik global, i<br />
mjedisit, parashikimi popullor i motit, deri diku bëhet i pabesueshëm për arsyet më<br />
sipër.<br />
Buka, shumë më tepër <strong>se</strong> buka<br />
Mos e shkel <strong>dhe</strong> të shitoftë zana, do të thoshte Migjeni.<br />
132
Fare pak në historinë e bujqësisë botërore<br />
Versus Historisë mbarëbotërore të bujqësisë nëpër shekuj <strong>dhe</strong><br />
mijë vjeçarë<br />
Në zonat më pjellore siç ishin ato të Azisë Perëndimore, Egjiptit <strong>dhe</strong> të Indisë që shumë<br />
herët ka ekzistuar nxitja për kultivimin e bimëve që më para konsideroheshin të egra.<br />
Rajone disi të veçuara të bujqësisë gjendeshin <strong>dhe</strong> në Kinën Jugore në Guinenë e Re <strong>dhe</strong><br />
shumë rajone të Amerikës.<br />
Tetë bimët e para të ashtuquajtura themelues të Neolitikut kanë qenë: Disa forma të<br />
grurit, okra (Triticum monoccocum), tepa (Triticum diccocum), më pas elbi disa<br />
rreshtash, o<strong>se</strong> elbi distik, bizelet <strong>dhe</strong> , thjerrëzat, qiqra, (Cicer arietinum), Urovi,<br />
(Lathyrus montanus) <strong>dhe</strong> Lini (Linum ussitasimum), Flax, në angl..<br />
Duke filluar nga vitet 7 000 p.e.s., bujqësia ka mbërritur në Egjipt <strong>dhe</strong> nënkontinenti<br />
Indian nisi me kultivimin e grurit <strong>dhe</strong> të elbit, gjë që vërtetohet nga zbulimet në<br />
Balochistan, (Sot Pakistani). Duke vazhduar pas vitit 6000, BC, ferma në nivele mesatare<br />
ndo<strong>dhe</strong>shin në formë rripash përgjatë brigjeve të Nilit.<br />
Akoma ujitja nuk kishte marrë formën <strong>dhe</strong> përkrahjen nga kjo bujqësi e atëhershme.<br />
Kësaj periu<strong>dhe</strong> i përkasin <strong>dhe</strong> zhvillimet në Lindjen e Largët me oriz, thuaj<strong>se</strong> më shumë<br />
<strong>se</strong> me grurë, si bimë bazë, (staple në angl.) të komplementuara me prodhimet nga deti.<br />
Nga vitet 5000 p.e.s. popujt Sumerian zhvilluan bazën e bujqësisë, që do të thotë<br />
kultivimin intensiv të tokës, akoma monokulture, ujitje të organizuar etj. sigurisht<br />
përgjatë shtrateve të lumenjve, Shat al-Arab, që nga gjiri Persik deri në bashkimin e<br />
Tigrit <strong>dhe</strong> të Euphratit. Pas domestikimit, zbutjes tashmë të kafshëve, barinjtë do të<br />
bashkoheshin me fermerët, bujqit që garantonin një jetë o<strong>se</strong> <strong>se</strong>dentare apo gjysmë<br />
nomadike. Misri, manioku, si <strong>dhe</strong> frutë rrënjorët fillimisht janë domestikuar në Amerikë<br />
të paktën që nga viti 5200 p.e.s.<br />
Patatja, domatja, speci, kungulli si <strong>dhe</strong> disa variete të fasules, duhani si <strong>dhe</strong> shumë bimë<br />
të tjera kishin marrë një zhvillim në Amerikë lidhur me një përhapje shumë të ma<strong>dhe</strong> të<br />
tarracimeve në pjesën më të ma<strong>dhe</strong> të Andeve.<br />
Grekët <strong>dhe</strong> Romaket bën përpjekje për zhvillimin e bujqësisë, por jo shumë të<br />
rëndësishme në krahasim me ato që bënë popujt Summerian 14 . Grekët, sidomos ato të<br />
Jugut duhej të përballonin një bujqësi në toka të shkreta <strong>dhe</strong> megjithatë ia arritën. Ndërsa<br />
Romakët ishin më shumë të interesuar për bimët që li<strong>dhe</strong>shin me tregun.<br />
Në kohën e eksplorimit Evropian do të kemi domestikimin e Kokoas, apo të gjelit të detit<br />
(E<strong>dhe</strong> sot festohet në fund të tetorit festa e Halloween-it. Po kështu mund të shtojmë<br />
domestikimin e lulediellit, duhanit, shumë varietete të kungullit, panjës sheqerore,<br />
luleshtry<strong>dhe</strong>ve , bimë të familjes kenopodiaceae (të panxharit).<br />
Në Mesjetë, fermerët në Afrikën e Veriut, Lindjen e Afërme <strong>dhe</strong> në Evropë, mundësuan<br />
përfshirjen e teknologjive të tilla siç ishte sistemi i ujitjes, digave, mjeteve për lartësimin<br />
e ujit. Kjo <strong>dhe</strong> në sfondin e një rotacioni, qarkullimi, me tre fusha.<br />
14 Paraardhësit e Babilonasve , populli <strong>se</strong>mitik, hebrenj (I.XH)<br />
133
EMËRTIMI<br />
I FESTËS<br />
Dita e verës<br />
Shënim: Kjo pjesë ka për qëllim vendosjen e historisë së bujqësisë, apo lashtësisë, siç<br />
prezantohet nga autori, në sfondin e historisë botërore të bujqësisë. Nuk është e vështirë<br />
të diktohet lashtësia e kësaj bujqësie shqiptare të paktën ndaj tablosë së historisë<br />
Evropiane të saj, ku prevalon kjo traditë.<br />
Kalendari i festave tradicionale popullore<br />
15 në trevat shqiptare<br />
Shëngjergji Në shumë zona<br />
të Shqipërisë<br />
<strong>dhe</strong> jashtë<br />
vendit<br />
Shën<br />
Eufemia, në<br />
saj të<br />
TREVA DATA (<strong>dhe</strong> e RITET, ZGJATJA, GATIMI, BIMËT QË DEKOROJNË<br />
përafërt)<br />
FESTËN, BESTYTNITË<br />
Pothuaj<strong>se</strong> në Sipas Diversiteti i ceremonive, riteve, kohë zgjatjes është shumë i<br />
gjithë hapësirën kalendarit madh. Sinjalizimi i kësaj nate nëpërmjet daulinave, dëng i<br />
mbarë shqiptare Gregorian, 22 bimëve të thara, vizitat etj.<br />
mars Në zonën e Jugut, hi<strong>dhe</strong>shin në prush, prushin e zjarrit, degëza<br />
ulliri të njoma <strong>dhe</strong> përmendej një emër. Në<strong>se</strong> dega, degëza<br />
lëvizte nuk i nënshtrohej temperaturës së prushit, merrte një<br />
vlerësim, ndërsa kuptohet e kundërta.<br />
6 Maj Ndarja e qengjave, qengji i piketuar, destinuar, për tu therur <strong>dhe</strong><br />
vënë në hell do të jetë më i madhi. Gjethet e arrës të vëna që pa<br />
zbardhur drita tek pragu i derës, qemeri, nënkuptojnë largimin e<br />
rrezikut <strong>dhe</strong> të gjumit të madh. Në <strong>se</strong>ksionin e bulmetit vendo<strong>se</strong>t<br />
bar Shëngjergji, bargjergji, sarafi, ngjitë<strong>se</strong>, Lysimachia<br />
numularia, L..<br />
Janë të mirëpritur miq nga zonat që e festojnë këtë festë, bija etj,<br />
pavarësisht nga religjioni. Menyja: Mish qengji i pjekur në hell,<br />
byrek me kulloshtër, o<strong>se</strong> me djathë të njomë, hudhra të njoma që<br />
sipas një besëtytnie e<strong>dhe</strong> për ti kursyer, nuk lejoheshin të<br />
shkuleshin para Shëngjergjit. Përgjithësisht i dedikohet ngjitjes<br />
së bagëtive në kullotat verore, bjeshkë.<br />
Prell, Mat, Qafë Afërsisht në Pothuaj<strong>se</strong> e harruar pas Revolucionit antifetar të vitit 1967.<br />
Mali, Kallmet, fund të Frekuentohej <strong>dhe</strong> ishin të mirëpritur nga të gjitha zonat që<br />
Lezhë, e<strong>dhe</strong> në gushtit, në rrethonin p.sh. Teqenë e Prellit.<br />
15 As nuk mund të pretendohet që ky kalendar të jetë i plotë sidomos në<br />
shtrirjen gjeografike të tij. Do të jetë detyrë e lexuesve të këtij Almanaku që<br />
në botimin <strong>se</strong>rial, pasardhës 2013, 2014 etj. ta kompletojnë këtë por duke<br />
menduar që ky kalendar asnjëherë nuk do të jetë përfundimtar o<strong>se</strong> i<br />
kompletuar.<br />
Në një farë kuptimi është një udhërrëfyes, çelës, që të çon apo të jep<br />
mundësinë për të prezantuar kulturat përkatë<strong>se</strong>, respektive,<br />
134
fenomene<br />
fonetike<br />
Shënxhemia,<br />
Greqi Greqi në<br />
shtator që<br />
li<strong>dhe</strong>t me<br />
diferencën e<br />
kalendarit<br />
Gregorian me<br />
atë Julian<br />
Shën<br />
Llezhdër,<br />
Shënrefi Gjocaj, Mat E diela e parë<br />
e nëntorit<br />
Shemëria, e<br />
Lurës <strong>dhe</strong> e<br />
gjithë<br />
Shqipërisë,<br />
apo festa me<br />
miq<br />
Lura, Kaçinari,<br />
Mirditë, Mati<br />
Shënapremtja Kurbin, Skuraj,<br />
Bajraku i<br />
rranxës, mat etj<br />
Darkat Kudo në<br />
Shqipëri<br />
Afërsisht fund<br />
i Gushtit, në<br />
Kaçinar është<br />
në fund të<br />
shtatorit<br />
Fundi i<br />
Qershorit<br />
Të pa<br />
përcaktuara<br />
Shënkolli Përgjithësisht<br />
llogaritej e<br />
enjtja e parë<br />
pas<br />
Shelbuemi,<br />
Shpëtimtari,<br />
Festa e<br />
Ashures<br />
Shëngjergjit<br />
Ushqim i zakonshëm i fundit të gushtit, mish i pjekur, perime<br />
<strong>dhe</strong> fruta që tashmë ishin në kulmin e <strong>se</strong>zonit të prodhimit.<br />
E<strong>dhe</strong> bulmeti i freskët i sapo ardhur nga stanet e verimit pas<br />
Shemërisë.<br />
E pa plotësuar.<br />
Mendohet <strong>se</strong> ka lidhje me Kishën Sant Demetrius. Nënkupton<br />
fundin e <strong>se</strong>zonit të verës, sidomos në zonat e lartat, Shëmitër-<br />
Shëngjergj paralajmëron për një stinë dimri, të ndara në periudha<br />
6 mujore, Shëngjergj-Shëmitër <strong>dhe</strong> Shëmitër-Shëngjergj.<br />
Nuk ka ndonjë ritual të veçantë, janë të mirëpritur miqtë, bijat,<br />
nipat, mbesat p<strong>se</strong> jo <strong>dhe</strong> kalimtarët. Zonat për rreth nuk kanë<br />
nevojë për ftesë, grishje. Gështenjat e pjekuar, pulëbardhat do të<br />
zbukurojnë pjatat e drekës <strong>dhe</strong> të darkës.<br />
Përgjithësisht ka në bazë kremtimin e marrjes së bulmetit nga<br />
mali. Pjesëmarrësit janë të shumtë nga krahinat përreth. Menyja<br />
tashmë është më e larmishme mbasi jemi bash në fillimin e<br />
vjeshtës: Mish në saç <strong>dhe</strong> në hell, çorbë, byrek fli, djathë, kos në<br />
napë, maize, etj<br />
Shënapremtja, o<strong>se</strong> Shën Veneranda, (nga lat. -E premte),<br />
Rumanisht “ Sfanta Vineri”, lat. “dies veneris”, greqisht,<br />
Paraskevi, Parashqevi , ishte festa e zonjës së bukurisë, ka qenë<br />
identifikuar me Kultin e Venusit, <strong>dhe</strong> atje ku kremtohej Ylberi<br />
është quajtur <strong>dhe</strong> Ylberi i Zonjës Prenë.<br />
Darka e Shiut, Darka e të mbjellave, darka e ngjitjes së bagëtive<br />
në mal <strong>dhe</strong> e mbërritjes, kthimit; darka e të korrave, darka e<br />
qethjes së deleve, darka e mbledhjes së bereqetit etj. etj.<br />
Zheje-Rubik Fund i majit Kisha e Rubikut quhet Kisha e Shelbumit, Shpëtimtarit, Ritet<br />
<strong>dhe</strong> pritja përqendrohen kryesisht në darkë. Pritën miq e të ftuar<br />
Në të gjitha<br />
trevat që<br />
banohen nga<br />
bektashinjtë<br />
Kreshme Sllovë- kalaja e<br />
Dodës<br />
nga të gjitha trevat <strong>dhe</strong> besimet.<br />
5-10 dhjetor Pas lutjes nga kleri i Teqesë, shërbehet ashure për të gjithë<br />
pjesëmarrësit<br />
Pas<br />
përfundimit të<br />
mbjellave.<br />
135
Shenllezder,<br />
disa e<br />
konsiderojnë<br />
<strong>dhe</strong> si Shën<br />
Aleksandrin<br />
Ishmark Rukaj, Mat 22 prill<br />
Kreshme Në komunitetin<br />
katolik<br />
Nata e<br />
buzmit, o<strong>se</strong><br />
“kthimi i<br />
diellit për<br />
verë”,<br />
Pukë, Dukagjin,<br />
Mirditë, Rrafshi<br />
i Dukagjinit,<br />
Kosove,<br />
Malësia e<br />
Lezhës<br />
Zgjasin 7 javë<br />
<strong>dhe</strong><br />
përfundojnë<br />
një natë para<br />
ditës<br />
Ringjalljes së<br />
Krishtit<br />
Nuk lejohet konsumimi i mishit <strong>dhe</strong> i yndyrave shtazore. Nata e<br />
parë e fillimit, “të lidhnat” duhet të pritej një pulë. Prerja e<br />
pulave më vonë ndërpritej ndoshta <strong>dhe</strong> për të krijuar mundësinë<br />
e shtimit të tyre.<br />
24 Dhjetor Në zjarre do të viheshin buzmat e festës, copa nga krasitja e<br />
hardhisë, o<strong>se</strong> të drurit të arrës e tharë nga rrufeja <strong>dhe</strong> ngrica, jo<br />
me një ndryshim të madh nga veriu në Jug. Qëllimi ishte për të<br />
ndjellë <strong>dhe</strong> një prodhimtari të lartë të hardhisë <strong>dhe</strong> të arrës.<br />
Rituali përcaktonte <strong>dhe</strong> krasitjen e tri degëve të hardhive nga një<br />
fëmijë duke përshpirtur urimin : “kaq u bëftë veshuli i rrushit që<br />
nënkuptonte trupin e fëmijës që kishte kryer procesin (ritualin) e<br />
krasitjes. Kudo dekori do të ishte me degë hardhie që<br />
nënkuptonte përcjelljen e lutjes që fuqia e hyjnisë, të<br />
transmetohej përmes këtyre sharmendave të hardhisë të kalonte<br />
tek pjergullat, tendat, ereket, për t’ju dhënë atyre energji që të<br />
shtoheshin <strong>dhe</strong> të transmetonin vetëm mbarësi.<br />
Shën Kozmai Myzeqe 24 Gusht Fillon më datën 23 gusht, llogariten mblesëri, fejesa <strong>dhe</strong><br />
martesa, petullat <strong>dhe</strong> mish i pjekur janë tipike për këtë festë<br />
Shën Triada<br />
(Rushajet)<br />
Në gjithë<br />
hapësirën e<br />
Myzeqesë duke<br />
filluar nga<br />
Libofsha <strong>dhe</strong><br />
duke vazhduar<br />
në Myzeqenë e<br />
Vogël, apo<br />
Myzeqeja e<br />
Vlorës<br />
40 ditë pas<br />
pashkëve<br />
ortodok<strong>se</strong><br />
tradicionale që pushton gjithë zonën e Myzeqesë.<br />
Është llogaritur pjekja e qershive, pjeshkave, mollëve <strong>dhe</strong><br />
dardhave të hershme, ëmbëlsirat e karakterizojnë këtë ditë.<br />
Nuk janë përmendur krishtlindjet, Pashkët katolike apo ortodok<strong>se</strong>, Bajrami i Madh<br />
<strong>dhe</strong> Bajrami i Vgël, Kurban Bajrami, për tua lënë radhën atyre festave që<br />
konsiderohen si pagane.<br />
MITOLOGJIA<br />
136
-Bimët që dekorojnë këto festa: Gjethet e arrës, për të larguar morrat <strong>dhe</strong> për t’ia<br />
lëshuar tjetrit, Barëshëngjergji, për zënien e kosit apo mpiksjen e djathit, degëzat e ullirit<br />
të hedhura në prush, për të “testuar” shokët <strong>dhe</strong> miqtë.<br />
Kalendari HËNOR <strong>dhe</strong> interpretimet.<br />
Ndikimi i hënës <strong>dhe</strong> disa interpretime të ardhura nga kohëra <strong>dhe</strong> popuj të ndryshëm si <strong>dhe</strong><br />
parashikimi popullor i kohës, motit.<br />
Hëna e re Tremujori i parë Hëna e plotë Tremujori i fundit<br />
23 Janar 2012<br />
1 Janar 2012<br />
06:15:49<br />
31 Janar 2012<br />
07:40:29 04:10:53<br />
21 Shkurt 2012 1 Mars 2012<br />
22:35:52 01:22:44<br />
22 Mars 2012 30 Mars 2012<br />
14:38:18 19:41:59<br />
21 Prill 2012 29 Prill 2012<br />
07:18:00 09:57:00<br />
20 Maj 2012 28 Maj 2012<br />
23:48:14 20:17:09<br />
19 Qershor 2012 27 Qershor 2012<br />
15:03:14 03:31:34<br />
19 Korrik 2012 26 Korrik 2012<br />
04:25:10 08:57:20<br />
17 Gusht 2012 24 Gusht 2012<br />
15:55:38 13:54:39<br />
