28.07.2013 Views

Saveer Ton Sham Tak - Dr. Harpal Singh Pannu

Saveer Ton Sham Tak - Dr. Harpal Singh Pannu

Saveer Ton Sham Tak - Dr. Harpal Singh Pannu

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

1<br />

;t/o s'I Fkw sZe<br />

jogkb f;zx gzB{


p/p/ ih 6<br />

;sBkw f;zx •[wko 29<br />

r[opuB f;zx fonkb 36<br />

;zs ioB?b f;zx 45<br />

;zs'y f;zx Xho 82<br />

gq'c?;o r[btzs f;zx 93<br />

P<br />

w/ok d';s JhokB 100<br />

;qH eg{o f;zx 130<br />

bkbh dk u"frodk 142<br />

2


3<br />

w[ZypzX w[ZypzX<br />

w[ZypzX<br />

w/ohnK feskpK d/ NkJhNb rzGho ftuko tNKdo/ T[gozs fBFfus BjhI ehs/.<br />

j'fJnk fJj fe feskp dk yoVk b'erhs gqekFB B{z G/i fdsk, Bkw oZfynk ;h-<br />

d/tdkoK dh SK j/m. d/t wkfJB/ nkekFl fJ; s'I d/tsk Fpd pfDnk, :kBh fe<br />

n;wkB ftu tZ;D tkbk, fJ;/ s'I fdZp (;zH fdt:) pfDnk. fdpfdqFNh dk noE<br />

j'fJnk T[j B}o i' n;wkB sZe g[Zi ;e/, nfijk e[M d/y ;e/ i' nkw b'eK B{z<br />

fdykJh BjhI fdzdk. gqekFe B{z fJj Bkw ;jh BjhI bZfrnk feT[Ife fJ; s'I gsk BjhI<br />

brdk fe feskp fe; pko/ j?. gqekFe B/ r"sw s'I sk;eh sZe Bkw nkg/ oZy<br />

fdZsk. e[M gkmeK B/ nkb'uBk ehsh fe fJ; NkJhNb s'I e[M gsk BjhI brdk.<br />

fJ;d/ pkti{d fszB ;kb ftu feskp dhnK uko n?vhFBk fte rJhnK.<br />

d{ih feskp dk Bkw oZfynk ;h pzdrh s'I nkoN sZe, feT[Ife gfjbk b/y<br />

pkpk cohd ih T[go ;h s/ fJfsjk;e eqw nB[;ko nyhobk jod/t f;zx nkofN;N<br />

T[Zgo. f;zx pqdo} B/ ;bkj fdsh fe f;yobh gkT[Vh pzdrh j?, nkoN gfjbK<br />

nkT[Idk j?, fJ; eoe/ Bkw nkoN s'I pzdrh sZe j't/, sK mhe oj/. jod/t f;zx dh<br />

;bkj bJh, T[BQK fejk ;jh j?, fJfsjk;e eqw toswkB s'I nshs sZe th j' ;edk<br />

j?. shih feskp dk gfjbk b/y p[ZssqkF wkJhebJ/Iib' T[s/ s/ nyhobk b/y nzfwqsk<br />

F/ofrb T[go ;h, ;' Bkw oZy fdsk gZEo s'I ozr sZe .<br />

tv/fonK dh ;kyh sfjs bVh dh u"Eh feskp ;t/o s'I Fkw sZe s[jkv/ jZE<br />

ftu j?. gfjbk b/y nkgDh wK T[go fbfynk. w/ok fdB ufVQnk. fJj T[BQK fdBK<br />

dh eEk j? id'I w?I r[ops ns/ ijkbs d/ jB/o/ ftu'I pkjo fBebD tk;s/ iZd'-<br />

ifjd eo fojk ;K. nB/e d[FtkohnK ;Bw[y j";bk BjhI jkfonk. wkg/ Bk gVQ/<br />

fby/, Bk XBh, fJ; bJh nfj;k; ofjzdk fe w/oh p'bh ns/ fbys ftu'I p/ndph Bk<br />

Mbe/. edh edkJhI id'I fynkb nkT[Idk fe w/ok iBw r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ wfjb


4<br />

ftu j'fJnk j?, y[Fh sK fwbdh, go fJ; wfjb ftu tXhe f}w/tkoh Bkb ofjDk<br />

gt/rk, fJ; dk fceo j'Dk ;[Gkfte ;h.<br />

nkyoh b/y bkbh ih d/ gfotko T[go j?. fJ; gfotko dh Fkw g?Idh d/yh.<br />

w/ok ;{oi th YbD bZrk j? fJ; eoe/ feskp dk Bkw fJj' mhe oj/rk. fiBQK B{z<br />

;t/o s'I Fkw sZe fwfbnk, e[M gqGkt ep{b/, T[jBK pko/ fby fdsk. JhokB, d/;<br />

tKr BjhI, d';s tKr fwfbnk. fJ; b/y dk gfjbk Gkr r[ofdnkb pb B{z gVQB<br />

tk;s/ fdsk sK T[;B/ w/o/ jZE n?}ok Bch;h dh ohfvzr b"fbsk fJB sfjokB cVk<br />

fdsh. fJ; feskp d/ f}eo pr?o fbys nX{oh ofjDh ;h.<br />

N?bhftiB T[go o/Fwk dh fJzNoftT{ uZb ojh ;h. n?Ieo B/ g[ZfSnk- fe;/<br />

fJe tv/ rkfJe dk Bkw bt' i' s[jkB{z uzrk bZrk. o/Fwk p'bh- ;ko/ Jh tZv/ B/ s/<br />

uzr/ B/, ;ko/ Gb/ B/. n?Ieo B/ fco fJe dk Bkw b?D bJh fejk. o/Fwk B/ T[so<br />

fdsk- fJe Bkw sK nZbkj gotodrko dk J/ Bk. b?Idh j[zBh nK T[Xk Bkw. n?Ieo<br />

fco pf}d, sK o/Fwk B/ fejk- fJe BjhI, c/o d' Bkw btKrh. wbek J/ sozB[w B{o<br />

ijkB ns/ bsk wzr/Feo. pkbVh j[zfdnK fJBQK d/ gZEo d/ st/ tid/ ;[fDnK eodh<br />

;K, Beb eofdnK f;nkfDnK B/ d/fynk sK fejk- s{z rk ;eBh J/I. fonk} efonk<br />

eo. fonk} eoB bZrh, s[;K b'eK w?B{z ep{b eo fbnk. j[D w[ekw nfj t/ gJh<br />

w/ok fJe rhs w/ohnK ;[oK ftu wbek J/ sozB[w B/ rkfJnk, w/ok fJe rhs w/ohnK<br />

;[oK ftu bsk wzr/Feo B/ rkfJnk. fJ; dk fJj wsbp BJhI fe w?I tZvh j' rJh<br />

nK. S'fNnK dh j";bk nc}kJh eoB tk;s/ tZfvnK e'b nkgD/ Jh nzdk} j'Id/ B/.<br />

;zrhs d/ gq'c?;o ftek; i'sh GZNkukohnk ebeZfsUI nkJ/. w?I g[ZfSnk- fejVk<br />

rkfJe uzrk bZrk< T[BQK fejk- y[Ffe;ws j{z, d' pV'I e' ;kwB/ p?m eo ;[BB/ ek<br />

w"ek fwbk. nwho ykB n"o T[;skd pV/ r[bkw nbh ykB. nwho ykB pj[s pkohe<br />

E/, rks/ rks/ ;wkXh w/I ub/ iks/, gotkj BjhI e'Jh ;[B ojk j? :k BjhI, gotkj<br />

BjhI fesBk tes r[}o rfJnk. pV/ r[bkw nbh ykB pj[s rfjo/ E/. ;kwB/ p?mk<br />

;[B ojk Ek. fJXo T[Xo B}o d"VkJh, d/yk e'Jh nKy ;{yh BjhI Eh. n"o T[;skd<br />

ih y[d go ipod;s ekp{ gkJ/ j{J/ rk oj/ E/, fdb Ek fe nKy'I e/ }ohJ/ pfjBk


5<br />

wKrsk Ek. nwho ykB pV/ E/, y[d ;/ ub eo y[d se gj[zu iks/ E/. T[;skd<br />

pV/ r[bkw nbh ykB y[d ;/ ub eo j}ko'I se gj[zus/ E/.<br />

gfNnkbk xokD/ d/ T[;skd pV/ r[bkw nbh ykB nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z<br />

fejk eod/- pZfuU fonk} eod/ oj'. fonk} eod/ eod/ id'I ;[ow/ fizB/ pohe j'<br />

ikUr/ sK ;[jDh nZy dk fFzrko pD'r/. fonk} eoh ikU.<br />

fJBQK tv/fonK s'I rZb eoB dk nzdk} f;Zydk fojk go T[Bh fonk} BjhI eo<br />

;fenk fizBh ikB;B T[go fbyD tk;s/ p';t?Zb B/ ehsh. w/o/ ;[ow/ dk e'Jh w'Nk<br />

eD s[jkvh nZy ftu oVe/ sK fywk eoBk.<br />

jogkb f;zx gzB{


6<br />

p/p/ p/p/ ih<br />

ih<br />

(fJe nkdwh d/ wB ftu d[BhnK dh s;tho pDkT[D dk c[oBk c[fonk.<br />

tfoQnK dh fwjBs eoe/ T[;B/ okiXkBhnK pDkJhnK, je{wsK fdykJhnK, gjkV,<br />

;w[zdo, pzdorkjK, ijkia, wZShnK, sko/, x'V/ ns/ b'e nB/e ozrK j[BoK Bkb fuZso/.<br />

woB s'* E'VQk ;wK gfjbK T[;B/ fXnkB wkfonk sK d/fynk fe d[BhnK dh EKt/I fJ;<br />

ftu'* fuZsoeko d/ nkgD/ B?D Be;a fd;D bZr/ jB- ikoi b{Jh p'oy/ia)<br />

S/th* iwks ftu ;K w?* T[d'*. n;h* ;G G?D Gok ;t/o ;ko ;e{b ikD s'*<br />

gfjbK u[ZbQ/ d/ nkb/ d[nkb/ x/ok gkJh p?m/ ;K. e[Zsk ns/ fpZbk g{oh mkm Bkb ;kv/<br />

tKr ;kv/ ftueko iw e/ p?md/. p/p/ B/ o'Nh st/ s/ gkJh sK g{op tb'* x'Vk<br />

fjDeD dh nktkia ;[Dh s/ nZy d/ gbeko/ ftu wkwk ih nk rJ/. wkwk ih fBjzr<br />

f;zx jB. BkBe/, jfonkD/ ftu jB. p/p/ B{z wkwk ih B/ wZEk N/fenk. n;h;K d/ e/<br />

efjD bZrh, @@st/ T[go id'* gfjbh o'Nh gkJh sK s{z :kd nkfJnk. s[os s{z<br />

;kjwD/ nk frnk. s{z tZvk pkpk sK Bjh* fes/


7<br />

fpbe[b fJ;/ soQK w/o/ Bkb e[Zsk ns/ fpZbk eod/. id'* fpZb/ B{z G[Zy brdh<br />

sK T[j fwnkT{* fwnkT{* eodk bZsk ftu tZi e/ o'eD dk :sB eodk. eJh tko<br />

m[Zvk tZi ikdk sK uhedk. go fco ykD bJh e[M d/D dh EK w?* r'dh fpmk e/<br />

gb';D brdk. T[j ;"* iKdk s/ x[okV/ wkoB bZrdk. n;h* pV/ j;d/ fe d/y' fezB/<br />

nkokw Bkb fJj ikBto w{oy pD iKd/ jB. osk gb';', Bk G[Zy :kd Bk fgnk;.<br />

fJj j[D gsk brdk j? fe fgnko d/ ;kjwD/ ikBto sK eh, pzdk th w{oy pD<br />

iKdk j?. G[Zy so/j dh rZb SZv' fgnko eoB tkb/ G[Zb iKd/ jB fiT[Dk uzrh rZb<br />

j? fe wo ikDk mhe oj/. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fgnko Bkb pkpk pzdk f;zx d/<br />

f;o T[s/ jZE oZy fdZsk, T[j nkgDh ;koh sgZf;nk, ;kok frnkB r[nk p?mk s/ w[ohd<br />

j' frnk. d[BhnK s'* jN e/ izrb ftu p?m/ fJ; jmh sgZ;th B{z r[o{ pkp/ B/ fe;/<br />

j'o ezw bk fdZsk, fi; pko/ T[;B/ edh Bjh* ;'funk ;h. fJe tko Bjh* pkpk pzdk<br />

f;zx bZy tko r[o{ d/ Bkw s'* ;ajhd j'D bJh fsnko j' frnk.<br />

p/p/ pko/ E'VhnK e[ rZbK eoBhnK jB gkme ih, ftu ftukb/ e[M j'o rZbK<br />

th s[odhnK ofj<strong>Dr</strong>hnK Bkb Bkb. g/*fNzr Bkb'* fbys dk fJjh tZvk coe j?.<br />

fJe' Biao ftu g/*fNzr ;koh dh ;koh fBrkjK dh geV ftu nk iKdh j? ;zg{oB.<br />

fbys dk wfjb fJe fJe fJZN dh fuDkJh Bkb T[;odk ;fji Bkb fd;/rk.<br />

uko e[ ;kb dk w/ok p/Nk p/p/ dh r'd ftu p?mk g[ZSD bZrk, @@p/p/ ih w?B{z<br />

gsk bZrk j? fgzv ftu s[;h* ikBto gkb/ j'J/ jB. df;U fejV/ fejV/ ;B


8<br />

xo ftu ;zd{e Bjh* ;h. ;kok ;kb oiakJhnK rd?fbnK T[go fwZNh xZNk g?*dk<br />

ofjzdk. nZ;h o[gJ/ dh g/Nh ;wkD/ s'* fbnKdh s/ 16 o[gJhnK d/ bZv{ rtKYhnK ftu<br />

tzv/ s/ y[d th r[bSoo/ T[vkJ/. fJj g/Nh ni/ se N[ZNh Bjh*, rbh Bjh*.<br />

tZvk Gok jtkJh c"i ftu Gosh j' frnk sK p/p/ pj[s o'Jh. jNdh jh Bjh*<br />

;h. fdB d/ydh Bk oks. pVk ;wMkT[*d/. nkydh, e'Jh t; ftu j? w/o/< o'D B{z<br />

fe;/ dk ih efonk eod?< Bjh* o[fenk iKdk, eh eoK< d' fszB wjhB/ fJ;/ soQK<br />

phs rJ/. ;kv/ gzB{nK d/ GkJhuko/ ftu d/o gfjbK ihs ukuk Gosh j'fJnk ;h. wK<br />

sK ukfunK dh d/o gfjbK wo rJh j'Jh ;h. pZu/ pkpk ih B/ gkb/. tZv/ ihs f;zx<br />

B{z c"i ftu Gosh eotk fdZsk frnk. n;h* ;'funk p/p/ B{z pkp/ e'b b? uZbhJ/ s/<br />

ik e/ g[ZShJ/ fe T[BQK dk ih fezB/ wjhfBnK pkd fdb bZr frnk ;h. w?* p/p/ Bkb<br />

ubk frnk. pkpk ih xo ;B. wZEk N/e e/ p?m rJ/. rZbK s[ohnK sK p/p/ B/<br />

g[ZfSnk- @@pkpk ih r[ofdnkb ;{z d/ c"i ftu ikD fgS'* w/ok fdb Bh bZrdk. id'*<br />

nkgDk ihs Gosh j' e/ frnk ;h sK E'vk ih fezBh d/o pknd fdb bZfrnk ;h


9<br />

vo Bjh* bZrk w?B{z. id'* edh u{jV wZb d/ o/v :kd nk iKd/ jB, w?B{z eKpk fSV<br />

iKdk j?. edh edkJh* w?* nkgD/ nkg B{z ;tkb th ehsk fe nfijk feT[* jz[dk j?<<br />

fJe fdB wK B{z g[ZfSnk- nkgK r[o{ d;aw/;a fgsk d/ f;zx, fJe pkDhT[* s'* feT[*<br />

vo iKd/ ;K< T[sZo, @@pkDhJ/ s'* e"D vodk j?< n;h* sK g[Zso ;Zg ;ahIj s'* Bjh*<br />

vod/. pkDhJ/ s'* Bjh*, ezrkbh s'* vod/ ;K. ;z;ko ftu rohph s'* tXhe vokT[Dk<br />

Bk e'Jh ikBto j? Bk e'Jh jfEnko. d[;awD d/ xo th dkfDnK s'* ykbh BK j'D<br />

j/ wjkoki.##<br />

id'* T[j xo ftu j[zdh sK fdB oks fsT[jko tor/ j[zd/. gVQd/, y/vd/,<br />

vzro ukod/, y/sh ftu jZE tNkT[*d/, pKdo tKr doysK s/ uVQd/ T[sod/ SkbK<br />

wkod/. Bfjo ftu Skb- fco sZs/ o/s ftu b/NDh- fco Bfjo ftu Skb. ;ZN c/N<br />

fpwkoh B/V/ s/V/ Bjh* ;h. fiT[*dk ikrdk g{ok ;ir xo j[zdk. id'* edh<br />

fo;as/dkoh ftu rJh d' uko fdB Bk nkT[*dh sK n;h* u[g ukg r[zw ;[zw fij/<br />

fcod/ ofjzd/ fJXo T[Xo. nkg; ftu rZb eoBh th uzrh Bk bZrdh. pkg{ dk<br />

;[GkT[ ;yas ;h, go T[j fynkb oydk fe id'* fJBQK dh wK xo Bk j't/ sK pZu/<br />

fMVeD/ Bjh* feT[*fe fco o'D' Bjh* jN<strong>Dr</strong>/. id'* edh t/b/ f;o ;kv/ bJh Bt/*<br />

eZgV/ Bk yohd ;edh iK t/b/ f;o feskpK ekghnK tk;s/ g?;/ Bk j[zd/ sK T[j T[d'*<br />

o'Idh id'* n;h* ;e{b ub/ iKd/. fJj' fij/ w"fenK s/ T[j BkBe/ ik g[idh. wkw/<br />

uzr/ tkjheko ;B s/ d'tK e'b gzikj J/eV iawhB ;h. T[E'* edh ykbh w[VB dk<br />

;tkb jh Bjh* ;h. d[ZX'* jNh wZM rK b? iKd/ s/ skih ;{Jh wZM SZv iKd/. fxT[<br />

fdzd/. y'fJnk fdzd/, x'Vh T[go M{N/ fdzd/. j'o ;[or fej' fijk j'fJnk eodk j?<<br />

gVQB B{z w?* uzrk fBefbnk. gzith*, nZmth*, d;th* ftu'* pj[s tXhnk Bzpo<br />

bJ/. fgzv ftu ns/ fo;as/dkoK ftu pZb/ pZb/ j'Jh. tZvk Gok r[ofdnkb f;zx i'<br />

w/o/ s'* dZ; ;kb tZvk ;h, pVk fwjBsh ns/ s/ia soko fdwkr tkbk ;h go xo<br />

dhnK szrhnK eoe/ ekbi ikD dh EK Gosh j' frnk, nZ;h o[gJ/ wjhBk sBykj<br />

T[go. T[E/ T[;B/ nzro/iah dh n?wHJ/H ehsh s/ T[jdh fbys ns/ p'bukb dh<br />

nzro/iah s'* w/oh :{Bhtof;Nh d/ gq'c?;o gqGkfts j[zd/. d;th* d/ foiabN s'* pkd<br />

pkg{ Bkb rZb ehsh fe ekbi ftu dkyb eotkT[. pkg{ ih p'b/, @@xo ftu e'Jh<br />

gF{ j?, dZ; T[j t/u fdzdk jK. s/oh p/p/ e'b e'Jh N{zw j? sK T[j t/u d/. pkDhnK<br />

j'o eoiak d/D s'* fJBekoh j?. fJe w?* pfunk jK. w?B{z t/u d/. w/oh fJZSk j? fe<br />

s{z gVQ/*, nc;o pD/, pD ;edk j? s{z, w?B{z ;hoh obk d/ fe;/ Bkb w?* fsnko<br />

nK.## fJj' fijh rZb w?B{z pj[s S/sh ;wM nk iKdh j?. w?* ;'funk pkg{ dhnK<br />

rZbK ftu tes B;aN eoB dh EK BkBe/ ubd/ jK. wK B/ s'ofdnK j'fJnK fejk-<br />

neb Bkb jbhwh Bkb rZb eoh*, s/oh wkwh uzrh j? pVh. T[jd/ Bkb nZv rZb<br />

eoh* wkw/ Bkb nZv. ikj r[o{ okyk.##<br />

nkw s"o s/ fejk iKdk j? fe BkBe/ BkBk BkBh Bkb j[zd/ jB. w/o/ BkBk<br />

BkBh uo'eD/ s[o rJ/ j'J/ ;B. wkw/ s/ wkwhnK cfo;afsnK, gohnK tor/ b'e ;B.<br />

id'* ik e/ dZf;nk fe d;th* ftu'* pj[s Bzpo b? e/ gk; j'fJnk jK sK pVhnK<br />

n;h;K fwbhnK. ykD ghD bJh pVk e[ZM pDk Xfonk. tv/ wkwk ih Bkb SZs T[go


10<br />

;"D tk;s/ ub/ rJ/ fiE/ fszB uko wzihnK ftSkJhnK rJhnK ;B. w?* ekbi ftu<br />

gVQB ikD dh rZb s'o e/ g?;/ wzr/. wkwk ih p'b/, @@feE/ g?;/ GkDi/. xo ftu d'<br />

o[gJhJ/ th Bjh* s{z d' ;" wzrdk j?*.## w?* fejk, @@w/o/ pkg{ B{z T[Xko Bjh* fwbd/.<br />

s[jkB{z T[Xko sK fwb ik<strong>Dr</strong>/. pkDhJ/ s'* fbnk e/ fdT[.## wkwk ih B/ fejk, @@c;b<br />

dh Bk fJj o[Zs Bk T[j o[Zs (Gkt Bk phiD dh o[Zs Bk tZYD dhl fJBQK d' t/fbnK<br />

s/ pkDhnK g?;/ fdnk eodk j?), j[D T[Xko th Bjh* fwbD/.## w?B{z r[Z;k nk frnk,<br />

w?I fejk- @@w?* i{nk y/vD tk;s/ g?;/ wzrD Bjh* nkfJnk, Bk ;aokpK ghD bJh wZdd<br />

wzrdk jK. pj[s B/e s/ tZvk ezw eoB dk c?;bk ehsk j? w?*. J/; uzr/ ezw eoB<br />

tk;s/ i/ g?;/ Bjh* d/D/ sK fJj d; wkwk nkgDh G?D rohp iZN B{z feT[* ftnkjh<br />

;h.##<br />

wkwk ih o'D bZr rJ/, @@GkDi/ fijVh rZb dk gsk Bk j't/ T[j S/fVnk<br />

Bjh* eod/. s{z f;nkDk j?*, w?* sK e'ok nBgVQ jK. s/oh p/p/ s/ wk;h tZvhnK jB.<br />

n;h* d't/* Gok S'N/ jK. s/ok BkBk tZvh bkw T[s/ izr ftu wkfonk frnk ;h id'*,<br />

sK n;h* pj[s S'N/ S'N/ ;K. ;kB{z eh gsk ;h wzrfDnK ftnkjK dk. Bk g?;k Bk<br />

Nek. ;aohe fit/* eod/ j[zd/ jB T[;/ soQK ehsk. s/oh p/p/ no s/oh wk;h dk<br />

ftnkj fpBK g?f;nK s'* fij' fijk j' ;edk ;h rtKYhnK B/ eo fdZsk. j[D s{z ;'<br />

ik. eo{zrk e'Jh jhbk i/ pfDnk.##<br />

T[j j/mK ub/ rJ/. wkwh Bkb j"bh j"bh rZbK eod/ oj/. c/o gsk Bjh*<br />

fgzv ftu feE/ feE/ rJ/. w?* ;"* frnk. T[j ed'* ;[Zs/ gsk Bjh*. ;t/o/ T[fmnk sK<br />

ukj fbnk e/ wkwh efjD bZrh, @@Bjk b? d'js/. c/o go"*m/ fsnko B/. s/ok wkwk<br />

s/o/ Bkb ikT{rk gfNnkb/ s?B{z SZvD. w/o/ g/e/ ;zrsg[o/ d/ Bkb fgzv cfsjrVQ j?.<br />

T[E/ dk fJe ;odko n? T[jdk BkT[* n? r[oBkw f;zx. T[j w/o/ GkJh dk grtN<br />

d';s j?. T[jdh e'mh gfNnkb/ n?. nkg sK ofjzdk Bjh* T[j gfNnkb/. fJe w[zvk<br />

n? bkbh. T[j gfVQnk fbfynk pj[s n?. T[j th xZN Jh ofjzd?. e'mh ykbh gJh<br />

j[zdh n?. s/ok wkwk fJe ewok T[; e'mh ftu dtk fdT{rk. Bkb/ s/ok feokfJnk<br />

pu{ Bkb/ T[j pzd/ pV/ uzr/ B/.## w?* fsnko j' frnk. wkwh B/ d' ghg/ fsnko eo<br />

oZy/ ;B. fJe ghgk nZXk u"bK dk nZXk nkN/ dk Gfonk j'fJnk ;h. d{i/ ftu<br />

gzihoh, fxT[ dk vZpk, ;aZeo dk vZpk, nkuko dk vZpk, d; pkoK go"*m/ nkfde<br />

fBe;[e ;h. fJZe egfVnK dh rmVh fijh ;h. cVkT[*fdnK efjD bZrh, @@d' gZrK<br />

jB. d' e[VfsnK gikfwnK dk egVk j?. J/E/ f;T[*s/ s/o/ g;zd Bh nkT[D/, f;tk<br />

gfNnkfbT[* bJh*. T[E/ sK efjzd/ B/ ikB gk fdzd/ B/ eZgfVnK ftu. n;h* sK GkJh<br />

;koh T[wo p/ikB eZgfVnK Bkb eZY fdZsh,## jZ; e/ T[;B/ d; o[gJ/ feokJ/ bJh<br />

tZyo/ d/ e/ d' ;" o[fgnk ch;K bJh tZy w/oh i/p ftu gk fdZsk. fco wkwk ih B{z<br />

fejk, @@fNeN s{z nkg yohdh*. fJj sK T{Jh* fNeN dk BK b? e/ g?;/ i/p ftu gkJ/<br />

B/ xZr{ d/.## w/ok fgzv xZrk j'D eoe/ BkBe/ xZr{ nkfynk eod/ ;B. gfNnkb/ dh<br />

ejkDh ;[DktKr/ tZyo/ nfXnkfJ ftu fe;/ j'o EK. j[D p/p/ dh ejkDh ub/rh. fizBk<br />

e[ fiaeo ekbi dkyb j'D t/b/ dk j'fJnk j? T[Bk e[ iao{oh ;h feT[*fe nkgD/ fgzv


11<br />

s'* BkBfenK d/ o;s/ w?* gfNnkb/ dkyb j'fJnk, p/;ae fgS'* d' GoktK r[ofdnkb<br />

f;zx ns/ fJzdo f;zx B/ pVh wZdd ehsh.<br />

fJe fdB p/p/ B/ dZf;nk- E'vk BkBk Go i[nkBh ftu ;kB{z fBfenK fBfenK B{z<br />

SZv e/ s[o frnk. s/oh BkBh B/ gjkV fivh T[wo seV/ ioB?b tKr fpskJh. x'Vh<br />

s/ ;tko j' nkg/ wZMK uko fbnkfJnk eodh ;h. fxT[ d/ s"b/ ed/ ykbh Bjh* j'J/<br />

;B. fJe fdB ;t/o/ B/oQ/ B/oQ/ pkjob/ xo gF{nK B{z eZy gkT[D rJh. w/ok ukuk<br />

th T[E/ nkgDhnK wZMK dk d[ZX u'D frnk j'fJnk ;h. T[; B/ s/oh BkBh d/ B/V/ nk<br />

e/ T[;dh pKj cV bJh. s/oh BkBh B/ fejk- @@fJeZbh ofj rJh jK. pVk vo<br />

brdk j?. w/oh fJZSk j? s{z w/oh pKj cV/*. fJE/ jB/o/ ftu Bjh*. fdB ftu.<br />

ukBD ftu. ej/* sK GkJhuko/ dk fJeZm p[bktK< cV/*rk pKj


12<br />

fijVk Xow:[ZX j'fJnk T[; ftub/ ioB?b pj[s S'Nh T[wo d/ ;B s/ GrtkB feq;aB<br />

dh fiazw/tkoh wK r[ioh B/ fBGkJh. rhsk dk T[gd/;a d/D dh b'V Bjh* gJh.<br />

;kfjpiakfdnK d/ fgsk B/ B" ;kb dh T[wo ftu ;kps eo fdZsk ;h fe T[; B/<br />

nBzs ;Zu d/y fbnk j?- T[j d/; fiE/ Bk ihtB j? Bk w"s, T[j T[; d/; dk<br />

t;Bhe ;h. fJE/ S'fNnK dh ;Zs s/ tZfvnK pkfpnK dh T[wo B"* ;kb ;h. w/o/<br />

wzBD ftu Bjh* nkT[*dk fe wK B/ ;kfjpiakfdnK B{z bzwK ;wK e'Jh f;fynktK<br />

fdZshnK. fJ; wK B/ :[ZrK dh sgZf;nk ehsh j'Jh ;h. T[; sgZf;nk dk e[M fjZ;k<br />

r[o{ d;w gks;akj j}{o d/ fjZ;/ nkfJnk s/ pkeh dk ;kfjpiakfdnK d/ fjZ;/. wkfgnK<br />

dh ikfJdkd pZfunK B{z fwbDh j[zdh j?. gq'H g{oB f;zx B{z fJe ;fBnk;h B/ g[ZfSnk,<br />

@@;[nkwh ih nkg fenk ;kXBK eos/ j?*, e"B;h pzdrh, e"B ;k sg ehnk j? i' fe<br />

nkge/ fujo/ go fJsBk B{o j?.## gq'H g{oB f;zx B/ fejk, @@sg, ;kXBk, pzdrh<br />

eoBh sK eh ;h w?B{z sK fJj gsk Bjh* fe fJj j[zdh eh j?. go fJe rZb dk<br />

gsk j? fe pkd;akj d/ xo pZuk iBw b?D ;ko okie[wko j[zdk j?. sg ehsk ;h<br />

r[o{ ebrhXo j}{o B/. T[BQK d/ xo ;kvk iBw j' frnk sK T[BQK dh ewkJh ;kB{z<br />

ya[d-p-ya[d fto;/ ftu fwb rJh.##<br />

r[ioh wK pko/ xZN fbfynk frnk j? feT[*fe T[; pko/ fbyD dh ;woZEk<br />

b'Vh*dh j?. T[; pko/ fbyD bJh e'Jh ekbhdk; ukjhdk j?. ekbhdk; B/ w/xd{s<br />

ftu fbfynk j?, @@j/ w/x, id'* f;q;aNh dk ftBk;a eoBk j'J/ sd f;at ih nkgD/<br />

bZe d[nkb/ jkEh dh skiah yZb bg/N e/ vwo{ tikT[*d/ jB. gob'* nk iKdh j?.<br />

fe;/ ;akw n;wkB d/ fJe e'B/ ftu yb'sk s{z jkEh dh bj{ fbpVh yZb dk N'Nk<br />

bZr/*rk. T[; t/b/ rZih* BKj. r'oh wK B{z dfjb g? ;edk j?. tZv/ ;zeNK dhnK<br />

eB;'nK pkehnK Bkb'* wktK gk; gfjbK g[Zi iKdhnK jB j/ w/x.##<br />

o{jkBh wktK dhnK rZbK fe;/ ;woZEktkB b/ye bJh SZv e/ nkgK nkgDh d/;h<br />

wK pko/ e[M rZbK eod/ jK.<br />

tZv/ p/N/ B/ fi; fdB ezfgT{No fJziBhnfozr e'o; dh fvroh gk; eo bJh<br />

sK T[j p/p/ ih B{z wfmnkJh dk vZpk d/D bJh frnk. n;h;K d/ e/ fejk, @@go<br />

j[;Bpho ;[fDn?I fJziBhno pD e/ sK s{z nwohek ubk ikt/rk. fco s/o/ pr?o n;h*<br />

fet/* ih bktKr/


13<br />

BkBfenK d/ okj ftu xZro j?. e'Jh yk; dfonk Bjh* j? fJj, go fJ;/<br />

ekoB ;kvh p'bh ftu gZsD, xkN, p/Vh wbkj nkfde ;apd nk ob/. p/p/ nkw<br />

nkydh- cbkDh B/ xkN xkN dk gkDh ghsk j'fJn?, T[; Bkb nkgDh eh oh;.<br />

BkBfenK tkb/ gkf;T[* ukj/ e'Jh nkT[*dk, T[j fJj ;tkb io{o g[Sdh- fejV/ xkN<br />

nkfJnk< fezBk gkDh j? xZro ftu< i/ T[so fwbdk- xZro uVQ frnk j?, sK<br />

g[Sdh, p/Vh j? bZrh j'Jh< wbkj p?mk j[zdk j?< fJjBK gq;aBK d/ T[so T[; B{z<br />

Xotk; fdzd/ fe g/feU* e'Jh nkJ/rk sK xZro o'e Bjh* ;e/rk. pB/o/ T[go eK<br />

p'bD ns/ goks ftu'* nkNk G[VeD d/ ;ze/s T[; tk;s/ ehwsh j[zd/.<br />

w?I fejk- p/p/ rZbK ;[Dk g[okDhnK. s/oh ejkDh fbyhJ/.<br />

p'bh- fJj y'Nk g?;k BjhI ubdk. e'Jh j'o ezw eo.<br />

w?* fejk- y'Nk g?;k Bk uZb/, y'N/ g?;/ dh ejkDh uZb ;edh j?. ejkDh yoh<br />

j' ;edh j?.<br />

w/o/ BkBe/ xo d/ ih J/B/ ;[jD/ ;B fe d/y e/ G[Zy bfjzdh. T[u/ bzw/<br />

eZdkto r'o/ ;{j/ ozrK d/ b'e. g[oksB :{BkBhnK dh N'bh fit/* iKdh iKdh o[e<br />

rJh j't/ fJE/ jfonkD/ yo"dh fgzv ftu. j"bh j"bh edw g[Nd/, ;fji Bkb o'Nh<br />

yKId/, ;[ji Bkb rZb eod/, Xhoi Bkb rZb ;[Dd/. T[jBK dh ;[os ftu ekjb dk<br />

BK fB;akB Bjh* ;h. T[j w?B{z eJh tko efjzd/- @@s{z GZi{z GZi{z feT[* eodk ofjB?< s{z<br />

sK o'Nh th fJT[* ykB? fit/* fe;/ dh u[Ze Gfink j't/##. j;z{ j;z{ eod/ T[BQK d/<br />

j'*m, fwjopkBhnK Bkb GohnK j'JhnK BhthnK nZyK.<br />

p/p/ dZf;nk eodh j?- s/oh S'Nh wkwh r[ofdnkb e[o dk ozr X[g tork ;h.<br />

bkbhnK MrVdhnK ;B w{zj s/. jho ;h p;. fwjBs Bkb xVh oZp B/. ezX s'I<br />

T[so e/ fit/I e'Jh s;tho s[oB bZr/. Gkph ekjB{ w/oh sK ;j/bh ;h. w?* fJe<br />

fdB fejk- e[V/ fynkb oZyh* w/ok. s/oh fJj BDd rohpDh j?.<br />

T[j w/o/ g?oh* u[Bh oZy e/ p'bh- w?* ed nK J/; xo dh wkbeD< w?* sK<br />

pKdh nK s[jkvh ;kfonK dh. pKdh ojz{rh T[wo Go.## gfjb/ iD/g/ tes ub t;h.<br />

s/ok wkwk wkB ;{z eJh eJh jcs/ xo Bjh* tVdk ;h. pVk Xotk; fdzd/. xo'I GZi<br />

e/ c/o T[j u'oK vke{nK d/ ro'j ftu ob frnk, eJh ;kb Bk w[fVnk. fJe fdB<br />

BkBh B{z T[;dk fJe ;kEh fJsckeB fwb frnk sK T[; jZE fJj ;[B/jk G/fink-<br />

@@;ZN yke/ pzdk u'oK vke{nK Bkb ob ikJ/, ;kv/ ykBdkB ftu fotki BjhI fJj.<br />

;ZN ykXk pzdk ;kX j' iKd?. wkB ;{z B{z ejhI xo/ BjhI nkT[Dk Bk nkJ/. fe;/<br />

doys j/m p?m e/ pzdrh eo/. w?I T[jB{z ngD/ f;Zy fotki pdbD BhI fdT[*rh.##<br />

fJj ;[B/jk ;[D e/ wkwk xo gos nkfJnk.<br />

s/oh tZvh wkwh d/ d' p/N/ j'J/ fJe s'* pkd fJe r[bkpK tor/. d'tK B{z<br />

oZp B/ tkg; p[bk fbnk. c/o ekek BK j'fJnk. XhnK j'JhnK. s/oh BkBh B{z sgfde<br />

j' rJh. T[;B/ ;kB{z pVk fejk, @@fwbD nkT[Dk SZv fdT[, s[jkv/ fBnkD/ fBe/ fBe/<br />

B/. fJj fpwkoh v?D n? v?D. NZpoK d/ NZpo fBrbdh j?. pE/o/ j' rJ/ w/b/ r/b/.<br />

j[D ;po eo e/ xo p?m' nkg' nkgD/.## n;h* e'Jh jND tkbhnK ;K< wK B{z Bk


14<br />

fwbD dh fiazdrh Bkb'* sK fwbDk s/ wo ikDk jiko doi/ uzrk. nr/ fejVk fJ;<br />

xo ftu w"s dk BK Bjh* ;[fDnk ed/<<br />

s/oh wk;h B{z sgfde dk o'r bZr frnk. gfjbK BkBh woh c/o s/oh wk;h.<br />

s/ok S'Nk wkwk s/ s/ok tho r[ofdnkb fJT[* pKj S[vk e/ GZi/ fit/* fe;/ dhnK<br />

rZbK ftu nk rJ/ j'D. fit/* w?* T[BQK Bkb pj[s tZvh p/JhwkBh ehsh j't/ e'Jh.<br />

oZp B{z gsk Bh j' eh frnk. fJe ;ZN ni/ okih Bk j[zdh d{ih j'o wkodk. T[; s'*<br />

th seVh. ;ZNK Jh ;ZNK. ftS'V/ Jh ftS'V/, dkra s/ dkra. nkT[D tkbh j? w/oh th<br />

tkoh. g[ZS{zrh ik e/- oZpk e/jVk bkuhnK dk pkr T[ikfVnk ;h s/ok< eh jZe ;h<br />

s/ok fJj' fijhnK ;iktK d/D dk< j'D tkbhnK jB rZbK nkjw' ;kjwD/.<br />

;[B/jk fwfbnk, @@p/p/ ih B/ ;Zfdnk j?. j[D/ ub/ ikDk.## w?* s[ozs frnk s/<br />

jkbukb g[ZfSnk. wK efjD bZrh, @@fJzB/ fdB nkfJnk feT[* Bjh*


15<br />

j[;Bpho s/ ;[yBpho d/ BkBk ih ;kv/ e'b fojk eod/ ;B. T[BQK dk nkgD/<br />

p/fNnK d/ xo Bjh* ;kv/ Bkb fdb bZrdk ;h. d'-fszB fdB bJh p/p/ fgzv'* nkJh<br />

sK efjD bZrh, @@s{z s/ jofwzdo (w/oh gsBh) j[;Bpho d/ BkBk ih Bkb rZbK feT[*<br />

Bjh* eod/< T[j d/o sZe fJeZb/ p?m/ ofjzd/ jB.## w?* fejk, @@nypko gVQ b?*d/<br />

jB. e'Jh yk; Bth* rZb sK j? Bjh* eoB tkbh. ;?o eo nkT[*d/ jB. j'o eh<br />

rZbK eohJ/


16<br />

p/p/ B{z ig[ih ;kfjp :kd ;h. r[od[nko/ ftu r[ow[yh gVQBh f;yh ;h fi;<br />

eoe/ fby sK Bjh*, gVQ mhe b?*dh ;h. XkoK u'D, d[ZX foVeD iK uZeh M'D tes<br />

ig[ih dk gkm j[zdk ofjzdk. ig[ih d/ p'bK Bkb jh ;kvh Bh*d y[bQdh. nktkia<br />

;[ohbh th ;h dwdko th. ftnkj d/ rhs Bkb rtKYh fgzv ftu ;[DkJh fdzd/.<br />

nk;k dh tko ftu okrh ;[oiD f;zx ih B/ fJe ;apd @@fwb w/o/ gohswK ihT[ s[X[<br />

fpD[ yoh fBwkDh## rkfJnk j?. fij' fijh fpjpbsk fJ; ;apd ftubhnK X[BK dh<br />

j?, T[BQK X[BK ftu n;h* ig[ih dk gkm p/p/ s'* ;[D ;[D tZv/ j'J/. i{Vk eoB t/b/<br />

id'* w/o/ tkb tkj[zdh sK fJj rhs rkT[*dh j[zdhL<br />

w/ok tho XDhJ/ dk p{Nk<br />

nkT[*d/ iKd/ b?D tk;aBk..<br />

fi; n"os dh nktkia dpdh fd;dh ftnkj ftu T[; Bkb i'Vh BK<br />

pDkT[*dh. fi; Bkb ;[o fwb iKdk T[; Bkb ob e/ rkT[*dh sK fNeh oks fJj<br />

X[Bk r{zidhnKL<br />

uzd uVQ frnk Bh nVhU feZeoK d/ f;yoh*.<br />

tho fcodk Bh nVhU Gkp' d/ fceoh*.<br />

T[;B/ ;kB{z edh p/Nk iK g[Zso efj e/ Bjh* ;h p[bkfJnk. tho fejk eodh<br />

;h. g[Zso efjD br/ ;zr iKdh. edh edh p[V p[V eodh- eh j' frnk fJBQK<br />

S'eohnK B{z< d/fynk< i[nkeK B{z p[bkT[D bZfrnK fet/* p/Nk p/Nk, g[Zs g[Zs dh oN<br />

bkT[*dhnK B/< ;aow Bh nkT[*dh. ebi'rDk.<br />

nDikD T[wo/ n;h* edh edkJh* f;Zy fJfsjk; iK ;kyhnK dk wiake<br />

T[vkT[*d/. fJe fdB ;kB{z ;kfonK B{z fJeZm/ p[bk fbnk. p?mD bJh fejk. fco<br />

p'bh, @@iao{oh rZb j?. wzBDh gJ/rh. s[jkB{z fJe fonkfJs d/Dh j? fJe gkpzdh<br />

bkT[Dh j?. fonkfJs fJj j? fe oZp pko/ s[jkv/ wB ftu i' T{bib{b rZbK<br />

nkT[*dhnK jB eoh ub'. w?* oZp B{z Bjh* ikDdh. eh gsk T[j' fijk jh j't/ fij'<br />

fijk s[jkv/ wB ftu j?. r[o{ ;kfjpkB B{z w?* ikDdh jK. T[BQK pkps jbeh rZb i/<br />

edh jk;/ ftu th eo fdZsh sK w?E'* p[ok e'Jh Bjh* j'o. ;wM rJ/ Bk rb ;ko/<br />

iD/


17<br />

;G mhe j't/rk.## p/p/ B/ fejk, @@s?B{z gsk Bjh*. ;[ypho tZvk j' e/ id'* c?;b/<br />

eoB i'rk j'J/rk sK wK d/ jZe ftu G[rs/rk.## w?* fejk pkJh ih tZv/ shyD<br />

fdwkr tkb/ jB, T[j' fijk fsZyk ;[ypho j?. T[;dh nBgVQ wK f;ZXoh j?. T[j<br />

nkgD/ gkgk dk fBokdo fet/* eo ;edk j?< wK p''bh, @@s?BP{z fJBQK rZbK dk gsk<br />

Bjh*. tZSo{ rK tZb d"Vdk j?. fJE/ ;wM p/;wM dk e'Jh noE Bjh*. wK, Bk<br />

edh f;ZXoh j[zdh j? Bk e[;[jDh. ;zskB bJh wK s'* tZvh wjkokDh e'Jh Bjh* j[zdh.<br />

d/ydk ikJh* s{z. fJ; eb/;a ftu'* nkgDh wK B{z eZY e/ b? ikJ/rk s/ s/ok tZvk<br />

f;nkDk Gok nkgDh f;nkDg Bkb fJeZbk ofj ikJ/rk, fJedw fJeZbk. n;h*, fizBk<br />

fuo wK fgT[ jK T[BK fuo T[j s[jkB{z ;kB{z fwbD nkT[*dk j?. fco T[;dk e'Jh s/<br />

fe;/ dk T[j e[M Bjh* bZr/rk.## fJj nkyfdnK T[;dhnK nZyK Sbe nkT[*dhnK.<br />

n;h* ;ko/ jZ;D bZr iKd/ s/ fJe d{i/ B{z nkyd/, @@p/p/ e'b i/ o'D X'D dk e'Jh<br />

j'o pjkBk Bk th j't/ sK T[j coiah ejkDh nkgD/ o'D bJh iao{o xVdh j?.##<br />

fJj rZbK 25 ;kb gfjbK dhnK jB. wK ni/ fiT[*dh j?. T[t/* j'fJnk fit/*<br />

T[j dZ;dh j[zdh ;h. Gshik wK B{z Bkb b? e/ nwohek ftu nkpkd j' frnk ns/<br />

Gok B{z fpbe[b G[Zb frnk. w/o/ fJ; Gok e'b jo ;[Zy ;[ftXk ns/ wkD ;BwkB<br />

w"i{d ;h. fJeZbsk dk ;dwk podk;as BK eodk j'fJnk fdwkr dh BkVh cND<br />

Bkb T[j fJ; ;z;ko s'* e{u eo frnk. w/ok fJj e'Jh dkntk Bjh* j? fe ;kvhnK<br />

wktK GftZypkDhnK eo ;edhnK jB. ihtB B{z T[BQK B/ J/Bh B/fVT[* d/fynk j? fe<br />

T[BQK B{z gsk bZrdk ofjzdk j?, xNBktK d/ dfonk fe; gk;/ w[VBr/, fe; fe; B{z<br />

v'p<strong>Dr</strong>/, fe; fe; B{z skoBr/.<br />

tZv/ Gok dh w"s j'Jh, fo;as/dko nkT[*d/, g[Sd/ eh j'fJnk, sK p/p/ nkydh,<br />

@@j'Dk eh ;h< X'yk j' frnk w/o/ Bkb. fet/* ihtK T[; pra?o< feT[* ehsk T[;B/<br />

w/o/ Bkb drak< e'Jh gsk Bjh*. w?* T[; Bkb jo t/b/ rZbK eodh ofjzBh jK j[D<br />

th. coe fJzBk e[ j? fe w/ohnK fijVhnK rZbK d/ itkp T[; B/ d/D/ j[zd/, T[j<br />

itkp th nkg fdzdh jK- T[; dh EK. n"yk ezw S/V frnk w/o/ bJh. T[; dh EK<br />

fet/* s/ fezBk e[ fuo fdnKrh T[; d/ itkp


18<br />

ubdh j?. p/p/ y[;ah y[;ah tkg; fgzv nkJh. wkwk ih B/ d{i/ ftnkj dk BK Bjh*<br />

fbnk.<br />

wk;h d/ w[zv/ dk BK bkG f;zx j?. p; ftu ;co eofdnK T[;B/ d/fynk fe<br />

Bkb dh ;hN T[go p?mk i[nkB edh-edh o'D bZr iKdk j? u'oh u[ge/. bkG f;zx<br />

B/ g[ZfSnk- eh j'fJnk tho< feT[* dbrho j'fJnk< T[;B/ fejk- w?I c"ih jK. gbNB<br />

ftu sko rJh fe wK wo rJh j? w/oh. fgzv ik fojk jK. fdb Bh yVQdk w/ok.<br />

bkG f;zx B/ fejk- fBZek fijk ;h w/ok pkg{ id'* T[;dh wK woh. o[bdk-y[bdk gsk<br />

Bh fet/* gb frnk. w?* s/ w/o/ GkJh G?D fBZe/-fBZe/ ;K id'* wK ;kB{z ;s ;qh nekb<br />

efj e/ s[o rJh. j[D w/o/ w[zv/ dh wK uZb t;h j? fBe/ fij/ B{z SZv e/. w[zvk<br />

gfjo gfjo ezXK r[jkfonK doysK Bkb bZrk yVk ofjzd? u[gukg. eJh pko fej?,<br />

@@pJh j[D fe; d/ nkT[D d/ edwK dk yVke ;[D/Irk w[zfvnk< s/ok fijVk yiakBk<br />

i[nkB T[wo/ y[Zf;nk ;kv/ ;ko/ ykBdkB d/ pugB ftu Bjh* fojk. c/o wo rJ/<br />

n;h*< s/o/ ;kjwD/ nkokw Bkb p?mk rZbK eo fojk jK w?* fe Bjh*< oZp dk BkT[*<br />

b? tho.<br />

fBjzr wkwk d/ xo d' p/NhnK ;B. fJe fdB e'Jh n"os efj p?mh- oZpk eh<br />

j'fJnk s?B{z< ukj/ ekDk bzrVk iK N[zvk d/ fdzdk, okw ;z{ d/ xo th fJe w[zvk d/<br />

fdzdk< wkwk ih r[Z;/ j'J/- feT[*< oZp dh d[ekB ftu ;g/no gkoN w[Ze rJ/< i/<br />

d/Dk j[zdk sK ;jh okie[wko d/ fdzdk T[j. T[; dh woiah Bjh* j? sK mhe j?<br />

fco. yapodko i/ fe;/ B/ c}{b rZb ehsh. wkwk wkwh d'j/* XhnK B{z d/y-d/y<br />

fiT[*d/. tZvh B{z x'V ;tkoh f;ykJh. fotkbto pzd{e ubkT[D/ f;ykJ/. T[;d/ nr'*<br />

gb/mhnK d' XhnK j'JhnK s/ g[Zso d/ iBw fgS'* ub t;h. S'Nh Xh fszB ;kb dh<br />

;h s/ tZvh gzi e[ dh j't/rh. wkwk wkwh d/ fujfonK T[go p?mk jB/ok d/y e/ j"b<br />

g?*dk ;h. fBZehnK e[VhnK jo/e B{z g[SdhnK fcodhnK ;B- wzwh feE/ j?< T[BQK B{z<br />

Nkfbnk ik fojk ;h. wkwh B/ ;?Bs eoe/ nkgD/ e'b p[bkJhnK. ;kjwD/ p?mD bJh<br />

fJ;akok ehsk. id'* T[j p?m rJhnK sK wkwh B/ fejk- e[VhU s[jkvh wzwh wo<br />

rJh. T[; B{z nZr bk e/ n;h* oky dk Y/o pDk nkJ/ jK. j[D Bh nkT[*dh T[j<br />

nkgD/ xo ed/.<br />

e[VhnK o"D bZrhnK. fJe n"os B/ tokT[*fdnK fejk- p/p/ eh b'V ;h s?B{z<br />

j[D/ fJj rZb eoB dh< nkg/ j"bh j"bh gsk brdk ofjzdk fgS'*. wkwh B/ fejk-<br />

fezBk e[ fuo M{m p'bK< fet/* oZyK n?vk G/s< fNe ik<strong>Dr</strong>hnK nkg/ o' X' e/. bZr<br />

ikt/ fJBQK B{z th gsk fiazdrh uhia eh j'fJnk eodh n?. p/p/ jT[ek b? e/ p'bh-<br />

ozG ofj<strong>Dr</strong>/ tZSo{, d/y ofj<strong>Dr</strong>hnK rktK.<br />

fco wkwh B/ wekD nkJ/ wodK-n"osK B{z fejk- @@j[D GkJh ykT[ o'Nh s/ ikU<br />

nkg'-nkgD/ tsBK B{z. fbnkT[ tho toskT[ o'Nh.## e[ZM shthnK efjD bZrhnK-<br />

@@n;h* Bh ykDh o'Nh. ;kv/ Bh bzxdh.## wkwh B/ fejk- @@mhe n?. fiBQK B/ j'NbK<br />

s/ ik e/ ykDh j? T[j ikD. ;kv/ nzdo sK GkJh nkokw Bkb bzx/rk nzB gkDh. j/<br />

;Zu/ gks;akj s{z XzB n?*.##


19<br />

fJj ;kvh tZvh wkwh r[od/t e"o pj[sk Bk p'bdh go id'* e'Jh rZb eodh<br />

sK mzY g? iKdh. tZv/ d[yK d/ pkti{d j;w[y. T[jdh e?*;o dk gsk ;kB{z T[d'*<br />

brk id'* shih ;N/i T[s/ g[Zi rJh ;h. fJbki tk;s/ gfNnkb/ b? nkfJnK s/<br />

;kfonK B{z ;ys skVBk ehsh fe fpwkoh pko/ dZ;Dk Bjh* wkwh B{z. wkwh eJh eJh<br />

fdB ofjzdh dtkJhnK yKdh ojh- Nhe/ bkT[*d/ oj/. w?B{z efjD bZrh- eh dZf;nk<br />

vkeNo B/< w?* fejk- e'Jh yk; fpwkoh Bjh*. wjhB/ v/Y wjhB/ ftu mhe j' ikJI/rh<br />

wkwh. T[j jZ; gJh. efjD bZrh- w/o/ Bkb ubkehnK wkoB br fgnk gq'c?;o< T{*<br />

rZb s/oh th mhe n?. wjhBk v/Y wjhBk Bk ;jh, fszB uko wjhB/ bZr ik<strong>Dr</strong>/.<br />

;ko/ o'r fsnko p?m/ B/ N[ZND bJh. uzr? j[D NzNk w[e/. s/o/ wkw/ dk pj[s you<br />

Bk eotkJh* ykjwykj. w?B{z fgzv SZv nk.<br />

N?bhftiaB d/ydh j'Jh T[j T[uh T[uh jZ; gJh. w?* g[ZfSnk eh rZb :kd nk<br />

rJh wkwh< T[;B/ fejk- NhHthH d/y. w?* NhHthH d/yD bZrk. jzYh j'Jh ebkeko<br />

dZyDh Bku fdyk ojh ;h. wkwh B/ fejk- fJjB{z d/ydk ofj. ;[jDhn?, BZuDk ;jh<br />

nkT[*d?. go ftu ftu n?* eoB bZr iKdh n? fit/* fJjd/ GfozvK bV rJhnK<br />

j'D.##<br />

w?B{z Xotk; fwbdk j? fe fJ; wkwh dh ;zGkb ns/ ;;eko nkgD/ jZEh*<br />

ehsk. jiakoK ;kb gfjbK bkU s;/ B/ fejk ;h- nkgD/ fgnkfonK B{z epfo;skB<br />

ftu nkgD/ jZEh* dcB eoe/ id'* ykbh jZE xoK B{z w[Vd/ jK sK gsk brdk j?<br />

neb, XB ns/ skes fezBhnK ewia'o uhiaK jB.<br />

GkJh Bzd bkb B/ fbfynk-<br />

n;h* fwb/, fgnko ehsk ns/ ftSV e/ u[Zg eoe/ p?m rJ/.<br />

gghfjnK, p[bp[bK ns/ e'fJbK tKr n;h* uheK Bjh* wkohnK.<br />

fJe fdB w?* fejk, @@p/p/ w?* fit/* ukj[zdk jK B{jK s[jkvk nkdo eoB, fJ;<br />

soQK T[j eodhnK Bjh*. fJ; ;G d/ pkti{d e/tb tZvh GoikJh pko/ s[;h* p[Vp[V<br />

eod/ ofjzd/ j'. pkeh B{zjK fto[ZX xZN tZX jh e'Jh rZb eod/ j'. nfijk feT[*<<br />

p/p/ B/ fejk, @@;Z;K B{z gsk j'Dk ukjhd? pJh B{zjK T[BQK dk nkdo T{do<br />

Bjh* eoBrhnK. e"D w/ok nkdo eodh j? e"D fBokdo, fJ; rZb tZb w/ok fXnkB<br />

Bjh*. w?* fJj d/ydh nK fe w/ohnK B{zjK w/o/ w[zfvnK B{z fgnko eodhnK jB fe<br />

BK. s/oh jofwzdo w/o/ Bkb eJh fdB Bk p'b/ sK e'Jh rZb Bjh*. w?* d/y ojh jK<br />

fe T[j s?B{z fgnko eodh j?. s{z nkT[D ftu d/o eo dJ/* sK fJj p/u?B j' j'<br />

s/ok o;sk d/ydh j?. j'o w?B{z eh ukjhdk j?< fijVk s?B{z fgnko eodk j? T[j w?B{z<br />

fgnko eodk j? feT[*fe s{z w/ok j?*.##<br />

;e{b'* gVQ e/ xo nkfJnk sK p/p/ B/ fejk @@fej' fijk iwkBk nk frnk.<br />

s/oh fdnkb' ukuh nkgD/ pZfunK fgZS/ Gih fcodh d/yh. ;zrso/ T[BQK s'* y'j e/ yk<br />

ojh. w?B{z dfjb g? frnk.## w?* g[ZfSnk @@c/o eh j' frnk< pZu/ th sK y'j b?*d/<br />

jB wktK jE'* uhiaK


20<br />

T[;B/ fejk- pZu/ y'jD. T[BQK dk jZe j?. e'Jh wK s{z d/yh fBnkfDnK s'* y'j<br />

e/ yKdh< fJ; xo ftu e'Jh GkDk tos/rk. fuVhnK iB"o Bh eod/ fJT[* sK. w?B{z<br />

vo bZfrnk. s{z Bdh gjkV T[go uVQdh d/y/* ukDuZe sK dZ; vo Bh ikJ/*rk< fJ;<br />

xo d/ bZSD j'Dh B{z ;Zdk fdzd/ fd;/. oZp Gbh eo/ GkJh.##<br />

fJ; xo ftu ;dk eb/; ofjzdk. uku/ dh i[nkB e[Vh B/ y{j ftu Skb<br />

wko e/ s/ ukuh B/ ;bck; dhnK r'bhnK yk e/ nksw jZfsnktK ehshnK.<br />

p/p/ B{z y[;aypoh d/D tk;s/ frnk fe tZv/ fBjzr f;zx wkw/ x'Vk yohfdnk<br />

j?. j? th pVk ;[jDk. T[j y[;a j'Jh. Gok B{z ns/ T[;d/ x'V/ B{z n;h;K fdZshnK,<br />

@@;[yh ofjD. tck eoB. jo pbk d'tK s'* d{o oj/.## w?* fejk, @@ibdh nkgK<br />

BkBe/ ubKr/. s[jkB{z ;tkoh eoktKr/.## T[j p'bh, @@j[D feE/ uVQBi'rh jK< edh<br />

j[zdk ;h ;wK. s/o/ wkwk ih x'Vh s/ fpmk e/ s/o/ fgzv SZv ikfJnk eod/ ;B. nkg<br />

g?db s[od/. s/oh BkBh sK jw/;aK fJeZbh nkT[*dh j[zdh ;h ;tkoh eo e/. fJe tkoh<br />

w?B{z fwbD T[j s/o/ fgzv xZr/ ftu x'V/ T[go ;tko j' e/ nkJh. fgzv dh fBnkJh*<br />

ftu x'VhnK uo ojhnK ;B.s/oh BkBh dk x'Vk p/ekp{ j' e/ T[Xo d"V fgnk<br />

tkj'dkj. fgzv d/ b'e SZsK T[go uVQ rJ/ fe p[ZYh dh nZi ikB rJh fe rJh.<br />

s/oh BkBh B/ fJe jZE Bkb brkw cVh, oekpK s/ yVQh j' rJh s/ d{i/ jZE Bkb<br />

T[j SNh tkjh fe d; fwzN ftu x'Vk f;ZXk j' frnk. fco T[j f;ZXh xo Bjh*<br />

nkJh. x'V/ B{z s/ia d[Vk e/ fgzv d/ d' uZeo bkJ/. gkDh gkDh j'fJnk x'Vk y[obh<br />

s/ Bhth* gk e/ ik yb'sk. T[so e/ x'V/ B{z Ekgh fdZsh, f;o gb'f;nk s/ j"bh d/ e/<br />

ezB ftu fejk,## @@wko g? rJh sK eh j'fJnk. j[D s?B{z fxT[ th y[nktKrh S'b/<br />

th. ;akpk;a g[Zsok ;a/o pZuk j?* s{z. s/oh ;akB ekfJw oj/rh.##<br />

o[e e/ wK B/ fco d[jokfJnk, @@jK GkJh j[D w/oh T[wo feE/ ;tkoh eoB<br />

dh.## w?* fejk, @@s[jkv/ p/N/ s[jkB{z u[Ze e/ uVQk d/<strong>Dr</strong>/.## T[j p'bh, @@Bk. j[D w?*<br />

eZu dhnK T[jBK u{VhnK torh j' rJh j'Jh jK fijVhnK uVQkT[*fdnK uVQkT[*fdnK<br />

N[ZN iKdhnK jB.##<br />

w?* gzikph :{Bhtof;Nh d/ e?*g; nzdo pVh ;'jDh e'mh ftu ofj fojk jK.<br />

wkwk ih fwbD nkJ/. y?o ;[y g[ZSh dZ;h. g[ZfSnk, @@GkDi/ r[o{ wjkoki dk Bkw<br />

fbnk eodk j?*< w?* fejk, @@fpbe[b b?*dk jK.## rZbK eod/ oj/. oks g? rJh.<br />

bzro gq;akdk Se e/ efjD bZr/, @@gkm eoBk j[zB?


21<br />

iKd/. fJe fdB x'V/ s/ ;tko j' e/ w?* gfNnkb/ s'* okig[o/ tZb ik fojk ;h sK<br />

o;s/ ftu :{Bhtof;Nh nk rJh. wB y[;a j' frnk fe nZi ;wK th j? x'Vk th.<br />

nZi d/y e/ iktKrk. yZph brkw fyZu fdZsh. r/N s/ g[b; tkb/ yVQ/ ;B. fJe B/<br />

x'V/ dh brkw cV bJh s/ efjD bZrk, @@eh ezw j? nzdo< w?* fejk- e'Jh ezw<br />

Bjh*. T[; B/ fco g[ZfSnk, @@fe; B{z fwbD ikDk j? nzdo


22<br />

pkg{ ih d/ rzi g? u[Zek j? s/ frZm e[ tkb fgSb/ nZX ftu ofj rJ/ jB.<br />

fJ;aBkB eoe/ d/o sZe T[j Bzr/ f;o x[zwd/ oj/. p/p/ B/ nktkia wkoh, @@gZr Bjh*<br />

pzBQh iKdh< N?r'o ik pfDnk fcod?*


23<br />

s/b bk fdzd/. uko/ gk;/ ;[rzXhnK. ezXK T[go NzrD bJh pkg{ ih s;thoK<br />

fbnkT[*d/, owkfJD dhnK, wjKGkos dhnK, r[o{nK dhnK. p/p/ ;kB{z fejk eodh- fJj<br />

owkfJD wjKGkos dhnK w{osK Bk fbnkfJnk eo'. xo ftu eb/;a g? iKdk j? fJBQK<br />

Bkb. s[jkvh BkBh fejk eodh ;h- wjKGkos uzrk brd? go i/ fe;/ j'o d/ xo<br />

fSfVnk j't/. r[o{ pkp/ dh w{os bk bT[. ;kfjpiakfdnK dhnK w{osK bk bT[.<br />

wjKGkos tkbk ekN' eb/;a mhe Bh j[zdk.<br />

wjKGkos d/ fiaeo s'I rKXkoh :kd nkJh. e[o{ tz;a d/ ;" p/fNnK dh wK.<br />

GrtkB feq;aB B/ c?;bk ehsk, rKXkoh B{z Xotk; d/D uZbhJ/. wfjb ftu ik e/<br />

gqDkw eoB T[gozs ;G B/ p/BshnK eoBhnK F[o{ ehshnK- ;okg BK d/Jh* rKXkoh<br />

wK. ;okg Bk d/Jh*. rKXkoh B/ fejk- s{z w/o/ ;" g[soK dk eksb j?*. ;okg s'*<br />

fet/* pu/*rk< d/y bth*. s{z nD-nkJh w"s wo/*rk. s{z bVkJh Nkb ;edk ;h. s{z<br />

;kia;a ouh. feT[* ehs/ w/o/ ;" g[Zsok esb s{z<<br />

feq;aB B/ fejk- rKXkoh s{z ;" g[ZsoK dh wK j?. s?B{z ;" d/ woB dk d[y j?.<br />

go ;" BjhI T[E/ bZyK wo/, j'o BjhI, w?I wfonk ;K bZy tko. w/o/ ;[Gkn dk fjZ;k j?<br />

fJj- edh w?I fJe s'I bZy j' iKdk jK, edh y[d B{z bZy tko wkodk jK. pko pko<br />

fJjh e[M eodk jK.<br />

id'* fwbD iKdk, wK dh wzr j[zdh j? fe e'Jh ;kyh ;[Dk e/ iktK. ne;o<br />

;kyh ;[Dk e/ gosdk. fJe fdB tkg;h bJh T[fmnk sK p/p/ B/ fejk, @@;kyh ;[DkJ/<br />

pr?o fet/* ik ;ed?*


24<br />

wjhBk dZf;nk eodk j? fe w/o/ ftu s/ ;kT[D ftu e'Jh coe Bjh*. J/Bk e[ coe<br />

j? fe w/o/ fgS/ s[o/ nkT[*d/ w/o/ fgSbZr i/m ns/ jkVQ y/j T[vkT{ jB. ;"D d/ fgS/<br />

fgS/ s[o/ nkT[*d/ T[;d/ d';s Gkd'* s/ nZ;{ T[;/ tor/ jB, y"o{ gkT{, poBk T[vkT{<br />

Bjh* jB. sK ;kT[D dh edo pDh. fi; B{z yZgh ;zrh ;kEh fwb ikD T[;dk jkb<br />

wkVk.<br />

fJj th dZf;nk- f;nkD/ pZdb B{z iZN dh fe;/ eos{s s'* r[Z;k nk frnk<br />

fi; eoe/ T[;B/ c?;bk ehsk fe po;Dk Bjh*. o[fenk fojk. fJe ewbk pZdb<br />

bzfxnk ik fojk ;h. T[; B/ f;nkD/ pZdb B{z Bk po;D dk ekoB g[ZfSnk. f;nkD/<br />

pZdb B/ fejk- iZN B{z G[Zyk wkoKr/. Bk po;Kr/, Bk fpikJh j'J/rh Bk c;b j'J/rh,<br />

ekb gJ/rk. ewbk pZdb p'fbnk- i/ fJj rZb j? sK w?* po;dk jK. fizB/ dkD/<br />

iZN d/ xo nzdo gJ/ jB, T[j y/sK ftu ike/ phi dJ/rk. i/ fJe wh*j th Bk<br />

fgnk c/o sK fJj dkD/ T[;d/ ezw nk ik<strong>Dr</strong>/. pkjo'* Bjh* d/Dk Bk ;jh, nzdobk<br />

nzB eYtkT[D tk;s/ fJe tko sK po;D d/j.<br />

T[d'* dk GkJh iZN f;nkDk j' frnk j?. j[D fJe nZX/ pZdb d/ po;D s'*<br />

s[ozs pkd nkgK e'Jh Bh* dkD/ y/s ftu fyzvkT[*d/.<br />

;odhnK ftu pockBh mZek ubdk. n;h* pZu/ oks-poks/ xo'* fBebD brd/<br />

sK T[j fJBQK ;apdK Bkb toidh- @@fNe e/ p?m'. pkjo jtk GNe u[Zeh j?.## mzY/<br />

gkDh Bkb w{zj X'*dh nkydh- @@f;nkb ftZu gkDh r'bh tKr tidk j?.## ;kB{z<br />

dZf;nk eodh, xpokjN ftZu fJzBh T[bMD j' ikfJnk eodh j? fe gsk Bjh*<br />

brdk eh eohJ/. goKs y'Jh ikt/ sK w?* xfVnK ftZu jZE wkodh bZGdh fcodh<br />

jK.## e'Jh r[nKYD ftnzr eodh sK T[; B{z eoko itkp ftnzr ftu jh fwbdk.<br />

n"osK jZ;D brdhnK sK nkgD/ w'Y/ T[s/ Ekgh d/ e/ nkydh- ;a/o wkoB i'rh Bk<br />

;jh, fJj ;'Nh GKv/ GzBD i'rh sK j? ni/.<br />

fJe tko tZvhnK d't/* GoikJhnK p/p/ ih d/ d[nkb/ j' rJhnK fe ;kv/ fe;/<br />

ezw Bjh* nkT[*dk gq'c?;o. id'* gfVQnk eodk ;h, fejk eodk ;h, ;ko/ ezw eoKrk<br />

s[jkv/. s[jkv/ pZfunK B{z gVQktKrk th B"eohnK th b[nktKrk. j[D rZb Bjh* eodk.<br />

wK B/ fejk, @@T[d'* fJj ewia'o ;h. fBnkDk ;h. s[;h* seVhnK ;T[. g[b; dh<br />

wko j/m nkfJnk pzdk n?t/* wzBh ikfJnk eodk j? i' woiah wBk bT[. eoBk<br />

eokT[Dk eh j? fJjB/ fe;/ dk j[D< vodk wkfonk fJeoko eoh iKdk ;h. j[D Bh*<br />

dtkb fJj fe;/ B{z e[M.##<br />

fJe fdB efjD bZrh, @@fezB/ gkgh j' rJ/ B/ s/o/ fgzv d/ b'e. w'oK B{z wko<br />

e/ yk iKd/ jB. w[orkphnK sK eh e{ziK B{z th Bjh* SZvd/. e'Jh T[uh d/ e/ w'o<br />

tKr @@fenke'## efj dJ/ sK dV?* r'bh wko d/D fJj. froMK sK ojhnK Bh* j[D.<br />

fJj jZvko'Vh ftu feT[* Bjh* ik p?md/ w[odko ykD


25<br />

fgzv fe;/ ezw fe;/ d/ xo rJh. nk e/ efjD bZrh, @@pVk tZvk NZpo j?<br />

T[BQK dk.## w?* g[ZfSnk, @@s[;h* feE'* d/y fbnk ;kok NZpo


26<br />

i[nkBh d/ fdBh J/Bh skes j'fJnk eodh ;h, J/Bk j";bk fe fgnk; bZrh j? c/o<br />

eh j'fJnk i/ gkDh Bjh*. y{j g[ZN' s/ gkDh ghU. n"yh uhia j? fejVh i/ oZp ;kE<br />

d/t/< Go';k oZy' r[o{ s[jkv/ nzr ;zr j?.##<br />

S'N/ p/N/ dk Bkw ;[yBpho j?. uko ;kb d/ B{z Bkb b? e/ fgzv ubk frnk.<br />

T[;B{z p/p/ e'b SZv e/ w?* fe;/ ezw fBeb frnk s/ ;t/o dk frnk ;akwh gofsnk.<br />

p/p/ B/ dZf;nk, @@s/ok w[zvk nZi w?* w"e/ s/ cV fbnk. w?B{z rkbK d/ fojk ;h fJeZbk<br />

p?mk. w?* nkJh sK T[;B{z gsk Bk bZrk, w/o/ tZb fgZm ;h, @@rzdh p/p/, jokwD p/p/<br />

gsk Bh* feXo rJh.## w?* g[fSnk, @@T[J/ feT[* rkbQK eZY fojk j?* w?B{z


27<br />

r[Bkj nkgD/ f;o b?D tk;s/ j[D s/ok e'Jh Bjh*. wkfgnK s'* pr?o j'o e'Jh Bjh*<br />

fijVk fJj' fijhnK d[nktK d/ e/ pbktK nkg nkgD/ f;o bt/. s/ok fJe wiap{s<br />

febk N[ZN frnk j?. j[D s/o/ T[go ;ys tes nk frnk j?. j[D s?B{z pj[s B/e<br />

pDBk gt/rk. nkgD/ ezwK dk j[D s{z nkg fiazw/tko j't/*rk. :shw pZfunK B{z d/y e/<br />

w?* fJ; bJh T[dk; j' iKdk jK fe eh fJj ftuko/ fiazdrh dk Gko nkg/ u[Ze/<br />

b?<strong>Dr</strong>/< go nZbkj fwjopkB j?. T[j nkgD/ pZfunK d/ f;o s/ J/Bk p'M Bjh* oZydk<br />

fe u[Ze Bk ;eD. skesto j?. T[j s?B{z s"che pya;a/rk. j";bk oZy. s?B{z B/eh<br />

eoBh gt/rh. pzdrh eoBh gt/rh.##<br />

w/oh e[bhr gq'c?;o Gk;tsh f;Bjk dh wksk dk d/jKs gfjbK j' frnk ;h<br />

eJh ;kb j'J/, fgsk ih j[D r[iao/ jB. n;h* T[BQK d/ xo nc;'; eoB rJ/ sK<br />

T[j jT[ek b? e/ p'b/, @@gzB{ GkJh, np jw nBkE j' rJ/ j?*. ;wMs/ j' Bk fJ;<br />

;apd dk noE< wksk fgsk j's/ j?* s' jwko/ Bke w/* Be/b j'sh j?, t[j yh*u eo<br />

jw/* mhe ok;s/ go b/ nks/ j?*. jw GNes/ Bjh* feT[*fe BZE T[Be/ jkE w/* j'sh<br />

j?. p/w[jko x{zw/*r/ jw fJXo T[Xo. np ngBk ok;sk y[d Y{zvBk gV/rk. nBkE<br />

j?* jw np.##<br />

S'N/ Gok i;ftzdo ns/ GoikJh uoBihs B/ fpoX wkfgnK dh ;/tk pzdrh<br />

eoB tkfbnK tKr fBGkJh. jo y[;ah rwh ns/ fsZE fsT[jko tes n;h* ;ko/ iD/<br />

T[;dh e'mh ik g[id/. o"DeK, y[;ahnK ns/ fwbkgK dk w/bk br iKdk. fJ; w/b/<br />

ftu'* ftdk j' e/ xo' xoh ikD bZrd/ sK i;ftzdo j"bh d/ e/ g[fSnk eodk,<br />

@@id'* p/p/ pkg{ Bk oj/, T[d'* th nkfJnk eo'r/ j[D tKr


28<br />

fJ; eEk dk nzs fet/* eohJ/< f;yh dhnK rZbK sK eo bJhnK. g[okD dk<br />

e'Jh wzso mhe oj/rk fe p'Xtke< d't/* mhe jB. s[;h* d/y b?D niwk e/, fit/*<br />

wod XowK ftueko py/Vk eod/ jB, n"osK Bjh* eodhnK. wktK dhnK M'bhnK<br />

J/BhnK tZvhnK jB fe T[BQK ftu ;G Xow fNe e/ ;"* iKd/ jB nkokw Bkb.<br />

yfjpVd/ Bjh*.<br />

bT[ ih ;[D' fo;ah-eEB- s{z fi; woiah d/; ftu ikj. fi; woiah :[Zr ftu<br />

S[gD dk :sB eo. s/o/ eow s?B{z fwb<strong>Dr</strong>/. jiko rktK ftu'* tZSk fit/* nkgDh<br />

wK B{z bZG b?*dk j?, s/o/ eow s?B{z bZG b?<strong>Dr</strong>/ jo EK.<br />

edh fwouK s'Vdh fcodh y/s ftu, edh egkj u[rdh. fes/ tSo{nK dhnK<br />

p{EhnK gb'; ojh fes/ wZMK B{z Ekgh d/ ojh. cN/ g[okD/ NkehnK tkb/ yZdo d/<br />

eZgV/ gkJh, fwNh xZN/ ftu bEgE T[j edh MkV{ fdzdh fd;dh edh gkEhnK gZEdh.<br />

nB[o[ZX B/ fJj p'X-tke YkJh jiako ;kb gfjbK fbfynk, @@;Zu B/ id'* c?;bk ehsk<br />

fe w?* gqrN j'tK sK fwZNh xZN/ ns/ fuZeV ftu fbZpV e/ T[; B/ J/Bh o';aBh SZvh<br />

fe ;ko/ ;z;ko irwr-irwr eoB bZr/. pqfjwzv ukBD d/ jVQ ftu Bjksk.##


29<br />

;sBkw ;sBkw f;zx f;zx •[wko<br />

•[wko<br />

T[od{ irs ftu vk a ;sBkw f;zx y[wko (iBw 3 Btzpo 1934) dk BK<br />

T[BQK frD/ u[D/ e[M e[ u'Nh d/ ;akfJoK ftu nkT[Idk j? fiBQK dh ;akfJoh fdbK nzdo<br />

X{j gkT[Idh j?. fiBQK b'eK B/ T[; B{z gfVQnk iK ;[fDnK T[BQK B{z fJj nfj;k;<br />

;[Gkfte j' iKdk ;h fe T[; dh o;kJh Bhb/ nkek;a s'I gko se j?. ;kd w[okd/<br />

;apdK ftu BthBsw noEK d/ ozr ozrD dh j'bh T[j ;koh T[wo y/fvnk.<br />

gfjbh tko 1988 ftu w?I T[; B{z gfNnkb/ fJe w[;akfJo/ ftu ;[fDnk. T[j<br />

jo/e ;akfJo B{z wks gk fojk ;h s/ tko tko T[;/ B{z ;[DB dh cowkfJ;a j' ojh<br />

;h. g[ZSD 's/ gsk bZrk fe gzikph :{Bhtof;Nh ftu T[j wB'ftfrnkB dk gq'c?;o<br />

fB:[es j'fJnk j?. w?I T[; B{z fwbDk ukj[zdk ;K. T[; d/ tkecK ns/ d';sK gk;<br />

noia ehsh fe y[wko B{z fwbkU. jo/e nkydk- jK uZbKr/, fwbKr/ a a a nkfde.<br />

fJT[I gzi wjhB/ phs rJ/. fJe fdB fpBK fe;/ B{z Bkb fbnK w?I fwbD ubk frnk<br />

s/ fwb e/ gfjbK nkgDk BK dZf;nk, c/o BiaokB/ ti'I T[;/ dhnK riabK d/ f;ano<br />

T[; B{z ;[DkJ/. T[j pj[s y[;a j'fJnk s/ g[ZfSnk "fJzBh d/o dk fJ; :{Bhtof;Nh<br />

ftu nkfJnk j'fJnk jK, gfjb'I feT[I Bjh fwfbnk?" w?I dZf;nk fe eJhnK fwZsoK<br />

okjhI :sB ehs/ go e'Jh Bkb b? e/ BjhI nkfJnk. y[wko B/ fejk- sK s{z th<br />

d[BhnK d/ o;s/ nkT[D dh ;'udk fojk, toBk fdb dk okj pVk f;ZXk ;h. gfjb/<br />

fdB y[wko B{z T[; dh riab d/ w?I d' f;ano ;[DkJ/-<br />

fJ; irQk e' fJ; e/ Be;/a ;/ Bk ;wMk ikJ/rk.<br />

ok;sk y' ikUr/ s' ;ajo d/yk ikJ/rk.<br />

s{ :{jhI fJbiakw d/sk j? fe;h e' d/yBk.<br />

u'o s/ok s/o/ jh nzdo ;/ geVk ikJ/rk.<br />

fJe fdB pkJh Bzpo ckNe gfNnkbk ;afjo ftu xz[wdk fdf;nk sK efjD bZrk<br />

"fJj gfNnkbk eh ;afjo j?? fi; B{z g[ZS' feZE/ ofjzdk j?I, T[j dZ;dk j? fJZeh Bzpo<br />

ckNe, thj Bzpo ckNe, e'Jh pkJh Bzpo ckNe. gfNnkbk ckNeK ftu pzd j' frnk<br />

j?. w?I fJ; B{z fJBQK ckNeK ftu'I eZYKrk." w?I g[ZfSnk- feZXo ik oj/ j'? y[wko B/<br />

fejk feXo ik fojk jK a a feXo'I nk fojk jK, eh gsk-<br />

jtk e/ d';a go pkdb e/ N[eV/ eh soj jw j?I<br />

fe;h M'Ie/ ;/ g{S/Ir/ fe jwe' j? feXo ikBk..<br />

w?I g[ZfSnk- d';a wkfJB/ eh j'fJnk? efjD bZrk- d';a wkfJB/ ezXk. ykBkpd';a ftu<br />

ykBk wkfJB/ xo, d';a, ezXk. T[j b'e fiBQK B/ xo nkgD/ w'Y/ s/ u[fenk j'fJnk<br />

j't/.<br />

fJe fdB ekcah jkT{; ftu p?fmnK nkg; ftu rZbhI bZr/ j'J/ ;K sK T[j<br />

fwZso nk frnk fi; Bkb w?I ya–k ;K. nk e/ efjD bZrk- j[D ysw eo o/Vek.<br />

pj[s j' frnk. ;G ock dck eo e/ Bt/ f;foUI ;a[o{ eohJ/. w?I fejk- e'Jh bkG<br />

BjhI. nkgD/ d';sK dk fijVk jkiaoh ofi;No w?I bkfJnk j'fJnk j? T[; ftu'I s/ok<br />

BK eZN fdZsk j?. j[D s{z ikj. T[j ubk frnk sK ya[wko efjD bZrk- s{z T[BQK b'eK


30<br />

B{z w{oy pDk ;edk j?I fijV/ gfjbK jh w{oy jB. fJj pzdk s/oh rZb ;Zu wzB e/,<br />

fe s{z fJ; dk BK eZN fdZsk j?- ubk frnk. s{z dZ;, fJe tkoh fi; dk BK<br />

fbfynk frnk T[j ;kvh woiah Bkb eZfNnk ik ;edk j?? i/ nfijk j' ;edk j[zdk,<br />

ihtB fezBk ;ob j[zdk. e?Nkbkr ftu'I ekov eZY e/ ;[ZN/ ik ;ed/ jB, o?e ftu'I<br />

Bk g;zd feskpK eZYhnK ik ;edhnK jB go :kdK, Bkw, EktK, xNBktK, uzrhnK<br />

j'D, wkVhnK j'D fJt/I jh nkokw Bkb p?mhnK ofj<strong>Dr</strong>hnK. s/o/ dpe/ Bkb fJj<br />

feXo/ BjhI iKdhnK.<br />

w?I g[ZfSnk- y[wko ;kfjp T[od{, nb'g j[zdh ik ojh j?I. BthI B;b raiab B{z<br />

g;zd eodh j? go noEK d/ ;zuko dh ;wZf;nk j?. s[;hI jo w[;akfJo/ ftu g{o/<br />

ib"n Bkb nkgDh raiab g/;a eod/ j'. eh s[jkB{z edh fJT[I BjhI brdk fe s[jkvh<br />

rZb ;jh soQK ;wMh BjhI ik ojh?<br />

T[; B/ fejk- w?I gfjb'I d' uko f;ano efjzdk jK, ;o'fsnK T[s/ Biao wkodk<br />

jK. ;koh GhV ftu e'Jh Bk e'Jh pzdk nfijk fd; g?Idk j? fi; dhnK nZyK<br />

fb;aedhnK jB s/ dkd d/ fojk j[zdk j?, i' w/o/ Bkb fJe;[o j[zdk j?. p; fco<br />

j'oK tZb fXnkB jh BjhI w?I fdzdk. T[; fJeZb/ B{z nkgDk ebkw ;[Dk e/ nk iKdk<br />

jK feT[Ife T[;/ bJh fbfynk ;h fJj ;G e[M. fe;/ fJeZb/ bJh j[zdh j? owia dh<br />

rZb, GhVK bJh BjhI.<br />

fJe ;akfJo d/ xo gzikph eth dopko ;h. w?I y[wko B{z fejk- uZbhJ/? T[j<br />

efjD bZrk- nkgK B{z ;Zfdnk sK j? BjhI fe;/ B/. w?I fejk , w?I fJj nky e/ nzdo<br />

iktKrk fe w? ;akfJo BjhI, ;o'sk jK. ;o's/ pr?o eh eo'r/ s[;hI? y[wko B/ fejk-<br />

mhe j?. w?I fJj nkyKrk fe gzikph tkb/ fet/I c?;bk eoBr/ nkgD/ ebkw dk i/<br />

T[j fe;/ d{;oh iapkB d/ ;akfJo B{z e[M ;[DkT[Id/ BjhI, e[M ;[Dd/ BjhI. n;hI d't/I<br />

ub/ rJ/. nZShnK raiabK ns/ eftsktK ;B. fco y[wko B{z fejk T[j th e[M<br />

;[Dkt/. T[; B/ raiab ;[DkJh, rk e/ L<br />

fwo/ —"fe siZ;[; e/ T[ikb'.<br />

w[M/ gZEo eh d[BhnK ;/ fBekb'.<br />

w[M/ ojB/ d' pBe/ f;oc y[;ap{<br />

nGh c{b'I e/ ;Ku'I w/I B Ykb'.<br />

s[wjkok ;ajo j? ;a'nb'I eh }d w/I<br />

pukU T[; e' :k y[d e' puk b'.<br />

;G B/ g;zd ehsh s/ g[ZfSnk- gzikph ;akfJoh pko/ s[jkvk eh ftuko j?? y[wko<br />

B/ fejk- e[M ;akfJoK ftu fynkbK dh y{ph j? go ;zrhs BjhI j?. brdk j? gzikph<br />

;akfJo B{z ni/ se nkgD/ nkg T[s/ fJspko BjhI nkfJnk fe e'Jh tZvk ;zrhseko<br />

T[; B{z rkJ/rk th. w?B{z w/o/ ebkw pko/ gsk j? fe rkfJe rkT[<strong>Dr</strong>/ s/ ;o's/<br />

M{w<strong>Dr</strong>/. fJe eth B/ g[ZfSnk- eh s[;hI nkgDh ;akfJoh ;zrhs d/ ozr ftu ozrD bJh<br />

yk; fwjBs eod/ j'? T[; B/ fejk- fpbe[b BjhI, fijVk fgU, y{p;{os fynkb<br />

G/idk j?, T[;/ B{z fejk ;h ;zrhs Bkb jh G/i fdnk eo. id'I s[;hI ;zrhs dh wzr<br />

ehsh, s[jkB{z th dJ/rk.