16 Shtator 2012 22 Shtator 2012<br />
02:11:46 19:41:55<br />
15 Tetor 2012 22 Tetor 2012<br />
12:03:37 03:33:07<br />
13 Nëntor 2012 20 Nëntor 2012<br />
22:09:08 14:32:33<br />
13 Dhjetor 2012 20 Dhjetor 2012<br />
08:42:41 05:20:11<br />
9 Janar 2012 16 Janar 2012<br />
07:31:17 09:09:09<br />
7 Shkurt 2012 14 Shkurt 2012<br />
21:55:01 17:05:02<br />
8 Mars 2012 15 Mars 2012<br />
09:40:38 01:26:16<br />
6 Prill 2012 13 Prill 2012<br />
19:19:45 10:50:45<br />
6 Maj 2012 12 Maj 2012<br />
03:35:00 21:47:00<br />
4 Qershor 2012 11 Qershor 2012<br />
11:12:40 10:42:28<br />
3 Korrik 2012 11 Korrik 2012<br />
18:52:53 01:49:05<br />
2 Gusht 2012 9 Gusht 2012<br />
03:28:32 18:56:13<br />
31 Gusht 2012 8 Shtator 2012<br />
13:59:12 13:16:11<br />
30 Shtator 2012 8 Tetor 2012<br />
03:19:40 07:34:29<br />
29 Tetor 2012 7 Nëntor 2012<br />
19:50:39 00:36:54<br />
28 Nëntor 2012 6 Dhjetor 2012<br />
14:47:10<br />
28 Dhjetor 2012<br />
10:22:21<br />
15:32:39<br />
Komunitete <strong>dhe</strong> kultura të ndryshme kanë regjistruar o<strong>se</strong> evidentuar <strong>dhe</strong> rekomandime<br />
sidomos për mbjelljet <strong>dhe</strong> krasitjet lidhur me kalendarin HËNOR.<br />
Po ashtu li<strong>dhe</strong>n me të <strong>dhe</strong> qethja e parë fëmijës, nga Nuni, Kumbara, qethja e deleve, etj.<br />
Në zhargonin popullor fazat klasifikohen si hënë e re, gjysmë hënë, hënë e plotë, o<strong>se</strong><br />
hënë zjarre, <strong>dhe</strong> hënë tu sosë, o<strong>se</strong> në mbarim.<br />
137
Sidomos në rastin e gjysmë së hënës, është përdorur <strong>dhe</strong> për parashikim popullor të<br />
motit: Kur hëna ishte me kurriz, mendohej <strong>se</strong> pritej thatësire, <strong>dhe</strong> e kundërta, kur ishte me<br />
bark, pritej shi, kuptohet në verë tejet i mirëpritur.<br />
Prognozomi, parashikimi i motit, ka shenja o<strong>se</strong> elementë që variojnë nga një zonë në<br />
tjetrën: Shfaqja e mjegullës në majat e maleve, ishte shenjë e sigurt për shi, fluturimi ulët<br />
i zogjve, shtegtimi i shpendëve sidomos patave të egra, zhveshja e plepave në pjesën e<br />
poshtme, parashikonte dimër të ashpër; etj.<br />
Ngjyrosja o<strong>se</strong> pigmentimi i gjetheve të drurëve të ndryshëm në fund të vjeshtës, o<strong>se</strong> në<br />
prag të dimrit, li<strong>dhe</strong>t më shumë me reagimet o<strong>se</strong> kundërveprimin i bimës ndaj kushteve të<br />
motit <strong>dhe</strong> jo shumë është një sinjal për prognozimin e situatës në ditët që do të vijnë më<br />
pas.<br />
Tashmë këto prognoza jo <strong>se</strong> nuk janë të besueshme, o<strong>se</strong> <strong>se</strong> duhet të injorohen, por me<br />
ndryshimet ekologjike shumë dinamike, nuk përbëjnë ndonjë bazë për tu marrë parasysh.<br />
Gjith<strong>se</strong>si këto rekomandime të mbërritura nga përvoja popullore, janë pjesë e<br />
trashëgimisë kulturore, por janë disi të diskutueshme.<br />
Akoma më shumë të diskutueshme janë <strong>dhe</strong> rekomandimet sipas zodiakut, horoskopit, që<br />
për arsye të ndryshme nuk janë inkorporuar në trashëgiminë popullore të Universit<br />
Shqiptar, që përmendëm më lartë.<br />
Në numrat e ardhshëm, 2013, 2014, 2015 <strong>dhe</strong> në vazhdim, lexuesit do të sjellin shumë<br />
prurje të reja lidhur me këtë temë.<br />
Bereqet, bereqetli – Kërkohej që i pari nga ata që ishin thirrur për të kontribuar në<br />
lërimin, plugimin, prashitjen etj. të arës, të shkelnin tokën, të ishin disa përfaqësues<br />
të familjeve që tradicionalisht kanë arritur të kenë, bereqet në vatanin e tyre.<br />
Në<strong>se</strong> nuk realizohej kjo, pasiguria apo dyshimi për prodhimin, bereqetin që do të<br />
futej në hambar, do ti shoqëronte deri në fund.<br />
Dita e Zojës - 22 Mars, sipas mitologjisë, të zonjat e shtëpisë, duke qenë përgjegjë<strong>se</strong>t<br />
kryesore të kopshtit të perimeve, duhet të hidhnin disa fara në tokë që mund të ishin sipas<br />
zonave: misër, fasule, kungull, mel. etj.<br />
Almanaku bashkëbi<strong>se</strong>don me fermerin nëpërmjet<br />
një fjalorthi, o<strong>se</strong> më saktë në gjuhën e tij<br />
Albus – I bardhë, Morus alba, man i bardhë etj. nigra i zi;<br />
Alpe, alpet, alpine, Alpinizmi, flora <strong>dhe</strong> fauna alpine, klima alpine, batalioni alpin (ushtri), Alpages, fr.<br />
Alpet janë vargmale në Evropën Jugore. Nga kufiri Francë-Itali, duke përfshirë <strong>dhe</strong> një<br />
pjesë të ma<strong>dhe</strong> të Zvicrës, të Italisë së Veriut, Gjermanisë Jugore, Austrisë <strong>dhe</strong> duke<br />
vazhduar në brigjet e Adriatikut. Shtrihen në një gjatësi 1088 km duke u shtrirë në një<br />
sipërfaqe prej 226 300 km 2 .<br />
138
Popullsia e luginave të tyre <strong>dhe</strong> shpateve llogaritet me disa milionë njerëz. Maja më e<br />
lartë është e ajo e Mont Blanc, në Francë, 5,207 m. Mbi lartësinë 5000 m bora <strong>dhe</strong> akulli<br />
nuk shkrijnë asnjëherë.<br />
Alpet përgjithësisht ndahen në tre grupe: Alpet perëndimore në Francë <strong>dhe</strong> Itali, Alpet<br />
Qendrore në Zvicër <strong>dhe</strong> Veriun e Italisë, <strong>dhe</strong> Alpet lindore në Austri, Ish Jugosllavi <strong>dhe</strong><br />
Shqipëri.<br />
Në këto masive, bjeshkë është <strong>dhe</strong> qyteti AltDorf. (fshati i vjetër në gjermanisht) i njohur<br />
sipas legjendës së William Tell-it, i cili ishte detyruar të godas me shigjetë mollën në<br />
kokën e djalit të tij. Historia e përcjellë tek ne nga Fridrich Schieller, por mesazhi i kësaj<br />
historie ka mbërritur <strong>dhe</strong> tek ne në bjeshkët tona.<br />
Në këto masive të pa mata, ka kullota, sigurisht poshtë vijës së dëborës, blegtorët,<br />
fermerët përcjellin apo transferojnë kopetë, tufat e tyre në këto kullota në lartësi të<br />
mëdha. Ndërkohë fermerët gjatë <strong>se</strong>zonit do të merren me korrjen e barit si rezervë, që<br />
është i nevojshëm ku kullota natyrore është në rënie o<strong>se</strong> gjatë dimërimit pasi ato do të<br />
zbresin në luginat e ulëta <strong>dhe</strong> të mbrojtura.<br />
Produktet si djathi i Zvicrës <strong>dhe</strong> çokollata me qumësht, kanë pasaportën e këtyre<br />
bjeshkëve.<br />
Janë shumë lumenj që e kanë zanafillën në shkrirjen e dëborës në këto alpe si Rhini, që<br />
drejtohet drejt Detit të Veriut, ndërkaq Rhoni drejtohet drejt Jugut për në Detin Mes<strong>dhe</strong>,<br />
ndërsa lumi Po shkon drejt Adriatikut. Rrjedhat <strong>dhe</strong> rrëketë e Alpeve furnizojnë<br />
Danubin, një nga lumenjtë më të më<strong>dhe</strong>nj në Evropë.<br />
Nga alpet tona buron lumi i Vermoshi, Cemit, <strong>dhe</strong> Kirit.<br />
Alpinus - origjinon nga Alpet;<br />
Ara - “Prof. Eqerem Çabej është i mendimit <strong>se</strong> fjala arë ka zanafillë të hershme në<br />
gjuhën shqipe……….që do të thotë <strong>se</strong> kjo fjalë e ka prejardhjen nga gjuha mesape.<br />
Fjala arë është gjithëshqiptare <strong>dhe</strong> pa asnjë ndryshim në shqiptim përdoret në të<br />
gjitha territoret e banuar nga ata……….fshati <strong>dhe</strong> arat ishin sinonime të njëri tjetrit.”<br />
(Cituar nga: Prof. dr. Spiro Shkurti, Bujqësia në Arbërinë e shek. XIII-XVII,<br />
Tiranë, 2002) .<br />
Arapash, Bardh ne veri – Një gatim karakteristik, që gatuhet me zorrë të holla të<br />
qengjave apo kecave me të cilën bëhej një qullë ku ishte si përbërës <strong>dhe</strong> gjalpi, për të<br />
kundërmuar <strong>dhe</strong> erën karakteristike të tij.<br />
Argat, Argjat, Uprajë, në disa treva. - i kërkuar për ndihmë nga komshinjtë, sidomos për<br />
prashitjet, e<strong>dhe</strong> si detyrim për tu kthyer, nuk ka kuptimin e fjalës argat në periudhën e<br />
feudalizmit. Një marrëveshje e pashkruar në komunitet, fi<strong>se</strong> o<strong>se</strong> jo, që të kontribuonin tek<br />
njëri tjetri në pikun e punëve, prashitje, korrje, qethja e dhënëve, mbledhja e jonxhës apo<br />
barit për ta sistemuar për dimër etj.<br />
Familjet duhet të llogarisnin <strong>se</strong> sa punëtor, argat, do ti kthenin fqinjit. Përjashtoheshin të<br />
gjitha rastet për familjet që nuk kishin mundësi duke qenë të avancuar në moshë o<strong>se</strong> të<br />
sëmurë.<br />
139
Pavarësisht nga kjo marrëdhënie, që shprehej <strong>se</strong>: “sa punëtorë më detyrohesh”, kishte një<br />
merak të veçantë. Jepeshin tre vakte, Silla (mëngjesi), dreka <strong>dhe</strong> zemra. Duke qenë <strong>se</strong><br />
familjet ishin të afërta me njëra tjetrën, nuk praktikohej darka, ndonë<strong>se</strong> u bëhej thirrje<br />
që të rrinin <strong>dhe</strong> për darkë.<br />
Bashtina, prona në një kuptim më të gjerë është vatani. Mund të jetë <strong>dhe</strong> sinonim i<br />
kopshtit <strong>dhe</strong> bahçes për rreth shtëpisë …… me ara e bashtina, ndër shoqet ke kanë ma e<br />
mira….. Pashko Vasa<br />
Bidadi i derrave - një lloj tak<strong>se</strong> e kësaj periu<strong>dhe</strong> kohore, shek. XV-XVI<br />
Bjeshkë - Ka shumë shpjegime për etimologjinë e kësaj. P.sh. Bjeshkët e Namuna,<br />
Prokletie, në sllavisht, Cur<strong>se</strong>d Meadows (angl.), është e njohur anë e kënd Shqipërisë,<br />
kënga, O moj bjeshkët e Korabit. Logu i Bjeshkëve: Festë tradicionale <strong>dhe</strong> karakteristike<br />
në Vermosh, në skenografinë e Bjeshkëve të Namuna, Jezercës me majën e Hekurave.<br />
Veprimtaria zhvillohet në muajin gusht. Në këtë veprimtari ku nuk mungojnë <strong>dhe</strong> garat<br />
me kuaj, organizohet gara tradicionale për marrjen e flamurit, <strong>dhe</strong> veprimtaria me<br />
interesante është Miss Logu i Bjeshkëve, që daton më shumë <strong>se</strong> një shekull më parë.<br />
Batalle - Toke batall, tokë pa zot;<br />
Boçe, në disa raste është përdorur <strong>dhe</strong> fjala zhguall, është transformim i lules<br />
femërore ku brenda së cilës kanë “shtëpizën” e tyre, 2-3-4, <strong>dhe</strong> nga njëherë deri në 7<br />
fruta gështenje.<br />
Bollgur, në disa zona, grurë i coptuar në mokër, (jo i bluar), është <strong>dhe</strong> zahire për dimër,<br />
ashure, grurë i coptuar me ni<strong>se</strong>shte.<br />
Bora, një nga format e reshjeve, uji në magazinë, thoshte Virgjili, agronomi i parë i<br />
Romës, temperatura nën mbulesën e bardhësisë së borës është 4 Gradë C më shumë <strong>se</strong> në<br />
sipërfaqe duke favorizuar shumë rritjen sidomos të lashtave. Bashkë me ngricat ka<br />
ndikim të madh në përmirësimin e cilësive fizike të tokës; që do të thotë në uljen e peshës<br />
specifike <strong>dhe</strong> rritje së peshës volumetrike të saj.<br />
“Bardhësia e dëborës <strong>dhe</strong> trashësia e akullit, zhduk kufijtë fshat-qytet, o<strong>se</strong> i heq “petët<br />
lakrorit të atij qytetari që nuk e meriton këtë o<strong>se</strong> e ofendon këtë emërtim, që trembet<br />
nga Dëbora <strong>dhe</strong> i lutet zotit të mos bjerë më. Ai as arrin ta kuptoj që Dëbora, është<br />
mesazh i zotit <strong>dhe</strong> lum kush ka aftësinë ta deshifroj. “Rifat Mula, drejtor i<br />
Bujqësisë së rrethit të Hasit, djalë i fshatit Dobrunjë.<br />
Bornajë: 16 Mund ekuivalentohet me fjalën lera, për shkrirjen e dëborës <strong>dhe</strong><br />
ruajtjen e saj në zona me pak mundësi uji të pijshëm apo për bagëtitë.<br />
16 Duhet të jetë një pararendë<strong>se</strong> e lerave që aplikohen <strong>dhe</strong> sot për grumbullimin e ujit në masivet malore që<br />
potenciale por që vuajnë nga mungesa e ujit në kullotat verore.<br />
140
Bostane, bostanxhinjtë, <strong>dhe</strong> bujqësia e tregtarëve të qyteteve.- 17<br />
Bozhdinak, bezhdinë - Quhej ai që nuk e kishte statusin “me të drejta të plota në Mader,<br />
o<strong>se</strong> ai që ndalonte në shtegtim”, bujtës, fjala nga e cila rrjedh <strong>dhe</strong> emri i fshatit Bulaç,<br />
Muhur, diku në një fshat sidomos gjatë dimrit për të shfrytëzuar kullotat dimërore.<br />
Bravare - përdoret kryesisht në Jug, është fjala për të imtat që nuk i rezistonin dot<br />
shtegtimit për në kullotat verore <strong>dhe</strong> administroheshin nga e zonja e shtëpisë për të<br />
siguruar qumësht për fëmijët, familjen, pritjen e miqve etj. gjatë stinës së verës.<br />
Bukë, buka: Mos e shkelë , <strong>dhe</strong> të shitoftë zana, (Migjeni, Vargjet e Lira), do ta<br />
zhvillojmë në numrin tjetër të Almanakut.<br />
Magje - pajisje prej druri për përgatitjen e brumit, “një magje bukë: e<strong>dhe</strong> si njësi<br />
matë<strong>se</strong>”; ‘janë nga brumi i një buke”, vargje nga shumë këngë popullore.<br />
Bukë <strong>se</strong>vdaje: Mbetet e hapur për numrin tjetër. (marrë nga libri i Hasan Dalanit “Salaria<br />
në Legjenda”).<br />
Campestris - (lat.) emërtohen përgjithësisht bimësia e arave, e arave, kullotave <strong>dhe</strong><br />
liva<strong>dhe</strong>ve<br />
Cungishte - filiza të zhvilluar nga një cungim i gështenjës kryesisht në ndryshim nga<br />
trungjishte që kanë vetëm një trung të vetëm.<br />
Çarojsë - Ekotipe gështenjash që karakterizohen nga fakti që perikarpi <strong>dhe</strong><br />
endokarpi largohen lehtësisht nga fruti apo nga pjesa që konsumohet.<br />
Çoban - mendohet <strong>se</strong> origjinon nga fi<strong>se</strong> nomade vllehsh me ngulime në<br />
Shqipëri, bari etj.<br />
Dëmi nga dhia <strong>dhe</strong> nga derri; Sipas të drejtës kanunore, për dëmin nga derri,<br />
thiu, në<strong>se</strong> e qëllon me plumb, nuk i detyrohesh të zotit të thiut. Në rastin e<br />
dëmtimit nga dhia, i zoti duhet të paguaj prodhimin që llogaritet për tre vite.<br />
Djerrë, djerrinë, hiersa, në Shqipërinë e Jugut, “terra incognita” fig. (ital.),<br />
toka hali, batall et,.<br />
Dha, gështenje (e<strong>dhe</strong> lisi) - trungu ku rrathët vjetor të rritjes nuk shihen si<br />
një vazhdimësi, nuk janë koncentrik. Në mënyrë figurative përdoren <strong>dhe</strong><br />
njerëzit që nuk g<strong>dhe</strong>nden.<br />
17<br />