31<br />

T[j tZv/ ;akfJo T[;skd ;awhw eojkBh dk ;akfrod ;h. w[;akfJo/ ftu id'I<br />

jo gkf;UI dkd dk jVQ y[wko gk; nkT[Idk sK ;awhw ;kfjp fejk eod/-<br />

e'f;a;a eo/I sK fJe fdB uzrk ;akfJo th pD ;edk j?I. pZb/ pZb/ fgZS/ Bk br<br />

s[ohI. fiBQK d/ g?o tX/o/ Bk—e jB, wko{EbK dk o;sk T[BKQ B{z ibdh cVBk ukjhdk<br />

j?. o/fr;skB ftu ;tys/ Bzr/ g?ohI uZbhI feT[Ife w?I d/fynk j? s/o/ g?o Bk—e jB.<br />

fJj sgd/ o/s B{z mkoB d/ ezw nkT[<strong>Dr</strong>/.<br />

fJe fdB efjD bZrk- J/Bh s/iah ns/ ysoBke ;ghv Bkb ;wK d"V fojk j?<br />

fe e'Jh No?fce tkbk ubkB BjhI eodk. fJt/I d/ jh fynkb jB- nkek;a ftu'I<br />

s[od/ jB sK ozr j'o, w/o/ se nZgVfdnK ozr j'o, ebw okjhI fBebfdnK j'o d/<br />

j'o. w?I fbydk jK s/ j?okB j' fojk jK fJj fet/I j' fojk j? s/ eh j' fojk j?.<br />

bcaiaK dk dfonk o'jVdk s[fonk iKdk j?, fJj sK w?B{z gsk j?, go feXo fbikJ/rk<br />

s/ fco T[E/ eh eo/rk- gsk BjhI brdk.<br />

T[j nkT[Idk phnkpkB ftu w/bk bZr iKdk. nkokw Bkb bZsK g;ko e/<br />

p?mdk xzfNnK pZXh. T[;B{z ekjb BjhI ;h j[zdh e'Jh. Bk T[j s/ia ukb ubdk, Bk<br />

s/ia p'b p'bdk nkokw Bkb rZbK eoh iKdk a a a;kok ;kok fdB a a a nZXh nZXh<br />

oks sZe. T[;dh ;odkoBh T[;dhnK Btkph nkdsK s'I ekjbh Bk g?Idh. T[;B/<br />

dZf;nk, id'I ftnkj s'I gfjbK ya[wko ;kfjp w?B{z d'/yD fwbD nkJ/ sK T[BQK fejkmhe<br />

j? ;G. xopko a a a s{z a a a s/oh gVQkJh fbykJh a a amhe j? ;G. go w/oh<br />

;aos j? fJe. fJj wzB/rh sK ftnkj j't/rk. ;aos fJj fe o'Nh T[d'I yktKrk id'I<br />

G[Zy bZr/rh a a a fJj BjhI fe ykDk fsnko j? Se'. fJ;aBkB T[d'I eoKrk id'I fdb<br />

eo/rk, fJj BjhI fe row gkDh fsnko j? ikU BjkU. ;"tKrk T[dI', id'I BhId<br />

nkt/rh- fJj BjhI fe nZXh oks phs rJh j? iK fdB uVQB tkbk j' frnk j? a a a<br />

;" ikU.<br />

w?B{z fejk eodk- ekjbkgD j? s/oh sphns ftu. uzrhnK ;[jDhnK rZbK<br />

eodk ;[Ddk nukBe s{z d"VB brdk j?I.e'Jh ;[jDk gb, i' nkg uZb e/ nkt/, T[j<br />

o[e ;edk j? i/ nkdo Bkb o'eD tkbk fwb/ T[; B{z. w/o/ gk; sK e'Jh e'Jh<br />

bwjk wjhBk wjhBk wfjwkB ti'I ofj b?Idk j?. T[j w/o/ Bkb w?I T[; Bkb d/o sZe<br />

Bf;ankJ/ ofjzd/ jK.<br />

T[; tk;s/ ihtB dh jo xNBk f;ano j[zdh. ;co ftu b/N j' rJ/, fi;<br />

fgzv ikDk ;h T[; tk;s/ nkyoh pZ; bzx u[Zeh ;h. fJXo'I T[Xo'I g[ZfSnk fe j[D eh<br />

eohJ/? fJe d[ekBdko B/ fejk- T[Xo pkJh-gk; s/ ub/ ikU.fgS'I rzfBnK d/ bZd/<br />

NoZe nkT[Id/ jB fwZb tkb/ gk;/ iKd/ jB a a a T[j ;tkohnK fpmk b?Id/ jB ne;o,<br />

s[jkB{z fgzv T[sko d/<strong>Dr</strong>/. pkJh-gk; s/ yb's/ n;hI NoZe dh T[vhe eo oj/ ;K sK<br />

•[wko B/ fejk - j[D fJZE/ yb's/ n;hI T[; NoZe dh T[vhe eo oj/ jK fi; pko/<br />

;kB{z BjhI gsk fe fes'I uZfbnk th j? fe BjhI. ;koh j:ksh fJj' fijk fdbu;g<br />

go nBikD f;bf;bk j?.<br />

d';sK Bkb tosDk, T[BQK d/ d{o dokia xoK ftu ikDk, fwbDk, fJj µ[rb<br />

;h T[;dk. nkgD/ g[okD/ d';s B{z fwbD T[;d/ fgzv ubk frnk. nke/ w?B{z dZf;nk-


32<br />

;ko/ Gok G?DK nZS/ eko'pkoK ftu w;o{ca jB. fgzv dh jt/bh ftu p—[or pkg{<br />

fJeZbk p?mk ;h. T[;B{z cafsj p[bk e/ g[ZfSnk a a afeE/ jB pkeh gfotko d/ ihn<br />

pkg{ ih? ed'I nkfJnk eod/ jB fJE/ xo ftu? pkg{ B/ fejk- xo? fejVk xo?<br />

fJj e'mh e'Jh xo BjhI j?I a a aep{soykBk j?, ep{soyakBk a a agsk BjhI ep{so feZXo'I<br />

nkT[Id/ jB a a aosk e[ gzi/ S[jk e/ fco gsk BjhI feZXo T[Zv iKd/ jB. ;ZfiUI yZp/,<br />

yZfpUI ;Zi/ a a aT[vkohnK jB p; a a af;oc T[vkohnK. xo BjhI fojk fJj g[Zsok<br />

j[D.<br />

fpwko j' frnk fJe tko. w?I okfizdok j;gskb gsk b?D ubk frnk. w?B{z<br />

efjD bZrk- nj[ nyhob/ p?Zv B/V/ e[o;h T[s/ fijVk pia[or p?mk j? T[; B{z d/y.<br />

;t/o/ w/o/ gk; nk frnk. g[ZfSnk- ;sBkw Jh J/_ s{z? w?I jK ftu f;o fjbkfJnk. w?I<br />

T[;B{z gSkfDnk BjhI ;h go id'I T[;B/ dZf;nk sK gSkD fbnk. ;kv/ fgzvK tZb<br />

r[nKY dk ;h. efjD bZrk- go;'I w?B{z bZrk s/o/ tZb d/y e/ gJh ;sBkw Jh<br />

brdk J/ fJj. fco w?I Bo; s'I g[ZfSnk. ;'funk, gq'c?;o J/ a a a;afjo ftu ofjzdk J/<br />

a a a gsk b? nkJhJ/ a a a e'Jh ezw Jh g? iKd? edh. •[wko B/ fco g[ZfSnk, fet/I j?<br />

j[D s/ok g[Zso? -mhe j?, pia[or B/ fejk, -uko uko ;/n yk iKdk J/ j[D sK o'i.<br />

w"iK b[ZND bZrk j?. d[nKdk jK S[ZNh nZi.<br />

;[nkwh fBs: u?szB: :sh T[;dk pVk fgnkok fwZso ne;o ya[wko B{z yas<br />

fbydk. jo/e yas •[wko w?B{z gVQk fdzdk. nzro/iah ftu fbfynk ;[nkwh dk fJe yas<br />

w/o/ ;kjwD/ fgnk j?. fbfynk j?- d/o j' rJh j? ya[wko s?B{z d/fynK. nk ikj<br />

fJe tko. s{z ej/Irk T{Nh d{o dZyD d/ f;o/ T[s/ j?, e"D ikJ/ J/Bh d{o? U GkJh<br />

e'Jh w[;afeb BjhI. ikd{ dhnK dohnK ni/ th fwbdhnK jB. ftSkn, s/ T[go p?m<br />

e/ nZyK pzd eo. p; w/o/ e'b g[Zfink j'fJzrk. w?I sK fezBh tko g[Zi iKdk jK s/o/<br />

e'b fJ; soQK. s{z nt/Irk sK d/y/Irk, fJj oE fi; T[s/ w?I nZm djkfenK s'I ;tkoh<br />

eodk fojK, g[okDk j' frnk j? a a a fJ; dhnK u{bK fYZbhnK j' rJhnK jB j[D a<br />

a agjhJ/ v'bD bZr gJ/ jB a a a. s{z nkX[fBe ;akfJo j?I GkJh. ;kvh p[ZfYnK dh fJj<br />

;apdktbh a a a oE, u{bK, gjhJ/ a a a s?B{z g;zd BjhI nkT[IDh a a a g[okDk Yzr j?<br />

fJj rZb eoB dk a a a uZb fco s/oh p'bh ftu rZb eohJ/, nkX[fBe ;akfJo dh<br />

p'bh ftu d;dk jK fe fi; y's/ T[s/ w?I ufVQnk fcodk fojk T[j p[ZYk j' frnk j?.<br />

fJe fdB fJ; B{z efj fdZsk fe s?B{z SZve/ j[D ubk ikDk j? w?I. y's/ B/ fejk-<br />

w?B{z fJeZfbnK SZv ikJ/Irk ;[nkwh? w?B{z Bkb b? ikj wkbe.w?I nZ;h ;kb s/ok Gko<br />

u[Zfenk, y[;ah Bkb d"Vdk fcfonk s?B{z nkgD/ T[go fpmk e/. j[D s{z SZv ikJ/Irk<br />

w?B{z? w?I fejk- e'Jh fJeoko-Bkwk sK BjhI fbfynk ;h fe;/ n;aNkwg/go T[s/ w?I fe i/<br />

s{z w?B{z u[Zeh fco/Irk sK w?I th s?B{z nkgD/ Bkb b? iktKrk. w?I BjhI fbikDk s?B{z.<br />

fMVe e/ go/ ehsk j? fJ; B{z. w{oy y's/ d/ jzM{ o/s ftu fvrd/ d/y/.<br />

brdh tkj j;gskb BjhI iKdk ;h T[j. fJe tko Be;ho dh ;wZf;nk tX<br />

rJh, dkyab j'Dk fgnk. vkeNo ej/ nkgq/;aB eoBk j?, •[wko ej/ BjhI eokT[Dk.<br />

vkeNo B/ fejk- fBZek fijk nkgq/;aB j? p/-j';a eo fdnKr/ s/ p; nkgq/;aB j'<br />

ikJ/rk. n;hI g[ZfSnk fe feT[I fiZd eod/ j'? fejVk sebahc j'Dh j??? T[;B/ fejk-


33<br />

p/j';a eo d/<strong>Dr</strong>/. go fco i/ j';a nkJh jh BK w[V e/ sK eh eoKrk? w?I BjhI fJBQK<br />

d/ nky/ bZr e/ n—b sZe p/j';a j'Dk."<br />

fJzNoftT{ d/D frnk. tkJh; uK;bo B/ fe;/ j'o pzd/ B{z u[DBk ;h - J/Xo<br />

UXo d/ ;tkb gZ[S/- fi;s/ •[wko B/ fejk- w/ok ft;ak wB'ftfrnkB j?- fJ; pko/<br />

g[ZS'. tkJh;-uK;bo B/ efj fdsk - :{ nko eBfcU{iae go;B y[wko.•[wko B/ fejk<br />

- ghgb nko ezB fcT{iav n?pkT{N fdno eb?foNh nkc wkJhIv, nkJh n?w t?oh wu<br />

ebhno fJB wkJh eBfcT[iBia. fJj efj e/ T[m nkfJnk.<br />

T[;B/ Bk xo pDkfJnk Bk gbkN yohfdnk. eko oZyh, fiXo iKdk<br />

eko ftu ;tko j'e/. w?I fJe fdB fejk- xo gk b?Dk ukjhdk j?. edh neb dh<br />

rZb th eoBh j? fe BjhI. T[; B/ fejk- ;z;ko i/ wkVk w'Nk ;[jDk brdk j? Bk,<br />

fJj w{oyK eoe/ ;[jDk j?. nebtzdK B/ fJ;B{z eo{g eoB ftu e'Jh e;o BjhI<br />

SZvh pkeh. w?I w{oy mhe jK. w?B{z cayo j? nebwzd BjhI jK.<br />

fJe fdB ;afjo ftu fwb frnk, g[ZfSnk- eh eo oj/ j' ?<br />

T[;B/ fejk- nkgD/ tork fJe j'o bG fojK jK a a a;cb BjhI j' fojk feT[Ife<br />

p/fw;kb jK w?I a a a dZ; e"D j? w/o/ fijk ;z;ko ftu.<br />

T[; e'b pj[s g[okD/ wkvb dh eko ;h fi; d/ dotkia/ g[Zm/ gk;/<br />

y[fbQnk eod/, :kBh fe skeh dk j?Ivb nZr/ j[zdk s/ epiak fgS/. fJe fdB w/o/ xo<br />

nkfJnk sK d/fynk eko dk nZXk co;a N[ZN e/ j/mK bNfenk j'fJnk j?. w?B{z efjzdk<br />

oZ;k j? e'Jh xo? oZ;k j? ;h. w?I b? nkfJnk, nkg ftu p?m frnk efjzdk- fit/I<br />

uoh dh Goh pzBhQdh j?, eko B{z fJT[I pzBQ d/j, toe;akg sZe g[ukT[D i'rh sK j't/.<br />

oZ;/ ftueko T[;dhnK skehnK th tbhnK rJhnK. w?I g[ZfSnk- T[so'r/ fet/I? efjzdk-<br />

toe;akg ftu fw;soh oZ;k y'b/Qrk sK w?I pkjo fBeb nktKrk. w?I fejk- BthI<br />

tXhnk eko BjhI yohdh iKdh? T[so fdZsk- r'brZfgnK tkb/ d; d; bZy ehws<br />

dhnK ekoK bJh fcod/ jB. id'I eko ftu'I fBebdk j?, e'Jh g[Sdk j?- e"D j?<br />

fJj? sK T[so fwbd?- r'b rZfgnK tkbk j?. w?I nkgDh g[okDh fcJ/N ftu'I<br />

pkjo nkT[Idk jK sK b'e nkyd/ B/- ;odko •[wko nkfJn?. ;akfJo •[wko nkfJn?.<br />

rbc s'I fJe nwho ;a/y •[wko dk d';s e;awho d/yD nkfJnk. •[wko B{z<br />

efj fdZsk fe tXhnk N?e;h dk fJzsiakw eo/, vokfJto nzro/iah ikDdk j't/, •[wko<br />

Bkb ikJ/rk. tkg; nke/, •[wko B/ dZf;nk- izw{ bzx/ sK nukBe fJe w[orh ;Ve<br />

s/ nk rJh. eko dh c/N Bkb wo rJh. vqkJhto rZvh GikD bZrk sK ;a/y B/<br />

fejk- o'e. rZvh o'e. vkqJhto B/ fejk- r[;?b/ b'e B/. bV g?<strong>Dr</strong>/. ;a/y B/ fejk-<br />

BjhI bVBr/. tkg; uZb. tkg; nkJ/, gzi ;s n"osK wod nkb/ d[nkb/ yb' rJ/.<br />

;a/y T[sfonk. ;G s'I fywk wzrfdnK d' ;" o[gJ/ wkbeK B{z fds/ s/ uZb gJ/.<br />

vqkJhto B/ fejk- gzikj o[gJ/ dh th BjhI ;h w[orh, d' ;" d/ nkJ/. g[ZS sK b?Dk<br />

;h. ;a/y ;[Ddk fojk. vqkJhto fco p[V p[V eoB bZrk- w{oysk, d' ;" o[gJ/ d/<br />

nkfJnk. Bkb/ w[orh th T[jh yk<strong>Dr</strong>/. T[j th T[BQK dh. j'Jh Bk w{oysk? ;a/y B/


34<br />

fejk- oZp B{z w{oysk g;zd j? fJ; eoe/ w[{oyK B{z d"bs fdzdk j? s/ nebwzdK s'I<br />

vqkJhtoh eotkT[Idk j?.<br />

fgsk dk BK ;[oiB f;zx ;h. T[; B/ fwzNr[woh f—b/ ftu fgzv pzfBQnk fi;<br />

dk BK uZe ;[oiB f;x tkbk j?. efjD bZrk- w?I tZv/ oJh; ;odko ;[oiB f;zx<br />

dk p/Nk jK. wK fpoX j' rJh j?, gsk BjhI ed'I ;kj ;kE SZv d/D. w?I wK d/<br />

;;eko dhnK nfijhanK o;wK eoKrk fe b'e d/y<strong>Dr</strong>/ fJj uZe ;[oiB f;zx tkbk<br />

dh ;odkoBh dk d/jKs ;h.<br />

23 wkou, 1997 B{z wK bJh dtkJh b?D xo'I fBefbnk s/ ;t/o/ 10 ti/<br />

NoZe B/ nkgDh bg/N ftu b? fbnk. w"e/ s/ ;z;ko ftu'I e{u eo frnk. T[;dh<br />

bk;a gJh ;h ;Ve T[s/ a a a bkfrUI No?fce fco s/iah Bkb uZb fojk ;h a a aekb<br />

dk gjhnk Xhwk BjhI j[zdk. ekb e'b o[eD dh ca[o;s BjhI j?. ypo ;[DB pknd,<br />

d[gfjo/ wK T[; Bkb ik obh.<br />

fwoh ocasko go fesBk f;sw Yks/ j?I u"okj/..<br />

w?I ip Gh s/ia ubdk j{z s' nk iks/ j?I u"okj/..<br />

i[dk j'sh j?I o{j/I yakp ueBku[{o j's/ j?I<br />

pV/ g[odod wziao ;kwB/ bks/ j?I u"okj/ ..<br />

jtk d/ M'IfenK B{z g[ZfSnk j?, T[; B{z feXo b? rJ/ j', T[so BjhI fwfbnk.<br />

tfoQnK s'I T[;d/ wekB d/ pkjotko Bkw-syash bNe ojh ;h. nzsw ;z;eko s'I<br />

nrb/ fdB pZu/ rbh ftu r/Id Bkb y/v oj/ ;B. s/ia r/Id nkJh s/ syash T[s/<br />

tZi e/ fJ; B{z u{o u{o eo rJh. Bkf;ao Beth B/ •[wko dk f;ano ;[DkfJnk-<br />

f—zdrh T[m ikJ/rh ykbh weK ofj ikJ/rk..<br />

Bkw eh syash g/ X[zXbk ;k fB;aK ofj ikJ/rk..<br />

Beth B/ fejk- X[zXbk BjhI, e[dos T[;dk fB;akB ;kc Sv/rh, w/ok fJj dkntk j?.<br />

p[yakoh g{zM b? nZyK, fdbK B{z fGT[D dh rZb eo<br />

U dodk w/o/ b{z b{z ftu ;wk ik, oks fGZi rJh J/.<br />

yb' ik iKfdnk tesk, yb' e/ pks ;[Ddk ik<br />

fwb/ feXo/ sK nkyhI ;{ ubk ik, oks fGZi rJh J/.<br />

% % %<br />

T[;d/ E'VQ/ f;ano Bw{B/ ti'I d/ fojk jK. uko dhtkB Sg u[e/ jB. w?I T[BQK ftu'I<br />

u'DthnK riabK SKN e/ r[ow[yh nZyoK ftu fby bJhnK jB. e'Jh SkgD tkbk bG<br />

oj/ jK.<br />

fro/rk e:'Ife s{ fiB g/ yVk j?I,<br />

fe;h e/ gkUI j?I s/o/ BjhI j?I ..<br />

fyb"B/ np Gh o'eo wKrs/ j?I<br />

wro efjs/ j?I jw pZu/ BjhI j?I ..<br />

% % %<br />

t' w[M;/ eZdkto j? T[;/ n?;k brk Ek ..<br />

;akfJd t' fe;h Ss ;/ w[M/ d/y ojk Ek.


35<br />

fe; pks g/, np :kd BjhI, pBe/ w[;ekB<br />

u[ge/ ;/ w?I j'm'I g/ fso/ c?b r:k Ek..<br />

% % %<br />

fco ;/ ip ngB/ wekB' e' pBkBk b'r' ..<br />

xo eh dhtko e' xo w/I jh frokBk b'r' ..<br />

•[d e' b/ nkJh j? ;aw;aho eh iad se d[BhnK<br />

n"o np Y{zv/ j? woB/ ek pjkBk b'r' ..


36<br />

FpdK dh g?V wro fonkb<br />

g{ok Bkw r[opuB f;zx fonkb, poskBhnK dk Bkrfoe i' gzikp ftu ofjD<br />

tZ;D dk F[ehB ;h. fJ; ekwb ceho dk w?I d; e[ ;kb w[ohd fojk. nkw<br />

rZbpks j't/, ukj/ ;N/i s'I ;?whBko eofdnK p'bfdnK j'fJnK fszB pzd/ w?I nfij/<br />

d/y/ fijV/ p'bK B{z ;[oyh gkT{vo BjhI bkT[Id/, fJe rzvk f;zx, d{i/ joehos f;zx<br />

shi/ fonkb ;kfjp. rfjD/ BjhI sokF/ Bk ;jh, ;'B/ dh fJZN dk fejVk w[Zb xNdk<br />

j?.<br />

w?I fejk - fonkV sK ;[D/ ;B fonkb BjhI ;[D/. jZ; gJ/- e'Jh d;dk ;h<br />

fe ukjb s/ okjb d' Gok ;B fiBQK s'I nr/ fJj pz; uZb/. okjb s'I pfDnk<br />

oknb s/ fco fonkb. go nkgK B{z fJBQK rZbK Bkb eh. s{z fJj dZ; pJh e?BB<br />

eh j[zdh n?. w?I fejk- ih w/o/ ftF/ ftu sK e?BB T[; ftXkB B{z efjd/ jB fi; d/<br />

sfjs XowrqzE B{z ;Nhe o{g fdZsk frnk. s[;hI dZ;'. p'b/- mhe j?, ekZBk Fpd j?<br />

Bk gzikph ftu< fJ; B{z nzro/}h ftu e/B efjzd/ jB, fJ;/ s'I rzBk pfDnk, fJ;/ s'I<br />

eKv. g[okD/ t/fbnK ftu pK; dhnK f;ZXhnK gsbhnK SweK d/ r} pDd/ j[zd/ ;B.<br />

;' ekZBk iK e?BB wkfJB/ ;N?Ivov, o{b, g?wkBk. e?Bkb bc} th fJE'I fBefbnk.<br />

gzikph ftu eZek T[v frnk, ofj frnk Bkb, fJE'I Bkbh, BVk, BkV, BkVh, BkV{nk<br />

pD/. ;pe f;ykD bJh wk;No s/ g[b;hnk e/B (p?Is) oZyd/ jB. rzB/ bJh nzro/}h<br />

ftu F[roe/B bc} j?, :kBh fe yzv dk ekBk, e/B bJh ;g/Bh ftu eD, coK;h;h<br />

ftu ezBk, gzikph ftu ekBh j?l ekBh ebw s/ sho d'jK bJh tosh iKdh j?.<br />

fijVk :{BkBh ftu e?BB ;h T[jh cko;h ftu ekB{B pD frnk. gzikph ftu<br />

ykBdkB bJh pz; (tzF) Fpd th pK; dhnK j/m'I T[go se dhnK g'ohnK (ghVQhnK)<br />

tZb fJFkok eodk j?.<br />

;[eoks ns/ fonkb tofrnK B{z pb?ep'ov ns/ ebk;o{w dh b'V BjhI g?Idh.<br />

fiE/ T[j yb's/ iK p?m/ j'D T[E/ ftZfdnk s'I fpBK j'o e[M BjhI j[zdk. edhI edkJhI<br />

nkyd/ jB- nBgVQ b'e gfVQnK fbfynK B{z gVQk oj/ jB. fJBQK B{z eh gsk Fpd<br />

dh iVQ eh j[zdh j?. T[j rZb Jh - izr w/I w'o Bkuk fe;B/ d/yk. ;[iky/ u[g jB<br />

s/ nzBQ/ rk oj/ jB- w??B/ d/ykHHHHHw?B/ d/ykHHHHw?B/ d/ykHHHHH. fJe B/sojhD FkfJo nkgD/<br />

;[iky/ d';s B{z efjD bZrk- fFno dh gfjbh bkJhB sK fby bJh j? d{ih BjhI<br />

;[Mdh. s[;hI wZdd eo'. gzesh ;[DkJhL<br />

T[; }[bc eh cpsh Ffp i?d{o eh ;{Mh..<br />

(T[; dh }[bc dh T[gwk ekbhp'bh oks Bkb d/D dh rZb ;[ZMh j?)<br />

;[iky/ B/ fejk- d{ih bkJhB fJj pDdh j?L<br />

nzX/ e' nzX/o/ w/I pVh d{o eh ;{Mh.<br />

efjD bZrk- eJh Xks{nK j?okBhiBe jB. gzikph ftu fi; B{z pksuhs,<br />

rZbpks nkyd/ jK nzro/}h ftu T[j eBto;/FB j?. e"D wzB/rk d'jK dh iV fJe<br />

j?. *pks* Fpd ;z;feqs d/ *tkosk* dk gzikph o{g j?. :{BkBh Fpd j? toN, T[;


37<br />

s'I pfDnk to;-eBto;-eBto;/FB. id'I rZbK eod/ jK sK fJj fJe uZeo j?<br />

ftukoK dk i' nkg' ftu gqtkjs j' fojk j?- gfotoss j' fojk j?. nzro/}h dk<br />

gotoN Fpd th toN s'I pfDnk s/ ftqs (uZeo) th. gotoFB (nzro/}h) ns/<br />

gfotosB (;z;feqs) dh iVQ fJe' j?.<br />

fonkb B/ fJe ;KM/ ;q's u'I T[sgzB nB/e Gko'gh w{be GkFktK (gzikph,<br />

;z;feqs, cko;h, nzro/}h, bkshBh, :{BkBh, o{;h, eo'FhnB) dh Fpdktbh dk fuoekbe<br />

v{zxk s[bBksfwe nfXn?B ehsk j?. fJj ;zi'rh sZEK dhnK GqKsh ;wkBsktK d/<br />

T[bN Fpd dh X[Bh, o{g ns/ T[; d/ noE ;pzXh e[M fB:wK s/ nkXkos j?, fi;<br />

B{z fBo[es (etymology) fejk iKdk j?. fJ; f;bf;b/ ftu gzikph :{Bhtof;Nh d/<br />

gzikph ftek; ftGkr tb'I T[; dh g[;se Croatian and Sanskrit: A Common<br />

Heritage of Words (gzikph GkFk d/ ftF/F jtkfbnK ;fjs) gqekFs j'Jh fi; d/ fJe<br />

eKv ftu fJj o{;h, u?e, p[brkohnB nkfd dh fBeN ;r'sh ;bkte GkFk eo'FhnB<br />

ns/ ;z;feqs d/ e'Jh gzi ;" ;iksh Fpd Fkwb jB. fJ; s'I Gbh GKs f;ZX j[zdk<br />

j? fe eo'FhnB dk ;z;feqs-gzikph Bkb foFsk j}koK ;kbK dk g[okDk j? ns/ fJ;<br />

w[Y edhwh ;fGnsk d/ fgso fJe jB.<br />

y[F y[F T[; dh fJe ekgh w?B{z d/D nkfJnk. w?I fejk - nkgK fJj feskp<br />

eo'FhnB d{sxo B{z Bk G/ihJ/< w?I okid{s, nzp?;h nkc eo'Fhnk, BthI fdZbh feskp<br />

G/i fdZsh. okid{s dk c'B nkfJnk, fejk - gq'c?;o ;kfjp w?I fJj feskp fJe<br />

f;fNzr ftu p?m e/ gVQ bJh j?. w?B{z fJ; dhnK ;" feskpK ukjhdhnK jB. fet/I<br />

eohJ/< d';sK B{z d/D tk;s/ fJ; s'I tXhnk e'Jh ;[rks BjhI. w?I dZf;nk fe fdZbh<br />

fJBQhI fdBhI ftFt feskp w/b/ ftu ;kvh :{Bhtof;Nh dh pZ; nk ojh j? feskpK<br />

Bkb Goh j'Jh. s[;hI T[E'I yohd b?DhnK.<br />

fco okid{s dp/bi/ B/ g[ZfSnk - w?I T[BQK B{z fwbD nkT[Dk ukj[zdk jK, w?B{z<br />

tes b? fdT[r/< w?I fejk - tes b? e/ s[jkB{z ;{fus eoKrk. j[D tes e/tb<br />

fonkb ;kfjp s'I E'VQk b?Dk ;h, tZvk ftd/Fh wfjwkB nk fojk ;h fi; eoe/ T[j<br />

tkJh;-uK;bo ;kfjp dh wfjwkB fBtk}h dk jZedko ;h. ftGkr tb'I fJj wkwbk<br />

tkJh;-uK;bo ;H ;toB f;zx p'gkokfJ d/ B'N; ftu fbnKdk frnk ns/ T[BQK d/<br />

dcso B/ okid{s Bkb ;zgoe eoe/ T[BQK B{z 28-11-2006 B{z gfNnkb/ nkT[D dk<br />

;Zdk fdZsk. okid{s nkgD/ ;?eNoh ;w/s 27 Btzpo dh Fkw B{z g[Zi rJ/.:{Bhtof;Nh<br />

B/ Gog{o ;[nkrs ehsk. nrb/ fdB ekBcoz; jkb ftu fJeZm ehsk frnk.<br />

ftuko-tNKdo/ d"okB T[BQK dZf;nk fe T[j fjzdh f;Zy oj/ jB, i' T[BQK B{z<br />

n"yh brdh j?. fonkb dh feskp gVQB s'I pkd fJ; Bshi/ s/ g[Zi/ jB fe ;z;feqs,<br />

eq'FhnB Bkb fJBh fwbdh i[bdh j? fe fjzdh Bkb'I ;"yh brdh j?. w?I ukT[ Bkb<br />

;o'fsnK B{z dZf;nk fe gzikph :{Bhtof;Nh d/ gqekFB ftGkr d/ fJfsjk; ftu gfjbh<br />

tko fJj j'fJnk j? fe fJe' ftnesh B/ fJe tko ;" feskpK yohdhnK j'D.<br />

okid{s T[fmnk s/ efjD bZrk - T[j ;" sK w?I G/i fdZshnK jB. j[D fJe ;" j'o<br />

yohd e/ fbiktKrk. wzrtk fdT[.


38<br />

:{Bhtof;Nh B/ e[Zb fszB ;" feskpK SkghnK ;B, fe fteDhnK sK jB BjhI.<br />

d' ;" feskp eo'Fhnk ftu gj[zu rJh.<br />

okid{s B/ nkgD/ GkFD ftu fejk - fJeZbk nkdwh i/ skesto j't/, d' d/FK<br />

B{z nkg; ftu fwbk ;edk j? fit/I fonkb ;kfjp B/ ehsk j?, w?I nkgD/ d/F ftu'I<br />

GkFk ftfrnkB d/ d' ftdtkB fJ; :{Bhtof;Nh ftu G/iKrk. T[j fonkb ;kfjp s'I<br />

eo'fFnB f;Zy<strong>Dr</strong>/.<br />

tkJh;-uK;bo B/ fejk - fonkb ;kfjp fJeZb/ jB nZi eZbQ, dp/bi/ ;kfjp,<br />

fJe w?vw G/i'.<br />

fonkb B/ feskp dh ikD-gSkD eokT[IfdnK fejk fe ;bkte GkFktK, ftF/F<br />

eoe/ eq'fFnB d/ d' gZy wjZstg{oB jB. fJe sK fJj fe noE ftek; gZy'I fJ;<br />

GkFk s'I fJe ebk;eh GkFk dk MkT[bk g?Idk j?, ns/ d{i/ fJj fe fJ; dh<br />

Fpdktbh dk w[Yedhwh o{g pVh jZd sZe ekfJw j?, fi; s'I fJj GkFk gzikph,<br />

fjzdh nkfd dh fB;ps, i' wks GkFk d/ nkw s"o s/ ftr;/ o{g jB, ;z;feqs GkFk<br />

Bkb u'yk w/b yKdh j?. e[M ;r'sh FpdK dhnK T[dkjoBK w{ip e'qfFnB bogovan,<br />

prevrat, oko, nov, Ijubavan, kadi kad, dva (w{b ;z;feqs) soshptko gzikph ftZu<br />

*GkrtkB*, gfotosB, nZyh, BtK, b[GkT[Dk ed/ ed/, d', nkg; ftu ;e/ ;pzXh jB.<br />

fJ; s'I fJbktk e[M jkbsK ftu e'qFhnB d/ GkFkJh nfXn?B s'I ;z;feqs d/ fBo[es<br />

nfXn?B B{z pb fwbdk j?, fit/I t/dK d/ fBo[eseko :k;e w[Bh nB[;ko ;z;feqs s;,<br />

u'o (fit/I *s;eoh*) dk w"be o{g ss j?, i' fe tat ti'I ;[ofyns fwbdk j?. fJzi<br />

jh nko n?b NoBo tor/ ftdtkB w{ip ;z;feqs *eogN* (uhEVk, fJ; bJh gzikph<br />

*eZgVk*). nDGko'gh ftu *ekgVh* Fpd uhEV/Xkoh ;kX{ bJh tofsnk frnk j?)<br />

tkJh;-uK;bo ;kfjp B/ gqXkBrh GkFD ftu fejk- ;kB{z cyo fJj j? fe<br />

fJe gzikph ftdtkB eo'fFnB GkFk pkps eo'fFnk d/ ftdtkBK B{z pj[s e[S d/<br />

;edk j?. T[BQK fJj th ;Zdk fdZsk fe gzikph :{Bhtof;Nh ftdtkBK d/ nkdkB gqdkB<br />

bJh ssgo j?. w?I fejk- fonkb ;kfjp s[jkvhnK fve;aBohnK dhnK fibdK cN<br />

rJhnK jB, fibdpzd dk ezw eotk d/JhJ/ ? T[BQK fejk- Bk. fve;aBohnK dh r?o<br />

jkiaoh ftu w?I fiT[Idk fet/I ojKrk? fibd;kia jcsk jcsk tkg; BjhI eod/. w?I<br />

fejk- fJT{I eod/ nK fe d' d' fve;aBohnK b? ikfJnk eoKrk, tko' tkoh ;kohnK<br />

dh w[ozws j' ikt/rh. T[j wzB rJ/, w?B{z g[ZfSnk-fibd wkfJB/ eh j[zdk j?? w?I fejk-<br />

ih feskp dh oZfynk tk;s/ ifVnk frnk eto. T[jBK dZf;nk- fibd wkfJB/ yZb<br />

j[zdh j?. fJ;/ s'I ibkd bcia pfDnK, ibkd wkfJB/ yZb T[skoB tkbk.<br />

ftGkr ftu nkJ/, w?B{z g[ZfSnk- ftZv' (Widow) dk eh wkfJBk j'fJnk? w?I<br />

fejk- w?I eh dZ;Dk? s[;hI i' dZ;Dk j? dZ; fdT[. dZf;nk- ;z;feqs dh Xks{ j?<br />

ftd, fJ; dk noE j[zdk j? ftS'Vk, fti'r, fJ;/ s'I ftXtk bcia pfDnk i' cko;h<br />

ftu p/tk j' frnk s/ nzro/ih ftu ftZv'. nzro/ih dk t?Zi (Wedge) bcia th fJE'I<br />

nkfJnk feT[Ife ckBk th d[ckV eodk j? Bk, fJe d/ d' fjZ;/ eodk j?.<br />

w/io r[ow[y f;zx ezw sK f;y ft;ate';a ftu eod/ ;B go Bkb Bkb T[BQK<br />

B/ nzro/iah gzikph fve;aBoh fsnko ehsh. T[BQK dk fJj pj[s ;akBdko ezw j? fi;


39<br />

dhnK ;Zs n?vh;aBk Sg e/ fte u[ehnK jB. w?I fonkb Bkb GtB ftu'I pkjo nk<br />

fojk ;K fe w/io ;kfjp GtB tZb nkT[zd/ d/y/. fwbfdnK jh fonkb B/ w/io B{z<br />

fejk- w/o/ e'b Bk s[jkvk c'B Bk gsk. s[;hI d/fynk j'Dk s[jkvh fve;aBoh T[go<br />

u'oK B/ nkgD/ nkgD/ Bkw Sgtk bJ/ jB. ezw s[jkvk, Bkw j'oK d/. w/iao B/<br />

fejk- jK w?I d/fyn?, wkVh eos{s ehsh. fonkb B/ fejk- mkD/ ftu w[eZdwk doi j'<br />

;ed? fJBQK fybkc. w/io u[g j' frnk. fonkb B/ fejk- ub' nkgK tkJh;-uK;bo<br />

e'b sK f;aekfJs eohJ/. w?I s[jkv/ Bkb ubdK. w/io B/ fejk- ub' Svh go/<br />

fonkb ;kfjp. nkgK nkgDk ezw eoBk ;h ;' eo fdsk, fJBQK B/ ngDh nkgDh<br />

eVQh x'b bJh nkgK eh b?Dk. i' j'fJnk ;' j'fJnk. fonkb r[;/ ftu nk frnk,<br />

fejk- j[D sZe sK w?B{z u'oK fto[ZX r[Z;k ;h fe s[jkvh EK nkgDk Bkw fby fbnk.<br />

j[D w?B{z gkfe;skBh c"iK fybkc r[Z;k nk foj? fijVhnK s[jkv/ tofrnK s' jko<br />

iKdhnK ;B.<br />

w?B{z fejk- N?bhftiB s/ okwd/t dZ; fojk ;h fe eZd{ dk i{; pj[s r[Dekoh<br />

j?. szdo[;s oydk j?. w?I ;'udk fojk- eZd{ dk i{; gh gh e/ fiT[Id/ ofjD Bkb'I<br />

woBk mhe Bk oj/?<br />

XBtzs e"o B/ fejk- fonkb ;kfjp, tkJh; uK;bo B/ ukfjnk j? fe<br />

nke;c'ov torh tZvh ft;akb gzikph fve;aBoh fsnko ehsh ikt/. s[jkvh b'V<br />

gJ/rh. fonkb jZ; fgnk, fejk- feE/ nke;c'ov, feE/ gzikph. nzro/iah ;koh d[BhnK<br />

dh iapkB pD rJh j? fJ; eoe/ fJ; d/ Gzvko Bkb j'o fe;/ Gk;ak dh s[bBk BjhI<br />

j' ;edh. s[;hI e/tb fJe the ;apd dk fJzdoki gVQ e/ d/y', s;Zbh j' ikJ/rh. fco<br />

that bcia gV e/ d/y'. XBtzs B/ fejk- go i' th j? nkgK tZX s'I tZX ezw eoKr/,<br />

gzikph dk g{ok ;apd Gzvko fJeZmk eoKr/. fonkb B/ g[ZfSnk- ;zgkdeh p'ov ftu<br />

e"D e"D j'<strong>Dr</strong>/? fiBQK d/ Bkw XBtzs B/ dZ;/, fonkb T[BQK B{z nBgV nkydk j[zdk<br />

;h. jZ; e/ p'fbnk- fiE/ fJBQK dk Bkw j't/rk T[E/ sK Bh w?I nkgDk Bkw SgD<br />

d/Dk. fJT[I eoKr/, ekwo/v ;oeko ftu ;akwb j'D dh EK fit/ efj fdzd/ j[zd/ B/<br />

fe pkjo'I jwkfJs d/<strong>Dr</strong>/, fJ; soK w?I s/o/ ;zgkdeh p'ov dh pkjo'I jwkfJs eo<br />

fdnKrk, fJ; ftu ;akwb BjhI j'tKrk.<br />

fonkb B{z gzikp ;oeko B/ F'qwDh nkb'ue dk ;N/N ntkov fdZsk ;h. fJj'<br />

fij/ fBofttkd ns/ f;o ;[ZN e/ ezw eoB tkb/ ftdtkB B{z fds/ ;BwkB Bkb<br />

;z;EktK ns/ ;oekoK dh fJZ}s tXdh j?.<br />

fJBkw d/D d/ n?bkB s'I pkd gsk bZrk fe dbhg e"o fNtkDk dh jwkfJs<br />

;dek fJBkw fwfbnk. fJBkw b? nkJ/. w?I fJe fdB fejk- fonkb ;kfjp ub'<br />

w?vw fNtkDk d/ xo uZbhJ/. fejk- feT[I? XzBtkd eoB? w/o/ s/ nfj;kB j'fJn?<br />

e'Jh? w?I BjhI ikDk.<br />

w?I jfNnk Bk, fJe fdB c/o, d{ih shih tko fJj nky e/ wBk bJ/ fe<br />

XzBtkd dh rZb SZv', nkgK fJBkw dh rZb th BjhI eoKr/. p; ubd/ nK. ukj gh<br />

e/ nk iktKr/. wzB rJ/. fJBkw dk e'Jh fiaeo BjhI ehsk. w?vw fNtkDk B/ y[d<br />

rZb S/V bJh- fonkb ;kfjp, w?I s[jkvk Bkw fbnk sK tXhe w?Ipo s[jkB{z ikDd/


40<br />

sZe BjhI ;B. s[jkvhnK feskpK b? rJh ;K, s[jkv/ ezw dh rzGhosk ns/ ;koEesk<br />

dZ;h. w;K wzB/.<br />

fonkb B/ fejk- fJe pzdk ;[eoks e'b nkfJnk s/ T[;dhnK f;csK eoB<br />

bZrk. ;[eoks o'D bZr fgnk. pzd/ B/ g[ZfSnk- eh rZb j' rJh j—{o? w/ohnK<br />

f;csK dk p[ok feT[I wBkfJnk? ;[eoks B/ fejk- w?I s?B{z uzrh soK ikDdK. s{z g{ok<br />

w{oy j?I. w/oh neb dh e'Jh rZb s/oh ;wM ftu BjhI nk ;edh, s{z w/o/ ftu<br />

io{o e'Jh g{oysk d/yh j? fijVh s?B{z uzrh bZrh.<br />

vk a nso f;zx s[jkv/ Bkb Bokia j' rJ/ ;B, feT[I? w?I g[ZfSnk. - d/y' gzB{<br />

;kfjp, nso f;zx fsy/ fdwkr dk ;{MtkB pzdk ;h go e';aekoh dk T[;B{z frnkB<br />

BjhI ;h. ;Nkc th e[M fJj' fijk jh ;h. fJBQK dh fsnko ehsh fve;aBoh d/yh sK<br />

w?B{z nB/e rbs fJzsoki d/yD B{z fwb/. fJe sK ebk;heb ;h. w?I fJBQK rbshnK<br />

T[go b/y Sgtk fdZsk fi; dk f;ob/y ;h- X'ph dh iaBkBh. w?I nzro/ih bcia Iron<br />

d/ noE gVQB bZrk. pkeh noEK s'I fJbktk fJ; dk fJZe noE X'ph dh iBkBh th<br />

fbfynk j'fJnk gfVQnk. w?I j?okB j' e/ ;'uD bZrk- fe fJBQK B/ fJj noE fet/I<br />

eZY fbnk? e';a c'b/ sK g?V BZg bJh. nzro/iah fjzdh dh fve;aoh ftu fJe noE<br />

X'ph dh fJ;soh fdZsk j'fJnk ;h. T[E/ fJ;soh bcia g{oh S'Nh Jh d/ nZyo Bkb<br />

;Z;k gke/ fbfynk j'fJnk ;h. nZX/ ;Z;/ Bkb fby/ ;apd dk noE n"os j[zdk j? go<br />

JhVh ;Z;/ Bkb fby/ ;apd dk noE j[zdk j? go?Z; eoBk, eZgV/ gq?; eoB tkbk<br />

:zso.fJBQK e';aekoK B/ X'ph eh fJ;soh B{z X'ph dh iBkBh fby fdsk. w/o/ fJ; b/y<br />

ekoB nso f;zx Bokia j' rJ/.<br />

w/o/ ftGkr d/ nfXnkgeK ftu p?m/ ukj ghIfdnK efjD bZrk- n"os d/<br />

w[ekpb/ nkdwh seVk j'D ekoB j'o tXhehnK sK eodk jh fojk, Gk;ak ftu th<br />

ehshnK. u'o, vke{, w{oy nkfde ;apd g[fbzr jB. fJBQK dk fJ;soh fbzr o{g j?<br />

Jh BjhI. w/oh e[bhr w?vw B/ fejk- fJj sK pj[s fiankdsh j?. bciaK dh xkVs<br />

t/b/ th fiankdsh. fJBQK ;apdk d/ fJ;soh fbzr o{g j'D/ ukjhd/ ;B. fonkb jZ;<br />

fgnk, fejk- phph fJj fe; fe;w dh ikfJdkd ftu'I jZe wzrD bZrh j?I? uzrK j?<br />

u'o vke{ s/ w{oy bcia e/tb nkdwh tk;s/ jh j'D. uzrh uhia ftu'I jZe wzrhd?.<br />

gzikph ftek; ftGkr dh d' ;kbk ;hBhno c?b'fFg dh ntXh ysw j'D<br />

T[gozs fonkb w/o/ ftGkr (Xow nfXn?B ftGkr) fty/ ps"o ftf}fNzr gq'c?;o ezw<br />

eodk fojk.<br />

fi; B{z rZb ;wM nk rJh, T[j tZvk pzdk j?, fi; B/ ;wMkD ftu ekw:kph<br />

jk;b ehsh, T[j sK ekwb T[;skd j'fJnk Bk. p'bh dk w[ZY, fJjh fszB gVkn<br />

jB. id'I n;hI e'Jh rZb wB ftu ;'uD brd/ jk T[d'I fe;/ p'bh ftu ;'ud/ jk,<br />

p'bh pr?o fynkbK dk f;bf;bk uZb jh BjhI ;edk. e'Jh rZb ;'u bJh, c/o id'I<br />

j'mK ftu'I dh p'b pkjo nkfJnk, fJj T[j sK j? Jh BjhI ;h i' ;'funk ;h. ;'uK<br />

o/Fw jB, p'bK okjhI T[j bZeVK j' rJhnK. fJBQK p'bK B/ shik gVkn s?n eoe/<br />

;[DB tkb/ d/ ezBK ftudh T[; d/ wB se g[ZiDk j?. w?I fejk e[M j'o ;h T[; B/<br />

;[D e[M j'o jh fbnk.


41<br />

ejBk ukj{z s'I fwoh }pK g/ gjo/ j?I.<br />

ejB/ br{z s' fwo/ FkwhnB pjo/ j?I.<br />

ej u[e{z s' f;bkf;b j?I eNjo/ j?I.<br />

(w/o/ p'bK s/ gkpzdh j?. w/o/ ;o's/ r{zr/ jB. rZb eo jNK c/o ekB{zB dh<br />

feskp j?, eufjohnK jB)<br />

tv/fonK B/ dZf;nk fe fi; p'bh dk e'Jh fJe bc} r[zw j'fJnk, wo fwN<br />

frnk, ;wM' fJe ;fGnsk dh w"s j' rJh. Fpd xfVnk frnk ;h, c/o ;dhnK<br />

T[;B{z ;wMD s/ sokFD B{z bZr rJhnK. Fpd fijVk wkw{bh fijk brdk j? fJ;<br />

dk ;dhnK dk fJfsjk; j? fi; dk wB[Zy B{z gsk BjhI. j'Jh Bk eokwks< Fpd,<br />

wB[Zy dk fJfsjk; dZ; ;edk j?, wB[Zy B{z Fpd d/ fJfsjk; pkps ikDekoh BjhI.<br />

fJj sK j'Jh fJe Fpd dh rZb. i/ e'Jh p'bh wo ikt/, ;wM' ;fGnsktK dhnK<br />

j}koK BdhnK ;[Ze e/ wko{Eb j' rJhnK.<br />

nkdwh B{z p'bh pDkT[D dk fynkb fet/I nkfJnk< n;hI id'I e[M ;'u oj/ j[zd/<br />

jK sK fe;/ p'bh ftu ;'ud/ jK. p'bh id'I j? Jh BjhI ;h, T[d'I fJ; B{z Jhikd<br />

eoB pkps fet/I fynkb nkfJnk< fynkb T[j p'b jB i' j'mK s'I pkjo BjhI nkJ/.<br />

nkgD/ pZfunK B{z f;Zy ;fGnkuko d/ p'b f;ykD dk w/ok fBozso :sB fojk.<br />

w?I dZf;nk, **o'Nh ykDh BjhI efjDh, gqFkd/ SeD/ jB ej'. gkDh ghD dh EK ib<br />

SeDk nkyDk j?. ghD ns/ ykD dh EK SeDk bc} tos'.** w/ok p/Nk g[ZSD bZrk,<br />

**i[ZshnK ykD B{z th i[ZshnK SeDhnK fejk iKd?


42<br />

w[ohdK B/ frbk ehsk, **ih, s[jkv/ pkps pVhnK nctkjK c?bkJhnK ik ojhnK jB.**<br />

ceho B/ fejk, **d/yh c/o }kjo eokwks nkgDh< :kBh fe ikjb b'e nkgD/ ;dek<br />

ejkDheko j' rJ/, j? Bk tZvh skes


43<br />

p}[or B/ wzi/ s/ p?fmnK p?fmnk T[; phph B{z g[ZfSnk - c"iK B/ feZXo B{z uVQkJh<br />

ehsh n? nZi< n"os B{z p[bkT[D tk;s/ *c"iK* bc} tosDk r[o{ r'fpzd f;zx ih dk<br />

uwseko j?.<br />

T[;B/ ghD ykD dk edh goj/} BjhI oZfynk. gzi ;kb gfjbK T[; dh<br />

;odkoBh ftS'Vk d/ rJh, fJeZbk ofj frnk, go T[;d/ xo ftubhnK t;sK dh<br />

;ckJh bkitkp j[zdh. w}ke eoB dk ;fji ;[Gkn. gzikph fNqfpT{B ftu w/oh fJe<br />

fbys Sgh ;h - d' i'Fh. gVQ e/ w?B{z nkfynk - d' bZShnK sk ;[DhnK ;B, fJe<br />

fgzv d' bZShnK S'Nh bZSh B/ g[nkVk gkfJnk. fJj d' i'Fh BjhI ;[D/ ;B edh.<br />

fonkb fejk eodk - :{Bhtof;Nh d/ tkJh;-uK;bo s/ ofi;Noko w?B{z ikDd/<br />

j[zd/. pZ; ftu ;co eofdnK i/ w?I d/ydk, ezveNo vokJhto w?B{z ikDd/ jB, sK<br />

th fNeN b? e/ p?mdk. w?I :{Bhtof;NhnK s'I fbnk, pj[s E'VQk, T[BQK B{z fdZsk pj[s<br />

tXhe.<br />

fJe Fkw w?B{z fejk - w/o/ tkbh ftfdnk ysoBke }fjo j?. ;{Jh dh B'e *s/<br />

fNfenk fizBk e[ }fjo nkdwh B{z wko dJ/, T[; soQK dk. go w?I fJjB{z pj[s gsbk<br />

eo fdzBk, c/o yzv ftu bg/NdK, sK fes/ s[jkv/ nZr/ oZydK. ni/ th fJj pj[fsnK<br />

B{z n"yh brdh n?.<br />

fJe tkec nkfJnk, efjD bZrk - s[jkvk ftnkj Bk eo d/JhJ/ fonkb<br />

;kfjp< fonkb jZ; fgnk. T[j pzdk p'fbnk - s[;hI fJzrb?Iv d/ Bkrfoe j'. e[Vh<br />

Bkb g/go w?foi Jh eoBh n? j'o eh< T[j d; bZy d/D B{z fsnko B/. fonkb B/<br />

fejk - j'o sK fe;/ B{z gsk Bh bZrDk. s{z Jh uke{ fdyk e/ d; bZy y'j fbikJ/Irk<br />

w/o/ s'I.<br />

w?I, fonkb s/ i'X f;zx p?m/ ;K. w?I fejk - w/oh ;odkoBh p[V p[V eodh<br />

ofjzdh n? pJh feskpK dk fJj epkV xo'I nkgD/ ftGkr ftu b? ik, fJE/ J/Bh EK<br />

o'e oZyh n?, fet/I eoK< i'X f;zx p'fbnk - S/sh eo BjhI gSskJ/Irk. id'I w?I<br />

nopB n;N/N s'I nkgD/ Ffjo tkb/ xo frnk sK gzi p'o/ feskpK d/ Go e/ s'o/.<br />

Bt/I xo e/tb d' p'o/ g[Zi/. nZi sZe Ekj BjhI bZrh fe fszB feE/ rkfJp j'J/. s{z<br />

S/sh eo. fonkb B/ fejk - eJh tko J/; soQK j'fJnk w/o/ Bkb th. go id'I<br />

nkgK wo/ sK FoXKibh d/D tk;s/ nkJ/ b'e GkFD eofdnK efj<strong>Dr</strong>/ - fJ; dh<br />

;cbsk ftu fJ; dh n"os dk jZE ;h.<br />

T[; dhnK SghnK feskpK jB L gzikph fBo[esh (1973), FpdK dh g?V<br />

(1984) ;kvh Xosh ;kv/ p'b (1989), FpdK dhnK fbysK (2002), nzro/}h ftu -<br />

ez;'BI?Nb u/Ii} fJB fJzvhnB n?Iv o'wBh b?Ir[J/i} (1969) fJzrfbF n?Iv ;z;feqs L J/<br />

ekwB j?ohN/i nkc tov} (1996), e'o/fFnB ;z;feqs fveFBoh (2005).<br />

fbykohnK ns/ go{c ohvoK tb'I SgkJh tes r[o{ rqzE ;kfjp d/ Fpd i'VK<br />

ftu T[ekJhnK nk rJhnK jB. T[BQK dh ;'X eoBh pDdh j?. T[; dh ;'X eoB<br />

dh fJj wBFk g{oh BjhI j'Jh. e/tb fonkb fJj ezw eoB d/ ;woZE ;h j'o e'Jh<br />

BjhI fd;dk ni/. fgzv p;h ibkb (j[fFnkog[o) ftu fonkb dh o{j dh FKsh tk;s/<br />

23 Btzpo 2008 B{z nodk; j'Jh.


44<br />

i;ftzdo dk fFno j?L<br />

dcB j' e/ th T[j p/u?B j? b'eK *u nk pfjzd?<br />

ni/ ;ZEK *u brdh jk}oh T[; r?ojk}o dh.


45<br />

;zs ;zs ioB?b ioB?b f;zx<br />

f;zx<br />

fgnko/ gkme, fJ; fbys ftZu Bk fJfsjk; j? Bk cab;cak. fJj e[M gzB/<br />

fbyD t/b/ e'Jh fB;afus ;kfjse ;a?bh iK eqw dk th fynkb BjhI oZfynk frnk.<br />

e[ZM xNBktK nZr/ fgZS/ j' rJhnK jB. i' e[ZM w?AIA nZyh d/fynk j{pj{ T[t/IA fby<br />

fdsk. gfjbK jh wB ftu e'JIh fB;afus T[d/;a fwED dh EK sZEK B{z gqkEfwesk<br />

fdZsh id'IA fe w?B[{z pky{ph gsk j? fe T[d/;a dh nDj'AId ftu sZE, fpbe[b p/eko<br />

fJNK, o'V/ jz[d/ jB i' bkj/tzd j'D dh EK :kso{nK d/ ;cao ftu ftxB gk ;ed/<br />

jB.<br />

w?B{z fJT[I brdk fit/I ;zs ioB?b f;zx w/ok fwZso j't/. T[j fe;/ dk th<br />

fwZso BjhI ;h, ;kX ;h T[j e/tb . ;kX dk Bk e'Jh d[;awD j[zdk j? Bk d';s. w?<br />

T[; B{z fJe uzrk f;Zy ;wfMnk fi;dh nekbh db ftu uVQs j' ojh ;h. fJ;<br />

uVQs dk edh w?IA f;nk;h bkG T[mk ;eKrk ;akfJd, w/ok ;zs ioB?b f;zx Bkb fJ;<br />

eoe/ ;zgoe j'fJnk.<br />

fJe gk;/ dopko ;kfjp YkfJnk frnk, d{i/ gk;/ XVk XV b'eK B/ f;ZyK dh<br />

wdd eoBh ;a{o{ eo fdZsh, fJE'AIA sZe fe fjzd{nK, efwT{fB;NK s/ eKro;hnK B{z w?A<br />

fJ; ;ZN eoe/ oI'AfdnK d/fynK. vkH rzvk f;zx s/ ;H y[;atzs f;zx B/ gqkgs ehs/ j'J/<br />

wkD ;BwkB tkg; eo fdZs/. wjkokik nwfozdo f;zx B/ b'e ;Gk ns/ eKro;<br />

gkoNh s'A n;shck d/ fdZsk. fJ; wjkoki/ B/ i/bQK ftu pzdhnK dh i' wkfJe ns/<br />

ekB{zBB wZdd ehsh w?A T[; dk u;awdhd rtkj jK feT[Afe b'Vtzdk dh ;jkfJsk w/o/<br />

okjhI th ehsh rJh. fJt/AI jh f;Zy fto'Xh dzfrnK ftu T[iV/ gfotkoK dh th<br />

wjkoki/ B/ ;ko bJh ;h. go fJj ;kok e[M fe;/ tZyo/ EK fbfynk ikt/rk ft;Eko<br />

ftu. fJE/ e/tb ;zs ioB?b f;zx fieo j?. T[; B{z d{o'A d/fynk fJ; bJh fbfynk<br />

j? feT[Ife w?B{z bZfrnk BjhI T[;B/ w?B{z B/V/ bZrD fdZsk j't/. ejkts j? - fpZbh,<br />

T{mDh dk d[ZX Bjh A uz[x ;edh.<br />

dopko ;kfjp T[go jwbk f;ZyK tk;s/ fJ; ;dh dh ;G s'A tZvh d[oxNBk<br />

;h. f;zx ;Gk bfjo dk g?dk j'Dk, ;qa'wDh nekbh db dk iBw, d' ;z;ko izrK<br />

ns/ 1947 dh d/;-tzv, wkw{bh xNBktK BjhIA ;B, go fJBQK xNBktK ftu ns/ 1984<br />

B{z dopko ;kfjp T[go j'J/ c"ih jwb/ ftu coe j?. fJj coe tZvk j?. w[;bwkBk<br />

Bkb f;ZyK dh NZeo sK nodk; dh gozgok ftu T[so u[Zeh j?, fJ; eoe/ d/;-tzv<br />

;w/A w[;bwkBK jZE'IA f;ZyK dk esfbnkw e'Jh nB'yh xNBk BjhI ;h. Bkb/ pdb/ ftu<br />

f;ZyK B/ fJZXob/ fys/ ftu w[;bwkB gfotkoK T[go e'Jh xZN BjhI ;h r[iakoh. ;r'I<br />

f;ZyK B/ th nfij/ ;aowBke ezw ehs/ fijV/ nmkjothI ;dh ftu Bjh A ehs/ ;B.<br />

r[o{ ih dk fJbkjh ;dkuko-;ak;so edh n"osK s/ pZfunK T[go ipo eoB dh<br />

nkfrnk BjhI fdzdk. f;ZyK B/ r[o{ ih d/ fJ; nkdo;a B{z id' A ft;ko fdZsk sd<br />

T[BQK B/ fdb y'bQ e/ w[;bwkBK T[go dfozdrh ehsh.


46<br />

d' tZvhnK izrK ;z;ko dhnK j'o skesK bJh eJh j'o ekoBK eoe/ pj[s<br />

tZvhnK xNBktK jB. f;ZyK B/ th fJBQK ftu nwbh f;aoes ehsh go fJBQK dh<br />

nfjwhns ykb;k gzE bJh e[M Bjh A;h f;tkfJ fJ; d/ fe e[M e[ jiako f;Zy<br />

bVd/ j'J/ wko/ rJ/ s/ e[M B{z pjkdoh pdb/ fteN'ohnk eokZ; fwb/. u[ok;h d/<br />

nkgq/;aB pb{;Nko torh ;ZN f;ZyK B/ fJ; ;dh ftu edh Bk ;[Dh ;h Bk fenk;h<br />

;h. u/s/ oj/ fe w[rbK ns/ gmkDK B/ i' e[M dopko ;kfjp Bkb ehsk ;h T[;<br />

Bkb'I fJj ekok tZyoh soQK dk ;h feT[Afe T[d'IA dhnK w[;bwkB je{wsK dk t?oh<br />

nwb f;ZyK d/ ihtB Yzr dk e[dosh fjZ;k pD frnk ;h. :kBh fe w[;bwkBK tZb'I<br />

fe;/ r[od[nko/ dh p/ndph eoB B{z nDj'Dh xNBk ti'I BjhI fbnk iKdk ;h feT[IAfe<br />

T[BQK dk toskok f;Zy ihtB ftu ps"o fJfsjk;e NZeo ;wM ftu nkT[AIdk ;h fi;<br />

eoe/ ;kXkoD brdk j[zdk ;h.<br />

fJ; d/ T[bN yakb;k gzE B/ fjzd{nK dh oZfynk fjZs nkgDk ;G e[M dkn s/<br />

bk fdZsk ;h. r[o{ s/r pjkdo ;kfjp dh e[opkBh f;Zy nwb dk Xo{ skok j?<br />

fi;B{Pz, f;Zy edh G[Zb ikD sK xZN' xZN fjzd[;skB Bjh A G[Zb ;edk, gzE d/<br />

ntu/sB ftu xo eo u[Zek ;h. fJ; f;bf;b/ ftu fJj efjDk tkip j't/rk fe<br />

fjzd{nK d/ nDyhb/ sZs B{z r[o{ ;kfjpkB dh niahw ;ay;hns ftu g{oB Go';k j'<br />

u[Zek ;h fi; d/ cb ;o{g fjzd{ i[nkBh nzfwqs Se e/ XVk XV ykb;k gzE dk<br />

tvw[Zbk fjZ;k pD ojh ;h. fJT[AIA fJj dfonk fJe gk;/ BjhI d't/I gk;hI tr fojk ;h<br />

noEks i/ f;Zy e[opkBhnK eo oj/ ;B sK fjzd{ th Gkoh frDsh ftu fB;akB ;kfjp<br />

dh ;aoD ftu nk nk e/ fJ; dfonk B{z skesto pDk oj/ ;B. wzB[{ dh dksoh<br />

fcoB d/ pkti{d d{D ;tkJ/ j'D dh eokwks fJ; sZE dh ;jh b'e-rkEk j?.<br />

fjzd{ ftdtkB fJj dkntk eod/ nkJ/ jB fe ykb;k gzE fjzd[;skB ns/ fjzd{<br />

wZs dh oZfynk eoB fjs g?dk j'fJnk. f;Zy fuzse fJ; eEB B{z oZd eoe/ nkyd/<br />

jB fe Bt/IA Xow dk gqek;a fe;/ yak; tor d/ b'eK iK fe;/ yk; G{r'fbe y/so dh<br />

okyh iK ftBk;a eoB bJh jofria BjhI j[zdk. i/ fJj wzB bJhJ/ fe fjzd{nK dh<br />

okyh bJh fJe ;?Bk tZyo/ s”"o s/ ;Ekgs eo bJh rJh ;h sd fJj th wzB b?Dk<br />

ukjhdk j? fe fJ; ;?Bk dk fJe' fJe wB'oE w[;bwkBK B{z wkoBk ns/ fJ;bkw dk<br />

B[e;kB eoBk ;h.fit/I fJj d{ik sZE fe;/ gqeko wzBD:'r BjhI j? T[t/ A jh gfjbk<br />

oZd eoB:'r j?. go i' sZE ;jh j? s/ ;op-gqtkfDs th, T[j fJj j? fe yakb;k<br />

gzE d/ T[d? Bkb fBo;zd/j fjzd{ Xow pfunk, fjzd[;skB pfunk, gmkDk B{z ;dk bJh<br />

ekpb ftu XZe fdZsk frnk s/ T[jBk d/ jwb/ ns/ nfsnkuko phs/ dhnK eEk<br />

ejkDhnK pD rJ/. f;ZyK ns/ fjzd{nK dh ;wkie ;KM ns/ d[y ;[y feTI[Afe<br />

;dhnK sZe ;KM/ oj/ ;B fJ;/ eoe/ wk;No skok f;zx B/ 1947 ftu gkfe;skB dh<br />

EK fjzd[;skB ftu ofjD B{z soihj fdsh ;h. fJ; w[Zd/ s/ pVk e[M fejk ;[fDnk<br />

ns/ fbfynk frnk j? fe wk;No ih B/ fJj tZvh fJfsjk;e G[Zb feT[I ehsh. w?I<br />

fJj wzBdk jK fe f;ZyK tk;s/ T[d'I ;zftXkBe ;[oZfynk dh e'Jh rkozNh b?A b?Dh<br />

ukjhdh ;h go wk;No ih B/ fjzd[;skB Bkb ofjD dk c?;bk T[;/ ;dhnK g[okDh<br />

;fGnkukoe ;KM ekoB ehsk ;h. wk;No ih d/ f;nk;h eZd B{z fwDB tk;s/ jo


47<br />

pzd/ dk jZe j? fe jZE ftu chsk cV bt/, go wk;No fBo;zd/j gzE dodh s/<br />

JhwkBdko B/sk ;h s/ fds/ rJ/ f;b/p; ftZu T[; B/ i' c?;b/ bJ/ T[j B/e Bhns<br />

Bkb bJ/, fJ; pko/ w?B{z edh tfjw Bjh A j'fJnk.<br />

T[go fbyhnK e[M rZbK fby/ pr?o nkgo/;aB pb{-;Nko dh xNBk dk ;jh<br />

fBgNkok Bjh j'Dk ;h. f;ZyK B/ nkgDhnK f;nk;h ;orowhnK ikoh oyfdnK ;qa'wDh<br />

nekbh db dh ewkB j/m nB/e w'ou/ bkJ/. gzEe b'VK dh g{osh fjs f;nk;h<br />

iZd'-ifjd eoBh s/ iwj{oh Yzr Bkb nkgDh ;aesh e/AIdfos oZyDh jo/e f;nk;h<br />

gkoNh tKr f;ZyK dk jZe j?. go gsk BjhI itkjobkb Bfjo{ ns/ T[;d/<br />

T[sokfXekohnK d/ wB ftu nfijh eh rZb ;h fe f;ZyK B{z fuVkT[Dk T[j T[sw<br />

f;nk;s wzB p?m/. fBehnK w'NhnK f;nk;h wzrK fit/AI Gk;ak nkXkfos gzikph ;{pk Bk<br />

d/Dk, gzikp B{z uzvhrVQ ps"o okiXkBh Bk d/Dk, ;ki;a sfjs gzikph p'bd/ fJbke/<br />

gzikp s'I pkjo oZyD/, dfonkJh gkDhnK dh tzv tes nzso-ok;aNoh ekB{zB Biaonzdkia<br />

eoe/ gzikp d/ gkDhnK T[go vkek wkoBk, gzikp d/ j?v-toe; gzikp s'I<br />

pkjo oZy e/ T[BQK dk ezNo'b gzikp gk;'I y'jDk, gzikp s'I pkjo gzikph p'bdhnK<br />

;N/NK ftu gzikph B{z d{ih Gk;ak dk doik th Bk d/Dk nkfde e[ZM nfijhnK rZbK<br />

;B fijVhnK pko/ f;Zy id'I nktki T[mkT[AId/ sd T[BQK B{z d/; Xo'jh ns/ gkfe;skB<br />

d/ J/izN j'D dk fyskp fwbdk. 1982 ftu J/;ahnB r/wia tes pZ;K rZvhnK ftu<br />

fit/AI f;Zy :kso{nK dh jZse frD fwE e/ Gkosh ;N/N B/ ehsh T[j Btzpo 1984 d/<br />

fdZbh dzfrnK dh wfjia fJe G{fwek ;h. Gkos B/ f;ZyK B{z :kd oZyD :'r ;pe<br />

f;ykT[Dk ;h. fJ; s'I tZvk d[yKs eh j' ;edk j? fe cK;h bZr/ pzd/ B{z woB sZe<br />

d';a dk gsk Bk bZr/.<br />

e[Zb ;z;ko ftu fe;/ f;Zy B{z fJj :ehB Bjh AnkT[dk ;h fe fJzdok rKXh<br />

dopko ;kfjp T[go ;?Bk ukVQ e/ spkkjh wuk ;edh j?. ;zs ioB?b f;zx B{z fJ;<br />

dk gsk ;h. id' ;zs ioB?b f;zx c”"ih jwb/ dhnK rZbk eoB brdk sK w/ok<br />

fdwkr w?B{z nkydk jz[dk fe bhvo fJj' fijhnK rZbK efonk jh eod/ jB. fJ;<br />

Bkb ;zrs ftu jwdodh dh bfjo g?dk j[zdh j?, ;zrmB ;aesh;akbh j[zdk j? s/<br />

f;nk;s ftu fJ; ;G e[M dh io{os j'fJnk jh eodh j?. edh gzE B{z ysok,<br />

edh dopko ;kfjp yaso/ ftu fJj ;G eoB ;[DB dhnK rZbK jB, nfijk e[ZM<br />

Bjh A j'D bZrk. j[D w? A fJ; Bshi/ T[Zgo g[Zik jK fe fjzd[;skB ftu fJe gqXkB<br />

wzsoh fJzdok rKXh B{z gsk ;h fe jwbk eoBk j?, fJe ;zs ioB/?b f;zx B{z gsk<br />

;h fe jwbk j'Dk j? s/ T[; B/ woBk j?. pkeh b'e e/tb tZy tZy gqeko d/<br />

nzdkia/ bkfJnk eod/ ;B. gqXkB wzsoh ns/ ;zs ih ftueko coe fJj ;h fe ;zsK<br />

B{z nkgDh w”"s dk gsk ;h, fJzdok rKXh B{z nkgDh w”"s dk gsk BjhI ;h. fe;<br />

fe; iE/dko B{z fezBk fezBk e[ gsk ;h, fJ; dk fiaeo pkd ftu eoKr/.<br />

1968 ftu w?I jkJh ;e{b xZrk fibQk gfNnkbk ftu d;thI dk ftfdnkoEh ;K<br />

sd nkgD/ fJe iwksh r[os/i f;zx s'IA dwdwh Ne;kb dk Bkw gfjbh tko<br />

;[fDnk. fJ; w[zv/ d/ wkg/ ;zs r[opuB f;zx fGzvoKtkfbnK d/ ;aoXkb{ ;B s/ fJBQK<br />

dk Ne;kb Bkb f;Zyh d/ Bks/ ;zgoe ;h. pkd ftu GkJh nwohe f;zx Bkb fJBQK


48<br />

dh fo;as/dkoh pDh. w/o/ iwksh dh G{nk dh Xh phph jowhs e"o dk ftnkj GkJh<br />

;kfjp Bkb j'fJnk. w?B{z f;Zyh pko/ sK e[ZM yk; Ej[ gsk Bjh A ;h go w/o/ bJh<br />

fJj ftnkj fJ; rZb'I Ankdo;ae ;h fe pr?o dj/i s'I p/jZd ;kdhnK o;wK Bkb<br />

j'fJnk ;h. pkeh iwkshnK tKr wfjzdok ekbi gfNnkbk ftu gVQfdnK f;Zyh p/;ae<br />

uzrh io{o brdh j[zdh ;h go ofjs wfonkdk dk e'Jh gsk Bjh A ;h.<br />

edh edkJhI GkJh nwohe f;zx fwbD nkT[dk. T[j ;kvk jkDh ;h. j;w[y<br />

s/ ;[jDk f;Zy ;h, ofjs ftu g{ok. m'vh T[go E'VQh e[ dkjVh ;h. n;h A S/Vd/,<br />

@@dkjVh Bjh A, s/oh m'vh T[go sK oZp B/ nzr{mk bkfJnk j'fJnk j?. fJ; s' A<br />

;kps j[zdk j? fe oZp nzr{mk Skg j?.@@ e'Jh j'o iwksh nkydk, @@nwohe f;zxk<br />

fJj fijVk ;tkfJnk e[ rZck s?B{z dkjVh dk fwfbnk j? fJ; s'I w[es Bjh Aj'<br />

;edk s{z< @@ T[j e/tb jZ; g?AIdk Bk T[;B/ ed/ ;kvhnK fJBQK nkg j[dohnK rZbK<br />

dk p[ok wBkfJnk Bk edh f;Zyh dk ekjVk fgbkfJnk. fit/I ne;o j'fJnk eodk<br />

j? fe dkjVhnK w[zBD tkfbnK B{z @frnkBh@ fe;w d/ pzd/ e[M oVfenk eod/ jB,<br />

fJ; soQK nwohe f;zx fe;/ B{z oVfenk edh BjhI ;h.<br />

T[;dh ;odkoBh jowhs e"o ftu w[ZY edhwh rzGhosk, fwmk; ns/ d{o<br />

nzd/;ah w? pj[s B/fVUI d/yh. fizBk e[ fJfsjk; pko/ wkVk w'Nk ikDdk ;K, fJj e[Vh<br />

w?B{z r[o{ ekb dhnK nkdo;ae f;Zy G?DK fijh brdh. S[ZNhnK ftu edh edkJhAI<br />

n;hI u”"e wfjsk iK nzfwqs;o GkJh nwohe f;zx B{z fwbD iKd/. T[; d/ fgsk ;zs<br />

eosko f;zx ih Ne;kb d/ w[yh ;B. T[BQK dk pVk o'jpdkp ;h s/ d{o d[o/v/<br />

;zrsK ftu pj[s ;fseko ;h. fit/I pkeh b'eK B{z T[BQK d/ ;kjwD/ eJh tko w?<br />

;fjw/ ;fjw/ iK fMied/ d/ydk T[; soQK w/o/ wB ftu fe;/ soQK dh e'Jh xpokjN<br />

BjhI j[zdh ;h. ;zs eosko f;zx ih dh ;ay;hns ftubh f;Zyh p'Mb fe;w dh BjhI<br />

;h. @gqtuB@ iK @puB fpbk;@ eoB dh EK T[j rZbK tXhe efonk eod/ ;B.<br />

gqtuB fJe sock gqtkj j[zdk j? i' ;Zs puB eoe/ wzBDk j[zdk j?.<br />

T[E/ GkJh ioB?b f;zx th fd;d/. T[j fe;/ d/ fe;/ ezw ftu dyb BjhI<br />

fdzd/ ;B. pj[sk ;wK gkm eoB ftu fpskT[d/. edh ;zrs B{z bzro Sek oj/ jB<br />

edh e'Jh j’'o ;/tk ;zGkb bJh j?. p; T[j fd;d/ j[zd/ ;B, T[BQK ftu edh nfijh<br />

e'Jh ft;a/;sk BjhI fdZ;h ;h fijVh :kd oZyh ikt/ iK fi;dk fe;/ e'b jtkbk fdZsk<br />

ik ;e/. ioB?b f;zx dk ;kvhnK rZbK tZb iK ;kvhnK joesK tZb e'Jh fXnkB<br />

BjhI jz[dk ;h. T[j nkgD/ nkg ftu w;s ofjzd/ go n;h A ne;o fJe d{i/ gk;<br />

fNZgDh eod/, @@tXhe gkm eoB eoe/ fJjdh wZs wkoh rJh brdh j?.@@<br />

;zs eosko f;zx T[BQK tb fXnkB fdzd/. Ne;kb d/ fe;/ pzd/ B/ ;zs eosko<br />

f;zx ih B{z fJe tko df;nk fe ioB?b f;zx eJh eJh fdB bzro BjhI Sedk,<br />

gkm eodk ofjzdk j?. i/m jkVQ dh X[Zg ftu nZy puk e/ ;oK dh f;yobh SZs<br />

T[go ;kok ;kok fdB gkm eodk ofjzdk j?. ;zsK B/ ioB?b f;zx B{z fJe fdB p[bk<br />

e/ fJBQK ypoK dh ;ukJh pko/ g[ZfSnk sK jK efjD bJh e/tb f;o fjbkfJnk. ;zs<br />

eosko f;zx Bkokia j'J/. T[BQK B/ fejk, @@r[o{ B/ nkgK B[z bZy y[;ahnK ns/<br />

gks;akjhnK dk to fdZsk j'fJnk j?. s{z fJj gyzv feT[I eodk j?I< gzE dh fJj


49<br />

gozgok BJhI j? ioB?b f;zxk.@@ ioB?b f;zx B/ jZE i'V e/ fejk, @@fgsk ih edh<br />

edkJh w? A ;'udk jz[dk jK fe i/ n"yh xVh nk ikt/, sd ;zeN tk;s/ fsnkoh<br />

ukjhdh j[zdh j?. w?I w[esh gqkgs eoB tk;s/ sg Bjh eodk. w[es sK T[d'I j'<br />

frnk ;K idIA nzfwqs Se fbnk ;h. fJj sK ;oho dh ;kXBk j? fi; dh edh b'V<br />

g? ;edh j?.@@<br />

;zs eosko f;zx jZ; gJ/ s/ fejk, @@e'Jh io{os Bjh A. S'N/ ;kfjpiakfdnK<br />

B/ e'Jh jm sg dk nfGnk; ehsk ;h < okie[wkoK tKr T[BQK dh gfoto;a j'Jh<br />

;h. id'I ;wK nkfJnk sK T[BQK B/ fejh ;akBdko gqhs fBGkJh ;h. fizBk fgnko r[o{<br />

d;w gks;akj jia{o ;kfjpiakfdnK B{z eod/ ;B, T[; s'I tXhe s?B{z fgnko eod/ jB<br />

ioB?b f;zx. T[BQK s/ Go';k oZy. n"yh xVh ftu f;Zy B{z edh n”"yk BjhI j'D fdzd/<br />

wjkoki.@@ T[; fgS'I ioB?b f;zx ;fji ftu ofjD bZrk. go GZ[y, fgnk; ns/<br />

Bhd T[go T[; B/ ekp{ gk fbnk ;h, p'b ukb T[go th, xZN p'bdk. nkeVyK j't/,<br />

nfijk gqGkt th BjhI g?Idk ;h. T[j BjhI, d';s ;kvk nwohe f;zx ;h. T[j y[ZbQ<br />

e/ rZbK eodk, jZ;dk, S/Vdk, fSVdk s/ ;kv/ tKr jh w{oyskJhnK B[{z g;zd eodk,<br />

sd/ fgnkok fwZso brdk. ioB?b f;zx pko/ ;kvk fynkb ;h fe fJ;d/ fdwkr dh<br />

e'Jh or xZN iK tZX j?. T[;dk n;h tXhe B'fN; Bjh A b?Ad/ ;K. edh edkJh<br />

T[; fto[ZX fNZgDh eo fdzd/ sd ;kB{z wBQK eoB tkbk th e'Jh Bk e'Jh w"i{d jz[dk,<br />

@@T[j uzrk f;Zy j?. T[; pko/ pZeVtkj eoBk mhe BjhI.@@ n;h A jZ; g?Ad/, @@f;Zy<br />

sK n;hI th jK. eVkj gq;akd sK eVkj gq;akd jh jz[dk j? go i/ T[; ftu d/;h<br />

fxT[ tXhe gk fdT[ sd w[;aeb yVQh eo fdzdk j?. T[; dh f;Zyh ftu d/;h fxU<br />

e[M fiankdk g? frnk brdk j?.@@<br />

n;hI fij' fij/ th ;K, ;zs eosko f;zx B{z uzr/ brd/ ;K. ;zs eosko f;zx<br />

d/ ihtB ns/ p'b pkDh ftu e'Jh fJj' fijh ;kXBk obh fwbh j'Jh ;h fe T[BQK dk<br />

;fseko sK ;G eod/ jh ;B T[BQK dh tfvZsD s'I G? Ghs BjhI ;B. ;'r, fBok;sk,<br />

vo, fuzsk T[BQK B{z sK eh j'Dh ;h T[BQK dh jkioh ftu ;kB{z edh BjhI j[zdh ;h.<br />

wodkBrh dk gquzv o{g i/ w?B{z fe;/ ftu fdf;nk sd T[j ;zs eosko f;zx ns/<br />

;qH eg{o f;zx jB. tfvZsD T[; B{z efjzd/ jB fijVh nkgD/ ;zgoe ftu nkT[D<br />

tkfbnK ftu jhDsk g?dk Bk eo/. tfvZsD ekoB nkb/-d[nkb/ dk jo pzdk tZvk,<br />

;zg{oB ns/ nksw ft;atk; Bkb ;ao;ko j' iKdk j?.<br />

1975-77 d' ;kb w? A r[owfs ekbi gfNnkbk dk ftfdnkoEh fojk. ;kB{z<br />

ekbi ftu ;[B/jk fwfbnk fe ;zs eosko f;zx gfNnkb/ nk oj/ jB. r[od[nkok<br />

d{yfBtkoB ;kfjp fty/ mfjoBr/. fJj wkou 1977 dh rZb j?. wjhBk s/ ;kb<br />

fJ; bJh u/s/ ofj frnk j? feTI[Afe n;hI fJwfsjkBK dh fsnkoh ftu feskpK B{z<br />

x'N/ bkT[D ftu bZr/ j'J/ ;K. ;akw B{z T[BQK B{z fwbD g[Zi/ sK T[j ;oK dh SZs<br />

T[go p?m/ ;B. dohnK ftShnK j'JhnK ;B. ;kB{z d/ye/ ;zs ih B/ fejk, @@bT[ ih<br />

ykfb;skBh g[Zi rJ/ jB. tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh csfj.@@ n;hI p?m<br />

rJ/ sK T[j fco p'b/, @@wobk d' wob/ EK xo gkT[D bJh w?B{z th ykfb;skB ftu<br />

d/ fdT[Ar/ fe nkg/ jh oj'r/ fJeZb/ T[; ftu s[;hI


50<br />

;wM Bk nkJh. nkb/ d[nkb/ p?m/ f;zx j;d/ oj/. pkd ftu gsk bZrk fe fgqz;hgb<br />

;kfjp ;kvh f;aekfJs bk e/ rJ/ jB ;zsK gk;. ;jh rZb fJj ;h fe n;hI nkiakd<br />

Gkos ftu f;ZyK d/ jZeK pko/, T[BQK dh j'Dh pko/, T[BQK Bkb j[zd/ ft;atk;xksK pko/<br />

ns/ iE/dkoK dhnK w{oyskJhnK pko/ ne;o uouk eod/, g/go ns/ Gk;aD fsnko<br />

eod/. fgqz;hgb ;kfjp fJ;B{z g;zd BjhI eod/ ;B s/ j[ew ;h @@fJj okiBhsh j?.<br />

pzd eo'.@@ n;h A nkyd/, @@f;ZyK dk Xow ns/ okiBhsh tZy tZy BjhI jB.@@ T[j<br />

nkyd/, @@Grsh ns/ ;aesh Bkb' Bkb ubdhnK j[zdhnK jB. s[;hI Grsh eo'. ;aesh<br />

nkgD/ nkg nk ikt/rh.@@ n;hI nkyd/, @@;koh T[wo j' rJh s[jkB{z Grsh eofdnK,<br />

;aesh ;kB{z sK fd;h BjhI wkVh e[ fizBh th s[jkv/ ftu.@@ ;kvk fJe iwksh j[zdk ;h<br />

pbd/t f;zx. T[;B/ fgqz;hgb B{z fejk, @@s[;h A E'VQh E'VQh ;aesh dh rZb eo'r/ sK<br />

n;h A e[M Grsh efonk eoKr/. i/ s[;hI fBoh Grsh eo'r/ sK n;hI fBoh ;aesh dh<br />

rZb eoKr/. fJ; soQK ;zs[bB pD/rk.@@<br />

fJjh rZbK n;h A ;zsK Bkb ehshnK s/ fejk fe fgqz;hgb ;kfjp ;kv/ fto[ZX<br />

s[jkv/ e'b rZg wko e/ rJ/ jB. T[j gkm pj[s eod/ jB sK fJ; dk noE fJj<br />

sK BjhI fe pdb/ ftu M{m wkoB dh nkfrnk fwb rJh < pkfpnK B/ ;kB{z fejk,<br />

@@s[;h A uzr/ gVQke{ j' s/ brdk j? f;Zy th uzr/ j'. i/ s[jkv/ fto[ZX e'Jh u[rbhnK<br />

eodk j? sK s[jkvh f;cs eoB tkb/ th w”"i{d jB. ;kvk coia f;Zy j'Dk j?, T[j'<br />

fij/ f;Zy fij' fij/ r[o{ wjkoki B{z fgnko/ bZrD. w?B{z s[jkvh b'V j? . pj[s ezw<br />

nX{o/ gJ/ jB i' nkgK ob e/ g{o/ eoB/ jB. ;G s'I tXhe wkVk jkb ftZfdnk dk<br />

j?. w?B{z gzi i[nkB ukjhd/ jB s[jkv/ ftu'.A w? tX/o/ d"fonK T[go ofjzdk jK. s[;hI<br />

u"e wfjsk fojk eo'r/. fizBh e[ sBykj ns/ ;j{bsK ekbi d/ b?euoko B{z<br />

fwbdhnK jB ;oeko gk;'IA, T[j fdnKr/.@@ n;hI u[Zg ukg p?m/ ;[Dd/ oj/. jZ; e/<br />

efjD bZr/, @@fes/ fJj sK BjhI ;'uD bZr/ fe rozEh j' rJ/ sK ftnkj e"D eo/rk<br />

;kvk< GkJhU T[j th w?I eoKrk. s[jkv/ fizBhnK gVQhnK ;[DZyhnK uzr/ xoK dhnK<br />

f;Zy e[VhnK Bkb w? A s[jkv/ ftnkj eoKrk. dki B{z SZv e/ j'o e'Jh xkN BjhI<br />

j't/rh.@@ fco E'Vk fijk o[e e/ p'b/, @@;kv/ iE/ dk fvf;gfbB ;ys j? e[ZM. go<br />

T[j s[jkv/ s/ bkr{ BjhI j't/rk. Ne;kb d/ f;zx sK ukj B{z th B;ak ;wMe/ BjhI<br />

ghId/. go s[jkB{z ukj ghD s'I e'Jh Bjh Ao'e/rk. fco sK mhe j?


51<br />

sK vkeNo ;kfjp B/ Bkokiarh gqrN eofdnK fejk, @@nfijk eoBk ;a'GBhe BjhI j?<br />

s[jkv/ bJh. s[jkvh ewkJh tZvh j?.@@ ;zs p'b/, @@s[;h A w/o/ nfXnkge oj/ j'. w?I<br />

fJj fet/I G[ZbK fe w?I s[jkvk ftfdnkoEh jK.@@ phph fJzdoihs e"o ;zX{ tkJh;uK;bo<br />

;B. T[BK B{z d/ye/ ;zs ih B/ fejk, @@ofjs tZvh uhia j?. fJ; ftu e'Jh<br />

eowK tkbk g{ok yok j't/rk. go ;aeb ;{os sK f;Zy dh f;Zy torh ukjhdh jh j?<br />

Bk. pj[s fwjBs eoBh g?Idh j? s[jkB{z ;aeb ftrkVB tk;s/. phph ih EZe/ BjhI<br />

ni/


52<br />

n;h A jfEnko ;[ZN fdZs/. c?;bk j' frnk fe j[D tkrv'o ioB?b f;zx d/<br />

jZE ikJ/rh. ;kv/ ftu'I e[ZM pzd/ fJ; eoe/ d;sko pzdh dh o;w d/yD bJh o[e/<br />

oj/ fe nyho ftu nkJh ;zrs dk XzBtkd eoBk j't/rk s/ pj[s ;kohnK iE/pzdhnK,<br />

;z;EktK d;skoK G/N eoB nkT[<strong>Dr</strong>hnK. fJBQK ;kfonK dk Fa[eokBk eoB bJh ns/<br />

;zs eosko f;zx ih pkps ;aoXKibh ti'A e[M ;apd sK ioB?b f;zx B{z p'bD/<br />

g?<strong>Dr</strong>/. p'bDk T[; B{z nkT[IAdk BjhI. ;N/i s'I edh p'fbnk jh BjhI ;h T[j, nfGnk;<br />

s'I pr?o eh eo/rk < fJj d/yD bJh fe eh swk;ak j't/rk, e[ZM fwZso bzwk gzX<br />

wkoe/ u"e wfjsk fJ; bJh th nkJ/.<br />

NoZe, NokbhnK, ekoK, ihgK, pZ;K okjhI fJe fdB gfjbK jh ;zrsK g[ZiDhnK<br />

;[o{ j' rJhnK. fi; fdB G'r ;h, ;akfJd nr;s 1977 dk e'Jh fdB, fizBK fJZem<br />

j'fJnk T[; fdB s'I gfjbK w?I edh J/Bk fJeZm BjhI d/fynk ;h. p/;ae gkofezr dk<br />

tXhnk gqpzX ;h go rZvhnK ftu'I T[so T[so b'e g?db s[o/ nk oj/ ;B feT[fe<br />

g?dbK dh ocsko tXhe ;h. w? A ;N/i d/ B/V/ jh p?mk ;K. f;o'g/ ns/ d;skoK G/N<br />

eoB dh o;w nkozG j'Jh. fezBhnK f;zx-;GktK, fezBhnK Ne;kbK, v/fonK ns/ wZmK<br />

d/ w[yh g[Zi/, fjzd{ ns/ w[;bwkBK dhnK Xkofwe ;z;EktK tb'I d;skoK nkJhnK - fJj<br />

fdq;a nb'fee ;h. T[d'I gzikp ftu nekbhnK dh ;oeko ;h. n?woi?;h pkd fJzdok<br />

rKXh dh jko j'Jh ;h s/ e/AAIdo ftu iBsk gkoNh dh je{ws pDh ;h. ;qH gqek;a<br />

f;zx pkdb w[Zay wzsoh ;w/s ;koh gzikp e?pfBN jkiao ;h. pkdb ;kfjp B/ ;zsK B{z<br />

;aoXKibh fdzfdnK fejk, @@w/o/ wB ftu Ne;kb dh pj[s edo j?. fJj sK s[odh<br />

fcodh f;Zy :{Bhtof;Nh j?. fJ; tes ;zs ioB?b f;zx T[go pVh tZvh ;z;Ek B{z<br />

ubkT[D dh fizw/tkoh nkJh j?. w/oh ekwBk j? fe fJj fizaw/tkoh T[j ;cbsk Bkb<br />

fBGkT[<strong>Dr</strong>/. Ne;kb dh jo wzr gzikp ;oeko g{oh eo/rh. ;zs eosko f;zx d/<br />

Bkw s/ fe;/ :{Bhtof;Nh ftu u/no ;Ekgs eoBh j't/ iK fit/A ;zs eosko f;zx<br />

;a[ZaX ehosB dh wjkBsk tZb pj[s stZi' fdzd/ ;B, e'Jh ;zrhs dk ftfdnkbk ;Ekgs<br />

eoBk j't/ - ;zs ioB?b f;zx nkyD, w?I wBi{oh fdnKrk. i' e[M wzrDk j't/ T[j<br />

j[D/ wzrD, w?AI T[; dh g{osh dk n?bkB fJE/ jh eoe/ iktKrk. j[D/.@@ d; e[ fwzN<br />

dh ;aoXKibh j't/rh fJj. w?B{z fJzB/ e[ ;apd :kd jB.<br />

nyho ftu ;zs ioB?b f;zx T[m/. wjkoki nZr/ wZEk N/fenk s/ wkJhe nZr/<br />

nkJ/. jZE i'V e/ csfj p[bkJh. ;a[eokB/ d/ ;apd ej/ HHH ;zrs dhnK n;h;K dh<br />

ekwBk ehsh/. fJe fJe ;apd e"vhnK dh N[DeKo tKr ;g;aN ;h s/ ;kdk ;h. fe;/<br />

fJe tke dh pDso BjhI ftrVh, e'Jh tke d[jokfJnk BjhI, jZE ftu e'Jh fb;N<br />

BjhI bJh fi;dk ;jkok b?e/ jo w[Zd/, jo ftnnesh, jo ;z;Ek pko/ e[M fejk ik<br />

;e/ go e'Jh ;z;Ek nfijh BjhI ;h fi;dk XzBtkd Bk ehsk frnk j't/. nyho ftu<br />

fiaeo nk frnk gzikp ;oeko dk. w[Zy wzsoh dk ;a[eokBk sK ehsk go nfijk<br />

eofdnK j'fJnK fejk, @@pkdb ;kfjp ih B/ c[owkfJnk j? fe Ne;kb i' wzr/rh<br />

fdnKr/. fJ; pko/ w?I fJj noia eoBh j? fe dwdwh Ne;kb wzrfsnK dh ;z;Ek<br />

BjhI j?. fJj sK r[o{ d;aw/;a fgsk ih dh Ne;kb j? fi; dh ;/tk eoB bJh ;kv/<br />

tor/ nB/e nkJ/ s/ nkT[Id/ ofj<strong>Dr</strong>/. ;kvk dksk T[jh j? s/ fJe' j?. ;kB{z wjkoki


53<br />

B/ fJzBk e[M fdsk j? fe p'bK okjhI dZ; BjhI j[zdk. ;kv/ fgsk B/ e[M w[;aebK, e[M<br />

;zeN sK ;kv/ s'IA Nkb bJ/ jB, nBzs ;akBK d/ wkbe pDkfJnk j? ;kB{z. pkdb<br />

;kfjp B{z fe;/ t;s{ dh b'V gt/, T[j fJE'I Ne;kb gk;'I wzrD, w? j[D/ g{osh eoB<br />

dk n?bkB eoKrk.@@<br />

;zrs ftu'I dh e'Jh bfjo fijh bzxdh gqshs j'Jh, gZsoekoK dhnK ebwK B/<br />

s/iah cVh s/ e?wfonK tkb/ joes ftu nkJ/. nodk; T[gozs bzro gq;akd Sed/<br />

j'J/ ;kfonK f;ZyK B{z nfj;k; j'D bZrk fe ioB?b f;zx Bkw dk fJj i[nkB nkw<br />

BjhI j?. d' tvhnK ;aeshnK, fJe ;oeko d{ih Ne;kb ftueko j[D/ j'fJnk ;ztkd<br />

fes/ e'Jh e;awe;a g?dk sK Bjh A eo/rk < fJj rZbK jo gk;/ j' ojhnK ;B.<br />

;akwh fJj th gsk bZrk fe pkdb ;kfjp B/ ;zs ioB?b f;zx B{z fJeZfbnK fwbD<br />

dh fJZSk gqrNkJh ;h go ;zsK B/ fJj efje/ fwbD s'I NkbwN'b eo fdZsh ;h fe<br />

w?AI f;fynk wzsoh ;[yfizdo f;zx B{z NkJhw d/ oZfynk j? fJ; eoe/ nZi tes BjhI.<br />

fJe wzsoh B{z NkJhw d/Dk j? s/ w[Zy wzsoh bJh NkJhw BjhA, nfijk feT[I j' fojk<br />

j?. gsk BjhI brdk ;h. e[M b'e nky oj/ ;B fe ;zrs tk;s/ pkdb ;kfjp B{z<br />

e[M pZ;K dk fJzsiakw eoB bJh nkfynk ;h go T[jBk B/ fJBeko eo fdsk. gZek<br />

Ej[ gsk e[M BjhI brdk ;h. ;qH ;[yfizdo f;zx, N"jVk ;kfjp tkb/ e'N/ d/ wzsoh<br />

;B, s/ N"jVk ;kfjp dh ;[o pkdb ;kfjp Bkb tXhe obdh BjhI ;h, fJ; rZb dk<br />

sK ;kB{z ;G B{z gsk ;h go ;zsK B{z fJBQK rZbK Bkb eh b?D d/D< T[BQK bJh sK<br />

pkdb N"jVk fJe' fij/ j'D/ ukjhd/ ;B T[j th yk; eoe/ T[; fdB, T[; gfjb/<br />

fdB id'I T[BQK B/ Ne;kb dk w[yh j'D dh fiw/tkoh ;zGkbh. fgSb/ ;w/I ftu<br />

Ne;kb dh ;’[o pkdbfenK Bkb BK obh j't/ edh, w?B{z iK w/o/ Bkb ;pzfXs pzfdnK<br />

B{z e'Jh ikDekoh BjhI ;h. 1978 dh ft;kyh B{z tkgfonk fGnkBe fBozekoh esbeKv<br />

sK nrb/ ;kb tkgfonk fi; ftu gzikp ;oeko T[go d';a bZrk fe fBozekoh w[yh<br />

r[opuB f;zx B{z frqcsko eoB dh EK ;oekoh rZvh ftu ;[oZfyns fdZbh g[ukfJnk<br />

frnk. eh ;zs ioB?b f;zx gk; e'Jh nfijh ;aesh ;h fi; ;dek T[; B{z ;zGkth<br />

xNBktK dhnK eB;'nK fwbD bZrhnK ;B fe e'Jh j'o ekoB ;h, fJ; dh w?B{z e'Jh<br />

ikDekoh BjhI. fi; rZb dh ikDekoh j? T[j fJj j? fe d;skopzdh tkb/ fdB s'I<br />

b? e/ nkgq/;aB pb{;Nko tes ;ajkds sZe, pkdbe/ T[BK s'I d{o jNd/ rJ/ ns/<br />

N"jVk ;kfjp tkbk XVk B/V/ fy;edk nkfJnk.<br />

GkJh nwohe f;zx d/ wB ftu fJ; rZb dk o'; ;h fe fgsk ih dk tko;<br />

;zs ioB?b f;zx B{z feT[I Ekfgnk frnk. ofjzd/ r[od[nkok r[odo;aB gqek;a fty/ u"e<br />

wfjs/ ;B, go nkg; ftubh e;awe;a ftu tkXk j' fojk ;h. GkJh nwohe f;zx<br />

Ne;kb dhnK rZvhnK b? e/ Xow gquko bJh fBeb iKd/ s/ nzfwqs gquko eod/.<br />

;zsK dh gqtkj xZN jh eod/. i/ ;zs ioB?bh f;zx dk ;fseko Ne;kb d/ w[yh ti'I<br />

uzrk pDdk ik fojk ;h sK ;zs eosko f;zx d/ p/N/ j'D ekoB ;zrs GkJh ;kfjp<br />

B{z th nkdo fdzdh. go d'tK dk nkg;h w/b xNdk ik fojk ;h.<br />

fJTI[A S/ e[ wjhB/ bzx/ j'<strong>Dr</strong>/ fe fJe fdB ;zsK B/ GkJh ;kfjp B{z nkgD/<br />

gk; ;Zd fbnk. ;fseko Bkb fpmk e/ efjD bZr/. @@s[;hI GkJh ;kfjp fJeZb/ jh


54<br />

d"fonK T[go ub/ iKd/ j', i/ fJeZm/ ub/ ikfJnk eohJ/ sK eh joi j't/rk


55<br />

;h. fi; nekbh db ftu T[; ;w/I pkdb, b”'r'tkb, poBkbk, N"jVk, sbtzvh ns/<br />

pbtzs f;zx g{o/ n;o nzdkia ;B, T[; pko/ T[; B[{z gsk ;h fe fJBQK Bkb ehsk<br />

j'fJnk e'Jh th ;"dk f;o/ uVQ ;edk j?. fJj wkVh w'Nh c/; ;/ftzr d/ fJS[Ze ;B,<br />

gzE dh gotkj e'Jh BjhI fe;/ B{z. fJBQK ftu'I sbtazvh dh ;zs ioB?b f;zx Bkb e[M<br />

e[ ;KM edh edkJh pD iKdh ;h feT[fe sbtzvh dk nkgDk nekbh db YkJh<br />

N'No{nK dk fJeZm ;h s/ T[;dk fdZbh ftu bkfJnk w'ouk m[Z; j' frnk ;h. N”"jVk<br />

;kfjp dk ;zs e'b tXhe nkT[D ikD fJ; eoe/ ;h feT[fe ;zs wiap{s nkdwh ;h<br />

fi;dh uzrh ;aky pD rJh ;h s/ fJ; vzv/ Bkb pkdb B{z e[fNnk ik ;edk ;h.<br />

w/o/ nB[Gt fJZAe BjhI, nB/e jB fe N"jVk ;kfjp dh fJe' fJe nfGbk;ak pkdb<br />

;kfjp B{z w{zj Gko v/r e/ nekbh db dk gqXkB pDe/ w[Zy wzsoh dh e[o;h gqkgs<br />

eoBh ;h.<br />

j[D iok nekbhnK dh okiBhsh d/y'. fBozekoh wjzs dk esb j' frnk sd<br />

GkJh oDihs f;zx B{z S[gD bJh ;aoD ukjhdh jh ;h. s/ dwdwh Ne;kb, fi;<br />

dh fBozekohnK fto[ZX NZeo ;zs eosko f;zx B/ S/V fdZsh ;h s'I tXhe Go';/:'r j'o<br />

fejVh EK j' ;edh ;h < ;zs ioB?b f;zx B/ GkJh ;kfjp B{z ;[oZfynk godkB<br />

ehsh. ;N/iK s'I T[;dh f;cs ;bkj g{o/ fdb firo Bkb ehsh. id'I dopkok f;zx<br />

dh ;oeko B/ GkJh oDihs f;zx B{z Gr"Vk eoko d/ e/ T[; d/ f;o dk w[Zb oZy<br />

fdZsk s/ fejk fe GkJh dk Ej[ fNekDk dZ;D tkb/ B{z Gkoh fJBkw fdZsk ikt/rk, sd<br />

;zs ioB?b f;zx B/ n?bkB ehsk, @@i/ fes/ w/o/ gk; e'Jh GkJh oDihs f;zx B{z b?<br />

e/ nkt/ sd w?A GkJh d/ pokpo tiaB dk ;'Bk T[; B[z{ fJBkw ftu d/tkrK.@@ gq?;<br />

fog'oNo g[SD bZr/, @@pkpk ih s[jkv/ gk; J/Bk ;'Bk j?


56<br />

Bkb s'b/rk, s'bdk rzfYnK pokpo th BjhI. @@nkg;h Bkokiarh dk ekoB e/tb<br />

fgnkia j't/, fJj wzBD:'r Bjh go fJ; s'I gsk bZr frnk fe d'tK d/ ;pzXK<br />

ftu coe g? frnk j?.<br />

;zs b”'r'tkb B/ nkgD/ pzd/ brksko GkJh oDihs f;zx gk; G/iD/ ;a[o{ eo<br />

fdZs/. GkJh oDihs f;zx B{z th fJT[I bZrk fe ekoBktK w?I tZvk ehsk j? go fJ;<br />

Bkb uVQs ;zs ioB?b f;zx dh j' ojh j?. b”'r'tkb fenK B/ fJj efjDk ;’[o{ eo<br />

fdZsk fe oDihs f;zxk fJj ;kX fGzvoKtkbk f;o/ dk p[iafdb j?. i/ db/o jz[dk sK<br />

T[; iZE/ ftu Bk ubk iKdk fijVk fBozekohnK B{z ;wMkT[D frnk ft;kyh B{z wkfonk<br />

frnk ;h < j[D s{z ;kvh wzB. s?B{z g/;a eotk fdzd/ jK. ibdh iawkBs j' ikt/rh.<br />

j[D s{z b[fenk fcodk j?I. fco gzE ftu y[bQ/nkw ftuo/AAIrk sK b'e fGzvoktkb/ B{z G[Zb<br />

ik<strong>Dr</strong>/ s/ s/oh EK EK i? i?eko j't/rh. fJ; ;kX s'I yfjVk S[N/rk. GkJh ;kfjp<br />

fJBQK dhnK ;bkjK wzB rJ/. ;qH ;[oihs f;zx poBkbk dh fBrokBh ftu GkJh<br />

oDihs f;zx B{z ;hHphHnkJhH d/ vkfJo?eNo pktk ih gk; nksw ;wogD eotkfJnk<br />

frnk. ;wogD eoB t/b/ fJj Go';k fbnk frnk ;h fe GkJh ;kfjp T[go s;aZdd<br />

BjhI ehsk ikt/rk.<br />

w/o/ wB ftu d' iE/dkoK dk ;fseko ekfJw oj/rk. fJe iE/dko jouoB<br />

f;zx wjkb'AI iE/dko syas e/;rVQ ;kfjp s/ d{i/ iE/dko nekb sys GkJh<br />

r[ofdnkb f;zx niB'jk.ofjs wfo:kdk ns/ gzEe otkfJsK T[go fJBQK iE/dkoK B/<br />

p/roia s/ p/fbjkia j'e/ gfjok fdZsk. fJj d't/AI iE/dko T[Zsw fJybke d/ wkbe<br />

;B. fJBQK d'tK dh ;zs ioB?b f;zx Bkb pVh ;[o obdh ;h. n;hI d/fynk fe T[E/<br />

dopko ;kfjp ftu iE/dko niB'jk nkT[Ad/ ns/ ;zsK gk; p?m e/ nkyd/, @pkfpU<br />

n;hI th nyzv gkm eotkT[Dk j? fgzv. T[d'AI eoktKr/ id'A s[;hI G'r w"e/ g[Zi'r/.@ ;zs<br />

BKj eo oj/ ;B feT[Afe ;oeko dk, g[bh; dk Go';k BjhA ;h ed'A frqcsko eo<br />

b?D. niB'jk ;kfjp fiaZd eoB bZr/ sK nkyo ;zsK B/ g[ZS fbnk, w/o/ Bkb eh<br />

coe gt/rk f;zx ;kfjp < w/o/ bJh fJE/ jh d/ra b? nkfJU. iK nfijk ekoB dZ;'A<br />

fe w/ok ikDk feT[A io{oh j?.@ iE/dko ;kfjp p'b/, @s[jkvk ikDk io{oh j?, w?A fgzv<br />

tkfbnK B{z dZ;Dk ukjz[dk jK fe ioB?b f;zx w/ok :ko j?. fJ; s'A tXhe ;akB<br />

j'o fe; rZb ftu j' ;edh j?


57<br />

B/ fejk, @syas ;kfjp T[go nkBzd ekoi eoB dh e'Jh wfo:kdk BjhA j? s/ fco<br />

ekek ebhB ;a/tB j?. T[; d/ nkBzd ekoi w?A eotktK, ;tkb jh g?dk BjhA j[zdk.@<br />

iE/dko ih B{z fwE/ fdB g[bh; B/ T[BQK d/ xo d[nkb/ x/ok gke/ Biaopzd eo<br />

fdZsk sK fe ftxB Bk g? ;e/. nkBzd ekoi dh o;w GkJh nodZwB f;zx pkrVhnK<br />

B/ fBGkJh. fgqz;hgb r[owfs ekbi B/ GkJh nodZwB f;zx ih B{z ekbi ftu b?euo<br />

eoB bJh p[bk fbnk sd ftfdnkoEhnK B/ T[BQK B{z gq;aB ehsk, @s[;hI GkJh ;kfjp<br />

T[E/ nkBzd ekoi feT[AI eotkJ/ id'A fe nfijh wfonkdk BjhA j?


58<br />

n;hI fJe gzi w?Apoh ;bkjeko ew/Nh dh ;EkgBk ehsh fijVh iE/dko nekb<br />

syas ns/ ;zs ioB?b f;zx Bkb f;XKse w;fbnk s/ ftuko tNKdok eo ;e/, go<br />

;Zu fJj j? fe iE/dko B{z ns/ ;zs B{z fJ; ew/Nh dh edh tXhe io{os wfj;{;<br />

Bjh j'Jh. fJ; dh tik fJj ;h fe fJj d't/_ ;ay;hnsK JhwkBdko th ;B s/ d{o<br />

do;ah th. JhwkBdko nkdwh B{z fe;/ fseVw dh w[Ekirh Bjh_ j[zdh. go ;zs ih B/<br />

j[ew fdsk, "s[jkv/ Bkb rZbK eoB B{z ihn eodk j[zdk j?. wB sK fJj eodk<br />

j? fe d' tko nk ikfJnk eo' go ;co nkfde dh w[;aeb br/ sK fJe tko<br />

wjhB/ ftu jo jkbs fwbDk j?. eh gsk fezBk e[ fuo ;kjK dh bVh uZb/rh. fJj<br />

efje/ ;zs u[g eo iKd/ s/ n;h_ pkjo nke/ ;'ud/ fe woB w[oB dhnK rZbK ci{b<br />

eodk j? pkpk. dopko ;kfjp s/ jwbk eoB dh w{oysk e"D eo/rk?<br />

1981 ftu iowB s'_ fJe ;ekbo e[Vh gzikp ftu nkJh. T[;dk Bkw ;h<br />

J/_ibk vhEfo;a. T[j f;Zy Xow T[go vkeNo/N eo ojh ;h. ;kv/ fvgkoNw?_N r[o{<br />

r'fpzd f;zx GtB ftu nk rJh. eJhnK B{z fwbh s/ B'N; bJ/. ftuko tNKdok<br />

ehsk. fJe fdB w?B{z efjD bZrh- w?_ nyapkoK fo;kfbnK ftu ;zs ioB?b f;zx dk<br />

Bkw ;[fDnK j?. eh w?_ fe;/ ;w/_ T[BQK dh fJzNoftT{ eo ;edh jK ? w?_ T[;B{z<br />

fwbkD bJh u"e wfjs/ b? frnk. T[; Bkb ;zsK dh whfNzr j'Jh. doiDk ;tkb<br />

g[S/, ;zs[;aN j'Jh. ;zs ih d/ ewo/ ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dh s;tho Nzrh j'Jh<br />

;h. p'bh- w?_ ;[fDnK j? fe f;Zy p[Zs-g{i Bjh_ jB. fco s[;h_ fJj s;tho feT[_<br />

bNekJh j? ? ;zs ih B/ fejk- w?_ g{ik Bjh_ eodk fJ; s;tho dh. fJ; dk<br />

f;oc ;fseko eodk jK. T[j p'bh- feogk eoe/ dZ;Dk ;fseko dh jZd feE/ e[<br />

sZe ysw j[zdh j? s/ fco g{ik feE'_ e[ ;a[o{ j' ikfJnk eodh j?? " ;zs jZ; gJ/ s/<br />

fejk- wz[fvU fJjBk nkgD/ wfjwkBk bJh gq;akd gkDh s/ fojkfJ;a dk fJzsiakw eo'.<br />

d{o'_ nkJ/ jB. e'Jh xkN Bk oj/ fe;/ t;s{ dh.<br />

oks g? rJh. ;kB{z ykDk y[nkD fgS'_ ;oK ftu ewok d/ fdZsk. rowhnK dh<br />

o[Zs ;h. nzdo gZyk ;h go w?_ nkgDh wzih fyZu e/ pkjo toKv/ ftu fbikD bJh<br />

X{jD bZrk sK e[Vh p'bh, pkjo rowh j?. T[E/ gZyk BjhI. s{z fJE/ feT[_ Bjh_<br />

;"_dk? w?_ fejk- Bjh_, w?_ pkjo gtKrk. ;kvk d'tK dk fJe' ewo/ ftu ;"Dk uzrk<br />

Bjh. T[j GVe gJh. bVB' Bk jN/. nkyh ikt/- fJ; dk wsbp j? fe s{z gyzvh<br />

j?_. w?_ s?B{z yk Bjh iktKrh. go s?B{z nkgD/ nkg T[s/ fJspko Bjh_. fej' fij/ j'<br />

s[;h_ f;Zy ? T[; B/ w/o/ fto[ZX w/o/ ;kjwD/ fijV/ xNhnk ft;a/;aD nzro/iah d/ bkJ/<br />

T[BQK ftu' eJhnK d/ noE w?B{z Bjh nkT[_d/ ;B. pkd ftu th w?_ Bk fe;/ B{z T[BQK<br />

d/ noE g[ZS/ Bk fve;aBoh ftu'_ d/y/. w?_ T[BQK rkbK dk noE feT[_ ikDk ? r{zrV<br />

fijk pD e/ w?_ nkgDh wzih pkjo x;hN fbnkfJnk s/ T[; B{z pkjo'_ e[zvk wko e/<br />

rowh ftu ;"_ frnk. w?_ Å[eo ehsk fe Ne;kb d/ ekfozfdnK B/ T[; B{z ;[fDnk<br />

Bjh_, Bjh_ sK T[jBK B/ fJ; dk noE fJj eZYDk ;h fe ;akfJd w?_ T[; B{z S/V<br />

fdZsk j?. nzro/iah fe;/ B{z nkT[_dh Bjh_ ;h T[E/.


59<br />

fJe fdB efjD bZrh- w?_ ;[fDnk j? ;wkD/ pV/ tv/ g[okD/ E/j jB. pkpk<br />

pzdk f;zx B/ id'_ ;wkDk spkj ehsk ;h T[d'_ d/ jB. s{z fdyk fbnkJ/_rk w?B{z? n;h_<br />

uZb gJ/. ;G EktK d/yhnK. rowh dk w";w ;h. e[M nkokw eoB bJh fJe y'y/<br />

ftu p?m rJ/. T[E/ 12-13 ;kb dk w[zvk ;h. T[; B{z ukj fgbkT[D bJh fejk,<br />

ukj fsnko j' rJh. ni/ fJe nZX x[ZN jh Gfonk j't/rk fe ;kJheb T[go fJe<br />

pzdk nkfJnk s/ j"bh d/ e/ e'Jh rZb w[zv/ d/ ezB ftu nkye/ s[os tkg; gos<br />

frnk. fJj w[zvk, fijVk fe pkDhnK brdk ;h, j"bh j"bh o'Jh th frnk s/ ;kwkB<br />

pkjo'_ u[e u[e nzdo th oZyD bZrk. E'VQk e[ ;kwkB ;h. ;kok oZy fdZsk frnk sK<br />

T[j yb' e/ T[vhe eoB bZrk fe n;h ukj w[ek e/ ed'I iKd/ jK. BhthI gkJh yb's/<br />

o'_d/ pu/ B{z d/ye/ ;kv/ s'_ fejVh ukj gh j'Dh ;h, n;h_I ftu/ Sv Svk e/ pDd/ g?;/<br />

T[; B{z cVkJ/ s/ pkjo j' rJ/. T[; B/ ;kv/ tkbhnK fgnkbhnK X'JhnK, d[ekB B{z<br />

fizdk wkfonk s/ d"V frnk. ikDB bJh fe ;kJheb ;tko eh ;[B/jk d/ e/ frnk<br />

;h, fi; eoe/ fJj w[zvk o'D bZr fgnk, w?_ rtKYh d[ekBdko B{z g[ZfSnk. T[;B/<br />

dZf;nk fe uko gzi wjhfBnK s'_ fJ; dk fgsk fpwko ;h. ;kJheb tkbk dZ; e/<br />

frnk j? fe T[j Bjh_ fojk, s{z xo ubk ik.<br />

w?E'_ fJj rZb ;[DB fgS'_ J/_ibk B/ fejk- fJj w[zvk w?B{z r[o{ r'fpzd f;zx<br />

ih dk f;Zy bZfrnk j?. w? g[ZfSnk- T[j fet/_? efjD bZrh- d/y', fJ; S'Nh T[wo<br />

d/ w[zv/ B/ tZvh d[ydkJh ypo ;[Dh . T[j d[ekB fJt/_ SZv e/ th d"V ;edk ;h.<br />

rtKYh nkg/ pzd eo fdzd/. fJ; w[zv/ B/ sK ;kB{z th fJj Bjh_ fejk fe s[;h ikU<br />

w?_ d[ekB pzd eoBh j?. r[o{ ih B/ f;ZyK B{z fJj' sK f;ykfJnk j? fe x'o ;zeN d/<br />

;w/_ ftu th nkgDh fiaw/tkoh Bjh G[ZbDh. fJ; ;ZN s'_ pkd th d[ekB gqsh ns/<br />

nkgD/ rkje gqsh coia B{z G[Zfbnk Bjh_ fJj w[zvk. fJj' sK j? nkoBbv skfJBph<br />

dk u?b?_i n?_v fo;gK; f;XKs. skfJBph nydk j?, ukj/ fe;/ e"w B{z goyDk j'J/,<br />

ukj/ ;wki B{z, ukj/ fJe pzd/ B{z. fJj d/y' fe T[; B{z u?b?_i fej' fijk fwfbnk s/<br />

fco T[; B/ u?b?_i ep{b eoe/ eh ftjko ehsk.;wfMnk s{z ?<br />

gsk bZrk fe pkp/ gfNnkb/ g[i rJ/ jB. d[y fBtkoB ;kfjp v/o/ bkJ/<br />

jB. ;akw B{z eEk eod/ j[zd/ ;B. J/Bh ;zrs j[zdh fe p?mD B{z EK Bk bZGdh. w/o/<br />

fwZso o;agkb f;zx frZb fiE/ gfoeowK ftu p?m/ ;B w?_ th T[BQK d/ Biadhe ik<br />

p?mk s/ eEk ;[DB bZrk. ;wkgsh j'Jh sK ;zs ih ;oK tb ikD bZr/. ekch ;ko/<br />

j'o b'eK tKr w?_ s/ frZb th fgS/ fgS/ s[o gJ/. ;kjwfDU fJe wkJh s/iah Bkb<br />

nkJh s/ T[; B/ ;zsK d/ uoB S[jD/ ukj/. pkp/ o[e rJ/. nkb/ d[nkb/ pzfdnK B{z<br />

efjD bZr/- ykb;k ih iok o[e' s/ e[ZM fgS/ jN'. fco wkJh B{z efjD bZr/- phph<br />

nkokw Bkb g?oK B{z jZE bk. ekjbh Bk eo. fJE'_ i' e[M eZY e/ fbikJ/_rh T[j<br />

w?B{z th fdyk ikJh_. fJj nkb/ d[nkb/ yb's/ b'e th d/y b?<strong>Dr</strong>/ fe fejVh d[obG<br />

t;s{ b? e/ rJh j?_. fJj th b? ik<strong>Dr</strong>/. T[; phph B/ fywk wzrh s/ ubh rJh. w/o/<br />

Bkb yb'sk frZb jZ; fgnk s/ fejk, edh edh brdk j? fJj ;kX finkdsh eo<br />

foj? b'eK s/. s{z nkg d/y fJjd/ ;kjwD/ f;Xk yV/Q ofjD B{z fe;/ dk fdb eodk<br />

j?? fJU[_ Bjh_ brdk fe fJjd/ ;kjwD/ M[eD ftu fJZis j??


60<br />

go T[j g?oh jZE b[nkT[D d/ fybkc ;B s/ T[bzxDk eoB tkfbnk B{z ;ys<br />

;apdK d/ e'V/ ykD/ g?_d/. w?_ Yhm fijk pzdk jK. id'_ gfNnkb/ s'_ nzfwqs;o iKdk sK<br />

cfsj th p[bkT[_dk s/ Bkb p?m e/ r'vk S[j b?_dk. e[M Bk efjzd/. fJe fdB w?_<br />

g[ZS fbnk- pkpk ih s[;h_ r'v/ jZE b[nkT[D d/ ;ys fybkc j'. w?_ j[D s[jkvk r'vk<br />

cVh p?mk jK, w?B{z e[ZM Bjh_ nkyd/ s[;h. p'b/- s{z fejVk fe;/ ;aoXkt; nfijk<br />

eodk j?? s{z sK w?B{z S/VBk ukj[zdk j?I. w?_ s/o/ s'_ Bk fSVB dk c?;bk eo oZfynk<br />

j?. r'v/ jZE bkT[D dh rZb SZv, s{z sK bZsK x[ZN ikfJnk eo ukj/.<br />

;[yfizdo f;zx (T[d'I nekbh f;fynk wzsoh) eJh tko ;zsK B{z fwbD nkT[_dk<br />

s/ d/o se p?mk rZbK eodk, ;[Ddk. fe;/ B/ ;zsK B{z fejk- fJj uzrk pzdk Bjh.<br />

fJ; B{z tXhe w{zj Bk bkfJnk eo' pkpk ih. ;zs p'b/, nkT[_dk iKdk e[ZM d/ e/ jh<br />

iKdk j?, nkgD/ e'b'_ eh b? iKdk j?? id'_ e[ZM b? e/ ikD bZrk fco rZb efoU.<br />

;zrsK nkT[dhnK sd wkfJnk nogD eodhnK. c;b nkT[D t/b/ g?;/ tZX<br />

nkT[_d/. T[j cVd/, p'M/ ftu gk b?_d/. w?_ fejk- pkfpU ;hiaB j' frnk j? µ[o{. p'M/<br />

v/Y v/Y ria d/ b[nkT[ sK ezw uZb/rk. p'b/- w?_ e'Jh Bkb b? ikD/ jB fJj<br />

B'N? s[jkvh jh ;/tk eodk jK bzro gq;akd/ dh. fbnk pJh, o;agkb f;zx fJBQK<br />

f;zxK B{z yho y[nk.<br />

o;agkb f;zx ph an?;;h aeoe/ T[BQK dh ;/tk ftu rVtJh jkiao j' frnk ;h,<br />

yho d/ e"b/ Go fbnkfJnk. mzYh mko yho ftu nzr{o gkJ/ j'J/ ;B. yho dh<br />

f;cs ehsh sK ;zs p'b/- fijV/ fijV/ fJ; yho dk nkBzd b? oj/ jB e[ZN pVh<br />

gJ/rh T[BQK B{z. wko ykD t/b/ ;'u'r/, Bk yho yKd/ ;"y/ ofjzd/.. fJj efjD fgS'_<br />

y{p jZ;/. ;ko/ iD/ jZ;/.<br />

1982 ftu T[BQK B/ ftdtkBk dh fJe ;Gk p[bkJh. w?B{z eJh ;Zdk-gZso ekov<br />

gfNnkb/ G/i e/ ;[B/jk fdZsk fe gfNnkb/ ns/ uzvhrVQ d/ fwZsoK fgnkfonK B{z ekov<br />

s{z d/ e/ g[ZiD dh p/Bsh eohI. ekov tzv fdZs/ rJ/. ;zsK B/ g[ZfSnk- ;G nk<br />

ik<strong>Dr</strong>/? w?_ fejk- ih ;G B/ jK ehsh j?. fJe r[odo;aB f;zx ro/tkb (fgS'_<br />

n?vt'e/N iBob gzikp ;oeko pD/) B/ fejk j? fe T[BQK s'_ nk Bjh_ j'Dk feT[_fe<br />

ndkbs d/ ezwK ftu pj[s o[M/ j'J/ jB. ;zs p'b/- ro/tkb f;nkD/ j[zd/ jB.<br />

f;nkD/ pzd/ w/o/ e'b nk e/ okiah Bjh jB feT[_fe T[BQK B{z gsk j? fe fJ; ;kX<br />

eoe/ e'Jh oZcV fSV/rk jh fSV/rk.fijV/ w?E'_ d{o d{o ofj<strong>Dr</strong>/ T[j ;[yh ofj<strong>Dr</strong>/.<br />

gzikp ftu'_ d' e[ ;" d/ eohp gq'c?;o, tehb ns/ gZsoeko nkfde g[Zi/. jo/e<br />

d/ wB ftu nfij/ Gkt ;B fe e/_do ;oeko B{z f;ZyK Bkb p/fJB;kch Bjh_ eoBh<br />

ukjhdh. ;sb[i-:wBk fbze bfjo okjh gzikp dk gkDh jfonkD/ B{z d/D tk;s/<br />

fJzdok rKXh eg{oh fgzv ftu ejh dk NZe bk e/ T[dxkNBh o;w eo rJh ;h s/<br />

pkeh ezw eo/Bk B/ ;zGkb fbnk ;h. nekbhnK dk fJ; fto[ZX bkfJnk w'ouk dw<br />

s'V fojk ;h. j[D eh ehsk ikt/?;G nkgD/ nkgD/ ftuko gqrN eo oj/ ;B. w?B{z<br />

tXhe e[ZM sK :kd Bjh_ go J/Bk :kd j? fe ;q a r[os/i f;zx f;ZX{ nkJh aJ/ an?; a<br />

th g[Zi/ j'J/ ;B s/ T[BQK B/ 9 fJzu dh feogkB ewhi d/ T[go dh gfjBh j'Jh ;h.<br />

feogkB dk fwnkB fgZsb dk pVh ;[jDh fb;ae tkbk ;h. T[j d; e[ fwzN, fizBK


61<br />

;wK p'b/, feogkB dh ;KG ;zGkb ftu T[bMd/ oj/. edh E'Vh nr/ ;oek b?_d/ edh<br />

ekch fgZS/ eo b?_d/ s/ fco tZyh pokpo b? nkT[_d/. edh d'jK jZEK ftu geV b?_d/.<br />

w/o/ bkr/ p?mk tehb efjD bZrk- edh edkJh gzrk b?D dk Bshik fJj' fBebdk<br />

j?. o'i gkJh j't/ sK nZebekBh Bjh_ nkT[_dh, j[D pkJh s'_ Bk Gk;aD ;zGbdk j? Bk<br />

feogkB.<br />

pkpk mkok f;zx s/ GkJh nwohe f;zx B{z frqcsko eo fbnk frnk. f;Zy<br />

;N{v?_N; c?vo/;aB dk iBob ;eZso jofwzdo f;zx ;zX{, okfizdo f;zx wfjsk ns/<br />

nwoihs f;zx uktbk sK eJh tko frqcsko j'J/. ;zs fGzvoKtkb/ d/ d[nkb/ nfdZy<br />

Bkr tb wko fojk ;h fijVk ;kB{z fe;/ B{z Bjh_ fd;dk ;h go ;zs B{z fdZ; fojk<br />

;h.<br />

iE/dkoK B/ c?;bk ehsk fe nekbh fJe' EK nzfwqs;ao s'_ w'ouk ubkT[D, tZy<br />

tZy vcbh tikT[D dk B[e;kB j' fojk j?. sbtzvh dk nkBzdg[o ws/ dh gqkgsh dk<br />

w'ouk fdZbh uZb fojk ;h s/ jo o'i gzi f;Zy frqcskoh bJh fwbD' jN rJ/ ;B.<br />

b"Ir'tkb d/ eg{oh w'ou/ dh ;a[o{nks jh ekwo/vK ekoB ftrV rJh ;h. j'fJnk fJj<br />

fe efwT[fB;NK dk n?; atkJh an?b a fto[ZX fJe fpnkB nypkoK ftu nkfJnk fi;<br />

ftu T[BQK fejk fe Xow :[ZX w'ofunK dk e'Jh ckfJdk Bjh. gzikp dh nkofEesk<br />

spkj j' ojh j?. i/ nekbh nkofEe gZy b? e/ n?; atkJh an?bH fto[ZX w'ouk bkT[D<br />

sK fJ; w[Zd/ s/ n;h_ T[BQK dh jwkfJs eoKr/. nekbhnK B/ rZb ;theko eo bJh.<br />

bkb Mzv/ ns/ e/;oh Mzv/ fJeZm/ bfjokJ/ aa a a Bkb Bkb ub/ a a a p'b/ ;' fBjkb<br />

ns/ fJBebkp fizdkpkd d/ Bkno/ bZr/ s/ fJzdok rKXh B{z NZe Bjh_ bkT[D fdZsk<br />

ikJ/rk dk n?bkB eoe/ fJj c"iK eg{oh tZb wkou eoB bZrhnK. p/;ae nekbhnK<br />

s/ ekwo/vK dk w'ouk ;aKswJh ;h go g[bh; B/ T[j bkmh toQkJh fe oj/ oZp dk<br />

Bkw. nEo{ r?;, gkDh dhnK p[SkVK s/ vKrK a a a ;G ekwo/v bkmh ukoi s'_ gfjb'_<br />

jh bkb co/o/ ;[ZN e/ joB j' rJ/ s/ nekbhnK B{z fJT[_ e[ZfNnk frnk fit/_ SZbhnK<br />

e[ZNh_dhnk jB. sK th, nekbh w'ouk SZv e/ GZi/ Bjh_. frqcsko j'J/. w[Ve/ Bk<br />

ekwo/vK B/ nekbhnK Bkb ob e/ w'ouk bkfJnk Bk nekbhnK B/ T[BQK d/<br />

fJBebkph Mzv/ T[go fJspko ehsk.<br />

id'_ ;ko/ nekbh dbK B/ obe/ w'ou/ dh µ[o{nks dopko ;kfjp s'_ eoBh ;h<br />

w?_ T[E/ w"i{d ;K. pV/ Gk;aD j'J/. feT[_fe w'ou/ dh ;aesh dk e/_do ;zs ioB?b<br />

f;zx pDd/ ik oj/ ;B fJ; eoe/ bhvoK d/ Gk;aD T[BQK tb tX/o/ eoe/ ;/Xs ;B.<br />

iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk gqXkB ;aq'wDh r[ agq aew/Nh B/ fejk, ;zs ih w'ouk<br />

ekw:kp sd j't/rk i/ jo/e f;Zy d/ xo'_ xZN' xZN fJe pzdk w'ou/ ftu ;akwb j'e/<br />

frqcskoh dJ/rk. phph okfizdo e'"o p'b/- w'ouk e[opkBh wzrdk j? ;zs ih. i/<br />

bhvo e[opkBh d/<strong>Dr</strong>/, fJe fJe sd w'ouk ekw:kp j't/rk. w{zj iapkBh ekoi Bjh_<br />

;ztoB br/. j'o bhvoK B/ pE/ok e[ZM fejk go j[D J/Bk e[ :kd j? fe ;zs nyho<br />

ftu p'b/ s/ fejk- N"'jVk ;kfjp B/ fejk j? fe fJe fJe xo ftu'_ xZN' xZN fJe<br />

fJe pzdk w'ou/ ftu ;akwb j'e/ frqcskoh dJ/. fJe fJe Bjh, fJe B{z sK efjDk<br />

gt/rk s{z xo ofj, ;ko/ nkT[<strong>Dr</strong>/, i/bQh_ ikD bJh Bjh_ woB bJh th. go mZrh


62<br />

Bjh uZb/rh. ojh rZb phph ih okfizdo e"o dh. ;jh j? fe w'ouk bhvo dh<br />

e[opkBh wzrdk j?. w?_ sK bhvo Bjh jK. w?_ sK wfjs/ u"e dk ;kX jK. bhvo p?m/<br />

jB fJE/. pkdb ;kfjp, sbtzvh ;kfjp, N"jVk ;kfjp, poBkbk ;kfjp s/ b"r'tkb<br />

;kfjp. fJj d/<strong>Dr</strong>/ e[opkBhnK tes nkT[D s/. nfijk dkntk eoB' w?_ sK fMiedk<br />

jK fe ikB d/ fdnKrk gzE dh ;/tk ftu. r[o{ rqzE ;kfjp dk gqek;a j? fJE/, r[o{<br />

o{g ;kX ;zrs w"i{d j?. w?_ M{m Bjh p'b ;edk ykb;k ih. woBk e'Jh ;"yh rZb<br />

E'VQh j?. e[M b'e w?B{z nke/ nkyd/ jB fe nkBzdg[o d/ ws/ dh gqkgsh bJh iE/dkoK<br />

B/ i' ;j[znK ykXhnK jB T[j ;G s'V s{V d/<strong>Dr</strong>/. GkJhU i/ fJj bhvo fgZm d/<br />

rJ/ sK s[jkE'_ GZi e/ feE/ ik<strong>Dr</strong>/? fJj fezB/ e[ jB? gzi ;Zs, s/ s[;h_? eo'VK. feT[_<br />

GZiD fdT[r/ s[;h_ fJBQK B{z? feE/ ik<strong>Dr</strong>/ GZi e/ fJj? fiBQK B{z s[;h oki rZdhnK s/<br />

fpmkfJnk T[j r[o{ dh jkioh ftu ykXhnK ;j[znK fet/_ s'V d/<strong>Dr</strong>/?<br />

fJj rZbK ;[De/ eowihs f;zx B/ fejk- ;[fDnk e[ZM? yok nkdwh fJT_[_<br />

p'bdk j[zdk j?. coia eo bt' nfijk tes nk iKdk j? fe w"s dk ;kjwDk j[zdk<br />

j? sd fJj fJeZbk ;kX ;kjwDk eo/rk pkeh d/ ;G GZi<strong>Dr</strong>/, d/y bth_I.<br />

wkBktkbk fgzv d/ bkr/ g[bh; B/ xks bke/ ihg ftu ;tko fGzvoKtkb/ iE/<br />

d/ f;zx oks B{z wko fds/. gzikp e/;oh nypko ;w{j B/ fsZyk fwou w;kbk bk e/<br />

ypo bkJh- ;kEhT[ e/ woB/ eh ypo ;[B eo fGzvoKtkbk c{N c{N eo o':k. ypo<br />

gVQ e/ ;zs B/ fejk- fi; pzd/ Bkb s[;h_ ;akwh fJe EK ykDk ykXk ;t/o/ T[;dh w"s<br />

dh ypo ;[D e/ fe; B{z d[y Bjh_ j't/rk? bkb/ B{z nfijh ;[o ftu w"s dhnK s/<br />

w"s d/ d[y dhnK ypoK Bjh_ SkgDhnK ukjhdhnK. id'_ f;y ;N{v?_N; B/ nzfwqs;o B{z<br />

gftso ;afjo dk doik fdtkzT[D tk;s/ ib{; eZfYnk s/ ;oeko gk;'_ wzr ehsh fe<br />

;afjo ftu pBko; dh soia s/ whN, ;aokp s/ szpke{ dh fteoh s/ gkpzdh j't/ sd<br />

fJ; ib{; dh ypo dh ;[oyh bkbk nypko ro[Zg B/ fJT[_ Skgh- nzfwqs;o ;afjo w/_<br />

fGzvoKtkb/ e/ r[zv'_ ek Bzrk Bku. t?;/ fJ;/ ;[oyh j/m ypo ftu fJj fbfynk<br />

frnk ;h fe ib{; B/ Bk e'Jh d[ekB ipod;sh pzd eotkJh s/ Bk fe;/ Ek fjz;e<br />

tkodks ;[DB B{z fwbh.<br />

dopkok f;zx ;oeko B/ fGzvoKtkb/ iE/ d/ jfEnkoK d/ bkfJ;z; oZd eoB dk<br />

j[ew fdZsk s/ fejk fe nkgD/ jfEnko EkD/ iwQK eotk fdT[. ;zs B/ itkp fdZsk-<br />

;kvk iEk whN wk; d/ B/fVT[_ Bjh_ bzxdk. pzdk sK eh wkoBk n;h_ fuVh wkoB BP{z<br />

gkg ;wMd/ jK. go ;kv/ gk; ;p{s jB fe gzikp g[bh; fjz;e j? s/ M{m/ g[bh;<br />

w[ekpb/ pDk e/ fjok;s ftu bJ/ f;zxK B{z esb eodh j?. g[bh; B{z ukjhdk j? fe<br />

T[j nkgD/ jfEnko ;kv/ gk; u"e wfjs/ iwQK eotk ikD. n;h_ T[BQK dh jofria<br />

d[otos'_ Bjh_ j'D fdnKr/.<br />

pdBkw eoB bJh fJj' fijh_nK nctkjK xVhnK rJhnK fe T[BQK B/ fJe<br />

xVk oZfynk j'fJnk j?. fi; fi; pzd/ B{z wkoBk j[zdk j? T[;dk Bkw gouh s/ fby<br />

fby xV/ ftu gkJh iKdk j?. fco fijVh gouh jZE ftu nkJ/ T[j feZbo- ;e[n?v<br />

B{z cVk fdzdk j?. fJe fJe f;Zy tb'_ g?_sh g?_sh fjzd{ wkoB dh ypo whvhJ/ B/<br />

d[BhnK d/ e'B/ e'B/ ftu g[ukJh. T[j ypo S[gkJh rJh fi;d/ gqsheow ti'_


63<br />

fGzvoKtkb/ B/ T[es fpnkB fdZsk ;h. j'fJnk fJj ;h fe pkb mkeo/ B/ fpnkB<br />

dkfrnk ;h- i/ gzikp d/ fjzd{nK dk B[e;kB eoB dk :sB ehsk frnk sK gzikp<br />

s'_ pkjo dk e'Jh f;Zy fiT[_dk Bjh_ SZvKr/. fco th, n;h eJh ifDnK B/ fwbe/<br />

;zs ih B{z nkfynk fe nkgK B{z nfij/ fpnkB d/D/ ;'aGk Bjh_ fdzd/. fJj fpnkB<br />

f;ZyK dk tXhe B[e;kB eo ;ed/ jB. ;zs p'b/- s[;h_ GkJh nwohe f;zx ns/<br />

jofwzdo f;zx ;zX{ Bkb rZb eo'. id'_ w?_ gfVQnk fbfynK dh ;bkj b? e/ fpnkB<br />

fdzdk jK sK w?B{z T[bKG/ fwbd/ jB.<br />

gZsoekoK B/ fJe fdB g[ZfSnk- ;zs ih nekbh bhvo s[jkv/ T[go d';a bkT[_d/<br />

jB fe s[jkvh eKro; gkoNh Bkb rzY s[g j?. jtkb/ ti'_ iE/dko ;zs'y f;zx<br />

fdZbh tkfbnK dk Bkw b?_d? jB. @@ fJBQK B{z w/o/ T[go sK e/tb ;aZe j? Bk fe<br />

w/oh eKro; Bkb e'Jh ;KM j? go w?B{z iE/dkoK T[go ;aZe Bjh_, gZek gsk j? fe<br />

T[BQK dh Gkosh iBsk gkoNh Bkb n?bkBhnK ;KM j?. fJj ph ai/ agh gzE dh fizBh<br />

e[ ;/tk bkbk irs BkokfJD okjh_ eo ojh_ j? s[jkB{z th gsk j?. fJj fcoekgq;s<br />

eZNV fjzd{nK Bkb fdB oks fGnkbh gke/ oZyD sd fpbe[b ;jh, go w?_ i/ fJe<br />

nzfwqsXkoh f;Zy iZE/dko ;zs'y f;zx Bkb ;pzX oZyK sK w?_ p[ok jK s/ eKro;hnk j'<br />

frnk jK. "<br />

p?fmnK p?fmnK fJe fdB ;kB{z efjD bZr/- gq'c?;o' fBsZB/w eod/ j[zd/ j' fe<br />

Bjh_? w?_ fejk- uko pkDhnK iapkBh :kd jB T[j sK eo b?_dk jK go ikg ;kfjp<br />

:kd Bjh_ j[zdk. r[Nek u[Ze', p?m' gkm eo'. eJh tko nfijk j[zdk j? fe ikg<br />

;kfjp dk gkm y[zM iKdk j?. efjD bZr/- fijV/ fBsB/w Bjh_ eod/ T[BQK B{z w?_<br />

vzv p?meK eYtkT[_dk j[zdk jK. w?_ fejk- fJj sK ;"yk ezw j' frnk fco. nkfJnk<br />

eoKr/, p?meK eZY ikfJnk eoKr/. fBZsB/w s'_ sK w[esh fwb/rh fco pkfpU? jZ;<br />

gJ/ s/ efjD bZr/- w/ok wsbp s[;h_ nkgDh ;"y tk;s/ j'o eZY fbnk. gsBh,<br />

phph gqhsw e"o, pZfunK ;w/s id'_ fwbD nkT[_d/ sK ;zrs ftu fwbd/, tZy Bjh.<br />

fJt/_ jh pkg{ i'frzdo f;zx ns/ Gok. fJZe tho f;zx B{z SZv e/ pkeh GoktK d/<br />

ftjko B{z T[j g;zd Bjh eod/ ;B.<br />

d;wrqzE pkps T[BQK fejk- r[oP{ rqzE ;kfjp f;Zyh dk wfjb j? fi;d/ d[nkb/<br />

;qh d;wrqzE dk febQk T[;kfonk frnk. d;w rqzE ;{ofwnK ;zrokwhnK dh pkDh j?.<br />

d;w rqzE d/ jo/e nze T[go s[jkB{z NeokT[_dhnK s/rK dhnK MzekoK, jkEhnK dhnK<br />

uzfxnkVK, ;a/oK dhnK roiK ns/ s/ia d"Vd/ x'fVnK dhnK NkgK ;[DkJh fdzdhnK jB.<br />

p[iafdb pzd/ sK fJ; dk gkm th Bjh_ eo ;ed/. T[BQK dh fJj fNZgDh gq' a fgnkok<br />

f;zx gdw B/ B'N eo bJh s/ T[BQK gk;' gqtkBrh b? e/ d;w rqzE do;aB feskp<br />

d/ NkJhNb gzB/ T[Zgo Skgh.<br />

wkB;k nkgD/ ;j[o/ gfotko B{z fwbD frnk j'fJnk ;K sK w?_ ezXK T[go<br />

fJ;afsjko bZr/ d/y/ fe r[od[nko/ eEk eoB bJh ;zs ioB?b f;zx nk oj/ jB.<br />

fJj 1982 dh rZb j?. nkgDh gsBh B{z fejk fe ub' Bkb/ eEk ;[D nkJhJ/ Bkb/<br />

;zsK B{z cfsj p[bk nkJhJ/. eEk ;[D e/ ;fs ;qh nekb efjD s[o gJ/. w/oh gsBh<br />

B/ fJe ;kb dk p/Nk r'd u[Zfenk j'fJnk ;h. efjD bZrh- pkpk ih eke/ B{z


64<br />

n;h; fdT[. ;zsK B/ T[; d/ f;o T[go d' fszB tko j"bh j"bh sho dh m'jeo<br />

wkoh sK ekek fyV fyVk e/ jZ; fgnk. ;zs th jZ; gJ/, efjD bZr/- fJ; dh NZbh<br />

ftu wDek d/yDk ;h j? fe Bjh_. uzrh tidh j? NZbh fJ;dh. eJh NZbhnK fpBQK<br />

wDe/ s'_ s[ohnK fcodhnK jB.<br />

;B 1984 ufVQnk. wkou ftu f;Zy ;N{v?_N; c?vo/;aB T[go gkpzdh bZr rJh<br />

sK w?B{z frqcsko eo fbnk frnk. i/bQ ftu y[chnk ftGkr d/ nc;o nkJ/ sK<br />

;[gov?N d/ ewo/ ftu ;Zfdnk frnk. efjD bZr/- gq'c/;o ;kfjp s[;h_ fby e/ d/<br />

fdT[ fe w?_ f;y ;N{v?_N; c?vo/;aB dk w?_po Bjh_ jK, s[jkB{z fojk eotk fdzd/ jK. w?_<br />

fejk fe w?_ ;N{v?_N jK jh Bjh_. w?_ nfXnkge iE/pzdh dk w?_po io{o jK,<br />

ftfdnkoEh iE/pzdh dk w?_po j'D dk feE'_ ;tkb g?dk j' frnk? T[j efjD fe<br />

s[jkv/ T[go d';a fJj' j?. w?_ fejk fJj d';a s[;h_ bkfJnk j? s[;h_ ikD', w?B{z fJ;dk<br />

eh fJbw? y?ao fojkJh j'Jh sK w?_ dopko ;kfjp ubk frnk.<br />

wkj"b sDkTg{oB th ;h, rowh th g{oh g?D bZrh. n;h_ eJh iD/ ;zs ih d/<br />

nkb/ d[nkb/ p?m/ rZbK eo ;[D oj/ ;K. d' e[ doiD f;Zy ca"ih todhnK ;w/s<br />

nkJ/. cfsj p[bk e/ p?m rJ/. ;zsK B/ g[fSnk- fet/_ nkJ/ j' GkJh? ;{p/dko B/<br />

df;nk- ih ;kvh gbNB nzfwqs;o nkJh j?. dopko ;kfjp wZEk N/eD nkJ/ sK eJh<br />

i[nkB efjD br/ ;zs ih d/ do;aB th eo uZbhJ/. s[jkvk fiaeo nypkoK ftu<br />

gfVQnk j? n;h_. ;zsK B/ g[ZfSnk- w?B[{z fwbD dh fJZSk feT[_ j'Jh? fJe c"ih B/<br />

fejk- ih s[;h ;kB{z uzr/ brd/ j'. fJ; c"ih B/ ns/ eJhnK j'oK B/ dkjVhnK<br />

e[sohnK j'JhnK ;B. ;zs efjD bZr/- fijVk uzrk brdk j't/ T[; tork pDB B{z<br />

wB eodk j[zdk j?. w?B{z r[o{ r'fpzd f;zx wjkoki uzr/ brd/ jB. T[jBk tor/ sK<br />

nkgK pD Bjh ;ed/ go T[BQK fijh ;{os XkoB eoB ftu sK e'Jh w[;aeb Bjh_<br />

nkT[_dh. s[jkv/ nr/ w/oh fJj p/Bsh j? fe nkgD/ e/;K dh p/ndph Bk efoU nr'_<br />

B{z. e[M d/o ;zs u[g oj/. fco fejk- E'VQ/ ;w/_ pkd s[;h_ w/o/ T[go jwbk eoB<br />

nkT[r/. j' ;edk j? nkgD/ w[ekpb/ j' ikD. c"ih efjD bZr/- Bjh_ pkpk ih. fJj<br />

s[;h_ eh nkyD bZr/ j'? fJj fet/_ j' ;edk j? ? s[jkv/ s/ jwbk sK dopko<br />

;kfjp s/ jwbk j?. fJj eh nky oj/ j'? ;zs B/ fejk s[jkv/ t; ftu Bjh_<br />

e[ZM, BK w/o/ t; ftu. fiBQK d/ t; ftu j? T[j eoh fcod/ jB c?;bk. ub'. d/yh<br />

ikJ/rh. r[o{ i' eo/rk Gbh eo/rk. jwb/ t/b/ s[;h_ wjkoki B{z iao{o :kd oZyDk.<br />

c"ih ub/ rJ/. fJe :kso{ B/ fejk- pkpk ih w/oh T[wo s[jkB{z bZr ikt/.<br />

;zs jZ; gJ/- feT[_ pJh s/oh T[wo feT[_ bZr/ w?B{z? i/ r[o{ pkp/ w?B{z fgnko eod/<br />

j'D sd w?Bz{ gfjbK p[bk<strong>Dr</strong>/ nkgD/ gk;. i/ s/oh b'V j'Jh s?B{z b? ik<strong>Dr</strong>/. go<br />

nkgK EktK Bjh_ pdb ;ed/ fJe d{i/ Bkb nkgDh woiah nB[;ko. w?_ fejk- pkpk<br />

ih fJE'_ dopko ;kfjp ftu'_ fBeb e/ fe;/ j'o EK ub/ ikU sK uzrk Bk j't/ Gbk?<br />

T[BK fejk- w?_ fxfonk j'fJnk jK. pkjo feXo/ ik th ;edk jK, e'Jh w[;afeb<br />

Bjh, go Bjh_ iktKrk. fJ; s'_ tvh UN feE/ fwb/rh w?B{z dopko ;kfjp Bkb'_? dZ;'


65<br />

fejVk j'o EK uzrk j? w/o/ bJh. w?_ fejk- j'J/rk fJj fe fJe ijki s[jkv/ T[go<br />

pzp ;[ZN ikt/rk. fJzdok rKXh n?bkB eo dJ/rh fe gkfe;skBh ijki B/ fJj ekok<br />

ehsk j?. fJ; bJh nkyd/ jK fe Nb ikU. ;zs B/ fejk- w/o/ ns/ fJzdok phph d/<br />

nkg;h ;zpzX J/B/ fBZyo/ j'J/ jB fe i/ gkfe;skB pzp ;[ZN ikt/ fJ; t/b/, sK f;Zy<br />

efj<strong>Dr</strong>/ fe fJzdok rKXh dh eos{s j?. ;kv/ pko/ fe;/ B{z e'Jh rbs cafjwh Bjh_<br />

j[D.<br />

;[B/jk b? e/ e'Jh d{s nkT[_dk fe phph fJzdok B/ fwbDk ukfjnk j?, fdZbh<br />

ik e/ whfNzr eo bt' sd T[Zso j[zdk, fJE'_ nzfwqs;o s'_ fdZbh fizBh d{o j? T[ZBK<br />

jh fdZbh s'_ nzfwqs;o g?_dk j?. phph fJE/ dopko ;kfjp nk ikt/? T[BQK B[{z gZek gsk<br />

;h fe gqXkB wzsoh d/ fdb ftu eh j?, fpbe[b T[;/ soKQ fit/_ r[o{ s/r pjkdo<br />

;kfjp B{z n"ozria/p d/ fdb dh rZb dk gsk ;h. ok;aNoh s/ nzsook;aNoh gZsoeko<br />

nkT[_d/, f;nk;sdkB nkT[_d/, ;zs B{z ;tkb eod/, T[so d/D t/b/ edh d[fpXk ftu<br />

Bjh_ j[zd/ ;B, edh b/gthI g'uthI rZb Bjh_ eod/ ;B s/ fpnkB d/D T[gozs p/u?B<br />

Bjh_ j[zd/ ;B.<br />

Bkr;?B B/ fJe fdB dZf;nk ;h fe eksb ns/ wes{b ftu, iakbw ns/<br />

wiab{w ftu, ;oeko ns/ T[; jZE'_ ;ajhd j'D tkb/ pzd/ ftu fJe r[gs ;wM"sk<br />

j'fJnk eodk j?. fJ; ;wM"s/ dk fe;/ B{z gsk Bjh_ j[zdk, wkoB tkb/ ns/ woB<br />

tkb/ B{z gsk j[zdk j?. eksb ;wMdk j? fe fi; B{z w?_ esb eoB bZrk jK, T[;<br />

dk y{B eoB T[gozs w?B{z Gkoh bkG j't/rk. esb j'D tkb/ pzd/ dk ft;atk; j[zdk<br />

j? fe w/oh ns/ w/o/ fwZsoK fgnkfonK dh GbkJh w/oh w"s ftu j?. fJj rZbK nkw<br />

esbK pkps Bjh_ jB. fi; ;ay; B{z ;ajhd fejk iKdk j?, T[; pkps jB. ;ajhd<br />

fJbkjh j'_d dh rtkjh d/D tk;s/ nkgDh ikB d/D bJh fsnko j[zdk j?. esb j'D<br />

s'_ gfjbK wB;{o d/ p'b gVQ e/ d/y'. T[j prdkd d/ ybhc/ B{z ns/ ndkbs ftu<br />

p?m/ ekiah B{z pko pko nkydk ;h fe w/o/ iK s[jkv/ t; ftu e[ZM j? jh Bjh_. w/oh<br />

w"s cK;h T[go M{b e/ fbyh ik u[Zeh j? nZbkj d/ dopko ftu. e"D o'e ;edk j?<br />

fJ; B{z? ybhc/a dh p/rw i/bQ ftu wB;{o Bkb w[bkeks eoB rJh. uoBh jZE bk<br />

e/ efjD bZrh- prdkd B{z ;okg Bk d/Jh ;kJhI. fJj noi eoB nkJh jK. wB;{o<br />

B/ fejk- ceho ;okg d/D bJh Xosh s/ Bjh_ nkT[_d/. ;okg d/Dk ;a?skB dk ezw<br />

j't/rk ;kXK dk Bjh_. w?_ ;okg Bjh_ fdzdk ;Zu p'bdk jK fe prdkd dh popkdh<br />

fB;afus j?. gfjb'_ w?_ ysw j'tkrk, fco prdkd. p; gfjbK fgS'_ dk coe j?<br />

e/tb. popkdh :ehBh j?. wB;{o B{z esb eo fdZsk frnk. nZrK bZrhnK s/<br />

prdkd ;afjo dh EK oky dk fJe Y/o pkeh pfunk.<br />

ioB?b ;a[p/r f;zx dh fBrokBh ftu w'oukpzdh j'D bZrh sd w?B{z vo<br />

bfrnk, fes/ e[ZM rVpV sK Bjh_ j' ikt/rh? i[nkB wz[v/ nky oj/ ;B- n;h_ nkgDh<br />

s/ dopko ;kfjp dh okyh eoKr/. i/ fes/ ;oeko B/ c"i s'_ jwbk eotk fdZsk sK<br />

;kv/ ibt/ d/yD :'r j'<strong>Dr</strong>/. wkJh (Gkt fJzdok rKXh) :kd oZy/rh. d/y b?Dk. id'_<br />

edh nfijh rZb w?B[z vokT[Dh bZrD bZrdh sd w?_ nkgD/ nkg B{z nkydk- j' Jh<br />

Bjh_ ;edk. dopko ;kfjp T[go jZb/ dk wsbp jh Bjh_, ;kX ns/ fJzdok rKXh


66<br />

d't/_ vokwk eoe/ vok oj/ jB, fJBQK dk fynkb j? b'e fJ; soQK gqGkfts j'<br />

ik<strong>Dr</strong>/.<br />

nekb syas dk iE/dko fB:[es eoBk ;h. gzdoK thj gq'c?;o fJZem/ j' e/<br />

d{y fBtkoB ;kfjp n;h_ N"jVk ;kfjp B{z fwb/ s/ p/Bsh ehsh fe ;zs fGzvoKtkb/ B{z<br />

f;zx ;kfjp Ekg'. T[j gfjbK u[Zg eo rJ/, fco fejk- d/y bT[. n;h_ fco nkgDh<br />

fJj' rZb d[jokJh sK gqXkB ih p'b/- nekb sys dh ;z;Ek pj[s wjkB j?. v/o/dko<br />

;kX B{z T[E/ f;zx ;kfjp Ekg fdT[r/ sd B[e;kB T[mkTI[r/. T[j v/o/ dh wfonkdk<br />

gzE T[go E'g d/t/rk s/ fco e'Jh e[ZM eo th Bjh_ ;e/rk. tX/o/ gq'c?;o gqXkB ih<br />

dh rZb Bkb ;fjws j' rJ/. N"jVk ;kfjp dh rZb ;jh Bjh_ ;h. ;zs B{z Gbh<br />

gqeko gsk ;h fe Ne;kb ns/ sys ;kfjp dh wfonkdk ftu fGzBsk j? s/ edh<br />

T[BQK B/ fJj Bjh_ fejk ;h fe Ne;kb dh wfonkdk tXhe ;jh j?. T[j sK sys<br />

iE/dko dk j[ew wzBd/ ;B. Gkt/_ fe fwZsoK ftu p?m e/ nky fdzd/ ;B- f;zx<br />

;kfjp B/ fJj c?;bk r[owfs d/ n;{bK w[skpe Bjh_ ;[DkfJnk, wzBDk sK gt/rk jh.<br />

w/oh T[wo Bkb'_ tv/o/ gq'c?;o w/o/ Bkb ;B s/ T[BQK dh frDsh th tXhe ;h, w/oh<br />

rZb dh jwkfJs eoB tkbk e'Jh Bjh_ ;h, rZb nkJh rJh j' rJh.<br />

;qa'wDh nekbh db B/ ;kpe c"ihnK dh ekBcoz; ;Zdh. f;gkjh s'_ b? e/<br />

ioB?bK sZe brGr gzikj jiako ;kpe ;?fBe g[Zi//. iBob ;a[p/r f;zx dk sK<br />

fNekDk jh T[E/ ;h. c"ihnK B/ nkgDh fJ; ekBcoz; ftu wsk g/;a ehsk fe ;zs<br />

ioB?b f;zx B{z ;qh nekb syas dk f;zx ;kfjp Ekfgnk ikJ/. i?ekfonK dh r[ziko<br />

ftu wsk gk; j'fJnk. pkdb ;kfjp, N"jVk ;kfjp s/ b"r'tkb ;kfjp ;w/s ;koh<br />

nekbh bhvof;ag T[E/ ;h. gZsoekoK B/ ioB?b ;[p/r f;zx B{z g[ZfSnk- i/ c"i B/<br />

dopko ;kfjp s/ uVQkJh eo fdZsh sd eh eo'r/ s[;h? T[BQK B/ T[sZo fdZsk- Y[etK<br />

itkp fdnKr/ . w[ekpbk eoKr/. nyapko Bth; B/ fco ;tkb ehsk- nc;oh b?D<br />

t/b/ s[;h_ Gkosh c"i d/ tckdko oj'r/ eh s[;h r[o{ rqzE ;kfjp dh ;j[z Bjh_ u[Zeh<br />

;h ? ;j[z s'V fdUr/ ? ioB?b B/ fejk- fi; Gkos dh tckdkoh fBGkT[D bJh r[o{<br />

rqzE ;kfjp dh ;j[z u[Zeh, T[j r[o{ tZvk j? d/; Bkb'_. fi;dh ;j[z u[Zeh ikt/ T[j<br />