Do të trajtohet në numrin tjetër të Almanakut, që do të flitet gjerësisht për bujqësinë Urbane, Qytetare<br />
<strong>dhe</strong> të kulteve<br />
141
Dollma, japrakë-<br />
Edulis-e ngrënshme; (lat.). përdoren të gjithë organet e bimës kur ato konsiderohen<br />
o<strong>se</strong> destinohen për t’u ngrënë, duke filluar nga rrënjët, p.sh. Juga, patatja e ëmbël,<br />
Hipomeus batatuss, asparagu, zhardhokët <strong>dhe</strong> stolonet, që janë metamorfozë e<br />
kërcellit, kërcejtë, qepa, preshi <strong>dhe</strong> shumë të tjera, fruta, <strong>dhe</strong> së fundi lulet <strong>dhe</strong><br />
gjethet, sidomos për perimet gjethore, hithra, erëzat, çikore, qumështor Sonchus sp,<br />
lëpjeta, sinapi, lulëkuqja (deri në frutifikim), dafina laurus Nobilis <strong>dhe</strong> shumë të tjera .<br />
Lulet përdoren <strong>dhe</strong> dekorimin e pjatës, kulturë jo shumë e përhapur aktualisht në<br />
Shqipëri.<br />
Disi e ndryshme për tipin e kërpudhave, shfrytëzohet kryesisht jo miceli, por trupi<br />
frutor me përjashtime siç është tartufi, një nga produktet më të shtrenjta <strong>dhe</strong> diktohet<br />
nga qentë e gjuetisë, sigurisht të trajnuar paraprakisht.<br />
Emërtimet tradicionale të muajve të vitit: Nëntor - muaji i 11 i vitit, Dhjetor<br />
– Shëndre, Erbën, në disa zona nga ku mund të origjinojë <strong>dhe</strong> emri Arbën; muaji i<br />
12 i vitit, “S’ka dardha në Shëndre” (fig.) Janar - kallnuer, muaji i parë i vitit.<br />
Shkurt - Fror, “si frori”, fig. për njerëzit që janë të ngutshëm, që ndryshojnë shumë<br />
shpejtë o<strong>se</strong> nuk mbajnë në pykë (përsëri figurative). Shtator-Vjeshta e parë. Tetor -<br />
Vjeshta e dytë, nëntori - vjeshta e tretë.<br />
Emërtimet sipas zonave të deleve <strong>dhe</strong> bagëtive të tjera të imta: Bejkë, dele<br />
e bardhë, bardhoke, Bejkush, mashkulli, Vakër - dele me njolla gri në fytyrë, vakrrush,<br />
mashkulli, brisë në veri; Syskë - dele me pika të zeza rreth syrit, laramane në veri, (nga<br />
kënga të tëra pjellë kanë…….syska, bejka <strong>dhe</strong> kaleshja etj. Sysku - mashkulli; llaje -<br />
dele tërësisht e zezë, sorrë në veri, llajush - mashkulli; Karabashe - dele me alterim të<br />
ngjyrës së zezë <strong>dhe</strong> të bardhë në fytyrë <strong>dhe</strong> në këmbë; karabash - mashkulli, Culle - dele<br />
me fytyrë të zezë në kafe; Çukë - dele me veshë të shkurtër të ngritur, kërrutë - dele me<br />
brirë; balë - dele e zezë me njollë të bardhë në fytyrë, mashkulli - balash; larë - me<br />
ngjyrë të zezë <strong>dhe</strong> të bardhë në trup; kaleshe - me lesh të gjatë, jo si delet e zakonshme;<br />
Përçor, dashi që i prin tufës <strong>dhe</strong> mban këmborën e ma<strong>dhe</strong>; Shytë për delet <strong>dhe</strong> dhitë, pa<br />
brirë, kështu u emërtuan <strong>dhe</strong> makinat “Skoda”, nga Çekia, Çekosllavakia, shytë <strong>dhe</strong> me<br />
turi.<br />
Emërtimet e kuajve - balash, çil, (e paplotësuar).<br />
Emërtimet e qenve të tufës: Belce - qen i bardhë, xebi - qen i zi; gusho - qen me<br />
shenjë dallue<strong>se</strong> në gushë; ballam - qen i madh, Korbec - qen shumë i zi deri <strong>dhe</strong> sytë,<br />
balash - qen një ngjyrësh por me njollë dallue<strong>se</strong> në ballë; Laro - qen bardhë e zi në trup,<br />
“Ku lë laroja të haj baloja, (fig.)”; pallosh - qen kokëmadh; Çipi - qen me vesh të<br />
shkurtër të ngritur, qeni bisht o<strong>se</strong> vesh cub, ku ishin prerë veshët <strong>dhe</strong> bishti.<br />
142
Ëmbëlsirat - Kabunia <strong>dhe</strong> receptura e përgatitjes, Revania, Bakllavaja, hallva, llokumet<br />
me miell misri, hasudeja etj. etj. Etimologjia e emërtimit të ëmbëlsirave <strong>dhe</strong> teknologjia e<br />
përgatitjes së tyre, mbeten të paplotësuara.<br />
Eshkë - një formë e qymyrit të drurit e prodhuar kryesisht nga gështenja që përdorej në<br />
farkëtaritë tradicionale, ku bëhej <strong>dhe</strong> kalitja e tyre (duke i futur në ujë) “Si lisi në derë të<br />
farkës” fig. ishte lisi në derë të farkëtarit, që kolaudonte <strong>dhe</strong> cilësinë e farkëtimit.<br />
Përdoret <strong>dhe</strong> për njerëzit që janë të detyruar të jenë në shërbim permanent të njerëzve <strong>dhe</strong><br />
komunitetit. Nderkohe qe eshka eshte konsideruar nje kepur<strong>dhe</strong>, Boletus. Sp. per te<br />
ndezur cigaren apo zjarrin me gurin e strallit.<br />
Eukalipti, me origjinë nga Australia, vepron fuqishëm si një pompë thithë<strong>se</strong><br />
për drenimin e tokave. Në zonat aride, të thata, organizohen protesta nga<br />
komuniteti për ti shkulur, eradikuar, këta drurë për arsye të ekspansionit të<br />
tyre duke i “akuzuar për shterimin e burimeve”.<br />
Fshat - versus “katund”<br />
Në mesjetën e Mesme përgjithësisht, vendbanimet emërtohen me fjalët fshat<br />
e katund. Emërtimi i dytë ka qenë karakteristik më shumë në shek. XV, por<br />
vetëm për disa zona të vendit, sikur<strong>se</strong> janë ato që shtrihen në Malësinë e<br />
Ma<strong>dhe</strong>, Kelmend, ndërsa i pari ishte sundues për të gjithë vendin në shek.<br />
XVI. Kufiri i mësipërm kohor nuk ka qenë absolut, <strong>se</strong>p<strong>se</strong> e<strong>dhe</strong> në shek. XV<br />
për zona të tëra të vendit mbisundon emërtimi fshat. Kështu në regjistrin e<br />
“Kadastrës <strong>dhe</strong> të koncesioneve të rrethit të Shkodrës, të vitit 1416-17<br />
përmendet gjithnjë emri fshat. PO kështu emërohet <strong>dhe</strong> në regjistrat e tjerë<br />
osmane të këtij shekulli.<br />
Emërtimi katund nuk shtrihej vetëm në Shqipërinë e Veriut <strong>dhe</strong> atë të<br />
Mesme. Para shek. XV ky emërtim ka pasur përhapje <strong>dhe</strong> në Jug. Për këtë<br />
dëshmojnë jo vetëm ngulimet arbëreshe në Itali, që në pjesën më të ma<strong>dhe</strong><br />
janë bërë nga këto zona <strong>dhe</strong> që njohin emrin katund, por <strong>dhe</strong> nga mbetjet e<br />
këtij emri që kanë ardhur të gjalla deri në ditët tona. Kështu një vendbanim<br />
në Korçë quhej Katund, një tjetër në Përmet thirret me emrin Katundisht,<br />
ndërsa në jug ka një vendbanim që quhet Llakatund. 18 Në afërsi të fshatit<br />
Piqeras (Sarandë) një fshat gërmadhë quhet Katundisht. Kjo dukuri vihet re<br />
<strong>dhe</strong> në Shqipërinë e Veriut, veç<strong>se</strong> në kah të kundërt. Kështu <strong>dhe</strong> në ditët<br />
tona, emërtimi sundues për vendbanimet është katund, por në raste të<br />
18 Përgjithësisht për etimologjinë e emërtimit Llakatund është bindës <strong>dhe</strong> versioni, Katund Vllahesh,<br />
Llakatund. E<strong>dhe</strong> sot ekziston një zhargon i kësaj gjuhe, Arumune në këtë zonë. (I. Xh)<br />
143
veçanta ka vendbanime me emrin fshat. Një i tillë është p.sh. në Mat, <strong>dhe</strong> një<br />
tjetër në Lumë (Kukës).<br />
Emërtimi i vendbanimeve me fjalët katund apo fshat, që gjendet aq shpesh<br />
në dokumentacionin e periudhës mesjetare krahas njëri tjetrit, më shumë<br />
është respektimi i një tradite më të hershme, <strong>se</strong>sa ndryshim në organizimin<br />
ekonomik e shoqëror të tyre.<br />
Në mesjetën e hershme <strong>dhe</strong> të mesme fshati <strong>dhe</strong> katundi përmenden krahas<br />
njëri tjetrit. Në kujtimet e përshkrimet e Ana Komnenës, për sulmin e dytë të<br />
normaneve (1107-1108), katundi <strong>dhe</strong> fshati përmenden përkrah njëra tjetrës,<br />
bile brenda së njëjtës faqe të kujtimeve. Këto dy emërtime ndo<strong>dhe</strong>n në të<br />
njëjtin relacion <strong>dhe</strong> në të njëjtën zonë. Në kronikën e Tokove (1381-1426)<br />
ndodh e njëjta dukuri:<br />
Dhe sulmoj e pushtoj fshatra e katunde<br />
Nga deti <strong>dhe</strong> nga toka, gjerë në Zaverdhë.<br />
……………………………………………..<br />
Dhe fshatrat u nisën, gjithashtu <strong>dhe</strong> katundet<br />
Dhe vinin ti faleshin dukës sundimtar.<br />
(vargjet 163-164, 171-172)<br />
…….Katundet në kuptimin e tyre klasik, kanë qenë ishuj të vegjël në detin e<br />
gjerë të fshatrave.<br />
……..Ajo që tërheq vëmendjen , kur studion fshatrat e Shkodrës, është fakti<br />
<strong>se</strong> regjistruesit emrave të vendbanimeve, përdorin gjithnjë fjalën fshat <strong>dhe</strong> në<br />
asnjë rast nuk përmendet fjala katund…………….<br />
Fshati shkodran është po aq i hershëm sa <strong>dhe</strong> vetë qyteti.<br />
(Burimi: Prof. dr. Spiro Shkurti, Bujqësia në Arbërinë e shek. XIII-XVII,<br />
Tiranë, 2002)<br />
Fterë - Një pajisje kuzhine tradicionale që përdorej pasi shpohej me gozhdë e<strong>dhe</strong> për<br />
pjekjen e gështenjave; o<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> një tepsi që nuk do të përdorej më tej.<br />
144
Furrik, ~ e<strong>dhe</strong> në kuptimin fig. Një mjedis i përgatitur për pulat që të bëjnë vezë, por<br />
kërkohej që të mos merreshin gjithë vezët <strong>dhe</strong> më së paku të lihej një vezë në këtë furrik.<br />
E zhvilluar më tej të lihej “diçka për sofër” të mos marrohej, turpërohej sofra.<br />
Gjizake - emërtohet ngaqë brumi i bukës përzihet me gjizë, pak gjalpë <strong>dhe</strong> erëza si<br />
dhiozma, (nenexhiku) <strong>dhe</strong> rigoni.<br />
Grazhd, ti vërrisish në grazhd - një strukturë prej druri o<strong>se</strong> me gardh në stallë për të mos<br />
shpërdoruar ushqimin nga bagëtia që u hi<strong>dhe</strong>j në grazhd. Shpërndarja <strong>dhe</strong> organizimi i të<br />
ushqyerit në grazhd, quhej vërrisje.<br />
Gjollë - Rrasa guri ku shpërndahej kripa për bagëtinë e imtë, ndërsa për ato të trasha,<br />
gjedh <strong>dhe</strong> njëthundrakë u jepej direkt.<br />
Gjoshtare, çelniku në disa zona, ishte ai o<strong>se</strong> ajo që përgjigjej për përgatitjen e bulmetit<br />
<strong>dhe</strong> për përpjesëtimin e tij pas mbylljes së <strong>se</strong>zonit në raport me sasinë e qumështit apo<br />
numrin e krerëve të pjesëtarëve të komunitetit.<br />
Hortensis –(lat.) perimore, që i përket bimësisë të kopshteve; Hortikulturaperimekultura<br />
Jufka – në zonën e Dibrës, Rishte në Mallakastër <strong>dhe</strong> në Labëri, prodhim<br />
artizanal, shtëpiak i makaronave.<br />
Jemeshe, nga turqishtja, ndoshta <strong>dhe</strong> osmanishtja, fruta duke përfshirë <strong>dhe</strong><br />
rrushin.<br />
Katajk - ushqim, që nuk nënkuptohej buka; - haje katajkun bujarisht - mos merr<br />
shumë në tasin, sahanin, e përbashkët në sofër; duhet të lësh <strong>dhe</strong> diçka për sofër, që<br />
të mos e turpërosh atë; p.sh. nga 3 copa mishi (të prera, në veri) të paktën një nuk<br />
duhet ta konsumosh.<br />
Katund - Shih : Fshat versus katund<br />
Kashnjet – Gështenjishte, masiv pyjor i veshur me gështenja; etimologjia shpjegohet<br />
<strong>dhe</strong> nga latinishtja, Castanea sp. L. <strong>dhe</strong> nga sllavishtja ‘kashtanka”.<br />
Kojri, kujri, korije në disa zona të Jugut, një masiv kryesisht kullosor pronë e<br />
komunitetit. Sipas kanunit cilido që largohej nuk kishte të drejtë ta shiste o<strong>se</strong> ta<br />
tjetërsonte të drejtën që kishte në ketë kojri. Ndërsa në rastin që do ta rikthente në tokë<br />
buke, përsëri ai duhej ti nënshtrohej këtij Kodi: <strong>se</strong>cila shtëpi e katundit në flamur, (bajrak,<br />
I.Xh.) ka tagër me shti në punë aq tokë në kujri, sa të përfshijë rreth e rreth me gurë të<br />
hedhur me dorën e majtë…… Do të ulet këmbëkryq <strong>dhe</strong> do të marrë një papërdhok në<br />
dorë të majtë <strong>dhe</strong> e hedh në katër anët kryq e rreth vendit, ai vend është i tij.<br />
Kolibe, - streha e qenit, pjesëtar i domosdoshëm i stafit sidomos në stane.<br />
145
Kopshtie – kopshti – një ndarje e pronës, bashtinës me drejtim kryesor prodhimin e<br />
perimeve, fillimisht për konsum vetjak <strong>dhe</strong> më vonë <strong>dhe</strong> për treg duke përfshirë <strong>dhe</strong><br />
fidanët, rasatin, farat e perimeve etj.<br />
Koritë - Lug druri për të pirë ujë bagëtia apo për të marrë ushqimin.<br />
Kovaçi, ustai i fshatit, kishte një status të veçantë në zonat myslimane, ndërsa zonat<br />
katolike nuk kane pasur. Kovaçhana, për përgatitjen <strong>dhe</strong> kalitjen e veglave të punës, një<br />
urë lidhë<strong>se</strong> midis zejtarisë <strong>dhe</strong> bujqësisë.<br />
Krath – degëza të drurëve pyjor o<strong>se</strong> shkurre në momentin e fryrjes së sythave, në fund të<br />
dimrit, i përdorur si ushqim për bagëtinë në një kohë kur ishin mbaruar rezervat dimërore<br />
të bazës ushqimore, vërreni, vrrinit, në të folmen e disa dialekteve të Shqipërisë. Përdorej<br />
krahas grathatelit, Erica carnea L., konsiderohet <strong>dhe</strong> si bimë mjaltë<strong>se</strong> sidomos në<br />
periudhën kur bimët e tjera mjaltë<strong>se</strong> nuk kanë çelur, zgjuar, akoma, prralli etj.<br />
K<strong>se</strong>riko - Lloj misri, në Jug, populacione, ndërkohë që në shumë zona kishte<br />
populacione si ai i Lurës, Macukullit, Reçit, Ketës, Mat, që shoqërohej me fasule,<br />
kuptohet me cikël të shkurtër<br />
Kuckë: Një nga format e mbajtjes së hardhisë pa mbështetje. Njihet në literaturë si forma<br />
kupore.<br />
Kullotë - sipërfaqe me bimësi polifite në varësi të zonave, e destinuar jo për kositje me<br />
përjashtim të rasteve kur kishte të dy destinacionet. Në varësi të lartësisë mbi nivelin e<br />
vendit <strong>dhe</strong> të formacionit të shkëmbit amnor mbi të cilin ishin vendosur, ato<br />
klasifikoheshin për të imta, gjedh, shterpa, remont o<strong>se</strong> për lopë qumështi, etj. Në varësi të<br />
këtij destinacioni, ato kanë marrë <strong>dhe</strong> emra të tillë si Fusha e Pelave etj. Regjimi i<br />
pronësisë mbi kullotat është i komplikuar.<br />
Në mënyre figurative, përdoret shprehja të “kullosësh pa shkop” për njerëzit që nuk<br />
respektojnë rregullat <strong>dhe</strong> nganjëherë janë <strong>dhe</strong> të babëzitur.<br />
Jalli, jallia - zona fushore me pjellori të lartë, p.sh për Matin, Mirditën e Dibrën, ishte<br />
Bushneshi, Kurbin.<br />