T[; Bkb'_ tZvk j[zdk j? fi; tk;s/ ;j[z u[Zeh ikt/. i/ Gkosh c"i r[o{ pkp/ fto[ZX<br />

jfEnko u[Ze/rh sK w?_ c"i fto[ZX jfEnko u[ZeKrk."<br />

fco nekbh db B/ fco pZ[XhihthnK dh ekBcoz; ;Zdh. fJ; B{z th GotK<br />

j[zrkok fwfbnk. gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk dk f;Zy p[ZXhihth c'ow 100 gq'c?;oK<br />

dhnK d' pZ;K Go e/ frnk. T[E/ ik e/ id'_ N"jVk ;kfjp ns/ ;zs b"r'tkb B{z<br />

fwbD bJh rJ/ sd w?_ fco nkgDh rZb d[jokJh fe p[ZXhihth c'ow BP{z th wsk g/;a<br />

eoBk ukjhdk j? fe ;zs fGzvoKtkb/ B{z f;zx ;kfjp Ekfgnk ikt/. w/oh rZb wzBDh<br />

sK do feBko w?B{z whfNzr ftu'_ Gik fdZsk frnk. ;" gq'c/;oK ftu'_ w/o/ jZe ftu<br />

e/tb fJe pzdk ;h, T[j ;h vk a joehos f;zx. vkeNo ;kfjp pko/ fNZgDh ;[DB<br />

B{z fwbh- fJj c"ih j? Bk. fdwkr ezw Bjh_ eodk. ;ko/ jZ; gJ/. w?_ s/ joehos<br />

f;zx ;oK tZb, pkeh gq'c/;o N"jVk ;kfjp B{z fwbD tkbh EK tZb s[o gJ/. n;h_<br />

;zs ioB?b f;zx B{z fwb/. jkb ukb g[ZfSnk s/ nkgD/ Bkb j'Jh skih d[ors pko/


67<br />

dZf;nk, jZ; gJ/- s[jkv/ Bkb s/ w/o/ Bkb j'Dh th fJt/_ ukjhdh j?. edh edh<br />

nkgK nkgD/ nkg B{z oZp ;wMD bZr g?_d/ jK. sd gzE ;kB[{z ;wMk fdzdk j? fe<br />

;kvh n"eks eh j?. bzro gq;akdk SZe'. fco rZbK eoKr/.<br />

nekb sys d/ iE/dko frnkBh feogkb f;zx B/ ;oe[bo ikoh eo fdZsk fe<br />

fijVk dopko ;kfjp wZEk N/eD nkt/, pr?o jfEnkoK s'_ nkt/. fJj j[ew ;zs<br />

ioB?B f;zx tk;s/ jh eZfYnk frnk ;h. ;akfJd N"jVk ;kfjp T[go ;oeko dk<br />

dpkT[ j't/rk. id'_ ;zs wZEk N/eD iKd/ ;B sd 10-15 i[nkBK dk jfEnkopzd iEk<br />

nfsnkX[fBe jfEnkoK Bkb b?; j' e/ Bkb ikfJnk eodk ;h s/ ;zs nkg th<br />

fotkbto gfjB e/ oyd/ ;B. fJj iEk Xhwh ukb Bjh_ ubdk ;h fit/_ fe<br />

gfoeowk ftu nkw ;aoXkb{ ubd/ j[zd/ jB. fJj s/ia edwh gfoeowk efonk eod/<br />

;B. w?_ d/fynk fe pj[s ;ko/ wkJh GkJh e/tb fJBQK B{z d/yD bJh gfoeowk ftu<br />

d/o sZe yb's/ ofjzd/. gZsoekoK B/ g[ZfSnk- ;zs ih, f;zx ;kfjp B/ jfEnko fbike/<br />

wZEk N/eD T[go fijVh gkpzdh bkJh j?, eh fJj mhe j?? ;zsK B/ fejk- w?_ fJj<br />

j[ew wzBKrk. fog'oNo B/ fco g[ZfSnk- go eh T[jBK dk fJj j[ew ;jh j??? -<br />

nekb syas d/ iE/dko dk jo j[ew w/o/ bJh ;jh j? feT[fe w?I f;Zy jK. tkg;<br />

r[o{ BkBe fBtk; nk p?m/, fJ; ;oe[bo pko/ rZbK j'D bZrhnK. ;zs B/ fejk-<br />

nfij/ j[ewBkw/ gqkgs jB fiBQK ftu r[o{ wjkoki ih B/ fejk ;h fe do;aB eoB<br />

tk;s/ nkT[D tkbh ;zrs jfEnkopzd j' e/ x'fVnK s/ ;tko j'e/ nkJ/ sd ;kvk<br />

fjodk tXhe gq;zB j't/rk. s/ fJj d;' GkJhU fe eh feogkB jfEnko Bjh_? fJj<br />

jfEnko ;kvh gzi eekoh ofjs dk nN[ZN fjZ;k j?. fco feogkB T[sko e/ wZEk<br />

N/eD ikJhJ/? go T[j f;zx ;kfjp jB. ;' wzBDh jh wzBDh j? T[jBK dh jdkfJs.<br />

iE/dko dk j[ew wzBDk ;h ;' fJ; dk sohek T[BQK B/ fJj eZfYnk fe ;oK tkb/<br />

gkf;U gfoeowk sZe fbiKdh fvT{Yh sZe iKd/ fiZE/ dopko ;kfjp d/ do;aB j[zd/<br />

jB s/ T[E'I fvT[Yh ftu'I wZEk N/e e/ tkg; nk iKd/, T[;/ soQK s/i edwh.<br />

n;h uko gzi gq'c?;o nzfwqs;o rJ/ sK ;zs ;oK ftu Bjh_ ;B. gsk bZfrnk<br />

fe nekb sys ;kfjp dh fJwkos ftu f;acN eo rJ/ jB. T[E/ rJ/ sK gfjbh<br />

wziab s'_ T[Zgo d{ih wziab tb iKdhnK g"VhnK T[Zgo d' jfEnkopzd f;zx 20-22 ;kb<br />

dh T[wo d/, ps"o ;zsoh yb's/ ;B. T[BQK B/ o'e fbnk. n;h_ fejk fe d{o'_<br />

gfNnkfbU uZb e/ fwbD nkJ/ jK ;zsK B{z. T[Zgo ikD fdT[. fJZe p'fbnk- ih T[j<br />

nfrnkstk; ub/ rJ/ jB. fwbd/ Bjh_ fe;/ B{z. pzdrh eod/ ofjzd/ jB pZ;. w?_<br />

fejk- Gok n;h_ e'Jh bVB E'VQk nkJ/ jK s[jkv/ Bkb. s[;h GkJh o;agkb f;zx gk;<br />

ik e/ w/ok Bkw dZ; fdT[. fwbD s'_ fJBeko j' frnk sK gos iktKr/. T[BQK ftu'<br />

fJe T[E/ ub'sk fojk, d{ik T[Zgo ubk frnk. E'VQh d/o pkd tkg; nk e/ efjD<br />

bZrk- ub/ ikU ih T[Zgo.<br />

g"VhnK uVQ rJ/. d; gzdoK f;zx j'o p?m/ ;B. e'Jh gkm eo fojk ;h,<br />

e'Jh fJe e'B/ ftu p?mk ehosB dh fonkia eo fojk ;h s/ d' fszB iD/ pzd{eK<br />

dhnK p?obK ;kca eoB bZr/ j'J/ ;B. ;zs gkm eo oj/ ;B. p'be/ Bjh_, jZE i'Ve/<br />

;kfonK B{z cfsj noia ehsh. T[BQK B/ th pzd j'mK Bkb jZE i'Ve/ f;o M[ekfJnk s/


68<br />

p?mD dk fJ;akok ehsk. d; e[ fwzN p?m/ j'tKr/ fe ;zsK B/ r[Nek wZE/ B{z bk e/<br />

o[wkb ftu bg/fNnk s/ ;kvk jkb ukb g[ZfSnk. efjD bZr/- w?_ eJh p?ohno bkJ/<br />

j'J/ jB. s[;h seV/ oj/ nk rJ/. pj[fsnK B{z j[D j/m'_ tkg; xZb d/Jhdk j?.<br />

pzfdnK B{z pzd/ dk j/i Bjh_ eoBk ukjhdk pj[sk. wjkoki Bkb bkfJnk B/j[z jh<br />

fBGdk j?, pzdk feZE/ fBfGnk j? Gbk. nkgD/ r'v/ s/ T[_rb Xo e/ efjD bZr/- fJj<br />

wk; p/eko j? fpbe[b. sd/ sK ;kv/ tv/o/, wk; B{z fwZNh nkfynk eod/ ;B. s[;h_<br />

th fes/ fJ; wk; B{z d/yD bJh sK Bjh_ nkT[_d/. n;h_ fejk- f;Zyh d/ dhdko eoB<br />

bJh s[jkv/ gk; ns/ r[o{ ih d/ dhdko eoB bJh dopko ;kfjp wZEk N/eD bJh<br />

nkT[_d/ jK. T[j efjD bZr/- ;G e[M T[E/ jh j?, dopko ;kfjp ftu jh j? ;G<br />

e[ZM. f;Zyh th ;kB{z r[o{ ftu'_ bZG/rh f;Zy ftu'_ Bjh_. r[o{ B{z n;h_ g{ok fJ;/ eoe/<br />

nkyd/ jK fe ;z;ko dh jo t;s T[; ftu w"i{d j?. ;zs fgsk ih fejk eod/ ;B,<br />

fijVk ;zpzX ;apd dk noE Bkb j? T[j r[o{ dk f;Zy Bkb j?, d't/_ fJZe d{i/ s'_<br />

pr?o Bjh. fijV/ pkb BhjK ftu fuD/ rJ/ ;B Bk, T[BK ftukfonK dh eh skes<br />

;h? r[o{ fwjopkB j'e/ T[BQK ftu gqt/;a eo frnk ;h. iZbkdK B/ nkgK B{z dZf;nk<br />

j? Bk, fe T[j nkyoh ;kj she c[ZbK tKr Nfjed/ oj/ ;B? i/ T[j fJeZb/ j[zd/<br />

sd T[jBK B{z d[Zy dod j'Dk jh j'Dk ;h. d[y ns/ dod sK ;[Gkte jB, go fe;/<br />

fe;/ eowK tkb/ f;Zy dk d[y nkg ioB tk;s/ r[o{ g[Zi iKdk j?. f;Zy B/ r[o{ nZr/<br />

nksw ;wogD eoBk j?. i/ nksw ;wogD eo fdsk fco f;Zy feE/ fojk? T[j sK<br />

r[o{ ftu nG/d j' frnk. fiBQK B/ fbfynk ;h- tkj[ tkj[ r'fpzd f;zx nkg/ r[o<br />

u/bk, T[BQK B{z fJBQK rZbK dk gsk ;h. ;' nZtb s/ nkyo r[o{ jh r[o{ j? GkJhU<br />

j'o e[M Bjh j?. wkV/ nkdwh B{z sK e[Zsk rbh gko Bjh eoB fdzdk, izrbK ftu<br />

sg eod/ fBjZE/ ;kX{nK e'b'_ dh ;a/o, g{SK ns/ f;o BhtK eoe/ fpBK yVke ehfsnK<br />

bzx iKd/ jB. r[o{ dh nkfrnk wzB e/ nZr, gkDh, jtk, Xosh s/ nek;a ;G<br />

nkgDk ;[Gkn pdb b?_d/ jB. w?_ nZyh d/y/ jB fJj Biako/. j' ;edk j? s[;h_ th<br />

edh d/y'. pkDh ftu n?t/_ E'Vk fby fdZshnK jB pkfpnK B/ fJj rZbK.<br />

e[ZM o[e/ a a a fco p'b/- Uj' w?_ th ewbk jh j' frnk j'fJnk jK p;. Bk<br />

bzro Bk gkDh. eEk ;a[o{ eo fdZsh ykj wykj, T[j th gq'c?;oK ;kjwD/. ;kB{z ;kXK<br />

B{z nkds g? iKdh j? T[gd/;a ;[DkT[D dh. s[jkB{z fJBQK ;G rZbK dk gfjbK jh gsk<br />

j?. fJj dZ;' fe ;G gfotkoK ftu y?o ;[y j?? e'Jh rZb eoBh j? sK fBZMe j' e/<br />

eo'.<br />

j[D sK edh edkJh ;'udk jK fe w?_ fJj rZb T[E/ feT[_ ehsh, fJ; dk p[ok<br />

th wBkfJnk ik ;edk ;h go E'VQ/ e[ ;w/_ ftu wkj"b ;[GktsB e[M nfijk pD<br />

frnk ;h fi; ftu'_ w/o/ fJ; tke dk iBw j'fJnk- pkpk ih s[;h_ nkgDk T[Zso<br />

nfXekoh Ekg fdT[. jZ; gJ/, efjD bZr/- fJe d' B/ nZr/ th w?B{z fejk j?. w/o/<br />

Bjh_ fdb bZrh fJj rZb. ;zs eosko f;zx B/ w?B[{z T[so nfXekoh Bjh_ Ekfgnk ;h,<br />

;zrs B/ c?;bk eo fbnk. w?_ th ns/ pkeh iEk th ;zs ih d/ nukBe nekb<br />

ubkD/ T[gozs fJj ;'uD bZr/ ;K fe T[BQK dh EK b?D tkbk T[BQK tork e'Jh j'o<br />

Bjh_. fJj j[zdk th ;Zu j?. e'Jh fe;/ tork ed j'fJnk eodk j?? go w?B{z fejk


69<br />

frnk fe s{z eo T[Zdw e[ZM. w?_ j";bk oZfynk. r[o{ ih s'_ w[okdK wzrhnK. w/o/<br />

eow uzr/ ;B, w?_ jzeko Bjh eodk, ;zrs dk fyankb j? fe ;zs eosko f;zx ih<br />

dh ;/tk B{z w?_ nZr/ s'fonk j?, fgSKj Bjh_ ofjD fdZsk. ;ajhdh w/oh fe;ws ftu<br />

fbyh j'Jh j?. w?_ T[sZo nfXekoh jofria Bjh fdnKrk. w/o/ s'_ pkd ;zrs, Ne;kb<br />

dk w[yh nfijk u[D/rh fe s[;hI ioB?b f;zx B{z G[Zb ikUr/ .<br />

T[BKQ gk; fJe pkN/ ftu pdkw ns/ wykfDnK dk fw;aoD fgnk ;h. ;kB{z<br />

;kfonk B{z p[Ze Go Go e/ ;kok w[ek fdZsk s/ fJj efje/ ftdk ehsk- ;zeN nkt/rk<br />

sK v'bDk Bjh. fe; B{z gsk j? fJj XoshnK feE'_ nkJhnK jB ? e'Jh ikDdk j?<br />

s[;h s/ w?_ feZE'_ nkJ/ jK? feT[_ nkJ/ jK ? s/ feE/ iktKr/ ? nzdki/ bkJh iKdk j?<br />

;kok ijkB. e/tb wjkoki ikDdk j? ;G e[M feT[_fe T[j fJ; ;ko/ ek;/ dk eosk<br />

j?. id'_ s[;h_ eos/ sZe g[Zi ikUr/ sK ikD'r/ fe ekoB ns/ ekoi T[jh_ j?. eosk<br />

ns/ feos T[jh j?. r[o{ ns/ f;Zy ftu G/d Bjh_ j?. id'_ edh e'Jh dopko ;kfjp<br />

T[go jZbk p'bdk j? sK eo'VK fdbK ftu dopko ;kfjp dh T[;koh j' iKdh j?<br />

s[ozs. fJj w?_ iK s[;h eo ;ed/ j' ? uzrk fco. ikU. wjkoki nzr ;zr jB.<br />

bzro Se/ fpBK Bjh_ ikDk. tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh cafsj.<br />

fJj rZbK 1984 B{z wJh d/ gfjb/ jcs/ j'JhnK. w/oh T[BQK Bkb fJj nkyoh<br />

w[bkeks ;h. i{B d/ gfjb/ jcas/ Gkosh c"i B/ g{oh ftT[Is Bkb r'b/ dkr/ s/ fe;/<br />

Bk fe;/ o{g ftu 1 s'_ 7 i{B sZe r'bhpkoh j'Jh. j?bhekgNoK dh SK j/m N?_e<br />

gfoeowk se g[Zi/. b?cNhB?_N iBob pokV B/ n?bkB ehsk- itkB', d[;awD dopko<br />

;kfjp nzdo j?, n;h_ T[;B{z w[ekT[Dk j?.<br />

d[;awD dopko ;kfjp d/ nzdo dopko ;kfjp dh okyh eo fojk ;h s/<br />

fwZso dopko ;kfjp T[go pkjo'_ r'b/ dkrD bZrk. fpibh pzd. gkDh pzd. i{B<br />

dk nZr T[rbdk wjhBk. pokV dh feskp ftu'_ gfVQnk j? fe nzfrnkoK tor/ sgd/<br />

fgZsb d/ ykbh y'b fijV/ ewfonK d/ co;a T[go frZm frZm T[ukJh sZe ftS/ gJ/<br />

;B, T[go'_ bzx e/ c"i bk;aK sZe g[Zih.<br />

g[fb; nca;oK B/ bk;aK dh ;aBkys nkgD/ s"o s/ eo bJh ;h go ft;a/;a<br />

ijki okjhI ;[{p/dko jouoB f;zx B{z dopko ;kfjp ftu fbnk e/ ;zs ioB?b f;zx<br />

dh bk;a dh ;aBkyas eotkJh. ;{p/dko ;kfjp ;zsK d/ Gok jB i' fgZS'_ nkBo/oh<br />

e?gNB ti'_ g?B;aB nkJ/ s/ efjzd/ oj/ fe ;zs uVQdh ebk ftu jB.<br />

eofcT{ bZfrnk j'fJnk ;h go gsk bZr fojk ;h fe 42 j'o r[od[nkfonK<br />

T[go c"i B/ fJe' ;w/_ jwbk ehsk ;h. fjzd{ tyo/ ns/ f;Zy tyohnK tyohnK<br />

N'bhnK ftu x[zwD bZr gJ/ ;B. ;afjo sK g{ok pzd ;h go nopB n?;N/N<br />

gfNnkb/ ;afjo s'_ efNnk j'D eoe/ ns/ nkpkdh xZN j'D eoe/, ;VeK s/ Nfjb<br />

;ed/ ;K. xo d/ nzdo e'Jh e'Jh p?mk j't/rk. eVedh X[Zg ftu n;h_ ;G ;VeK<br />

T[Zgo s[o/ fcod/ ;K, gsk jh Bjh_ brdk ;h X[g/ fco oj/ jK. ;[yfdnkb 8 i{B B{z<br />

;t/o/ 6 ti/ ;kv/ xo nkfJnk. T[; d/ ej/ d' fszB tke j{pj{ :kd jB,- cV b?<br />

g{S ;zs ioB?b f;zx dh j[D. ;ko/ dk ;kok N'bk Bkb b? e/ wo frnk. neb<br />

d/y b? T[;dh. p/fJish eotk fdsh ;G dh.


70<br />

fe;/ B/ T[;dhnK fJBQK rZbK dk Bk B'fN; fbnk Bk itkp fdZsk. fit/_ fe;/<br />

B/ e[ZM ;[fDnk jh Bjh_ j[zdk.fit/_ N?bhftiaB T[go wkVk foekov tidk ;[De/ gfotko<br />

d/ w?_po fJU[_ toskU efonk eod/ jB, fe;/ B{z e[M ;[D Bjh_ fojk.<br />

gzikph :{Bhtof;Nh ftu e[bdhg f;zx Bkw dk fJe fo;ou ;ekbo w/ok<br />

fwZso ;h, j';Nb s'_ GZi e/ nopB n?;N/N nk frnk. efjD bZrk- fes/ GZi<br />

uZbhJ/, g[bh; ns/ c"i T[BQK pzfdnK B{z cVdh fcodh j? fiBQK pko/ gsk bZrdk j? fe<br />

edh ;zsK gk; rJ/ ;B. w?B{z T[; dh rZb mhe bZrh. d't/_ g?db xo'_ fBeb rJ/.<br />

y/sK dhnK grvzvhnK T[Zgo s[o/ ik oj/ ;K j"bh j"bh fe e[bdhg f;zx B/ fejk-<br />

s/ia uZb' gq'c?;o ;kfjp. w?_ fejk- fpBK fJj ikDB d/ fe feE/ g[ZiDk j? f;Zy pj[s<br />

s/ia ubd/ jB. T[j jZ; fgnk. fiZE/ fes/ iKd/, xo ftu jcVk dcVh wu iKdh.<br />

x[;o w[;o ;a[o{ j' iKdh. fit/_ e'Jh gq/s nkswk nk tVh j't/ s/ T[;B{z NkbD dk<br />

e'Jh wzso Bk bZGdk j't/. n;h_ ibdh ibdh xo pdbd/. e[ZM b'e y/sK ftZu p?m/<br />

fJ; ;G pko/ rZbK eo oj/ ;B. fJe B/ fejk- Bkb/ ;kX nkg wo frnk Bkb/<br />

f;ZyK B{z wotk frnk. ;[D e/ ;kjwD/ tkb/ B/ fejk- nZi fJj' bZrdk j? i' s{z<br />

fejk j?. eZbQ B{z ;akfJd b'e fJj efjD fe fJe ;kX ;h ioB?B f;zx. p; T[j'<br />

pfunk s/ T[;/ B/ f;ZyK B{z pukfJnk.<br />

fJe fdB sK ewkb j' rJh. fJe d';s dk xo y/s ftu ;h. ;'funk T[;<br />

e'b e[M fdB eZNhJ/. xo fwb frnk. pkeh w?_po th w"i{d ;B. fe;/ B/ ;Zs ;qh<br />

nekb dk itkp Bjh_ fdZsk. w/ok d';s Bk p?mD bJh nky/ Bk ikD bJh. ;[zB<br />

j'fJnk yb'sk fojk. so/j bZrh j'D ekoB w?_ fejk- wksk gkDh fgnkJhI. wksk gkDh<br />

b?D rJh sK w?_ ezX Bkb yb'sh wzih fBzw j/m vkj bJh, d't/_ iD/ p?m rJ/. gkDh<br />

fgnk fdsk wksk B/. n;h_ xo'_ th-;a/g pkEo{w uZgbK gke/ fBeb nkJ/ j'J/ ;K.<br />

rowh ;h s/ g;hB/ T[go y/sK dh X{V g? g? e/ g?oK ftu fuZeV j'fJnk fgnk ;h,<br />

efunkD nk ojh ;h. w?_ fejk- wksk i/ pkbNh gkDh dh fwb ikJ/ sK g?o th X'<br />

bJhJ/. wksk cNk cN nZXh e[ pkbNh gkDh dh b? nkJh s/ fit/_ wktK pZfunK d/<br />

g?o X'_dhnK jB, s[os ;kv/ g?o y[d X'e/ uZgbK nkg/ ;kv/ g?oK ftu c;k e/ efjD<br />

bZrh- d"V ikU j[D. fJE/ sK ;kv/ ysok pVk j?.<br />

fJ; wkJh B{z fJT[_ bZrk fe nkBh pjkBh n;h_ T[; xo ftu tXhe ;wK<br />

fpsk oj/ jK i' w/iapkB B{z g;zd Bjh_ ;h. w?I ns/ e[bdhg y/sK ftu d{o ike/ y{p<br />

jZ;/. ;akw g?D bZrh. fJe fNT{pt?b ubdk d/fynk. ;'funk fJ;aBkB jh eo bJhJ/.<br />

T[E/ g[Zi/. fJe i[nkB wzih T[go fgnk ;h. ;kB{z d/y e/ T[m p?mk s/ p?mD bJh<br />

fejk. g[ZSD bZrk- p[o/ fdB jB. s[;h feZXo ik oj/ j' fJ; t/b/ ? s[oB fcoB<br />

ftu sK ysok j?. w?_ fejk- nj[ T[; xo ftu w/ok d';s ofjzdk j? frZb. T[;<br />

gk; rJ/ ;K. pj[s iao{oh ezw ;h e'Jh. go T[j xo Bjh_ fwfbnk fJ; eoe/ gos<br />

nkJ/. w[zvk jZ; fgnk. efjD bZrk- j[D/ sK fJE'_ E'Vh d/o gfjbK frZb w/oh pzph<br />

s'_ T[m e/ xo frnk j?. M{m feT[_ p'bd/ j'? n;h_ u[Zg eo rJ/. T[;B{z ;jh rZb<br />

dZ; fdZsh. efjD bZrk- fJE/ w/o/ y/s ftu e'Jh ysok Bjh_. w'No tkb/ e'm/ ftu<br />

nkokw Bkb oj'. T[j rK dh Xko u' fbnkfJnk. fJzB/ B{z n;h_ Bjk bJ/ s/ fco


71<br />

d[ZX ghsk. fco T[j fgzv'_ jB/o/ gJ/ o'Nh b? nkfJnk s/ n;h_ fJt/_ jh eJh fdB T[E/<br />

fNekDk ehsk. w/ok ;kEh j'bh d/ e/ w/o/ ezB ftu efjD bZrk- fi; soQK fJj w[zvk<br />

;kvh ;/tk ftu bZrk fojk j? i/jb fJj th ikJ/rk bkiawh. n;h_ jZ; gJ/. w?_<br />

fejk- s{z dZ;/_rk g[b; B{z fe fJ; gk; oj/ ;K< e[bdhg B/ fejk- w?I iK s[;hI BjhI<br />

dZ;Kr/. f;ZyK dh ;/tk eoB dk nkyo fJjh Bshik j'fJnk eodk j? fJ; d/; ftu.<br />

d' e[ jcafsnK dh fJXo T[Xo MZy wkoe/ w?I EZe frnk. c?;bk ehsk, d/yh<br />

ikJ/rh i' j'J/rh. nkgK fejVk y{B ehs/ j'J/ jB i' b[e/ fcod/ jK< cVBr/ sK cV<br />

b?D. w/ok ;kEh efjD bZrk- w?I BjhI ikDk xo x[o. e'Jh xo fojk Jh BjhI sK<br />

ikJhJ/ feE/. s[;hI ikDk j? ikT[. T[; B/ iZch gkJh. tZy fdFk ftu s[o frnk.<br />

fco BjhI fwfbnk. w?I xo nk frnk. gsBh B/ dZf;nk- g[b; tkb/ eJh tko g[ZS<br />

rJ/ jB. fJe fdB ;[yfdnkb nkfJnk ;h. efjzdk ;h }o{oh rZb eoBh j? e'Jh.<br />

w?I ;[yfdnkb f;zx B{z fwfbnk sK T[; B/ fejk- w?B{z c"ih xo'I cV e/ b? rJ/ ;B.<br />

fszB uko xzN/ g[ZS frZS eoe/ SZv fdZsk. s{z th d"VhI Bk feXo/. w?I s/oh rZb th<br />

eoe/ nkfJnk jK. T[j efjzd/ ;B gq'H gzB{ B{z g/F eod/, e[M BjhI nkyd/. i'<br />

g[ZS<strong>Dr</strong>/ dZ; d/JhI. nkgD/ e'b fejVk e'Jh G/d jB< T[;B/ dZf;nk fe r[H<br />

d[yfBtkoB bkr/ ;e{b j?. T[; ftu fpqr/vhno u"Xoh dk e?Ig j?. u"Xoh gfNnkb/<br />

f}b/ dk ewKvo j?. T[; B{z fwb nk. nkyhI w?B{z ;[yfdnkb f;zx B/ G/fink j?.<br />

pj[s ;ys gfjfonK nzdo T[;dk dcaso ;h. w?I ubk frnk. g[ZS frZS,<br />

sbkFhnK nkfde s'I pkd nzdo b? rJ/ s/ fejk fizBk ;wK rZb eo' jZE fgZS/ oZyD/<br />

jB. u"Xoh ;kfjp B/ ;zy/g ihtB fpT[ok B'N ehsk s/ fejk- ikU. xo jh ofjDk.<br />

i/ c/o b'V gJh, j'o g[ZS frZS eo btKr/. NfbU Bk. w?I xo nk frnk s/ p/u?Bh<br />

xNh. nkokw Bkb ;"I rJ/. nZXh oks }'o }'o dh p{jk yVfenk. ekb p?b th tZih<br />

ikt/ s/ mZe mZe p{jk th. w?I s/ w/oh gsBh T[m/. nkb/ d[nkb/ ;ou bkJhNK B/ nZyK<br />

u[zfXnk fdZshnK. uko N?Ie xo d/ u[c/o/ b'vv s?Bks ;B. b'j-N'g gkJh c"ih,<br />

ekopkJhBk, ;N/BrzBK phVh rtKYhnK dhnK SZsK s/ b/N/ j'J/ ;B. w?I dotk}k<br />

y'fbQnk. uko itkB s/}h Bkb nZr/ tX/ s/ w/ohnK d't/I pkjtK e; e/ fgS/ pzBQ<br />

fdZshnK. nDdZ;h EK b? rJ/. T[E/ eh }[bw fet/I fet/I ehsk frnk T[;dk t/otk s/<br />

ft;Eko fJE/ b'VhIdk BjhI. T[; pko/ tZyoh sc;hb fdnKrk, fe;/ j'o EK. c"ihnK B{z<br />

w/o/ ftu'I e'Jh ngokX BjhI bZGdk ;h go T[j d' ekoBK eoe/ nDwB[Zyh sFZdd<br />

eod/ oj/, gfjbk fJj fe cV/ rJ/ nkszetkdh jzY/ j'J/ w[ifow jB i' J/Bh ;ysh<br />

MZb oj/ ;B go dZ;d/ e[M BjhI. d{ik ekoB fJj ;h fe dopko ;kfjp T[go j'J/<br />

jwb/ ftu c"i dk Gkoh B[e;kB j'fJnk ;h. ;?IefVnK ftu BjhI j}koK dh frDsh<br />

ftu i[nkB wko/ rJ/ ;B. T[BQK dk pdbk ;kv/ s'I fbnk ik fojk ;h. d' wjhfBnK<br />

dh fJzN?o'r/FB s'I pkd ;kB{z 40 e[ pzfdnK B{z nXwo/ fij/ eoe/ ;[oZfynk i/bQ BkGk<br />

ftu ;[ZN nkJ/.<br />

fejVh rzdh rkb nfijh j't/rh fijVh T[BQK B/ fGzvoK tkb/ B{z Bk fdZsh<br />

j't/. d[Zy ftu }ywh j'D dh ;{os ftu e'Jh pzdh tkfjr[o{ nky fdzdk sK pzd{eK d/<br />

pZN jZvhnK s'V fdzd/. uko gzi wjhfBnK pkd ;?INob i/bQ gfNnkb/ pdb fdZsk fiE/


72<br />

pj[s f;Zy i[nkB ns/ iE/dko B}opzd ;B. pVh s/} nctkj uZb ojh ;h fe ;zs<br />

ioB?b f;zx coko j' rJ/ jB, uVQdhebk ftu jB. fJ; ypo B{z T[vkT[D ftu<br />

;oeko dk gZek jZE ;h feT[Ife fJzN?o'r/FB eod/ c"ih i[nkB ns/ i/bQ d/ w[bk}w<br />

ne;o nkyd/ fe ;zs pu e/ fBeb frnk j?. fJT[I eoB ftu ;oeko B{z bkG eh<br />

;h, gsk BjhI. cohde'N d/ ;hBhno n?vt'e/N s/ pV/ shyD p[ZX p}[or fJzdoihs<br />

f;zx ;/y'I B/ fejk- w?B{z ngo/FB pb{;Nko s'I wjhBk e[ pkd cfVnk ;h. w?I fJj<br />

nctkj ;[Ddk sK jo T[; pzd/ gk; g[Zidk fijVk dZ;dk fe ;zs mhe mke jB.<br />

T[j nZr'I fe;/ j'o dk Bkw b?Idk s/ nrbk nZr'I fe;/ j'o dk. fJe th pzdk BjhI<br />

fwfbnk fijVk e[M ;jh ikDdk j't/. nkyo w?I ;zsK d/ Gok e?gNB jouoB f;zx B{z<br />

g[ZfSnk- s[;hI ;Bk]s eoe/ nkJ/ ;h ;zsK dh. T[BQK dk fujok d/fynk ;h< e?gNB B/<br />

fejk- T[j w/ok Gok ;h. w?I sK fgZm fgS'I d/y e/ dZ; fdzdk fe fJj bkF w/o/ Gok<br />

dh j?. go w?I sK fXnkB Bkb fujok ns/ pkeh nzr d/y e/ nkfJnk jK. E'VQ/ ;w/I<br />

pkd e?gNB ;kfjp th b'eK B{z efjD bZr gJ/ - ;zs uVQdh ebk ftu jB. fgsk<br />

iH i'frzdo f;zx, gfotko d/ ;ko/ w?Ipo ns/ dwdwh Ne;kb brksko fJj' okr<br />

nbkgd/ oj/. nfijk feT[I eo oj/ ;B gsk BjhI.<br />

i/bQ ftu nypkoK nkT[DhnK F[o{ j'JhnK. fJzdok rKXh dh i? i? eko j' ojh<br />

;h. i? i? eko eoB tkfbnK ftu efwT{fB;N ns/ phHi/HghH d/ nkr{ fe;/ s'I fgS/<br />

BjhI ;B. - :/ ekw s'I (dopko ;kfjp T[go jwbk) pj[s gfjb/ eo b/Bk ukjhJ/<br />

Ek. tXkJh d/ ;zd/F. ftiJh skoK ns/ b/y. T[;B{Pz d[ork wksk fejk frnk.<br />

;oeko B/ ;H p{Nk f;zx ns/ pkpk ;zsk f;zx dh fBrokBh j/m nekb sys<br />

ns/ dopko ;kfjp dh T[;koh, w[ozws eotkJh. f;ZyK B{z fJj wB}{o BjhI ;h. T[BQK<br />

B/ ;oekoh sys Yfj Y/oh eoe/ Bt/I f;o/ s'I pDkT[Dk F[o{ eo fdZsk. dopko<br />

;kfjp d/ pkjo d[ekBK ftu'I ;zs ioB?b f;zx, GkJh nwohe f;zx ns/ ioB?b ;[p/r<br />

f;zx dhnK s;thoK j}koK dh frDsh ftu fte ojhnK ;B. fJe g/Iv{ :kso{ Bkb<br />

d/ B{z g[ZSD bZrk, **fJE/ ;zs b"r'Itkb, N"jVk ;kfjp, pkdb ;kfjp dhnK s;thoK th<br />

gJhnK jB T[BQK B{z e'Jh feT[I BjhI yohddk


73<br />

fe;/ dk ]s gVQBk j? sK r[Bkj go fes/ e'Jh w[;hps yVQh Bk eo d/t/ HHH<br />

eh gsk eh fbfynk j't/ HHH g[fb; g{oh sbkFh b? e/ jEeVh iV fdzdh j?. d/y<br />

b?Dk ukjhdk j? eh fbfynk j?. w?I sfj ehsk ekr} y'fbQnk. fbfynk ;h, **r[oihs<br />

e[o/ w?I mhe jK. d[y fBtkoB ;kfjp d/ bzro ftu fJe ;/tkdko j? eoB?b f;zx.<br />

T[; gk; fJj fuZmh b? e/ ubh ikJhI. T[j w/ok uzrk tkec j?. jo o'} T[E/ gqFkd<br />

SeD ikfJnk eohI. Bkb/ sK s?B{z o'} o'Nh y[nk fdnk eo/rk, Bkb/ pZfunK tk;s/<br />

xo fbikD tk;s/ th u[g eoe/ gzi ;Zs o'NhnK cVk fdnk eo/rk. fuZmh }o{o<br />

fdykJhI T[; B{z BjhI sK Gik fdzd/ jB o'} o'} w[cas dk bzro SeD tkfbnK B{z.<br />

rwd{o f;zx.** g/Fh s'I tkg; nk e/ fJ; pko/ gsk ehsk sK ikfDnk fe fJj rohp<br />

fdjkVhdko gzit/I gksFkj d/ Fjhdh g[op s/ wZEk N/eD nkfJnk c"i B/ cV fbnk<br />

;h. xo o'Nh sZe BjhI ;h ykD bJh.<br />

w?I d/ydk, fJe g/Iv{ f;Zy, yZdo dk e[Vsk gikwk gfjBh tX/o/ eoe/ fJeZbk<br />

p?oe ftu p?mk iK fcodk ofjzdk. i/bQ tkb/ S'b/ d/ iKd/ ;B. p'Mk S'fbnK dk Go<br />

b?Idk. s[odk fcodk fJe fJe d' d' dkDk S'fbnK dk th uZph iKdk s/ e[ZM j"bh<br />

j"bh p'bdk th iKdk. w?I ;'udk gkm eodk fcodk j?. tkfjr[o{ tkfjr[o{ eoh iKdk<br />

j'Dk. dkD/ th uZph iKdk j?. ub' mhe j?. go fJe fdB fJj ikDB tk;s/ fe<br />

fJj fejVk gkm eodk j?, fe; oZp dk Bkw igdk j?, w?I Bzr/ g?ohI fpB yVke<br />

ehfsnK, T[;d/ fgS/ fgS/ s[o e/ T[;dk gkm ;[DB bZrk. T[j j"bh j"bh efjzdk fco<br />

fojk ;h, **wo/rh. jo jkbs ftu wo/rh. BjhI pu/rh. wo/rh. wo/rh jh wo/rh.**<br />

fJj ;h T[;dk f;woB. w?I T[;d/ ;kjwD/ j' e/ g[ZfSnk, **e"D wo/rh ;kX{ f;nK


74<br />

soko ;B. i/bQ d/ nzdo pzd j'D d/ pkti{d T[BQK gk;'I d[BhnK Go dh sk}k sohB<br />

]po ;[D bt'. B}opzdK dk fJe fJeZm eoe/ n;hI d'jK B{z ;shF i?ep ns/ wkoe<br />

NZbh d/ fyskp d/ fdZs/. i?ep ns/ NZbh phHphH;hH bzvB d/ pj[s e[Fb fog'oNo<br />

;B. n;hI e[ZM pzd/ (;H oDXho f;zx uhwk, fJzdoihs f;zx ;/y'I, g/qw f;zx uzd{wkiok<br />

s/ F/o f;zx v{wS/Vh nkfd) p?m/ rZbK eo oj/ ;K fe wkoe NZbh d"Vdk j'fJnk<br />

nkfJnk s/ efjD bZrk, **fJzdok rKXh dk esb j' frnk j?.** n;hI g[ZfSnk - fet/I<br />

s/ fe;B/ ehsk< T[;B/ fejk, **jkbh fJj' gsk j?. ibdh pkeh dh ypo nk ojh<br />

j?. **gq'H uzd{wkiok p'b/, **sfwbK dk n?eFB j'J/rk i/ ypo ;Zuh j? sK.** fe;/ w[zv/<br />

B/ fejk, **f;ZyK s'I pr?o e'Jh BjhI eo ;edk fJj ezw.** uzd{wkiok jZ; gJ/ s/<br />

fejk, **bJh ikU ;[cB/ g[okDh ;{owrsh d/. T[J/ f;ZyK ftu BjhI fojk dw j[D.**<br />

T[j w[zvk fJzB/ ftu jh eo'XtkB j' frnk fe f;ZyK B{z fJj p[}fdb feT[I ;wMd/<br />

jB. fJT[I p?fmnK d; e[ fwzN j'J/ ;B fe ;shF i?ep d"Vdk j'fJnk nkfJnk s/<br />

efjD bZrk - f;ZyK B/ fJzdok rKXh wko fdZsh.<br />

eJhnK e'b NqKfi;No ;B. ;G B/ ezBK Bkb bk oZy/ ;B. i/ fJe B/ nkb<br />

fJzvhnk o/vhU bkfJnk j'fJnk sK d{i/ B/ bkj"o bk fbnk s/ shi/ B/ phHphH;h s/<br />

u"E/ B/ e'Jh j'o. d'tK GoktK B/ id'I ;kB{z ypo fdZsh T[d'I s'I b? e/ d' xzN/ fgS'I<br />

sZe Gkosh o/vhU s'I e'Jh ypo BjhI nkJh go bkj"o s'I fJzdok rKXh d/ }ywh j'D<br />

dh ]po BFo j' rJh. fco Gkosh o/vhU B/ th }ywh j'D dh ]po BFo eo<br />

fdZsh. phHphH;h B/ w"s dh ]po pkehnK s'I gfjb'I fdZsh. bkj"o s'I fBozso<br />

pokvek;N j' fojk ;h fe fJj jwbk f;ZyK B/ ehsk j?. fejV/ f;ZyK B/, fet/I, fJ;<br />

pko/ gsk BjhI bZrdk ;h. nkyo ;G e[M ;gFN j' frnk.<br />

;kB{z fszB uko ifDnK B{z fvT[Yh g[ZiD dk ;[B/jk fwfbnk. ub/ rJ/.<br />

gfNnkb/ i/bQ d/ fvgNh ;[gov?IN ;H fJeZso f;zx f;ZX{ ;B. T[BQK B/ fejk, **gqXkB<br />

wzsoh dk esb j' frnk j?. fJE/ nkgD/ fijV/ ;?INob i/bQ ;[gov?IN n?BHn?;H mkeo<br />

;B T[j gfotko ;w/s fes/ nDdZ;h EK T[go ub/ rJ/ jB feT[Ife T[BQK B/ GKfgnk<br />

fe T[BQK B{z ysok j?. w?B{z T[j ukoi d/ rJ/ jB. nB[Fk;B ekfJw oZyD bJh s[;hI<br />

w/oh ;jkfJsk eo'. w?I s[jkvk f;Zy Gok jK. i/ nky' sK fdyk fdzdk jK, i/bQ dhnK<br />

uko/ ezXK Bkb uko/ gk;/ ukbh N?Ie phV fdZs/ rJ/ ;B. c"i B{z fJj ydFk j? fe<br />

w[zv/ nZi dh oks i/bQ s'VBr/. s[;hI w/oh wdd eo'.** ;toB f;zx ;ogzu efjD<br />

bZrdk, **fvgNh ;kfjp n;hI s[jkvk nkyk sd f;o/ uVQk ;ed/ jk i/ s[;hI ;kvk<br />

nkyk wzB'. w[zv/ i'F ftu jB pj[s. sK th T[j i/bQ BjhI s'VBr/. ;kvh f}zw/tkoh<br />

ojh. go i' T[j ykD ghD bJh pkjo'I wzrtkT[D sK j[D fvT{Yhdko B{z ej',<br />

o[ektN Bk gkJ/.** fJj rZb s?n j' rJh fe i/bQ d/ nzdo nzdo fit/I wo}h oj' -<br />

i' wo}h ykU ghU go pkjobhnK ezXK d/ bkr/ fe;/ B/ BjhI ikDk. fJj c?;bk j'<br />

frnk. fJj ;ogzu seVk f}whdko ;h. fJ;B/ pzdhnK gk; ik e/ n?bkB eo fdZsk-<br />

;kEhU fi; fe;/ B/ i' ghDk ykDk j?, j[ew eo'. nZi oks dh ;/tk w?I nkgD/ f}zw/<br />

b[nk bJh j?.


75<br />

fJ]bkeh e?dhnK d/ izdo/ y[btk fdZs/ rJ/ sK fe T[j th dknts ftu<br />

Fkwb j' ;eD. wfmnkJh, gBho, fueB, fcF ns// ft;eh fezBh nzdo nkJh HHH ;kB{z<br />

fe;/ B{z gsk BjhI. e'Jh pzdF BjhI fe;/ s/. fi;dk i' ih eo/ ykt/. ;shF i?ep<br />

ns/ wkoe NZbh B/ fejk - dhgwkbk eoBh j? nZi. dht/ feE'I nkT[D, Bk w'wpZshnK<br />

;B. T[j efjD bZr/ - j[D/ ;G fJzs}kw j' iKdk j?. fJe oikJh gkV fdZsh rJh<br />

s/ e?dhnK B{z fejk- pZshnK tZN'. fJe p'oh nkN/ dh T[bNk e/ bKrohnK B[z fejk,<br />

;ys nkNk r[zBQ'. dht/ pDkT[D/ jB. ;N'o ftu'I s/b d/ ghg/ fbnKd/ rJ/. fezB/<br />

j}ko dht/ ir/. e'Jh frDsh BjhI. fJzdoh rKXh fto[ZX f;ZyK d/ fdbK ftu nzd'o'I<br />

nzdohI r[Z;/ dk g{ok dfonk tfrnk.<br />

nrb/ fdB fJe e?dh w/o/ gk; nk e/ g[ZSD bZrk, **ih j'o eh j'Dk j? j[D<<br />

j[D fejVk w'ouk bZr/rk


76<br />

fe pkdb ;kfjp B{z Bkb b? uZbhJ/. bhvo dh j'o rZb j[zdh j?. ftzr/ N/Y/<br />

o;fsnK EkDh j' e/ fJe iEk pkdb fgzv g[Zi frnk. e'mhUI gsk bZrk fe pkdb<br />

;kfjp y/s rJ/ j'J/ jB. iZEk y/s g[Zik. pkdb ;kfjp yop{}/ yk oj/ ;B. g[ZSD<br />

bZr/ - dZ;' fet/I nkJ/ j'. n;hI dZf;nk fe dopko ;kfjp uZb'. T[E/ c"i pj[s<br />

B[e;kB eo ;edh j?. pkdb ;kfjp jZ; gJ/. efjD bZr/ - nkgD/ nkgD/ xoK B{z<br />

s[o ikU tkg;. s[;hI x/ok g?D dh rZb ;[Dh j?. ni/ pVk e[ZM j'o j'Dk j?. tkg;<br />

gos ikU.**<br />

fJj rZb ;[Dk e/ ;/y'I B/ fejk - ;G tkg; nk rJ/. fgS'I ypoK ;[Dd/ oj/<br />

fe ;zs ;w/s j}koK pzd/ wko/ rJ/ jB. c"i B/ dopko ;kfjp B{z ep}/ ftu b?<br />

fbnk j?. pkdb ;kfjp B/ uzvhrVQ gq?; ekBcoz; ;zp'XB ehsh - c"ihnK B{z prkts<br />

eoB bJh fejk - ykfb;skB pDB'I j[D e'Jh BjhI o'e ;edk HHH nkfde rZbK eoe/<br />

fco nzvo rokT{Iv j' rJ/. pkd ftu frqcskoh j'Jh. fJE'I ikgdk j? pkdb ;kfjp<br />

dh ;oeko Bkb ;KM ;h, BjhI fet/I eofcT{ d/ d"okB T[j fgzv'I uzvhrVQ fco<br />

uzvhrVQ'I fgzv g[Zi iKd/< brdk fJj j? fe N"jVk ;kfjp s/ b"Ir'tkb ;zs B{zI Bk gsk<br />

j't/ feT[Ife i/ fJBQK B{z gsk j[zdk fco fJj jwb/ s'I gfjbK gfjbK dopko ;kfjp<br />

ftu'I pkjo nk iKd/ s/ fJ; d'F s'I pu iKd/ fe fJj f;ZyK dhnK bkFK B{z bskVd/<br />

j'J/ frqcsko j'J/ jB. pkdb ;kfjp fJ; pdBkwh s'I puD ftu ;cb j' rJ/.**<br />

;qH doFB f;zx Jh;kg[o (T[d'I ;hBhno tkJh; gq?}hv?IN Fq'wDh r[H gqH ew/Nh)<br />

efjD bZr/, **wJh d/ wjhB/ dh rZb j?. w?I dopko ;kfjp d[nkb/ gfoeowk ftu<br />

fco fojk ;K. w?I d/fynk, s/} s/} edwh N"jVk ;kfjp nk oj/ jB. gzi uko iD/<br />

j'o ;Zi/ yZp/ ;B. w?I cfsj no} ehsh. T[j o[e/ BjhI. f;o M[ek e/ cfsj ;theko<br />

ehsh. s/}h Bkb nekb sys ;kfjp dhnK gkT[VhnK uVQ rJ/. vokfJto B{z w?I<br />

g[ZfSnk- feE'I nk oj/ j'< T[;B/ dZf;nk - uzvhrVQ okiGtB s'I. w?I e[M d/o bJh<br />

fco T[E/ jh gfoeowk ftu x[zwD bZrk. d; gzdoK fwzN pkd gqXkB ih sys ;kfjp<br />

dh fJwkos ftu'I pkjo fBeb/. j"bh j"bh EZe/ EZe/ edwhI T[j tkg; ik oj/ ;B.<br />

nkT[D t/b/ dh s/}h rkfJp ;h. w?I B/V/ frnk. T[BQK d/ fujo/ T[go fBok;sk,<br />

T[dk;h dk goSktK ;kc fd;dk ;h. w?I nZfrUI j' e/ g[ZfSnk, **gqXkB ih y?o ;[Zy sK<br />

j?


77<br />

;kfjp wzB rJ/ ;B feT[Ife fJj nko}h gqpzX ;h. e[M d/o pkd ftXkB ;Gk dh<br />

Now ysw j' ikDh ;h s/ w[V n;?Ipbh u'DK j'DhnK ;B. eKro; dh jwkfJs b? e/<br />

N"jVk ;kfjp w[Zy wzsoh pDd/ sK N"jVk ;kfjp dh f;nk;h ;k] fvZrdh. N"jVk<br />

;kfjp T[go b'V g?D s/ eKro; dk J/izN j'D dk fJb}kw bZrdk. ;' pkdb<br />

;kfjp B{z fJj ;{s p?mdk ;h. id'I fJj ;ehw ;zs B/ c/bQ eo fdZsh sK gqXkB ih<br />

nky nkJ/ i' eoBk j? eo'. fJT[I w?I ;wMdk jK N"jVk ;kfjp B{z BshfinK dk gsk<br />

;h.**<br />

j[D ofj rJ/ ;zs jouzd f;zx b"Ir'tkb. w?I fJ; ;zs B{z eJh tko fwfbnk<br />

s/ T[;d/ tfynkB th ;[D/, eEk ehosB th. T[j g{oh soQK E'Ek nkdwh ;h. T[;B{z<br />

f;Zy f;XKs dh Bk ;wM ;h Bk T[j f;ZyK d/ y[Fjkb GftZy bJh JhwkBdko ;h.<br />

pkdb ;kfjp, poBkbk ;kfjp s/ pbtzs f;zx T[;B{z fit/I ubkT[Id/ uZbh iKdk ;h.<br />

T[E/ nekbhnK ftu fJj nkw w[jktok ;h fe ;zs b"Ir'tkb fszB pZfpnK tkbk<br />

Ehqthbo j? (pkdb O poBkbk O pbtzs f;zx). b"Ir'tkb ;kfjp B{z fJj sK gsk<br />

;h fe jwbk j't/rk go fJj :ehB ;h fe gfjb'I T[;B{z frqcsko eoe/ pkd ftu<br />

jwbk j't/rk. ;oeko Bkb skbw/b j'D eoe/ fJj brdk ;h fe fJzdok rKXh<br />

fbjk} eo/rh. go T[j tXhe p/fbjk} fBebh. iE/dko th pdBkw eo fdZs/. ;wM'<br />

rT{nK dh jZfsnk ehsh. fJj ftuko/ fe;/ dk eh ftrkVd/ ;B.<br />

w?I i/bQ ftu jh ;K fe gzikp ftu fjz;e tkodksK F[o{ j' rJhnK s/ g[fb;<br />

tb'I tkodksK ftu Fkfwb B"i[nkB cV cV e/ M{m/ g[fb; w[ekpfbnK ftu wkoB/<br />

nkozG j'J/. w/o/ bJh fJj ;G d[ydkJh ;h. w?B{z bZrdk ;h fe i/ fJj tkodksK<br />

ikoh ojhnK sd f;Zy i[nkBh spkj eo fdZsh ikt/rh. w?I fJe fdB ;ko/ pzdh i[nkB<br />

p[bk bJ/. T[BQK B{z fJe ejkDh ;[DkJh. ejkDh fJj ;h.<br />

fJe oki/ B/ n?bkB ehsk fe nkgDh fJeb"sh p/Nh dk jZE ns/ okiGkr T[;<br />

i[nkB B{z fdnKrk fijVk doys T[go T[u/ Nzr/ eV/ ftu'I dh sho bzxkJ/. fijVk<br />

w[ekpb/ ftu Fkwb j' e/ sho BjhI bzxk ;e/rk T[;B{z esb eo fdZsk ikJ/rk.<br />

rohp ftXtk p[ZYh d/ i[nkB g[Zso B/ wK B{z w[ekpb/ ftu ikD dh fJsbkj fdZsh.<br />

wK pVk o'Jh. pVk o'fenk fe s{z feZXo dk shonzdk} j?I. ][d wo/Irk s/ w?B{z g{oh<br />

soQK popkd eo/Irk. w[zv/ B/ fejk - fJzi fiT[D Bkb'I woBk uzrk. T[;B/ sho ns/<br />

ewkB u[Zfenk s/ wfjbK dk o;sk cfVnk. oZp dk BK b? e/ sho SZv fdZsk.<br />

fJscke fJj j'fJnk fe F{edk j'fJnk sho eV/ ftueko'I bzx frnk. i? i? eko<br />

j'Jh. ftnkj dhnK o;wK F[o{ j' rJhnK. skig'Fh dh fsnkoh tes B"i[nkB B/<br />

fejk, **w?I ykBdkB dh fJe o;w th fBGkT[Dh j?. T[j fJj fe w?I nkgDk sho<br />

ewkB nrB G/N eoBk j?.** g[ZfSnk frnk fe nfijk feT[I eoBk j?, sd T[;B/<br />

fejk, **w?I j[D edh shonzdk}h d/ w[ekpb/ ftu fjZ;k BjhI btKrk feT[Ife ;G s'I<br />

tZvk w[ekpbk sK fiZs u[Zek jK. j[D S'fNnK B{z w"ek fwb/.**<br />

w?I fejk - fwZso', i/ fJzdok rKXh B/ dopko ;kfjp dh p/ndph ehsh ;h sK<br />

T[;B{z fJ; dh ehws skoBh gJh. fJj p/nzs f;zx iK ;stzs f;zx dh r'bh Bkb<br />

j'fJnk esb BjhI - r[o{ r'fpzd f;zx ih dk nekF tZb'I Xosh tZb ;/fXnk frnk


78<br />

sho ;h, fi; Bkb T[; dk nzs j'fJnk. edh gfjb'I gzi ;" ;kb d/ fJfsjk; ftu<br />

nfijk j'fJnk ;h fe fdZbh d/ pkdFkj B{z f;ZyK jZE'I fJj' fijh ;}k fwbh j't/< j[D<br />

J/Bh tZvh tkodks fgS'I fBe/ w'N/ nc;o iK GJhJ/ feT[I wkod/ fcod/ j'< fJ; Bkb<br />

s[jkvh eh FkB pD/rh< j[D nkgK ;G FKs ojhJ/ s/ ;z;ko nZr/ cfonkd eohJ/ fe<br />

;kB{z pukT[. fjzd[;skB ;kvk Bkw fBFkB fwNkT[Dk ukj[zdk j?. n;hI fiT[Id/ ofjD d/<br />

fJS[Ze jK. j/ ftFt Go d/ okFNo', fJe fBZeh fijh nbg ;zfyne e"w B{z ysw<br />

j'D s'I pukU. j[D fJe th r'bh BjhI uZbDh ukjhdh.<br />

fe;/ B/ w/ohnK rZbK tZb fXnkB BjhI fdZsk. w?B{z fJ; rZb dk e'Jh d[Zy BjhI<br />

fe w/ohnK ;bkjK feT[I oZd j'JhnK. w?I e'Jh tbh E'VQk jK fe w?B{z wzfBnk ikt/. go<br />

gzikp dh o"FB fdwkr s/ f;detkB i[nkBh fit/I r'bhnK Bkb G[zB fdZsh rJh T[;<br />

dk dZ[y toDB s'I gko dk j?. i' edh tkg; BjhI gos<strong>Dr</strong>/ T[j pj[s ehwsh ;B.<br />

pfunK j'fJnK ftu e'Jh w'sh S[fgnk j't/rk< FkfJd.<br />

i/bQ ftu p?fmnk n]pko ftu ]po gVQh fe nekbh B/sk fojkn eo fdZs/<br />

rJ/ jB. ;zs jouzd f;zx B/ gfjbh gq?; ekBcoz; fojkJh fgS'I fdZbh ftu p[bkJh<br />

fi; ftu ;zs ioB?b f;zx B{z f;Zyh gozgoktK dk gfjo/dko nwo Fjhd fejk. fejk<br />

frnk fe n;hI T[;d/ nkdoFK d/ nB[:kJhI jK. w?I fJzdoihs f;zx ;/y'I B{z fejk,<br />

**;/y'I ;kfjp, fJj sK nihp fvt?bgw?IN j?. F'qwDh nekbh db dk gqXkB ;zs ioB?b<br />

f;zx dh T[gwk eoB bZr fgnk j?.** ;/y'I B/ fejk, **ypoK gVQ fbnk eo' s/<br />

n]pko ;Z[N fdnk eo'. pzpJh ftu e[M N'b/ nfij/ jB gq'c?;o ;kfjp fijV/ ;"<br />

gzikj o[gJ/ j;gskb tkfbnK B{z d/ e/ bktko; bkF yohd b?Id/ jB. T[; B{z u[okj/<br />

ftu fbNk e/ o'D fgZND bZrd/ jB fe ;kvk ewkT{ w?Ipo wo frnk j? go<br />

dcBkT[D B{z g?;/ BjhI jB. dfonk fdb dkBh b'e pE/o/ fcod/ jB dkB d/D B{z.<br />

Fkw sZe gzi uko j}ko sZe g?;/ pD iKd/ jB n";sB. fco fJj bkF u[Zed/ jB<br />

s/ FwFkBxkN ;[ZN nkT[Id/ jB. xkN tkb/ ;z;eko eoBr/ jh eoBr/. j[D BjhI,<br />

nZr/ B{z th fJ;/ soQK j'fJnk eo/rk. id'I f;ZyK dhnk t'NK dh b'V fgnk eo/rh<br />

nekbh iE/dko fJ; bktko; bkF B{z u[okfjnK ftu oZy e/ Ghy wzfrnk eoBr/.<br />

f;Zy T[dkofuZs jB. Ykvh ;kfjp}kfdnK dh tko rk e/ i/pK BjhI Go fbiKd/ g?f;nK<br />

Bkb< iE/dko, ;zs ioB?b f;zx dk Bk fbnk eoBr/ id'I ed'I t'NK dh b'V fgnk<br />

eo/rh. j[D fJBQK dh gzikp ftu n;?Ipbh pD ikDh j?.**<br />

w?I g[ZfSnk, **s[;hI bktko; feT[I fejk j? ;zsK B{z< **pkpk i'frzdo f;zx fgsk,<br />

;ko/ Gok ns/ dwdwh Ne;kb T[;B{z Fjhd wzBD s'I w[Bfeo j?. s[jkB{z gsk j?<br />

fijV/ ;zsK B{z Fjhd nkyd/ jB T[BQK B{z ikB'I wkoB dh Xweh nk ikfJnk eodh j?<<br />

fJBQK ;kfonK dh }pkB s/ Fpd jB, **;zs uVQdh ebk ftu jB.** fJ; ;ko/<br />

tosko/ B{z ;ohjh d/yfdnK j'fJnK gzE ykb;k ykw'F j?. fco eh ejK j'o w?I ;zs<br />

B{z< fojk j'D ;ko w?I pkg{ i'frzdo f;zx gk; ik e/ T[BQK B{z ;wMktKrk.<br />

b'eK B/ ;zs ioB?b f;zx d/ fgsk ns/ GoktK B{z **FjhdK dk gfotko HHH<br />

FjhdK dk gfotko** nky e/ f;o s/ fpmkD dk :sB ehsk. w?I w[ZY'I **FjhdK dk<br />

gfotko** Now B{z gqtkB BjhI eodk. Fjhd T[; pzd/ B{z nkfynk iKdk j? fijVk


79<br />

nkgD/ fBZih gfotko dhnK pzdFK, w'j s/ fgnko s'I T[Zgo T[m e/ ;ko/ ;z;ko B{z<br />

nkgDk gfotko ikDdk j?. XhowZb ns/ okwokfJ r[o{ noiB d/t ih dh Fjkds<br />

ekoB eh FjhdK dk gfotko j' rJ/< w?I Fjhd BjhI j'fJnk ;h, e/tb i/bQ ftu<br />

B}opzd j'fJnk ;K. fJ;/ ;fEsh dk bkG T[mke/ w/o/ ukuk ikB B/ w/oh }whB T[go<br />

jb c/o fbnk ;h. i/ c"i w?B{z wko fdzdh sK w/ok ukuk FjhdK dk gfotko j'D<br />

ekoB ;BwkfBs j[zdk. tk;st ftu nekbhnK B/ t'Np?Ie gZe/ eoB fjs e[M e[<br />

FjhdK d/ gfotkoK B{z fNeNK d/ e/ fBtkiDk ;h. fJj fJe f;nk;h jZEezv/ s'I tZX<br />

e[ZM BjhI ;h. ;/y'I B{z w?I N?r'o dh eftsk dk fJe pzd G/ifdnK fbfynk ;h fe<br />

FjhdK dk gfotko fej' fijk j[zdk j? ;[D' L<br />

;[nkj Xosh T[go fvr e/<br />

s/ X{nK nkekF ftu T[uk uVQ e/<br />

F/yh wkod/ jB - n;hI th nZr d/ G?D Gok jK.<br />

fojkJh T[gozs Bkr;?B B/ dZf;nk fe bkb f;zx dopko ;kfjp ikD s'I<br />

fJBekoh j'fJnk p?mk j?. ;zs ioB?b f;zx t/b/ T[j nkw iKdk ofjzdk ;h. T[;B{z<br />

ekoB g[ZfSnk sK Nkb wN'b eodk fojk. fJe fdB T[;B/ eosko f;zx pbZrD dh<br />

g[okDh r}b dk fFno ;[DkfJnk L<br />

jho Bkb jh p; T[jfdnK wfjbK dh o"De ;h<br />

Gbk u{ue d/ j[D ykbh u[pko/ e"D ftzjdk J/.<br />

T[j'. j[D ;wM nkJh ejkDh. sd T[;B{z ;wMkfJnk fe fJ; u{ue dh jt/bh<br />

ftu'I jho feXo/ BjhI ikfJnk eodh. e/tb bkb f;zx BjhI, fJ; jZb/ wro'I eJh<br />

f;Zy r[o{ wjkoki Bkb o[Z;/ d/y/ rJ/ ;B. bkb f;zx B/ g[ZfSnk, **i/ oZp B{z<br />

G[bkT[Dk j't/ sK eh sohek j?< w?I fejk **fi; B{z G[bkDk j't/ T[; B{z ik e/ fwb<br />

b?Dk ukjhdk j?. s{z dopko ;kfjp ikj.**<br />

1982-83 d/ d' ;kb ;zs fiZE/ iKd/ GhVK i[V iKdhnK ;B. i[nkBK B/ bZyK<br />

dh frDsh ftu nzfwqsgkB eo fbnk. ;kps ;{os ofjDk s/ ;[jDhnK d;skoK<br />

;ikT[Dk fJe c?FB pD frnk. f;ZyK Bkb j'JhnK p/fJB;kchnK dk ;zs bzwK ;wK<br />

f}eo eod/. uzvhrVQ w?I T[BQK B{z d' xzN/ GkFD fdzd/ ;[fDnk. nkgD/ GkFD ftu<br />

T[j fJe gzesh ne;o rkfJnk eod/ ;B. efj th fdzd/ ;B fe ;kX ;zrs ih<br />

fJj j? sk eZuh pkDh, fJ; bJh wkch wzr b?Idk jK, go nkT[ ob fwb e/ rkJhJ/-<br />

;kvk sK fBwkfDnK dk s{z jh n?I<br />

j'o e'Jh nk;ok BjhI.<br />

j'o e'Jh nk;ok BjhI. ih j'o e'Jh nk;ok BjhI.<br />

T[;d/ p'bK dh t/dBk, T[;d/ FpdK ftubk f;Zyh tk;s/ v{zxk ns/ fgnkok d[Zy<br />

d/y e/ fJe nZX tko w?I nkgD/ ;zrh ;kEhnK B{z fejk, **fes/ wo sK BjhI ikJ/rk<br />

fJj ;kX feXo/< w/o/ ;kEh nkyd/ **g[ZmhnK rZbK Bk efonk eo. fJ; dh bzwh T[wo<br />

dh rZb eo. fJj' fij/ :'X/ p}koK ftu BjhI fted/.**<br />

w?I pkpk pzdk f;zx ih pjkdo dk ihtB fpqsKs fJe tko BjhI nB/e tko<br />

gfVQnk. fiBQK B/ pkpk ih dk fJfsjk; gfVQnk j? ns/ ;zs ioB?b f;zx dk ftjko


80<br />

d/fynk j? T[BQK B{z d'jK ftu nB/e ;wkBskJhnK bZG ik<strong>Dr</strong>hnK. d'jK ftu pkdFkjs<br />

ns/ cehoh, dfonk fdbh ns/ f;de, ihtB w"s tZb fJe' fijh B}o n?B ;kca<br />

fd;/rh. fgnkfonK B{z fgnko eoB ftu ns/ d[FwD fto[ZX bVB tes edh<br />

frDshnK fwDshnk ftu BjhI gJ/. d[FwD bZyK dh frDsh ftu j[zdk Gkt/I, p/fMie<br />

p/y"c j' e/ bfVnk pkpk pzdk f;zx. sZs ykb;k d/ f;zx efjD bZr/ fe n;hI w[rbK<br />

fto[ZX j'o BjhI bVBk j[D. pkp/ B/ r[Z;k BjhI ehsk s/ ikD bJh efj fdZsk. id'I<br />

c"i B/ r'bhpkoh s'I gfjb'I n?bkB ehsk fe fiBQK B/ nksw ;wogD eoBk j? jZE<br />

yVQ/ eoe/ pkjo nk ikD sd ;zs ioB?b f;zx B/ ;G wkJh GkJh fJeZm/ eo bJ/ s/<br />

fejk, **fijV/ ub/ ik<strong>Dr</strong>/ T[j gzE dh ;/tk eoBr/. e'Jh o'; BjhI fe;/ gqsh,<br />

fMieDk BjhI ykb;k ih. fiBQK B/ ikDk j? T[j ub/ ikD. n;hI fJE/ ojKr/. s[;hI<br />

ik e/ ;kv/ tk;s/ nodk;K r[o{ wjkoki nr/ }o{o eod/ ofjDk. tkfjr[o{ Gbh<br />

eo/rk.** ekch ;ko/ f;Zy nksw ;wogD eo rJ/. ioB?b F[p/r f;zx ns/ GkJh<br />

nwohe f;zx ;w/s ;?IeV/ f;Zy Fjkds dh gqkgsh tk;s/ o[e rJ/. id'I pkpk pzdk<br />

f;zx B/ ;ojzd cfsj eo fbnk ns/ f;Zy ;?Bk ;'Bk uKdh jho/ b[ZND bZrh sd<br />

pkpk ih B/ GkJh nkbh f;zx B{z fejk, **fJBQK B{z eoB fdU i' eod/ jB. GkJh<br />

;kfjp s[;hI w?B{z T[BQK fJZNK d/ dhdko eotkT[ fiBQK B{z ;kfjp}kfdnK d/ nzrK dh<br />

S[j B;hp j'Jh ;h.** GkJh nkbh f;zx fJZNK d/ Y/o gk; b? rJ/ s/ r'fvnK Gko j'<br />

e/ pkpk ih B/ fJZNK B{z jzM{nK Bkb fJFBkB eokfJnk. f;Zy gozgok B{z ;zs ioB?b<br />

f;zx fJt/I fgnko eodk ;h.<br />

sZs ykb;k i/ pkpk pzdk f;zx dk ;kE fdzdk ofjzdk sd T[; B{z e'Jh BjhI<br />

;h frqcsko eo ;edk. T[j :[ZX ftu BjhI jkfonk ;h. co[y;hno B/ f;nk;s okjhI<br />

T[; B{z jokfJnk ;h. nekbhnK B/ f;nk;s B{z jw/F gfjbh fdZsh. f;nk;s ;zs B{z<br />

nkT[Idh jh BjhI ;h. T[j nkg fejk eod/ ;B fe w?B{z Xow dk E'VQk fijk gsk<br />

bZfrnk j? f;nk;s dk fpbe[b gsk BjhI. fe;/ ;o's/ B/ g[ZfSnk, **go Bkb/ s[;hI<br />

efjzd/ j' f;nk;s ns/ Xow fJeZm/ jB gzE ftu**, sK ;zs ih B/ fejk, **j[D<br />

fejVk fJj efj fojk jK fe tZy tZy jB. w?I sK fJj fejk j? fe jB d't/I<br />

fJeZm/. go w?B{z f;nk;s BjhI nkT[Idh. nkT[Dh ukjhdh j?. eh eoK BjhI nkJh. w?I<br />

sK nkgDh T{DskJh dk f}eo ehsk j? s[jkv/ nZr/. ;Zu p'bD ftu e'Jh gkg sK<br />

BjhI Bk.** i/ nekbhnK ftu E'Vk e[ Xow j[zdk sd fJ; ;kX B{z wkoB tkbk e'Jh<br />

BjhI ;h izfwnk. i/ ;zs ioB?b f;zx ftu e[M f;nk;s j[zdh sK th T[; B/ pu<br />

ikDk ;h. cK;h dk oZ;k d/ye/ wB;{o B/ fejk **y[dktzd eohw, fwjopkB j' e/ i'<br />

e[M s{z w?B{z fdZsk i/ fJBQK b'eK B{z th fdZsk j[zdk sK w/o/ Bkb i' j'D bZrk j? T[j<br />

Bk j[zdk ns/ fi; t;s{ s'I s{z fJBQK B{z tzfus oZfynk j? i/ ;kB{z th tzfus oZydk sd<br />

th fJj e[M BjhI j'Dk ;h. go i' s{z d/t/I ;' Gbk. fiE/ s{z oZy/I ;'Jh Gbk.<br />

nkwhB.**<br />

id'I w?B{z e'Jh g[Sdk fe eh ;zs pu e/ fBeb frnk j? fit/I ;[DhIdk j?, w?I<br />

ne;o T[Zso Bk fdzdk. ci{b Fpd G/V s'I puDk uzrk. T[; dk wB ns/ T[;dk


81<br />

;oho fJefwe ;B s/ T[;dh B;b puD tkfbnK torh j? jh BjhI ;h. GkJh Bzd<br />

bkb ih dk fFno j? L<br />

**wB;{o dk Bkw b?Dk j? sK oZ;k nkgD/ e'b oZyhI jo tes.<br />

fes/ ibkd Nkb wN'b eoB bZr/ fe T[; gk; cK;h bkT[D bJh oZ;k BjhI<br />

j?, oZ;k jo tes nkgD/ e'b oZyhI.**<br />

fJe fdB w?I Bkr;?B B{z g[ZfSnk, **Bkr;?B eh f;Zy T[; B{z ikD rJ/ jB fe<br />

T[j eh efj e/ frnk. Bkr;?B B/ fejk, **e[M ikDd/ jB, tXhe BjhI ikDd/.<br />

fijV/ T[;B{z ikDd/ jB T[j th dopko ;kfjp Yfj ikD dh rZb sK eo fbnk<br />

eoBr/ edh edkJhI, fJ; ;kX dh rZb BjhI eoBr/ feT[Ife T[j vo/ j'J/ jB. f;Zy<br />

brksko fJj nkyd/ jB fe T[j pjkdo jB. fijVk pko pko pjkdoh dk dkntk<br />

eo/ T[j fe;/ s'I vfonk j'fJnk j[zdk j?. tXhe b'e T[;B{z BjhI ikkDd/ iK BjhI<br />

ikDBk ukj[zd/. g[oksB :{BkBh fcbk;co j/okebkJhN; B/ fejk ;h, **nZy, i/ ;{oi<br />

torh Bk j[zdh, ;{oi B{z d/y Bk ;edh.**<br />

FkfJo ;sBkw f;zx ][wko Bkb xzfNnK pZXh rZbK j[zdhnK. fJe fdB T[j<br />

efjD bZr/, **fi; e"w B/ pj[s d[Zy d/y/ j'D, fJBkw ti'I oZp T[; B{z T[sw ;kfjs<br />

ns/ T[sw ;zrhs dh dks fdzdk j?. f;ZyK Bkb fJ; gZy s'I oZp B/ fBnK BjhI ehsk.<br />

d[Zy fdZs/ s/ pdb/ ftu Bk ;kfjs fwfbnk Bk ;zrhs.** w?I g[ZfSnk, **eh GftZy ftu<br />

nfijk j'D dh e'Jh ;zGktBk j?


82<br />

;zs'y ;zs'y f; f;zx f; zx Xho<br />

Xho<br />

;wkitkd B/ w?B{z edh gqGkfts BjhI ehsk, T[d'I th BjhI id'I fJj gzikp ftu<br />

nkgD/ Go i'pB T[go ;h :kBh fe ;ZmftnK ftu, jkbK fe T[d'I eZuh T[wo j'D<br />

eoe/ w?I fJ; s'I gq/fos sK eh fJ; ftu e[Zd e/ wo ;edk ;K. w/o/ eJh jkDh<br />

Be;bh bfjo ftu Fkwb j'D fgS'I xo BjhI gos/. w?B{z fJj bfjo feT[I ozrhB<br />

BjhI bZrh jkbK fe rohpK dh pKj cVB bJh s[oh ;h< j[D w?B{z fJ; d/ ekoB<br />

E'VQ/ pj[s gsk bZrD bZr/ jB fiBQK dk f}eo fgS'I ik e/ eoKrk.<br />

tfuZso rZb fJj j? fe ekwo/vh dk ;[nkd fBozso pepek bZrk go e[M<br />

ekwo/v }o{o uzr/ bZr/. sk;eh, r'oeh ns/ ;zs'y f;zx Xho dhnK fbysK ns/<br />

fJBQK ekwo/vk dk ;[Gkn w/o/ bJh gq/oBk ;o's pfDnk. w?I ;'udk j[zdk - i/<br />

efwT{fB}w fJBQK dkBFtoK tork j? c/o ;cb th j' ;edk j?. d[BhnK B{z sk;eh<br />

s/ gzikphnK B{z ;zs'y f;zx Xho d;d/ oj/ fe ;wkitkd rbs bhj T[go s[o fojk<br />

j?. o{;h ;N/N N[ZND fgS'I sK ;kfonK B/ fezs{ gqzs{ eoBk F[o{ eo fdZsk go sk;eh<br />

1920 s'I 1940 sZe ;{fus eodk fojk fe ;wkitkd d/ G/y ftu fJe BthI<br />

nc;oFkjh ;NkfbB dh ewKv j/m ekfJw j' rJh j? fijVh w}d{o, fe;kB dh T[Bh<br />

d[FwD ns/ T[Bh jh skBkFkj j? fizBh }koFkjh. fgS'I sK fJj th ;kps j' frnk<br />

;h, ;NkfbB B/ Ne;kbh efwT{fB;N, fpBK ndkbsh gqfeqnk s'I fJBh tZvh frDsh<br />

ftu esb ns/ ibktsB ehs/ fe }ko dhnK tXhehnK wKd g? rJhnK. fJj e'Jh<br />

nuzG/iBe rZb BjhI fe gzikp d/ No/v :{BhnB bhvo ns/ yZp/ gZyh b/ye, ;zs'y<br />

f;zx Xho d/ fybkc oj/ jB. Xho B/ Bk edh ;k}F ehsh s/ Bk fgm fgS/ fBzfdnk<br />

u[rbh. T[;dh ebw nypkoK ns/ w?r}hBK d/ ekbwK ftu'I dh brksko gqekFtkB<br />

jz[dh ojh.<br />

rzvk f;zx, ;kfjp f;zx, joehos f;zx ns/ ;zs'y f;zx Xho B{z ;N/i s/<br />

;[DfdnK iK fbysK gVQfdnK, fJBQK dh p'bh ftu'I s[jkB{z fFzrko dk ;k} ;kwkB BjhI<br />

fwb/rk. uko j}ko d/ iE/ ftu Fkwb j' e/ id'I w?I j;B npdkb g[Zik sK d'<br />

gmkD w/o/ Bkb rZbhI bZr rJ/. npdZ[b/ B/ g[ZfSnk - s[jkv/ UXob/ gzikp dhnK<br />

n"osK fezBhnK e[ ;[jDhnK B/< w?I fejk - nfj Bkb sK ikj ojhnK B/, s{z nkg/ d/y<br />

b?, w?B{z feT[I g[ZSd?I < T[j p'fbnk - BjhI ;odko fJT[I BjhI. fJj sK eJh eJh<br />

xzN/ FhF/ nZr/ p?m p?m nkJhnK B/. s{z w/o/ Bkb uZb. gNVhnK s/ gZEo s'VdhnK s/<br />

y/sK ftu ezw eodhnK n"osK d/y. fwZNh Bkb fwZNh j'JhnK th i/ s?B{z T[j e'j<br />

ekc dhnK gohnK bZrD, c/o nky d/JhI ;[jDhnK B/. FfjoK dh y{p;{osh sK co/p<br />

j? Gok, gb d' gb dk G[b/yk. ;kvhnK rktK ns/ wZMK J/BhnK ;[jDhnK fe tZv/<br />

S'N/ T[BQK dhnK rodDK B{z iZch gk b?Id/ B/. T[j e'Jh ;[oyh fpzdh bkT[IdhnK B/<<br />

co/p dk BK y{p;{osh BjhI.<br />

J/; gZy'I r[opyF f;zx gqhsbVh dh fbys eJh tko nek fdzdh j?. T[;dh<br />

tkose FfjoBK tKr ek;w?fNe; T[go fBoGo j?. sK th, gqhsbVh nkgD/ gkmeK B{z<br />

gqGkfts eodk j?, T[BQK d/ fdbK sZe nkgDh rZb dk ;zuko eoB ftu ;cb j?.


83<br />

;kv/ tXhe ;wekbh nkb'ue, fposKseko J/B/ T[bM/ j'J/ jB fe T[BQK B{z y[d gsk<br />

BjhI fpwkoh eh j? s/ fJ; s'I w[es fet/I j'Dk j?. b/ye rod r[pko dk fevk tZvk<br />

gops yVQk eo ;edk j?, d/yDk j't/ sK fJ; dh Ne;kbh fw;kb jfozdo f;zx<br />

wfjp{p dk ;fji/ ofuU ykb;k rqzE j?. nwoheD r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/<br />

nj[d/dko w?B{z noftzdo gkb f;zx wzv/o, i' :{Bhtof;Nh nkc jkc;Nok ftu f;Zy<br />

;NZvh} dk nfXnkge j? d/ xo fBT{:koe b? rJ/. T[; dhnK feskpK ftu wfjp{p<br />

dh T[es feskp th gJh ;h. w?I g[ZfSnk - fJj feskp gVQh j?< wzv/o B/ fejk -<br />

fJe toek nfijk BjhI fwb/rk fijVk J/E/ o?e ftu fgnk j't/ go gfVQnk Bk frnk<br />

j't/. w?I fejk fJ; feskp pkps okfJ< T[;B/ fejk - fJN fJ} p?v go'}.<br />

;zs'y f;zx Xho dh eftsk gVQ' iK ejkDh, ;wekbhnK d/ ftjko T[go fNZgDh<br />

gVQ' iK T[; dh ;P?-ihtBh, s[jkB{z nkgD/ Bkb Bkb s'odk j?. ethFoh pj[s fsyh<br />

ukb ubdh j? go nBgVQ g/Iv{nK d/ fdbK sZe s/ih Bkb T[sodh j?. Xho B{z ukj/<br />

r?o ;kfjse p?meK ftu ;[D' ukj/ :{Bhtof;Nh d/ gb/Nckow s/, s[jkv/ T[go n;o<br />

eo/rk. fwo}k rkfbp B/ ]s ftu fbfynk ;h - w[Feb fFno efjDk pVk ;"yk j?,<br />

n"yk ezw j? nk;kB fFno efjDk.<br />

T[wo ftu w/ok ns/ Xho dk J/Bk coe j? fe T[;dk p/Nk w/ok jw-T[wo j?.<br />

eJh ;kbK s'I ;kvh ;KM ;?whBkoK, gZsoK ns/ c'B okjhI j[zdh ojh go ;kfjse ;KM<br />

s'I fJbktk fJ; ftu fJe fBZih ;KM th i[V rJh. T[; dh Xh w/o/ fgzv d/ pbihs<br />

f;zx gzB{ Bkb ftnkjh rJh ;h i' Bt/I }wkB/ dk ;zgkde j'fJnk eodk ;h. ;kv/<br />

g/Iv{ xoK ftu ekwo/vh B{z J/; soQK FFeho fdZsk iKdk ;h fit/I ;'Nh Bkb ikBto<br />

GikJhdk j?. Xho dk e[Vw irw/b f;zx i/ edh ibzXo fe;/ yk; }o{oh ezw<br />

pbihs B{z fwbD iKdk sK T[; e'b oks BjhI eZNdk ;h fe fes/ ekwo/v d/o sZe<br />

rZbk eod/ j'J/ n;o Bk eo d/D. nkw s"o s/ pbihs B{z fwbD dk fJS[e j? Jh<br />

BjhI ;h T[j. gzB{nK B/ fJ; ftnkj B{z ep{b BjhI ehsk ;h. eko jkd;/ ftu<br />

pbihs dh w"s j'Jh, jkd;/ fgS'I w}p{oht; Xho d/ d'js/ gzB{nK B/ g'fsnK d/ o{g<br />

ftu gqtkB ehs/. ;kvk d'jK dk Nkfge edh edkJhI pbihs pD iKdk. pbihs th<br />

gzB{ ;h go T[j ;odkoK dk w[zvk ;h w?I iZNK dk. fJBQK d'tK ftu eh coe j[zdk j?,<br />

c/o dZ;Krk, eJh gkmeK B{z gsk BjhI.<br />

Xho w/o/ T[go J/Bk fwjopkB j'fJnk fe nkgDh ;P?ihtBh fpqj;gsh ;w/s gzi<br />

feskpK dk g?eN gfNnkb/ w?B{z d/ e/ frnk fiBQk ftu w/oh ebw, uko toQ/ s/ T[j<br />

fdB T[;dh f}zdrh d/ fposKs jB s/ ;zs'y f;zx Xho dhnK 51 ejkDhnK T[; dhnK<br />

T[sw eEktK. gfjb'I w?I fybfonk j'fJnk Xho d/fynk ;h, fJe ejkDh fes/ gVQh<br />

d{ih eftsk fes/ j'o s/ T[j th tec/ pkd. fJj gzi/ feskpK w?I fpBK tec/ d/<br />

gVQhnK. fJBQK d/ ftueko w?I j'o e[M Bk gVQB dk ;[u/s c?;bk ehsk. gVQfdnK<br />

B'N; b?Idk fojk. p/Fe gVQB ns/ fbyD ftu E'Vk e[ teck g? frnk go fijV/<br />

B'N; b? oZy/ jB T[BQK ;dek fBozsosk ftu ftxB BjhI fgnk. d[pkok Gkos nkJh<br />

iowB e[Vh J/Iibk vhsfoF B{z w?I T[j ;kohnK rZbK ;[Dk fdZshnK fijVhnK T[j d;<br />

;kb gfjbK eoe/ rJh ;h. T[;B/ wZE/ s/ jZE wkfonk, fejk - N?bhft:B ns/


84<br />

ezfgT{No B/ ;kvk sK p/Vk roe eo fdZsk. nr'I s'I s/o/ Bkb ;'u e/ rZb eoKrh,<br />

T[j th sK i/ }o{os j'Jh. s?B{z sK c}{b rZbK th :kd B/.<br />

T[j fdB feskp ftu T[; }wkB/ dk f}eo j? id'I T[;d/ ihtB dk gfjbk<br />

ftXhts ;kfjse ;co nkozG j'fJnk. gfjb/ nfXnkfJ ftu doi j? fe v/ok pkpk<br />

iZ;k f;zx bkr/ ;{bo o'v T[go gfNnkb/ gqhsw f;zx dh e'mh ;h. fJj wkB;k bkr/<br />

prfbnK tkbh (Bfozdog[ok) fgzv dk ufjb ;odko ;h. tfuZso rZb fJj fe fJj<br />

;qH gqhsw f;zx w/oh gsBh d/ ukuk ih ;B. Xho d/ ihtB dh fJe j'o Xkok Bkb<br />

w/ok tk;sk i[V frnk. fJ; ;odko B/ ihtB-gqhsh Bkw dk fJe wkf;e gZso<br />

eZfYnk j'fJnk ;h fiE/ Xho B{z ;jkfJe ;zgkde oZfynk frnk. fJj Xho dh uVQs<br />

d/ ozrhB fdB ;B. nkw s"o s/ s[;hI d/y'r/ fe ekwo/v irhodkoK B{z pj[s Gzvd/<br />

jB feT[Ife T[jh sK jB fJBebkp d/ okj ftu o'Vk. Xho dk fdwkr T[bko BjhI<br />

j'fJnk. ihtB d/ nzsb/ fdBhI g[okDhnK :kdK dk toDB eofdnK T[j ;odko dhnK<br />

f;csK eodk j?, T[j s/ T[;dk gfotko pk;bhek g[o-teko, jo nkJ/ rJ/ dh<br />

fJZ}s, ;odko Fokp ;w/s jo/e wB[Zyh ew}'oh s'I w[es. b/ye tk;s/ fdb ftu<br />

J/vh edo fe o/bt/ ;N/FB s'I fbnkT[D bJh, SZv e/ nkD bJh, ;odko nkgDh<br />

eko ftu fpmk e/ fbiKdk, Xho dh jo b'V dk fynkb oydk.<br />

T[E/ ofjzfdnK ibdh jh Xho dk fJFe fJe j'o w[bk}w dh y{p;{os n"os<br />

bkb j' frnk Gkt/I fe T[j ns/ Xho d't/I pkb-pZu/dko ;B. ekw T[s/iBk nkdwh<br />

B{z fe; o;ksb se fbik ;edh j?, fJj feskp T[;/ dk fposKs j?. y[d Bkb Bk<br />

fbjki eodk j? Bk wkc eodk j?. T[j fbydk j? - **w?I ;[owk gkT[Idk. ;[ow/ Bkb<br />

w/oh nZy ;kD T[s/ bZr iKdh ;h.** j"bh j"bh ;odko dhnK B}oK ftu'I j/mK bfjzdk<br />

frnk s/ nkyo fJe fdB B"eoh s'I itkp fwb frnk. fJj th nukBe BjhI j'fJnk<br />

- brGr ;kb d/ d"okB. T[; dk otZJhnK nkgDh gsBh Bkb s/ pZfunK Bkb<br />

pd;b{eh tkbk j' frnk. fJt/I jh j'Dk ;h. nkgD/ wkV/ ezwK ;dek id'I T[;dk<br />

gfotko Bshi/ G[rsdk j?, T[BQK gbK B{z fbyfdnK Xho nkgD/ fto[ZX ebw tkj[zdk j?<br />

sK s[jkB{z T[; dh fbys ftu'I o{;' d/ eBc?eFB} d/ Mbeko/ fdZ;<strong>Dr</strong>/. fi; B/ T[;B{z<br />

nkyo B"eoh ftu'I eZY fdZsk T[; pko/ Xho fbydk j? - **fJ; ;odko tork ;[Gkn<br />

w?I fe;/ wkbe dk BjhI d/fynk. ckor eoB t/b/ Bk p/fJ}sh ehsh, Bk nfj;k; j'D<br />

fdZsk fe T[; B{z eos{s dk gsk j?.**<br />

ufjb ;odko dh Fy;hns Xho B/ Bk tXkJh, Bk xNkJh, fij' fijk ;h<br />

fpbe[b T[;/ o{g ftu g/F ehsk. fJj rZb w?I fJ; eoe/ fbyh j? feT[Ife fJ;<br />

;odko B{z w?I pj[s B/fVUI d/fynk j?. fpskJ/ fdBK pko/ T[j fbydk j? - fJj w/o/<br />

bJh ;[Bfjoh fdB ;B. fit/I uzdor[gs dk ;wK fjzd{nK bJh ;[Bfjoh ekb ;h.<br />

;odko dhnK d' XhnK ;B, Xho dh pZuh fiZvhnK. Xho fbydk j? - w/oh Xh<br />

th ;[jDh ;h go ;odko dhnK XhnK wZyD d/ g/V/ ;B i' jbe/ jbe/ e/;o ns/<br />

r[bkp ftu r[ZX/ j'J/ ;B. T[BQK pZuhnK torh w/oh Xh BjhI ;h.


85<br />

nkgDh gsBh pkps fbydk j? - T[;B{z w/o/ T[go FZe ;h. T[;B/ w?B{z e[ZM Bk<br />

fejk. T[j J/Bh uzrh ;h fe w/ohnK p[ohnK rZbK dk T[; T[go n;o BjhI j[zdk<br />

;h. T[j ;wMdh ;h fe fJ; ftu ftu w/ok nkgDk jh B[e;kB j?, T[;dk BjhI.<br />

fbydk j? - Go/ p}ko ftu fJe Uv B/ nkgDh UvDh d/ f;o T[go i[ZshnK<br />

wkohnK. T[j u[g ukg i[ZshnK yKdh ojh. BhthI gkJh yb'sh ojh. fco fiXo Uv<br />

s[fonk T[go s[o gJh. w?I T[; Uv s'I tXhe ysoBke ;K. T[j sK iKrbh ;h. ;G<br />

e[M ;kjwD/. w?I gfVQnk fbfynk T[Bs Ffjo ftu ofjzfdnK j'fJnK Uv Bkb'I tXhe<br />

ikpo ns/ tfjFh ;K. ;'B/ dh j;hB S[oh.<br />

;e{b dhnK feskpK ftu pZu/ gVQd/ jB fe fjzd{ f;Zy s/ w[;bwkB sK pV/<br />

fgnko Bkb ofjzd/ ;B, nzro/} T[BQK B{z bVk frnk s/ 1947 d/ c;kd j' rJ/. Xho<br />

tor/ siop/eko pzd/ dk fJj fbyDk nihp j?. nzro/} B/ fejk - bV', sK fJe<br />

d{i/ d/ rb tZY fdZs/, eh fJj fJzBh ;"yh fijh fET{ow j?< nzro/} d/; tzv d/<br />

fybkc ;h. ;Zu fJj j? fe nzro/} B{z esb'rkos dk gsk ;h s/ T[j Nkb fojk<br />

;h. Bfjo{ ns/ fiBkj B/ d/; dh tzv dk c?;bk ehsk, d'jK B/ fejk ;h fe<br />

pjkB/pk}h eoe/ nzro/} nk}kdh fgS/ gk fojk j?.<br />

e[ZM ;kb gfjbK bkj"o dh pko e"I;b uzvhrVQ dh pko B{z fwbD nkJh.<br />

;N/i s/ p'bD bZfrnK Gkosh gqXkB i}pksh j' e/ efjD bZrk - n;hI sK fJe ;K,<br />

gq/w Bkb fojk eod/ ;K. r'ok ;kB{z bVk frnk. r'o/ B/ c[ZN g[nkJh. tkoh nkT[D<br />

s/ bkj"o pko dk gqXkB p'fbnk - do[;s fejk Gok. r'o/ B/ fejk bV', nkgK<br />

rzvk;/ u[Ze e/ tZYDk F[o{ eo fdZsk fJe d{i/ B{z. nZi r'o/ B/ fejk - ypodko i/<br />

bV/. fJeZm/ p?m' s/ o'Nh ykT[. n;hI fJeZm/ o'Nh ykD nk rJ/ nK nZi. ;kv/ jE<br />

t; Bk T[d'I e[M ;h Bk nZi e[M j?. edh y[d th e'Jh c?;bk eo ;fenk eoKr/<br />

fe BjhI<<br />

fgzv, fet/I fJe d{i/ dh y?o wzrdk j?, Xho d;dk j? fe id'I u/ue fBeb<br />

nkJh sk gof;zBh wkJh, fJe rtKYD B/ fszB wjhB/ ;'Nh cV e/ fvT{Nh fdZsh fe<br />

fe;/ B{z T[Zuk p'b BjhI p'bD d/Dk. T[j d{o w'V T[go ik e/ wzrs/ B{z w'V fdzdh<br />

fe fJXo fJe pZuk pys fpwko fgnk j?, nZr/ ik e/ tki BjhI eZYDh. wzrs/ T[E'I<br />

jh w[V iKd/. w/oh wK B{z fceo ;h fes/ nZyK Bk ubhnK ikD. fJe fdB fdb<br />

eoVk eoe/ p'bh - nZyK Gkt/I ubhnK ikD go w/o/ g[Zs dh ikB pu ikt/. u[rkm<br />

pu oj/ tkD pE/ok. so; eohI wK okDh.<br />

w"s ;kjwD/ d/y e/ nkdwh eh eh ;'udk j?, ikDBk j't/ sK gkme' fJe sK<br />

fteNo fjT{r' dh feskp cK;h gfVQT[. j[D/ BthI nkJh d{ih feskp j? fwZu n?bpw<br />

ofus fNT[}v/} ftX w'oh. gq'c?;o w'oh Ftko} dhnK nkgD/ g[okD/ ftfdnkoEh Bkb<br />

ehshnK rZbK p/nzs d[ydkJh j[zdhnK j'JhnK th Xotk; fdzdhnK jB. y[d w"s B{z<br />

fwbD bJh fsnko j?, go Bkb Bkb j'oK B{z th fsnko eo fojk j? fe fJ; eow<br />

y/so ftu ;zrokw fet/I eoBk j?.<br />

fdZbh ik e/ Xho nkgD/ wkfwnK gk;'I f;bkJh dk ezw f;ZyD iKdk sK J/;<br />

nk; Bkb j? fe T[E/ d/ f;y/ ekohro g?f;nK ftu y/vd/ jB go T[E/ ik e/ fit/I


86<br />

gb gb }bhb j[zdk j?, T[;dk ft;Eko eJh nfXnkfJnK ftu j?. rkjbK, ug/VK,<br />

x;[zB s/ xNhnk ykDk. fbydk j? - wkfwnK e'b ofjDk, fpzr e;kJhnK dk ;fjDk<br />

;h. wK Xotk; fdzdh. id'I w?I YfjzdhnK ftu j[zdk, T[j rhsk tkr T[gd/F fdzdh sK<br />

uko/ gk;/ ukBD j' iKdk.<br />

w?IBz{ fJe igkBh jkJhe{ :kd nk frnk j? - fpibh fbFe ojh j?. pZdb<br />

roi fojk j?. d' fBe/ p'N vo Bkb oks B{z nkjbD/ ftu fuVh dh Sksh j/m vo/<br />

p?m/ jB. fJe B/ fejk - nZi pu iktKr/ wK< fuVh p'bh - w?I jk sK J/E/. e"D<br />

ftrkV ;ed? s[jkvk e[M< fJj ;[D e/ d't/I p'N v{zxh BhId ;"I rJ/.<br />

Xho eftsk fbyD bZrk sK ikfDnk fe fijVk fJj ezwk pVk ;"yk fijk<br />

brdk ;h, T[j pj[s rVpV tkbk j?. **w?I n?It/ nZb gNZb s[eK i'Vdk. N?r'o ns/<br />

fJepkb fi; woksp/ s/ g[Zi/ T[; fgS/ pj[s tvh ewkJh s/ ;kXBk j[zdh j?. Fqh r[o{<br />

r'fpzd f;zx dh fwZso fgnko/ B{z jkb w[ohdK dk efjDk d/y' fezBh ;ob j?, f;oc<br />

r[o{ dh ebw fJj fby ;edh ;h. fdb d/ bj{ ftu v[Zph ebw. i{Mdh ns/ i/s{<br />

ebw, fi; fgS/ Gkoh Fesh ns/ ;zs[FNsk j't/.**<br />

j[D d;dk jK gkme fe w?B{z ekwo/vK dk cb;ck feT[I uzrk BjhI bZrk.<br />

fiBQK ;z;ekoK ftu w?I gfbnk, T[E/ r[o{ ;kfjpkB d/ dopko dh g{oh FkB ;h. p/Fe<br />

wkg/ rohp ;B, fejk eod/ ;B fe n;hI r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ pZu/ jk fJ; eoe/<br />

;kv/ s'I XBh fJ; ijkB ftu j'o e'Jh BjhI j' ;edk. ekwo/v nkgD/ ibf;nK ftu<br />

oZp dk w}ke T[vkT[Id/, Xow dh j/mh eod/. p/Fe ;N/i T[go r[o{nK dh j/mh tkb/<br />

Fpd tosD dh T[BQK dh i[ons edh BjhI gJh go oZp ns/ Xow dh j/mh j' rJh<br />

sK f;Zy fJfsjk; feE/ pfunk< fJBQK rZbK d/ ekoBK dk j[D gsk brdk j?, T[d'I<br />

e/tb wB T[go gqGkt g?Id/ ;B, e[M uzr/ brd/, e[M wkV/. w/o/ fgzv d/ ;ogzu<br />

ekwo/v jogkb f;zx xZrk B/ w?B{z gfNnkb/ d;thI gk; eoB wro'I fJe ewok,<br />

o;'Jh, r[;bykBk ns/ w[cs ykD ghD Bkb ekbi dh ch; GoB i'r/ g?f;nK dh<br />

g/FeF ehsh sK w?I y[F j' frnk. gfNnkb/ ewok d/fynk sK ;hHghHnkJhH dk dcso<br />

;h s/ u[pko/ T[go bkb co/ok bfjok fojk ;h. T[E'I wI?I fJT[I d"fVnk fit/I e'Jh T[wo<br />

e?dh i/bQ s'V e/ BZ; ikt/ s/ fco T[Xo w[V e/ d/y/ th Bk. T[E/ ukj sZe BjhI<br />

ghsh. fJj sK j[D gsk brdk j? fe J/Bh voB tkbh eh rZb ;h, nkyo fJj w/o/<br />

jwdod ;B. go w?I :ehBB vo frnk ;K. w?I nkgD/ fJfsjk;e BkfJeK s'I<br />

ftSVBk BjhI ukj[zdk ;K. ekwo/vK nB[;ko w?I fJ; fj;kp fgSKj fyu{ ;K. j[D th<br />

jK. T[BQK B/ nkgD/ tk;s/ y[d py[d fJe Fpd nrKj-tX{ xV fbnk j?. p'bh<br />

fezBh y{p;{os dr/pk} ebk j? s/ fJ; X'y/ s'I bZyK b'e p/ypo j' e/ fet/I mr/ iKd/<br />

jB - fJj fdqF d/yD:'r j?. y?o, Xho w?B{z uzrk bZrk, fJ; dk fJe ekoB fJj<br />

th j? - w/o/ tKr T[;d/ gq/oBk ;o's BkfJe gzikp d/ ebuo ftu, f;Zy fJfsjk;<br />

ftu, w"i{d jB.<br />

rkfJe pDB dh gfjbh Fos fJj j? fe ;[ohbk rbk pkd ftu d/fynk<br />

ikJ/rk gfjbK ezB mhe j't/ i' ;[o B{z gSkD/. fJj' jkb FkfJo dk j?. tZvk FkfJo


87<br />

tZv/ ethnK B{z wkDB fgS'I e[M oudk j?. nkgDhnK G?DK d/ ftnkj t/b/ Xho B{z fJj<br />

;soK brksko N[zpdhnK jB-<br />

XhnK rT{nK ekfwnK dk i'o eh J/ ;dkokwk<br />

id'I fus ukj/ xo'I dhihJ/ fBekb ih.<br />

T[j fJe ;kEh doih dk f}eo eodk j? fi; dh rodD N/Yh ns/ nZy ftu<br />

B[e; j'D eoe/ b'eK B/ T[;dk Bkw N/Yk oZy fdZsk ;h. T[; ftu J/B/ r[D ;B fe<br />

T[;dh Feb tb fXnkB jh BjhI iKdk ;h fe;/ dk. Xho dh fJj rZb gVQh sK w?B{z<br />

wjkokik oDihs f;zx pko/ nk;poB dh fNZgDh :kd nkJh. T[j wjkoki/ B{z fwbD<br />

frnk sK gfjbh w[bkeks pkps fbydk j? - w/o/ fdb T[go ;ZN bZrh. ekDk, ekbk<br />

ozr, wksk d/ dkr, dofwnkBk eZd. fJj j? f;ZyK dk okik< w[bkeks tes wjkoki/<br />

B/ g[ZfSnk - w/ok gzikp d/fynk< nk;poB B/ BKj ftu f;o fjbkfJnk. wjkoki/ B/<br />

fejk - gfjbK w/ok gzikp d/y. ubk frnk. fbydk j? - b'e p/nzs fJZ}s eod/<br />

jB nkgD/ wjkoki/ dh. id'I g[Shd? - e'Jh d[y sebhc< T[so fdzd/ jB - d'jK<br />

ijkBK ftu d[y BjhI. fJ; ijkB ftu ;kvk okik uzrk, nrb/ ijkBK ftu ;kv/<br />

r[o{ uzr/. ;kv/ tork e"D ;[yh j? j'o<<br />

nk;poB fco fbydk j? - nzfwqs;o, bkj"o ns/ fdZbh, fi; B{z p[oF ubkDk<br />

nk frnk, bZeV iK gZEo sokFDk nk frnk, T[j ;wM' wkbkwkb j' frnk. XVkXV<br />

wjkoki/ dhnK s;thoK ns/ p[Zs fte oj/ jB. wjkokik fijVk ;[jDk BjhI, wfjbK<br />

s'I b? e/ M'IgVhnK sZe gj[zu u[Zek j?. jo/e T[;dh s;tho bJh iKdk j?.<br />

d{ih tko wjkoki/ B{z fwfbnk sK g[fSnk fet/I bZrk gzikp< nk;poB B/ fejk<br />

- b'e fwjBsh jB, s[jkvh pVh fJZ}s j?, Xosh T[gikT{ j?. wjkoki/ B/ fejk -<br />

p'dhnK, cNhnK g[okDhnK bhoK fwbhnK ;B w?B{z. rzY s[g eoe/ pVh w[Feb Bkb<br />

fJj ekbhB fsnko ehsk. efjzd/ B/ d/yD tkbhnK nZyK B{z ;[jDk brd?, s[oB tkb/<br />

d/ g?oK B[z ;[ydkJh brd?. s{z th nkgD/ oZp nZr/ gqkoEBk eohI, fJ; dhnK w[V e/<br />

bhoK Bk j'D.<br />

nkgD/ ihtB ftu Xho B/ J/BhnK w{oyskJhnK eoe/ B[e;kB T[mkfJnk fe<br />

e[b"Idh dk fJNkbhnB Bktb fgBkehU :kd nk iKdk j?. fgBkehUI rbsh eodk j?,<br />

p/gBkj gSskT[Idk j?, nkgD/ nkg Bkb tknd/ eodk j? fe j[D fynkb oZyKrk, j[D<br />

rbsh edh BjhI eoKrk, fco ;G rbs wbs. Xho d/ fdwkr ftu fJj rZb fet/I<br />

p?m rJh fe B"eoh eo bJh sK b/ye BjhI pD ;edk< T[j ;e{b ftu frnkBh<br />

wk;No bZrD dh g/FeF th ;theko BjhI eodk. G[ywoh d// ysoBke Bshi/ gfotko<br />

G[rsdk j?.<br />

T[;B{z Bts/i d/ dZ;D T[go g{ok :ehB j' frnk fe fJBebkp nkfJnk fe<br />

nkfJnk. fco b/yeK B{z pj[s g?;/ e/tb fbysK bJh fwfbnk eoBr/. fJ;/ nk;<br />

ftu T[;B/ ;koh T[wo fpsk fdZsh. gzikph ftu e[Zbtesh b/yeK dk i' jFo j[zdk<br />

j?, Xho T[;dh Ne;kbh fw;kb j?. fJBQK jkbks ftu fJj' fij/ fFno ou foj?L<br />

N[ZNDk nkFe d/ fdb dk<br />

j? wjK gob'I dk fuzBQ


88<br />

nk fe fwN ikD' pukJhJ/<br />

fJ; ftuko/ iZr B{z.<br />

fe;ws Xho T[go brksko jwb/ eo ojh j?, fJj d/y e/ j?okBh BjhI j[zdh,<br />

;r'I brdk j? nfijk j'Dk jh ;h, j?okBh sK fJ; rZb'I j[zdh j? fe ;ohoe ns/<br />

wkBf;e ;ZNK ftu'I pu fet/I iKdk fojk. pugB ftu wkfgnK Bkb g?db s[fonk ik<br />

fojk ;h. fJe x'Vh dk ;tko th Bkb Bkb s[fonk iKdk ;h. fgsk B/ ;tko B{z<br />

fejk - fJ; pZu/ B{z fpmk b?. T[;B/ nkgDh pKj pZu/ B{z cVB bJh tXkJh. fgsk B/<br />

pZuk cVk fdZsk go ;tko s'I g{oh soQK geV e;h Bk rJh s/ x'Vh d/ g?oK nZr/<br />

fvr fgnk. s[oh iKdh x'Vh dk g?o sK pZu/ T[go fNfenk go fpBK Gko fds/ nZr/<br />

bzx rJh s/ T[j pu frnk. fJj' e[ZM ihtB Go j[zdk fojk. ;'bi/fBsf;B fbydk<br />

j? - ;NkfbB tb'I J/BhnK ;}ktK d/D pkd pu frnk sK w?I ;wM frnk, j'Dh j[D<br />

w/ok e[M BjhI ftrkV ;e/rh.<br />

g[okD/ gkso T[; Bkb s[o oj/ jB. wkwdhB bbkoh dh fJbke/ ftu J/Bh<br />

X[zw fe fwZE pD frnk ;h. b'e fejk eod/ ;B - wkwdhB gZr d/ fJe gk;/ j'o<br />

d{i/ gk;/ j'o ozr eo fdzdk j?. Xho T[; B{z :kd eofdnK fbydk j?, w?I fejk -<br />

w/oh gZr ozr/Irk wkwdhB<<br />

- jK j'o p?mk fe; tk;s/ jK<<br />

- fezB/ g?;/<<br />

- fizB/ g?;/ wkwdhB fbnk eod?. Bk xZN Bk tZX.<br />

- ozr d/j c/o<<br />

- T[J/ f;o T[s'I bkj sK fJe tko fe pzBQh pBQkJh ozr fdnK<<br />

T[;dh eftsk ftXksk f;zx sho, eosko f;zx pbZrD ns/ pktk pbtzs tKr<br />

;kd w[okdh go ojZ;wJh j? fijVh t}B ns/ fynkb d'jK s'I w[es BjhI j[zdh -<br />

ezB, ezXK d/ B/ j[zd/ eh ejK,<br />

;?BsK B/ ikDekoK tk;s/..<br />

fJe rZb j[zdh fe;/ fJe' bJh<br />

fJe rZb j[zdh j}koK tk;s/.<br />

T[;dh FkfJoh ftu b'e rhsK dhnK X[Bk d/y' -<br />

fJe s/o/ dw Bkb fe ;kiB,<br />

w?I dfonk w?I ;kro ;K.<br />

nZi Ekbh d/ gkDh tkr{z<br />

fJe s/o/ fpB v'bK w?I.<br />

pj[s tZv/ fdb firo dk wkbe j[zdk j'fJnk ;kvk fJj ebkeko eJh tko<br />

ny"sh BhthI iks d/ nfj;k; dk fFeko j[zdk j?, T[j fJ; dhnK fw;kbK xNBktK<br />

;[Dk ;[Dk e/ fdzdk j? fe feE/ feE/ T[;B{z **ewhD** nkfde Fpd ;[DB/ gJ/. T{u<br />

Bhu iksgks dk fJj nfj;k; ;fGne p;shnK ftu j?, iKrbh ephfbnK ftu fJj<br />

r?ojk}o j?. gkmeK nZr/ w/oh f;ckfoF j? fe r'gh BkE wjzsh dk Bktb *nzfwqs


89<br />

;zskB* }o{o gVQB. p/nzs rohp iKrbh b'eK dh eEk 600 gzfBnK ftu fJT[I ;[DkJh<br />

j? fit/I wjkB rkfJe xzfNnK pZXh gZek okr rkJ/ s/ ;o's/ EeD Bk. ezX ephb/ dk<br />

;odko wkVu{ fijk j?, e/tb bzr'Nh gfjBh, jZE ftu ;'Nh s/ fJe e[Zsk, fJj j?<br />

T[; dh ikfJdkd - fij' fij/ pkeh, T[j' fijk ;odko. b/ye g[Sdk j? - Bk fJ;<br />

e'b jt/bh, Bk x'Vh, Bk d"bs, fco fJj s[jkvk ;odko fet/I j'fJnk< ;odko fJj'<br />

fij/ wbzr E'VQk j[zd/ jB< ezX b'e dZ;d/ jB - fJ; dk j[ew ubdk j?. d"bs eh<br />

uh} j'Jh< j[ew ;G e[M j?. p;zs o[Zs d/ fsT[jko tkb/ fdB fe;/ pzd/ d/ fe;<br />

ikBto dh pbh d/Dh j?, fe;/ B{z gsk BjhI, fi; gF{ tZb fJj T[Irb eo dJ/rk,<br />

wkbe u[g ukg gF{ fJ; d/ jtkb/ eo dJ/rk. i/ ;odko fe;/ i[nkB w[zv/ tb<br />

T[Irb eo dJ/ sK T[; dh pbh b? bJh ikJ/rh. e[;e/rk BjhI e'Jh. ;G B{z gsk<br />

j?, ;odko fe;/ pzd/ tb T[Irb BjhI eo/rk. fJj' fijk j? Jh BjhI T[j. go ;G<br />

B{z gsk j? fe fJT[I eoB dk T[j jZedko j?. epkfJbhnK dh tXhe rohph d/y e/<br />

eJh tko sK ;odko efj fdzdk j? - pbh jh d/Dh j?. u{j/ dh d/ fdT[ n?seK.<br />

j'o eh. d/tsh ;G ikDh ikD B/.<br />

iksgks d/ fJj eFN Bk T[gobhnK Fq/DhnK ftu J/B/ xkse jB Bk f;o/<br />

dhnK j/mbhnK ftu. wXtor nB/eK fpwkohnK ns/ fto'XkGk;K dk fFeko j' j'<br />

brksko y[odk j?. wXtor ftu i' i' p[ok ;'funk ik ;edk j?, Xho Bkb T[j<br />

;G phfsnk. T[;dh EK EK jZse j'Jh fi; d/ fposKs gVQfdnK d[y j[zdk j? go<br />

fJj ;'u e/ Xotk; fwbdk j? fe i' T[; Bkb j'fJnk T[; tKr bZyK j'oK Bkb th<br />

j'fJnk s/ j' fojk j?, fJj e/tb Xho j? i' fJ; dk toDB tko; Fkj tKr g{oB<br />

;fji ftu ofj e/ eo ;edk ;h, fJ; eoe/ oZp B/ T[;B{z pVhnK fGnkBe GZmhnK<br />

ftu'I dh bzxkfJnk.<br />

T[; dhnK fbysK ftu fes/ fes/ sZEK dhnK T[ekJhnK fwb iKdhnK jB.<br />

E'VQhnK e[ dk fJFko/ wkso f}eo eoKrk i' w?B{z fdZ;hnKl fit/I, fbfynk j? -<br />

fJpokjhw fJ;bkw bJh i{MD tkbk pzdk ;h (j}os fJpokjhw tk;st ftu<br />

:j{dhnK dk g?rzpo ;h id'I ni/ fJ;bkw dk iBw BjhI j'fJnk ;h), T[;dk fynkb<br />

j? fe n?vftB nkoBbv B/ wjkswk p[ZX T[go bkJhN nkc J/Fhnk feskp fbyD<br />

bJh ;z;feqs dk nfXn?B ehsk (id'I fe p'X fsqfgNe, p'X ;kfjs gkbh GkFk ftu<br />

j?), fbfynk j? - b'eK B{z fejk iKdk j? efwT{fB;N Bk;se jB, wzdo w;hsK<br />

podkFs BjhI eoBr/, fe;kBK s'I }whBK y'j b?<strong>Dr</strong>/. fe;kB MN pfjekt/ ftu nk<br />

iKd/ jB (go o{; ftu nfijk j' u[Zek j?, gkdoh esb ehs/ rJ/ s/ id'I }whB dh<br />

wkbeh y'j bJh, bZyK dh frDsh ftu fe;kB wo/, woB tkb/ fe;kB d[FwD BjhI<br />

;B, p'bFfte fJBebkphnK dk ;kE d/D tkb/ jwdod ;B).<br />

fbfynk - ig[ih ftu okfinK B{z FhIj ns/ w[eZdwk B{z r[o{ BkBe d/t ih B/<br />

e[Zs/ fejk j?. fJj gzeshnK ig[ih dhnK BjhI wbQko dh tko dhnK jB. u'o, Xho<br />

d/ pD oj/ wekB dhnK u[rkmK bkj e/ b? rJ/ sK fbydk j? - rohp d/ xo u'oh<br />

ehsh. nwho E'VQ/ gJ/ jB, T[BQK d/ xo'I u'oh eo b?Id/< fJBQK u'oK B{z iwksh u/sBk<br />

BjhI j?. rX/ jB.


90<br />

fgnko/ Xho, fiBQK e'b iwksh u/sBk j[zdh j? T[j sK nwhoK d/ xo'I th u'oh<br />

BjhI eod/. ;zxoF eoBk j'o uh} j? u'oh eoBk j'o. F/y ;kndh r[fb;sK ftu<br />

fbydk j? - u'oh d/ fJokd/ Bkb xo ftu x[f;nk u'o i/ G[Zy Bkb ftnke[b j? sK<br />

eh fJ; eoe/ o;'Jh ftu gJhnK uh}K BjhI ykJ/rk fe o'f}nK d/ fdB jB<<br />

Xho dk n?bkB j? fe efwT{fB;N ftukoXkok s'I fpBK pkeh ;G ftukoXkoktK<br />

ftnoE jB - T[j fJT[I jB fit/I ;{oi uVQB Bkb sko/ S[g iKd/ jB, wkoe;h<br />

ftukoXkok nZi dk ufVQnk ;{oi j?.<br />

Xho B{z fJ; rZb dh j?okBh j[zdh j? fe eJh ftdtkB, fjzd{ iK f;y j'D<br />

ftu cyo wfj;{; eod/ jB. T[j G[Zb iKdk j? fe T[; B{z y[d T[go i/ efwT{fB;N<br />

j'D dk wkD j? sK fJe f;y B{z f;Zy iK fjzd{ B{z fjzd{ j'D dk wkD feT[I Bk j't/<<br />

T[; B{z wkoe;h ftukoXkok s'I fpBK j'o jo/e doFB c}{b brdk j?. ekwo/vK s'I<br />

fpBK pkeh ;G fgS/ fyu{ jB s/ p[oi[nk jB. T[; dh o/b rZvh fJe' fdFk ftu<br />

nzXkX[zd J/Bh s/} d"V ojh j? fe id'I T[j d/ydk j? i'sh pk;{ d/ wkwb/ ftu<br />

ekwo/v, ekwo/vK dh fgm ftu S[ok wko oj/ jB sK fbydk j? - eh fJj<br />

efwT{fB;N ubB j?< fJj irhodkoh ;'u j?. Xho ;kfjp, ikrhodko sK ikrhodkoK<br />

dh vN e/ jwkfJs eod/ ;B, efwT{fB;NK B{z T[BQK s'I fJj r[D f;yDk ukjhdk ;h.<br />

Xho B/ fJzdok rKXh ns/ ;zs jouzd f;zx b"Ir'tkb T[go eftsktK fbyhnK.<br />

gsk BjhI brdk T[;B{z fJBQK d'tK ftu nfijh eh t;s{ fwbh fi; s'I T[j ekfJb<br />

j' frnk< Gkosh okiBhsh ftu GfoFNkuko ns/ r[zvkrodh B/ fJzdokekb ftu gqt/F<br />

ehsk s/ g{o/ tX/ c[b/. fJzdokrKXh y[dgq;sh ns/ ;[nkoE f;ZXh tk;s/ jo ezw eoB<br />

ftu ;woZE ;h. dopko ;kfjp T[go T[;dk jwbk fJ; dh fw;kb j? fijVk T[;<br />

bJh nkswxksh j'fJnk go T[j fJ; d/ ysfonK s'I nBikD ;h. ;zs b"Ir'tkb<br />

n";sB p[ZXh dk nfijk B/sk ;h fi; ftu bhv eoB dh G'ok ;woEk BjhI ;h, y[d<br />

B{z nvi;N eo b?Idk ;h. nekbh-db dk gqXkB fJ; eoe/ ekch d/o fojk feT[Ife<br />

fJj rT{ rohp ftukok fe;/ dk eh ftrkVdk j?, dh GktBk ftnkge ;h. fJj d't/I<br />

Xho dh eftsk dk ;o's p; fJ; eoe/ pD rJ/ feT[Ife fJBQK B{z ykVe{nK B/<br />

wkfonk ;h. edh fJT[I th j[zdk j? fe cV/ ikD dh ;{os ftu i/p-esok J/Bk<br />

e[ZfNnk ikt/ fe so; yke/ mZfrnk frnk pzdk th efjD bZr/ - Sv' go/ j[D ftuko/<br />

B{z. tXhe e[ZN/ ikD dh ;{os ftu so; dh GktBk sK ;wM nkT[Idh j?, i/p-esfonK<br />

T[go eftsktK fbyD dh rZb fco th ;wM ftu BjhI nkT[Idh.<br />

;zs ih gzikp-;wM"s/ T[go d;]s feT[I eo nkJ/< Xho iK e'Jh j'o dZ;/ fe<br />

fJ; d;skt/} Bkb gzikp B{z iK fjzd[;skB B{z eh fwfbnk< j'o e[M th Bk j[zdk, i/<br />

fJ; ;wM"s/ Bkb gzikp ftu FKsh gos nkT[Idh c/o th e[M n;o nzdk} wzBd/, go<br />

gzikp ftu r'bh-pzdh th p/nzs f;zx dh ;oeko t/b/ j'Jh. fJzdok ns/ b"Ir'tkb<br />

T[go fbyhnK eftsktK f;nk;s jB, ebk BjhI. edh edh f;nk;s ebk th pD<br />

iKdh j?, fJE/ BjhI pDh. ;hHghHnkJh gzikp d/ iBob ;eZso B{z n?woi?I;h d/ fdBK<br />

ftu w?I thj B[eksh gq'rokw fJT[I gqukofdnK d/fynk j? fit/I gjkVhJ/ wiwk bk e/<br />

;bkihs ns/ jo skes tXkT[D tkbhnK dtkJhnK t/ud/ jB. efwT{B;N gkoNh


91<br />

nkc fJzvhnk, fJzdok rKXh dk b'e ;zgoe ftGkr pfDnk fojk. fJ; tfjD ftu<br />

Xho dk tfj ikDk nuzG/iBe rZb BjhI.<br />

Xho fbydk j?- **w/oh fJZSk j? w?I Xosh T[s/ Gz[i/ p?mk j'tK s/ w/oh ouBk<br />

nkekF S[j/.** T[; dh fJj fJSk T[; dhnK ouBktK ftu pj[s EK g{oh j'Jh ;kc<br />

fd;dh j? go T[es oki;h eftsktK Xosh dh gZXo d/ w/u dhnK th BjhI. T[Ii<br />

fJj }o{oh BjhI fe b/ye dh jo/e ;so p/fw;kb j't/. fJBQK d' ftneshnK dk<br />

f}eo fJ; bJh nkfJnk j? feT[Ife Xho fJBQK eftsktK d/ jZe ftu seVh tekbs<br />

eodk j?. fijV/ pzd/ nekb sys Ykj/ ikD T[go d[Zy gqrNkT[Id/ jB Xho T[BQK B{z<br />

f;o/ d/ w{oy ;wMdk j?. fJj' fij/ w{oyK ftu'I fJe fJBQK ;soK dk b/ye th j?<br />

fijVk dopko ;kfjp T[go jwb/ B{z nfjwekBk, tfjFhnkBk ns/ nB?se ekotkJh<br />

dh T[gi ;wMdk j? go ;zs'y f;zx Xho dk edodkB j?.<br />

fi; pzd/ dh rZb ekwo/vK B{z c}{b brdh, w?I d/ydk T[j T[; bJh<br />

dehnkB{;h Fpd tofsnk eod/. w?B{z s/ w/o/ ;kEhnK B{z fJ; Fpd d/ noEK dk<br />

e'Jh gsk BjhI ;h, i/ edh gZr mhe Bk pzBQhI iKdh, n;hI nkyd/ - eh dehnkB{;h<br />

gZr j?, p/;[nkdh ;p}h s'I b? e/ xNhnk pzd/ sZe, ;kv/ bJh ;G dehnkB{;h ;B,<br />

fJE'I sZe fe XkoK u'D t/b/ bZs wkoe/ d[ZX v[bQk fdzdh sK n;hI wZM B{z dehnkB{;h<br />

w?vb Bkb Btkid/. n;hI pugB ftu i' eod/ ;K, Xho j[D se eoh ik fojk j?.<br />

sZEw{be rbshnK sK nrbhnK n?vhFB} ftu ;'X bJhnK ik<strong>Dr</strong>hnK go Xho<br />

dk e/tb fJe ftukoXkok B{z ;op'sw wzBDk s/ pkeh ;GBk B{z j/u ikDBk ;zs[fbs<br />

;'u BjhI. w?I wkoe;h ftukoXkok dk ekfJb BjhI jK go ikDdk jK fe fJ; B/<br />

;wki d/ tZv/ tor B{z gqGkfts ehsk ns/ eo/rh. go wkoe;tkd ;z;koh d[ZyK d/<br />

fJbki bJh gfjbh s/ nkyoh dtkJh BjhI j?. j}koK cb;fcnK ftu fJe fJj th<br />

j? s/ fJj th ;P?-fto'XskJhnK s'I w[es BjhI j?. ;NkfbB pko/ Gkosh efwT{fB;NK B/<br />

g{oB w'B Xkfonk j'fJnk j?.<br />

T[IM Xho B{z efwT{fB}w pko/ nkgDh ew}'oh dk gsk j?.T[j fbydk j? - w?B{z<br />

nkgDhnK nZyK T[go'I nzX ftFtk; d/ god/ d{o oZyD/ ukjhd/ ;B. FoXk uzrh uh}<br />

j? go nzBQh FoXk uzrh BjhI.w?I wkVk pzdk BjhI, go jK, nebwzd BjhI.<br />

pj[s r[D n"r[D nkg; ftu fwbe/ ;kv/ fJ; fgnko/ b/ye B{z ;zs'y f;zx<br />

Xho pDkT[Id/ jB. w/ok nkofEe fgS'eV Xho Bkb'I fe;/ gqeko th tXhnk BjhI go<br />

;kv/ d'jK ftu d[BhnKdkoh gZy'I fJj coe j? fe szrh d/ fdBK ftu i' th ezw,<br />

B"eoh, wkVh uzrh fwbh w?I T[E/ jh vN frnk id'I fe Xho B{z uzrhnK GbhnK<br />

B"eohnK dh g/FeF j[zdh ojh, T[j fJBeko eodk fojk, fJj ;'u e/ fe T[;B/<br />

b/ye pDBk j?. T[; B{z T[wo Go gsk Bk bZrk fe d't/I uh}K fJe d{ih dhnK<br />

fto'Xh BjhI, g{oe jB. id'I fJ; G[b dk nfj;k; j'fJnk, T[wo phs rJh.<br />

Xho B{z g[BoiBw ftu ftFtk; BjhI. wzB bt' T[; B{z fJe iBw j'o fwb<br />

ikt/ eh fco T[j fJ; ihtB tkbhnK rbshnK s'I w[es oj/rk< fJj rZb w[Zbk ih<br />

B;ho[ZdhB B{z g[ZSh rJh. w[Zbk B/ itkp fdZsk - J/B/ r[Bkj ehs/ jB, d[pkok


92<br />

fJB;kBh ikwk B;hp BjhI j't/rk. ifrnk;{ B/ fejk - co} eo bt' fwb ikJ/<<br />

co} jh eoBk j?.<br />

B;ho[ZdhB B/ fejk - i/ wB[Zyk ihtB d[pkok jk;b j' ikt/ sK w?I pj[s S/sh<br />

r[Bkj eoB/ F[o{ eoKrk. fJ; iBw ftu w?I pj[s vodk fojk, ;' d/o sZe fBowb<br />

fojk. fJj rbsh nrb/ iBw ftu BjhI d[joktKrk.<br />

;kv/ fgnko/ woj{w FkfJo ;sBkw f;zx y[wko B{z fJe g'qc?;o B/ fejk - s{z<br />

T[bfMnk j'fJnk nkdwh j?I. y[wko B/ fejk - ;jh j? d';s. go w?B{z gsk j? w?I<br />

feE/ T[bfMnk, fet/I T[bfMnk. w/ok fJbki ;zGt j?. s/ok fJbki e"D eo/rk< s{z i'<br />

y[d B{z g{ok ;[bfMnk pzdk ;wMd?I, s/oh jkbs tXhe ifNb, tXhe fuzskiBe j?<br />

Gok.<br />

Xho tork ;ob nkdwh feE/ fwb/rk< T[; dh fceFB ftubh ;obsk Gkoh<br />

;kXBk fgS'I fwbdh j?. fit/I Fk;soh ;zrhs dk gogZe rkfJe ;kB{z okr tb'I p/;wM<br />

ikD e/ ;kv/ g;zdhdk b'e-rhsK d/ p'b, b'e-X[BK ftu ;[Dk dJ/.<br />

gzi ;kb gfjbK Xho tk;s/ fbfynk fJj b/y T[; B{z G/i fdZsk. g;zd BjhI<br />

nkfJnk. Bok} j'fJnk. fJ; rZb dk tXhe p[ok wBkfJnk fe fiE/ T[; dk f}eo<br />

ehsk T[E/ sk;eh dk Bkw feT[I fbfynk. Xho nB[;ko sk;eh irho{, ;Zi fgSkyV,<br />

p[oi{nk, dehnkB{;h tr?ok tr?ok HHH ;h. ehsh rJh fwjBs ns/ ;wK ftnoE<br />

frnk. go eh gsk gkmeK B{z mhe bZr/. jK fi; BZe tk;s/ BZE xVkJh T[;B{z fJj<br />

mhe BjhI bZrh.


93<br />

gq'c?;o r[btzs f;zx<br />

thj Btzpo 2000 dh ;akw B{z w?_ xo'_ pkjo B/V/ feXo/ frnk j'fJnk ;K fe<br />

c'aB T[go ;[B/jk fwfbnk - gq'c?;o r[btzs f;zx ih nkJ/ j'J/ jB. ibdh tkg; xo<br />

g[Zi'. T[;/ tes, ;akw d/ ;kY/ e[ nZm tZi/ j'<strong>Dr</strong>/, w?_ xo dk o[ya ehsk. o'ia tKr,<br />

w/b ne;o j[zdk jh ofjzdk ;h go edh xo Bjh_ ;B nkJ/. HHH nktKrk edh. HHH<br />

bktKrk fe;/ fdB uZeo HHH p; fJj ;[D e/ n;h_ u[g eo ofjzd/. T[BQK Bkb pfj;<br />

eoB dh fe;/ ftu fjzws Bjh_ ;h j[zdh. y[;ah j'Jh fe xo nkJ/ jB. w/o/ nkT[D<br />

t/b/ pZfunK Bkb rZbK eo oj/ ;B. w?I nkfJnk sK efjD bZr/, "ghD ykD dh<br />

;[bkj wkoB ftu tes iakfJnk Bjh_ eoBk. io{oh ezw nkfJnk jK. s[jkv/ eoB<br />

i'r j?. eoBk gt/rk s[jkB{z fit/_ th j't/."<br />

w?I ;[Ddk fojk, T[jBk fejk - fezBk e[ ;wK ubd/ ofj<strong>Dr</strong>/ ;kj, e'Jh gsk<br />

Bjh_. go ;z;ko fsnkrD s'_ gfjbK fJe iao{oh ezw eoB dh swzBk j?. g{ok eo<br />

gktKrk fe BjhI, gsk BjhI HHHH uzrh soQK eo gktKrk fe Bjh_, gsk Bjh_. ;qh r[o{<br />

rqzE ;kfjp ih dk soiwk cako;h iapkB ftu eoB dk ya:kb pko pko fdb ftu<br />

x[zw fojk j?. tkJh;-uK;bo ;kfjp B{z fwb e/ fJj gqki?eN w?B{z fdtkT[. ig[ ih<br />

;kfjp ns/ ;[ywBh ;kfjp ih dk soiwk eo u[Zek jK s/ fJj :{Bhtof;Nh B/<br />

Skfgnk j?. noph ns/ cako;h d/ dkB;atoK dhnK nZShnK oktK nkJhnK jB. fJBQK<br />

pkDhnK dh fJe fJe gzesh dk nB[tkd eoB T[gozs w?_ nB[tkfds gzesh B{z pko<br />

pko fJ; gqeko gVQdk ;h fit/_ i[nkB f;Zy bVek d;sko pzBQD fgS'_ pko pko ;ah;ak<br />

d/ydk j? fe mhe j? th fe Bjh_.<br />

w?_ fejk, "ibdh tkJh;-uK;bo ;kfjp B{z fwbKrk gq'c?;o ;kfjp s/ jo<br />

e'f;a;a eoKrk fJj gqki?eN s[jkB{z fwb/ go i/ ;cbsk Bk fwbh sK p[ok Bk<br />

wBkT[Dk. tkJh; uK;boK B{z wBkT[Dk pj[s nk;kB Bjh_ j[zdk, go T[jBk rZb ikoh<br />

oZyh, "w?I pj[s ewkb dk ezw eo gktKrk, e'Jh dkntk Bjh_ j?. ;qh r[o{ wjkoki ih<br />

dhnK fizBhnK e[ fwjopkBhnK gqkgs j'<strong>Dr</strong>hnK fdZ; ik<strong>Dr</strong>hnK. g[okD eEk j?. ;qh<br />

okwuzdo ih bzek sZe nZgVB bJh g[b pBkT[D bZr/ sK fJe rbfjoh ;w[zdo ftu<br />

SbKr wkodh, fco o/s T[go b/ND brdh. fco ;w[zdo ftu, fco o/s T[go. fe;/<br />

B/ g[ZfSnk, "fJj eh y/v j'Jh?" frbfjoh B/ fejk, "y/v BjhI, ;kro B{z ;[ek ojh_<br />

jK sK fe g[b pDB ftu xZN tes bZr/." do;ae jZ; e/ g[ZSD bZrk- "go eh<br />

;[ek gkJ/_rh fJ; gqeko ;w[zdo B{z s{z? " rbfjoh B/ fejk, ";w[zdo B{z ntZ;a ;[ek<br />

fdnKrh, fJj dkntk sK Bjh_ ehsk. g[b pDB sZe e'f;a;a eoKrh. fizBh skes<br />

fwbh j? oZp tZb'_, bk fdnKrh. "


94<br />

;fji/ ;fji/ T[m/ y{zvh ;zGkbh s/ tkg; ikD bZfrnK fejk, "noph, cko;h,<br />

;z;feqs s/ nzro/iah ikDB tkb/ pV/ fwb<strong>Dr</strong>/. fJj f;Zy, r[btzs f;zx Bjh_ fwb/rk<br />

fco s[jkB{z".<br />

efjD B{z sK w?_ ;"_I frnk go d/o oks sZe Bh_d Bk nkJh. eJh tko nZy<br />

y[ZbhQ s/ gq'c?;o r[btzs f;zx d/ fJj' eEB pko pko r{zid/ HHHH edh ysoBke<br />

phnkpkB ftu'_ nkJhnK nktkiK brdhnK, edh fJT[_ brdk fit/_ ;[jD/ pkrK ftu<br />

ufjed/ gzShnK d/ rhs j'D. ;tys/ ibdh T[me/ fJ;aBkB ehsk, oZp dk Bkw b?e/<br />

tkJh; uK;bo B{z fJ; ekoi dh wjZssk do;kT[_fdnK, gq'c?;o ;kfjp B{z gqki?eN d/<br />

d/D bJh p/Bsh gZso fbfynk s/ 21 Btzpo B{z ;t/o/ 6 ti/ e'mh d/ dopkB B{z cVk<br />

e/ xo tkg; gofsnk. fJ; pko/ fe;/ Bkb e'Jh rZb Bjh_ ehsh.<br />

nrb/ fdB :kBh fe 22 Btzpo B{z ;t/o ;ko ;/tkdko 7 ti/ fJj gZso<br />

tkg; w?B{z cVk frnk fi; T[go tkJh; uK;bo B/ fbfynk ;h - pj[s pj[s<br />

XzBtkd. gqki?eN gqtkB j?. fiE/ fiE/, fit/_ fit/_ gq'c?;o ;kfjp ukj[D, T[jBk dh<br />

;jkfJsk s[;h_ eoBh j?- ;jh. i;pho f;zx nkjb{tkbhnk tkJh; uK;bo<br />

21H11H2000H<br />

y[;a y[;a fJj ypo gq'c?;o ;kfjp B{z d/D frnk sK T[BQK d/ r'vhI jZE bkT[D/<br />

ukj/. wBQK eoe/ iZch gkJh s/ efjD br/, "f;Zyh ftu tZvk S'Nk Bjh_ j? e'Jh j?.<br />

;G pokpo jB." w?_ fejk, "gq'c?;o ;kfjp w?B{z T{u Bhu ftu g{ok ft;atk; j? s/<br />

f;Zyh ftu T[{u Bhu dh pekfJdk gqEk j?. jK iBw s'_ e'Jh T{u Bhu Bjh_ j?.<br />

r[owfs ftu uzr/ wzd/ eowK ;dek sK fJj j?. eh fJ; ftu e'Jh ;aZe j? fe s[;h_<br />

bk;kBh ftdtkB j' s/ w?_ s[jkvk gkme, ;o'sk ns/ ftfdnkoEh jK. s[;h_ w?B{z w/o/<br />

;fseko eoB d/ jZe s'_ fet/_ tzfus eo ;ed/ j'?"<br />

d' fszB fdB pkd vk a ;aw;a/o f;zx fwb/ s/ w?B{z dZf;nk, "fJj soiw/ dk<br />

gqki?eN b?e/ gq'c?;o ;kfjp pj[s y[;a jB fe T[BQK B{z fdb ukfjnk ezw fwb frnk<br />

j?. nZi ;t/o/ w?B{z iKd/ B{z tki wko e/ p[bkfJnk s/ fejk- "soiw/_ dk fJj ezw<br />

fJzBh fwjBs Bkb eoKrk fe f;Zy w?B{z ;akfJd 'GkJh' dk fyskp d/ d/D. jo<br />

µ[jos, tfvZsD, jo ;BwkB fwb u[Zek j? go r[o{ yakb;k gzE tb'_ gqdkB ehsk<br />

'GkJh' dk fyaskp ;op'sw j?. "<br />

2009 ftu uzvhrVQ fty/ cko;h nfXnkgeK d/ nzsook;aNoh ;zrmB B/ T[BQK B{z<br />

pkpk- fJ- cko;h dk fyaskp d/ e/ ;BwkfBnK ;h. ;Zs d;zpo 2000 ;akwh 6 ti/<br />

cakBh ;z;ko s'_ ftdk j' rJ/. T[jBK dk ftdkfJrh dk fJj fdB nkw fdBK fijk jh<br />

;h. ;t/o/ T[m/. ukj pDkJh. t;so X'J/. fco co;a X'fJnk. fJeZb/ oj/ ;B ;koh<br />

T[wo. prhu/ ftu ezw eod/ wkbh B{z p[bkfJnk s/ fejk- "e[o;h T[E/ X[Zg/ oZy<br />

fdT[." X[Zg dk fBx wkDB bZr/. d[gfjo/ nzdo ik e/ nkokw ehsk s/ d' e[ ti/<br />

fco ;/tkdko B{z fejk - T[Xo p?_u s/ p?mDk j? ;Ve T[gZo. o"De d/yDh j?. p?_u<br />

T[go p?m/ wz[fvnK e[VhnK B{z ;/tkdko B/ T[m ikD bJh fejk sK gq'c?;o ;kfjp xzNk


95<br />

e[ nktkikJh d/yd/ oj/. fco ;kY/ e[ fszB ti/ gq' okfizdo f;zx bKpk B{z p[bkfJnk<br />

s/ fejk- "w?_ fsnko j[zdk jK. s[;hI n?_p{b?I; b? nkT[. sphns e[ZM mhe Bjh_ j?."<br />

bKpk ;kfjp d/ n?Ip{b?I; fbnkT[D s'_ gfjb'I p?r ftu s"bhnk, e[osk, gikwk,<br />

e"bh, rbk; gkJh fsnko yb's/ ;B. n?Ip{b?I; ftu p?mD t/b/ fejk- "vkeNo B{z<br />

fdyke/, j;gskb s'_ pkd nkiakd Bro w/oh Gshih ofjzdh j?, T[; gk; b? ubDk."<br />

fJt/I j'fJnk. j;gskb vkeNo B/ fejk, fe;/ fdB fco u?enZg eotk ikDk, j[D<br />

mhe jB. nkiakd Bro ike/ d[ZX ghnk. wzi/ T[go b/N rJ/ s/ b/N e/ nkokw Bkb<br />

;akw d/ 6 ti/ nBzs ;aKsh ftu ;wk rJ/. jkfJ se Bjh_ ehsh. ozue wkso e'Jh<br />

sebhc Bjh j'Jh. w?_ fe;/ pqjw-frnkBh d/ do;aB Bjh_ ehs/. gq'c?;o r[btzs f;zx<br />

s'_ fet/_ fGzB j't/rk e'Jh pqjwfrnkBh?<br />

T[BQK pko/ pVk e[ZM fbfynk ik ;edk j? go nZi :kdK d/ fusogN T[go<br />

E'V/Q e[ ;hB nkJ/ jB. T[BQK Bkb jh ;aoXKibh ;jh. rohp feosh okwrVhQnk<br />

gfotko ftu 13 i[bkJh 1920 Jh;th ftu d"bsg[ok fgzv, sfj;hb iahok fty/ iBw<br />

fbnk. iaho/ s'I d;thI gk; ehsh ;h. shih ebk; ftu gVQd/ ;B id'I nzfwqs SeD<br />

bJh fsnko j' rJ/. j[ewBkwK fbnk frnk sK rZrk nZyo fBefbnk. rqzEh f;zx<br />

efjD bZrk- i/ eZek nZyo fBebdk sK e[btzs f;zx Bkw oZy fdzd/. j[D eh Bk<br />

oZyhJ/? fBe/ pkbe B/ fejk- ih r[btzs f;zx oZy fdT[. r[btzs f;zx Bkw oZfynk<br />

frnk. dZf;nk eod/ ;B fe ikg ;kfjp, nekb T[;ss ns/ j'o eJh pkDhnK ftu<br />

d;w gks;akj B/ Gk;ak ftfrnkB ns/ ftnkeoD Bkb fdbu;g siop/ ehs/ jB.<br />

T[BQK B/ nr/so cko;h s/ noph d/ ;apdk Bkb gS/so ;z;feqs d/ ns/ eJh nr/so<br />

;z;feqs Bkb gS/so noph cko;h d/ ;apdk dh tos'_ eoe/ fijV/ ;wk; pDkJ/ T[j<br />

gfjbh tko ehsk frnk gq:'r ;h. T[BQK s'_ gfjbK Gk;aktK dh fJj y/v fe;/ Bjh_<br />

y/vh ;h. fJt/_ jh r[btzs f;zx Bkw j?. r[b nr/so cko;h dk ;apd j?, tzs<br />

gS/so ;z;feqs dk.<br />

n?w aJ/ a cko;h r"ow?_N ekbi bkj"o s'_ ehsh go ;e{b dh fJe xNBk T[BQK<br />

dh :kd ftu ;dk ekfJw ojh. B"th_ ftu gVd/ ;B fe ;e{b dk w[nkfJBk eoB<br />

fJz;g?eNo nk frnk. r[btzs f;zx d/ f;o T[s/ yZdo dk goBk, yZdo dk ewhia,<br />

yZdo dk eSfjok s/ fwZNh Bkb GohnK j'JhnK BzrhnK bZsK. g?db ;co eoBk g?_dk<br />

;h xo'_ ;e{b sZe. d/y e/ fJz;g?eNo B/ fejk- wk;No ih, fJj' fifjnK B{z feT[_<br />

dkybk d/ fdzd/ j' ;e{b ftu? wk;No B/ fejk - ih fij' fij/ fwbD, T[j' dkyb<br />

eoB/ j'J/. go e[ZM g[ZS e/ sK d/y' fJ; B{z. fJz;g?eNo B/ cko;h, nzro/iah, rfDs<br />

nbipok, i' th ;tkb gkfJnk, T[;dk r[btzs f;zx B/ ;jh_ T[so fdZsk. fJe th<br />

T[Zso rbs Bjh_ j'fJnk. sd fJz;g?eNo B/ fejk- "ftfdnkoEh Bjh_, fJ; tor/ sK<br />

nfXnkge j'D/ ukjhd/ jB." _<br />

cko;h ftu'_ 67% Bzpo b?e/ r'bvw?vb sK fiZfsnk jh, nkgD/ s'_ gfjb'_ d/<br />

fJ; n?w aJ/ a d/ foekov s'V/. yakb;k ekbi nzfwqs;o ftu cko;h b?euoko dh<br />

nk;kwh ykbh j'Jh sK fJzNoftT{ T[s/ rJ/. fgqz;hgb vkH GkJh i'X f;zx ;B. r[btzs


96<br />

f;zx B/ n?w aJ/ a cko;h dh nkgDh ;akBdko gqkgsh dk fiaeo ehsk sK fgqz;hgb<br />

;kfjp p'b/ - pE/o/ fwb ik<strong>Dr</strong>/ Gk;aktK d/ r'bv-w?vfb;N. ;kB{z sK f;Zy ukjhdk<br />

j?. f;yh pko/ dZ;. i' ;tkb g[ZS/ - T[Zso fdZs/. fco T[jBk pkDhnK d/ Bkw g[ZS/<br />

fijVhnK iapkBh :kd jB. ;[DkJhnK sK fgqz;hgb B/ g[ZfSnk- pkDhnK ed'_ :kd<br />

ehshnK ;B? T[so fdZsk- "gsk Bjh_. wksk fgsk gkm eod/ ;B. pkpk ih gkm<br />

efonk eod/ ;B. gVdkdk ih gkm eoe/ j[zd/ ;B. gsk Bjh_ ed'_ :kd j'<br />

rJhnkI." cko;h Gk;ak ftu'I fJe gq;aB th Bjh_ g[ZfSnk frnk s/ b?euoko fJB<br />

go;ahnB dh fB:[esh j' rJh.<br />

gq'c?;o ;kfjp w/o/ s'_ gfjbh T[; ghVQh d/ ftdtkB ;B fijVh ghVQh ftZfdnk<br />

B{z gqDkJh j'Jh ;h. w/oh ghVQh e'qXtkB th j? jzekoh j'Jh th. eq'X r[btzs f;zx ih<br />

th eod/ ;B, go T[BQK B{z sK r[Z;/ j'D dk jZe ;h? T[BQK B{z d/y e/ ne;o w?_<br />

nkgD/ eq'X ns/ jzeko T[go fJj ;'u e/ ekp{ gkT[_dk fe ni/ w?_ T[j ewkJh eoBh<br />

j? fi; fgS'_ fe;/ B{z r[Z;/ j'D dk jZe gqkgs j[zdk j?. w?_ ni/ jzeko eoB dk<br />

nfXekoh Bjh_ jK.<br />

T[BQK Bkb s[ofdnK fcofdnK nkgD/ nkg T[go ft;atk; pfDnK ofjzdk ;h.<br />

fJ; rZb dk nfj;k; j[zdk ;h fe noph, cko;h, ;z;feqs, nzro/iah ;kfjs, iK<br />

fJ;bkw Bkb ;pzXs e'Jh th nekdfwe T[bMD g?dk j'Jh sK gq'c?;o r[btzs f;zx<br />

fJE/ jh jB. g[ZS btKr/. Gkt/_ wjhBk wjhBk e'Jh rZb BK j[zdh, sd th, gq' a<br />

r[btzs f;zx jB sK fJE/, e'Jh fceo Bjh_ ;h. yo/ ;B fJ; eoe/ p/fbjkia ;B<br />

g{o/. fJe fdB vk a e/jo f;zx nkgD/ e[ZM d';sK Bkb yb's/ ;B fe gq'c?;o ;kfjp<br />

nk rJ/. y[;ah Bkb e/jo f;zx (;kpe u/now?B gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov)<br />

ikDgSkD eotkT[_fdnK efjD br/- "d';s' fwb' g'qc?;o r[btzs f;zx B{z. fJj th<br />

w/o/ fgzv d"bsg[o/ d/ jB." gq'c?;o ;kfjp p'b/- "e/jo f;zx d/ fgzv dk jK w?_?<br />

fJ; gBkjrho e/jo f;zx d/ fgzv dk j? fJj r[btzs f;zx?" tk;st ftu r[btzs<br />

f;zx dk fJj iZdh fgzv ;h id'_ fe e/jo f;zx d/;-tzv t/b/ nk e/ fJE/ ;aoDkoEh<br />

ti'_ tZ;/ ;B. e/jo f;zx B/ fywk wzrfdnK fejk- ";jh j? GkJhU, w?I gq' ar[btzs<br />

f;zx d/ fgzv dk jK."<br />

fJe fdB w?_ s[fonk iKdk ;K sK fJ;akok eoe/ p[bkfJnk s/ fejk- "fdZbh<br />

s'_ fJj yas nkfJnk j? fe;/ ;ZiB dk. gVQ'. itkp fby fdZsk j?, T[j th gVQ'."<br />

fdbh fBtk;h fe;/ f;Zy B/ g[ZfSnk ;h fe eh d;wrqzE ftubh ;koh pkDh d;w<br />

gks;akj dh j?? e[M pkDhnK gVQ e/ fJT[I brdk j? fit/_ fJj r[o{feqs BK j'D.<br />

g'qc?;o ;kfjp B/ itkp ftu fbfynk ;h - ;dhnK s'I fJj j[zdk nkfJnk j? fe r[o{<br />

ih dh pkDh dk gkm eoB ;dek f;Zy fJ; s'_ bkG gqkgs eod/. s[jkv/ yas s'_ gsk<br />

bZrk j? fe r[o{ ih B/ f;yK dh g;zd nB[;ko pkDh dh ouBk Bjh_ ehsh. r[o{<br />

wjkoki B{z f;ZyK dh g;zd Bk g;zd dk e[ZM sK fynkb oZyDk ukjhdk jh ;h. T[j<br />

wB woiah eod/ rJ/ jB Gok ih.


97<br />

id'_ p'bd/, fi; Gk;ak ftu p'bd/, c"bkd fij/ ;apdK dh pko;a j[zdh. fJe<br />

Gk;ak dk ;apd d{;oh ftu dyb Bjh_ d/ ;edk ;h. cko;h, ;z;feqs s/ nzro/iah-<br />

fszB/ iapkBk shpo-rsh Bdh tKr otkBk j[zdhnK ;B. e'Jh e'Jh ekwb T[;skd<br />

nfijk j[zdk j? fijVk rkfJB d"okB okr dh ;a[ZXsk ekfJw oydk j'fJnk fe;/ j'o<br />

tkX{ ;[o dh fwbktN Bk eo/. fJj' fij/ bk;kBh T[;skd dh SK wkDh n;K bzwk<br />

;wK.<br />

edh edh nfij/ gq;aB nukBe eod/- bzvB ftubk pofwzxw g?b/; d/fynk<br />

j? edh? s;tho sK d/yh j'fJrh? fJj wfjb gsk j? s[jkB{z fJZe ;odko B/ fviakJhB<br />

ehsk ;h? id'_ poskBhnK dk oki ;koh d[BhnK ftu ;h, T[d'_ fJZe f;Zy dk<br />

nkoehN?euo g;zd ehsk frnk ;h. e"D ;h T[j f;Zy ns/ feE'_ dk ;h? nZi e/tb<br />

fJzBk dZ;Krk fe crtkV/ dk ;h.<br />

fJe ftdtkB dh fbys ftu'_ nkgDh ouBk d/ e[ZM nz;a d/y bJ/. id'_ T[j<br />

ftdtkB ;ZiD NZeo/ sK g'q a ;kfjp efjD bZr/ - i' s[;hI fbyd/ j' s/ w?I i' fbydk<br />

jK, T[j tke jB s/ tkeK ftub/ ;ko/ ;apd fve;aBoh ftu w"i{d jB, s[jkv/ tkb/<br />

th w/o/ tkb/ th, ;G d/ ;G. i' fve;aBoh ftu w"i{d Bjh_ j? T[j j? ;apdK dh<br />

soshp. ;apdK dh tkeK ftubh soshp w/oh tZyoh j? s[jkvh tZyoh. go s[jkvh<br />

ouBk ftub/ e[ZM tkeK d/ ;apdK dh soshp j{pj{ T[jh fet/I j? ns/ feT[I j? fijVh<br />

w/o/ tkeK ftu j??<br />

fi; cb?N ftu rokT{_v cb'o s/ ofjzd/ ;B T[;d/ T[gobh wziab T[s/ ofjD<br />

tkb/ nfXnkge B/ pB/fonK T[go rwfbnK dh esko ;ik oZyh ;h. fJZe pZuk gZsk<br />

s'VB bZrk sK rwbk j/mK T[; EK d/ fpbe[b Biadhe T[go s'_ nkD fvZrk fiE/<br />

e[o;h s/ p?m/ gVQ oj/ ;B. T[uh nktkia ftu T[go w{zj eoe/ roi/, ";a'e-;Gk<br />

eoB dh eh pj[s ibdh j? s[jkB{z?"<br />

fJt/_ jh fJe fdB T[gobh wziab d/ nfXnkge d/ o{w-e{bo ftu'I gkDh Utocb'n<br />

eoe/ j/mK fvZrD bZrk sK gq'c?;o ;kfjp B/ c[owkfJnk "nkgD/ xo d/ nzdo<br />

th Ssoh skD e/ fcoBk fgnk eo/rk eh ?"<br />

;apdK d/ T[ukoD gqsh n;kXkoD jZd sZe u/szB ;B. fdZbh ikD tkbh fijVh<br />

p; dh T[vhe ftu ;t/o/ ibdh gfNnkbk p; ;N?Iv T[go ik yb's/ T[j pZ; nZXk<br />

xzNk HHH fco fJe xzNk b/N. Bk nkJh sK gq'c?;o ;kfjp efjD bZr/- "tkg; uZbDk<br />

ukjhdk j? j[D sK. eh gsk p; nkJ/ fe Bk nkJ/." fJe B"i[nkB efjD bZrk-<br />

"gq'c?;o ;kfjp, t?No fJj j'fJrk i/ E'VQk j'o p/N eo bJhJ/." ;[De/ fJZedw r[;/<br />

ftu nk rJ/ s/ fejk - e[ZM fJbkfenk d/ b'e jB nfij/, fijV/ tktk iK pZpk<br />

X[BhnK dk T[ukoD Bjh_ eo ;ed/. fJ; dk ekoB gfotkoe gozgok th j' ;edk j?<br />

s/ ;EkB dk th n;o j[zdk j?. go i[nkB s/o/ tke ftu'_ w?I d/y fbnk j? fe s?B{z<br />

nfijh e'Jh ;wZf;nk Bjh_. s{z tkt/ dh ns/ pp/ dh - d't/I X[BhnK dh mhe tos'I,<br />

mhe T[ukoD eo ;edk j?I go rbs tos'I eo fojk j?I. T[j th w/o/ ;kjwD/. w?I<br />

j'oK B{z w[nkc eo fdnKrk s?B{z Bjh_ eoKrk. s/ok r[Bkj Bk-ekpfbw[nkch j?. fJe


98<br />

w—ke gquZbs j'fJnk.rZr/ g?o fpzdh dk pVk Å[ZX T[ukoD eod/ ;B. gB;koh dh<br />

d[ekB s/ rJ/ sK rZr/ g?o fpzdh B{z x'N e/ p'bfdnK fejk- |[abkezd j'fJrh eh?<br />

gB;koh th T[;skd ;h, T[sZo fdZsk- "ih j? sK io{o go J/Bh rkjVh Bjh_ fizBh<br />

s[;h_ wzrh j?."<br />

w?I T[BQK B{z p/Bsh gZso G/ifdnK noi ehsh fe n?w aJ/ a d/ ftfdnkoEhnK<br />

bJh fJ;bkw, e[okB s/ ;{chwZs T[go fszB b/y fby fdT[. wzB rJ/. d' wjhB/, uko<br />

wjhB/, S/ wjhB/, :kd eotkT[_dk fojk go T[so fwbdk "fby fojk jK. fdnKrk."<br />

;kok ;?;aB bzx frnk. wJh dk wjhBk ;h 1990 dk. w?_ fco fejk- ih gkm fbyD/<br />

;B s[;K? p'b/- Bjh_ fbyKrk. :kd eotkT[D dh e'Jh b'V Bjh_. Bjh_ fbyKrk."<br />

w?I fejk, "ih r[;skyh j' rJh j? ;kv/ s'_ e'Jh?" efjD bZr/, "BjhI. j'o rZb j?.<br />

yas nkfJnk j? :{Bhtof;Nh dk w/o/ gk; fe cb?N yakbh eo' fi; ftu ofj oj/ j'.<br />

fB:wK nB[;ko BjhI ofj ;ed/ fJ; ftu. gzB{ ;kfjp tv/oh T[wo dk j' frnk jK<br />

w?I. fJeZbk jK. w/ok e'Jh fNekDk BjhI j?. id'I dk fJj yas fwfbnk j? behoK tkj<br />

fojk jK. Be;a/ pDkT[Idk jK HHHH fe feE/ ojKrk, fet/I ojKrk, fe; gk; ojKrk,<br />

fezBh d/o ojKrk HHHH. fJj Be;a/ fwNk e/ fco Bt/I j'o pDkT[Idk jK s/ fwNk fdzdk<br />

jK. s[jkv/ Bkb rZb eoB dk w/ok wsbp fJj jofria BjhI j? fe w/ohnK w[;aebK<br />

dk s[;hI e'Jh jZb eo'. i/ nZi rowh j? sK J/Bk e[ sK w/ok jZe j? Bk fe efj<br />

;eK, w?B{z rowh bZr ojhI j?. s[jkv/ s'I rowh d{o eoB dk T[gkn sK BjhI<br />

wzfrnk? fgSb/ ;fwnK ftu th d/fynk ikt/ sK wJh i{B d/ wjhfBnK ftu poc<br />

ed'I gJh j??"<br />

w?I T[;/ fdB tkJh;-uK;bo B{z yas fby e/ p/Bsh ehsh fe gq'c?;o ;kfjp B{z<br />

skZ T[wo fojkfJ;a fdsh ikt/. nkgD/ fJ; B'N d/ nyho ftu fJj ;soK fbyhnK-<br />

"tkJh; uK;bo ;kfjp gq' ar[btzs f;zx ih B{z T[wo Go bJh wekB d/D dh<br />

f;cko;a s'I w/ok fJj Gkt fpbe[b BjhI j? fe fJj :{Bhtof;Nh ngkjiK, p/;jkfonK,<br />

fpwkoK, bkukoK ns/ p[ZfYZnK m/fonK B{z ;aoD d/D bJh e'Jh :shwykBk j?. w/ok<br />

efjD dk wB'oE fJj j? fe gq'c?;o r[btzs f;zx fij/ nfXnkge dh r?aojkiaoh ftu<br />

fJj :{Bhtof;Nh :shwyakBk j't/rh." T[jBk B{z ;dk bJh cb?N fwb frnk.<br />

T[es rZbK fbyD dk fJj noE BjhI b?Dk ukjhdk fe w?I fe;/ B{z e'mh iK<br />

gqki?eN fdtk ;edk jK. fJj sK gq'c?;o r[btzs f;zx ;kjp nfij/ ;B fe T[jBk<br />

d/ ftfdnkoEh s'I b? e/ tkJh; uK;bo sZe nkgD/ nkg B{z T[jBk d/ ezw nkT[D<br />

bJh fsnko eoh p?m/ ;B jw/;a.<br />

w?B{z gzikph :{Bhtof;Nh T[go cayao j? fe fJE/ gq' a r[btzs f;zx B{z g{ok<br />

;fseko fwfbnk. fJ; :{Bhtof;Nh d/ u[frod/ ftu xz[wd/, Nfjbd/, S/VSkV eod/ s/<br />

eokT[Id/, fJE'I d/ wkj"b B{z ;[rzfXs eod/ T[j nyho sZe fJE/ oj/. T[jBk dh nzfsw<br />

fJSk fe ;qh r[o{ wjkoki dk soiwk cko;h ftu eoB dk gqki?eN fwb/, g{oh j'Jh.<br />

gqki?eN BjhI g{ok j'fJnk sK eh? fJj ;G B{z gsk ;h fe gqc?;o ;kfjp bzwk ;wK<br />

BjhI ofj<strong>Dr</strong>/ ;kv/ Bkb. ;fseko:'r okrh p—[or GkJh pbpho f;zx pV/ T[u/ go


99<br />

wX[o ;[oK ftu d;wgks;akj ih dh pkDh dk ehosB eod/ jB. vkeNo B/ T[BQK B{z<br />

fejk fe s[jkvh f;js ns/ T[wo fJ; rZb dh nkfrnk Bjh fdzdh fe T[u/ ;[oK d/<br />

nbkg bt'.<br />

GkJh pbpho f;zx B/ fejk - fJ; nkds s'I BjhI jN ;edk w?I. fJ; ;bkj<br />

dh BjhI b'V w?B{z. eh fJj uzrk Bk j't/ fe fJT[I rkT[IfdnK rkT[IfdnK jh w?I d;w/;a<br />

fgsk d/ dopko ftu nZgV iktK? fe T[sbk ;[o T[go jh ofj ikt/?" fJj rZb<br />

;zrs B{z ;[Dke/ fejk- "ih i?ekok SZv'." ;zrs B/ i?ekok BK SZfvnk.<br />

fJ;/ o;s/ T[go gq'c?;o r[btzs f;zx s[od/ oj/. dbhg e"o fNtkDk B/ mhe<br />

fejk - T[BKQ B/ tkZiK BjhI wotkJhnK. oZp d/ gfjb/ ;Zd/ T[go y[;ah y[;ah, nkokw<br />

Bkb s[o gJ/.<br />

id'I T[BQK B/ ftnkj eotkfJnk ;h, gfjbh jh ;akw nB[Gt ehsk fe fJj<br />

e[Vh fJE/ w/o/ xo nke/ y[;a BjhI j? ;akfJd. rZb g[ZSh sK e[Vh B/ fejk fe w/ok<br />

fJE/ nkT[D dk wB BjhI ;h. cbkD/ w[zv/ Bkb ftnkj eotkT[D dh fJSk ;h.<br />

gq'c?;o ;kfjp fJ; Bt-ftnkjh e[Vh B{z, ;w/s dj/i tkb/ ;kwkB d/, T[E/ SZv e/<br />

nkJ/ fiE/ T[j ikDk ukj[zdh ;h. fco T[BQK B/ ftnkj BjhI eotkfJnk s/ n"osK Bkb<br />

bzwK bzwK ;wK rZbK BjhI ;B ehshnK. fJe SV/ SVKr pzd/ pko/ nctkjK<br />

c?bkT[DhnK pj[s ;"yk ezw j? go fJj ;"yk fijk ezw e'Jh Bjh eo ;fenk, e'Jh<br />

;cb BjhI j' ;fenk.<br />

T[BQK dh nzfsw nodk; tes 17 d;zpo 2000 B{z rqzEh f;zx B/ id'II bktK<br />

dk gkm ehsk sK e'Jh nZy nfijh BjhI ;h i' ;/ib Bk j'Jh j't/. nzfsw nodk;<br />

tes bktK dk gkm w?I ;[fDnK BjhI ;h gfjb'I edh go fJj' fij/ ;fBnk;h d/<br />

nkBzd ekoi fJj' fij/ jh j[zd/ jB nkyao.<br />

fgnko/ gq'c?;o r[btzs f;zx, s[;hI fejk ;h wJh i{B d/ wjhB/ edh poc BjhI<br />

gJh. n;h T[d'I d;zpo d/ wjhB/ b{nK trhnK d/yhnK, id'I ;aw;akBxkN ftu s[jkvh<br />

fusk dh T[;koh eoB ftu bZr/. wzB' fe i/m jkVQ ftu poc g? ;edh j? s/ g'j<br />

wkx wjhB/ b{nK M[b; ;edhnK jB. r[opkDh ftu nfij/ jtkb/ jB fe e[dos<br />

dhnK ;aeshnK nkgDk ;[Gkn pdb fbnk eodhnK jB. nfijh spdhbh d/y e/<br />

j?okBh BjhI j[zdh.