Mjeda e përmend në veprën e tij: Toskë e Gege, Malci, Jallia, një e tanë asht Shqipnia<br />
e mu da ma s’duron.<br />
Lakror, petë në disa zona, përgatitej duke shtruar petët në tepsi <strong>dhe</strong> mbi to shtohej<br />
bollguri, (gruri i coptuar në Jug) o<strong>se</strong> qepë, presh, lakra të ziera, etj.<br />
Lera: një mënyrë e përpunuar prej kohësh për ruajtjen e ujit, fillimisht të dëborës, atje ku<br />
gjatë verës, thatësira bënte që të ndjehej ndjeshëm mungesa e ujit për njerëzit <strong>dhe</strong><br />
bagëtinë.<br />
Guri i dëborës, në jug, një pajisje tradicionale që realizonte grumbullimin e ujit të<br />
dëborës për të pirë apo për tu larë; bornajë në disa zona të veriut.<br />
146
Lama, lëmi – shërbente <strong>dhe</strong> për qëndrimin, pushimin e familjes, por do të përdorej <strong>dhe</strong><br />
për shirjen e të lashtave, fasules, tharjen e misrit <strong>dhe</strong> të gjithë prodhimeve të tjera që do të<br />
destinoheshin për dimër, për njerëzit <strong>dhe</strong> gjënë e gjallë. Duke qenë <strong>se</strong> shirja bëhej me<br />
shkopinj, me dredha, punë shumë e rëndë, është përdorur <strong>dhe</strong> shirja me kuaj. Prej këtej<br />
origjinon <strong>dhe</strong> shprehja “u zu si kali në lëmë”, apo “kali i fundit e shin lëmin”.<br />
Livadhi, me qëllim për kositje për bazën ushqimore të dimrit, kryesisht polifit. Në varësi<br />
të ujitjes apo reshjeve, merrej 1 o<strong>se</strong> 2 kosa, <strong>dhe</strong> me vonë konsiderohej si kullotë deri në<br />
mbajtjen e të xanave, mzane (nga ku mendohet <strong>se</strong> origjinon <strong>dhe</strong> emri i Lagjes Mexane, ne<br />
Macukull, Mat. Sinjalistika ishte vendosja e shkopinjve të zbardhur, pas heqjes së lëvores<br />
në vendet më të dukshme.<br />
Madra - Madra, Organizim i përkohshëm i komuniteteve nga zona <strong>dhe</strong> vi<strong>se</strong> të ndryshme<br />
që do të veronin në gjithë hapësirën shqiptare që nga Vermoshi, Vithkuq, Çajup apo<br />
Konispol. Ky organizim bazohej në një statut me origjine të kahershme.<br />
Është shumë e njohur në të gjithë Shqipërinë, <strong>dhe</strong> përgjithësisht <strong>dhe</strong> e përshkruar, nga Dr.<br />
Isuf Allamani, Madra e Zogollit, në Malin e Rrunjës.<br />
Është tejet e veçantë <strong>dhe</strong> karakteristike organizimi mbi bazën e një statuti shumë strikt,<br />
për komunitetin i cili gjith<strong>se</strong>si do të ishte provizor, (gjatë stinës së verës) , zakonisht<br />
Shëngjergj-Shemri) <strong>dhe</strong> ne vartësi të kushteve të motit mund të zgjatej <strong>dhe</strong> me shume,<br />
për të shfrytëzuar sa me shumë qe të jetë e mundur kullosën e këtyre bjeshkëve.<br />
Njohja e organizimit <strong>dhe</strong> mënyra e funksionimit të tij do të ishte <strong>dhe</strong> me interes në rastet<br />
e ngritjes së bashkësive fshatare. Krejtësisht i ndryshëm nga kooperativat socialiste.<br />
Magje - Një pajisje prej druri me përmasa në funksion të pjesëtarëve të shtëpisë <strong>dhe</strong><br />
miqve që priteshin, ku bëhej përgatitja e brumit për bukë.<br />
Prej këtij nis <strong>dhe</strong> betimi: “më vraftë buka e magjes time”.<br />
Mai<strong>se</strong>, maze, (si <strong>dhe</strong> receptuara, recipe) - ushqim tradicional i përgatitur me ajkën e<br />
qumështit, mai<strong>se</strong> apo maize do të thotë pjesa e sipër e qumështit, në majë, në krye, nga<br />
vjen <strong>dhe</strong> fjala maize. Përgatitej zakonisht me miell misri.<br />
Mal - ndarje e<strong>dhe</strong> administrative, etnografike, p.sh, në Dibër thuhet “Ku janë 9 malet e<br />
Dibrës”., Mali i Bardhë, Kurbin, Prej këtej origjinon <strong>dhe</strong> Fjala malësi, Malësi e Ma<strong>dhe</strong>,<br />
Malësia e Kurveleshit, e Gorë Oparit, Çajupit e Lumës, Kalasë së Dodës, Dukagjinit,<br />
Vermoshit, Gramozit, Tomorricës, Shpiragut, Streblevës, Bellovës, Vithkuqit, Mokrës etj<br />
etj.<br />
Në kuptimin topografik janë zona <strong>dhe</strong> masive që arrijnë lartësi të konsiderueshme,<br />
kreshtat e tyre) deri në lartësitë e malit të Bardhë, Çatia e Evropës, Monte Biancho,<br />
(Rupes alba, emërtimi më i vjetër, Mont Blanc (fr.), apo deri në majën më lartë apo<br />
qiellin e botës, Everesti, Himalaja, 8882 m.<br />
Këto malësi kanë inspiruar shumë krijues në kohëra të ndryshme për krijime që nuk<br />
harrohen.<br />
147
Malok, malok dreqi - përsëri është fjala për një banor të këtyre hapësirave malore,<br />
shpesh është përdorur <strong>dhe</strong> ne kuptimin pexhorativ, më shumë nga mos mosnjohja e<br />
vlerave <strong>dhe</strong> të stoicizmit të malësorit. Më mirë <strong>se</strong> askush këtë stoicizëm e vizaton Mjeda:<br />
Ku fillojnë kufijtë e gegë dy qershia lidh me ‘i rrëfanë, rrojnë dy cika me i’ nanë”.<br />
Malësor - banor i zonave malore, me një portret jo vetëm pamor por <strong>dhe</strong> nënkupton <strong>dhe</strong><br />
një mençuri të mësuar në odat e burrave, Universiteti i Maleve.<br />
Mezhda, meja, trapi, i brezares, tarracës; për të zgjidhur konfliktet kanuni përcaktonte<br />
saktësisht <strong>se</strong> trapi, meja, mezhda, i takon arës së fqinjit sipër.<br />
Mish në hell, fërlik në disa zona të Mbishkodrës, qiqra në hell, (fig.). Në shumë zona,<br />
viktima e parë ka qenë qengji i Shëngjergjit që nuk ndahej nga e ëma “duke e paguar<br />
shumë shtrenjtë më vonë”.<br />
Mokër - dy gurë njëri mbi tjetrin si të mullirit. Kuptohet bluarja e drithërave, misër,<br />
grurë, thekër, tepë etj, bëhej me dorë. Përdorej në zonat fshatare që nuk kishin burime uji<br />
për të vënë lëvizje mullinjtë e blojës o<strong>se</strong> në rastet kur në dimrat e acartë nuk mund të<br />
shkoje në mulli.<br />
Mriz, Mriz i zanave, nga At Gjergj Fishta, ku mërzen cjapi me zile ….<br />
(Naim Frashëri, Bagëti e Bujqësia), mjedis nën hije o<strong>se</strong> shpellë ku vapojnë<br />
blegtoria, Mërzim, në Jug, tendë, një ngrehinë me furka, e mbuluar me barë<br />
o<strong>se</strong> gjethe për të kaluar vapën bagëtia në mungesë të mrizeve natyrale.<br />
Mulçerim - Të paktën në diametrin e kurorës së drurit, përdoren qoftë gjethet, e rëna,<br />
por e<strong>dhe</strong> mbeturinat e zdrukthëtarive, tallashi apo <strong>dhe</strong> gurë zalli në mungesë të tyre, për<br />
të minimizuar evaporimin, largimin e lagështisë nga toka. Me përjashtim të gurit, çakllit,<br />
materialet e tjera, pas dekompozimit të tyre siguronin <strong>dhe</strong> elementë ushqimor për bimën.<br />
Kuptohet do të pengohej apo frenohej dalja e bërave të këqija për rreth trungut të bimës.<br />
Myje gështenje (e<strong>dhe</strong> në mënyrë figurative) - Zemra e gështenjës, ksilema (bot.), pjesa<br />
e <strong>se</strong>ksionit të trungut pa ekzokarpin <strong>dhe</strong> epikarpin (floema). Në kuptimin figurativ thuhej<br />
<strong>dhe</strong> për “myje dëllinje” që nga ana anatomike nuk është e lehtë ta fiksosh për arsye të<br />
<strong>se</strong>ksionit relativisht të vogël në raport me drurët apo shkurret e tjera, ishte epitet apo<br />
karakterizimi i njerëzve jo vetëm stoik por që kishin lënë gjurmë në komunitete me bëmat<br />
e tyre.<br />
Nishanet, shenjat, të destinuar për miqtë kryesor; Koka në veri, e plotë o<strong>se</strong> e ndarë<br />
përgjysmë, bishti në zonat e Jugut, shpatullat, veshkat etj. Nuk kanë qenë të pakta <strong>dhe</strong><br />
konfliktet bile <strong>dhe</strong> të ashpërsuara kur nuk respektohej kodi i zonës <strong>dhe</strong> të origjinës së<br />
miqve, mosha, largësia. Për ndarjen e këtyre shenjave, nishaneve, ngarkohej zakonisht<br />
një i moshuar.<br />
148
Officinalis-i dobishëm, shpesh nënkupton <strong>dhe</strong> bimët mjekësore,<br />
medicinalis, tanifere, erëza, etj. ndeshet në emërtimet binomiale, të dyfishta të<br />
bimëve, për shumë specie bimësh.<br />
Papërdhok - një masë <strong>dhe</strong>u bashkë me gurë aq sa mund të mbërtheje<br />
pëllëmba e dorës, për të goditur apo për të sinjalizuar dikë.<br />
Pastërma – një traditë e kahershme e këtyre zonave për përgatitjen e<br />
mishit të thatë, pastërmasë, duke përfituar <strong>dhe</strong> nga kushtet e motit <strong>dhe</strong> nga<br />
kualiteti i bagëtive, mishin e të cilës do të përdornin për këtë qëllim. Kjo<br />
e<strong>dhe</strong> në mungesë totale të teknologjisë për ruajtje, kishte për qëllim<br />
kohëzgjatjen e përdorimit të mishit deri në vjeshtën e vitit të ardhshëm, duke<br />
tejkaluar apo zbutur sado pak periudhën Shkurt-Mars-Prill, kur bagëtitë e<br />
sapodala nga dimri pothuaj<strong>se</strong> nuk mund të konsumoheshin.<br />
Ka një larmi të ma<strong>dhe</strong> të traditave në këto zona për përgatitjen e pastërmasë,<br />
mishit të thatë. Shoqërohej zakonisht me fasule duke formuar një binom të<br />
pandashëm.<br />
Përshesh i grurit, kulaç, gjellë tradicionale, nga thërrmimi i kulaçit që<br />
njomej në lëngun e mishit apo të pulës, gjeldetit në disa zona, e shoqëruar<br />
me erëza, zorrët e holla të skuqura <strong>dhe</strong> hudhër e grirë.<br />
Petanik - gatim karakteristik sidomos në zonën e Devollit <strong>dhe</strong> Korçës. Si<br />
përbërës ka qenë <strong>dhe</strong> fasulja pllaqi.<br />
Picrra, shkëndija që nxjerrë zjarri me dru gështenje; dru që<br />
pavarësisht nga polivalenca e tij për ushqim, material ndërtimi<br />
përgjithësisht nuk ka vlera kalorifike.<br />
Plloj<strong>se</strong>-rast poliembrionie kur fruti, akeni është i ndarë në dy<br />
fruta, karakteristike sidomos për gështenjën.<br />
Rava, e dëborës, gjurmët e rrugës së përshkuar nga dikush më parë,<br />
shfrytëzohen nga malësoret jo vetëm për të lehtësuar udhëtimin, por <strong>dhe</strong> për<br />
tu garantuar, për të mos u gabuar, për drejtimin.<br />
Rreshpë - Për të zbuluar kullotën, mexane, e mbuluar nga dëbora, blegtorët,<br />
sajonin një formë afërsisht si të shtrimit të sixhadesë, qylymit; rreshpja<br />
merrte me vete borën deri aty ku mendohej o<strong>se</strong> ishte llogaritur nga i zoti i<br />
shtëpisë. Afërsisht është një formë orteku por e drejtuar.<br />
149
Shtalp – Mënyrë karakteristike për përgatitjen e gjizës, në lëkurën e<br />
bagëtive të therura, traditë kjo e zhvilluar sidomos në malësitë e Jugut gjatë<br />
verimit.<br />
Stan: Mjedis i përkohshëm gjatë shtegtimit në kullotat verore, për qëndrimin e<br />
blegtorëve si <strong>dhe</strong> për përpunimin e bulmetit. Janë inspiruar <strong>dhe</strong> shumë krijime ku më e<br />
spikatura është kënga labe: Kur më vjen burri nga stani, fërr-fërr ma bën<br />
fustani. Çuditërisht është element i përbashkët i gjithë kulturave nomade-baritore në të<br />
gjithë globin. Police - një pjesë e stanit e ngritur si sofa, ku sistemoheshin <strong>se</strong>ndet, enët,<br />
shtresat, sherqet etj<br />
Shtrungë – një mjedis për të detyruar mjeljen e bagëtive, përdoret <strong>dhe</strong> në kuptimin<br />
figurative, për ti detyruar njerëzit ti binden këtij apo atij. Pjesë e përbërë<strong>se</strong> e shtrungës<br />
është <strong>dhe</strong> një ngushticë, shteg i ngushtë, syri i shtrungës , në Jug, në të cilat bagëtia është<br />
e detyruar të kaloi, ngarës është personi që ngacmon tufën për të shpejtuar, ngarësi ka një<br />
shkop e gjatë, si bastun për t i detyruar <strong>dhe</strong>ntë drejtë shtrungës. Vedër - ene druri për të<br />
mjelë bagëtinë, shtrungë në disa zona.<br />
Tërhana - “Dritë kush gjeti tërhananë”, do të shkruante një shekull e gjysmë më parë,<br />
Hasan Zyko Kamberi<br />
Zgjeric, zgjollë, trung i zgavruar, ku për ti shpëtuar kushteve të vështira të motit,<br />
breshëritë, shiut etj, akomodoheshin në këto zgavra ku mund të ndiznin <strong>dhe</strong> zjarre për të<br />
ngrohur bukën. Shfrytëzohej shumë <strong>dhe</strong> nga bletët për të ndërtuar një zgjua natyral, p<strong>se</strong><br />
jo i diktuar nga ariu, i cili nuk e kishte problem sulmin e mizave të bletës. Përdoret e<strong>dhe</strong><br />
ne kuptimin figurativ, për njeriun që ka humbur konstitucionin në saj të moshës apo<br />
faktorëve të tjerë ekonomik apo mendor.<br />
Praecoce, prekoce- e hershme, përdoret jo vetëm për drurët <strong>dhe</strong> frutat por<br />
<strong>dhe</strong> për bimët <strong>dhe</strong> kafshët (në këtë rast quhen palige), p.sh. misër i hershëm<br />
etj. Tardive - e vonë. Bimët klasifikohen <strong>dhe</strong> në bazë të ciklit vegjetativ, të<br />
shkurtër, të mesëm <strong>dhe</strong> të vonë. Sipas një sistemi të FAO-s, numri që<br />
shoqëron emrin e hibridit apo kultivarit tregon <strong>dhe</strong> zgjatjen e këtij cikli duke<br />
filluar nga momenti i mbirjes.<br />
Pulëbardha – Gështenja të njoma, të pjekura <strong>dhe</strong> të qëruara, të ndryshme<br />
nga gështenjat e ziera apo nga ato të thara.<br />
Rasat, fidan, i gatshëm për tu trapiantuar, përdoret <strong>dhe</strong> në rastin e duhanit.<br />
150
Repens, reptans - zvarritë<strong>se</strong>, (si në rastin e dëllinjës zvarritë<strong>se</strong>, Juniperus<br />
crepens, gramit, barit të patës, Poligonum sp, me vlera për pastrimin e<br />
ujërave të zeza <strong>dhe</strong> të mbetjeve urbane në përgjithësi.<br />
Rotacion, qarkullim bujqësor, ndërrim, me shpjegime <strong>dhe</strong> arsye agronomi të<br />
vërtetuar <strong>dhe</strong> nga eksperienca. Kjo <strong>dhe</strong> brenda për brenda kopshtit të<br />
kuzhinës. Nuk rekomandohet në rastin e duhanit, mbasi qarkullimi ul nivelin<br />
e nikotinës në gjethen e duhanit.<br />
Rrokëz – Gështenjë e freskët, por gjith<strong>se</strong>si e konsumueshme, pas i është hequr<br />
epikarpi <strong>dhe</strong> endokarpi..<br />
Sacharatus - i ëmbël, sheqeror, i sheqerizuar, që kanë përmbajtje të lartë të<br />
sheqerit, sidomos në pjekje, përdoret për shumë lloje frutash duke përfshirë <strong>dhe</strong><br />
gështenjën .<br />
Shakull, calik, me përmasa më të vogla, me material nga lëkura e regjur e<br />
gjedhit apo të imtave, për drithërat, fasulet, por kohë më parë <strong>dhe</strong> për verën.<br />