100<br />

w/ok w/ok d';s d';s JhokB<br />

JhokB<br />

ni'e/ GkoshnK Bz{ JhokB pkps tXhe ikDekoh BjhI. fJ;d/ e[M fJZe ekoB<br />

w?Bz{ T[d'I gsk bZr/ id'I wkou, ngq?b s/ wJh 2008, fszB wjhfBnK tk;s/ w?I ps"o<br />

ftfiafNzr gq'c?;o JhokB frnk. gfjbh fdZes sK fJjh ;kjwD/ nkT[Idh j? fe T[E'I<br />

dh ;oeko JhokB Bz{ ;?orkj pDkT[D tk;s/ fsnko BjhI. ftd/;ah b'e JhokBhnK<br />

Bkb x[bD fwbD, fJj g;zd BjhI ehsk iKdk. Bku ns/ rkfDnK T[go gkpzdh j?.<br />

n"osK bJh ;" ch;dh p[oek gfjBD dk ;oekoh j[ew j? s/ fJ; j[ew dh skwhb<br />

j[zdh j?. JhokBDk wz{j BjhI eidhnK, fJj F[eo j?, :kBh fe J/Bh e[ nkiakdh j?.<br />

nwohek Bz{ Bcaos eod/ eod/ T[BQK B/ nzro/iah Bz{ J/Bh Bcaos ehsh fe s[jkBz{<br />

nzro/iah ikDB tkb/ BjhI bGd/. NktK NktK ;kJhB p'ov nzro/iah ftu j?, BjhI sK<br />

;ko/ fes/ e/tb cko;h. i/ s[;hI toe gofwN b?e/ ub/ th rJ/ sK ;koh T[wo<br />

s[jkBz{ JhokB dh Bkrfoesk BjhI fwb/rh. e/tb T[; pZu/ Bz{ Bkrfoesk fwb/rh<br />

fijVk JhokB ftu g?dk j'fJnk j't/ s/ 18 ;kb sZe d/;a s'I pkjo Bk frnk j't/.<br />

i/ wkfgnK Bkb fJe tko th d/;a s'I pkjo frnk sK wkwbk yasw. T[es ;kohnK<br />

;aosK g{ohnK eoB tkb/ T[whdtko dh th pj[s rfjoh y[cahnk gVskb j[zdh j?.<br />

fjzd[;skBh wkfgnK dk JhokB ftu izfwnk fJe pZuk fJj ;kohnK ;aosK<br />

g{ohnK eodk ;h, j? th ;ahnk w[;bwkB, T[;B/ JhokBh Bkrfoe e[Vh Bkb ftnkj<br />

eotkfJnk go ;oeko tb'I ftnkj dk e/; ebhno eoB tk;s/ fJe ;kb dk ;wK<br />

bZfrnk. T[ZBk fuo T[j fJeZm/ BjhI ofj ;ed/ ;B. ni/ th ftnkj dh nkfrnk<br />

fwbh j?, Bkrfoesk dk e/; ftuko nXhB j?. fJj' fij/ jkbks ftu JhokB pkeh<br />

d[BhnK Bkb'I eZfNnk j'fJnk j?. ;ko/ d/; ftu d' r[od[nko/ jB, fJe sfjokB ftu<br />

d{ik iakfjdkB ftu. sfjokB ftu f;yK dh frDsh brGr 500 j? s/ iakfjdkB ftu<br />

d' e[ ;". fjzd{nK dh frDsh J/Bh th BjhI. jK fjzd[;skBh w[;bwkBk d/ w[zv/ e[VhnK<br />

T[E/ T[u ftfdnk jk;b eoB iKd/ jB fiBQK ftu'I ;ys jkbks d/ pkti{d, tXhe<br />

T[E/ jh t; iKd/ jB. fJBQK ftfdnkoEhnK dk y/so e/tb fJ;bkfwe ;NZvhia ns/<br />

cko;h f;yDk j[zdk j?. JhokB d/ b'e fjzd[;skBhnK Bz{ gkfe;skBhnK s'I tXhe g;zd<br />

eod/ jB.<br />

fJzB/ e[ E'V/ ;w/I nkgDh fojkfJ;a d"okB w?I pj[s e[M ikD frnk jK, fJj<br />

dkntk ;jhI BjhI. i/ w?I fJeZbk iKdk sK w/oh ikDekoh j'o th ;[zrV ikDh ;h.<br />

w/oh ;odkoBh w/o/h Bkb j'D eoe/ n"osK, e[VhnK B/V/ B/V/ nk iKdhnK ;B. fi;B/<br />

JhokBh n"osK BjhI d/yhnK T[;Bz{ gsk BjhI ;[jZgD eh j[zdk j?. fsZy/ B?D Be;a,<br />

gsbhnK, bzwhnK, r'ohnK BjhI, T[j r[bkph jB. :'oghnBk dk r'ok ozr ;[jDk BjhI<br />

brdk. fijVk :'ogh r'ok r'oh s[;hI fsy/ B?D Be;aK tkbk s/ r[bkph ozr dk d/y',<br />

T[;dk fgS'eV JhokBh y{B dk j?. w?I g[ZfSnk, ;kvhnK gzikph b'e ejkDhnK ftu<br />

e'jekc dhnK gohnK dk fiaeo pj[s tko nkT[Idk j?. fJj e"D j[zdhnK jB<<br />

nB;koh B/ w[;eKfdnK fejk - eke/;ahnk dhnK gjkVBk, j'o eh< e'j wkfJB/ gZEo,<br />

gjkVh, s/ ekc, eke/;ahnk bJh. g[okDk g?wkBk whb dh EK e'j j'fJnk eodk ;h i'


101<br />

seohpB v/Y whb dk j[zdk. fit/I n;hI whb-gZEo rZv/ j'J/ jB, gfjbK e'j(gZEo)<br />

j'fJnk eod/ ;B. r[bkp d/ ;a"ehB iK ikgkBh jB s/ iK JhokBh. r[bkp Bz{ o'ia<br />

efjzd/ jB, r[bkp BjhI. w?I ekoB g[ZfSnk sK dZf;nk - o'ia cko;h dk bcia j? i'<br />

nzro/iah ftu ubk frnk, r[bkp sK c[Zb dk nkp j'fJnk, fe;/ th c[Zb dk o;.<br />

fi; ;afjo ftZu ;kvk fNekDk ;h T[; dk Bkw j? e[zw. ;kvh w/iapkB ;z;Ek<br />

;h ;?INo cko fobhi; ;NZvhia. fJ; ;afjo ftu nZmt/I Jhwkw nbh oiak dh G?D<br />

jiaos ckfswk wk;{wk B/ ngD/ gftZso edw oZy/ ;B. g?rzapo w[jzwd s'I pkd ;ahnk<br />

w[;bwkBk tk;s/ JhwkwK dk ;fseko j?. ;[zBhnK ns/ ;ahnk fcofenK d/ dzr/ ne;o<br />

j' iKd/ jB, skihnK d/ fdBK ftu yk; eoe/. JhwkwK dh frDsh 12 j?, T[j pkoK<br />

d/ pkoK esb j'J/. phph ckfswk wk;{wk nkgD/ ekcb/ Bkb pudh puKdh wZe/ s'I<br />

s[odh j'Jh id'I e[zw sZe g[Zih sd se T[;d/ ;ko/ ;kEh esb eo fds/ rJ/ ;B.<br />

fJj fBek fijk fgzv j[zdk ;h, rohpK dh p;sh. ckfswk wk;{wk ;co ftu J/Bh EZe<br />

rJh ;h fe fJe wjhB/ pkd ewia'oh ekoB d/jKs j' frnk. fi; EK T[BQK Bz{ dcB<br />

ehsk frnk, T[; dk Bkw jow j? s/ T[j d[BhnK dhnK ;akBdko fJwkosK ftu'I fJe<br />

j?. wZe/ s'I pkd JhokBhnK tk;s/ w;ajd ns/ e[zw gftZso ;afjo jB. w;ajd ftu<br />

nZmt/I Jhwkw dh ;ajkds j'Jh, ;ajkds tk;s/ jh cko;h bcia w;ajd j?. fJj<br />

nZmtK Jhwkw, ;Zst/I Jhwkw nbh oiak dk g[Zso ;h s/ nbh oiak d/ gfotko dk<br />

fNekDk gfNnkb/ fiab/ d/ ;afjo ;wkD/ ftu ;h. T[; dk JhwkwpkVk ;wkD/ w"i{d j?.<br />

e[w, sfjokB s'I 150 feb'whNo d{oh s/ j?. JhokB dh gkobhw?IN sfjokB ftu j?<br />

go ;oeko e[zw ftu'I ubdh j? feT[Ife ;ahnk JhokB dk jo/e Xkofwe B/sk fi;Bz{<br />

nkfJs[Zbk dk fyskp fdZsk iKdk j?, e[zw ftu ofjzdk j? s/ jow ftu p?m e/ c?;b/<br />

eodk j?. JhokB d/ pkd;akj fto[ZX prkts nkfJs[Zbk y[whBh B/ jow ftu'I jh F[o{<br />

ehsh ;h.<br />

sfjokB ftu fszB wziabk ;akBdko r[od[nkok j?.w?I w[jzwd o{jkBh Bz{ g[ZfSnk<br />

fe JhokB ftu fezB/ e[ r[od[nko/ jB< T[;B/ dZf;nk fe fszB ;B, d{ik go;ahnB<br />

rbc bkr/ npkdkB ftu s/ shik iakfjdkB ftu. nzro/iaK t/b/ npkdkB ftu f;yK<br />

dh frDsh ekch ;h, fJe ;Ve dk Bkw jh f;Zy n?bh ;h. npkdkB ftu'I f;Zy<br />

sfjokB nk rJ/ jB fi; eoe/ r[od[nko/ dh fJwkos nikfJpxo j' rJh.<br />

iakfjdkB d/ r[od[nko/ dk fJfsjk; fJe fdbu;g xNBk dk Bshik j?.<br />

gfjbth ykBdkB ftu e/tb d' pkd;akj j'J/. gfjbk oiak ;akj gfjbth, d{ik<br />

w[jzwd ;akj, T[;dk p/Nk. gfjbk pkd;akj Gbk wkD; ;h. T[;B/ JhokB Bz{ nkX[fBe<br />

soia dh soZeh d/D tk;s/ g{oh skes bk fdsh ;h. ;kb 1940 ftu T[;dk<br />

iakfjdkB tZb d"ok ;h. fJj fgzv gkfe;skB tkb/ gk;/ j?. fJ; fgzv dk gfjbk Bkw<br />

;h d[iafsnkp, fi;dk noE j? gkDh-u'o. id'I ;akj fgzv bkfrUI r[iao fojk ;h,<br />

T[;B/ 6-7 f;y fe;kB y/sK ftu'I ezw eoe/ tkg; nkT[Id/ d/y/ fiBQK d/ f;oK T[go<br />

d;skoK ns/ dkjV/ y[bQ/ ;B. ;akj nkgD/ x'V/ s'I j/mK T[so frnk s/ g{oB ;fseko<br />

Bkb M[e e/ ;bkw noia eofdnK fejk - fJj' fij/ o{jkBh ceho w?I fiazdrh ftu<br />

gfjbh tko d/y/. fe;kB ub/ rJ/ sK dopkohnK B/ dZf;nk - jia{o fJj ceho ce{o


102<br />

e'Jh BjhI. fJj sK ikjb fe;kB jB, fjzd[;skB s'I nkJ/ j'J/ B/ s/ fJBQK dk tZyok<br />

wijp j?, fJj f;Zy jB. pkd;akj b'eK dhnK sebhcK ;[Ddk fojk s/ id'I ikD dk<br />

tes j'fJnk sK fejk - w?I fJBQK cehoK d/ dhdko fJe tko c/o, ikD s' gfjbK<br />

eoB dk ykj;awzd jK. T[BQK Bz{ p[bkfJnk frnk, ;akj B/ ;fseko eofdnK fco<br />

d[jokfJnk - w?I s[jkv/ fujfonK s'I gSkDdk jK fe s[;hI pzdrh eoB tkb/ B/epys<br />

fJB;kB j'. f;yK B/ fejk - jia{o ;[Zuh feos eod/ jK s/ nZbkj dk Bkw b?Id/ jK.<br />

fJj s[jkvh eh ;oeko j'Jh fe ;kBz{ nkgDh w;fid skwho eoB dh fJikias BjhI<<br />

eh w[be j'fJnk fiE/ pzdrh eoB bJh fJeZm/ BjhI j' ;ed/ fJe EK<<br />

pkd;akj B/ g[ZfSnk - fezBh iawhB ukjhdh j?< fe;kBk B/ fejk - ih fJe<br />

J/eV. ;akj B/ fejk - w?I fJe J/eV iawhB dkB ti'I fdzdk jK. f;yK B/ fejk - ih<br />

n;hI ;akjK d/ ;afjB;akj jiaos pkpk BkBe d/ w[ohd jK, Bk n;hI rohp jK, Bk<br />

;kBz{ dkB b?D dh nkds. n;hI ngD/ g?f;nK Bkb iawhB yohdKr/, s[;hI fJikias sK<br />

fdT[. ;akj B/ fJe J/eV iawhB dh ehws g[ZSh sK dZf;nk frnk - thj jiako<br />

s[wkB. pkd;akj B/ fejk, mhe j?, s[;hI thj jiako s[wkB yiakB/ ftu iwQK eotkT[,<br />

w?I ofi;Noh eoB dk j[ew fdzdk jK. go w?Bz{ th jZe j? w?I fJ; fJpkdsrkj<br />

tk;s/ thj jiako o[fgnk s[jkv/ g?razpo dh Biao eoK. pkd;akj B/ thj jiako dk<br />

u?e G/N ehsk s/ fejk - fgzvk dk Bkw d[iafs nkp ;jh BjhI j?. nZi s'I pkd fJ;<br />

fgzv dk Bkw j'J/rk iakfjdkB(oZp d/ w[ohd) .<br />

sfjokB d/ r[od[nko/ bkfrUI dh w?No' o/b bzxdh j? s/ fijVk ;N/;aB<br />

r[od[nko/ Bz{ brdk j? T[;dk Bkw oZfynk j? - dotkiak-fJ-d"bs. fJE'I fijVh u"Vh<br />

;Ve r[od[nko/ sZe iKdh j? T[;dk Bkw j? ;odko epho n?bh. n?bh wkfJB/ okj.<br />

w?I g[fSnk - dotkiak-fJ-d"bs sK mhe j'fJnk feT[Ife r[o{ BkBe ;kfjp s'I tXhe<br />

XBtkB e'Jh BjhI, go Grs epho dh EK ;odko epho e[M nihp fijk Bkw<br />

brdk j?. w?Bz{ dZf;nk frnk fe Bkw nfij/ oZy/ ikD/ iao{oh ;B fijV/ JhokBhnK<br />

ns/ f;yK d'tK bJh Ugo/ Bk bZrD. d;/ r[o{ ;kfjpkB d/ Bkw JhokBhnK dh iapkB<br />

s/ BjhI uVQB/ ;B. pkpk cohd d/ Bkw s/ gfjb'I jh fJe ;Ve j?. pkDheko GrsK<br />

d/ Bkw bJ/ rJ/ sK epho Bkw u[fDnK frnk feT[Ife epho oZp d/ 99 BktK ftu'I<br />

fJe Bkw j?. ;zs s/ Grs ;apd fJ; Bkw Bkb fco BjhI fbyD/ ;B feT[Ife fJj<br />

bcia cko;h d/ BjhI. ;odko bcia pj[s ;fseko:'r j?. T[E/ n?;Hn?;HghH tk;s/ th<br />

;odko bcia j? fvgNh efw;aBo tk;s/ th. w?Bz{ g[ZfSnk iKdk - s[jkvh dkfB;arkj<br />

(:{Bhtof;Nh) dk ;odko e"D j?< ;odko wkfJB/ uhc. r[od[nko/ ftu fJe f;Zy<br />

n"os w/o/ e'b nkJh s/ fejk - d/y Gok, w/ok fJj thj ;kb dk g[Zso ;kps ;{os<br />

n?. fJE/ pkjothI gk; eoB s'I pkd d' ;kb c"i dh B"eoh eoBh bkiawh j?. c"ih<br />

nc;o nkyd/ B/ e/; eNk s/ N'gh gfjB. fJj J/E/ izfwnK gfbnk, sK th e/;K Bz{<br />

fgnko eod?. w?I c"i d/ ;odko Bz{ fwbh jK, T[j wzBdk Jh BhI. s[;hI w/oh wdd<br />

eo'.<br />

w?I fejk - s[;hI JhokBh j', s[jkvh BjhI wzBdk sK ;odko w/oh feT[I wzB/rk<<br />

T[j p'bh - s[;hI dkB;ato U Bk. s[jkvh rZb w'V Jh Bh ;edk T[j. pr?o fe;/


103<br />

T[whd d/ gzi ;s f;yK ;D/ w?I ioB?b Bz{ fwfbnk, dZf;nk fe w?I dkfB;atfo fjzd[;sK<br />

jK s/ fJe noia r[iakoBh j?. T[j iZch gke/ fwfbnk. rZb ;[De/ j[ew ehsk -<br />

fJj i[nkB nkgD/ wijp ftu ekwb ofjzdk j'fJnk c"i dh ;oft; eo/rk. d;yas.<br />

r[od[nko/ ftu Gkos dh ;[gohw e'oN d/ foNkfJov uhc i;fN; e[bdhg<br />

f;zx dk Gok fwfbnk, eztbihs f;zx i' vkeNo j?. T[;dh ;odkoBh gfNnkb/ d/<br />

Bkwto tehb e[bdhg f;zx ;kjBh dh G?D j?. w?I fejk - phph w?I th gfNnkb/ dk<br />

jK, ;' sz{ w/oh G?D j'Jh. T[j p'bh - nZi nkgD/ Gok Bz{ sK fwbD nkJh nK. w?Bz{<br />

gsk bZr frnk ;h s[jkvk fJE/ nkT[D dk. T[;B/ fejk - e'Jh sebhc sK BjhI<<br />

fe;/ uhia dh b'V j't/< w/oh gsBh B/ fejk - JhokB ftu fes'I stk BjhI fwfbnk.<br />

;kBz{ JhokBh ykD/ ;[nkd BhI brd/. nZX/ xzN/ ftu T[;d/ xo'I stk g[Zi frnk.<br />

JhokBtk;h xo ftu o'Nh BjhI gekT[Id/. jo/e rbh ftu BkBpkJh dh d[ekB<br />

fwb/rh. ria ria d/ x/o/ tkbhnK o'NhnK, st/ dhnK th szd{oh th. e'Jh JhokBh<br />

rowk row o'Nh ykD dk F[ehB BjhI. fszB uko fdBk dhnK o'NhnK yohd e/ xo<br />

b? nkJ/ s/ dkb, ;apih, whN nkfde Bkb yk bJhnK. soQK soQK d/ ;bkd, uktb<br />

ns/ cb T[BQK dh y[oke dk fjZ;k jB. d[ZX, djhI s/ wZyD dh tos'I oZithI, go Bk<br />

Bwe gkT[D Bk fwou. fi;Bz{ Bwe dh b'V j? nkg' nkgDk gk bt/ go fwou c/o<br />

th BjhI. e'Jh yohddk BjhI. ;ko/ e[zw ;afjo ftu'I n;hI fwouK yohdD tk;s/ fJe<br />

d[ekB bZGh fiE'I jcs/ tk;s/ yohd fbnkT[Id/.<br />

sfjokB d/ piako ftu'I dh bzx oj/ ;K sK g/INo dk fJe tZvk ;a' o{w<br />

fdf;nk. w?Bz{ d/yD ;ko c'N' fyuD bJh nkofN;N nkfJnk s/ c'N' fyuD dh<br />

nkfrnk wzrh. w?I fejk - fe; we;d bJh< T[;B/ fejk - s[;hI ps"o wkvb fJE/<br />

p?m'r/ BjhI. w?I s[jkvh c'N' Bz{ wkvb wzBfdnK fJe g/IfNr fsnko eoKrk. nrbh<br />

tko id'I s[;hI nkJ/ sK s[jkvk fdb eo/rk fe ngDh g/IfNzr s[;hI gzikj jiako ftu<br />

yohd' go w?I w[cs ;[rks fdnKrk feT[Ife T[d'I se sK eJh fte u[ehnK j'<strong>Dr</strong>hnK.<br />

w/ok pVk uzrk jZE ubdk j? ih.<br />

gZSwh nkb'ueK B/ JhokBh ebkekoK s/ d';a bkfJnk fe T[j Bebuh jB,<br />

g[okD/ p[sK Bz{ d/ye/ Bt/I, g[okfDnK tor/ pDk pDk t/u oj/ jB, fJ;/ soQK g[okDhnK<br />

g/IfNzria dhnK BebK t/u oj/ jB. fJj d';a c}{b jB feT[Ife T[j s[jkBz{ fJj dZ;<br />

e/ ebkfeqs t/ud/ jB fe fJj cbkDh feqs fijVh cbkD/ nikfJp xo ftu gJh j?,<br />

T[;dh Beb j?. g[okDhnK s;thoK ikBtoK dhnK yZbK T[go T[eohnK j'JhnK jB,<br />

tXhe pZefonK dhnK yZbK T[gZo. yZb dk ozr jbek ghbk j[zdk j?. T[j eDe dk<br />

BkV u"Vk eod/ jB, fit/I gzikpDk p'jNhnK pDkfJnk eodhnK ;B. fJ; gZXo BkV<br />

Bz{ i'V i'V T[j gbkJh fsnko eod/ jB. g/IfNzr dk rokT[Iv fpbe[b yZb dh ;aeb<br />

dk pD iKdk j? fi; T[go g[okDh s;tho Bz{ foez;NoeN eod/ jB. pZeo/ dh yZb<br />

T[go T[eZoh, 3500 ;kb gfjbK j'Jh fw;o dh pjkdo wjkokDh nfjw'; dh fJe<br />

g/IfNzr prdkd d/ nikfJp xo ftu gJh j? i' 2500 ;kb g[okDh fwEh rJh j?.<br />

fJ; dk T[skok gzi ;" o[gJ/ ftu d/ fdzd/ jB. s[;hI d/y'r/ fe Beb Bz{ Beb e'Jh<br />

efj jh BjhI ;edk. JhokBh efjzd/ jB, i' ebkfeqsK nikfJp xoK ftu gJhnK jB,


104<br />

e'Jh th ehws sko e/ T[BQK Bz{ s[;hI ngD/ xo BjhI fbik ;ed/. n;hI nkgD/ j[Bo<br />

okjhI pj[s ;;shnK s[jkv/ xoK ftu g[uk oj/ jK sK eh r[Bkj j'fJnk<<br />

JhokB Bz{ id'I f;ezdo B/ cfsj ehsk T[d'I okiXkBh ;ahokia j[zdh ;h. go<br />

f;ezdo B/ ;ahokia dh EK T[;d/ Biadhe BthI okiXkBh T[;koh fi;dk Bkw oZfynk -<br />

go;g'fb;. fJE/ T[;B/ ;kBdko wfjb T[;ko/ i' j[D yzvo j' rJ/ jB. ebkekoK<br />

ns/ ezfgT{No wkfjoK dh wdd Bkb JhokBhnK B/ ;hHvhH fsnko ehsh j? -<br />

go;g'fb; foez;NoZefNv(BtK T[;kfonk wjKBro)l ;hHvhH ubkT[ sK yzvo fdykJh<br />

d/<strong>Dr</strong>/, T[dk; ;zrhs ubdk oj/rk - fco ;fji/ ;fji/, gZEoK d/ eD fijV/ jtk B/<br />

;dhnK s'I orV orV e/ iawhB T[go fybko fds/ ;B, T[v T[v e/ EwQfbnK Bz{<br />

uzpVD brd/ jB, j"bh j"bh EwQb/ ns/ ezXK T[go Bz{ T[ZmD brd/ jB, fco SZsK<br />

pDdhnK jB s/ nyho ftu ezXK ns/ SZsK T[go g[okDk wjKBro T[xVB brdk<br />

j?. nyho ftu t;dh o;dh JhokB dh Xosh T[go :{BkBhnK dh p;sh fd;dh j?.<br />

;?BktK nk ojhnK jB, ik ojhnK jB, iZi c?;b/ ;[Dk oj/ jB, i'pBtzshnK BZu<br />

ojhnK jB, rk ojhnK jB, g[okDhnK ;[oK, g[okDk ;zrhs.<br />

JhokBhnK tork j[Bo ijkB ftu fes/ BjhI. J/B/ ;a?dkJh fe g/go efbZg th<br />

pr?o g/IfNzr s'I BjhI fwbd/. jo/e xo ftu g{o/ co;a ekbhBk Bkb Ye/ j'J/.<br />

gfjbth pkd;akj dk wjb dzr eo d/D tkbk j?. fJe fdB ftu d/yD tkbk BjhI<br />

fJj. i/ jo uhia fXnkB Bkb d/yDh j't/ sK xZN' xZN fJe jcask ukjhdk j?.<br />

;z;ko d/ jo/e d/; ftu'I nkJhnK ;[rksK ;ihnK gJhnK jB. fe; fe; fdB, fe;<br />

fe; d/; pkps, eh eh c?;b/ bJ/ rJ/ s/ fe; fe; ewo/ ftul s[jkBz{ dZf;nk iKdk<br />

j?. b?fBB, ;NkfbB, uofub, o{iatkbN, w;'fbBh Bkb ftuko tNKdo/ eoB dhnK<br />

pkd;akj dhnK c'N'nK w?Bz{ ipkBh :kd ofj rJhnK feT[Ife fJj ;ko/ j[ewokB<br />

;kvhnK :kdK ftu t;/ j'J/ jB. oE, x'fVnK d/ ;kia, i/ato, ;aokp dhnK ;[okjhnK<br />

s/ g?wkB/, ;zrhs d/ ;kia, s[jkBz{ EK s'I fjZbD BjhI fdzd/. JhokBhnK d/ rbhu/ d/y e/<br />

w?Bz{ nkgD/ vokfJzr o{w ftubk ekbhB g[okDk o[wkb bZfrnk. fszB JhokBh gq'c?;oK<br />

d/ gfotko i{B 2009 d/ nyhob/ jcas/ w/o/ xo nkT[<strong>Dr</strong>/ sK T[BQK d/ nkT[D s'I<br />

gfjbK gfjbK fJj ekbhB w?I tbQ/N e/ fe;/ gk;/ oZy fdnKrk. w/ok ekbhB ;[jDk<br />

j?, wfjzrk j?, JhokBhnK Bz{ fdykT[D d/ ekpb BjhI.<br />

ekbhBk d/ tv/ ;a' o{wia ftu ikT[[. s[jkv/ ;kjwD/ 15x8 fJzu d/ Bw{fBnK<br />

tkbh n?bpw oZy<strong>Dr</strong>/. n?bpw ftu c'N'nK BjhI, n;bh ekbhB jB fBe/ fBe/. s[;hI<br />

Bw{B/ dh u'D eo' s/ ;kJhia dZ;'. jcas/ pkd s[jkvh g;zd dk ekbhB fwb ikJ/rk<br />

iK s[jkv/ d/; G/i d/<strong>Dr</strong>/. ekbhBk d/ fJj fBe/ fBe/ Bw{B/ th fted/ jB, d' d' ;"<br />

dk fJe fJe. w?I d; Bw{B/ yohd fbnkfJnk, ;[jD/ co/wK ftu iVk e/ d';sK Bz{ d/<br />

fdZs/.<br />

gq'c?;o ybhb rzpoh B/ fejk - d/; ikD s'I gfjbK wk;{wk d/ jow ftu'I<br />

gq;akd b?e/ ikfJT[. go fco T[j ykw';a j' frnk. w?Bz{ efjD bZrk - s[jkv/ Gkosh<br />

;kEh w[jzwd jphp Bz{ sK nzdo ikD dh nkfrnk fwb ikJ/rh go s[jkBz{ BjhI, r?o<br />

w[;bwkB d/ dkyb/ T[go gkpzdh j?. jK s[jkvh phth ubh ikJ/. fJjBk dk fejVk


105<br />

gsk bZrD?. s[;hI BK jh ikfJT, feT[Ife id'I s[jkBz{ o'e fdsk frnk, s[;hI p[ok<br />

wBkUr/, fJj p/ndph j'fJrh fJe ;akBdko wfjwkB dh. w?I fejk - w?I jo jkbs<br />

ftu nzdo ikD dk :sB eoKrk. i/ tkg; gosk fdsk frnk sK p[ok BjhI<br />

wBktKrk feT[Ife s[jkvhnK otkfJsK dk ndp eoBk w/ok coia j?. ybhb dh fJSk<br />

d/ fto[ZX T[;d/ toiD d/ pkti{d w?I ngD/ ;kEh ns/ phth ;w/s nzdobk dotkiak<br />

gko eoB bZrk sK S/ c[ZN bzw/ fJe p}[or B/ w/oh pKj Bz{ c[ZbK dh NkjDh S[jkJh,<br />

g{o/ ;fseko Bkb ngDh Sksh s/ jZE oZy e/ M[fenk, fco c[bK bZdh NkjDh Bkb<br />

dotkia/ tZb fJ;akok ehsk, noE ;h, pkjo tZb tkg; ikT[. J/B/ ;bhe/ Bkb th<br />

e'Jh tkg; ikD bJh efj ;ed?HHHH w?I ;'funk, uzrk ehsk fe fJE/ nkT[D dk c?;bk<br />

ehsk. JhokBhnK dh fJe fdbe;a ndk j'o d/y ;fenk. w?I seohpB jo o'ia jh<br />

phph wk;{wk d/ dopko e'b'I dh bzxdk feT[Ife w?Bz{ wK r[ioh :kd nkT[Idh ofjzdh.<br />

fij' fij/ j;B j[;?B, T[j' fij/ ;kfjpiakd/. BK s/ EK pdb pdb e/ jho' ;kBz{<br />

fdykJh d/ iKd/ jB.<br />

;[Bfjoh fw;aoh dk gq;akd ! w?I jhfonK torh d/;h fw;aoh sK d/yh ;h go<br />

fJE/ ;[Bfjoh fw;aoh fet/I< nB;koh B/ dZf;nk - ih fJ; ftu e/;o fwbkfJnk<br />

j'fJnk j?. e/;oh fw;aoh e/tb JhokB ftu fwb/rh. ;koh d[BhnK fizBk e/;o g?dk<br />

eodh j?, T[; s'I d[ZrDk e/tb JhokB ftu j[zdk j?. jo/e o/;soK ftu e/;oh fw;aoh<br />

d/ wospkB jB, j[ew eo' fe uhBh dh EK fw;aoh dh ukj fdT[, jkiao j?. tXhe<br />

;co pZ;K ftu ehsk, b'eb th d{o th, jo/e p; J/H;hH j?. fgSbk nZXk fjZ;k<br />

n"osK bJh nrbk nZX wodK bJh. nkN'w?fNe skehnK th ty ty. fJe niBph<br />

w[;bwkB w[;kco w/o/ s'I nrbh ;hN T[go p?mk ;h. T[j T[fmnk, noia ehsh - ih<br />

s[;hI fJ; ;hN s/ nk ikU w/o/ tkbh s/, w?I s[jkvh ;hN s/ p?m iktKrk. fJ; Bkb<br />

eh coe g?Id?< w?I g[ZfSnk. T[;B/ fejk - ih w?I s[jkv/ tb fgZm eoe/ BjhI p?m<br />

;edk. w?Bz{ fJj pd;b{eh brdh j?.<br />

fJj' fij/ tke nkw ;[DB Bz{ fwbd/ - e[dw fe;ato F[wk, tsB F[wk e[i;<<br />

(s[;hI feE'I nkJ/ < tsB fejVk j'fJnk


106<br />

fdshnK, fco fejk - w?Bz{ gZek :ehB j?, fit/I ;kv/ JhwkwK B/ ;kvh ;akB poeoko<br />

oZyh, sz{ ngDh e"w dh ;akB jo ;{os ftu poeoko oZy/Irk, s/oh ;aeb ;{os<br />

fpbe[b ;kv/ JhwkwK torh j?. sz{ tZvhnK B/ehnK dk wkbe j?I.<br />

fJj XZe/ Bkb w?Bz{ wjkB pDkT[D br/ j'J/ jB. gSskT[<strong>Dr</strong>/ nkyo id'I<br />

d/y<strong>Dr</strong>/ d[nktK g[o n;o BjhI j'JhnK. fwoiak rkfbp B/ fejk BjhI ;h - fJe w[Zds<br />

ukjhdh j? jkT[e/ dk n;o j'D tk;s/. T[d'I sZe e"D fiT[Idk oj/rk<<br />

sfjokB fdykT[D bJh vqkfJto N?e;h b?e/ g[Zi frnk. w?I o;s/ ftu T[;Bz{<br />

Bkw g[ZfSnk, gZuh ;kbk r[bkph wz{j tkbk vqkfJto p'fbnk - ih j[;?B. w?I fejk,<br />

fJj eh j'fJn? s[jkBz{< fi; w[zv/ Bz{ th w?I Bkw g[ZfSnk - T[so fwfbnk - j[;?B.<br />

T[j jZ; fgnk. efjD bZrk - mhe nkfynk s[;K. pj[s wz[fvnK d/ Bkw j[;?B B/ s/<br />

e[VhnK d/ Bkw ckfswk. n;hI j[;?B ns/ ckfswk (jiaos nbh dh phth, g?rzpo<br />

w[jzwd dh Eh s/ eopbk d/ ;ajhd j;B s/ j[;?B dh wK) d/ sK ;a?dkJh j'J/ gJ/<br />

jK.<br />

rZbK eofdnK uVQd/ tZb w?I eko dh skeh ftu' tZvh Mhb d/yh sK j[;?B Bz{<br />

eko o'eD bJh fejk fe c'N'nK fyuhJ/. T[j p'fbnk - ekjBz{ ih Mhb BjhI fJj,<br />

d'iy j? fJj sK. fJj b{D dh T[gobh sfj j? fijVh gkDh tKr fb;ae ojh j?.<br />

dbdb j? fJj. G[b/y/ Bkb e'Jh pzdk iK ikBto T[Xo ubk ikt/ p; frnk ;dk<br />

bJh. pkd;akj gfjbth d{ik nkgD/ d[;awDk Bz{ j?bhekgNo ftu'I fJ;/ d'iya ftu<br />

;[Ntk fdnk eodk ;h. j[D g{oh nfjfsnks tosfdnK id'I n;hI b{D g[Nd/ jK sK<br />

e'Jh e'Jh bk;a J/Bh skiah fBebdh j? fit/I fJj j[D/ ;[Zsk j't/, p; j[D ikr<br />

gJ/rk. w?I N'fenk - j[;?B fJj s/oh rZb mhe BhI. b{D ftu sK bk;a rb iKdh<br />

n?. T[j p'fbnk - BjhI ih, b{D bk;a Bz{ yokp j'D s'I ;zGkbdk j?. nkgD/ fi;w<br />

dk ;G s'I Bkiae nzr nZyK B/. b{D/ jzM{ fJjBk dh fjckias eod/ B/, rkbd/ BjhI.<br />

w?I o{jkBh Bz{ fejk - E'Vh fijh cko;h sK f;yk Gok w?Bz{. coia eo' w?I e[zw<br />

ikDk j't/, cko;h ftu fet/I g[ZSkr/ - fe e[zw Bz{ fejVh pZ; iKdh j?< T[j efjD<br />

bZrk - d[BhnK d/ ;ko/ w"bth e[zw ftu g?dk j[zd/ B/. e[zw ftu iKd/ B/ s/ e[zw s'I<br />

nkT[Id/ B/. fi; p; tb gzi ;s w"bth s[o/ iKd/ j'D ;wM' T[j p; e[zw ik ojh<br />

j?. ;kv/ B/V/ e[zw ikD tkbh p; o[eh sK w?I d/fynk, 40 ;tkohnK ftu'I 34 w"bth<br />

;B.<br />

o{jkBh pVk j;w[y i[nkB j?. fszB ;kb gfjbK fJj w/oh :{Bhtof;Nh ftu<br />

nkfJnk ;h, fusoeko th j?, fJ;dk fiaeo w?I GkJh be;atho f;zx tkb/ b/y ftu<br />

eo u[fenk jK. T[;B/ w?Bz{ fJe JhokBh bshck ;[DkfJnk. fJe w"bth e'b jo o'ia<br />

fJe pzdk ikfJnk eo/ fe w/o/ xo fizB nkT[Idk j?, sths fdT[. w"bth B/ pE/ok<br />

;wMkfJnk fe fJj s/ok tfjw j?, fizB G{s dk fynkb fdwkr'I eZY d/j. go T[j<br />

BK jh jfNnk sK fJe fdB w"bth B/ uko sths d/e/ fejk - ngD/ xo d/ uko/<br />

e'fBnK ftu fJj sths dZp d/JhI. p; fizB nkT[D' jN ikJ/rk. T[; pzd/ B/ fJt/I<br />

ehsk. fizB nkT[D s' jN frnk. fJj dZ;D bJh fe fizB nkT[D' jN frnk j?,<br />

F[eokBk eoB bJh T[j fco w"bth d/ xo ubk frnk. w"bth Bz{ dZf;nk fe fizB


107<br />

nkT[D s'I jN frnk j? ih. w"bth p'fbnk - fJ;dk wsbp fJj j'fJnk fe sz{ fizB<br />

s'I tXhe ysoBke j?I. T[jh uko sths fijV/ s?Bz{ fds/, w?I nkgD/ xo d/ d[nkb/<br />

uko e'fBnK ftu dZp/ sK fe sz{ nkT[D'I jN ikJ/I. s/o/ xo fizB nkT[D'I jN frnk<br />

go w/o/ xo nkT[D'I sz{ BjhI jNdk.<br />

e[M w"bth J/Bh tko d/o se iawhB T[go ;idk eod/ ofjzd/ jB fe T[BQK d/<br />

wZE/ T[go nZND ns/ dkr g? iKdk j?. fJBQK w"bthnK dk ;fseko tXhe j'D eoe/<br />

e'Jh e'Jh w"bth uwuk row eoe/ ngD/ wZE/ T[go dkr d/ b?Idk j? sK T[;dh th<br />

pZb/ pZb/.<br />

jphp B/ rzpoh Bz{ g[ZfSnk - gq'c?;o ;kfjp, s[;hI pkd;akj dh je{ws Bz{ mhe<br />

;wMd/ j' fe j[D tkbh fJ;bkwh je{ws< rzpoh B/ fejk - s[jkvk ;tkb feT[Ife<br />

f;nk;h j?, f;nk;h T[Zso fdnKrk. JhokB dk fJe XVk nkydk j? g{oh nkiakdh<br />

ukjhdh j?, d{ik nkydk j? g{oh fJ;bkwh je{ws, shik XVk nkydk j? - BjhI obtK<br />

fwbwK fJzsiakw ukjhdk j?. w?I fszBk Bkb ;fjws BjhI. jkb/, id'I fe w?I y[d Bkb<br />

th ;fjws BjhI sK j'oBk fszBK s/oK Bkb feT[I ;fjws j'tK<<br />

rzpoh Bz{ w?I g[ZfSnk - fjzd[;skBh Xowk pko/ s[jkvk eh gqGkt j?< T[; fejk<br />

- ;ko/ ;kwh Xow Bekpg';a jB. fjzd[;skBh wijp fJBQK d/ w[ekpb/ fes/ y[bQfdb/<br />

jB. fJe sK T[j xVhnK j[zdhnK jB fiBQK dhnK e/tb ;{JhnK ns/ vkfJb fd;dk<br />

j?, fJe T[j xVhnK jB fijVhnK gkodo;ah jB, ;koh w;ahBoh ubdh fd;dh j?.<br />

fjzd[;skBh tXhe gkodo;ah jB.<br />

T[j p[ZX wZs gVQkT[Idk j?. w?I g[ZfSnk - s[jkBz{ eh brd? fe p[ZX wZs pkeh<br />

;GBk s'I tXhe gkodo;ah j?< T[; fejk - BjhI, fjzd{ wZs tXhe gkodo;ah j?. fJ;<br />

ftu ;op'sw o{jkBh T[vkD s'I b? e/ nkdwiaks dh BhthI s'I BhthI o;ksb ns/ pdh<br />

w"i{d j? s/ fJj ;ko/ dk ;kok Xow dk fjZ;k j?. XB-d/th(bZSwh) dh g{ik th j[zdh<br />

j? ekw-nzrK dh th.<br />

rzpoh efjD bZrk, SZv' fJj rZbK GkJh. EZe iktKr/. s[jkBz{ JhokB dk b'e<br />

rhs ;[DkT[Idk jK. T[;B/ rke/ i' NZg/ ;[DkJ/ T[BQK d/ fJj noE jBL<br />

r'oh L god/; uZfbnk wkjhnk w/o/ bJh eh fbnkJ/Irk<<br />

i[nkB L fJso ns/ tzrK, r'ohJ/ fJso s/ ;[jDhnK tzrK.<br />

r'oh L go sz{ sK dko/ (v/ohn;) dk f;gkjh ;[DhIdk j?I,<br />

s/o/ Bkb w/ok eh ;pzX f;gkjhnk <<br />

i[nkB L BK r'ohJ/ BK. fe;/ B/ u[rbh ehsh j? w/oh. w?I sK<br />

o{wh ns/ ;ahokiah d/ d/; dk pkf;azdk jK, w/ok dko/<br />

Bkb eh tk;sk <<br />

dkok tvgoskgh pkd;akj ;h p/;ae, JhokBh r'ohnK Bz{ o{wh ns/ ;ahokiah g;zd<br />

B/. ;ahokiah Bz{ b'e rhsK ftu o{jkBhns dk x[zv u[ZeD tkbk i[nkB efj e/ :kd<br />

ehsk j?, iapkfB rkfJp. rzpoh j;w[y nkdwh j?, T[;B/ jkfcia dk f;ano ;[DkfJnk<br />

- fi; rbh ftu w/oh wfjp{pk t;dh j?, T[Xo Bk ikJhI. i/ fes/ fd; gJh fco<br />

T[; tZb d/ydk s[fonk ikJ/Irk s/ ezXK Bkb NeoKdk fco/Irk. fJj ;[Dk e/ efjD


108<br />

bZrk - gZrK pzBQhnK j'JhnK j'D eoe/ f;Zy pu ofj<strong>Dr</strong>/, pkeh ijkB wkfonk ikJ/rk<br />

f;o GBk e/.<br />

fwcskj B/ dZf;nk - nzro/ia r'o/ r'ohnK fJE/ nke/ JhokB JhokBhnK pkps<br />

nzro/iah ftu fbyhnK feskpK wzrd/ jB. fijVhnK feskpK n;hI T[BQK Bz{ fdzd/ jK,<br />

b?e/ jZ; g?Id/ B/ s/ efjzd/ B/ - fJj sK n;hI fbyhnK jB. i' s[;hI fbfynk, T[j<br />

fdT[. n;hI nzro/iah ftu id'I e[M fbfynk jh BjhI fco eh d/JhJ/<<br />

y[o;ahd B/ dZf;nk fe ;kndh ns/ jkfcia Bz{ fJ; rb dk e'Jh nca;'; BjhI<br />

fe cko;h ftu noph d/ bcia ob oj/ jB. T[BQK tk;s/ fynkb ;op'sw j? p'bh<br />

BjhI. go fcod";h Bz{ noph Bkb Bcaos j?. ngD/ ;akjBkw/ ftu T[;B/ nopK Bz{<br />

w'NhnK w'NhnK rkbK eZYhnK jB. ;akjBkwk-fJ-fcod";h d/ d' f;ano ;[D' L<br />

p;/ ozi p[odw do JhI ;kfb;h.<br />

niaw fizadk eodw pdhI gko;h.<br />

Bwhow niahI g; fe wB fizadk nw.<br />

fe s[yfw ;[yaB ok gok ezdk nw.<br />

(fJBQK shj ;kbK ftu pV/ e;aN MZb/. w?I ngDh cko;h iapkB ns/ nkgDk<br />

w[be fiT[Id/ eo fds/. woKrk BjhI j[D, feT[Ife cko;h iapkB d/ phi w?I y{o/ JhokB<br />

ftu ybko fds/ jB.)<br />

fcod"; ;afjo dk Bkw j[D s{; j?. fcod"; wkfJB/ ;[or, gfjbK ftrV e/<br />

fcos{; pD frnk s/ nkyo nZi s{; ofj frnk. fJe tZvh ;Ve T[s/ rZv/ j'J/<br />

;kJhB p'ov T[go sho dZ; fojk ;h fe fJj o;sk nZoke Bz{ iKdk j?. nzro/iah<br />

ftu Arrack fbfynk gVQe/ w?I g[fSnk - Jhoke d/ ;g?fbzr rbs feT[I fby/ j'J/<br />

jB< w?Bz{ dZf;nk frnk fe fJj o;sk Jhoke Bz{ BjhI, nZoke Bz{ iKdk j?. nZoke<br />

JhokB dk T[j ;{pk j? fiE'I d/ x'V/ ;ko/ ijkB ftu w;aj{o jB. bT[ ih, ewkb<br />

j'Jh. ;ko/ g[okD/ gzikph rqzEK ftu nZokeh x'fVnk dk fiaeo j?, fes/ fes/ okZeh th<br />

fbfynk fwbdk j?, go Jhokeh BjhI. w?I ;wMdk j[zdk ;K fe gzikph pkfpnK B/<br />

Jhokeh bcia ftrkV e/ nZokeh fby fdZsk j?. w/o/ fgzv e'Jh x'Vk yohd e/<br />

fbnkT[Idk sK g[fSnk iKdk - nZokeh fezB/ dk fbnkfJn?I pJh< x'V/ dk wkbe y[;a j'<br />

iKdk fe g[SD tkbk Yhue N?o Bz{ nZokeh dZ; foj?.<br />

e[zw dh T[uh gjkVh T[go g?rzpo fyiao dh dorkj j?. j/mK s'I T[go sZe<br />

nkT[D ikD dk xzNk e[ brdk j?. seohpB jo ;akw n;hI dorkj ub/ iKd/. ukn<br />

Bkb b'e fwbd/. fJe fdB w?I nkgDh phth Bz{ fejk fe w?I fJE/ p?mdk jK, sz{ ikD?<br />

sK ik nk. T[j ubh rJh. w?I p?Iu T[go p?mk ;K sK fJe n"os w/o/ e'b nke/<br />

g[ZSD bZrh - s[ok ykBw e[iK n;s< (s/oh n"os feE/ ubh rJh


109<br />

w?I Jht/iah Bz{ g[ZfSnk - eh efj e/ rJh j?< T[;B/ dZf;nk - nkydh ;h uzrh Gbh<br />

cko;h iapkB p'bhI sK ikB?I, f;Xh soQK nky fe rZb BhI eoBh.<br />

T[E/ jh fJe gzikj e[ ;kb dk nX/V T[wo pzdk w?Bz{ efjD bZrk, i/<br />

nkfrnk fwb/ sK j;B j[;?B dh Bkns ;[Dk fdnK< fJj Bkns (f;csK Gog{o rhs,<br />

e;hdk) w[jzwd fJepkb dh j? ih. T[;B/ J/Bk ;[o ftu rkfJnk, fe eZy ;wM Bk<br />

nkT[D d/ pkti{d w?I T[; dhnK X[Bk s'I dzr ofj frnk. w?I T[;Bz{ df;nk fe T[od{<br />

ftu fby/ T[;d/ fszB/ dhtkB sK w?I gVQ bJ/ jB go cko;h w?Bz{ nkT[Idh BhI.<br />

fJepkb B/ uzrk fbfyn? cko;h ftu< T[j p'fbnk - jZSk< T[od{ ftu J/Bk tes<br />

iakfJnk ehsk T[; gkrb B/< eh b'V ;h< id'I J/Bh riap dh cko;h Biaw fby<br />

;edk ;h, fco XZe/ feT[I ykX/ T[;B/ < w?I fejk - GkJh w/o/ tor/ ikjb tk;s/<br />

fbye/ eh uzrk BjhI ehsk T[;B/ < fco w?I g[fSnk fe eko'pko eh eod/ j'. T[;<br />

dZf;nk fe ;piah t/uD dk ezw j?. w?I fejk - ewkb j'Jh fJj sK. ;piahnK t/uD<br />

tkbk pzdk J/Bk ;[jDk rk ;ed? ! T[;B/ fejk - fizBk nktki dk fonkia ;piah<br />

t/uD tkb/ eod/ B/, i/ rkT[D tZb fXnkB d/D sK ni'e/ rkfJe S'eo/ ;piahnK<br />

t/uD bZr ikD. ;wM/< y{p jZ;/.<br />

fJe fdB ;piah yohfdnK w?I d[ekBdko Bz{ fejk - gzi ;Zs e[ feb' dk<br />

sop{ia fdT[. T[; fejk - sop{ia sK ih j? Bh w/o/ e'b. w?I tZv/ Y/o tZb fJ;akok<br />

eoe/ fejk - nkj fezB/ gJ/ sK jB. T[j p'fbnk - s[;hI sop{ia efjzB/ U fJ;Bz{ <<br />

w?I fejk - j'o eh < s[;hI eh nkyd/ U< T[; fejk - sop{ia dk ;kBz{ JhokBhnK Bz{<br />

e'Jh gsk BhI eh j[zd?. n;hI fJjBz{ fjzdtkDk nkyd/ nK feT[Ife s[jkv/ d/; fjzd[;skB<br />

s'I sK fJj nkfJn? fJE/ ;kv/ e'b. bT[ ih, jdtkD/ ;apd dk fJfsjk; th ;piah<br />

t/uD tkb/ B/ ;[DkfJnk.<br />

;kBz{ ez[w frnK gzdoK e[ fdB j'J/ ;B fe y[;ah dk wkj"b pD frnk.<br />

;oe[bo nk frnk fe Xow nfXn?B dk fJj ;?INo j[D :{Bhtof;Nh pD frnk j?.<br />

nrb/ jh fdB ekBcoz; jkb ftu tZvk fJeZm j'fJnk. :{Bhtof;Nh dk tkJh;uK;bo<br />

sfjokB gkobhw?IN dk fvgNh ;gheo th j?. T[;dk Bkw j? Btkp np[b<br />

j;B. w?Bz{, jphp Bz{ s/ w/oh phth Bz{ ;N/i d/ T[go fpmk e/ ;BwkBk dhnK bfjoK<br />

ubk fdshnK. ;ko/ fJj' nkyh ikD - ;kv/ fjzd[;skBh GoktK d/ gftZso edw gJ/<br />

sK ;?INo, :{Bhtof;Nh pD frnk. w?I tkJh;-uK;bo Bz{ fejk - fJj fiankdsh feT[I<br />

eod/ j'< n;hI eh ehsk j? fJ; tk;s/< Btkp ;kfjp p'b/ - j'o eh eoBk ;h s[;K<<br />

n;hI sK fgSb/ d;K ;kbK s'I ia'o bkJh iKd/ ;K go ;oeko ;h fe wzBdh BjhI ;h.<br />

s[;hI BK nkT[Id/ sK fJj ;oe[bo nkDk Jh Bh ;h. n;hI s[jkvk nfj;kB edh Bk<br />

G[ZbKr/. B/epysK B/ eoBk BjhI j[zdk e[M, p; edw oZfynk s/ nZbkj B/ ftrV/ ezw<br />

;[nko fdZs/.<br />

w?Bz{ th d' bcia p'bD bJh fejk. soiwkeko Bkb w"i{d j[zdk ;h, w[jzwd<br />

o{jkBh. w?I fp;fwZb/ Bz{ oZNk bkfJnk j'fJnk ;h, ;jh fp;fwZbkj T[ukfonk. fJe<br />

ftfdnkoEh yb' e/ efjD bZrk - dkfB;atfo fjzd[;sK, fJj sK ;kvk fp;fwbkj<br />

gfVQnk s[;hI. n;hI s[jkvk fp;fwbkj ns/ T[;d/ noE ikDB/ ukj[zd/ jK. w?I ;'funk -


110<br />

gfjbK w?I cfsj p[bktKrk, c/o cfsj d/ noE eoe/ d;Krk, feT[I Bk iacoBkw/ dk<br />

f;ano ;[Dk fdnK< w?I ;[DkfJnk.<br />

ewkfb eokwks ek:w eohw.<br />

oiak pya;a okfiae fojke[B ojhw..<br />

;koh dh ;koh wifb; yVh j' rJh s/ fejk tkj, J/Bk y{p;{os fp;fwbkj<br />

j'fJnk BthI dkfB;arkj dk !! gzi tkoh rk e/ fp;fwbk gfVQnk frnk. d;w gks;akj<br />

d/ fJ; cko;ah f;ano d/ sK T[E/ noE eoB dh b'V BjhI ;h. w?Bz{ nfj;k; j'fJnk<br />

fe tZfvnK tZb'I ;"ghnK rJhnK d"bsK ftu'I fJe wk;k fizBh th i/ e'b j't/ sK fezBh<br />

fJZias pDk fdzdh j?.<br />

14 ngq?b 2008 Bz{ gqpzXeK d/ ;Zd/ T[go sfjokB d/ r[od[nko/ ft;kyh d/<br />

fsT[jko w"e/ Gk;aD eoB frnk. w/oh rZb g;zd nkT[Dh jh ;h, w?Bz{ gsk ;h. fJ;<br />

eoe/ BjhI fe w?I fJfsjk; iK cb;c/ dk e'Jh tZvk wkfjo jK. w/o/ gfotko d/<br />

tv/fonK dh pd"bs w?Bz{ r[o{ ;kfjpkB dk Bkw ;jh ndp Bkb b?D dh iKu nk<br />

rJh j'Jh j?. e/tb J/B/ e[ Bkb pZb/ pZb/ j' iKdh j?. bzro SeD T[gozs e[M<br />

gfotko w/o/ fJod frod nke/ p?m rJ/. fJe 30-35 e[ ;kb dh f;Zy phph fwbkJh<br />

rJh, wfjzdo e"o. T[; torh cko;h, JhokBhnK Bz{ th p'bDh BjhI nkT[Idh. JhokB<br />

ftu p[oek gfjBD dk fotki j?. coe J/Bk j? fe w[;bwkB e[VhnK ekbk p[oek<br />

gfjBdhnK jB, ;kvhnK e[VhnK fi; woiah ozr dh ukdo UVQ b?D. id'I fe;/ EK<br />

sfjokB ftu pj[s tZvk tZekoh cze;aB j[zdk j?, T[d'I wfjzdo Bz{ ;N/i ;eZso dh<br />

fiazw/tkoh fdZsh iKdh j?. Bkb Bkb T[j tv/ ;akfJoK d/ jtkb/ fdzdh j?, T[;Bz{<br />

JhokBh ebuo, fJfsjk; dh p/nzs tkech j?. id'I tkg; otkBk j'D br/ sK T[j<br />

w/o/ e'b nk rJh, efjD bZrh - e[M rZbK e/tb s[jkv/ Bkb eoBhnK B/. w?I s/<br />

w/oh phth go/ d{o jNe/ ik p?m/. e';h e';h X[Zg ;h. ukj wzrtk bJh. nkgD/<br />

gfotko pkps dZ;D bZrh fe id'I fgsk ih dh w"s j' rJh sK w/o/ gfotko ns/<br />

fo;as/dkoK B/ fit/I w?Bz{ ckbs{ dh uhia jh ;wM fbnk. j'o eh eo ;edh ;h < iK<br />

gVQdh ofjzdh iK nZp{ Bz{ :kd eoe/ o'Idh ofjzdh. jzM{ sebhcd/j sK j[zd/ B/ go<br />

fJj s[jkvh fbnkes Bz{ ;ztkod/ pj[s B/. s[jkvh o{j Bz{ pko pko X'Jh iKd/ B/.<br />

nkyao efjD bZrh - w?I J/; eoe/ s[;K Bkb nkgDhnK fBih d[ydkfJe rZbK ehshnK<br />

B/ sK fe s[;hI w/o/ bJh nodk; eo' fe w?I fJBQK T[go Bkokia Bk j'tK, pdd[nk Bk<br />

d/tK. s[jkvk Gk;aD ;[DfdnK j'fJnK w?Bz{ brdk fojk s[jkvh nodk; wBi{o j'J/rh.<br />

tZvh ;oeko s[jkv/ p'b ;[Ddh j?, w?Bz{ fJspko n?. fJj fijV/ xo gfotko d/ ihn<br />

j'Id/ B/ Bk, fJj NkehnK B/ fiBQK Bkb n;hI nkgDk fi;w YeB/ nK, ;kvk UVQB B/<br />

fJj. fij' fij/ woiah d/ j'D, UVQB/ sK g?<strong>Dr</strong>/ Jh Bk. J/jBk Bz{ T[sko e/ ;[ZN<br />

dJhJ/ c/o sK Bzr fd;/rk Bk nkgDk Jh. J/; eoe/ nkgDh bzwh dk;sK ;[DkJh sK<br />

fe s[jkvh d[nk Bkb w?I fJBQK s'I go/ Bk j'tK. fij' i/ jB, fgnko eoB' Bk jNK<br />

fJBQK Bz{.<br />

fJ; e[Vh dk nZp{, fJ;ckjkB ;afjo ftu seVk tgkoh ;h. wZXekb ftu<br />

JhokB dh okiXkBh fJ;ckjkB ;h. cko;h ns/ nzro/iah ftu EK EK ejkts fbyh


111<br />

j'Jh fwbdh j? - jkc d tobv fJia fJ;ckjkB. w?I fJj ebkf;e ;afjo d/y e/<br />

nkfJnk jK. wfjzdo Bz{ dZf;nk. T[; dhnK nZyK v[pv[pk rJhnK - efjD bZrh, w/ok<br />

pugB fJ;ckjkB j?, w/oh i[nkBh dk Bkw sfjokB. fJ;ckjkB tork N'Nk Xosh<br />

T[go j'o BjhI pfDnk e'Jh. w?I T[E/ iak:zd/ o{d dfonk T[go 99 vkNK tkbk g[b<br />

d/fynk. fJ; dfonk d/ feBko/ fcod";h B/ f;ano T[ukfonk ;h L<br />

po bfp i{Jh B;ahB', r[iao/ T[wo p/phI..<br />

(dfonk feBko/ p?m'. trd/ gkDh torh T[wo d/y'.)<br />

;akj nZpk; dk wjZb d/fynk fiE/ ;a/o ;akj ;{oh s'I jko yke/ j[wk:{z B/ ;aoD<br />

bJh ;h. JhokB d/ pkd;akj sfjwk; ns/ j[wk:z{ dh nkjw' ;kjwD/ p?fmnK dh pj[s<br />

tZvh fJfsjk;e g/IfNzr wjZb dh ezX T[go pDh j'Jh j?. d'tK d/ jZEK ftu ikw<br />

jB, pKdhnK ykD ghD dhnK t;sK b?e/ yb'shnK fJ;ako/ dh T[vhe eo ojhnK jB.<br />

w?I wfjzdo Bz{ g[ZfSnk, s/oh p'bh J/Bh fBwo ns/ ;kdh fet/I pDh< T[;B/ MZN jkfcia<br />

dh o[pkJh ;[Dk fdsh -<br />

ceho fBwo feT[I j[zd/ jB gs? s[jkBz{<<br />

w;fid ftu dkyb j'D s'I gfjb'I i[ZshnK pkjo T[skohdhnK jB.<br />

fi;w ns/ fi;w dhnK b'VK, jzeko ns/ Jhoyk,<br />

o{j dhnK i[ZshnK j[zdhnK B/.<br />

tZv/ dopko ftu sd dkyb j' gkUr/ id'I fJj i[ZshnK T[sko fdT[r/.<br />

fit/I w?I dZ; nkfJnk jK, JhokBh T[uh rZb BjhI eod/, T[uh T[uh j;d/ BjhI.<br />

w?Bz{ ipoB T[BQK tork pDBk fgnk. w?I T[BQK dk fJfsjk; T[BQK ftueko p?m e/<br />

gfVQnk sK eJh G/d iakjo j'J/. T[j pj[s fBwo jB, podk;as eoB dk wkdk J/Bk<br />

fe ;dhnK se u[gukg i[bw podk;s eoh ikD. id'I bVB bZr ikD, fco g{o/ d/<br />

g{o/ gfotko :[ZX ftu bVB woB bJh fBeb g?Id/ jB. gq'c?;o nB;koh B/ dZf;nk<br />

fe pkd;akj gfjbth d{ik, w{oy fijk sK ;h go T[j g{ok dfozdk BjhI ;h. y[whBh<br />

B/ T[; fto[ZX prkts S/Vh sK ;akj okjhI e[Zb d; e[ jiako i[nkB fJ; :[ZX ftu<br />

wko/ rJ/. id'I y[whBh B/ g?fo; ftu'I sfjokB nke/ BthI ;oeko pDkJh sK nwohek<br />

d/ fJ;ako/ s/ ;Zdkw j[;?B B/ Jhoke dhnK c"iK ukVQ fdZshnK. fJ; :[ZX ftu d' bZy<br />

pzd/ wo/ ;B. w?I d;thI ftu gVQdk ;h. pzd{e ubkT[D dh No/fBzr p; gzdoK fdB<br />

bJh ;h. w?I izr ftZu frnk ;K. w/o/ ;e{b ftu fJe pkoK ;kb dk w[zvk pfiad ;h<br />

fe T[j bVB ikJ/rk, T[wo S'Nh j'D eoe/ T[;Bz{ nkfrnk Bk fwbh. T[j o'D bZrk<br />

gfjbK, c/o d"V frnk. nkgD/ pkg{ dh g[okDh fijh pzd{e u[e fbnkfJnk s/ :[ZX<br />

ftu wkfonk frnk. ;e{b ftu T[;dh :kdrko j?. fJ; izr B/ p/nzs B[e;kB ehsk<br />

;h. sK eh j'fJnk< n;hI wo rJ/ go jko/ sk BhI. d/y bT[ j[D w/ok JhokB. s[;hI<br />

sK nwohek d/fynk j'fJn?. fJE/ nwohek s'I eh xZN j? <<br />

JhokB ftu nBgVQ (unskilled) wiad{o dh fdB dh fdjkVh Gkosh eoz;h d/<br />

w[skpe 750 o[gJ/ j?. ;G e'b ekoK. w'No ;kJheb fe;/ fe;/ ftfdnkoEh e'b j?<br />

p;. w'No ;kJheb tkbk g?No'b gzg s/ ikJ/, nkg/ gkJhg u[e e/ N?Ieh c[Zb eo/ s/


112<br />

ikt/. w'No ;kJheb tkb/ s'I e'Jh gzg wkbe g?;/ BjhI b?Idk. c[Zb ns/ co{N J/v/<br />

J/v/ tv/, brd? Bebh B/.<br />

nB;koh Bz{ fejk - d; e[ feb' eDe d/ nkN/ dk fJzsiakw eo'. T[;B/ eko<br />

ftu fpmk bJ/ s/ p/eoh dh d[ekB s/ ike/ nkN/ dh b'V dZ;h. BkBpkJh efjD bZrk<br />

- s[jkBz{ gsk sK j? nkNk t/uDk r?aoekBz{Bh j?. gq'c?;o B/ dZf;nk fe fJj fjzd[;skBh<br />

wfjwkB jB, fwjopkBh eoe/ d/j. cko;h ftu T[j fJe d{i/ Bz{ eh nky oj/ ;B,<br />

;kBz{ gsk BjhI ;h. @w?I nkfJnk#, nkye/ nB;koh feXo/ frnk, gzdoK e[ fwzN pkd<br />

nk frnk. fJe feskp d'jK B/ y'bQh. T[; fgSI' ;kBz{ BkBpkJh B/ fejk - nj[ fgn?<br />

nkNk. fizBk woiah b? ikU. e'Jh g?;k BjhI fbnk, pko pko efjD s/ th. w?Bz{<br />

nB;koh B/ fejk - nkyo ftu BkBpkJh B/ nkNk d/D bJh fJj ;aos oZyh fe<br />

jkfcia d/ dhtkB ftu'I j[ewBkwk bT[. w?I dhtkB b?e/ nkfJnk ;h. tke fBefbnk -<br />

B/e fdb Bkb i' ezw eo/Irk, y[dk fwjopkB j't/rk. BkBpkJh nkNk t/udk cfVnk<br />

ikt/ sK b;z; oZd j' iKd? p/eoh dk.<br />

JhokB dk g[oksB Bkw nkohnKB j?, nkohnK dk d/;. id'I brGr gzi jiako<br />

;kb gfjbK nkohnK dk fJe ekcbk wZX J/;ahnK s'I uZbe/ :'og tb ubk frnk s/<br />

d{ik ekcbk f;zX gko eoe/ Gkos ftu dkyab j'fJnk, T[d'I fJ; ekcb/ B/ f;zX tkdh<br />

dk Bkw th nkohnktos oZfynk. gzikph b'et/d ftu d' pV/ fgnko/ ;apd g[oksB<br />

ekb s'I toshId/ nk oj/ jB. fJe j? nfVnk, d{ik nVhJ/. g[okD/ ;w/I ftu id'I<br />

;fseko Bkb fe;/ wod Bz{ ;zp'XB ehsk iKdk ;h, T[; Bz{ nkoh:? fejk iKdk ;h<br />

fi; s'I nfVnk sdGt o{g j'fJnk s/ n"os Bz{ nkoh:h fejk iKdk ;h fi;s'I nVhJ/<br />

;apd gquZbs j'fJnk. id'I Gkosh ftdtkBk B/ y'i feskpK ftu ;kps eoB dk<br />

:sB ehsk fe ;z;feqs ;z;ko p'bhnK dh wK j? sK fJ; dk fto'X JhokBhnK ns/<br />

Gkos ftu t;d/ gko;hnK B/ ehsk i' nopK d/ jwfbnK tes fJE/ nk t;/ ;B.<br />

JhokBhnK B/ fejk fe g[oksB nkohnK dh p'bh gfjbth ;h. gfjbth ftZu gko;hnK<br />

d/ Xow rqzE izd ns/ nt/;sk jB. fijV/ d' ekcb/ gfjbth p'bd/ p'bd/ e{u eo<br />

rJ/, Bt/I EktK s/ Bt/I b'eK ftu ike/ T[BQK dh p'bh, fbys ns/ T[ukoD pdb<br />

rJ/. T[dkjoD fdzfdnK T[j fw;kbK fdzd/ jB fe Bk gfjbth ftu Ntor(N, m,<br />

v, Y, D) ;h Bk T[;d/ ni'e/ o{g cko;h p'bh ftu Ntor j?. fJj dqktV X[Bk<br />

;z;feqs ftu ;akwb j' rJhnK feT[Ife rtKYh dqktVK B/ n;o eoBk jh ;h. fJj<br />

ns/ j'o pj[s ;ko/ ekoB f;ZX eod/ jB fe g[okDh cko;h, fi;Bz{ gfjbth efjzd/<br />

;B, ;z;feqs s'I g[okDh j?. fco ;z;feqs Gko'gh p'bhnK dh wK fet/I j'Jh <<br />

w/o/ wB T[s/ gsk BjhI fJj gqGkt feT[I g? frnk ;h fe JhokBh w[;bwkB<br />

g[oksB gko;h Xow (ia'ok;Noh wZs) Bz{ Bcos eod/ j'<strong>Dr</strong>/. fJ; gqGkt d/ d' ekoB<br />

jB, fJe sK w?I XowK dk fJfsjk; gVQfdnK ikfDnK fe nopK B/ gko;hnK Bz{<br />

p/do/r j'e/ tZfYnk N[Zfenk, e/tb T[j pu ;e/ fijV/ T[iV e/ Gkos nk rJ/.<br />

fijVk w[;bwkB j' frnk ;' SZv fdsk pkeh esb ehs/. d{ik ekoB fJj j? fe<br />

nkw f;y fJj wzBD Bz{ fsnko BjhI fe t?fde wZs Bkb T[;dh e'Jh ftukoXkoe<br />

;KM j?. fJ;d/ ekoB p/;ae o{jkBh ;KM dh EK f;nk;h jB, go nfijh wkBf;esk,


113<br />

tX xN, fes/ Bk fes/ w"i{d j?. w?Bz{ brdk j[zdk ;h fe fJj' tyo/tK gko;hnK ns/<br />

w[;bwkBk ftueko j't/rk. w/ok fynkb rbs ;kps j'fJnk. ;ahnk JhokBh, gko;hnK<br />

Bz{ nkgD/ nkdo;ae p}[or ;wMd/ jB s/ gko;h je{wsK dh ;akB dk fiaeo eod/<br />

Eed/ BjhI. dkok, o[;sw, ;[jokp, fJ;czd:ko, B";a/otK nkfde ;[bskBk T[go feZ;/,<br />

e;hd/ s/ wjKekft ou/ rJ/ s/ j[D se e'o;K ftu gVQkJ/ iKd/ jB. nkyoh d'<br />

pkd;akjK B/ nkgD/ Bkw d/ fgS/ gfjbth gS/so bkfJnk s/ gfjbth nytkT[D ftu<br />

cyao iakjo ehsk. fJS[Ze ftfdnkoEhnK Bz{ nZi th gfjbth Gk;ak gVQkJh iKdh j?.<br />

gko;hnK d/ g[oksB Xow wzdo nkfsf;a d/drkj(nrBh wzdo) g{oh nfjfsnks Bkb<br />

;zGkb/ j'J/ jB fiBQK ftu g[oksB i's brksko pb ojh j?. JhokB ftu j[D se<br />

fjioh e?bzvo bkr{ BjhI ehsk frnk. gko;hnK dk e?bzvo bkr{ j? feT[Ife fJj<br />

;{oih e?bzvo j? i' uzdowk dhnK fsEK T[go nkXkfos fjioh e?bzvo d/ w[ekpb/<br />

tXhe ftfrnkBe j?.<br />

g[oksB fsT[jko B"o'ia jo ;kb d' jcfsnK ftu wBkfJnk iKdk j?. B"o'i dk<br />

noE j? BtK fdB, fit/I fjzd[;skBh BtK ;zws wBkT[d/ jB, iK e[M EktK s/ p;zs<br />

dk fsT[jko wBkfJnk iKdk j?, fJTI[ JhokB ftZu d' jcfsnK dhnK ;oekoh S[ZNhnK<br />

d"okB i;aB wBkJ/ iKd/ jB. w/oh w/ipkB ;z;Ek woefia nkdhnkB (;?INo nkc<br />

fobhi; ;NZvhia) dh bkfJpq/oh dk dotkiak gko eofdnK d/y'r/ fe w[Zy dotkia/ T[go<br />

gko;h Xow rqzEK dh vkN fuDh j'Jh j?. ftueko ;G s'I tZv/ rqzE, fco d't/I gk;/<br />

nkeko xN fojk j? s/ r[zpd pD frnk. id'I feskp y'bQe/ d/yd/ j' sK SgkJh d/<br />

fviakJhB d/ye/ neb dzr ofj iKdh j?.<br />

fJe fdB w?I dZf;nk fe f;yK T[go w[rbK B/ pj[s ;yshnK ehshnK ;B,<br />

n"osK ns/ pZfunK se Bz{ BjhI SZfvnk frnk. T[BQK B/ g[ZfSnk, fJj iakbwkBk d"o<br />

fezBh e[ d/o uZfbnk< w?I dZf;nk fe brGr d' ;dhnK. fJe gq'c?;o B/ fejk -<br />

pZ;< f;oc d' ;dhnK< n;hI ;ahnk jK. v/Y jiako ;kb s'I ;[zBhnK tb'I ;kv/ T[gZo<br />

fBozso efjo Ykfjnk iKdk fojk j? s/ fJj pzd BjhI j'fJnk. s[jkv/ T[go'I fJj<br />

pbk Nb sK rJh Bk nkyao. ;kv/ T[go'I BjhI Nbdh. fJE/ e/tb JhokB ftu<br />

pj[frDsh j'D eoe/ ;ahnk pu/ j'J/ jB go pkeh ;koh d[BhnK ftu xN frDsh<br />

ti'I d[y T[mkT[Id/ jB.<br />

JhokB d/ g[okD/ pkd;akj s[oe ;B. s[oe pj[s fjzwsh ns/ bVke{ jB id'I<br />

fe JhokBh ;aKs ;[Gk d/ jB. pVh tko JhokBhnK B/ ukfjnk fe s[oeK Bkb d';sh<br />

j' ikt/ go n;cab, feT[Ife s[oe ;z[Bh jB, JhokBh ;ahnk. o{;h nkiaopkJhikB edh<br />

JhokB dk fjZ;k ;h. fJBebkp nkT[D s'I pkd th T[j efwT{fB;N BjhI j'J/ feT[Ife<br />

T[BQK Bz{ nkgDk ebuo fgnkok ;h. Bk T[j nkg fe;/ ftu x[;g?m eoB, Bk nkgD/<br />

ftu fe;/ Bz{ tVB d/D. fit/I iowBk d/ w[ekpb/ coK;h;h izrpkia BjhI, fJt/I s[oeK<br />

ns/ bkb c"iK d/ w[ekpb/ JhokBh, bVke{ BjhI. go BhthI gkJh, podk;as eod/ j'J/<br />

T[j pud/ puKd/ fiT[Id/ oj/, Bk nkgD/ ;z;eko Sv/ Bk nkgDk Xow. b?fBB d/<br />

f;XKs End justifies means dk T[BQK Bz{ jiakoK ;kbK s'I gsk j?. coK; dk n;o fit/I<br />

:'og T[go d/fynk ik ;edk j?, T[t/I d[BhnK T[go JhokB dk n;o s[jkBz{ jo y/so


114<br />

ftu fd;/rk. fejk frnk fe coK;h;hnK tKrz{ jh JhokBh nZ:k;a jB, ;[;s jB,<br />

ebkeko jB, fBok;aktkdh jB. fco th fJj ;Zu j? fe j/o'v'N; s'I b?e/ nZi se,<br />

;kps j'fJnk j? fe gqGkt ep{bD dh EK JhokBh gqGkt gkT[Id/ jB.<br />

JhokBhnK dk ;op'sw B;ak ;akfJoh j?. tgkoh, fe;kB, wiad{o s[jkBz{ rkT[Id/<br />

iKd/ fdykJh d/<strong>Dr</strong>/. pZ; iK o/b d/ vp/ ftu e'Jh fJe iDk fe;/ rhs iK Bkns<br />

dh ;[o S/V dJ/rk, ;ko/ Bkb rkT[D bZr g?<strong>Dr</strong>/. fJe JhokBh B/ y[d pkps fNZgDh<br />

fdsh, @@w/ok d/; ;G s'I T[Zsw j?. nzro/iaK B/ d[BhnK Bz{ ekBz{B fdZsk, iowBk B/<br />

ftfrnkBe p"fXe fuzsB dh ihtB iKu f;ykJh s/ JhokB B/ d[BhnK Bz{ ;[jD/ ;[jD/<br />

M{m p'bD/ f;ykJ/. JhokBhnK tor/ rZgh feE/ fwb<strong>Dr</strong>/


115<br />

e[VhnK c"i ftu jB, g[b; ftu jB, Bo;K s/ vkeNo jB, T[BQK Bz{ fJj todhnK<br />

uzrhnK Bh brdhnK. eJh sK ngDh todh nkgD/ dcso ftu oyh oydhnK jB.<br />

fvT[Nh s/ rJhnK sK gfjB bJh s/ tkg;h tes ngDk f;tb gfjoktk gk fbnk.<br />

wod y[d fJ;bkwh todh s'I nkiakd j? go n"os T[go fJ; dh gkpzdh j?. fJj sK<br />

fJe rZb j'Jh, j'o th pE/ok e[M n?. eJh nzd'bB th fSV/ n"osK tZb'I ;w/I ;w/I.<br />

pj[shnK n"osK gjbth oki Bz{ j[D d/ w"bth oki Bkb'I mhe wzBdhnK B/.<br />

w/oh gsBh B/ w?Bz{ eJhnK EktK s/ fdykfJnk fiE/ e'Jh e[Vh, e'Jh n"os<br />

w'pkJhb ezB Bz{ bkJh ;ajhd dh rkEk ;[D ojh j[zdh s/ o'Jh iKdh. p/nzs ;[jDk<br />

JhokB p/nzs T[dk;h d/ d"o ftZu'I bzx fojk w?I nZyh d/fynk.<br />

b"N eo nkfJnk jz{ w?I fco n? nwhfo ekotK<br />

S'V nkfJnk EK ijK s{ t[j fwoh wzfiab B Eh..<br />

gq?;Z T[go s/ f;B/wk T[go ;?I;o j?. jo/e xNBk dk s[jkBz{ gsk BjhI bZr<br />

;edk. ;kb 2003 ftu nzro/iah dh gq'c?;o phph niaok Bch;h dh feskp Reading<br />

Lolita in Tehran c'oE n?;N/N B/ gfjbK bzdB, fco fBT{:koe s'I Skgh. fJ; feskp<br />

dh dk;sK nZr/ fpnkB eoKr/.<br />

gzi wJh Bz{ d[BhnK Go ftu gqf;ZX bkfJpo/oh d/yD rJ/ fi; dk Bkw j?<br />

feskpykBkfJ won;ah Bich. ;Zs wzibK dh fJwkos j? fi;dhnK d' wziabK iawhB<br />

ftu jB. Bich rohp xo ftu izfwnK, wiad{oh eoB bZrk. gZuh ;kb dh T[wo<br />

dk ;h id'I d/fynk fe fJe r'ok e[okB dh ;[jDh ;?Iuh yohd e/ b? frnk. won;ah<br />

Bich B/ g[ZfSnk - noph fJBQK Bz{ nkT[Idh sK j? Bh, Bk fJBQK dk JhwkB j? fJ;<br />

ftu, fco fJj feT[I yohdd/ B/< T[;Bz{ dZf;nk frnk fe fJj g[okDhnK fbysK pj[s<br />

ehwsh yiakBk j?. n;hI rohp b'e vkboK pdb/ fJBQK Bz{ d/ fdzd/ jK. won;ah B/<br />

fdb ftu mkD bJh - w?I fJj yiakBk b[N/ ikD s'I puktKrk.<br />

T[j nZm gfjoK ftu'I fJe tes o'Nh yKdk, fijV/ XBtkB y[d jZi eoB d/<br />

;woZE Bk j[zd/, T[BQK s'I g?;/ b?e/ jZi eo nkT[Idk s/ pus Bkb e'Jh g[okDh g/IfNzr,<br />

e'Jh feskp yohd e/ ;zGkb b?Idk. nzro/ia Bz{ feskp yohdd/ d/fynk sK T[; Bkb<br />

bV fgnk, r'ok fizB/ g?;/ fdzdk ;h won;ah e'b BjhI ;B, go T[;B/ r'o/ Bz{ e[ZN<br />

fdsk. g[b; e'b f;aekfJs j'Jh. i/bQ dh jtk ykXh. j"bh j"bh b'eK Bz{ T[; d/<br />

iB{B ns/ JhwkBdkoh dk gsk bZrk. ;jkfJsk fwbDh F[o{ j' rJh. nyaho ftu T[;<br />

dh F[jos Bz{ ;oeko B/ ep{b eofdnK T[;Bz{ nkfJs[Zbk dk fyskp fdsk s/<br />

bkfJpo/oh T[;koB tk;s/ XB fwfbnk. bkfJpq/oh d/ w/Br/N T[go fbfynk j?- fJj<br />

fJwkos feskpK dh i/bQ BjhI j?. fJBQK feskpK Bz{ fJE'I nkiakd eoe/ nkgD/ xo<br />

fbike/ gV'Q.<br />

bkfJpq/oh ftu yZb T[go T[efonk 1300 ;kb g[okDk e[okB fgnk j? fi; d/<br />

noph nZyoK T[go ia/o iapo BjhI jB. bzfvnK tKr T[; iawkB/, brK wksoK s'I<br />

pr?o ezw ubkfJnk iKdk ;h. np[b n;pd, i' noph dk wkfjo ;h s/ e[okB dk<br />

jkfcia, B/ fJ;dh d{ih fJ; Bkb fwbdh Beb fsnko eotkJh. n;pd d/ T[ukoD<br />

nB[;ko fJ; d/ ia/o ipo bkJ/ rJ/. won;ah B/ T[owuh ;afjo ftu'I uhBhnK dh jE


116<br />

fbys e[okB jk;b ehsh fi; fbys Bz{ yafs pjkoh fejk iKdk j?. g[okDhnK noph<br />

cko;h fbysK ty ty ;a?bhnK ftu jB - s?w{oh, sfjokBh, ;cth, n"iakoh, ;ahokiah,<br />

fJ;ckjkBh, e;awhoh, fbgh-F?bhnK d/ fviakJhB w'fjs eoB tkb/ jB. x'V/ d/ fJe<br />

tkb Bz{ ps"o fBZp tosfdnK p/nzs pohe fbysK jB i' e/tb b?Iia Bkb gVQhnK ik<br />

;edhnK jB. pZeo/ dh yZb T[go dkT{d dh g[okDh bkshBh nzihb gJh j? fi;d/<br />

200 gzB/ jB s/ 16 feb' Gkoh j?. fJE'ghnB, fJpokBh s/ nkowhBh fbgh ftu<br />

nzihbK jB. gkbh, fspsh, powh s/ r[ow[yh dhnK g[okDhnK fbysK gJhnK jB.<br />

won;ah B/ d';sK Bz{ yas fbfynk - i/ wzrD s/ feskp Bk fdnK sK p[ok Bk<br />

wBkDk, ngDh wfjp{p e"D fe;/ d{i/ Bz{ fdzdk j?<<br />

fJe j'o yas ftu fbfynk - fJ; t/b/ w/oh i/p ftu 35 s'wkB oew j?<br />

e/tb. eoiak pj[s d/Dk j?. w/o/ e'b 30 jiako feskpK jB go oZyD bJh uzrh EK<br />

BjhI. w?Bz{ fJ; tes G[Zy bZrh j'Jh j?, xo ftu fJe dkDk ykD tk;s/ BjhI. :k<br />

y[dk, fco th s/o/ fJbktk w?Bz{ fe;/ s/ fJspko BjhI -- won;ah Bich.<br />

T[;d/ fiT[Id/ ihn fJwkos g{oh j' rJh. T[;B/ ;oeko gk; fjzd[;skB ikD<br />

dh ykj;a iakjo ehsh. T[;Bz{ fvgb'w?N gk;g'oN fdsk frnk. s[oB s'I gfjbK T[;B/<br />

fejk - Gkos ftub/ ;ckosykB/ Bkb rZb eotkT[. ;cho Bkb c'B fwbkfJnk<br />

frnk. ;cho B/ fejk - ji{o w?I nkg Bz{ b?D jtkJh nv/ s/ nktKrk. i' i' EktK<br />

d/yDhnK jB dZ; fdT[, T[E/ fbikD dk gqpzX eoKr/. won;ah B/ fejk - w?I e'Jh<br />

bkb febk iK ski wjZb d/yD bJh Bh nkT[Dk. nZi sZe ;koh d[BhnK s'I tXhe<br />

cko;h dhnK feskpK fjzd[;skB ftu SkghnK rJhnK, gfjbK jZEK Bkb c/o w;ahBk<br />

Bkb. fJ; eoe/ fJ; gkfe iawhB Bz{ ;idk eoBk j?. d{ik Btb fe;a'o s/ w'sh<br />

bkb pBko;h dk; d/ ykBdkBk Bz{ fJsbkj eo'. id'I fJBQK Bz{ gsk bZr/rk fe<br />

won;ah Bich nk fojk j? sK w?Bz{ b?D tk;s/ fJj s[jkv/ s'I gfjbK ijkiaxo g[Zi/<br />

j'<strong>Dr</strong>/. fJBQK d/ xoK dh fiankos gfjb'I eoKrk, c/o s[jkv/ ;ckosykB/ iktKrk.<br />

cko;h ;kfjs Skg e/ fJBQK ykBdkBk B/ JhokB Bz{ nwho ehsk. w?I wzrdk sK fJBQK<br />

d/ pi{or w?Bz{ Bk:kp fbysK G/id/ oj/. woB s'I gfjbK F[eokBk Bk ehsk sK<br />

nZbkj Bkokia j't/rk.<br />

T[;dh d{ih ykfj;a fJj ;h fe bk;a jow ftu BjhI T[;dh bkfJpq/oh d/ p{j/<br />

dhnK gT[VhnK j/m dcB ehsh ikt/, @@feskpK d/ nk;ae w/o/ pZu/ id'I w/o/ T[go dh<br />

bzx<strong>Dr</strong>/, T[jBk d/ edwK dh S[j Bkb w?Bz{ ;e{B fwb/rk.##<br />

t;hns T[go nwb ehsk frnk. epo T[Zgo fJj nZyo T[eo/ j'J/ jB i'<br />

Bich B/ w"s s'I d; fdB gfjbK y[d ekria s/ fby/ ;B - feskp u'I izfwnK,<br />

feskp eoe/ fiazdk fojk, j[D feskp ftu nkokw eoKrk - nkfJs[Zbk won;ah Bich.<br />

nZi fJ; bkfJpq/oh ftu 31 jiako d[obG jE-fbysK jB. g[okD/ cN/ s/ nZX/<br />

nX{o/ toe/ g{o/ eoB bJh T[;/ ozr dk ekria fsnko eoe/ fJT[I g/;N eo fdzd/<br />

jB fe s[;hI gSkD BjhI ;e'r/ fes/ i'V bZrk j't/ iK ;a/v dk coe fgnk j't/. j[D<br />

T[;dk p/Nk ;Z:d wfjw{d won;ah fJ; bkfJpq/oh dk uhc j? s/ T[;Bz{ j[Zis[b<br />

fJ;bkw(fJ;bkw dk dko;afBe) dh T[gkXh fwbh j?. T[;B/ ;kBz{ dZf;nk, w?I fszB tko


117<br />

fjzd[;skB dk d"ok ehsk. fjzd[;skB ftu who jkfwd j[;?B tv/ ftdtkB ;B. T[BQK<br />

dh epo nkro/ ftu j?. d{i/ dkB;ato fdbdko nbh B;hokpkdh. fJBQK d'<br />

fjzd[;skBhnK s/ ;kBz{ cyao j?. nbhrVQ :{Bhtof;Nh dh bkfJpq/oh uzrh j?. j?dokpkd<br />

frnk sK d[y j'fJnk fe b[e S[ge/ ;bkoizr ftubhnK Bk:kp feskpK :'og Bz{<br />

t/uhnK ik ojhnK B/. ;kv/ e'b fJeZb/ Btb fe;a'o dhnK G/ihnK 500 cko;h feskpK<br />

B/. ebeZs/ dhnK 220 ;kb gfjbK dhnK g[okDhnK SkgK ;kv/ e'b B/. nkro/ ekiah<br />

B{o[Zbk dh epo T[go ukdo uVQkT[D rJ/ sK T[E/ eZtkb y{p;{os X[Bk ftu e;hdk<br />

rk oj/ ;B. w?I rkT[D Bz{ e[co wzBdK. w?E'I fojk BhI frnk. w?I th Bkb rkT[D<br />

bZr fgnk. ;kv/ s/ pV/ fwjopkB B/ fjzd[;skBh.<br />

tkg;h eko ftu p?fmnK nB;koh B/ dZf;nk - t/fynk ;kok fdB fet/I ukn<br />

Bkb wfjw{d nkgD/ nZpk dhnK rZbK th eodk fojk s/ bkfJpq/oh th fdykT[Idk<br />

fojk. ftd/;ah wfjwkBk Bz{ fJj y[d nN?Iv eod?. fJ; dh nzwk B/ ;kBz{ dZf;nk ;h<br />

fe pugB s'I fJj pZuk ;{yaw ;[Gkn tkbk ;h. gzi S/ ;kb d/ Bz{ id'I w?I nkydh -<br />

ikj nZp{ Bz{ irk e/ d[ZX fgbk sK fJj Biadhe ike/ tki Bh wkodk ;h, Bk jZE<br />

bke/ T[mD tk;s/ efjzdk. nZp{ d/ g?o Bkb nkgDh rZbQ S[jkfJnk eodk.<br />

fpBK dZf;nK fJe fdB w?I ybhb rzpoh d/ xo ubk frnk. xzNh yVekJh.<br />

nzdo'I nktkia nkJh - e"D < w?I nkgDk Bkw dZf;nk. gzi fwzN, d; fwzN, thj fwzN<br />

bzx rJ/, dotkiak Bk y[ZfbQnk. w?Bz{ r[Z;k nk frnk, eh w[V iktK < nkyo dotkiak<br />

y[ZfbQnk sK w?I r[Z;/ Bkb fejk- s[jkBz{ uzrk BhI bZrk w/ok nkT[Dk < fJj rZb n? sK<br />

fJikias d/j. ubk ikBk. T[;B/ fejk - s[;hI fejVk dZf;nk ;h nkgD/ nkT[D<br />

pkps. w?I n?t/I p?mk ;h wbzrK tKr. s[jkvk Bkw ;[fDnk, sK eh w?I fJ;/ soQK nk<br />

iKdk< J/vk tvk ;akBk tkbk ;odko w/o/ xo nkJ/, fco w?I T[jBz{ nzdo fbikD bJh<br />

fsnkoh BjhI eoBh ;h< w?I cNkcN xo mhe ehsk, fco fbpk; gfjfBnk, d/o sK w?I<br />

bkJh BjhI e'Jh. c/o T[j o'D bZr fgnk.<br />

fJj rb o{jkBh Bz{ dZ;h sK T[;B/ fejk - fe;/ JhokBh Bz{ fMVeDk BjhI.<br />

T[uh T[uh rZb BhI eoBh. fJj cZN o'D bZr iKd/ B/ fBnkfDnK tKr.<br />

nfjwd Bch;h dh Xh nIok Bch;h, :{Bhtof;Nh nkc<br />

sfjokB ftZu nzro/Ih dh gq'c?;o ti'A gVQkT[adh ojh go<br />

fi; soQK dk T[;dk ftdo'jh ;[Gk ;h gfjb'A T[;B{z B"eoh<br />

s'A n;shck d/Dk fgnk ns/ c/o ;oeko B/ d/; fBekbk fdZsk<br />

sK T[j 1997 ftZu nwohek ubh rJh fiE/ ikB jkgfeBI<br />

:{Bhtof;Nh ftZu gq'c?;o fB:[es j'Jh. T[;B/ nzsookPNoh<br />

gqf;ZXh gqkgs nypkoK$fo;kfbnK tk;s/ sK fbfynk jh, d'<br />

feskpK th SgtkJhnK. gfjbh feskkp B'p'e't d/ BktbK dk<br />

nkb'uBkswe nfXn?B ;h s/ d{ih feskp fi;B/ T[;B{z tv/ok<br />

wkD fdZsk T[j j?, ohfvzr b"fbsk fJB sfjokB . fJ; feskp<br />

T[go nzro/Ih ftZu fcbw pD u[eh j?. d' pZfunK ns/ gsh<br />

;D/ j[D T[j tkfPzrNB vh;h dh t;Bhe j?.


118<br />

fgsk nfjwd Bch;h fdqVQ nksw ftPtk; tkbk JhwkBdko<br />

y[Zddko fJB;kB ;h. f;nk;s ftZu T[; dh brksko uVQs ojh<br />

fi; ;dek T[;B{z JhokB dh okiXkBh sfjokB dh ekog'o/PB dk<br />

w/no ;op;zwsh Bkb u[D fbnk frnk. sfjokB d/ fJfsjk; ftZu<br />

T[j ;G s'A S'Nh T[wo ftZu w/no u[fDnk frnk ;h. w/no dk<br />

nkfc; ;zGkbD fgS'A T[; T[go w[;hpsK dk d"o uZfbnk.<br />

pkdPkj w[jzwd Pkj gfjbth dh i[zvbh Bk f;nkDh ;h Bk<br />

JhwkBdko. X"A; Bkb T[j w/no s'A wBwoIh d/ BkikfJI ezw<br />

eotkT[D d/ fJZS[e ;B. nfjwd fe;/ j'o fwZNh dk pfDnk<br />

j'fJnk ;h. i' fJ; soQK d/ jkbks ftZu j'fJnk eodk j?<br />

T[jh j'fJnk, T[[; T[go GfoPNkuko d/ d'P bke/ frqcsko<br />

ehsk frnk. w[eZdw/ d"okB coIh rtkjhnK d/ nkXko s/ gzi<br />

;kb dh e?d j'Jh. NqkfJb ubfdnK T[;B/ nkgD/ pZfunK B{z<br />

ftd/PK ftZu gVQB bJh G/i fdZsk feT[Afe nkgDhnK f;nk;h<br />

;orowhnK ekoB T[j T[BQK dk GftZy yso/ ftZu BjhA gkT[Dk<br />

ukj[zdk ;h. Xh nIok B/ nwohek ftZu nzro/Ih dh vkeNo/N<br />

ehsh. pkdPkj d/; SZv frnk s/ i[zvbh ysw j' rJh sK nIok<br />

B/ sfjokB ftZu nke/ gVQkT[Dk P[o{ eo fdZsk. nrbk d"o<br />

tZyoh gqeko dhnK w[PebK b? e/ nkt/rk, fJ; dk T[;B{z<br />

fynkb BjhA ;h.<br />

nIok fbydh j?, “w/no u[D/ ikD fgS'A fgsk dh,<br />

gfotko dh uzrh ;ky pDh, fJj ;[Gkte jh ;h go id'A pkdPkj<br />

B/ i/bQ ftZu ;[ZN fds/, fJ; fgS'A sK P[jos e[Zb JhokB<br />

ftZu c?b rJh. b'eK B{z :ehB BjhA ;h nkT[Adk e'Jh nfijk<br />

pzdk j? i' pkdPkj fybkc c?;bk b?e/ i/bQ ikD B{z fsnko<br />

j?. nZp{ Bkb i/bQ ftZu w[bkeksK eoB tkfbnK d/ w/b/ bZr/<br />

ofjzd/ ;B.”<br />

;N/N dk ;[Gkn jo ;w/A fJe' fijk j[zdk j?. id'A ;qH<br />

;/tk f;zx mheohtkbk B[z wjkokik G[fgzdo f;zx B/ e?pfBN<br />

ftu wzsoh fbnk sd ;/tk f;zx B/ nkgD/ fgzv mheoh tkbk<br />

ftu wjkoki/ B{z i' fvBo fdZsk T[; tk;s/ eokeoh fJzrb?Av<br />

s'A yohdh rJh s/ T[; T[go g/AfNzr g?fo; s'A eotkJh rJh<br />

;h. id'A ;/tk f;zx ;odko B/ wjkoki/ dh jo/e rZb dh jK<br />

ftu jK fwbkT[D s'A fJBeko ehsk sK gf[b; B/ mheohtkbk<br />

fgzv d/ ;KM/ y{j T[go gkDh fyuD tkbk rVtk^oZ;k u'oh eoB<br />

dk w[eZdwk doi eoe/ gfNnkbk i/bQ ftu ;[ZfNnk, fiZE/<br />

T[;dh w"s j'Jh.<br />

gq'c?;o Bch;h dk pkeh b'eK tKr fynkb ;h fe fJBebkp<br />

bJh iZd' ifjd \sw j'Jh, j[D nwB d/, ;[y d/ fdB nkT[<strong>Dr</strong>/.<br />

:{Bhtof;NhnK ftu gVQkJh P[o{ j' rJh go j[D nihp fe;w dh<br />

jbub d/yh rJh. fbysh ns/ IpkBh j[ewBkw/$ofjsBkw/ ikoh<br />

j'D bZr/. e[VhnK w[zfvnK Bkb rZbK eoB, fJj wBkQ j'<br />

frnk. e'Jh e[Vh T[Zuh jZ;/rh BjhA, T[uh p'b/rh BjhA s/<br />

i/ b/N j' rJh sK d"V e/ ebk; o{w ftu BjhA ikJ/rh.


119<br />

o'AfdnK fJe e[Vh B/ Bch;h B{z dZf;nk, w?A fJ; eoe/ b/N<br />

j' rJh w?vw, w/B r/N T[go s?Bks ;[oZfynk ;Nkc dhnK<br />

n"osK B/ go; u?Ze ehsk sK ftu'A ;[oyh fBeb nkJh. T[j<br />

pfId ;B fe s/o/ wkfgnK B{z p[bke/ fJj s/oh eos{s dZ;Dh<br />

j?, w?A wkchnK w{chnK wzr e/ yfjVk S[vk e/ nkJh jK.<br />

Bch;h B/ :{Bhtof;Nh ns/ nkgD/ xo ftu e[VhnK B{z<br />

;zrfms j'e/ ;zxoP eoB tk;s/ gq/fos eoBk P[o{ eo fdZsk.<br />

fJe tko sK EZe rJh s/ n;shck d/D dh ;bkj pDkJh, fJe<br />

e[bhr B/ fejk– s{z fet/A gVQkT[Dk j?, fezBk fuo<br />

gVQkT[Dk j?, s?B{z B"eoh ’u'A eZYDk j? fe oZyDk j?, i/<br />

eZYDk j? sk fet/A, fJ; dk c?;bk j[D s/o/ jZE BjhA,<br />

w[zfvnK d/ jZE ftu j?.<br />

B'p'e't dk Bktb ‘b"fbsk’ d[BhnK Go ftu uofus fojk<br />

j?. ;kb 1970 phJ/ ftu w?A fJj Bktb fJ; eoe/ gfVQnk<br />

feT[Afe uNeko/dko uhI ;h. d/o pknd ;wM nkJh fe fJ;<br />

ftubh buosk fgS/ b"fbsk dh p/p;h ns/ P'PD pkps ;'uD dh<br />

T[d'A neb BjhA ;h. gq'c?;o Bch;h nkgDhnK ftfdnkoEDK B{z<br />

fJ; gZy s'A ikD{ eotkT[D tk;s/ fJ; feskp B{z e/Ado<br />

pDkT[Adh j?. d{ih feskp fi; dk Bch;h d/ xo gkm ehsk<br />

iKdk, T[j j?, p[bp[b jIko dks;kB. go fJj ;koh uouk<br />

u'DthnK ftfdnkoEDk Bkb T[j nkgD/ xo ftu eodh,<br />

:{Bhtof;Nh ftu BjhA. ejkDh ftubh nkgDh wbek dh p/tckJh<br />

;kps j'D fgS'A pkdPkj T[;Bz{ sK w"s dh ;Ik fdzdk jh j?,<br />

pKdhnK Bz{ th fJZe fJZe eoe/ esb ehsk iKdk j?, fJ; PZe<br />

Bkb fe T[j fJ; gkg ftu fjZ;/dko jB. ejkDhnK ;[Dk ;[Dk<br />

e/ e/tb fJe e[Vh PfjoIkd pudh j?. b'eK B{z :kd ofj iKdh<br />

j? p/tck wes{b wbek iK pu rJh Pfjoikd. ftu ftueko esb<br />

j'JhnK pKdhnK, fiBQK dk e'Jh e;{o BjhA, tb gkmeK dk<br />

fXnkB BjhA iKdk. fJjh T[j nkgDhnK ftfdnkoEDK B{z dZ;Dk<br />

ukj[zdh fe nDfrDs JhokBh e[VhnK d/ d[yK dh dk;skB tb<br />

stZi' d/Dh gt/rh. B'p'e't d/ Bktb b"fbsk, Bch;h dhnK<br />

feskpK, ns/ jIko dk;skB feskpK gVQB T[go T[E/ gkpzdh<br />

bZrh j'Jh j?.<br />

Bch;h ;'udh, “B"eohUA w[es j'D pkd fijVh ;[zB tosh<br />

iK sK w?A T[; ekoB y[de[Ph eodh iK fco nkgDh tkfJbB<br />

b?e/ fdB oks ;[o bfjoK ftu w;s j' iKdh. w?A d{ik o;sk<br />

u[fDnk. ;kfjs w/oh tkfJbB, w/ohnK ftfdnkoEDK T[;dhnK<br />

;[oK.”<br />

oki gbN/ s'A pkd e[VhnK bJh ftnkj dh T[wo 18 ;kb<br />

s'A xNk e/ id'A 9 ;kb eo fdsh rJh s/ BkikfJI ekw ;pzXK<br />

dh ;Ik gZEo wko e/ ikB' wkoBk ehsk frnk sK fJ; fto[ZX<br />

s{ckB yVQk j' frnk, ekB{zB tkg; b?Dk fgnk.<br />

e[VhnK dh ebk; ftu fJe w?vw B/ pb?ep'ov ftueko<br />

T[go'A j/mK beho tkj fdZsh. yZp/ gk;/ fby fdZsk Jh;kJh


120<br />

e[Vh, ;Zi/ w[;bwkB e[Vh, dZ;Dk P[o{ ehsk ^ Jh;kJh e[Vh<br />

ftnkj s'A gfjbK e[nkoh BjhA ofjzdh. w[;bwkB e[Vh e[nkoh<br />

ofjzdh j?. d{ik tke ^ ftnkj s'A pkd th Jh;kJh e[Vh ;Zi/<br />

yZp/ w{zj wkoB'A BjhA jNdh, w[;bwkB e[Vh ;koh T[wo<br />

nkgD/ yktzd Bkb ofjzdh j?. fJt/A jh eZgV/ gfjBD/, ;?o<br />

;gkNk, ;[oyh fpzdh nkfde c?PB dh s[bBk ehsh. e[VhnK<br />

T[uh T[uh jZ;D bZr gJhnK. w?vw B/ ekoB g[fSnK sK fJZe<br />

j"A;bk eoe/ p'bh ^ w?vw s[;hA nkgD/ tZb'A sK fJ;bkw<br />

dhnK y{phnK dk fIeo eo oj/ j', e[VhnK fJ; eoe/ jZ;h<br />

iKdhnK B/ fe s[jkvh ftnkfynk Bkb T[BQK dk Jh;kJh pDB<br />

B{z ih eoB bZr fgn?. pzd eo' GkPD.<br />

;ftNIob?Av d/ ;e{b ftu gVQdh Bch;h B{z nfXnkge B/<br />

ebk; s'A pkjo p[bk e/ dZf;nk, s/o/ fgsk B{z ;oeko B/<br />

frqcsko eo fbnk j?. “w?A nkgD/ fgsk B{z fwbD sfjokB<br />

rJh. J/nog'oN T[go nfj;k; j'fJnk fe gkgk i/bQ ftu jB<br />

feT[Afe gfjbh tko w?B{z b?D T[j jtkJh nZv/ T[go BjhA<br />

nkJ/.” edh ypo fwbdh T[BQK B{z ibdh r'bh wko fdZsh<br />

ikt/rh, edh e'Jh nkydk, p; fojkn j'D tkb/ jB. ni/ fszB<br />

jcs/ gfjbK g?fo; w?u nypko ftu Sgh T[BQK dh tZvh ozrhB<br />

c'N' d/yh ;h. T[BQK Bkb ioB?b vh rkb yb's/ ;B. vh rkb<br />

id'A sfjokB nkfJnk ;h sK nZpk B/ coK;h;h IpkB ftu<br />

;tkrsh GkPD fdZsk ;h fi; ftu fteNo fjT[r' ;w/s nB/e<br />

co?Au fuzseK d/ jtkb/ fdZs/ ;B. vh rkb B/ T[BQK B{z<br />

coK; dk ;op'sw ;BwkB bhnB nkc nkBo d/D dk c?;bk ehsk.<br />

fgS'A ik e/ id'A T[BQK B{z ;Ik ;[DkJh rJh, pkeh fJbIkw<br />

;kps BjhA j'J/,<br />

ndkbs B/ e/tb fJZe d'P ;jh wzfBnk, T[j ;h^ tZfvnK dk<br />

nkyk BjhA wzBdk. Xh fbydh j?, fJj d'P ;jh ;h. fJ; d'P<br />

dh ;Ik dk Bk gkgk B{z Bk ;kv/ ftu'A fe;/ j'o gfotkoe<br />

w?Apo B{z nc;'; j'fJnk.<br />

Bch;h d/ r[nKY ftu fJe w[zvk ofjzdk ;h, g{ok<br />

nZ:kP. J/Bh d"bs T[; e'b feE'A nkJh gsk BjhA. edh<br />

edkJhA ;[Dd/ ;wZrbo j?. T[;d/ xo ftu fJe fdB jfEnkopzd<br />

w[zv/ (u/s/ oj/ fe fJj jfEnkopzd w[zv/ g[bh; gkoNh d/<br />

BjhA jz[d/ ;B, nkg/ pD/ fJ;bkwh ;e[n?v ;B) T[;B{z<br />

frqcsko eoB nk e[Zd/ sK T[j ezX NZg e/ Bch;h d/ bknB<br />

ftu ik b[fenk. fJj w[zv/ Bch;h d/ xo nk rJ/ sK T[j vo<br />

rJh, fJ; eoe/ BjhA fe fe;/ frqcskoh, ;Ik nkfde dk vo<br />

;h, S[g/ d[PwD B{z frqcsko eoB iK wkoB tk;s/ id'A T[j<br />

SZs T[go uVQ/, vo fJ; rZb dk ;h fe T[j fvP n?AfNBk d/y<br />

b?<strong>Dr</strong>/ feT[Afe fvP bkT[Dh ngokX ;h. go T[j nkgD/ fPeko<br />

dk fgZSk J/B/ fJekro fus j'e/ eo oj/ jB fe fJZe w[zv/<br />

B/ fvP fgS/ nkgD/ pukT[ bJh g[IhPB sK b? bJh go T[j<br />

G[Zb frnk fe fJe r?oekB{zBh t;s{ th d/yh j?. e[M ckfJoK


121<br />

fgS'A S[fgnk w[zvk cV fbnk frnk. fbiKfdnK j'fJnK<br />

w[zfvnK B/ dZf;nk^ fJj tZvk ;wZrbo j?. eJh esb sK g?fo;<br />

Pfjo ftu eo u[Zfenk j?. e[M fdBK pkd w[zvk ;jh ;bkws xo<br />

tkg; nk frnk, fJe fdB Bch;h d/ xo nk e/ ofjD bZrk ^<br />

phph s[;hA ;oeko e'b fPekfJs eo' fe w[PNzv/ ipoB s[jkv/<br />

xo dkyb j'J/ ;B s/ ckfJfozr ehsh ;h. Bch;h B/ fPekfJs<br />

eoBh jh BjhA ;h. ;kc j?, ;"dk j' frnk. w[zvk c/o T[;/<br />

mkm pkm Bkb ofjD bZrk.<br />

;BkI s/ T[jdhnK ;j/bhnK e?;ghnB ;kro ezY/ S[ZNh<br />

wBkT[D rJhnK. ;kohnK ;jh fJ;bkfwe fbpk; ftu, Ikps/ ftu.<br />

fJe ;j/bh dk wzr/so phu feBko/ ofjzdk ;h, c?;bk j'fJnk<br />

ukj T[;d/ xo ghDh j?. ;G gfotkoe w?Apo p?m/ ;B sK ftjV/<br />

dh ezX T[go'A e[Zd e/ fJ;bkfwe ;e[n?v d/ jfEnkopzd<br />

w[zv/ nzdo nkJ/. sbkPhnK bJhnK rJhnK. Bk BPk fwfbnk, Bk<br />

fJsokI:'r e'Jh ;hvh, Bk e[ZM j'o. go feT[Afe w[zfvnK<br />

e'b sbkPh tozN ;h, T[BQK nkgDk o/v ftnoE BjhA r[nkT[Dk<br />

;h. i/bQ ftu b? rJ/. T[E/ 48 xzN/ T[; ewo/ ftu oZyhnK<br />

fiE/ BP/Vh iBkBhnK s/ t/;tktK pzd ;B. fco w?vheb nc;o<br />

e'b G/ihnK rJhnK fe e[nko^N?;N eo', b/vh vkeNo Bkb<br />

w?vheb ekbi dhnK ftfdnkoEDK th ;B fiBQK fJj ezw f;ZyDk<br />

;h. vkeNo B/ fejk e[VhnK mhe B/. w[zv/ feE/ wzBD tkb/<br />

;B< fJj ;'u e/ fe fonkfJs ehsh rJh j?, gqkJht/N efbfBe<br />

b? rJ/. T[E/ th fog'oN ;jh fwbh. fco fejk, fpBK dZ;/<br />

xo'A feT[A nkJhnK< e[VhnK B/ fejk ^ dZ; e/ nkJhnK jK,<br />

;kv/ wkfgnK B{z p[bkT[ sK ;jh. gZuh gZuh e'fVnK dh ;Ik<br />

fdZsh rJh. bZGd/ bGd/ id'A wkg/ e[VhnK sZe g[Zi/, T[j<br />

nXwohnK j'JhnK gJhnK ;B.<br />

JhokBh w[zfvnK dhnK fJj ekotkJhnK gVQ e/ w?B{z<br />

r[Z;k nkT[D bZrk go ibdh w/ok fdwkr mhe th j' frnk id'A<br />

:kd nkfJnk fe JhokB ftu fJBebkp nkT[D pkd nfij/ j[ew<br />

ikoh j'J/, gzikp ftu sK ykfb;skB pDB s'A gfjbK jh<br />

ykb;Jh e'v nkc ezveN bkr{ j' rJ/ ;B.<br />

fdB oks gouko j'D bZrk, ft;eh pzd, nkgD/ pzd xoK<br />

nzdo th. Bk BZuDk j?, Bk e[VhnK B/ y/vDk j?, gZSw dk<br />

pk;h buo ;zrhs wBQk j?, e/tb b'e ;zrhs iK fJBebkph rhs.<br />

r[ZsK eoe/ oZy' s/ fizBk e[ ;zGt j't/ e[VhnK gVQB fbyD<br />

dh p[oi[nk o[uh fsnkr d/D. fJe fdB Bch;h nkgD/ yktzd<br />

Bkb :{Bhtof;Nh ik ojh ;h. r/N nZr/ GhV ;h s/ iw e/<br />

bVkJh j' ojh ;h. gsk bZrk fe B/sk fsbrkBh wo frnk j?.<br />

T[; dh bkP fbikD fgS/ fJZe gk;/ fjip[Zbk gkoNh d/ w?Apo<br />

nkgDk jZe isk oj/ ;B, d{i/ gk;/ w[ikfjdhB. w[ikfjdhBk<br />

dk dkntk ;h fe T[j Xowh B/sk d/ tko; jB go fjIp[Zbk<br />

gkoNh i' oZp dk ekB{zB Xosh T[go fJzB fpzB bkr{ eoB<br />

tk;s/ tuBpZX j?, T[j fyuX{j eo oj/ ;B. nkw b'e nkgD/


122<br />

f;o ns/ SkshnK fgZN oj/ uhe oj/ ;B ^ nZi d[ydkJh fdB<br />

j?, nZi fsbrkBh pfjPs ftu ubk frnk j?.”<br />

fJ;bkfwe ;N/N B/ fezB/ bZy pzd/ Pkj d/ w[ohd nky<br />

e/ wko/, e'Jh frDsh BjhA feT[Afe gq?; T[go ;ys ;?A;o<br />

;h. nkfJs[Zbk y[whBh dk fpnkB nkfJnk ^ n;hA o{fbzr<br />

gkoNh B{z SZv e/ pkeh ;G f;nk;h gkoNhnK T[go gkpzdh bk<br />

fdZsh j?HHH rbshnK fe; s'A Bh j[zdhnK< n;hA ;wMd/ oj/<br />

;kvk tkj pzfdnK Bkb gt/rk. go fJj ;kvh rbsh ;h. ;kB{z<br />

sK izrbh ikBtoK Bkb f;ZMDk g? fojk j?. n;hA fe;/ ;{os<br />

T[BQK B{z podkPs BjhA eoKr/.<br />

Bch;h B/ nkgDh ebk; ftu iowB fuzse fEUv'o nv'oB'<br />

dk fJj tke ftfdnkoEhnK B{z B'N eotkfJnk ^ ;op'sw ;dkuko<br />

T[j j[zdk j? fijVk s[jkB{z nkgD/ xo ftu th p/u?B oZy/.<br />

n?wB?;Nh fJzNoB?PBb d/ i[bkJh 1982, fibd XII BzH 7<br />

s'A fJj ;{uBk gqkgs j'Jh L Bkw^ T[whd rohpl frqcskoh<br />

9H6H1980l frqcskoh dk EK^sfjokBl e?d^eIo i/bQ sfjokBl<br />

d'P^ gZSwh nkdsK, gZSwh ebuo ftu izfwnK gfbnk, gVQB bJh<br />

d/o sZe gZSw ftu fojk, f;roN gZSwh ghAdk j?, yZphnK<br />

o[uhnK th d/yhnK rJhnKl e?d^ gfjb'A fszB ;kb c/o w"s,<br />

w[eZdw/ dk t/otk^ d'Ph s/ pzd ewok i/bQ ftu w[Zedw/ dh<br />

;[DtkJh j'Jh. T[;B/ fJe d';s B{z coK; d/ f;oBkt/A s/<br />

yas fbfynk fi; s'A nfXekohnK B{z T[; pko/ ;{uBk fwbhl<br />

;kb 1980 ftu fszB ;kb dh ;Ik ;[DkJh. T[whd rohp id'A<br />

nkgDh ;Ik G[rs fojk ;h 2 cotoh 82, wkfgnK B{z ypo fwbh<br />

fe T[;B{z ckj/ bk fdZsk. cK;h d/ ekoBK dk gsk BjhA<br />

bZrk.<br />

id'A nzsokPNoh wB[y nfXeko ;zrmBK B/ fJBQK I[bwK<br />

fto[ZX nktkI T[mkJh sk y[[whBh dk fpnkB nkfJnk ^<br />

ngokXhnK T[go w[eZdwk ubkT[D dh b'V BjhA. r[Bkjrko T[go<br />

w[eZdwk ubkfJnk ikDk wB[Zyh nfXekoK dh T[bzxDk j?.<br />

wB[Zyh nfXekoK dh okyh bJh b'V j? fe ngokXh B{z cVB ;ko<br />

wko fdZsk ikt/. b'e ;kB{z fBzd oj/ jB feT[Afe n;hA<br />

dfozfdnK B{z wko oj/ jK.<br />

w"bthnK B/ n"osK d/ nfXeko B{z fJe s'A pkd fJe<br />

MNek fdZsk. p[oe/ tes pVh fdZes nkJh. ipoB p[oek gfjBD<br />

fto[ZX n"osK B/ eJh tko sK jfEnko pzd fto'X ehs/. oIk<br />

Pkj gfjbth B/ 1936 ftu ekB{zB pDkfJnk ;h fe p[oek<br />

gfjBDK iK Bk gfjBDk n"os dk fBZih w;bk j?, fJ; ftu<br />

dybnzdkIh T[go gkpzdh j?. go w"bth p/u?B ;B. id'A sZe<br />

p[oek bkIwh BjhA ehsk iKdk, T[d'A sZe fet/A wzfBnk<br />

ikfJrk fe Pkj BjhA fojk, fe fJj fJ;bfwe rDoki j?< Bch;h<br />

B/ EK EK GkPD fdZs/ fe w/oh dkdh s/ BkBh woB sZe p[oek<br />

gfjBdhnK ojhnK jkbK fe w/oh wK B/ SZv fdZsk ;h. j[D se


123<br />

pE/ohnK n"osK y[Ph y[Ph p[oek gfjBdhnK jB go ipoB p[oe/<br />

tkb/ ekB{zB fybkc nzd'bB eoKr/.<br />

ekch jkT{; ftu Bch;h B/ d/fynk, T[;dk fJe<br />

efwT{fB;N ftfdnkoEh i'P Bkb fJZe w/I B/V/ yb'sk e'e<br />

ghAdk nky fojk ;h^ d[PwD d' soQK dk j[zd?. fJe T[j i'<br />

;kjwD/ n?bkBhnK fd;dk j?. fJe T[j i' s[jkv/ ftu p?mk<br />

j?, brdk d';s j? go j? d[PwD. d't/A fJe' sohe/ wkoB/<br />

ukjhd/ B/. eh ;NkfbB B/ sk;eh d/ u/b/, tkJhN rkov,<br />

f;T[Ae s/ u{j/ wko/ BjhA ;B<<br />

y[whBh B{z id'A dZf;nk frnk fe cbkDh :{Bhtof;Nh<br />

ftu ekwo/vK dk pVk dpdpk j?, T[;B/ w[;bwkB ftfdnkoEhnK<br />

B{z fejk^ w[Zmh Go ekwo/v dkfBPrkj s/ ekpI, s[;hA jZE<br />

s/ jZE Xoh p?m/ U< T[BQK fybkc dbhbK fsnko eo', T[BQK<br />

B{z tzrko', yVQ/ j' ikU s/ dZ;' s[;hA seV/ j'. coI eo'<br />

fJe pzd/ e'b d' e[Zs/ B/, fJe dk Bkw T[;B/ ;Z:d oZy<br />

fdZsk j? s/ d{i/ dk Bkw P/y, sK c/o s[;hA T[;s/ w[eZdwk<br />

ubkT[r/< r'bh wko e/ ezw swkw eo'. jwbk eo' sK fe d[PwD<br />

fPekfJs eodk fco/. fPeko Bk j't' fPekoh pD'.<br />

id'A d/fynk fe n"osK p[oek gfjBD s'A fJBekoh B/ sK<br />

;ysh tosD dk c?;bk j'fJnk. gfjbK ezwekih n"osK B{z fejk<br />

frnk, i/ p[oek BjhA gfjBDk sK B"eoh s'A S[ZNh. c/o<br />

pIkoK, d[ekBK ftu fejk frnk fe d[ekBdko T[BQK n"osK B{z<br />

;"dk BjhA d/<strong>Dr</strong>/ fiBQK B/ p[oek Bk gkfJnk j't/, fJBeko<br />

eoB sK ;oeko B{z dZ;'. ;dkukoe^;e[n?v pDkJ/ rJ/,<br />

fuZNhnK todhnK, fuZNh N':'Nk eko ftu uko i[nkB fJe<br />

n"os. fiE/ fe;/ B{z pr?o p[oek d/yD, iK d[ekBdko pkrh<br />

n"os B{z ;"dk fdzdk fdZ;/, Gkoh i[owkB/ eo', fSnZso<br />

e'fVnK sZe dh ;ik fdT[.<br />

nopK B/ id'A S/thA ;dh ftu JhokB s/ jZbk p'fbnk,<br />

JhokBh PkfJd nkgD/ pkdPkjK d/ i[bw s'A nZe/ j'<strong>Dr</strong>/,<br />

d[PwD bJh dotkI/ y'bQ fdZs/. nopK B/ gfjbK wfjb b[N/<br />

c/o JhokBhnK d/ xo s/ wzdo b[ZN/, Xow rzqEK B{z nZrK<br />

bkJhnK. id'A JhokBhnK B{z ;wM nkJh T[d'A sZe T[BQK dk<br />

fto;k, fJfsjk;, Xow, ;kfjs, p'bh ;G e[M E/j j' u[Zek<br />

;h. Bch;h fbydh j? ^ nZpk ;kB{z fcod";h s/ o{wh<br />

gVQkT[Ad/ fejk eod/, fijVk y{p;{os fJfsjk; fcod";h B/<br />

fbfynk, T[j T[;dh nkgDh xkVs j?, T[j ;kok fwZE j?, go<br />

c/o th nkgDk n;bh xo T[jh j?, nkgDk d/; T[jh j? fijVk<br />

o{wh B/ s/ jkfcI B/ xfVnk. d[PwD tk;s/ j[D nkgK c/o<br />

dotkI/ y'bQ fdZs/. n?seh d[PwD B{z d{o'A uZb e/ BhA<br />

nkT[Dk fgnk. w?B{z fe;/ j'o uhI dk tXhe fceo BjhA, fceo<br />

fJj j? fe T[j o{wh ns/ jkfcI B{z ;?A;o eo oj/ B/. ;kvk<br />

T[j ;[jDk d/; fijVk ftd/Ph XkVthnK B/ T[ikfVnk, fcod";h<br />

o{wh s/ jkfci B/ c/o pDk fdZsk ;h, j[D T[j c/o T[iVB


124<br />

bZr fgn?. BhsP/ B/ fbfynk– dfozd/ B{z wko' go fXnkB<br />

oZfyU y[d dfozd/ BjhA pDBk. nzBQ/ y{j ftZu Mks wko'r/<br />

u/s/ oZyDk, nzBkQ y{j s[jkv/ tZb th Mks wko/rk.<br />

Bch;h nkydh j?^ w?A gVQkT[Dk SZv fdZsk. w?A rZb<br />

eoBh SZv fdZsh. w?A xo d/ nzdo nzdo ofjD bZrh. fJj Bk<br />

ikfDUA fe w?A jko rJh ;h. w?A bkuko, wip{o ;K, jkoh<br />

BjhA. i/ w?A d[PwD dh jK ftu jK fwbkT[Adh c/o s[;hA nky<br />

fdzd/ Bch;h jko rJh. u[g j'Dk fgnk. w?A u[Zg dh wkvb<br />

BjhA pDh. mhe j? w?A fiZsh BjhA, go ;kps eo' fe w?A<br />

jkoh jK. ykw'P pzdk p[Ifdb BhA j'fJnk eodk. w?A<br />

fJ;bkfwe fogpfbe nkc JhokB s'A pkjo j' rJh jK, d[BhnK<br />

d/ nzdo sK jK ni/. fit/A w?B{z nkgD/ nZp{ s/ wkD j?,<br />

T[t/A w/ok PkfJo nZpk w/o/ s/ cayao eodk j?.<br />

Bch;h nwohek s'A tkg; nkJh, g[okD/ fwso fgnko/<br />

fwb/, eJh ftfdnkoEh fwb/ fiBQK ftu'A fJZe, B;ohB ;Zs<br />

;kb pkd fwbh. T[;B{z g[fSnk^ fet/A bzfxnk fgSbk ;wK,<br />

B;ohB B/ dZf;nk, nkgDhnK ;kEDk ;D/ rbhnK ftu g?AcfbN<br />

tzvdh cVh rJh. s[jkB{z gsk Jh n? ;oeko w[ikfjdhBk d/<br />

y{B dh fgnk;h ;h. w/ohnK eJh ;j/bhnK B{z cK;h fdZsh rJh<br />

go w/oh fe;ws uzrh, d; ;kb dh e?d j'Jh. i/bQ ftu fJe<br />

n"os fbnKdh sK T[;dh 12 ;kb dh Xh wK B{z fwbD bJh edh<br />

i/bQ dotki/ d/ ;Zi/ edh yZp/ uheK wkodh d"Vdh fcodh B{z<br />

fJe rkov B/ r'bh wkoe/ wko fdZsk. wK sK w?B{z th :kd<br />

nkJh, o'D B{z fdb th ehsk, fJ; e[Vh dk jPo d/y e/ u[g<br />

eo rJh. w/ok fgsk fJe sK gZek Xowh pzdk ;h, d{ik ;oeko<br />

ftu n;o o;{y tkbhnK EktK s/ T[;d/ e[ZM ftfdnkoEh th ;B,<br />

fJj ;G ezw nkfJnk. gfjbK sK i/bQ ftu w/o/ Bkb toskn mhe<br />

j'fJnk c/o w/oh e?d xNdh xNdh fszB ;kb j' rJh. pkjo sK<br />

w?A nk rJh go fJe sK w?B{z :{Bhtof;Nh ftu gVQB dk j[ew<br />

Bh, d{ik w?A go'p/PB s/ nK, w/oh fBrokBh j' ojh n?.<br />

id'A w?A nkyoh tko s[jkvh ebk; nN?Av ehsh ;h, j'wtoe Bk<br />

eoB eoe/ s[;hA w?B{z fMVfenk ;h. wkch wzrh, s[;hA u[g<br />

eo rJ/. j[D c/o wkch wzrdh jK w?vw.<br />

Jhoke Bkb :[ZX bzwk j' frnk sK ne;o :{Bhtof;Nh ftu<br />

S[ZNh j' iKdh, edh fJ; bJh fe fJ; dk g[okDk ftfdnkoEh<br />

izr ftu Pjhd j' frnk, edh fJ; bJh fe JhokBh c"i B/<br />

Jhokeh ekcoK B{z jok fdZsk j?. fe;/ B{z fJ; rZb dh<br />

gqtkj BjhA ;h fe fJokeh ekco th w[;bwkB jB. fJe fdB<br />

ebk;K pzd j'JhnK, fJe ftfdnkoEh “Pjhd” j' frnk, PoXKibh<br />

ftu fejk frnk ^ “w"s BjhAl T[jdk ftnkj j?. jo/e Pjhd dh<br />

wfjp{pk oZp j[zdk j?.” e[VhnK w{zjK d[nkb/ uz[BhnK bg/N<br />

e/ jZ;D bZrhnK, fJe B/ fejk^ n?B/ PjhdK, :kBh fe n?B/<br />

y;wK Bkb oZp dk eh pD/rk< mhe j?l nZbkj nkgD/ j[ewK Bkb<br />

i' n"osK fto[ZX eodk foj?, G[rs/ j[D wfjp{pk d/ o{g


125<br />

ftu. jo/e iBkBh fto[ZX pdubDh d/ cst/ ;[Ddk foj? oZp.<br />

j[D Pjhd T[jdk ukb uZbD mhe eoBr/.<br />

fi; i/bQ ftu B;ohB ojh, T[E/ jh wkjskp B{z gzi ;kb<br />

dh e?d j'Jh. wkjskp B/ dZf;nk^ B/e ubDh eoe/ w?B{z YkJh<br />

;kb dh wkch fwbh. fi; i/bQ d/ gqpzXe wod j'D, s[jkB{z<br />

gsk Jh n? w?vw fe T[E/ B/e ubDh dh wkch feBQK n"osK B{z<br />

fwfbnk eodh j?.<br />

fJ; ;ko/ ek;/ B{z G[ZbD bJh Bch;h bkfJp/qoh ubh<br />

rJh. feskpK dhnK eskoK tb d/ydh nZr/ s[odh rJh. d/fynk<br />

Jhbhnk dh feskp Four Quartets gJh j?, u[Ze bJh, nZyK pzd<br />

eoe/ fJT[A y'bQh fit/A tke b?D bJh jkfcI dk dhtkB<br />

y'bQhdk j?, pzd nZyK Bkb fi; EK s/ T[Arb fNeh, T[E/ fJj<br />

gzeshnK ;BL<br />

At the still point of the turning world<br />

Neither flesh nor fleshness<br />

Neither from nor onwards<br />

At the still point, there the dance is. (Burnt Norton)<br />

fJBebkp s'A pkd pjkJhnK dk epo;skB p[bv'IoK Bkb<br />

gZXo ehsk frnk, epoK dk Bk fBPkB BjhA fojk. fco fJ; dh<br />

EK s/ gkoe pDk fdZsk frnk fi;dk Bkw oZfynk pyasokB.<br />

pjkJhnK B{z fiT[D ftu eh eh w[PebK nkJhnK, fJj rZb<br />

SZv', w[ofdnK dk dcB w[;hps pD rJh. pkdPkj oIk Pkj<br />

gfjbth dh epo g[ZN fdZsh rJh, T[; EK T[go gpfbe NkfJbN<br />

T[;koh rJh fi; dk T[dxkNB fJBebkp d/ o{j/ otK B/ ;G s'A<br />

gfjbK g/Pkp eo e/ ehsk. :[ZX fJ; d/ p/N/ w[jzwd Pkj<br />

fto[ZX ;h, go T[j ftd/P d"V frnk s/ pkjo jh wfonk, fJ;<br />

dh epo Bk ;jh, pkg{ dh ;jh.<br />

Jhoke Bkb fSVh izr B/ JhokB spkj eo fdZsk fi; ftu<br />

d' bZy JhokBh wo/. fJbebkph fJ; rZb'A jZskP ;B fe<br />

f;ZMDk sK d/P nzdob/ d[PwD fto[ZX ;h, bVBk g? frnk<br />

Jhoke fto[ZX, i' seVk ;h. EK EK jko dk w{zj, popkdh dk<br />

w{zj d/yDk fgnk. nkyo izrpzdh j'Jh sK y[whBh dk fpnkB<br />

nkfJnk, “nwB w/o/ bJh Ifjo dk fgnkbk ghD tKr j?”.<br />

i[Mko{ fJ; gqeko wfj;{; eo oj/ ;B fit/A jko dk jh d{;ok<br />

Bkw izrpzdh j't/.<br />

y[whBh dh w"s T[gozs d/P ftu 40 fdB bJh ftnkge<br />

;oekoh ;'r wBkfJnk frnk. n"osK wod ftobkg eod/ ekcfbnK<br />

dh Peb ftu rbhnK pikoK ftu'A dh bzx oj/ ;B. gzi ;kb dh<br />

e[Vh B/ u[pko/ dh fyVeh ftu'A j/m d/y e/ g[ZfSnk, eh<br />

j'fJn?< wK B/ id'A dZf;nk, e[[Vh p'bh^ rbs ypo j?, i/<br />

T[j wfonk j[zdk fco iBkBhnK p[oek gfjB e/ E'Vk pkjo<br />

fBebdhnK.


126<br />

w[;bwkBK ftu ftPtk; j? fe wjKg[oy dh bkP d[nkb/<br />

tbQ/Nh ukdo dk fBZek fijk N[eVk fwb ikt/ sK xo ftu ;[y<br />

PKsh ofjzdh j?. fJ;/ soQK dk nihp ftPtkP w?A f;ZyK ftu<br />

th d/fynk. nkgq/PB pb{;Nko pkd w?B{z cK;h uZehnK ftu<br />

pzd oZfynk frnk. fJj fBZe/ fBZe/ ;?Zb (ekb e'mVhnK)<br />

T[BQK tk;s/ jB fiBQK B{z cK;h dh ;Ik fwb u[Zeh j't/.<br />

w[bkeks eoB nkJ/ fi; pzd/ B{z gsk brdk fe w?A ekbe'mVh<br />

ftu jK, T[j noI eodk fe nrbh w[bkeks eoB nktKrk sK<br />

fwjopkBh eoe/ cK;h tkbh y{jh dhnK bZeVK ftu'A fJe fBek<br />

fijk N[eVk fbnk d/Dk. bZeVh eZND bJh e'Jh iDk sK fBZek<br />

fijk uke{ th w/oh i/p ftu gkT[D dk :sB eodk fi;B{z w?A<br />

wBQk eo fdzdk. y?o, id'A y[whBh dh bkP epo;skB ftu dcB<br />

eoB tk;s/ fbnKdh sK eZgV/ dk fJe N[eVk b?D bJh GhV T[;<br />

T[go N[ZN gJh. gbK ftu ukdo T[so rJh s/ skp{s d/ pkjo<br />

y[whBh dh fJe Bzrh bZs bwedh d/yh rJh. s[ozs rkod B/<br />

ezw ;zGkfbnk, bkP j?bhekgNo okjhA tkg; sfjokB fbiKdh<br />

rJh s/ ecaB gfjBk e/ id'A d[pkok epfo;skB ftu nkJ/ sK<br />

y[whBh d/ d';s Bsr B{oh j[Zis[b fJ;bkw d/ jZE ftu e'Vk<br />

cfVnk j'fJnk ;h fijVk T[j ecB bkr/ nkT[Ad/ pzd/ T[go<br />

pyaPdk. nkyo fJT[A o[j/bk y[whBh dk ;;eko j'fJnk.<br />

o[j/bk y[whBh wkfJB/ oZp dh o{j. y[whBh s'A pkd id'A<br />

okPNogsh dh u'D j'Jh sK nkfJs[Zbk ykswh B/ fJ; SKNk<br />

wk;No B{z jok fdZsk.<br />

y[whBh dk iBkIk d/y d/ tkg; nkJ/ N?e;h vokfJto B/<br />

fejk^ Xow d/ Bkw Bkb fev/ fev/ cokv j' iKd/ jB w?A sK<br />

j?okB j' frnk, w?B{ vo bZrk fe ;kv/ g?rzpo ns/ Jhwkw th<br />

fJt/A d/ jh Bk j'D fes/. n;wkB sZe g[id/ Bkno/^ Jhwkw<br />

y[whBh fIzdkpkd. fJj ncatkj ;[DB B{z fwbh fe uzd ftu<br />

T[; dh s;tho fdykJh fdzdh j?. f;nkD/ fpnkD/ b'e uzd<br />

ftu'A T[;dh dkjVh s/ w[ZSK bZG b?Ad/. fJe gq'c?;o B{z<br />

Bch;h B/ r[Z;/ Bkb g[ZfSnk ^ gsk br? s{z th iBkI/ ftu<br />

Pkwb j'fJnk ;h sfjokB< T[j jZ; e/ p'fbnk ^ fIzdrh ftu<br />

fJe tko sK w"ek fwfbnk ;h phph. BokI Bk j'. o'I o'I<br />

E'Vk fd;Dk j? T[; iBkI/ dk BIkok.<br />

j?Boh i/wI B/ fbfynk^ n;hA B/oQ/ ftu ezw eod/ jK,<br />

i' eo ;ed/ jK eod/ nK, i' fwbdk j?, d/ fdzd/ jK, jo<br />

PZeh uhI tk;s/ Gkte jK, ;kv/ bJh GktBk Pq'wDh j?. fJ;<br />

s'A fJbktk i' pkeh pudk j? T[j gkrb j[Bo j?.<br />

y[whBh s'A pkd T[; d/ d"o dhnK :kdK puhnK. e[M<br />

ftfdnkoEh T[;d/ w[ohdK jZE'A j'JhnK fInkdshnK B{z BjhA<br />

G[Zb/. w[;fbw ;N{v?AN; n?;'f;J/PB d/ fJe B/sk B/ nkgDh<br />

iwksD dh fPekfJs bkJh ;h fe T[; d/ ;ekoc j/mK fJe wk;<br />

dk N[eVk Yfenk j'fJnk BjhA fi; ekoB fPekfJs eosk d/ fdb<br />

ftu ekw[e GktBk g?dk j[zdh j?. e[Vh B{z ;ik fdZsh rJh


127<br />

feT[Afe fPekfJs eosk bhvo ;h. T[j w[zvk Jhoke dh izr<br />

ftu Pjhd j' frnk. Pjkds ftZu th skes BjhA fe e[Vh d/<br />

fi;w dh Nkeh tkbh rb G[bD d/t/. Bch;h d/ e[ZM gqPB^ eh<br />

fJ; w[zv/ B/ edh fJPe ehsk j'J/rk< T[j B/sk pD frnk,<br />

fJBebkph j' frnk, fJZIsdko ewKvo dk fyaskp gkfJnk, Pjhd<br />

j' frnk, eh edh T[;dk fdb BjhA ehsk fe fi; e[Vh d/ rb<br />

dh Nkeh T[; dhnK nZyK u[zfXnk fdzdh ;h T[;dk jZE cV e/<br />

prhu/ dh ;?o eo/, rhs rkJ/ iK rhs ;[D/< Pjhd j'D Bkb'A<br />

i/ T[j nkw fijk e'Jh w[zvk j[zdk sK fInkdk mhe BjhA ;h<br />

Gbk<<br />

fJe fdB d[ydkJh xNBk xNh. :{Bhtof;Nh d/ fJe<br />

ftfdnkoEh B/ nkgD/ T[go g?No'b v'bQ e/ nZr bkJh s/ wo<br />

frnk. fJj izr ftu bVB frnk ;h. p[ZYh wK dk fJeb"sk<br />

w[zvk. wK B{z g?;/ G/idk. izr ysw j'D pkd fco<br />

:{Bhtof;Nh ftu gVQB bZrk, go gq;zrjhD j' frnk. fe;/ B{z<br />

T[;dh pjkdoh ftu iK izr dhnK rZbK ftu fdbu;gh BjhA ;h.<br />

T[j ckbs{ uhI j' frnk. d' ghghnK g?No'b dhnK b?e/ r/N<br />

d/ nzdo'A bzfxnk sK r/NehgoK B/ o'fenk BjhA feT[Afe<br />

:[ZXtho B{z ;G ikDd/ ;B. fJe ykbh ewo/ ftu frnk. bkNK<br />

ftu to'bk pfDnk d"Vdk pkjo fBefbnk, uheK wkodk ejh ik<br />

fojk ;h^ ;kv/ Bkb X'yk j'fJnk, M{m ;[Dh rJ/ n;hA, d/y'<br />

;kv/ Bkb eh j'fJnk.<br />

j;gskb ftu T[;dh w"s j' rJh. Bk wkswh ib{;, Bk<br />

seohoK, Bk PoXKibh, Bk r[bd;s/, fit/A e'Jh rZb BjhA<br />

j'Jh. Bk T[;d/ ;kEh fJBebkphnK B/ e[M fejk Bk fto'XhnK<br />

B/. bkT{v ;gheo s/ n?bkB j'fJnk^ ebk;K nkw tKr<br />

bZr<strong>Dr</strong>hnK. ebk;K bZrhnK go nkw tKr fpbe[b BjhA.<br />

ebk; ftu n"os iks d/ jZeK pkps ne;o ftukoK<br />

j[zdhnK. iZ;h efjD bZrh, w[;bwkB tk;s/ B" ;kb dh e[nkoh<br />

ezfBnk ukjhdh j[zdh j?. wzBk p'bh, feT[A, fJe feT[A<<br />

ukj/ G[Zyk wodk j't/ uko dk jZedko j?. fJ;bkw T[; dk<br />

;woEZe j?. B;ohB p'bh^ uko feT[A< fBZe/ fBZe/ Bekj<br />

fizB/ woIh eok bJ/. d; fwzN s'A b? e/ 99 ;kb dh nT[X se<br />

B{z fBek Bekj fejk iKdk j?. okPNogsh oc;BikBh B/ ;[Xko<br />

eofdnK n?bkB ehsk ;h fe JhokB ftu N?Ago/oh fBekj<br />

eotkT[D/ tkip jB sK JhokB dh jo/e gkoNh B/ fJ;dk fto'X<br />

ehsk ;h. n"osK Bkb'A wodK B/ tXhe. Gkt/A Pok ftu fJ;dh<br />

ftt;Ek j?, b'eK B/ okPNogsh B{z fejk– s/o/ fJj PoJh<br />

;[Xko t/;tkrwBh BjhA sK j'o eh B/<<br />

wod nkgDh woIh dh e[Vh tZb T[Arb eoe/ efj ;edk j?^<br />

w?A fJ; Bkb ftnkj eoktKrk. e[Vh B{z fJj jZe BjhA.<br />

thjthA ;dh d/ P[o{ ftu e[Vh d/ ftnkj bJh T[;dh T[wo 9<br />

;kb ;h, pkd ftu 13 ;kb ehsh rJh, fco fgS'A 18 ;kb.<br />

Bch;h dh wK B/ nkgDh g;zd d/ i[nkB Bkb ftnkj eokT[D dh


128<br />

i[ons ehsh ;h. id'A d/P ftu gfjbh gkobhw?AN pDh, T[;<br />

ftu 6 n"osK w?Apo u[DhnK rJhnK, fJBQK S/nK ftu'A fJe<br />

Bch;h dh wK ;h. wK ns/ nZpk ne;o fejk eod/^ n;hA pkdPkj<br />

d/ fybkc fJ; eoe/ :[ZX ftu Pkwb j'J/ ;K sK fe tXhe<br />

nfXeko, tXhe nkIkdh fwb/. ;kB{z eh gsk ;h fe gfjb/ jZe<br />

th y[Z; ik<strong>Dr</strong>/.<br />

JhokB d/ gkobhwkBh fJfsjk; ftu e/tb d' n"osK<br />

e/Adoh e?pfBN ftu tIho pDhnK. fJBebkp s'A pkd d'tK B{z<br />

w"s dh ;ik fdZsh rJh. fJe, n"osK dh y[Pjkbh d/ wzsokb/<br />

dh tIho ;h fijVh Pkj t/b/ ibktsB j'e/ gZSw ftu JhokBh<br />

n"osK d/ jZeK dh tekbs eodh ojh ;h, d{ih Bch;h d/ ;e{b<br />

dh fgqz;hgb ;h. d'tK T[go ekco ns/ pdnybke j'D dk<br />

fJbikw bZfrnk. fgzq;hgb B{z gZEo wko wko e/ wkfonk.<br />

Bch;h fbydh j? ^ P[eo j? nZbkj dk, fi; soQK dhnK fJj<br />

d't/A n"osK ;B, ;kvhnK XhnK ftu ni/ T[j' fijh skes s/<br />

y[Zddkoh ekfJw j?. fJe fdB fJj n"osK ;kvhnK BkfJektK<br />

j'<strong>Dr</strong>hnK.<br />

fJ; tes d/P ftZu 48 pZu/ i/bQK ftu pzd jB fiBQK<br />

B{z cK;h dh ;Ik j' u[Zeh j?. ekB{zBB 18 ;kb s'A xZN<br />

T[wo d/ pZu/ B{z ckj/ BjhA bkfJnk ik ;edk. pzdh, id'A<br />

18 ;kb d/ j[zd/ ik<strong>Dr</strong>/, cK;h fdZsh ikJ/rh. fJBQK T[go<br />

oki gbN/ dk fJbIkw bZrk j'fJnk j?.<br />

T[es ;kok e[M ikDB s'A pkd JhokB fco ;[jD/ dk<br />

;[jDk j?. i' fpnkB ehsk ;' JhokB E'VQk j?, fJj sK ;N/N<br />

j?. ;N/N dk ;[Gkn j'o fe;/ B{z gsk j't/ Bk j't/, f;ZyK<br />

B{z gsk j?. ;NkfbB dhnK tkodksK ikDB s'A pkd o{; p[ok<br />

ed'A bZrk< fJj T[jh o{; j? fi;B/ w?B{z gzithA iwks ftu<br />

o{;h b'e eEkJ/A (fjzdh), fpjsohB feskp gVQB B{z fdZsh.<br />

rIp dh SgkJh, rIp ekri, ;fuZso s/ ;ys fibd ftu wVQhnK<br />

j'JhnK c/o gzikph IpkB ftu o{;h b'e ejkDhnK nkJhnK.<br />

o{;h ;kfjs s'A w?A fJ; eoe/ ikD{ j' ;fenk ;h feT[Afe<br />

pj[s E'VQ/ g?f;nK ftu T[sw feskpK fwb ikfJnk eodhnK ;B.<br />

o{;h fe;kBK s/ wId{oK dk ;[Gk w?B{z gzikphnK tork brdk<br />

j[zdk ;h. fi; JhokB ftu skesto s/ Xowh pkdPkj j'J/,<br />

ceho ns/ PkfJo j'J/, fiE'A d/ pohe j[Bo dh ;z;ko ftu<br />

wzr ojh s/ nZi sZe j?, T[j wkVk fet/A j' ;ed?< fi; EK<br />

;ysh dk tXhe d"o uZfbnk, T[E/ EK^EK oZp B/ ;{yw c[ZbK<br />

d/ jVQ fbnKd/.<br />

JhokB Bkb Gkos dk fwbkg tXDk ukjhdk j?. fdbh ;fEs<br />

JhokB ebuo jkT{; p/ikB ns/ fBezwk fgnk j?, Io{oh j?<br />

;orow j't/. JhokB ebuo jkT{; s'A ;{uBk wzr', ykw'P,<br />

feskpK wzrtkT[ T[so BjhA.


129<br />

fouov coh ngDh feskp go;ahnk go;ahnk go;ahnk go;ahnk ftu fbydk j? - @@g[okDk cko;h ;kfjs<br />

fbysh o{g ftu dkok ns/ T[;d/ g[Zso frofr; d/ f;abkb/yK T[go fwbdk j?.<br />

nkekwBh je{ws dh ;akB fdykJh fdzdh j?. nkgDhnK fbysK ftu dkok pko pko<br />

fJj bcia y[dtkT[Idk j? - @@i' fbytkfJnk, ;Zu fbytkfJnk. fJ; Bz{ ;Zu wzBDk.##<br />

fit/I dZ; fojk j't/I - w/o/ d[;awD rZgh jB i' w?Bz{ rZgh efj<strong>Dr</strong>/ id'I fe w?I ;Zuk<br />

jK. fbys s'I brd? fe g{ok rZgh j?. c/o pzdk ;'uD brd?, rZg fbytkT[D bJh<br />

gZEoK T[go J/Bh fwjBs e"D eod?< pkd d/, yk; eoe/ eio je{ws d/ f;abkb/yK<br />

d/ p'b ;[jD/ jB, ;apd u'D ;[jDh j?, wkfjoK dk rzGho ezw j? feT[Ife fbys dh<br />

;wZroh rZg j?. nt/;sk Xow rqzE d/ wzsoK d/ noE th i' woiah eZY bT[, T[bN<br />

noE th fBeb nkT[Id/ jB. fJjh jkb ;akfJoK dk j?. e[Vh dh rZb eod/ j'J/<br />

efj<strong>Dr</strong>/ oZp dh rZb ehsh j?. f;ano, ;aokp ns/ ikw d/ jB, efj<strong>Dr</strong>/ Bkw f;woB<br />

dh rZb j' ojh j?. g[okD/ ;akfJo e;hdkeko ;B, pkd;akjK d/ M'bh u[Ze, c/o ;{ch<br />

nkJ/, ezwu'o, ;[;s, B;a/Vh, c/o nkX[fBe ;akfJo nkJ/, o'wKfNe, b[Zu/ bczr/. fszB/<br />

Fq/DhnK B/ ebuo yokp ehsk, go fszB/ fe;w dk ;kfjs d[BhnK ftu brksko<br />

gfVQnk ik fojk j?. ukj/ gzi uko ghVQhnK s'I pkjob/ d/; ftu ofjzd/ j'D -<br />

efj<strong>Dr</strong>/ n;hI JhokBh jK. ukj/ Gfo;aN j'D, rohp j'D, pkd;akjK d/ r[bkw oj/<br />

j'D, nky<strong>Dr</strong>/ fJjh - n;hI nwho JhokBh jK. JhokB dk ;kfjs nwho, ebk, GtB<br />

fBowkD s/ fJfsjk;, jo/e uhia nwho j?.##<br />

JhokB Bz{ w/ok ;bkw.


130<br />

;qH ;qH eg{o eg{o f;zx<br />

f;zx<br />

eg{o f;zx nkJhH;hHn?;H, fi;B/ gZuh ;kb nekbh db B{z gqGkfts ehsk,<br />

nkgDh fw;kb nkg ;h. fJe d' j'o ftdtkBK B/ T[BQK d/ o;s/ T[go s[oB dk<br />

:sB ehsk ;h go S/sh Skt/I p?m rJ/ ;B. w?I fbfynk j?, T[; B/ nekbh db B{z<br />

gqGkfts ehsk, nekbh db B{z ubkfJnk BjhI. fJj th T[; B/ BjhI ehsk fe i/<br />

gkoNh gqXkB, F'qwDh ew/Nh gqXkB iK nekbh w[Zy wzsoh Bkb ;[o BjhI obh, fijVh<br />

fe edh th BjhI ;h obh, sK e'Jh tZyok nekbh db pDk fbnk j't/. nekbh db<br />

B/ T[; B{z n;?Ipbh dh fNeN fdZsh s/ nekbh db B/ gkobhw?IN ftu th G/fink.<br />

gqzs{ nfij/ ;G e[M d/ j[zfdnK j'fJnK fit/I T[j tZv/ s'I tZv/ nekbh B/sk B{z, rtoBo<br />

j't/ Gkt/I w[Zy wzsoh, fMVe fdzdk ;h s/ T[BQK ;kjwD/ B/sk fco th T[Zuk ;[o BjhI<br />

eYd/ ;B - nfijk fJ; eoe/ ;h fe T[j ftdtkB j'D d/ Bkb Bkb JhwkBdko Gh<br />

;h. iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk, ;qH gqekF f;zx pkdb, ;qH ;[oihs f;zx poBkbk<br />

fij/ tZv/ nkeko d/ bhvo T[BQK d/ yoQt/ p'b FKsh Bkb ;[Dd/ ;B. nB/eK tko w?I<br />

nkgD/ nZyhI T[BQK B{z rZifdnk ;[fDnk go ;kjwD/ p?m/ yb's/ pzd/ fJj' ;wMd/ fe<br />

fJBQK roiK ftu mzY/ gkDh dhnK p{zdK Gh jB fiBQK Bkb fsqgsh fwb/rh. e[M d/o<br />

pkd nfijk jh j[zdk.<br />

;?whBkoK iK ekBcoz;K ftu sK T[; Bkb w/b fwbkg j[zdk jh ofjzdk. 1977<br />

s'I 78 d' ;kb brksko uzvhrVQ T[; dh e'mh w?I fpBK Bkrk nkw ubk iKdk. Fkw<br />

d/ S/ ti/ s'I nZm e[ ti/ sZe ukj ghId/ s/ ;?o eod/. edh e'Jh T[; B{z e'mh<br />

fwbD nk fojk j?, edh T[j fe;/ B{z fwbD ik fojk j[zdk sK ew}'o fij/, wZXw<br />

fij/ goSkt/I tKr w?I T[; d/ Bkb Bkb j[zdk. edh X'ph Bk nkT[Idk sK e[osk gikwk<br />

gq?; eo fdzdk. nkJ/ wfjwkBK B{z ukj gkDh fgbkT[Idk, jN e/, e[M fgS/ p?m e/ T[BQK<br />

dhnK rZbK ;[Ddk. ekwo/v nkT[Id/, eKro;hJ/ nkT[Id/, d{o'I B/fVUI d/;'I ftd/;'I ftdtkB<br />

nkT[Id/ sK T[j iKd/ j'J/ ;qH eg{o s'I e[M b? e/ iKd/ iK BjhI, gsk BjhI, go w?B{z<br />

eJh e[M fwbdk.<br />

w?I gzikp :{Bhtof;Nh uzvhrVQ d/ j';Nb ftu ofjzdk ghn?uHvhH eo fojk ;K.<br />

fJe fdB p?fmnK-p?fmnK ykjwykj fJj tfjw j' frnk fe edh ;qH eg{o f;zx w?B{z<br />

nkgD/ xo nkT[D d/D s'I wBQK sK BjhI eo d/<strong>Dr</strong>/< sd w?I T[; B{z fJe fuZmh fbyh,<br />

Gkt/I xo nzdo jh ;h, pzd fbckck e'mh ftu ;[ZN nkfJnk. T[; fuZmh ftu nfijk<br />

e[M fbfynk ;h, **;odko ;kfjp s[jkv/ gk; pV/ tZv/ b'e nkT[Id/ jB, ezw b?D<br />

nkT[Id/ jB, B"eohnK b?D nkT[Id/ jB, s[;hI wdd eod/ j'. w?I tkndk eodk jK fe<br />

B"eoh b?D dk ;tkb s[jkv/ gk; BjhI gktKrk. w/oh wBFk e/tb f;Zyh pko/ ikDB<br />

dh j? - j'o e'Jh bkb;k BjhI. w?I r'oeh dhnK ;kohnK ouBktK gVQhnK jB.<br />

Nkb;NkJ/ d/ xo ftu T[j B"eo ukeo tKr nZr/ fgS/ ;/tk eodk fcodk ofjzdk s/<br />

nkgDh ;P? ihtBh ftu fJBQK fdBK dh pkdFkjs pko/ cyo Bkb fbydk j? fe w?I<br />

T[; wjkswk Bkb rZbK ehshnK, fMVeK ykXhnK jB. go w?I r'oeh BjhI jK. w?B{z


131<br />

ndB d/ pkr ftu'I eZY'r/ sK BjhI edh< frnkB d/ o[Zy (Tree of Knowledge) s'I i/<br />

;/p s'V e/ yk btK, Gik sK BjhI fdUr/ oZp tKr


132<br />

sK xpokT[D dh b'V BjhI. p; E'VQh e[ ;[nkj Xosh T[go fvr/rh, j'o e[M BjhI<br />

j[zdk.**<br />

;qH eg{o f;zx dh ns/ ;wekbh nekbh iE/dkoK dh okiBhsh ftu fJj nzso<br />

;dk fojk fe iE/dkoK dk fBFkBk oki;Zsk dh gqkgsh j[zdk s/ eg{o f;zx dk fBFkBk<br />

f;Zyh dk. T[j fejk eodk, **okiBhsh eoBh ns/ ;Zsk jk;b eoBh e'Jh gkg BjhI.<br />

uzrhnK tZvhnK e[o;hnK fJ;/ bJh pDhnK jB fe e'Jh fJBQK s/ ;[F'Gs j't/. f;Zy<br />

tZvhnK s'I tZvhnK gdthnK b?D go fJ; T[d/F Bkb fe f;Zyh dh ns/ f;ZyK dh<br />

uVQs oj/. e[o;h gqkgs eoB ;ko T[j ;G e[M G[Zb Gbk fdzd/ jB.**<br />

fiBQK B/ gkobhw?IN ftu ;qH eg{o f;zx dhnK seohoK BjhI gVQhnK, T[j *;kuh<br />

;kyh* feskp gVQB. ;z;feqs ns/ cko;h d/ T[j feZv/ ftdtkB ;B, fJ; dk vkH<br />

okXkfeqFBB sZe b'jk wzBd/ ;B.T[Zu nzro/}h ftfdnk sK T[BQK f;Zyh jh fJzrb?Iv<br />

ofjzfdnK. cb;c/ dh n?wHJ/H eoe/ fJzrb?Iv jh nkJhH;hHn?;H dh fsnkoh ehsh s/<br />

nyho ;cb j'J/. fJe fdB w?I g[ZfSnk, **ih pVh brB Bkb i[nkB T[wo/ s[;hI gVQ/.<br />

s[jkvk tZvk T[d/F eh ;h< efjD bZr/, **T[d/F sK uku/ B{z e[ZND dk ;h. T[j szr<br />

eodk ofjzdk ;h pkg{ B{z ykj wykj. T[;B{z ;pe f;ykDk }o{oh ;h s/ ;pe vhH;hH<br />

bZr e/ jh f;yk ;ehdk j? j'o eh


133<br />

;odko d/ w{zj ftu gk fdZs/. ;odko B/ w?B{z p[bkfJnk s/ fejk - **N"jVk ;kfjp<br />

;zro{o i/bQ ftu B}opzd jB. T[BQK Bkb w[bkeks eoe/ nk s/ efj, w?B{z fJj<br />

dZ;D bJh G/fink j? s[jkv/ gk;, fe w?I N"jVk ;kfjp dhnK rbs BhshnK dk sK<br />

fto'X eodk ojKrk go w/oh Fpdktbh fJj BjhI fijVh Skgh rJh j?. w/o/ bJh<br />

gzE tZvk j?, N"jVk ;kfjp T[; d/ fgZS/ jB s/ w/o/ tKr gzE d/ ;/te jB. T[j i/bQ<br />

ftu pzd jB. pkjo fJzB/ fceo dh e'Jh rZb BjhI j[zdh. i/bQ ftub/ pzd/ B{z<br />

pkjob/ nk}kd pzfdnK tb'I p/u?B BjhI eoBk ukjhdk. j[D/ fwb e/ nk.**<br />

fit/I ;wMkJh rJh ;h w?I N"jVk ;kfjp B{z ;koh rZb fst/I dZ;h. y[F j' e/<br />

fejk, **fejk j? T[BQK B/ w/o/ bJh wkV/ Fpd BjhI tos/. XzBGkr. go i/ p[ok th<br />

nky<strong>Dr</strong>/, wkV/ bc} th w/o/ fto[ZX p'b<strong>Dr</strong>/ w?I sK sd th T[BQK dk ;fseko eoKrk.<br />

T[j ;kv/ ftu ;G s'I f;nkD/ jB. T[BQK fpBK n;hI eh eoKr/< s{z g[ZShI T[BQK s'I,<br />

edh w?I T[BQK pko/ p'fbnk sK eh p[ok ;'funk th j't/. w/o/ tb'I cfsj p[bkJhI. s{z<br />

th T[BQK dk jw/F ;fseko eohI.**<br />

id'I fojkJhnK j' rJhnK, fJb?eFBK j'JhnK, e/Ido ftu iBsk ;oeko s/<br />

gzikp ftu nekbh ;oeko pDh sK N"jVk ;kfjp ;odko eg{o f;zx B{z T[BQK dh<br />

e'mh ik e/ fwb/. efjD bZr/, **ih s[;hI nwohek ftu f;Zyh dk gquko eo'. fJE/ sK<br />

wkVk w'Nk n;hI th eoh iKd/ jK. T[E/ e/tb s[;hI jh eo ;ed/ j'. you/ dh gqtkj<br />

BjhI. fizBk wo}h youk nkt/, T[;dk gqpzX w?I eoKrk.**<br />

;odko p'fbnk, **w?B{z fJE'I dck eoe/ f;ZyK B{z fe; e'b ns/ fezB/ dk t/uDk<br />

j?< fizBk fuo fiT{Idk ojKrk gzE dk u"Iehdko j' e/ gfjok fdzdk ojKrk. s[jkv/ ns/<br />

s[jkv/ pkeh iE/dkoK d/ bkr/ ukr/ ojKrk. eh gsk t/u fdT[I, eh gsk rfjD/ oZy<br />

fdT[I fe;/ gk;


134<br />

- fJzdoki sK fizB/ efjD fby fdnKrk go gfNnkb/ ikU sK T[BQK B{z g[ZSDk fe<br />

w/oh fbys dh t?fNzr sK BjhI eoBr/< nrbh w[bkeks s/ w?I g'qc?;o ;kfjp Bkb<br />

rZb ehsh, T[BQK fejk - t?fNzr sK eoKrk, t?fNzr sK bk}wh j?. w?I ;odko B{z<br />

dZf;nk - ih T[j efjzd/ B/ t?fNzr eoKrk. ;odko p'fbnk - Bk, i/ w?I T[;d/ pDkJ/<br />

fJB;kJheb'ghvhJ/ dh t?fNzr eoB bZr frnk c/o< id'I r[o{ r'fpzd f;zx GtB ikJ/I<br />

sk t?fde ;?eFB T[go fbfynk tke gVQhI, fbfynk j? - No{E fJ} tB, ;/i} ekb<br />

fJN ftX w?Bh B/w} (;Zu fJe j?, ;kX{nK B/ fJ; B{z eJh Bkw d/ fdZs/ jB) s?B{z<br />

gs? N{ ekb B/w} dk wkfJBk rkbK d/DhnK j[zdk j?. fJj n? jopz; f;zx dh<br />

nzro/}h. w/oh nzro/}h dh t?fNzr eo/rk.<br />

phHJ/H nkBo} (1970-72) ftu ;kB{z fijVhnK feskpK gkm g[;seK ti'I bZrhnK<br />

j'JhnK ;B, T[BQK ftu'I ;odko dh ;gs fFqzr ns/ gq/wgqekF f;zx dh Gkosh ekft<br />

Fk;so nkT{N nkc fgqzN ;B, gfNnkb/ fe;/ bkfJp/qoh ftu'I Bk fwbhnK sK fJe<br />

ftfdnkoEh s'I b? e/ jZE Bkb T[skok ehsk. T[d'I c'N';N?N BjhI ;h. w/o/ nfXnkge<br />

eosko f;zx B/ fejk - d' BebK eohI. fJe w?B{z th ukjhdh n?. d' ekr}K<br />

ftueko ekopB oZy e/ Beb ehsh. pj[ ft;Eko, g[zdqhe ns/ gqkFo-gqFB gVQhnK.<br />

T[BQK dhnK fbyhnK ihtBhnK uzrhnK brdhnK go fi; rZb s/ r[Z;k nkT[Idk T[j<br />

fJj fe ;odko B/ ;zs coKf;;h nf;Z;h T[go b/y fby fdZsk j? s/ fjZg' r?Iv/ T[go<br />

th. w?I ;'funk eodk - i/ w?B{z fbyDk nk frnk sK w?I fjZg' r?Iv/ T[go fpbe[b<br />

BjhI fbyKrk.<br />

fJe fdB fJe iE/dko B/sk nk frnk. ukj gkDh ghIfdnK efjD bZrk, @@w/oh<br />

edo BjhI eodh jkJhewKv. w?I e[opkBh ehsh j?, fezB/ ;kb i/bQ eZNh j? gzE bJh.<br />

fe;/ B{z gotkj BjhI.##<br />

;odko B/ fejk, @@iE/dkok e?d sK s{z eZNDh jh ;h. fJ; rZb dk F[eo eo<br />

fe gzE d/ Bkw bZr rJh. s{z sK wZMK u'oh eoB d/ e/; ftu i/bQ iKdk i/ nekbh<br />

db ftu Bk j[zdk. w?I id'I vhH;hH j[zdk ;h, fi; fJbke/ ftu iKdk T[E'I d/ EkD/<br />

ftub/ n?;Hn?uHUH B{z nkydk p;sk-p/ d/ pzfdnK B{z p[bk. p;sk-p/ T[j fb;N j[zdh<br />

j? fi; ftu ;[Gkn ti'I jh i[ow eoB tkb/ b'e j[zd/ jB, fijV/ tkodksK nkw<br />

eoB tkb/ b'e j'D, pdwkFK dh fb;N. fJbke/ ftub/ pzfdnK B{z ;Zd e/<br />

n?;Hn?uHUH B{z nky fdzdk fe gzi-gzi, ;Zs-;Zs fSZso bke/ Gik d/j. Gbk uzrh rZb<br />

Bk j'Jh fe s/ok Bkw EkD/ T[; fb;N ftu BjhI fgnk, nekbh db ftu g? frnk<<br />

w"iK eoh uZb.##<br />

;odko B/ dZf;nk, @@pj[s ;kb gfjbK xo pH;H pb (i' fgS'I nzfwqs;o<br />

:{Bhtof;Nh ftu tkJh;uK;bo bZrk) nkfJnk. T[d'I T[; B/ f;o w[BkfJnk j'fJnk<br />

;h. efjD bZrk, @@ih d/o dk s[jkv/ gk; nkT[D dk fJS[e ;h go nkT[D s'I vodk<br />

;h.## ;odko B/ g[ZfSnk, @@fe; rZb dk vo ;h s?B{z


135<br />

vodk feT[I j?I< d't/I ezw feT[I eodk j?I< tkb w[BkT[D/ th jB s/ voBk th j? fe<br />

p[ok Bk bZrK. w?I th eJh wkV/ ezw eodk jK go vodk BjhI. dZ; fet/I nkfJnk


136<br />

iKdk. n;hI pZu/ ;wM iKd/ s/ T[;B{z SZv fdzd/. ;odko ;kfjp w?I pVh d/o dk u{z<br />

u{z eoh ikBk, j[D w/ok yfjVk SZv'.<br />

w?B{z fejk - n?seh t;kyh s/ nBzdg[o ;kfjp b?euo eoB dk ;Zdk nkfJn?.<br />

ikT{Irk. s{z th uZbhI. ;co uzrk bzx{rk. Bkb/ s?B{z fJe swkFk fdykT{Irk. ;Zdk<br />

gZso fwb frn?, j[D b?euo dh ftT[Is, o{g o/yk fdb ftu pDkT[D bZr ikT{Irk.<br />

eZgV/ gq?;, p{NK B{z gkfbF eokT{Irk. foeF/ s/ pZ; ;N?Iv, p; cVe/ nBzdg[o ;kfjp.<br />

uVQkJh uVQ BjhI j[zdh, foeF/ tkb/ B{z ej{zrk T[go sZe SZv e/ nk. eZSK ftu jZE<br />

d/Jh iE/dko fJe d{i/ Bkb :ZeV wkod/ w?B{z nkT[IfdnK d/y<strong>Dr</strong>/ go fJT[I fdyktk<br />

eoBr/ fit/I w/o/ nkT[D dk T[BQK B{z e'Jh gsk BjhI. foeF/ tkb/ B{z feokJ/ dk<br />

G[rskB eoe/ s'o fdnKrk sK s/}h Bkb w/o/ tZb nkT[<strong>Dr</strong>/, p[bzd nktk} ftu cfsj<br />

p[bkT[<strong>Dr</strong>/, iZchnK gk gk fwb<strong>Dr</strong>/. g?f;nK dk G[rskB j'D s'I pkd.<br />