Caliku vendo<strong>se</strong>j në brez krahas me gjerdanin e fishekëve.<br />
Vastak - lulesa e gështenjës me lule mashkullore <strong>dhe</strong> femërore, një<strong>se</strong>ksore por<br />
gjith<strong>se</strong>si në të njëjtën bimë, monoike (në shqip në një shtëpi) në termat shkencore të<br />
botanikës.<br />
Xhmeshtë - Mbetjet e gjetheve që më vonë do të kthehen në humus, disi<br />
lehtësisht acid me vlerat polivalente për pakësimin e erozionit në saj të<br />
pakësimit të rrjedhjes së shiut si <strong>dhe</strong> për mulçerimin e mjedisit rreth trungut<br />
të bimës apo pas dekompozimit për ta furnizuar bimën me elementët<br />
ushqyes tashmë “bilogjikisht të ricikluar”. Përdoret <strong>dhe</strong> për shtresë në stalla<br />
duke u bërë pjesë e plehut të stallës, i prodhuar nën këmbët e bagëtisë, të<br />
imta apo gjedh.<br />
Thekra, kashta e thekrës, përfshihet <strong>këtu</strong> për atributet që ka për mbulimin<br />
e kasolleve për strehimin e njerëzve apo të stallave, <strong>dhe</strong> jo për vlerat<br />
polivalente që ajo ofron, sidomos për vlerat e bukës për ata që vuajnë nga<br />
probleme të stomakut .<br />
Tinarë, shegë, vozë, gjaledër, shtrungë (ka <strong>dhe</strong> kuptimin figurative: për ti vënë delet në<br />
shtrungë, për ti mjelë por nuk kanë <strong>se</strong> nga të ikin, përdoret për njerëzit në kuptimin<br />
politik), për ti heq rrathët tinarit, për tu zbrazur etj. Të gjitha këto janë pajisje të stanit për<br />
përpunimin <strong>dhe</strong> ruajtjen e bulmetit. Të gjitha kishin masa të ndryshme të nxënies së tyre.<br />
151
Këto pajisje ishin përgatitur nga blegtorët, të cilët e kishin zhvilluar këtë zejtari bile <strong>dhe</strong><br />
në garë, kompeticion njeri me tjetrin. Ndërkohë, kuptohet në masë më të vogël ata<br />
përgatisnin <strong>dhe</strong> pajisje të tjera për ti përdorur në shtëpi pas zbritjes nga mali, si Bolira<br />
druri (për mbushjen e ujit), govata druri, laisa, pajisje të tjera për larjen e rrobave të<br />
shajakut, për tharjen e kafesë, voza, shegë <strong>dhe</strong> tinarë, për grumbullimin e frutave, për<br />
verë, raki, uthull, hardallaj, rehani (Skrapar).<br />
Nuk mungonin <strong>dhe</strong> fantazia artistike në këto punime.<br />
Kualiteti i prodhimit të këtyre frutave apo perimeve për turshi, kuptohet <strong>se</strong> do të ishte<br />
shumë më i lartë <strong>se</strong> i atyre të mbajtura në enë plastike apo çfarëdo qofshin ato.<br />
Tokë buke, ara e bukës, e destinuar për drithërat, nuk është njësi taksonomike kadastrale,<br />
por një ndarje në bashtinë, vatanin, pronën private të <strong>se</strong>cilit, kjo nisur <strong>dhe</strong> që prodhimi i<br />
bukës ishte shqetësimi kryesor i familjes. “tre muaj bukë ma e mira shtëpi”, Kolë<br />
Jakova. Për drithërat do të liheshin tokat më pjellore kjo e<strong>dhe</strong> në konflikt me të zonjën e<br />
shtëpisë që përgjigjej për kopshtin apo me bariun që ishte i interesuar për bazën<br />
ushqimore të gjësë së gjallë, vërrinë.<br />
Tutkall:- Masë xhelatinoze pas zierjes së thundrave <strong>dhe</strong> tendinëve të kafshëve, përdoren<br />
për lyerjen e pjesëve distale të trupit për ti izoluar nga të ftohtit në rastet e qëndrimit në<br />
stan apo <strong>dhe</strong> jashtë gjatë dimrit, të blegtorëve.<br />
Turshi – Një mënyrë e kon<strong>se</strong>rvimit të shumë perimeve, o<strong>se</strong> regjia e tyre, duke u bazuar<br />
në përmbajtjen e sheqerit të tyre që shtohet me uljen e temperaturave, brymat, ngricat, si<br />
reagim i bimës që ka krijuar këtë përshtatshmëri për të kundërshtuar këtë “vendim” të<br />
natyrës. Në aspektin biokimik nuk është as më shumë dha as më pak <strong>se</strong> hidroliza e poli<br />
<strong>dhe</strong> disakarideve.<br />
Urla - Karakteristike për në Labëri <strong>dhe</strong> në gjithë trevat e Jugut, specialistët i përgatitjes<br />
së këtij lloji bulmeti. Fillonte me përgatitjen e shakullit, që nënkupton regjjen e lëkurës së<br />
dashit, deles apo të dhirtave. Qumështi pasi zihej, lihej të ftohej <strong>dhe</strong> më pas hi<strong>dhe</strong>j në<br />
shakull duke i shtuar pak kripë. Shakulli nuk duhej të ishte i ekspozuar ndaj diellit.<br />
Staxhionimi vazhdonte 2-3 muaj. Masa që krijohej quhet urlë, është e ndryshme nga<br />
shëllira. Periudha më e përshtatshme e përgatitjes së urlës është <strong>se</strong>zoni i fundit i mjeljes.<br />
Valanice, dërstilë, shkeltore; (mbeten për numrin tjetër e<strong>dhe</strong> duke pritur kontributin e<br />
lexuesve).<br />
Vatha, vathimi, në fillimin e pranverës praktikohej kudo në Shqipëri, vathimi që<br />
ndërrohej një herë në ditë o<strong>se</strong> në 2-3 ditë. E<strong>dhe</strong> bezhdinaku, shtegtuesi, në<strong>se</strong> kontribuonte<br />
në vathim, do të kishte një lehtësim në qiranë e qëndrimit, bujtjes.<br />
Njihen vlerat e vathimit jo vetëm në prodhimin e pritshëm të bimës por <strong>dhe</strong> në<br />
përmirësimin fizik, biologjik, ne formimin e një mjedisi të kërkuar nga mikroflora e<br />
tokës, si <strong>dhe</strong> proce<strong>se</strong>t biokimike të transformimit të lëndëve <strong>dhe</strong> të energjisë.<br />
Vatha përbehej nga bashkimi i disa trinave, lesave, me thupra o<strong>se</strong> me mbetje të dërrasave.<br />
Pro<strong>se</strong>ku ishte një lloje vathe por kishte qëllim vetëm organizimin e mjeljes në oborrin e<br />
shtëpisë. Lëshoheshin kecat <strong>dhe</strong> qengjat që pastaj do të shkëputeshin përsëri.<br />
152
Vllaja, lehe, pje<strong>se</strong> të shtratit, farishtes për prodhimin e fidanëve, rasatit.<br />
Vresht - jo vetëm si taksonomi e klasifikimit të tokës, por <strong>dhe</strong> si referencë për<br />
mbledhjen e taksave gjatë pushtimit osman. Toponimi, Vresht, vneshtë apo veshtë, zë<br />
një pjesë të ma<strong>dhe</strong> të toponomastikës në vendin tonë me shumë vlera në kuptimin e<br />
njohjes së historive të komuniteteve <strong>dhe</strong> të traditës së bujqësisë <strong>dhe</strong> vreshtarisë.<br />
Vërri - Sa vrre ke për gjënë e gjallë (kuptohet blegtoria), për ti nxjerre nga dimri?. Prej<br />
këtej origjinon <strong>dhe</strong> folja me vrris, ai ke vrris sot bagëtinë apo jo në kthim nga dimërimi,<br />
jo vetëm kullotën por <strong>dhe</strong> bazën ushqimore për kafshët e transportit, që do të shoqëronin<br />
gjithnjë tufën, bujtësi do të përgjigjeshin me qengja apo qumësht, mbasi delet <strong>dhe</strong> deshët<br />
ishin tej ma<strong>se</strong> të dobësuar, të ligët, ligsht. Mund të konsiderohet <strong>dhe</strong> si ekuivalent i fjalës<br />
zahire.<br />
Zabeli, një nënndarje e vatanit, bashtinës, me synim kryesisht për drutë e zjarrit për<br />
dimër, materialin e ndërtimit për shtëpinë e re, mjedis për pushimin e bagëtive në<br />
mesditë, mriz, Ku mërzen cjapi me zile, Poezi e Naim Frashërit, nga Bagëti e Bujqësia,<br />
(Mrizi i Zanave, At Gjergj Fishta).<br />
Zahire - Pjesa e prodhimeve, bulmetit <strong>dhe</strong> ushqimeve të tjera të lëna mënjanë për dimër,<br />
të përgatitura me teknologji të ndryshme sipas zonave <strong>dhe</strong> traditave.<br />
Zarzavate - e origjinuar nga sllavishtja, zarzavti, perime, siç kanë origjinuar nga gjuhët e<br />
tjera: domate-mollatarte, nga italishtja pomo d’oro, patate, kërtollë, nga kartofel, sllavisht<br />
<strong>dhe</strong> rusisht, kastravec- kastravsti (e<strong>dhe</strong> në rumanisht).<br />
Yshmeri- Tepelene - Salari-Progonat-Gryka e Këlcyrës- një gatim me shumë petë që<br />
piqen më vete. Këto të gjitha pas pjekjes zbuten në ujë të ngrohtë me kripë <strong>dhe</strong> gjalpë të<br />
shkrirë.<br />
Shenim: Pasuria gjuhesore <strong>dhe</strong> frazeologjike pa llogarituar aspektin figurativ <strong>dhe</strong><br />
lakonizmat eshte shume e ma<strong>dhe</strong>, <strong>dhe</strong> ne kete botim vetem sa ceken keto pasuri.<br />
Njësitë matë<strong>se</strong> tradicionale të përdorura ndër kohëra 19<br />
19 Pavarësisht <strong>se</strong> janë shfrytëzuar shumë dokumente që flasin <strong>dhe</strong> për këto njësi që janë <strong>dhe</strong> trashëgimi<br />
kulturore, nuk duhet të kërkohet një unifikim i tyre. Ndryshe nga disa vende, Amerika e veriut, Anglia,<br />
Irlanda, që kanë rezistuar shumë në mos ndryshimin e sistemit të matjes, tek ne i është hapur rrugë sistemit<br />
metrik, por nuk ekziston akoma një shpjegues <strong>se</strong> si do të konvertohen këto njësi.<br />
Më shumë e kanë ndjerë institucionet e kthimit të pronave, mbasi atyre u prezantohen dokumente të kohëve<br />
të ndryshme <strong>dhe</strong> me sisteme të ndryshme.<br />
Prandaj <strong>dhe</strong> nuk kemi dashur të bëjmë konvertimet, për t’ia lënë lexuesit për të kontribuar ai vetë.<br />
153
Njësitë e peshës<br />
Barrë drithë -<br />
Dorë, grusht, një dorë miell, një grusht me arra etj.<br />
Shinik -<br />
Mashterk -<br />
Shoshë<br />
Okë, afërsisht 1.5 kg.<br />
Kile, kille, në disa zona, afërsisht 1 kg.<br />
Drehem - ?!<br />
Gavetë - afërsisht 1 kg, e<strong>dhe</strong> për të matur rendimentin, sa kile, okë bereqet, për një<br />
gavetë farë.<br />
Karroqe 12 kg (e përdorur në Jug).<br />
Mushkë. Kalë apo një gomar drithë, që vlerësohet në bazë të fuqisë potenciale të<br />
mbajtjes së barrës për kafshët e sipërpërmendura.<br />
Magje, magje buke, fig. “kemi ngrënë një magje bukë”<br />
Xyrrem, drehem, nga turqishtja, njësitë më të vogla të peshës.<br />
Njësitë e gjatësisë<br />
Modia- afërsisht 760 m, njësi bazë, për llogaritjen e taksave, taksës së melit, në shek XV-<br />
XVI<br />
Pashi -<br />
Pëllëmba-<br />
Bërxhiku -<br />
Këmba -<br />
Njësitë e sipërfaqes;<br />
Pendë <strong>dhe</strong>,<br />
Pendë buaj,<br />
Ditë arë,<br />
Ditë mbjellë,<br />
Ditë pluar,<br />
Kile farë<br />
Arë - Jo vetëm si zë kadastral në taksonominë e kultivimit të tokës, por <strong>dhe</strong> si njësi<br />
matë<strong>se</strong> e sipërfaqes. Në sundimin Venecian sipërfaqja përcaktohej indirekt nëpërmjet<br />
sistemit linear, qe do të thotë: 100 hapa e gjatë <strong>dhe</strong> 50 hapa e gjerë, referuar këtyre<br />
dokumenteve, hapi llogaritë 6 këmbë <strong>dhe</strong> një këmbë konvertohet në sistemin e sotëm<br />
metrik 0.35 m . Kryqëzimi i këtyre të dhënave me sasinë e farës, gavetë fare (mbi të cilën<br />
llogaritej <strong>dhe</strong> rendimenti, bereqeti, do të tregoi më saktësisht madhësinë e kësaj<br />
sipërfaqeje.<br />
Sipas Kasëm Biçokut, ara kishte një madhësi prej 2 hektarësh, Injac Zamputi thotë për<br />
3.6 ha <strong>dhe</strong> Spiro Shkurti, (nga ku janë marrë <strong>dhe</strong> këto detaje shprehet për 3,3 ha).<br />
154
Dynym - dynymi është llogaritur 1000 m 2 o<strong>se</strong> sa 1/10 e hektarit <strong>dhe</strong> ka zënë vend në<br />
sistemin tonë kadastral. Duke ju referuar burimeve osmane rezulton <strong>se</strong> është fjala për dy<br />
lloje njësish disi të ndryshme: Dynym i vjetër, eski donum, konvertohet nga studiuesit<br />
<strong>dhe</strong> ekspertët në 919 m 2 , si <strong>dhe</strong> dynymi i madh, buyuk donum, 2 720 m 2<br />
Është përdorur <strong>dhe</strong> ar, ~100 m 2 , njësi e përdoruar <strong>dhe</strong> në regjistrat e tokës në kohën e<br />
Zogut si <strong>dhe</strong> të Reformës Agrare pas Luftës.<br />
Sofer burra, ne veri , njesi mate<strong>se</strong> sidomos per odat e miqeve, 4 sofer burra, do te thote<br />
qe oda e miqeve, rehaton, (akomodonne fjalorin e sotem), 4 X 12 Burra= 48 miq e te<br />
ftuar. ne te<br />
Verten-e perdorur ne Jug te Shqiperi<strong>se</strong>.<br />
Njësitë e volumit,<br />
Çibuk fare - për farat e imta<br />
Okë - afërsisht 1,5 kg.<br />
Mashtrape - Enë për ujë, përafrohet me 1 litër.<br />
Gavetë - Përafrohet me 1 kg, për drithërat <strong>dhe</strong> farat më të imta.<br />
Magje - një magje buke-<br />
Sahan - jo vetëm një ene për ushqim, por <strong>dhe</strong> si masë p.sh. për miellin; i kam një sahan<br />
miell hua komshiut.<br />
Xhezve - xhezve kafeje, xhezve kafeje me qumësht apo dhallë etj.<br />
Ndarja e ujit<br />
Me tespihe<br />
Me dërrasa-<br />
Me ditë, (Llogaritej që me të zbardhur dita)<br />
E drejta e ujit shpesh herë nuk li<strong>dhe</strong>j me të drejtën e tokës <strong>dhe</strong> kishin treg jo të njëjtë.<br />
Mund të shitej toka pa të drejtën e ujit.<br />
Rojtari i ujitjes<br />
Sahatçi - Postribe<br />
Polak – Kukës, Has, Tropojë;<br />
Mazllëm – Vlorë <strong>dhe</strong> trevat e Jugut<br />
Vaktet e bukës (kohët e ngrënies)<br />
Mëngjesi, silla<br />
Dreka<br />
155
Zamra<br />
Darka<br />
Për besimtarët myslimanë <strong>dhe</strong> që agjëronin ishin Iftari, pasi të errej, të Perëndonte<br />
dielli, <strong>dhe</strong> syfyri, gjithmonë pa zbardhur dita.<br />
Menyja është gjithmonë në varësi të stinës <strong>dhe</strong> “takatit”.<br />
Nuk janë tamam anektoda, por histori të vërteta<br />
Në kohën e prishjes së miqësisë me Bashkimin e lavdishëm sovjetik, rifillon një histori<br />
tjetër miqësie me vëllezërit kinez, apo siç quhej Kina e ma<strong>dhe</strong> e Mao Ce Dunit.<br />
Për të përcjellë këtë akt historik, në fshatin Macukull të Matit, shkon i deleguari i<br />
Komitetit të partisë së rrethit.<br />
Midis të tjerave, ai ju thotë të pranishmëve <strong>se</strong> tashmë në vend të 200 milion banorëve të<br />
Bashkimit Sovjetik, ne kemi një mik 700 milionësh, bile vëlla, (në ato vite aq raportohej<br />
popullsia e Kinës).<br />
Pas një heshtje të pranishmëve që e dëgjuan me gojë hapur të deleguarin, kërkon leje një<br />
burrë i moshuar, të cilit i mbahej <strong>dhe</strong> goja:<br />
- Unë thotë ai, kam 10-12 dele <strong>dhe</strong> në mbrëmje kur vijnë në vathë, nuk jam në<br />
gjendje ti numëroj <strong>dhe</strong> në<strong>se</strong> kanë ardhur të gjitha apo jo.<br />
I deleguari “me shkollë shumë”, nuk mundi ta sqaronte, <strong>dhe</strong> u ndihmua nga një fshatar që<br />
ishte përkrah atij që bëri pyetjen:<br />
- Ky që foli është budalla, <strong>dhe</strong> do t’ia sqaroj unë këtë që nuk kupton: Tashmë duke<br />
ju kthyer fqinjit të tij i thotë:<br />
Sikur Kina të jetë një kazan me tambël (qumësht) <strong>dhe</strong> Shqipëria farë kosi, ne nuk e xajmë<br />
(bëjmë) dot kos Kinën.<br />
Në masivin kullosor të Kunorës së Lurës, një gazetar, pyet bariun e dhive:<br />
sa është numri i dhive që ju keni:<br />
Me numër nuk mund të përgjigjem, por nga momenti kur hap derën e vathës <strong>dhe</strong> deri kur<br />
del dhia e fundit, nga cjapi i kumonës deri tek dera e vathës është afërsisht një kilometër.<br />
Këto dy histori që përmendëm i shkojnë sado pak përshtat o<strong>se</strong> komplementojnë sistemin<br />
tradicional të njësive matë<strong>se</strong>.<br />
Copëza, nga ditari i një agronomi të Kooperativës Bujqësore<br />
Sapo kisha filluar pune ne Kooperativen Bujqesore te Xibrit, Mat, mbrriti nje ekip nga<br />
Komisioni i Planit te shtetit. Ne <strong>se</strong> nuk gaboj, ekonomia kishte rreth 280 ha toke, gati sa<br />
nje e katerta e nje brigade ne zonat fushore.<br />
156
Qellimi: Zbatimi i displines te planit. Realisht kishim raportuar perfundimin e mbjelljeve<br />
te praneveres paçka e dinim <strong>se</strong> kishin mbetura te pa vena nen kulture rreth 15-16 dynym,<br />
boka, rrokzena ne veri, skerka, ne Jug, ku as meli nuk rritej.<br />
E dinim <strong>se</strong> do te pasqyrohej ne raportin e tyre per te justifikuar <strong>dhe</strong> sherbimin, nga ky<br />
raport une <strong>dhe</strong> Kryetari, morem vrejtje me paralajmerim. Kur lexoj konkluzionin <strong>dhe</strong><br />
ma<strong>se</strong>n e denimit, Kryetari i Rrethit te asaj kohe, punetor <strong>dhe</strong> energjik, Vaso Pano, nuk e<br />
maskoj qeshjen e tij, por çfare do ti thonte ekipit qe kishte mbrritur <strong>dhe</strong> do ta trumbetonte<br />
kete “zbulim”.<br />
……sapo kisha mbërritur në punë, ora 6 e mëngjesit, njoftohem <strong>se</strong> atë ditë do të vijë<br />
Sekretari i Parë i rrethit. Kërkohej përveç të tjerave që Udhëheqësi i Partisë së rrethit<br />
të gjente <strong>dhe</strong> plehërim të lëngëzuar të misrit.<br />
Dërguam dy karroca me pleh nga stalla më e afërt, e<strong>dhe</strong> aty duke përdorur autoritetin e<br />
ardhjes së Sekretarit të Parë. Por duke llogaritur <strong>se</strong> ato ishin krejt të pamjaftueshme,<br />
porosisim që të mos filloj lëngëzimi para <strong>se</strong> të diktohej makina e tij. Dhe kështu u bë. Më<br />
vonë mora <strong>dhe</strong> një falënderim. Kjo më kujton <strong>dhe</strong> sot thënien e një kolegu që nuk jeton<br />
sot, Lutfi Bajrami, që kishte të njëjtën porosi por për Sarandën, aso kohe e bashkuar me<br />
Delvinën. Kolegu i nderuar kishte <strong>dhe</strong> kurajën për ta kundërshtuar këtë situatë që<br />
përmenda më lartë <strong>dhe</strong> u thotë: Kjo është e njëjta sikur të hidhnim një thes me sheqer tek<br />
Syri i Kaltër, <strong>dhe</strong> tu thoshim të gjithë sarandjotëve, ejani të pini sherbet tek Kanali i<br />
Çukës .<br />
Po atë ditë duhej të kishim kujdes për zbatimin e Urdhrit të Ministrisë së Bujqësisë që<br />
ndalohej përdorimi i kombajnave, për shirje stacionere, në lëmë.<br />
Udhëheqësi i Partisë në Mat i ardhur nga Myzeqeja nuk mund ta toleronte këtë rast.<br />
Pak ditë para festës së shumëpritur të vitit të ri sidomos nga fëmijët.<br />
Mbledhje urgjentë në Shtabin e Rrethit, në Klos, (që për ne të zonave jo të lidhura me<br />
Klosin) nuk e dinim <strong>se</strong> ku mund ta kalonim natën).<br />
Urdhri i prerë për të gjithë ata që nuk kanë raportuar përfundimin e mbjelljes së grurit,<br />
sonte për gjithë natën bashkë me traktoristët të shfrytëzohet ngrica, për mbjelljen e grurit<br />
me disqe. Kisha llogaritur të kaloja një natë tek shtëpia e një shoku tim në Klos, aso kohe<br />
<strong>dhe</strong> Kryetar Kooperative, e<strong>dhe</strong> deputet i Kuvendit Popullor, por kuptohet që shoku im<br />
nuk mund ta merrte përgjegjësinë e strehimit tim në shtëpinë e tij.<br />
Sekretari i Parë, kishte kërkuar <strong>dhe</strong> ndihmën e Institutit të Lushnjës, duke marrë<br />
pas vetes një “shkencëtar të madh”.<br />
Që në aktivin e parë ai rekomandoi të bëhej prashitje e grurit, (kuptohet ishte ngricë deri<br />
në thellësi që ja kalonte thellësisë së shtrirjes së sistemit rrënjor të grurit) <strong>dhe</strong> të bëhej një<br />
plehërim në koperturë, në sipërfaqe, me pleh dhish, superfosfat, gëlqere <strong>dhe</strong> hi zjarri. Pa<br />
llogaritur vështirësitë e për sigurimin e tyre, mjafton vetëm të themi <strong>se</strong> barinjtë kishin<br />
rezistencë për të marrë plehun e dhive mbasi parashikoheshin dështime masive, ne<br />
specialistët e Matit, i sugjeruam ta ndryshonte formulën, mbasi gruri nuk mund ta marri<br />
157
fosforin në koperturë <strong>dhe</strong> aq me tepër në këtë fazë të rritjes (vëllazërim). Pasi nuk i<br />
kur<strong>se</strong>u fjalët <strong>se</strong> ju jeni injorantë, Zeusi i rrethit i maksimizoj, ne ishim të detyruar të<br />
zbatonim porosinë e tij.<br />
Një muaj më vonë, shkurt apo mars 1977<br />
Shkencëtari i madh nga Instituti i Lushnjës që injoronte <strong>dhe</strong> qesëndiste <strong>dhe</strong> kolegët e vet,<br />
p.sh. për shkencëtarin e shumë mirënjohur, Skënder Gozhita, ai do të thoshte Skënder<br />
Gëzhuta; pa përfillur kapacitetin intelektual ne Mat, rekomandoi prashitjen e grurit. Në<br />
atë kohë lesat vibrue<strong>se</strong> kishin filluar të ishin pjesë e parkut të SMT-ve. (Kjo na ndihmoi<br />
për ta raportuar si prashitje <strong>dhe</strong> sipërfaqen e lesuar, ashtu siç raportonim sipërfaqe të<br />
ujitur <strong>dhe</strong> atë sipërfaqe ku kishte rënë një vesë shi).<br />
Përsëri i thamë që prashitja nuk mund të realizohej pasi toka ishte e ngrirë <strong>dhe</strong> kuptohet<br />
pasojat në këtë rast ndërhyrje.<br />
Urdhri ishte i prerë “të fillojë prashitja e grurit”.<br />
Urdhri i prerë për mbjelljen e misrit, me kubikë, me sa mbaj mend ishte iniciuar<br />
në Shtërmen të Elbasanit, duke shfrytëzuar torfën e liqeneve të Belshit, që bëri që<br />
shteroi një pasuri ujore unikale e mjedisit shqiptar, ku Sami Frashëri kishte<br />
hedhur idenë për ta bërë Kryeqendër të Shqipërisë. Ishte ideuar nga një<br />
p<strong>se</strong>udoshkencëtar <strong>dhe</strong> admirues i Li<strong>se</strong>nkos, nuk kishte studiuar në B. S., por<br />
kishte qenë për një vizitë në një kolkoz, ku kishte dëgjuar <strong>dhe</strong> emrin e Li<strong>se</strong>nkos,<br />
qe e shqiptonte elbasanishte, duke deklaruar në një podium të asaj kohe <strong>se</strong> kubikët<br />
janë më të mirë <strong>dhe</strong> më të ëmbla <strong>se</strong> bollokumet e Elbasanit.<br />
Kuptohet <strong>se</strong> duartrokitjet nuk kanë munguar.<br />
Po si do të bënim ne të shkretët për ta zbatuar këtë direktivë:<br />
Vetëm një vit zgjati, pasi mbaroi <strong>dhe</strong> torfa e liqeneve të Belshit, u thanë <strong>dhe</strong> liqenet,<br />
monumente natyrore të Belshit, por prashitja e misrit të mbjellë me kubikë, pasi ishte<br />
shkelur shumë, mund të prashitej vetëm me kazme <strong>dhe</strong> duke përdorur anën e saj të<br />
mprehtë.<br />
Ky muaj, Qershori gërshetonte <strong>dhe</strong> prashitjen e misrit me korrjen <strong>dhe</strong> shirjen e të<br />
lashtave.<br />
Përveç të tjerave, halleve, të gjithë i kishin sytë për të grumbulluar shqeme, Rhues sp.<br />
(fam. Anacordiaceae), bimë nga e cila ekstraktohej tanin, për regjen e lëkurëve.<br />
Ishte pothuaj<strong>se</strong> i vetmi burim të ardhurash sidomos për tu siguruar për fëmijët në shkolla<br />
të mesme apo të larta, rrobat <strong>dhe</strong> librat. Pavarësisht me urdhrat nga baza <strong>dhe</strong> nga lart,<br />
forcat e punës ishin larguar.<br />
Njoftohemi <strong>se</strong> do të bëhet një takim zonal me të gjithë specialistët e 3-4 ekonomive ku do<br />
të vijë <strong>dhe</strong> Ahmet Osja. Ishte rasti i parë që unë e kam takuar. Shoqërohej nga një<br />
specialist shumë i njohur për Matin, që nuk jeton më, veçanërisht i pasionuar pas misrit,<br />
Qamil Xhika.<br />
158
Kuptohet profesorit të nderuar nuk i duhej shumë kohë për të kuptuar situatën <strong>dhe</strong> po<br />
përdor figuracionin e tij shumë të njohur:<br />
“Për<strong>se</strong> e keni arrestuar misrin”.<br />
Kuptohet që ishte fjala <strong>se</strong> misri nuk ishte prashitur e<strong>dhe</strong> i kishte kaluar fazat e rritjes.<br />
Ndërkohë <strong>dhe</strong> ai nuk e kishte të nevojshme përgjigjen, pasi kooperativistët në orën 3 të<br />
mëngjesit do ti drejtoheshin shqemes.<br />
Në një ekonomi tjetër të Matit, Kurdari, po atë ditë, profesori, tejet i interesuar e<strong>dhe</strong> për<br />
kulturën, ku shumë shpejtë zbuloi, <strong>se</strong> aty Skënder Drini, shkrimtari i mirënjohur<br />
shkodran, mësues për disa vite ne atë zonë, kishte shkruar jo pak libra, midis të cilëve<br />
e<strong>dhe</strong> “Vraje tradhtinë”, Shembja e idhujve, etj, vlerësoi shumë punën e kësaj ekonomie<br />
sidomos për misrin, ku ai parashikonte një rendiment të lartë.<br />
Por përkundrejt këtij vlerësimi, K/Specialisti i ekonomisë, A.H. nuk shfaqi ndonjë shenjë<br />
kënaqësie <strong>dhe</strong> entuziazmi. Më vonë i kishte përshpirtur në vesh <strong>se</strong> po të realizohet plani<br />
ne e<strong>dhe</strong> mund të shkojmë në burg mbasi nuk e transportojmë dot misrin nga ara për në<br />
hangarin e grumbullimit.<br />
Me qëllim për të rritur vlerën e ditës së punës, sipas një vendimi të Qeverisë së asaj kohe,<br />
deri diku ishte bërë një punë e konsiderueshme për tarracimin e tokave të pjerrëta.<br />
Në ekonomi kishte mbërritur kontrolli punëtor i përbërë nga disa minatorë të Minierës së<br />
Batrës.<br />
Në një masiv të tarracuar (kuptohet me ulje graduale të pjerrësisë), sigurisht duke kopjuar<br />
terrenin, pyetja e parë që mu drejtua ishte: Për<strong>se</strong> vijat e tarracave nuk janë të drejta ?<br />
U mundova tu shpjegoj <strong>se</strong> kemi ndjekur izoip<strong>se</strong>t, vijat rrushkullue<strong>se</strong>, duke ruajtur një<br />
pjerrësi që të mos gërryhej toka .<br />
Duke qenë tejet e vështirë për t’ua shpjeguar këtë, reagimi ishte shumë i prerë:<br />
Djalë i mirë, akoma nuk e ke mësuar <strong>se</strong> vija e partisë është vijë e drejtë <strong>dhe</strong> këto vija të<br />
shtrembra janë kundër kësaj vije.<br />
Një mbledhje e Kryesisë së Kooperativës:<br />
Fillimi i mbledhjes:<br />
Kryetari X<br />
Mensa e kooperativës ka blerë 2 kg makarona <strong>dhe</strong> nuk rezulton të jenë shitur 24 racione<br />
ashtu siç thotë <strong>dhe</strong> kontroll revizioni i rrethit që i bashkohet atij të kooperativës.<br />
159
Ndërhyn Sekretari i Byrosë së partisë: Në aksionin për hapjen e kanalit X, gratë të gjitha<br />
kishin shtiza që thurnin triko <strong>dhe</strong> çorape. Tu mbli<strong>dhe</strong>n <strong>dhe</strong> tu digjen urgjentisht.<br />
Shefi i Kuadrit ; Dua të diskutoj e<strong>dhe</strong> për origjinën e specialistëve duke bërë autokritikë<br />
që nuk kishin kaluar në filtrin e tij <strong>dhe</strong> shtoj <strong>se</strong> Shefi i Kuadrit në Komitetin Ekzekutiv<br />
(l.h), nuk më ka pyetur, më është tërhequr vëmendja <strong>dhe</strong> nga instruktorët e Komitetit të<br />
partisë, (xh.xh. <strong>dhe</strong> s.sh),<br />
Ndërhyn përsëri Sekretari i Byrosë:<br />
Kjo mund të jetë <strong>dhe</strong> arsyeja <strong>se</strong> për<strong>se</strong> nuk ecën ekonomia jonë, nga e cila partia pret<br />
shumë <strong>dhe</strong> më tepër.<br />
Disi i mënjanuar, Kryetari i Këshillit të Bashkuar, kërkoi urgjentisht matjen e<br />
dynymshave, mbasi <strong>dhe</strong> ai kishte mbaruar shkollën e Partisë) <strong>dhe</strong> përsëriti thënien e<br />
Leninit që “prona e vogël pjellë çdo ditë kapitalizmin”.<br />
Nga një anëtarët e Kryesisë: Granomët (do të thoshte Agronomët), janë kotë, për<strong>se</strong> na<br />
duhen.<br />
Po bëhej vonë <strong>dhe</strong> jo të gjithë anëtarët e kryesisë kishin fenerë) mbasi ishin zgjedhur <strong>dhe</strong><br />
me shpërndarje gjeografike kuptohet <strong>dhe</strong> politike.<br />
Por ishte <strong>dhe</strong> një pikë tjetër e rendit të ditës Akt - daljet e blegtorisë:<br />
Që të miratoheshin duhej patjetër të kishin një diagnozë.<br />
Kanë qenë shumë diagnoza, kuptohet në latinisht, listerioza (kishte simptomat e të<br />
marrurit mendsh), “hengris ujkus” që do të thotë e ka ngrënë ujku, ka humbur pa nam <strong>dhe</strong><br />
nishan, ku nuk kërkohej as nishani, pavarësisht <strong>se</strong> këtë e kishte ngrënë një i deleguar.<br />
Mbasi kryetari nuk arrinte të kuptonte këtë formulim, akt daljet e blegtorisë miratoheshin<br />
pa ndonjë problem<br />
Ishte e vështirë vendimmarrja për proces-verbalin lidhur me dëmin që kishin shkaktuar<br />
delet e kooperativës që kishin kullotur në brigadën X.<br />
Pika e fundit e rendit të ditës, ora 2, pas mesnate:<br />
- Ushqimi për traktoristët, ata kërkojnë bukë gruri, kur e gjithë fshatarësia<br />
kooperativiste ha bukë misri, kështu që të mos merret parasysh kjo kërkesë.<br />
Mirë është që të blihen disa <strong>se</strong>fertasë (tasat me kate). Ne nuk kemi mundësi tu dërgojmë<br />
çaj traktoristëve natën mbasi marrim vetëm një kile sheqer në muaj për mensën e<br />
kooperativës,<br />
Ndërhyrje nga anëtarët e kryesisë:<br />
160
- Çanga e kooperativës ka ra sot me një çerek ore vonesë, ndërkohë që ne i kemi dhënë<br />
atij një sahan disku, për<strong>se</strong> e paguajmë këtë jevg me 3 ditë pune në muaj?<br />
- Ku do të gjejmë punë të lehta për gratë me barrë <strong>dhe</strong> ato të sëmura?<br />
- Leshin, e shkurtër, jashtë standardit, a do të mundemi t’ua japim<br />
kooperativistëve?<br />
- Përgjigja; Tu jepet vetëm atyre që kanë bërë mbi 30 ditë pune në muaj.<br />
- Nga armiku i klasës është përhapur propaganda <strong>se</strong> gratë që bëjnë qilizmë me bel,<br />
nuk pjellin më?<br />
Të gjithë kafsharët, transportuesit e miellit, naftës apo çfarëdo qoftë , duhet të mos<br />
lejohen kur nuk kanë së paku dy kafshë barre, <strong>dhe</strong> të synohet që të kenë tre kafshë.<br />
A ka pyetje më?<br />
Në mbledhjen e Kryesisë ishin <strong>dhe</strong> të deleguarit e Komitetit Ekzekutiv <strong>dhe</strong> të Partisë.<br />
Duke mos llogaritur hallin e fshatarit ku ata do të strehoheshin, që do të sakrifikonte nga<br />
buka e gojës së fëmijëve të tij, ata kërkonin të sqaroheshin për figurën politike të tyre.<br />
Të vënë para kësaj dileme, drejtuesit kryesor, në pamundësi për alternativa të tjera, bënin<br />
një zbutje për ta zgjidhur situatën.<br />
Kthim të nesërmen i bujtësve për konkluzionet para nisjes për në qendër nuk do të ishte<br />
pa probleme, ku më kryesori ishte frika për dosjen e bujtësit.<br />
Kuptohet <strong>se</strong> këta do ti kthenin shpinën këtij mikpritësi në<strong>se</strong> ai do të trokiste në derën e<br />
tyre, apo rastësisht do ta takonin në qytet, megjithë<strong>se</strong> ishin të vëmendshëm të mos e bënin<br />
këtë duke mos harruar<br />
<strong>dhe</strong> porosinë e gruas që të bësh sikur nuk i njeh.<br />
Ndonjë dhuratë e “vockël”, djathë, fasule, arra, pulë fshati etj. do ta zbuste konfliktin me<br />
gruan. Që ishte disi e acaruar por<strong>se</strong> e kishte harruar një natë më parë.<br />
Në një mbledhje tjetër kryesie:<br />
Do të paraqitej raporti i Seksionit të Kontrollit të rrethit;<br />
Në konkluzionet e raportit kërkohej <strong>dhe</strong> një masë dënimi me një të katërtën e pagës, për<br />
Përgjegjësin e <strong>se</strong>ktorit të II.<br />
Në konkluzionet kërkohej që masa e dënimit të ishte ¼ e pagës së tij.<br />
161
Ndërkohë, me dashamirësi ngrihet një nga anëtarët e kryesisë, kishte mbaruar Shkollën e<br />
Mesme me të gjitha notat dhjeta, (kuptohet ishte magazinier) <strong>dhe</strong> kërkon ndryshimin e<br />
masës së dënimit;<br />
-Nisur nga hallet <strong>dhe</strong> numri i madh i kalamajve, kërkoj të mos dënohet me ¼ e pagës ,<br />
por me ½.<br />
Ekipi i revizionimit të rrethit ra plotësisht dakord.<br />
E<strong>dhe</strong> nga një koleg i imi, (H. H), ish K/Agronom në Kutë, Mallakastër, në atë kohë bënte<br />
pjesë në rrethin e Fierit:<br />
Pas rutinës së përditshme, zgjimi në orën 5, as që bëhej fjala për mëngjesin për ne<br />
jabanxhinjtë, nga një brigadë në tjetrën, në pritje të drekës në<strong>se</strong> do të arrinim të kapnim<br />
ndonjë mensë ku kishte mbetur diçka, më njoftuan <strong>se</strong> do të vinte në Çorrush, K/Ministri,<br />
Mehmet Shehu.<br />
Ndonë<strong>se</strong> nuk dinim asnjë detaj për qëllimin e vizitës, gjith<strong>se</strong>si u mundova të<br />
përqendrohem duke supozuar o<strong>se</strong> imagjinuar, kërkesat e tij që kanë qenë gjithnjë të<br />
paparashikueshme.<br />
Pa na dhënë dorën, më kërkoj <strong>se</strong> për<strong>se</strong> nuk zbatohej direktiva për të mbjellë <strong>dhe</strong><br />
shfrytëzuar tokën nën ullishte me grurë.<br />
Bëra përpjekje ti shpjegoj <strong>se</strong> graminoret me një sistem rrënjor të cektë e konkurrojnë<br />
ullirin si për elementët ushqimor <strong>dhe</strong> aq me tepër i marrin lagështinë. Ndryshon puna i<br />
them për leguminozet, bishtajoret, fasule, bathë apo çfarëdo qoftë tjetër.<br />
Nuk më foli <strong>dhe</strong> pas një pauze, kuptohet që ishte informuar <strong>se</strong> isha nga Dukati, ku ai<br />
ruante <strong>dhe</strong> një histori jo të këndshme në përpjekjet me Ballin, më thotë: Ju dukatasit jeni<br />
shumë ngatërrestarë.<br />
Në një moment tjetër, një debat me Pirro Dodbibën, Ministër i Bujqësisë. Problemi ishte<br />
për tokat e kripura, ku me gjithë investimet me kosto të lartë, në disa raste nuk merrnim<br />
as farën. Nuk insistoj shumë <strong>se</strong> e kishte parandier <strong>se</strong> <strong>dhe</strong> largimi i tij do të kishte <strong>se</strong>bep<br />
dështimin për politikat e ndjekura për tokat e kripura.<br />
Të një natyre tjetër, që krijonin <strong>dhe</strong> një thyerje, ka qenë takimi me krijues, të cilët i kisha<br />
njohur në distancë.<br />
Me Jakov Xoxen, në Greshicë:<br />
i drejtohem duke i thënë <strong>se</strong> çfarë deshi Juga e Bardhë <strong>këtu</strong>, apo që të thaj Lumin e<br />
Vdekur, <strong>dhe</strong> të çelet Lulja e Kripës, kripthi në zhargonin popullor të zonës. (Juga e<br />
bardhë, Lumi i Vdekur <strong>dhe</strong> Lulja e Kripës, janë titujt e disa prej veprave të Jakov Xoxes).<br />
Më tha <strong>se</strong> do të përgjigjem kur të vij herën tjetër.<br />
Po kështu mbresëlënë<strong>se</strong> kanë qenë takimet <strong>dhe</strong> kafetë me poetin Agim Shehu <strong>dhe</strong><br />
dramaturgun e regjisorin Pëllumb Kulla.<br />
162
OPINIONE<br />
Prof. Dr. Resmi Osmani<br />
Në traditën e botimeve bujqësore, zakonisht shkruhen manuale, libra didaktike,<br />
monografi etj.<br />
Por në këtë rast, Autori i është shmangur kësaj tradite, ashtu si <strong>dhe</strong> në librin, “Druri i<br />
bukës <strong>dhe</strong> Historisë, Gështenja, një libër enciklopedik ku gërshetohet tradita bujqësore<br />
me historinë, zakonet <strong>dhe</strong> besimet, e<strong>dhe</strong> në librin që paraqitet tashmë para lexuesit,<br />
“Almanaku i Fermerit Shqiptar”, ka një gjetje të veçantë <strong>dhe</strong> origjinale.<br />
Almanakët, si gjini janë botime të përvitshme apo periodike, me shkrime të fushave të<br />
larmishme për fusha të caktuara.<br />
Në botimet e bujqësisë shqiptare nuk janë praktikuar, kam mendimin që Idriz Xhomara<br />
është nismëtari. Kompozimi <strong>dhe</strong> përmbajtja e almanakut janë interesantë. Është ndërtuar<br />
mbi bazën e muajve që fillon me shtatorin, vjeshta e parë <strong>dhe</strong> mbaron me gushtin. Secili<br />
nga muajt ka përmbledhur o<strong>se</strong> përmbyllur lëndë përmbajtjesore me diversitet, që i<br />
takojnë atij muaji o<strong>se</strong> jo. Lexuesi gjen shpjegime si për kalendarin, për stinët,<br />
astronominë, klimën, kohëzgjatja e ndriçimit diellor, kualitetin e ujit për ujitje, tema të<br />
diskutueshme siç është ajo e Manipulimit gjenetik, agroturizmin si një eksport Brenda<br />
vendit, kopshtin e kuzhinës <strong>dhe</strong> diçka për kulinarin <strong>dhe</strong> traditën sipas zonave, shtegtimin<br />
apo nomadizmin.<br />
Bëhet përpjekje për të prezantuar, ndonë<strong>se</strong> jo plotësisht kalendari i festave pagane, ritet<br />
<strong>dhe</strong> zakonet që li<strong>dhe</strong>n me to.<br />
Nuk dua të paraqes më tej pasurinë e këtij Almanaku <strong>se</strong> kështu do t’ia hiqja lexuesit<br />
kërshërinë.<br />
Për një gjë jam i sigurt: Sapo të lexoni “Almanakun” do tu lind dëshira për të mos u<br />
shkëputur prej tij, pasi do të doni të dini sa më parë <strong>se</strong> çfarë të fshehta fshihen për ju për<br />
muajin pasardhës.<br />
Nuk do të mungojnë <strong>dhe</strong> anektodat që nuk janë vetëm për çlodhje por më shumë janë<br />
frutë i urtësisë <strong>dhe</strong> shprehjes së filozofisë popullore.<br />
Në përfundim, dua të vë në dukje <strong>se</strong> almanakët mund të jenë të shumtë <strong>dhe</strong> të larmishëm.<br />
Autori zgjodhi këtë rrugë për tu adresuar fermerëve, me tematikë të larmishme <strong>dhe</strong><br />
enciklopedike, por ai ka meritën që është i pari që hapi rrugën për këtë lloji botimi për<br />
universin bujqësor, <strong>dhe</strong> për ketë ai duhet përgëzuar.<br />
U takon autorëve të tjerë ta çojnë më tej këtë nismë, pasi problematikat që trajtohen, janë<br />
aq të shumta sa <strong>dhe</strong> të larmishme për të mos thënë të pafundme.<br />
Tiranë, Shkurt 2012<br />
Mexhit Bajrami, Funar, Elbasan<br />
163
Ky libër, Almanaku, që më parë nuk e dija <strong>se</strong> çfarë do të thotë, vjen i mirëpritur në<br />
malësinë tonë, në shtëpinë e shumë fermerëve që e kanë njohur Idrizin kur punonte për<br />
rehabilitimin e sistemit ujitës në kuadër të Projektit të Bankës Botërore.<br />
Mendoj <strong>se</strong> i drejtohet malësorit të Funarit, Çermenikës, fermerit myzeqar, bariut të<br />
Korabit, apo blegtorit të Çajupit me një gjuhë që ata të gjithë e kuptojnë.<br />
Besoj <strong>se</strong> do ta lexojnë pas punës me dritë elektrike, me fenerë, apo me dritën e pishës në<br />
stane.<br />
Shpresoj <strong>se</strong> autori nuk do të na harroj që të vijë <strong>dhe</strong> vetë të na shoh mbasi vetëm libri nuk<br />
është i mjaftueshëm.<br />
Shkurt, Funar, 2012, me 2 metra borë.<br />
Rexhep Shoshi,<br />
Magjistër në<br />
Universitetin e Prishtinës<br />
Më bëri përshtypje që kur erdhi në fermën time Baca Idriz, në Pejë, bashkë me Prof.<br />
Ukën (Rexhep Uka), nuk reagoi <strong>dhe</strong> nuk bëri asnjë vërejtje apo sugjerim. Nuk më pëlqeu<br />
indiferentizmi i tij. Kryesisht merreshim me shtimin e nënshartesave të farorëve <strong>dhe</strong><br />
shumëzimin e dredhëzave (luleshtry<strong>dhe</strong>ve). Më pyeti për<strong>se</strong> duhet të shartohet shalqiri me<br />
kungullin e hidhët (Cucurbita lanigerum), i dhashë një përgjigje por vura re <strong>se</strong> qëllimi i<br />
pyetjes ishte ndryshe nga ai që unë mendova. Idrizi do të thoshte në mënyrën e tij<br />
lakonike <strong>se</strong> duhet ta fillojmë nga hidhësia për të vajtur tek e ëmbla ndryshe nga trangulli,<br />
kastraveci, që kur e hamë përfundojmë tek pjesa e hidhur.<br />
Gjatë drekës pata vështirësi për t’ju përgjigjur pyetjeve të tij që ishin të natyrës që<br />
ngërthenin agronominë me traditën <strong>dhe</strong> historinë.<br />
Më vonë kur mora një libër të tij, “Druri i Bukës <strong>dhe</strong> i Historisë, Gështenja”, kuptova<br />
diçka më shumë për natyrën e pyetjeve të tij.<br />
Tani kuptoj që është një “hile” e Idrizit për të na e lënë topin në fushën tonë për ta<br />
zhvilluar këtë Almanak.<br />
Hazir Pollozhani,<br />
Doktor Profesor,<br />
Universiteti i Tetovës<br />
E kam njohur Idrizin kur sapo isha emëruar asistent profesor në Universitetin e<br />
Prishtinës, në lëndën e Mekanikës Bujqësore. Ishte hera e parë që shkelja në tokën mëmë.<br />
E<strong>dhe</strong> në saj të shoferit të tij. tejet i palodhur, Beqirit, (Beqir Dema), më krijoi mundësinë<br />
e lëvizjes nëpër Shqipëri. U befasova nga numri shumë i madh i njerëzve që ai njihte <strong>dhe</strong><br />
takonte.<br />
Në vizitën e tij të parë në Maqedoni, kuptohet <strong>se</strong> do ta kalonte një natë në “kasollen” time<br />
në Ohër. Nuk u ngop nga bi<strong>se</strong>dat me babain tim, mësues i shqipes në Manastir.<br />
164
Besoj <strong>se</strong> e<strong>dhe</strong> Almanaku me gjuhën e tij, <strong>dhe</strong> në një mënyrë të veçantë, kërkon të<br />
shprehet më shumë për Historinë e Kombit <strong>se</strong> sa për bujqësinë.<br />
Kurdo që do ta takoj në Tiranë, Tetovë, apo Ohër, do ta “dërrmoj” me vërejtjet e mia, por<br />
kësaj ra<strong>dhe</strong> po e lë me kaq.<br />
Sali Tërshalla,<br />
Doktor i Shkencave,<br />
Kryetar i Komunës së Arrasit, Dibër.<br />
Nuk besoj <strong>se</strong> ka zona te hapsires shqiptare qe nuk e gjejne vehten<br />
ne kete Almanak, Po ashtu e<strong>dhe</strong> specialiste te shume brezave ne<br />
fushen e bujqesie.<br />
Mesazhi nga nje brez ne tjetri, nga nje plejade specialistesh tek<br />
tjetri eshte me shume <strong>se</strong> nje stafete.<br />
Njeheresh ky botim na detyron te kontribojme sadopak ne numurin<br />
tjeter duke ndjere <strong>dhe</strong> pergjegjesine qe megjithe<strong>se</strong> me kerkoj Idrizi,<br />
nuk pata mundesine te jap ndihme<strong>se</strong>n time sado modeste<br />
165
166
LASHTËSIA E BUJQËSISË NË TREVAT<br />
SHQIPTARE<br />
Dr. Moikom Zeqo<br />
Antropogjeneza li<strong>dhe</strong>t me punën krijue<strong>se</strong> të Homo sapiensit. Të gjithë historianët e<br />
qytetërimeve klasifikojnë kalimin nga sistemi i gjuetisë në natyrë, që nënkupton një<br />
nomadizëm të përhershëm në sistemin e kultivimit të tokës, që li<strong>dhe</strong>t me ngulitjen <strong>dhe</strong><br />
vendbanimet e para njerëzore.<br />
Ky kapërcim kopernikan nga gjuetia e njerëzve parahistorikë në njohjen e kultivimit të<br />
bimëve të natyrës, si <strong>dhe</strong> krijimin e konceptit të vendbanimeve përfaqëson Revolucionin<br />
Bujqësor në zanafillën e tij. Që nga parahistoria ky revolucion i bujqësisë e bën tokën<br />
bujqësore atributin e zhvillimit të jetës, e cila tashmë merr një karakter të vetorganizuar.<br />
Në këto kohëra tepër të skajshme gjahtarët parahistorikë shndërrohen në bujq<br />
parahistorikë, ndonë<strong>se</strong> dualizmi i tyre vazhdon <strong>dhe</strong> nuk mund të zhduket. Sistemi i<br />
bujqësisë ndryshoi gjithçka <strong>dhe</strong> mund të thuhet <strong>se</strong> fillesat e qytetërimeve li<strong>dhe</strong>n me këtë<br />
mënyrë të re jete<strong>se</strong> <strong>dhe</strong> pune, madje në një kuptim të shumëfishtë pa përjashtuar <strong>dhe</strong><br />
kohërat moderne.<br />
Janë pikërisht të dhënat arkeologjike ato që na hapin përpara syve botën e paditur <strong>dhe</strong> të<br />
heshtur të parahistorisë. Dikur një arkeolog francez, Leon Rei, shkroi në fundin e shek.<br />
XIX së në Shqipëri parahistoria është një njollë e bardhë. Është meritë e arkeologjisë<br />
shqiptare që gjatë bonifikimit të fushës së Maliqit, shënoi një prelud të madh.: Zbuloi një<br />
fshat parahistorik kolosal, ku jeta kishte vazhduar pa ndërprerje për 1500 vjet. Ky<br />
vendbanim parahistorik i Maliqit kish filluar të banohej rreth viteve 2700 para erës sonë<br />
<strong>dhe</strong> vazhdoi si i tillë deri në vitin 1200 para erës sonë.<br />
Lashtësia e vendbanimit të Maliqit i çoi arkeologët në gjetje të reja, madje akoma më të<br />
lashta si p.sh. në Dunavec, Vashtmi, Podgori <strong>dhe</strong> Luadisht. Kështu u vërtetua që Fusha e<br />
Korçës është banuar që nga mijëvjeçari i IV para erës sonë nga një popullsi qëndrue<strong>se</strong>,<br />
ndenjëtare. Kështu në epokën e neolitit merr zhvillim kultura materiale e bujqësisë.<br />
Lindja e Bujqësisë çoi në një siguri <strong>dhe</strong> në rritje mjaft të ma<strong>dhe</strong> të popullsisë.<br />
Vërtetohet arkeologjikisht <strong>se</strong> skeletet e banorëve neolitike në Evropë janë 100 herë më<br />
shumë <strong>se</strong> skeletet e banorëve paleolitikë. Mos të harrojmë <strong>se</strong> epoka e Neolitit ka zgjatur<br />
afër 3 000 vjet. Zbulimi i kulturës parahistorike të Korçës qe një ngjarje kolosale<br />
shkencore jo vetëm në rrafshin e Shqipërisë, por <strong>dhe</strong> në atë evropian.<br />
Kronologjia shkencore e bërë nga arkeologu Frano Prendi solli një risi <strong>dhe</strong> në konceptin e<br />
autoktonisë nga më të vjetrit në Evropë të banorëve të Shqipërisë. Bujqësia në këtë lak<br />
kohor kishte karakter primitiv. Përdoreshin vegla bujqësore të thjeshta me shkopinj në<br />
majat e të cilëve kishte gurë stralli o<strong>se</strong> brirë dreri.<br />
Kjo lloj bujqësie është quajtur bujqësi me shate.<br />
Por bujqit parahistorikë të Korçës krijuan një lloje parmende primitive të pajisur me plor<br />
prej brinje dreri që mund ta çante tokën deri në thellësinë 15 cm.<br />
Në epokën e bakrit <strong>dhe</strong> të bronzit filluan të vihen në përdorim vegla bujqësore metalike,<br />
si p.sh, sëpatat, shatrit, rrëmihësit, kazmat <strong>dhe</strong> sëpatat prej bakri <strong>dhe</strong> bronzi. Hekuri<br />
167
gjithashtu bëri një revolucion në cilësinë më të lartë të veglave bujqësore. Veglat<br />
bujqësore prej hekuri gjenden në takëmet e varreve të Matit, që në shek. VI p.e.r.<br />
Si pasojë e kësaj teknologjie të re bujqësore do të kemi një shtim të prodhimit bujqësor,<br />
aq sa në një mbishkrim të shek. IV, p.e.r., thuhet <strong>se</strong> fisi ilir i pajonëve arrinte të prodhonte<br />
aq grurë, saqë furnizonte me shumicë <strong>dhe</strong> qytetin e famshëm grek Athinën. Kultura<br />
kryesore bujqësore ishte gruri, por kultivoheshin <strong>dhe</strong> perimet si hudhra, qepa, lakra, prasi,<br />
bizelja, batha, qiqrat <strong>dhe</strong> thjerrëza. Pati një lulëzim të lartë kultura e hardhive e zhvilluar<br />
në pjergulla. Për gjetjet arkeologjike të epokës arkaike të shek. VIII-VI, p.e.r., janë gjetur<br />
shumë pitosa, enë të mëdha qeramike me funksionin e hambarëve, që mbusheshin me<br />
prodhime bujqësore o<strong>se</strong> me vajin e ullirit. Këto pitosa kanë qenë rreth 1.5 m të lartë, me<br />
formë sferike <strong>dhe</strong> mbanin rreth 3 kv drithë. i<br />
Vetëm në qytezën ilire të Rosujës Tropojë, janë gjetur 20 pitosa të tillë, hambarë. Në<br />
Muzeun Historik Kombëtar është vendosur një pitos i madh nga fshati Tren i Korçës, që<br />
ka të gërricur figurën e një parmende prej druri të pajisur me plor hekuri. i takon shekullit<br />
IV, p.e.s.. kemi të bëjmë me paraqitjen grafike të parmendës që kanë përdorur ilirët, që<br />
mesa duket ka qenë ndërtuar prej tyre, si një fuqi kultike. Shumë pitosa janë gjetur në<br />
Durrës, Apoloni, Butrint, Irmaj, Klos, Floq, Amantia. Madje janë zbuluar <strong>dhe</strong> pitosahambarë<br />
të g<strong>dhe</strong>ndur në shkëmb, në kodrën shkëmbore në fshatin Mallkeq të rrethit të<br />
Vlorës. Krahas pitosave janë gjetur <strong>dhe</strong> havanë guri, apo mokat e mullinjve të lashtë, që<br />
shërbenin për bluarjen e drithit në miell. Herodoti bën fjalë për fushat e Apolonisë, ku<br />
kishte <strong>dhe</strong> dele që i ishin kushtuar kultit të diellit <strong>dhe</strong> havanë guri, apo mokrat e mullinjve<br />
të lashtë, që shërbenin për bluarjen e drithit në miell. i<br />
Sipas një autori me origjinë ilire Mar<strong>se</strong>l Komesi, që ka jetuar në shek. e VI në kohën e<br />
Justinianit të Madh, janë pikërisht ilirët që shpikën të parët mullinjtë me ujë, fakt pak i<br />
studiuar, por tepër i rëndësishëm. i<br />
Të dhënat e para për bujqësinë tek ilirët i japin autorët antikë. Këto nisin që nga Homeri,<br />
Hesiodi, Herodoti, etj. Homeri flet për Mbretin e tesprotëve, Theidonin, i cili i dha<br />
Odi<strong>se</strong>ut një anie tesprotë me grurë. Hesiodi në fragmentin 134 të veprës së tij,<br />
“Cermina”, shkruan për fushën rreth Dodonës si “shumë pjellore <strong>dhe</strong> me lua<strong>dhe</strong> të mira e<br />
pasur me dele <strong>dhe</strong> kope <strong>dhe</strong>nsh”. Të dhëna për bujqësinë tek ilirët jep e<strong>dhe</strong> Herodoti.<br />
Herodoti bën fjalë për fushat e Apolonisë, ku ishte <strong>dhe</strong> dele që ishin kushtuar kultit të<br />
Diellit. Herodoti flet <strong>dhe</strong> për një person historik, qytetarin e Apolonisë me emrin Eveni,<br />
të cilin bashkëqytetarët e verbuan <strong>se</strong> gjatë ruajtjes së deleve kushtuar Diellit e kishte zënë<br />
gjumi <strong>dhe</strong> ujqërit shqyen 60 dele. Mbas verbimit të Evenit delet nuk pillnin <strong>dhe</strong> toka nuk<br />
jepte më frutë si rezultat i mallkimit. Apoloniatet shkuan <strong>dhe</strong> tek Orakulli i Dodonës <strong>dhe</strong><br />
e pyetën <strong>se</strong> cili ishte shkaku i kësaj fatkeqësie. Përgjigja qe <strong>se</strong> mallkimi mund të hiqej,<br />
në<strong>se</strong> e shpërblenin Evenin, që kishin verbuar pa të drejtë. Atëherë apoloniatët e pyetën <strong>se</strong><br />
çfarë shpërblimi kërkonte Eveni për të keqen që ata i kishin bërë. Sipas Herodotit, Eveni<br />
kërkoi që ti jepnin disa nga arat që ishin më të mirat në Apoloni, si <strong>dhe</strong> një shtëpi pranë<br />
tyre, që ishte më e mira në qytet. Apoloniatët ia dhanë menjëherë këto gjëra që kërkoi<br />
Eveni. Mallkimi u hoq <strong>dhe</strong> Evenit ju dha vetia e Orakullit. Kjo ngjarje është e shek. V<br />
p.e.s. i Mësojmë <strong>se</strong> në Apoloni në këtë kohë kishte ara të kultivuara mjeshtërisht, madje<br />
në një monument arkeologjik përmendet <strong>dhe</strong> fusha me emrin Gylakea. Të shumta janë të<br />
dhënat për bujqësinë <strong>dhe</strong> blegtorinë tek ilirët nga Aristoteli. Aristoteli tek libri i tij “De<br />
168
animalum historia (Mbi Historinë e kafshëve) flet <strong>se</strong> në Iliri ka derra, <strong>se</strong> lopët e Epirit<br />
janë të mëdha, <strong>se</strong> qetë <strong>dhe</strong> delet në Epir quhen pirike, sipas emrit të Mbretit Pirro i Madh,<br />
<strong>se</strong> kopetë arrijnë në qindra krerë, <strong>se</strong> gomarët janë të vegjël, por që shërbejnë shumë në<br />
bujqësi. Po Aristoteli thotë <strong>se</strong> ilirët e quajtur taulantë bëjnë verë nga mjalti, <strong>se</strong> në Epir ka<br />
drerë të më<strong>dhe</strong>nj, briri i të cilëve përdoret për të bërë shumë <strong>se</strong>nde të dobishme, etj. Një<br />
tjetër autor, Skymni, i shek. III p.e.s në veprën në vargje : “Përshkrimi i botës”, shkruan<br />
<strong>se</strong> rreth detit Adriatik jetojnë afro një milionë e gjysmë ilirë “që kanë tokë shumë të mirë<br />
<strong>dhe</strong> pjellore, ku <strong>dhe</strong> bagëtia pjellin binjakë”. Skymni tregon <strong>dhe</strong> për lëvrimin e tokës nga<br />
ilirët i . 200 vjet më pas Straboni shkruan për Ilirinë <strong>se</strong> “ky vend është i ngrohtë <strong>dhe</strong><br />
frytdhënës, por <strong>dhe</strong> plotë me ullishte e vreshta të mira”. Përveç grurit, bujqit ilirë<br />
kultivojnë <strong>dhe</strong> elbin. Prej elbit ilirët krijuan një pije të veçantë të quajtur sabaja, një lloje<br />
birre, e cila u bë e famshme në Iliri, kryesisht në shtresat më të varfra. Në shek. III të erës<br />
sonë, lavdërohet shumë balisku, një lloj rrushi që rritet në rrethin e Durrësit. Ky lloj<br />
rrushi dyrrahas, ka shtegtuar deri në Mar<strong>se</strong>jë të Francës ku është kultivuar. i Një autor<br />
romak Terenc Varoni, i cili ka shkruar veprën “Mbi ekonominë fshatare”, flet për ilirët si<br />
mjeshtra të bujqësisë, si <strong>dhe</strong> të korrjeve <strong>dhe</strong> vjeljeve që i quan oberrari, i që ishin me<br />
shumicë në provincat ilire. Në këtë vepër mësohet <strong>se</strong> ilirët dasarete, paretinët, qenë njerëz<br />
që kultivonin shkëlqyeshëm drithin. Ilirët për ti bërë më pjellore tokat e tyre ishin ndër të<br />
parët në Evropë, që u morën me hapjen e kanaleve <strong>dhe</strong> me bonifikime moçalore. Në<br />
zonat më bujqësore të antikitetit ishin periferia e Apolonisë që përkon me fushën e<br />
Myzeqesë. Të 200 kolonistët që erdhën nga Durrësi për të krijuar qytetin e Apolonisë në<br />
vitin 558 p.e.s., ishin bujq që udhëhiqeshin nga Gylaku, i cili i dha emrin e<strong>dhe</strong> fushës së<br />
Apolonisë.<br />
Ekonomia bujqësore do të çonte <strong>dhe</strong> në krijimin e kulteve <strong>dhe</strong> të hyjnive që li<strong>dhe</strong>shin me<br />
bujqësinë. Vetë Gylaku duhet të jetë himnizuar, lidhur me fuqitë ktonike të tokës. U<br />
përhap sidomos kulti i dy hyjnive mbrojtë<strong>se</strong> të tokës <strong>dhe</strong> të bujqësisë, Demetës <strong>dhe</strong><br />
Korës. Në një faltore të shek III p.e.s., në Apoloni u gjendën qindra fragmente<br />
terrakotash, dhurata me motive për hyjnitë e sferës bujqësore. Në monedhat e Durrësit<br />
<strong>dhe</strong> Apolonisë gjenden <strong>dhe</strong> simbolet që li<strong>dhe</strong>n me figurën e parmendës së gurit, rrushit<br />
<strong>dhe</strong> bletës. Një reliev në Apoloni ka të skalitur figurën e një djaloshi me emrin Epikad që<br />
mban në dorë një vesh rrushi. Në Durrës <strong>dhe</strong> Apoloni janë gjetur fruta pemësh të<br />
modeluara në baltë të pjekur si mollë, dardhë, fiq, përdorur si lodra për fëmijë.<br />
Qytetet <strong>dhe</strong> vendbanimet ilire në shek. V p.e.s. janë të lidhur ngushtësisht me bujqësinë.<br />
Disa nga këto qytete të tipit Polis, si Durrësi <strong>dhe</strong> Apolonia kanë një juridiksion të plotë<br />
mbi rrethinat apo hinterlandet e tyre që janë kryesisht rurale <strong>dhe</strong> bujqësore. Përgjithësisht<br />
këto hintelande li<strong>dhe</strong>n me popullsinë venda<strong>se</strong> ilire, kur<strong>se</strong> Brenda qyteteve Polis,<br />
vazhdojnë të mbijetojnë e<strong>dhe</strong> brezat e kolonistëve Dore <strong>dhe</strong> Korintas, duke krijuar një<br />
kulturë mik<strong>se</strong> me origjinalitet të veçantë. Në shekujt IV-II p.e.s. ne Iliri fuqizohen<br />
marrëdhëniet skllavopronare në prodhim. Kjo krijoi shtresën e buqëve skllevër në<br />
prodhim. Theopompi shkruan <strong>se</strong> fisi ilir i Ardianëve kishte në vartësi 300 mijë<br />
prospelatë, që ishin bujq të shpronësuar pa tokë me statusin e skllavit. Po kështu e<strong>dhe</strong><br />
Agathakiditi shkruan <strong>se</strong> disa përfaqësues të parisë dardane kishin deri 1000 skllevër, të<br />
cilët në kohë paqe punonin tokën <strong>dhe</strong> në kohë lufte merrnin pjesë në ushtri. Bujqit e kësaj<br />
periu<strong>dhe</strong> ndaheshin në dy pjesë, në skllevër drejtpërdrejtë <strong>dhe</strong> në bujq relativisht të lirë.<br />
169
Në hartën arkeologjike të rrethit të Skraparit ka afro 60 vendbanime bujqësore. Disa nga<br />
këto vendbanime patën <strong>dhe</strong> fortifikime, por përgjithësisht ishin fshatare. Këtu gjetjet<br />
arkeologjike të veglave bujqësore tregojnë <strong>se</strong> 90 % e kësaj krahine përbehet nga bujq të<br />
lirë <strong>dhe</strong> jo skllevër.<br />
Bujqësinë ilirët nuk e mësuan nga të tjerët, siç thonë disa teza të studiuesve të huaj, të<br />
cilët mëtojnë <strong>se</strong> gjoja ilirët qenë një popull endacak, që rronte nga ekonomia e kullotave.<br />
Të gjitha të dhënat që shkruam më lartë tregojnë <strong>se</strong> gjeneza e bujqësisë tek ilirët është<br />
autoktone <strong>dhe</strong> jo e importuar. Madje të dhënat parahistorike deri në antikitet tregojnë një<br />
vijimësi <strong>dhe</strong> jo ndërprerje, pavarësisht nga dyndjet e popujve të tjerë kalimtarë. Kjo<br />
vërteton jo vetëm autoktoninë etnike të ilirëve, por e<strong>dhe</strong> autoktoninë e kulturës materiale<br />
të punës <strong>dhe</strong> të jetës. Është e marrëzishme të mendosh <strong>se</strong> ndonjë përfaqësues <strong>se</strong>rb si<br />
Jovan Svijiç, i cili thotë që ilirët e mësuan bujqësinë nga sllavët, kur sllavët erdhën në<br />
Ballkan <strong>dhe</strong> në trojet e Shqipërisë, të paktën nga shekulli VI i erës sonë. Në vitin168<br />
p.e.s. ilirët pushtohen nga romakët. Është për tu habitur, por kultura romake e punimit të<br />
tokës në këtë periudhë ishte e nivelit më të ulët <strong>se</strong> ajo ilire. Sundimi romak krijoj<br />
strukturime të reja. Pompon Atiku, miku i Ciceronit në vitet 50 p.e.s zotëronte prona<br />
shumë të mëdha bujqësore në periferinë e qytetit Butrint. Fisi i Prasaibëve kaonë, ishte<br />
shndërruar në një koloni romake me karakter ushtarak <strong>dhe</strong> bujqësor. Po kështu u<br />
shndërrua <strong>dhe</strong> fisi i pirustëve në rrethinat e Lezhës. Romakët sollën disa kolonë italikë në<br />
rrethinat bujqësore të Durrësit, të Tiranës <strong>dhe</strong> Skampinit. Pronat e mëdha bujqësore u<br />
quajtën latifonde. Ato shfrytëzoheshin nga romakët në mënyrën më të egër <strong>dhe</strong> të<br />
pamëshirshme. Kjo çoi në rrënimin e buqëve ilirë, të cilët u rebeluan <strong>dhe</strong> sipas burimeve<br />
të shkruara romake cilësoheshin latronë, d.m.th. kusarë. Rebelimet e latronëve u bënë<br />
shumë shqetësue<strong>se</strong> për Romën. Dihet nga të gjithë kryengritja e famshme e Batos ilir në<br />
kohën e Oktavian Augustit, që rrezikoi tërë Perandorinë romake.<br />
Sipas edicionit të ri të Historisë së Popullit Shqiptar, bujqësia <strong>dhe</strong> blegtoria e ilirëve, jo<br />
vetëm ka ndikuar në vendet fqinje <strong>dhe</strong> është ndikuar nga ato nëpërmjet tregtisë <strong>dhe</strong><br />
rrugëve të tjera.<br />
iii Do të trajtohet në numrin tjetër të Almanakut, në kontekstin e<br />
Bujqësisë Qytetare apo Urbane<br />
170
171