;odko B/ GkFD fdZsk. fe;/ B/ ;tkb gZ[S fbnk, **ih szp{ *u fbik e/ r[o{<br />

ih B/ gzi fgnkfonK d/ ;h; ;Zu w[Zu eZN/ ;B


137<br />

b/y fbfynk ;h fi; ftu r[bkw j[;?B d/ e[M fJsok}:'r tke j{-p-j{ fpBK fe;/<br />

fNZgDh d/ Skg fdZs/ ;B. f;ZyK ftu pVk r[Z;k c?b frnk ;h s/ nkyo c"ik f;zx B/<br />

nekb sys ;kfjp gk;'I wkch wzrh. c"ik f;zx d/ b/y ftZu tos/ ;o'sK B{z rbs<br />

;kps eoB bJh T[j b/y fby e/ fbnkfJnk ;h. T[d'I tkJh;-uK;bo vkH fJzdoihs<br />

e"o ;h, i' ;odko dh pVh edo eodh ;h. ;?B/N jkb yukyu Gfonk j'fJnk ;h.<br />

tkJh;-uK;bo B/ nkozGe p'b p'bfdnK fejk, **;fseko :'r ;odko ;kfjp ih,<br />

feT[Ife gfjbK pj[s p/o;h j' u[eh j'Jh j?, s[;hI b/y ih ;de/ gVQ' go fJ; ftu<br />

vkH c"ik f;zx pko/ e[M Bk efjDk. wkj"b gfjb'I jh sDkT[rq;s j' u[fenk j?.**<br />

;odko p'fbnk, **w?I edh gq'c?;o BjhI fojk fJ; eoe/ eJh rZbK dk gsk<br />

BjhI j?. ftdtkB th BjhI jK. j[D tZvh ;wZf;nk nk gJh j? fe b/y gVQK s/ vkH<br />

c"ik f;zx dk f}eo Bk eoK. fJj b/y sK w?I fbfynk jh fJ; eoe/ j? fe c"ik<br />

f;zx dhnK bZGsK oZd eoK. ub' fJe j'o ezw eoe/ d/yhJ/. w?I phph fJzdoihs e"o<br />

ih B{z nkydk jK fe r[o{ s/r pjkdo ;kfjp pko/ T[j gzi fwzN p'bD go r[o{ s/r<br />

pjkdo ;kfjp dk f}eo Bk eoB. T[BQK B{z d/y e/ w?I th :sB eoKrk e[M.**<br />

;ko/ u[Zg ukg Sk rJh. tkJh;-uK;bo B/ G[Zb dh fywk wzrh sK fes/ ik e/<br />

g/go gVQB dk wB pDkfJnk BjhI sK T[Zm uZfbnk ;h. vkH rzvk f;zx B/ ;tkbK dh<br />

p[SkV ehsh, ;odko B/ T[BQK B{z ;zs[FN ehsk. ftFt ;kfjs j't/ Gkt/I cab;cak, Xow<br />

nfXn?B j't/ Gkt/I fJfsjk;, e'Jh ndkok nfijk BjhI ;h fiE/ T[; dk f;Zek Bk<br />

uZfbnk j't/. fe;/ wfjfcab ftu p?mk T[j p/FZe e[M Bk p'b/, T[; dh w"i{drh ftu<br />

brksko ;zihdrh ofjzdh. g/go dk ;?;aB ysw j'fJnk sK n;hI e[M ftfdnkoEh ns/<br />

nfXnkge ukj ghD bJh T[; B{z ekch jkT{; b? rJ/. rZbK dk f;bf;bk Å[o{<br />

j'fJnk.<br />

fJe nfXnkge B/ g[ZfSnk- nZi eZbQ eh fby oj/ j'I ;odko ;kfjp? ;odko<br />

B/ fejk- eh fby fojK? w?I eh fbyD?? w?I fejVk gq'c?;o jK. fbyD tk;s/ gVQBk<br />

g?Id?, c/o g?B, ekria ukjhd/ B/, NkJhg eokT[D bJh g?;/ ukjhd/ B/ s/ ca/o SgkT[Dk<br />

g?Id?. Sg e/ b'eK ;kjwD/ nkT[Dk ;{owrsh j[zdh j?, :Z[X j? fJj fJe, s[jkB{z fvc?I;<br />

eoBk gJ/rk. w?I sK B"eohU eZfYnk j'fJnk pzdk r[wBkw fijh T[dk; fizdrh pshs<br />

eo fojk jK. s[;hI gq'c?;o j'. ;r'I s[;hI w?B{z dZ;' s[;hI j[D sZe eh fbfynk s/ j[D<br />

eh fby oj/ j'.<br />

;odko B/ r[Z;/ j'D dk ekoB? gq;aB eosk nfXnkge dh ngDh e'Jh fbys<br />

Sgh BjhI ;h.<br />

r[o{ BkBe d/t ih d/ r[og[op w"e/ ;odko wfjzdok ekbi ftu f;Zy<br />

fcbk;ch T[go GkFD d/D nkfJnk. fgqz;hgb ;zs f;zx ;/y'I ;?whBkoK ftu jo/e<br />

ftdtkB dh fyZbh T[vk fdnk eodk ;h, F"e ;h fJj. ekwo/v nfXnkge ;o'fsnK<br />

ftu p?m/ ;/y'I B{z nky oj/ ;B fe ;tkb g[ZS' s/ ;odko B{z fmZm eo'. ;/y'I B/ fejk,<br />

**w/ok ftFk BjhI. fJj ;odko dk ftFk j? s/ fJ; ftF/ T[s/ ;z;ko ftu T[; s'I<br />

tXhe e'Jh BjhI ikDdk. ;odko dh BjhI, s[;hI w/oh p/fJ}sh eotkT[Dh ukj[zd/ j'<br />

don;b. w?I BjhI T[Zmdk e[M g[ZSD g[SkD. s[;hI g[ZS bt'. eo' fjzws.**


138<br />

nekbh okiBhsh ns/ f;Zy f;XKsk dh p/Vh dk uZg{ T[; B/ nkgD/ jZE ftu<br />

cfVnk j'fJnk ;h. jZ;fdnK fejk eodk, **f;Zy x'V ;tkoh SZv rJ/ jB. edh<br />

edh jkEh T[go uVQ iKd/ jB. jkEh B{z wjkts s'odk j?. x'Vk w?I nkgDh wo}h<br />

Bkb s'odk jK. s[jkvh fdFk s[jkv/ jZE j'Dh ukjhdh j?, x'V/ dk brkw s[jkv/ jZE<br />

ftu. nkgDh j'Dh d/ ;[nkwh nkg pD'. HHHnekbh okiBhsh B{z x'V ;tkoh f;ZyDh<br />

gt/rh.**<br />

;odko B/ gzikp :{Bhtof;Nh bkj"o s'I fcbk;ch ftu n?wHJ/H r'bv w?vb<br />

jk;b eoe/ ehsh. bzvB s'I NqkfJg'; ehsh. cb;c/ dh fJj fvroh T[d'I gqdkB ehsh<br />

ikfJnk eodh ;h id'I ftfdnkoEh ;kps eodk ;h fe T[;B/ bkshBh ns/ :{BkBh<br />

GkFk dh w[Ybh :'rsk gqkgs eo bJh j?. fJj GkFktK T[E'I f;ZyhnK, cko;h, ;z;feqs<br />

ns/ gkbh dk frnkB y[d jk;b ehsk. Bkb' Bkb nkJhH;hHn?;H dh fsnkoh eod/<br />

oj/. nkgD/ ftfdnkoEh ihtB dh xNBk ;[DkJh. fJwfsjkBK s'I gfjbK, fotki<br />

nB[;ko Bt/I ftfdnkoEhnK B/ g[okD/ ;hBhno ftfdnkoEhnK B{z ftdkfJrh gkoNh dk<br />

fvBo d/Dk ;h. g?;/ fJeZm/ eo bJ/. nkg; ftu ;bkjK eoB bZr/ fe fe;/<br />

;BwkfBs pzd/ B{z Bk p[bk bJhJ/< fe; B{z< eg{o f;zx B/ fejk - uofub B{z p[bk<br />

b?Id/ jK. ;ko/ jZ; gJ/. d{ih ;z;ko izr uZb ojh ;h. gqXkB wzsoh ftz;NB n?;H<br />

uofub d/ jZE poskBth ;kwoki ns/ jwkfJsh d/;K dh ewkB ;h. T[j fet/I nk<br />

;e/rk<<br />

eg{o f;zx B/ fejk - BjhI nkJ/rk Bk ;jh, T[jdh wo}h. w/o/ Bkb d' w[zv/<br />

fsnko j'D. p/Bsh eoB dk eh joi< uZb gJ/. fwbD dh nkfrnk j'Jh, ;Zd/ dh<br />

g/FeF ehsh. uofub B/ g[ZfSnk - fe; Fkw< eg{o f;zx B/ fejk - ih fijVh Fkw<br />

s[jkB{z c[o;s j't/< ;?eNoh p[bkJh, g[fSnk fejVh Fkw ykbh j?. ;?eNoh B/ vkfJoh<br />

d/y e/ sohe dZ; fdZsh. uofub B/ ;?eNoh B{z fejk - fJj Fkw :{Bhtof;Nh tk;s/<br />

fby d/j. wB}{oh fwb rJh. T[Zm e/ XzBtkd eofdnK eg{o f;zx B/ g[fSnk - ih<br />

p[ok Bk wBkU sK ft;eh dk fJzs}kw eohJ/< uofub B/ fejk- i/ sK T{NgNKr,<br />

petk; ;[DBk j?, c/o Bk efoU, i/ neb dh rZb ;[DBh j? c/o ft;eh dk fJzs}kw<br />

eo d/fJT[. Bk gfjbK Bk fgS'I, ftfdnkoEhnK dh ftdkfJrh gkoNh ftu gqXkB wzsoh<br />

e/tb fJ; w"e/ nkfJnk ;h, T[j th T[d'I id'I ;kok ;z;ko, :[ZX dh GZmh ftu pb<br />

fojk ;h.<br />

e?bhc'oBhnK d/ f;ZyK B/ ;qH r[os/i f;zx B{z GkFD d/D bJh ;Zfdnk. fNeN,<br />

;tk bZy wkD GZsk s/ ;'B/ d/ w[Zm tkbh feogkB G/N eoBh ;h. frnk, GkFD d/<br />

F[o{ ftu efj fdZsk fe fijVk pzdk whN BjhI yKdk T[j f;Zy BjhI j' ;edk. ;zrs<br />

ftu ftnkge r[Z;k c?b frnk, wkch wzrD bJh fejk, Bk wzB/, wkB ;BwkB SZv e/<br />

tkg; nkT[Dk fgnk. eJh ;kb w?I ;'udk fojk, r[os/i f;zx B{z fJj rZb eoB dh<br />

eh b'V ;h< gsk Bk bZrk. fJ; ;kb i[bkJh 2011 ftu fJe nwoheB ftdtkB<br />

Bkb T[j :{Bhtof;Nh nkfJnk. tkJh;-uK;bo i;gkb f;zx B/ ftuko tNKdo/ ftu<br />

Fkwb j'D bJh w?B{z th ;Zd fbnk. ykDk yKfdnK tkJh;-uK;bo B/ ;qH eg{o f;zx<br />

dhnK rZbK S/V bJhnK, efjD bZr/ - w?I ;odko B{z r[od[nkok ;h; rzi ;kfjp


139<br />

ftu b?euo tk;s/ p[bk fbnk. nk rJ/. ni/ rZb F[o{ jh j'Jh ;h fe ;odko B/<br />

efj fdZsk, f;ZyK bJh whN ykDk pj[s }o{oh j?. fttkfds j'D eoe/ fJ; rZb Bkb<br />

seoko j' frnk fi; B{z ;odko B/ g{o/ moQw/ Bkb FKs ehsk.<br />

fJj rZb ;[De/ w/oh ;wZf;nk jZb j' rJh. ;odko d/ e[M w[ohd ;odko dh<br />

j{pj{ Beb eoB brd/ jB sK c; iKd/ jB. fijVh rZvh ;odko ubkT[D ikDdk<br />

;h, T[;dk ;Nhnfozr fe;/ j'o B{z BjhI cVBk ukjhdk.<br />

b'eK B/ d/fynk, fJe rkfJe tki/ dh fJe' ;[o dZph, d/o sZe rkT[Idk fojk.<br />

fJe ;o's/ B/ g[ZS fbnk - T[;skd ih n;hI d/fyn? rtZJhnK dhnK T[IrbK brksko<br />

jkow'Bhnw dhnK tZy tZy ;[oK T[go BZudhnK jB go s[;hI fJe' ;[o dZph oZyh.<br />

T[;skd p'fbnk - nBikD b'e nkgDh nkgDh ;[o bGd/ ofjzd/ B/ go bZGdh BjhI.<br />

w?B{z bZG rJh j?, ;' feT[I SZvK<<br />

w?I d/fynk j? fe eg{o f;zx d/ T[gkFe T[; tKr ft;eh ;/tB eoB ns/<br />

rkbK d/D d/ F[ehB jB. seohpB ;ko/ wk;No skok f;zx d/ Bzpo fJe d[FwD<br />

jB. fJe fwZso B/ dZf;nk - w?I nkgD/ xo wk;No skok f;zx dh s;tho bNekJh<br />

j'Jh ;h. id'I ;kuh ;kyh gVQh, T[dhI w?I wk;No dh s;tho gkV e/ ;odko eg{o<br />

f;zx dh s;tho Nzr bJh. ;[De/ Bkr;?B B/ fejk - eg{o f;zx fto[ZX fe;/ dh<br />

feskp gVQ/Irk sK ;odko dh s;tho gkV e/ ;[ZN dJ/Irk. s/ok ezw fJj' ofjDk j?.<br />

;kuh ;kyh ftub/ sZE ;[ZN gkT[D tkb/ BjhI jB go id'I ;kvk ;odko 1947<br />

t/b/ dh bhvofFg B{z p/feoe j' e/ edh w{oy nkydk j? edh p/JhwkB, T[d'I e[M<br />

nfij/ ;tkbK dk ;kjwDk eoBk g?Idk j? fiBQK d/ itkp bZGD ftu w[Feb nkT[Idh<br />

j?. eg{o f;zx dk fJ; rZb'I d[yh j'Dk tkip j? fe fjzd{nK B{z wjkswk rKXh ns/<br />

gzH itkjo bkb Bfjo{ fwb/, w[;bwkBK B{z w[jzwd nbh fiBkj fwb/, fijV/ tbkfJs<br />

s'I gVQ e/ nkJ/ ;B, ;z;ko dh f;nk;s s'I tkec ;B, nkgD/ jZeK gqsh ikro{e<br />

;B. fJBQK d/ w[ekpb/ f;ZyK B{z fwfbnk ;e{b wk;No, skok f;zx i' fe;/ soQK th<br />

poskBth ;oeko Bkb ;ztkd oukT[D d/ :'r BjhI ;h. fJ; gZy'I ;odko wjkokik<br />

G[fgzdo f;zx dh :'rsk dk ekfJb j?. T[BQK fdBK ftu f;ZyK dh okiBhse nrtkJh<br />

eoB tk;s/ fiBkj ns/ rKXh d/ w[ekpb/ e'Jh eZdkto B/sk eg{o f;zx pDdk j?.<br />

id'I ;[GkF uzdo p'; tor/ i[nkB nkJhH;hHn?;H B{z bZs wko e/ f;nk;s ftu e[Zd<br />

oj/ ;B T[d'I ;kvk ;odko fvgNh efwFBoh dk nkBzd b?Idk j'fJnk ihtB d/ ;G<br />

;[y G'rdk fojk. fpT[o'eo?N f;nk;sdkBK Bkb w/b i'b sK oZyd/ jB go e[M<br />

god/ Bkb. ;odko Fo/nkw wk;No skok f;zx dk w/}pkB j[zdk. eKro; dh g{oh<br />

fto'Xsk eodk, fJ;/ f;nk;h fto'Xsk ekoB ;oeko B/ }bhb eoe/ B"eoh ftu'I<br />

fv;fw; ehsk. fi; i[vhfFnoh B{z f;o/ dh GfoFN dZ;dk j? T[;/ nZr/ ;[gohw e'oN<br />

sZe nkgDh B"eoh dh pjkbh tk;s/ nghb do nghb eodk fojk.<br />

wjkokik G[fgzdo f;zx dh p"fXe :'rsk ns/ skbhw pko/ e'Jh fttkd BjhI,<br />

T[j y[d th gzE dh tkrv'o ;zGkbDh ukj[zd/ ;B fi; tk;s/ T[BQK B/ ;/tk f;zx<br />

mheohtkbk dh f}zw/tkoh bkJh. mheohtkbk ;odko wjkoki/ dk iwksh ;h s/ eokT{B<br />

fgqz; d/ iwksh T[jh j'fJnk eod/ jB fiBQK B/ nrbh e?pfBN ftu Fkwb j'Dk j[zdk


140<br />

j?. ;oeko ftu Fkwb j'D fgS'I mheohtkb/ B/ wjkoki/ B{z nkgD/ fgzv ftu FkBdko<br />

dknts fdZsh ;h fi; tk;s/ eokeoh fJzrb?Iv ftu'I yohdh s/ g/IfNzr g?fo; ftu'I<br />

eotkJh rJh. mheohtkbk ;odko ;zs[fbs ihtB tkbk B/e pys f;Zy ;h fi; B{z<br />

wjkoki/ dh nZ:kFh g;zd BjhI ;h. T[;B{z fejk iKdk fe wk;No skok f;zx tor/<br />

ikjb bhvo dh EK f;ZyK B{z ;wMkT[ fe nzro/} s'I e[M b?Dk j? sK w?I fdtk ;edk<br />

jK. go mheohtkbk Nkb wN'b eodk fojk. gzE B/ nzfwqs;o Gkoh ekBcoz; ;Zdh<br />

sK wjkoki/ B/ pkj[ew ;/tk f;zx mheohtkbk B{z nzfwqs;o G/fink fe fJj ;kok e[M<br />

gzE nZr/ oZy. mheohtkbk B/ p'bD dk ;wK wzfrnk, i' fejk T[;dk ;zy/g wsbp<br />

fJj j? - ykb;k ih, wjkoki gfNnkbk B/ w/oh fvT{Nh bkJh j? fe w?I s[jkB{z<br />

;wMktK, gzE dh bhvofFg d/ :'r fJ; tes wjkokik jB. w?I s[jkB{z ;wMkD d/<br />

;woZE BjhI jK feT[Ife ni/ sK w?I y[d fJ; rZb Bkb eBftz; BjhI j'fJnk fe<br />

wjkokik gzE dh bhvofFg d/ :'r nfXekoh jB. feT[Ife T[BQK d/ j[ew dh skwhb<br />

BjhI j' ;eh, fJ; eoe/ w?B{z T[BQK dh ;oeko ftu ofjD dk jZe BjhI. fJE'I<br />

gfNnkbk ;oeko tZb nkgDk n;shck G/ifdnK j'fJnk no} eodk jK fe fJe<br />

;/te ti'I gzE w?B{z nkgD/ ftu Fkwb eo/.<br />

i?ekfonK dh r{zi ftu T[;dk ;tkrs j'fJnk. wjkokik gfNnkbk d/ j[ew<br />

nB[;ko ;/tk f;zx fybkc mheohtkb/ mkD/ ftu u'oh eoB dk w[eZdwk doi j'fJnk.<br />

n?cH nkJhH nko nB[;ko mheohtkbk fgzv d/ ;KM/ y{j T[go fgZsb dk rVtk<br />

w[;kcoK d/ gkDh ghD bJh oZfynk j'fJnk ;h. ;/tk f;zx T[;B{z u[ok e/ b? frnk.<br />

gfNnkbk i/bQ ftu T[; T[go jZseg{oB fjz;k ehsh rJh fi; fto[ZX nzB SZv fdZsk.<br />

bzwh G[Zy jVskb T[gozs d/jKs j'fJnk. ;?INob i/bQ gfNnkbk d/ fi; njks/ ftu<br />

T[BQK B{z pzdh oZfynk frnk ;h w?I T[E/ pzdh fojk. fJ; B{z j[D thHnkJhHghH njksk<br />

efjzd/ jB. fJ; ftu ;/tk f;zx mheohtkb/ dk p[Zs bZfrnk j'fJnk j?.<br />

fit/I wkM/ d[nkp/ ftu f;zx ;Gk ;orow ;h T[t/I jh fonk;sh fJbkfenK ftu<br />

goik wzvb bfjo ;zrokw eo ojh ;h. goik wzvbhJ/ nzfwqsXkoh fBsB/wh f;zx<br />

;B. w/o/ fgzv d/ pkpk foZXk f;zx gzB{ F'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ tkJh;<br />

g?q}hv?IN ;B. f;nkbK d/ fdBhI fJ; pkp/ B{z fgzv d/ SZgV ftu ybQko e/ gfNnkbk<br />

g[b; vzv/ po;kT[Idh j[zdh, fgzv d/ydk j[zdk. pugB ftu nkgD/ xo d/ ;kjwD/ w?I<br />

wk;No skok f;zx B{z d/fynk i' ;qH foZXk f;zx dh ypo ;ko b?D nkJ/ ;B. ;?IeV/<br />

nekbhnK d/ Bkjo/ fJj' fij/ jz[d/ ;B - gzE fgnkok gfjbK j?, ;odko foZXk f;zx<br />

fgZS'I B/. wsbp fe d' uh}K fgnko eoB :'r jB, ;G s'I gfjbK gzE, T[; fgS'I<br />

fi;dk Bkw fbnk iKdk T[j ftnesh fgnkok j[zdk. f;ZyK B/ wjkoki/ B{z oZd ehsk.<br />

wk;No skok f;zx d/ tes soBskoB s/ w'rk, e/tb d' s;hbK B{z SZv e/<br />

feXo/ f;ZyK dh pj[frDsh BjhI ;h. T[; tk;s/ d'jK ftu'I fJe u[DB dh r[zikfJ;a<br />

puh- fjzd[;skB Bkb ofjD? fe gkfe;skB Bkb. T[;B/ i' u'D ehsh, fe;/ soK<br />

rbs BjhI ;h. w?I wk;No d/ fJybke pko/ nzro/ia n"os dk jtkbk fdsk fi;B/<br />

fbfynk- o/b rZvh ftu f;ZyK d/ nd[Zsh bhvo Bkb bzwk ;wK ;co eoB dk w"ek<br />

fwfbnk. e[b ;co ftu T[;B/ w/o/ tZb nZy BjhI u[Zeh. ;o's/ dh fNZgDh- Bg[z;e


141<br />

j'J/rk. w?I T[;dh JhwkBdkoh dhnK rZbK dZ;D bZrk, T[so fwfbnk- w{oy pzdk<br />

p/JhwkBh eo Jh Bh ;edk. fJBQK ;o'fsnK nZr/ phB tikT[D Bkb gkJhnk d[ZX<br />

B;hp BjhI j't/rk.<br />

1977 ftu w[Zy wzsoh pkdb, ;odko dh e'mh nkJ/, g[ZfSnk- w'okoih d/;kJh<br />

B/ r[ioks ftu ;aokppzdh eo fdsh j?. w?I gzikp ftu eo fdnK? ;odko B/ fejk-<br />

fpbe[b BjhI. ;aokppzdh ;dek gzikph ;aokp ghDh BjhI SZv<strong>Dr</strong>/. bkrbhnK ;N/NK s'I<br />

;wrb j'J/rh, y/sK ftu GZmhnK bZr ik<strong>Dr</strong>hnK. ;oeko dh nkwdB T[go ;ZN io{o<br />

ti/rh go ;aokp pzdh dk bkG e'Jh BjhI j't/rk. T[Zu fJybke d/ pzd/, fij' fij/<br />

f;zx ;GhJ/ ;B, e'Jh gouko w[fjzw Bkb ;wMkT[D ftu ekw:kp j' ikD sK ;aokp<br />

SZvh ik ;edh j?, ;oekoh gkpzdhnK Bkb fJj ezw BjhI j' ;edk.<br />

T[es ;{uBk fJ; eoe/ fdZsh rJh sK fe gkme fJe gk;/ d/ tfjD ftu<br />

tfj e/ rbs XkoBk Bk fwE bt/. eg{o f;zx dh :'rsk fBofttkd j? go Bk fJ;<br />

B{z T[j nkgD/ bJh tos ;fenk Bk gzE bJh. fJj' GkDk f;woBihs f;zx wkB ns/<br />

r[os/i f;zx Bkb tkgfonk. gzE B/ fJBQK B{z foekov s'V t'N ns/ wkB ;BwkB<br />

fdZsk fi;B{z fJj poeoko Bk oZy ;e/.


142<br />

bkbh bkbh dk dk u"frodk<br />

u"frodk<br />

eJh d';sK B/ fejk - bkbh pko/ fby. ykbh fdwkr s/ ykbh nZyK Bkb<br />

fJXo T[Xo d/yD bZr iKdk. w?I T[; pko/ eh fbyK < ihjBz{ w?I ikDdk BjhI T[;<br />

pko/ ejh rZb eh j't/rh < b'e tofenK d/ toe/ oZp pko/ fbyh ik oj/ jB, oZp<br />

pko/ fbyD tk;s/ e'Jh r[o{ BkBe ukjhdk j?, N?r'o ukjhdk j?. fJBQK d' tv/fonK<br />

d/ Bkw fJ; eoe/ bJ/ feT[Ife fJj ;B T[j ;ay; i' oZp Bkb bV g?Id/ ;B.<br />

bVhdk T[; Bkb j[zdk j? fijVk s[jkvk j?. w?I okfinK d/ :[ZXK dhnK rZbK BjhI eo<br />

fojk, fJj T[BQK tZb fJ;akok j? fiBQK d/ edw S[jD bJh pkd;akjK dh esko bZrh<br />

j't/. fijV/ f;nkD/ d';s efj oj/ ;B fby, T[j nk;tzd ;B. T[BQK s'I fes/ tXhe<br />

f;nkfDnK B/ fejk - fpbe[b Bk fby. T[; ftu'I eZy BjhI fBebDk, feT[I ;wK<br />

yokp eo/I, e[ZM j'o fby.<br />

j'fJnk fJj fe 11 ngq?b 2004 Bz{ w/oh fJe fBeh fijh fbys gzikph<br />

fNqfpT{B B/ Skgh fi; ftu w?I bkbh dk, T[;d/ xo dk s/ T[;d/ fgsk dk fiaeo<br />

ehsk. ;kb 1968 ftu d;thI iwks fgzv'I eoe/ id'I w?I wfjzdok ekbi ftu dkyb j'<br />

e/, gqh-w?vheb eoe/ vkeNo pDB dk c?;bk fbnk, T[d'I w/oh i/p ftu u[nkBh BjhI<br />

;h. w?I bkbh d/ gfNnkb/ pj/Vk o'v tkb/ wekB d/ sp/b/ ftu v/ok iwk e/ gVQBk<br />

F[o{ ehsk. gzdoK ;kb dk fJj S'eok d/ydk, bkbh Bkb okiadK nk fojk j?,<br />

;'wgkb ozuB nk fojk j?, ;[oihs gkso, B{o, f;at e[wkoHHH :kBh fe ;ko/ d/ ;ko/<br />

ni{p/. gfjbh tkoh n?bHghH w;ahB ubdh d/yh, gfjbh tkoh N/g foekovo d/ tZv/<br />

;g{b x[zwd/ d/y/HHH d{o'I. w/oh fJj fbys gVQe/ eJhnK Bz{ :ehB nk frnk fe fby<br />

;edk j? bkbh pko/ go fbydk BjhI. ;' wBkD d/ :sB j'J/.<br />

N?r'o d/ tke B/ ;jkok fdsk. u'y/o pkbh dh G{fwek ftZu fbyd/ jB, @@pzr<br />

do;aB dk ;zgkde ;qh;a uzdo pko pko nkyh frnk bzwh ejkDh fby, bVhtko<br />

SkgKr/, n?stkoh w?riahB ;?e;aB ftu. N[ZN/ skfonK tKr S'NhnK ejkDhnK dh sK<br />

pko;a j[zdh ojh, bzwh ejkDh (Bktb) fbyh BjhI ;h. id'I T[j BK jfNnk, w?I jK<br />

eo fdsh. T[j sK y[;a j'e/ ubk frnk, w?I p/u?B j' frnk, ;'uh frnk eh eoK. w?I<br />

nkgD/ nkg Bz{ fejk - fdb dh GZmh ftu nZr pkb, ;yas b'jk skn, fco jE"V/<br />

Bkb ;ZNK wkohI ikJhI, nkg/ e'Jh w{os gqrN j' ikt/rh. bU fJj j? s[jkvh u'y/o<br />

pkbh.##<br />

;akfJd e[M rZb pD/. go feT[Ife gkmeK Bz{ r[wokj eoB dh w/oh nkds<br />

BjhI, w/ohnK :kdK, wB T[go T[eo/ gqGktK ftu bkbh r?aojkiao j?, T[; dk fgsk<br />

fBozso jkiao, ;' pj[shnK rZbK fgsk pko/ j' ik<strong>Dr</strong>hnK. go fJj th ikDB dh fJe<br />

ftXk j?, fgsk ftu'I dh ;akfJd g[Zso fdZ; gt/. T[gfB;ad ftu T[dkbe ngD/ p/N/<br />

;at/se/s{ Bz{ efjzdk j? - sz{ ;'B/ s'I pDhnK j'JhnK uhiaK fBoy goy e/ ;'B/ pko/<br />

ikDBk ukj[zdk j?I. T[bN eo, f;oc ;'B/ Bz{ ikD, T[; s'I pDhnK t;sK pko/ nkg/<br />

gsk bZr ikJ/rk. pqjw d/ ftfGzB o{gK ftu fd;dhnK t;s{nK Bz{ ikDB dh EK<br />

pqjw Bz{ ikD. e[dos dk nkg/ gsk bZr ikJ/rk.


143<br />

bkbh d/ xo g[ZiD dh dk;skB. w/ok tZvk Gok r[ofdnkb f;zx d;thI ftu'I<br />

pj[s tXhnK Bzpo b? frnk, w?foN ftu nkfJnk, nZr/ gVQB tk;s/ g?;/ BjhI ;B, ;'<br />

J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh j' frnk. sBykj fpnk;h o[gJ/ wjhBk. fJj 1958<br />

dh rZb j? id'I T[j w?Bz{ gfjbh iwks ftu dkyb eotk e/ ubk frnk. w?Bz{ fejk<br />

eodk - i/ d;thI ftu'I w/o/ Bkb'I tZX Bzpo b? frnk, s?Bz{ ekbi dkyb eotk<br />

fdT{Irk. w?I yok oZN/pkia ;K, j[D th jK. w?Bz{ gzithI ftu gsk bZr frnk ;h fe<br />

w/ok fdwkr dofwnkB/ doi/ dk j?, oZN/ wko s/ ezw pDk, BjhI c/bQ j' ikJ/Irk.<br />

nZmthI dh w?foN fb;N g[Zih, w/ok nZm o[gJ/ wjhBk tiahck bZrk, ch; wkc. d;thI<br />

dk Bshik fBefbnk sK Gok s'I fes/ tXhe Bzpo. S[Nh nkJ/, w?I y[;a y[;a Bshi/ dk<br />

ekov fdykfJnk. ;akpk;a fwbh sK w?I fejk - ub' fco gfNnkb/ dkyb eotkT[. T[j<br />

jZ; fgnk, fejk - feE/ B/ g?;/< s?Bz{ J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh eotkT[D<br />

nkfJnK. w?I pVk d[yh j'fJnk, r[Z;/ Bkb fejk - c/o bkok feT[I bkfJnk ;h < T[j<br />

jZ; fgnk - bko/ eoe/ J/B/ Bzpo b? frn?I BjhI sz{ feE/ gVQBk ;h < wko/ rJ/.<br />

Gosh nzpkb/ j'fJnk eodh ;h. ;oNhfce/N u[etk e/ fgzv'I nzpkb/ dk okj cfVnk.<br />

pZ; uko xzN/ b? fbnk eodh ;h. w?I p?m frnk - ;'udk frnk, Gok B/ gqkJht/N<br />

nzro/iah dh n?wHJ/H eo bJh j? w?I fejVk gVQB' jND? < pj[s fwjBs eoKrk.<br />

bVkJhnK bZr<strong>Dr</strong>hnK sK g{oh pjkdoh Bkb bVz{rk. i/ wo frnk sK th mhe, fJj<br />

fizdrh eh fiazdrh j'Jh < i/ pu frnk sK soZeh eodk eodk J/no wko;ab d/<br />

nj[d/ s'I foNkfJo j'tKrk. J/no wko;ab w?I gzdoK fwzNK d/ nzdo nzdo pD frnk,<br />

fco w?I T[j Gk;aD fsnko eoB bZr fgnk fijVk w?I foNkfJow?IN t/b/ d/Dk ;h. T[d'I<br />

sK c[o;s BjhI j'Dh, j[D ftjbk p?mk jK. w?I g{oh ;ghu fsnko eoe/ iapkBh :kd<br />

eo bJh, j[D th :kd j? go j[D ezw dh BjhI ojh. j[D gq'c?;o foNkfJo j'tKrk,<br />

T[j ;ghu fsnko eoBh j?.<br />

nzro/iah ns/ rfDs dk N?;N fbnk. eZd Gko goy/ Bkg/. ;G mhe. nca;o<br />

B/ fejk - fcZN j?I. fbnk ;oNhfce/N fdyk. w?I w/ia T[s/ ekria oZy fds/. d/y/.<br />

nca;o p'fbnk - sz{ sK gzdoK ;kbK dk j?I, ;skoK ;kb j'Dh ukjhdhn? T[wo.<br />

ikj, d' ;kb pkd nkJhI. tZv/ Gok Bz{ g[ZfSnk - j[D eh eoK < T[;B/ fejk - d'<br />

;kb pkg{ Bkb y/sh eok, j'o eh eoB? < w?I pE/ok fejk fe c/o sK w?I fJj th<br />

G[Zb ikT{I i' j[D gfVQnk j? < go j'o ukok Jh BhI id'I e'Jh.<br />

w?I fdb BjhI SZfvnk. BkBek xo uzrk yKdk ghIdk ;h. tZvk wkwk nBgVQ ;h,<br />

T[; Bz{ eh gsk w?foNK fvthiBk dk. T[jBz{ fJj gsk ;h fe tZvk GkDik pVk gVQke{<br />

j?. w?I ik e/ ypo fdsh - w/o/ T[jd/ s'I ;tkJ/ Bzpo nkJ/ B/. pV/ y[;a j'J/. okshI<br />

o'Nh yke/ ;"D tk;s/ SZs T[go uVQ/. w?I j"bh d/ e/ rZb s'oh fe ekbi ftu gVQB?,<br />

gfNnkb/, g?;/ fdT[. ;t/o/ wkwh ukj d/D nkJh, y[;a bZrh, efjzdh - d'js/, s/o/<br />

tk;s/ g?f;nK dk fJzsikw eo fds?. s/ok wkwk s?Bz{ gfNnkb/ SZvD ikT{rk. s/o/<br />

tk;s/ ykD-ghD dk ;wkB th fJe ghg/ ftu gk fds?. d{i/ ghg/ ftu e[M eZgV/ oZy<br />

fds/. f;btk T[E/ bJhI. Bkb/ fJe rZb j'o. s?Bz{ ewo/ dk feokfJnk Bh d/Dk gT{.<br />

T[E/ cfsjrVQhJ/ ;odko dh e'mh n?, s/o/ wkw/ Bz{ gs?. T[j s?Bz{ fJe ewok d/


144<br />

d/<strong>Dr</strong>/. ;odko dk fJe/ wz[vk j? bkbh, pVk gVQke{ d;hId?. w/wk Bkb cob cob<br />

nzro/iah p'bdk sK w?I th d/fyn?. eh gsk T[jBz{ d/y e/ sz{ th uzrk gVQke{ j' ikt/I<br />

< d't/I iD/ fJe fJe ghgk u[Ze e/ n;hI uhe/ s'I gfNnkb/ ikD tkbh p; s/ ;tko<br />

j' rJ/. gj[zu rJ/ bkbh d/ xo. ;odko dk Bkw ;h r[oBkw f;zx. wkwk T[;Bz{<br />

ukuk efje/ p[bkT[Idk ;h. ;' w?I BkBk ih efjDk F[o{ eo fdsk. id'I ezw dZf;nk sK<br />

e'mh d/ pkjo sp/b/ tZb T[Irb eoe/ fejk - nkj wzih uZe, T[E/ Xo b?. B"eo<br />

ukeo BjhI fJE/ e'Jh. ;kca ;{c eoe/ v/ok iwk b?. wkw/ Bz{ rZb iuh Bk, fejk -<br />

ukuk fJj ewo/ pzd gJ/ ofjzd/ B/, fJBQK u'I d/ d/j fJe ewok GkDi/ Bz{ < ;odko<br />

B/ fejk - bkbh ftnkfjnk frn?. j[D sK fJE/ nkT[D t/b/ w?I th d[fuZsh ftu j[zBk.<br />

fJE/ w?Bz{ Jh Bk fes/ ofjD s'I fJBeko fwb ikt/. Bt/I iawkB/ dk s?Bz{ gsk Bh okw<br />

f;nK. w?I j";bk eoe/ fJe nkfrnk j'o wzrh - BkBk ih w?Bz{ gsk bZr? fJj jt/bh<br />

pzd gJh ofjzdh n?. w/ok eZb/ dk ihn BhI bZrDk. fgzv'I ngD/ fJe d';s Bz{ b?<br />

nktK < s[;hI fJj ;wM bfJU fe oytkbh tk;s/ fJe dh EK d' gfjo/dko fwb<br />

rJ/, w[cas d'. T[j jZ; fgnk, fejk - ekek i/ e'Jh wz[vk gVQke{ j? p/;ae b? nk.<br />

;kT{ pDe/ ofjDk g?D?.<br />

n;hI fszB/ g?db gfNnkbk p; ;N?Iv g[Zi/. ;odko nkgD/ fgzv cfsjrVQ,<br />

bfjo/rkr/ d/ B/V/ ;zro{o fibQ/ tZb s/ wkwk nkgD/ fgzv dh p; uVQ rJ/. w?I nkgD/<br />

fgzv nk frnk. fw;sohnK dk w[zvk nihs w/ok ;e{b dk i'Nhdko ;h. n;hI<br />

fJeZfmnK d;thI ehsh. gVQB ftu w/o/ s'I fgZS/ ;h. pkg{ Bkb ;akj d/ nko/ T[go<br />

ezw eoB bZr fgnk ;h. j"bh d/ e/ fJe gk;/ fbike/ rZb dZ;h fe w[cs ofjD<br />

tk;s/ SZs fwb rJh, uZb dkyb j'JhJ/. T[jB/ fejk - nkj ;kJheb u[Ze, w/o/ fgzv<br />

nskbK ikj, wK Bkb rZb eo. fJE'I j[D c[ZN, pkg{ ;wM foj? sz{ ezw ftu ftxB<br />

gkT[D nkfJnI?, rZbK wkoB.<br />

w?I fgzv frnk, wK B/ sK wzB Jh ikDk ;h, efjD bZrh - Gkg/ nr/ fwzBs<br />

sobk eo d/yKrh, T[whd xZN Jh n?, go d/yd/ nK eh pDd?. eZbQ Bz{ nihs s?Bz{<br />

dZ; dJ/rk. w?I fejk - fJe tko dh ch; Go fdT[, S/ wjhB/ dh ch; 83 o[gJ/ j?.<br />

c/o n;hI wkc eotkbKr/, Bkb/ fNT[;aBk efonk eoKr/. y[;a nihs B/ nrb/ fdB<br />

ypo fdsh fe uZbKr/. w[;aeb pVh nkJh, go nkyo pkg{ Bz{ wBk Jh fbnk. T[j<br />

fJjh nkyh iKdk ;h - w?Bz{ fJe ;jkok fwfbnk ;h jZE tNkT[D tkbk, j[D fJj th<br />

uZfbn?.<br />

pZ; cVh s/ nk T[so/ okfizdok j;gskb dh uz[rh T[go. foe;a/ tkb/ Bz{<br />

pj/Vk o'v ikD bJh fejk, T[;B/ pkoK nkB/ wzr/. nihs B/ fejk - ubk w?I b?Bk,<br />

sz{ fgS/ p?m, nZm nkB/ fdnKr/. foe;a/ tkbk jZ; fgnk, fejk - foe;ak ubkT[Dk y/v<br />

BJhI. go ub' nmZBh U ;jh. n;hI ngD/ ;[cfBnK d/ d/; ftu g[Zi rJ/. T[j d{ih<br />

tkoh fgzv'I nkgDk ;kJheb b? nkfJnk, d'jK e'b fJe' ;kJheb ;h. w?I w?vheb ftu<br />

dkyb j' frnk nihs nkoN; ftu. gfjbh tko wfjzdok ekbi d/fynk sK bZrk,<br />

fJE/ dkyb j'D tkbk wjkB j[zdk j? Gkt/I i/p ftu d[nkBh Bk j't/.


145<br />

bkbh dk ;j[ok xo gfNnkbk jh ;h. nkgDh gsBh Bkb sK pj/Vk o'v xZN<br />

Jh nkT[Idk, d';sK d/ ekcb/ jh pj[sh tko fdykJh fdzd/. ;odko fgzv ofjzdk, edh<br />

edkJhI wjhB/ d' wjhB/ pkd d' uko fdB ofj e/ tkg; gos iKdk. gfNnkb/ d/<br />

B/V/ BkGk o'v T[s/ S/ J/eV iawhB ;h. b?Iv ;hfbzr n?eN s'I gfjbK ;kok fgzv<br />

cfsjrVQ T[;/ dk ;h go ;hfbzr fgS'I th xZN ehws g[nk e/ 200 J/eV puk bJ/<br />

;B. fgzv dh jt/bh fJe febQk ;h, T[u/ EK T[Zgo T[;fonk febQk. n;hI gfNnkb/<br />

nkg o'Nh gekT[Id/. dkb iK ;pih, i' ;t/o/ yk e/ iKd/, T[jh ;akw Bz{. fdB fJ;/<br />

soQK phsdk. fJ; sp/b/ dh y[obh ftu n;hI fwZNh gk fdZsh. T[go fJe sfj fJZNK<br />

dh ftSk e/, nypkoK Bkb Ye fdsh. fJjh ;kvk e[fezr o/Ii, fJjh vkfJfBzr N/pb.<br />

fJe ;N't, uko e"bhnK, uko rbk;, nihs jZ;dk - ;wkitkd nk frnk. wZMK ns/<br />

pzfdnK dk vkfJfBzr N/pb fJZe'. nkoEe pokpoh.<br />

;[oihs gkso d/ ;apdK ftZu - T[jdk @fgSb/ iBw# dk Bkw jofdbihs<br />

f;zx f;ZX{ ;h, tZv/ irhodko dk g[Zso, go nkgD/ okiGkr Bz{ fsnkr e/ fBefbnk<br />

j'fJnk ni'ek f;XkoE. nzro/iah dh n?wHJ/H, fdZbh dZyD x[zfwnk j'fJnk. pzpJh dh<br />

wkfJnk Broh dh th Ekj gk nkfJnk ;h s/ ebeZsk :{Bhtof;Nh ftu pzrkbh<br />

dkfB;atoK Bkb th r';aNK ouk nkfJnk ;h. nfXnkgek vkH dbhg e"o fNtkDk<br />

nkgD/ gfotko d/ ihnK tKr jh ;wMd/ ;B, T[BQK ;kBz{ w'j ns/ ngDZs Bkb Go<br />

fdZsk. T[BQK B/ jh w?Bz{ bkbh Bkb fwfbkfJnk ;hl bkbh, fJj ;[oihs n?, w/ok<br />

ftfdnkoEh, fJj th s[jkv/ jh ephb/ dk pzdk j?. fJe ;akw bkbh efjD bZrk -<br />

uZb eth, ;afjo uZbhJ/. gfNnkbk ;afjo :{Bhtof;Nh s'I ;Zs e[ feb'whNo d{o j?.<br />

gkso B/ fejk- bkbh ih, g?db Jh < efjD bZrk - BjhI, eEk s/ ;tko j' e/<br />

uZbKr/. T[; fdB s'I pknd g?o iawhB s/ BjhI bZr/. ;dk eEk s/ ;tko fojk.<br />

d[BhnK dhnK wjkB feskpK gVQB ftu fdB oks o[ZM/ j'J/, BktbK ejkDhnK d/<br />

gksoK Bz{ fit/I Bkb Bkb bJh fcod/. ft;at ;kfjs s'I T[o/ dh rZb BjhI eod/ ;h.<br />

b'oek, ;'ca'ebhia, ;koso, ekw{ UE/ fJT[I jh ;B fit/I eg{oEb/ pktk pbtzs,<br />

jfoGiB f;zx, f;at e[wko, wh;ak j[zd/ ;h.<br />

pq?yas, B/o{dk, gkia gfjbK gfjb bkfJpq/oh dhnK ;a?bcaK @s/ BjhI fwb/, gkso<br />

Bz{ gfNnkb/ dhnK rbhnK pkiakoK ftu bkbh Bkb s[o/ fcofdnK fwb/ . bkbh oks<br />

fdB BktbekoK d/ feodkoK s/ ethnK d/ fpzpK ftueko ofjzdk. T[; dk jo tke<br />

eftsk, f;nkDg iK ftB'd Bkb irdk j[zdk. T[; Bkb s[oB dk wsbp ;h ebgBk<br />

dhnK rbhnK ftu'I bzxDk fiZE/ ;[gBk, n;bhns, d/; fpd/; ;ko/ fJeZm/ ofjzd/. T[j<br />

edh th fes/ th X{Dh pkb b?Idk, fes/ f;tk irk b?Idk s/ feodkoK s/ rkEktK Bz{<br />

gqrN eo b?Idk. T[j nkgDhnK rZbK Bkb d[gfjoK Bz{ ;akwK ftu pdb fdzdk, ;akwK<br />

Bz{ vz{xhnK oksK ftu s/ vz{xhnK oksK Bz{ ;t/oK ftu.<br />

fJe tko gkso e'b w'jBihs nkfJnk j'fJnk ;hl j';Nb d/ ewo/ ftu oks<br />

Bz{ frnkoK e[ ti/ pZsh p[Mk e/ oikJhnK ftu tV/ jh ;B fe dotkia/ s/ d;se<br />

j'Jh s/ nktkia nkJh L


146<br />

-feT[A pJh < epoK u g?D bZr/ UI, T[J/ epoK sK thj toQ/ vz{xhnK j'<br />

rJhnK. epoK s/ e'Jh dhtk Jh irk fdU HHH. pZsh irkJh, dotkiak y'fbQnk, bkbh<br />

;kfjp yVQ/ jB - ;N't pkb eth, sZsk gkDh Xo, nby irkJhJ/, pVh T[dk; j?<br />

oks.<br />

gV/ wiako g/ e[S j?I dhJ/ :/ N{N/ j{J/<br />

fJBQhI ;/ ekw ubkU, pVh T[dk; j? oks.<br />

-fJj 1967 dh rZb j?, ;akfJd. Ud'I thj ;kb j'J/ ;B gzikp d/ pNtko/ Bz{,<br />

20 toQ/ vz{xhnK epoK dk fJ;akok J/jh ;h. fcaoke r'oyg[oh dh T[dk; oks s'I F[o{<br />

j'Jh bkbh dh rZb ;[ypho dh oks d/ fujo/ sZe gj[zu rJh, UE'I r[biako dh u"o;<br />

oks sZe, r[biako s'I rZb pzpJh fcabw T[d:'r tZb w[VB bZrh ;h go okj ftu<br />

bkj"o nk frnk, bkj"o dhnK gzikph fcbwK nk rJhnK, fJe tko c/o thj toQ/<br />

vz{xhnK epoK e'b'I bzx e/ pzpJh nkJh, fco r[biako s/ rZb iaok e[ o[e e/ whBk<br />

e[wkoh tZb w[V rJh, whBk e[wkoh s'I wX{pkbk, wX{pkbk s'I w?o/fbB wBo' sZe, wBo'<br />

s'I nwohek dhnK fcbwK sZe, fcbwK s'I ukobh u?gfbB sZe, ukobh u?gbB s'I T[;<br />

dh fcabw rq/N fveN/No sZe, rb'p Bz{ c[ZNpkb pDk e/ y/v oj/ fjNbo sZe, Ujh<br />

c[ZNpkb T[fvnk, j';Nb d/ T[go'I dh, g{op ftu ;{oi pD e/ uVQ frnk, fJT[I<br />

;t/o j'Jh, bkbh, eEk d/ T[ZvD yN'b/ s/ ;tko eok e/ fJe oks ftu gsk BjhI<br />

fejV/ fejV/ ijkB fdyk fbnkfJnk. fJe ;akw T[j Bhs;a/ dh w;aj{o g[;se d;<br />

;g/e iaod[;s dk T[od{ nB[tkd b? nkfJnk L iaod[;s B/ ejk Ek, fszB oksK ftu<br />

T[; dk ;kok gkm gVQ e/ ;[DkfJnk. bkbh dh f;oiDk ;aesh, u/sk, jkiao-itkph<br />

ewkb ;h. T[j nkgDhnK rZbK Bkb sq?ekb do;aB eok fdzdk. fJfsjk;, fwfEjk;,<br />

wjKBrohnK, wjKekft, pqfjwzv, fJe fSD dk ftokN o{g HHH.<br />

bkbh Bz{ fJe tko gkso B/ g[ZfSnk- s[;hI e[M fbyd/ feT[I BjhI <<br />

- w?I fet/I fbyK, w/o/ fJe gk;/ p[ZbQ/ ;akj yVQk, efjzdk fdyk yK eh fbfynk <<br />

d{i/ gk;/ pkp/ yVQ/ n?.<br />

bkbh dk fJe wkwk pj[s gfVQnk fbfynk ;h, T[; d/ fJe jZE ftu ikw<br />

j[zdk s/ d{i/ jZE ftu feskp. id'I bkbh phHJ/H ftu gVQdk ;h sK fJe ejkDh fby<br />

e/ T[jBz{ fdykT[D frnk. gVQ e/ efjD bZrk - id'I e[M d';s't;eh tork fby ;e/I<br />

sK w/o/ e'b b? e/ nkJhI.<br />

fJe ;akw bkbh, gkso Bz{ gq'c?;o okiadK d/ v/o/ b? frnk, BthnK Bt/bhnK<br />

feskpK Bkb Gfonk xo, w'j GohnK fBowb jZ;dhnK nZyK tkbk uzub s/ gftZso<br />

fij/ jk;/ tkbk okiadK, eZu d/ rbk;K ftu ;'B ozrk gkrb gkDh, gkDh dh<br />

x[zwDx/oh tKr xz[w fojk n?bHghH, :j{dh X[BK (ihT{fJ;a w?b'vhia). T[BQK X[BK Bz{ nZyK<br />

whN e/ ;[DB bZr/ sK T[j nihp fdq;aK ftu nB[tkd j'D bZrhnK.##<br />

%%%<br />

gVQB fbyD dk ezw F[o{ eo fdsk ;h, d' e[ wjhfBnK pkd bkbh dk gkgk<br />

fgzv'I nk frnk. g[ZfSnk - fet/I U pJh w[zfvU < n;hI fejk - mhe jK ih. fco


147<br />

g[ZfSnk - gfNnkbk d/fynk < n;hI jK ftu f;o fjbkJ/. -eh eh d/fynk < T[Zso -<br />

wkb o'v, pkoKdoh pkr, febk w[pkoe, ndkbs pkiako, w'sh wfjb. fcbw BjhI<br />

d/yh. fJj uzrh uhia BjhI j[zdh. jZ; fgnk - w?Bz{ gsk ;h fJj' itkp fdT[r/. gk;<br />

j'D i'r/ Bzpo BjhI fwb/ s[jkBz{. fi; Bz{ s[;hI gfNnkbk ;wfMnk, fJj sK T[j EK j?<br />

fiE/ gfNnkbk ofjzdk j?, T[; pkf;zad/ dk xo j?. E'V/Q e[ fdB ojKrk s[jkv/ e'b.<br />

gfNnkbk fdyktKrk. mhe n?< n;hI jK ftu f;o fjbkJ/. fejk - s[jkBz{ fdyktKrk<br />

okiadK, p/dko, dbhg fNtkDk, ft;atBkE fstkVh, r[btzs f;zx, rzvk f;zx, gqhsw<br />

f;zx. fwbKr/ T[;skd pkeo j[;?B Bz{, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{, wjkokik :kdt/Ido<br />

f;zx Bz{, bkb uzd :wbk s/ jogkb fNtkD/ Bz{. GbtkB e/;o f;zx dh jt/bh<br />

uZbKr/. fJe ;akfJo j? e[btzs ro/tkb. fJe i'frzdo f;zx j?, T[; torh jho fe;<br />

B/ rkT[Dh j? < T[;dk Bkw n;hI i'frzdo jho oZy fds?. ;[D/ fJj Bkw edh< fe;/<br />

dk Bkw BjhI ;[fDnk ;h f;tkfJ w?vw fNtkDk d/, fiBQK dh ejkDh p; ezveNo<br />

d;thI dh gkm g'Eh ftu bZrh j'Jh ;h. T[BQK B/ fJe j'o c?;bk ;[DkfJnk - foe;a/,<br />

sKr/ iK pZ; dh ;tkoh BjhI eoB fdnKrk. g?db uZbDk gt/rk, sK gfNnkbk<br />

fwb/rk ;fji/ ;fji/, wB}{o n? < r[zfrnK p'fbnK tKr jK ftu f;o fjbkJ/. gZuh<br />

shj feb' whNo g?db ;cao T[; bJh nkw rZb ;h. id'I fJZe fgzv s'I d{i/ fgzv<br />

iKdk B"eo, e[Zsk s/ x'Vk Bkb j[zd/. ;tkoh BjhI eodk ;h, efj fdzdk - id'I EZe<br />

frnk sK ;tko j' iktKrk. Eedk Jh BK. w?I T[; Bz{ x'V/ dh ekmh s/ ;tko ed/<br />

BjhI d/fynk. nr/ nr/ s[fonk ik fojk j?, pkeh ;G fgS/ fgS/.<br />

T[d'I sK pj[sk Jh ;[jDk brdk j[zdk, nZi th edh edkJhI wfjzdok ekbi dh<br />

shoE :ksok eoB Bz{ fdb eodk j[zdk j?. yoV d/ ftXkfJe woj{w ;qH pfuZso<br />

f;zx 1985 ftu w/o/ xo nkJ/, ukj gkDh s'I pkd efjD bZr/ - wfjzdok ekbi<br />

uZbDk j?. w?I T[BQK Bkb eko ftu p?m frnk. ekbi g[i/ sK w?Bz{ :kd nkfJnk -<br />

T[j' nZi sK S[ZNh j?. T[j p'b/ - sK jh sK nkfJnk jK i/ S[ZNh j?. nfXnkge,<br />

ftfdnkoEh BjhI d/yD/, ekbi d/yDk j?. ;[eo j? S[ZNh tkb/ fdB th ekbi fes/<br />

BjhI iKdk. w?I fJE'I gVQ e/ frnk ;K. s[;hI w?Bz{ i/bQ ftu dZf;nk ;h s[;hI fJE'I gVQ/.<br />

nkT[ nZi fJe r/Vk bkJhJ/.<br />

w?I ;odko Bz{ g[ZfSnk- s[;hI th wfjzdok ekbi ftu gVQ/ < y{p jZf;nk @@T[J/<br />

fJj ekbi pDkfJn? fe;/ B/ < fJj sK ;e{b j'fJnk eodk ;h pkjothI sZe dk.<br />

fJe fdB ;oekoh fuZmh nk rJh fe nZr'I s'I fJjBz{ ;e{b Bk fejk eo', ekbi<br />

fejk eo'. n?I efjD Bkb, fJe fumh Bkb ;e{b, ekbi pD ikfJn? eod? < uhcia<br />

ekbi bkj"o'I gfVQnk jK. nzdo nkT[ iok. nkj fd;dhnK B/ ;ahbvK, eZg ns/<br />

NokchnK < eskoK dhnK eskoK. dZ;', ekB; s/ puh j? e'Jh EK < ftdtsk dk ed/<br />

dkntk BjhI ehsk. y/vD dh o[uh ;h, ;' jkeh dh egskBh ehsh. fiE/ y/vD iKd/,<br />

id'I gsk brdk cfsjrVQhJ/ Bkb NZeo j't/rh, skg uVQ iKdk ;h nrfbnK Bz{.<br />

Nhw dh c'N' d/yh. wjkokik :kdftzdo f;zx p?m/ ;B. w?I g[ZfSnk - tXhnk<br />

fyvkoh ;B wjkokik < jZ; fgnk - mhe ;B, Nhw ftu gk b?Id/ ;K, c;N ebk;


148<br />

No/B dhnK ;hNK fwb<strong>Dr</strong>hnK, T[BQK eoe/ nkbh;akB j'NbK ftu ofjD dk pzd'p;s j'<br />

iKdk.<br />

T[j jZ;dk sK fit/I MoBk c[ZN g?Idk, ;kok fi;w jZ;dk. fJj bcia fbyfdnK<br />

w?Bz{ u?yt dk tkBek :kd nk frnk. nkgD/ pkp/ Bz{ fby/ yas ftub/ tke jB,<br />

@@pkpk sz{ id'I izrb u'I feq;fw; Nqh tZYD bJh iKdk, w?I th s/o/ Bkb s[o g?Idk.<br />

doys tYfdnK id'I mzY Bkb w?Bz{ ezpdk d/ydk sK sz{ y{p jZ;dk, s/o/ Bkb ;kok<br />

izrb jZ; g?Idk.##<br />

tbdko skoK dhnK bZsK tkbh e[o;h s/ p?mk rZbk eodk d/ye/ w?I ;'funk<br />

eodk -wjkokik oDihs f;zx dhnK d't/I nZyK ekfJw ofjzdhnK s/ fujo/ T[go u/ue<br />

d/ dkr Bk j[zd/ sK fpbe[b fJ; soQK dk j'Dk ;h. nZyK w;akbK tKr drdhnK.<br />

fJj BjhI fe r[Z;k BjhI nkT[Idk ;h. r[Z;/ ftu y[d Bz{ p[ok Gbk efjD brdk, fi;<br />

T[go e'qqXtkB j?, T[;Bz{ BjhI.<br />

gkme', w/ok fgS'eV ns/ fJ; ;odko dk fgS'eV d/yfdnK s[jkBz{ fynkb nk<br />

;edk j? fe n;hI T[; s'I vod/ j'JhJ/. fpbe[b BjhI. w/o/ pkg{ ih MkV Mzp th<br />

eod/, EZgV th iV fdzd/. ;odko s'I vo sK eh bZrDk ;h ;r'I n;hI fJ; d/ xo<br />

ofj e/ ngD/ nkg Bz{ ;[oZfyns ;wMd/. w/oh iwks dk fJe wz[vk fijVk ebk; ftu<br />

t'NK g?D t/b/ w/o/ s'I jko frnk ;h, w?Bz{ nZyK fdykT[D bZrk. w?I fJe fdB T[;Bz{<br />

wBk e/ ;odko dh jt/bh ftu b? frnk s/ ukj fgbkJh. T[;dk fgzv ;zrsg[ok ;h,<br />

;odko d/ fgzv s'I d' e[ feb'whNo d{o. ;odko B/ wz[v/ Bz{ pkg{ dk Bkw g[fSnk,<br />

T[;B/ dZf;nk. ;odko B/ fejk - eke/ nkgD/ pkg{ Bz{ ejhI cfsjrVQhnk :kd eodk<br />

;h. fwbD feT[I Bh nkT[Idk < T[jBz{ g[ZShI w/o/ Bkb T[jdh eh ;KM ;h. p;, fJzBh<br />

e[ rZb, s/ik f;zx ;dk bJh w/ok fwZso j' frnk.<br />

fJe fdB fejk - pVk o"bk gk ofyZn? i[nkeK B/ pJh bkbh pVk gVQke{ n?,<br />

pJh fJjd/ tork ftdtkB Jh Bh e'Jh.e'Jh toek w?Bz{ fdykT[ sK ;jh fJ;dk<br />

fbfynk Sfgnk fi; eoe/ feXo/ jbub j'Jh j't/. ;a';a/pkia B/ fJj nZi eZbQ d/<br />

S'eo/. w?I sK efjBk Sv/ fJj feskpK dk yZgykBk. fJjBz{ ihg b? fdzBk. e[Zs/ oZy/<br />

mkm Bkb. gzi uko pzd{eK tkb/ fpmk fbnk eo/ nkgD/ Bkb. dko{ d{o{ gh fbnk<br />

eo/. neb sK nk ikJ/ wkVh w'Nh fJjBz{. fiXo dh bzx/, b'e fejk sK eoB, nkj<br />

ik foj? pJh cfsjrVQhJ/ ;odko dk w[zvk bkbh.<br />

b?euoko dh nk;kwh tk;s/ noiahnK d/D tkfbnK ftu bkbh th ;h. dcaso<br />

B/ tkJh;-uK;bo feqgkb f;zx Bkozr Bz{ dZf;nk - jofdbihs f;zx f;X{ (bkbh) fJ;<br />

nk;kwh tk;s/ :'rsktK g{ohnK BjhI eod/. Bkozr B/ fejk - eh coe g?Id?, nkgK<br />

fejVk oZyD?, n?t/I o"bk gkT[Idk fco/rk fe fJzNoftT{ dk w"ek BjhI fdsk. p[bk bT[.<br />

nzro/iah dk fJe n?e;goN y[;atzs f;zx ;h. bkbh dh tkoh nkJh. id'I fSV iKdk<br />

T[d'I o[edk ed'I < fJeZbk nzro/iah ;kfjs BjhI, iowB, coK;h;h, o{;h ;kfjs, fJeZbk<br />

;kfjs BjhI, gA/fNzria, fwT{iae, c'e. Bkozr dk fynkb ;h nkJ/rk r/Vk wko ikJ/rk.<br />

id'I iZiw?IN j'Jh, wkfjoK B/ fejk - jofdbihs. Bkozr B/ dZf;nk- fJjdh w[Ybh<br />

:'rsk g{oh BjhI. y[;tzs f;zx B/ fejk - nzro/iah dk pzdk oZyDk j? Bk, fiE/


149<br />

y[;tzs f;zx d;ys eo/rk, :'r wzfBnK ikJ/rk. fdT[ ckJhb, d;yas eohJ/. bkbh<br />

dh fB:[esh j'Jh, fe;/ B/ e'N eufjoh dk dotkik Bk yVekfJnk.<br />

w?_ joihs frZb B{z fwbD ubk frnk. fJj rZb ehsh, j; fgnk- bkbh pko/<br />

dzd-eEktK xVhnK rJhnK jB. B"eoh b?D tk;s/ T[;B{z e'Jh w[;aeb g/;a Bjh_<br />

nkJh. :'rsktK g{ohnK Bjh_ ;B, go Bkozr B/ fto'X Bjh_ ehsk. ;[oihs bh,<br />

i'frzdo g[nko ns/ G{fgzdo f;zx :'rsktK g{ohnK eod/ ;B, fJBQK B{z pj[s w[;aebK<br />

g/;a nkJhnK. Bkozr nB[;ko fJj gZe/ Be;btkdh ;B, f;o/ d/ ysoBke. n?vjke<br />

B"eoh 6 wjhfBnK bJh fdZsh ikfJnk eodh j?, fJBQK B{z fszB fszB wjhB/ s'_ tXhe<br />

fB:[esh d/ j[ew Bjh_ fwbd/ ;B. feT[_fe bkbh efwT{fB;N Bjh_ ;h T[;B{z pj[s<br />

nkokw Bkb B"eoh fwbh.<br />

bkbh ikfJfBzr fog'oN d/D frnk w[yh frZb B{z efjD bZrk- fe;/ B{z dZf;U<br />

Bk pJh bkbh B"eo j' frn?. w/o/ GkJhuko/ ftu w/oh pdBkwh j't/rh, wkbe B"eo<br />

j' ikJ/, fJj rZb ;aowBke j?.<br />

frZb B/ fejk - w?_ feT[_ dZ;Dk j'fJnk fe;/ B{z <<br />

bkbh - go w?_B{z ;t/o/ nk e/ jkioh bk e/ uko ti/ sZe p?mDk fgnk<br />

eo/rk. gsk sK bZr ikD?.<br />

frZb - s/o/ s/ e'Jh gkpzdh Bjh_. s?B{z e'Jh B"eo Bjh_ ;wM/rk, fijVk woiah<br />

tkJh; uK;bo nk ikJ/, s?B{z Bjh_ N'e/rk.<br />

fJT[_ bkbh T[wo Go wkbe fojk.<br />

bkbh B{z fwbD nkfJnk fJe w[zvk frZb d/ ewo/ ftu frnk, g[ZfSnk- bkbh<br />

feE/ n?? < frZb B/ fejk- i/ s{z bkbh B{z ikDd?_ fco s?B{z gsk j'Dk ukjhd? T[j feE/<br />

j? fJ; t/b/, i/ Bjh_ ikDdk, fco fwbe/ eh eo/Ark <<br />

vka Grs f;zx th;h e'b bkbh fto[ZX fe;/ u[rbh ehsh, dZf;nk, ezw Bjh_<br />

eodk, ebk; ftu Bjh_ iKdk, doys j/m p?mk rZbK eoh iKd? cia{b. T[; B{z<br />

;wMkT[_. Grs f;zx B/ fejk- sz{ th bkbh dh ebk; ftu p?fmnk eo edh<br />

edkJhIA, s?B{z th neb nkJ/. bkbh fiE/ p?mk j't/, T[jh ebk; o{w j?. bkbh<br />

:{Bhtof;Nh tk;s/ Bjh pfDnK, T[; tk;s/ :{Bhtoaf;Nh pDh j?.<br />

joihs frZb e'b fe;/ B/ f;aekfJs ehsh - bkbh s/ ;[oihs bh ;kok fdB<br />

ekcah jkT{; ftu :ZeV wkoe/ xo ub/ iKd/ jB. s[;hI ftGkr ftu fpmk e/ ezw<br />

eoB bJh feT[I BjhI efjzd/ < frZb B/ fejk - wo ikD d/ fJjBk Bz{ ukj gh gh<br />

e/. fJE/ p?m e/ fejVk ezw eoBr/ < fJBQK dh r?o jkiaoh ftu w?I sK ezw eo<br />

b?Bk. c/o w/o/ e'b p?m/ fojk eoBr/, w?Bz{ th ezw BjhI eoB d/Dk. w/ok ih eod?<br />

d; whb s/ ekcah jkT{; j't/, nkT[Id/ iKd/ phs ikD.<br />

;odko nkT[Idk sK n;hI e[M tXhnk dkb ;piah pDkT[Id/, T[j nky fdzdk -<br />

feT[I, uNDh T[go fxT[ oZy e/ Bh ykXh iKdh o'Nh < r[V Bkb Bh p[oeh bzxdh <<br />

BkGk o'v tkb/ y/s ftu rzBk phfink j'fJnk ;h. tzvkJh tkfbnK B/ thj pkJh feb'<br />

r[V dk E?bk G/fink, T[j ;kBz{ u[ek fdsk. fe;/ Bz{ fejk d' ;/o fxT[ d/ ik, T[j<br />

;kBz{ fxT[ d/ frnk. fJe foNkfJo wk;No ih fwbD nk frnk. T[; Bz{ fejk -


150<br />

wk;No ih fJj w[zv/ fwjBsh B/, ;kT{ B/. p/;ae d;thI dhnK e[VhnK Bz{ gVQkT[D bk<br />

fdT[. w?Bz{ d' e[VhnK Bz{ gVQkT[D bJh wkJh dh ;oK bkr/ fJe wekB ftu b?<br />

frnk. e[VhnK d/ wkg/ fJiaZs pj[s eod/, wz[fvnK dh fNT{;aB Bkb'I g?;/ tXhe fdzd/.<br />

e[VhnK nkyk wzBdhnK, i' ;pe d/ iKdk nrb/ fdB :kd j[zdk. w[zv/ nbroia j[zd/<br />

pj[s eoe/.<br />

okiadK, ozuB ns/ bkbh fszB/ nzro/iah fvf;gfbB d/ ;B. ft;at ;kfjs T[go<br />

xzfNnK pZXh r';aNK j[zdhnK. ozuB sK pkd ftu c[ZbpqkJhN gq'c?;o th pfDnk. n;hI<br />

T[BQK bJh ukj ;aezith i' nkyd/ pDk fdzd/, G[Zy brdh sK v'b{ ftu dkb cokJh s/<br />

fbckc/ ftu o'NhnK Ykp/ s'I cV fbnkT[Id/, fJ; rZb dk eh o"bk fe ;kv/ e'b g?;/<br />

BjhI. g?INK ewhiK feZbhnK Bkb bNedhnK j[zdhnK, fi; woiah i/p ftu'I g?;/ eZY<br />

b?Id/.fe; dh i/p ;h fi; ftu'I nZi dk fvBo nkfJnk j?< gsk BjhI. fJzBk fj;kp<br />

iao{o oyd/ fe fi; i/p ftu'I g?;/ eZY/ pekfJnk T[;/ ftu gkT[Dk j?. fJB;kca g{ok<br />

eod/. fJj rZb BjhI fe JhwkBdko ;K. u'oh eoB dk j";bk BjhI ;h. fJBQK dh<br />

i/p Bz{ jZE bkT[D dk j";bk e'Jh f;ezdo eo ;edk j?. poNozv o;b B/ fbfynk,<br />

@@r?bhbhU B/ d/fynk n;wkB dh SZs g[okDh j' rJh j?. T[;B/ Ss pdb fdZsh.<br />

uko ;dhnK pkd nkJhB;NhB B/ fejk - r?bhbhU tkbh Ss mhe ;h go j[D<br />

g[okDh j' rJh j?. d{ih tko nkJhB;NhB B/ n;wkB pdfbnk.@@<br />

w/ok n;wkB bkbh B/ BjhI T[;d/ gkgk B/ pdfbnk. w/ok gfNnkbk s[jkv/<br />

gfNnkb/ s'I tZyok j?. :{Bhtof;Nh th T[; Bkb nkT[Id/ sK s[oe/ nkT[Id/. fJe<br />

fdB w?Bz{ g[ZfSnk - s?Bz{ fe; rZb dh y[;ah ;G s'I tXhe j'Jh jogkb < w?I fejk -<br />

fij' fijk rkJhv ;kBz{ fwfbnk, T[j' fijk fe;/ wjkoki/ dh fe;ws ftu BjhI<br />

fbfynk. j'Jh Bk ewkb < jZE s/ jZE wko e/ y{p jZf;nk, fejk - :ko w?I fezfBnK<br />

e[ Bkb My wkodk fcodk jK < fe; Bz{ swhia j? rZb g[ZSD ns/ ;[DB dh < w?Bz{<br />

th sK y[;ah fwbdh j? s[jkv/ Bkb fcofdnK s[ofdnK. nkJ/rk fJe fdB id'I b'e<br />

fejk eoBr/ - nihs gfNnkbk j?, gzB{ gfNnkbk j?. w?Bz{ r[o{ pkp/ T[go :ehB j?,<br />

s[jkv/ f;oV ftu Go';k j?. gVQkJh fJ; soQK efoU pJh B"eoh b?D ykso w/o/ e'b<br />

BK Jh nkT[Dk gt/.<br />

bkbh dh i/p ftu gzi o[gJ/ s'I tZX edh g?;k BjhI fojk, T[d'I th BjhI, id'I<br />

gq'c?;o bZr frnk ;h. o'Nh, ft;eh, ukj, bZ;h, i' ykXk ghsk, T[; dk fpb Bkb<br />

tkbk d/t/rk. ;koh T[wo fJj' j'fJnk. i/ s[jkvk fynkb j? fJj rZb w?Bz{ p[oh<br />

brdh j?, s[;hI rbs j'. bkbh tork ceho fJt/I jh eo/rk. e[btzs f;zx rq/tkb<br />

d/ ;[Gkn ftu pkdFkjh ;h. T[j tXhnk s'I tXhnk ykD ghD dh uhia yohd e/,<br />

g?;/ y[d fdzdk. j[D sZe w?Bz{ g?;/ BjhI d/D fdzdk - sz{ S'Nk j?I, u[g eoe/ p?fmnk<br />

eo. i/ e'Jh fwZso d{o iKdk fdZ; fgnk, p[bkT[Dk j?, T[uh nktkia BjhI dJ/rk, s/ia<br />

edwh uZb e/ ob/rk iK fco e'Jh ftfdnkoEh fwb frnk T[; Bz{ T[; tZb Gik<br />

dJ/rk.<br />

;[fozdo ;aowk B/ bkbh Bkb pj[s ;wK fpskfJnk j?. T[; dhnK rZbK ;[DhJ/-<br />

bkbh e'b ;w/I d/ jkD d/ gq;aB th jB, T[Zso th. ;apdK dh EK jtk ftu


151<br />

bfjokT[Id/ jZEK Bkb id'I T[vkoh wkodk j? sK ebk, Xow, o{jkBhns s/ fuzsB Bkb<br />

;pzXs ;G yzvK pqfjwzvK d/ do;aB eodk eokT[Idk j'fJnk T[j ;o's/ Bz{ Bk e/tb<br />

ebkw[es s/ ;EkB w[es eodk j? ;r'I yV's w[es th eo fdzdk j?HHH n?Bk ;G e[M<br />

j[zfdnK th T[; pko/ fbyDk n"yk j? feT[Ife jo gb s[jkv/ e'b j[zfdnK th fJjh<br />

wfj;{; j[zdk j? fit/I fJj pzdk fJ; Xosh dk Bk j'e/ fe;/ j'o b'e dk j't/.<br />

-okig[o/ tkbk ;a/yo tXhnk c'N'rqkco j?, T[;dhnK w{j'I p'bdhnK s;thoK t/y<br />

e/ jw/;ak gqf;X Bktb pfofiia nkca w?vh;B ekT{INh dhnK ;soK :kd nk iKdhnK<br />

jB - uzrk c'N'rqkco e/tb bkJhN s/ ;a/v Bz{ jh F{N eodk j?, T[;dh ;koh fiazdrh<br />

fJBQK d'jK gZyK Bz{ ;jh nB[gks ftu fpmkT[IfdnK phs iKdh j?. fJj tZyoh rZb j?<br />

fe s;thoK ftu bkJhN ns/ ;a/v d/ Bkb Bkb pzd/ s/ ;E{b t;sK th nk iKdhnK<br />

jB. j'fJnk fJj fe ;fNZb c'N'rqkch eofdnK ;a/yo Bz{ ;a"e ikfrnk fe chuo fcbw<br />

pDkJh ikt/, ejkDh, ;eohB gb/n, vkfJbkr th nkg fby/rk. fJ; c?;b/ pko/<br />

T[;B/ bkbh Bz{ ikD{ eotkfJnk sK T[BQK moQw/ Bkb ;wMkfJnk- pkeh dh rZb nkgK<br />

c/o eoKr/ ;a/yo, gfjbK sz{ fe;/ uzr/ b/ye dh fBt/ebh ejkDh u[D i' F{N eoBh<br />

;"yh j't/. ejkDh bZGD dk r[Dk ;aowk s/ gk fdsk frnk.<br />

u[DhnK ejkDhnK s/ eJh fdB pfj; jz[dh ojh. fJ;/ d"okB ;[fozdo B/ fJe<br />

fdB pbtzs f;zx dh fjzdh ejkDh r[wokjh ;[DkJh. fJj ejkDh T[; pZu/ pko/ j? i'<br />

xo'I sK ;e{b ikD bJh fBebdk j? go ;e{b BjhI gj[zudk. nfXnkge dh<br />

f;aekfJs s/ fgsk pZu/ dk fgZSk eoB fBebdk j?. eJh w'V eZNfdnK fJe EK fgT[<br />

g[so dk w/b j' iKdk j?. pZuk vodk j?,a fgsk j";bk fdzdk j?, ;ktK j'fJnk pZuk<br />

pV/ ukn Bkb g{ok fdB nfijhnK fdbu;g EktK s/ x[zwdk x[wkT[Idk j? i' fgsk B/<br />

nkgDh o[M/ftnK Goh fiazdrh @u ed/ BjhI d/yhnK. jo EK pko/ pZu/ dh ikDekoh<br />

ewkb dh j?, nB/eK niBph T[;Bz{ ikDd/ jB. ;akw t/b/ fgsk g[so xo nkT[Id/ jB<br />

sK d'jK ftueko fgnko s/ ;wMdkoh dh BthI szd i[V u[eh j[zdh j?. oks Bz{ nkgD/<br />

ewo/ ftu b/fNnk fgsk ;'u fojk j? - pZuk nkgDk okj nkg bZGD @u ;woZE j'<br />

fojk j? go fiazdrh dh y{p;{osh d/ nB/e g;ko T[;B/ j[D sZe BjhI d/y/. pZu/ Bz{<br />

BjhI, fgsk Bz{ o;s/ dh b'V j?.<br />

rZbK, fcbwK, rhsK s/ ;kfjs ftu wB[Zyh fo;afsnK Bz{ co'b ojhnK jB. fdB<br />

ed'I Yb frnk, gsk BjhI bZfrnk. ;aowk B/ fejk - pkfpU nkgK pZ; th cVBh j?.<br />

bkbh T[mD jh bZrk ;h fe ;a/yo B/ o'e fbnk, ny/ w?I r[wokjh dh ;efogN<br />

;[DkT[Dh j?. p?m rJ/. ;efogN gVQh ikD bZrh. nkw fjzdh fcbwK dh soia s/<br />

;a/yo B/ ejkDh Bz{ s'VfdnK wo'VfdnK T[; ftu o/g, o/;, w[iok s/ GzrVk gk fds/,<br />

fJBQK fpBk fv;NqhfpT{No fcbw u[ed/ BjhI. d' YkJh xzN/ ;efogN ;[DfdnK bzx<br />

rJ/.<br />

fJ;ako/ Bz{ Bk ;wMfdnK ;a/yo B/ ;tkb d[jokfJnk - s[;hI ;wM/ BjhI pkfpU,<br />

j'o rZbK c/o ;jh, xZN' xZN fJj sK dZ; ikT[ fe w{b ejkDh Bz{ fJzwgo{t eoB<br />

bJh i' w?I spdhbhnK ehshnK jB T[j s[jkBz{ fej' fijhnK bZrhnK


152<br />

bkbh B/ fejk - ;a/yo, i/ i[Zsh gk bJh j? sK fJ; dk fJj wsbp sK BjhI<br />

fe w?I bkj BjhI ;edk.<br />

r[ofdnkb f;zx Bktfb;N s/ bkbh pkp/ ftueko ;KM pj[s g[okDh j?, p/pkeh<br />

Bkb nkg' nkgDh rZb efj ;[D b?Id/ jB. r[ofdnkb B/ g[ZfSnk - fet/I fojk fco<br />

go;k < T[so - ni/ gzikj e[ ;c/ gV/Q jB, g{ok gVQe/ rZb eoKr/. fco g[ZfSnk -<br />

pkfpU, feE/ e[ gj[zu/ c/o < - seohpB ;" e[ ;c/ gVQ bJ/ jB, T[E/ gj[zuk jK fiE/<br />

go;k wzi/ s/ p?mk j?. fJe fdB c/o g[ZfSnk - rZb bZrh c/o fe;/ f;o/ <<br />

bkbh - rZb f;o/ eh bZrDh ;h r[ofdnkb, fszB wjhB/ j' rJ/ go;k wzi/ s'I<br />

T[mdk Jh BjhI.<br />

;[fozdo B/ ;'c'ebhia dh fbys okik fJzvhg; BkNe dhnK fojo;bK d/yD dh<br />

p/Bsh ehsh. T[;B/ g[ZfSnk - J/; rohe Nq?fivh Bz{ s[;hI fe; p'bh ftu y/v oj/ j'<br />

< dZf;nk - jiaos ntkok dk ehsk j'fJnk T[od{ nB[tkd j?, T[od{ ftu y/vKr/.<br />

fojo;bK d"okB fJe fdB rbshnK d/ye/ p'b/ - efjzd/ ;h T[od{ @u y/vKr/, s[;hI<br />

sk f;ZXh rohe p'b oj/ j'. fco T[od{ T[ukoD dhnK pohehnK s'I ikD{ eotkT[IfdnK<br />

r$ra, i$ia d/ T[ukoD dh ;jh ;wM fdsh. ;'c'ebhia pko/ dZf;nk fe fJj BkNe<br />

nkgDh pDso eoe/ jh tZvk BjhI ;r'I wB[Zyh wB dhnK v[{zxkJhnK Bz{ th wkBf;e<br />

T[ukJh s'A d/yD dk w"ek fdzdk j?.BkNe ftu tkgoh w[y xNBk, wK g[Zs d/ ;ohoe<br />

;pzX Bz{ nkXko pDkT[IfdnK cokfJv B/ fJ; fe;w dh o[uh Bz{ fJvhg; ezgb?e; dk<br />

Bkw fdzfdnK ;'c'ebhia Bz{ nkgDh ;aoXKibh G/N ehsh.<br />

fJvhg; tb'I nkgDh goik Bz{ fdsh ;ghu Bkb BkNe F[o{ j[zdk j?. F[o{<br />

eofdnK ;[fozdo B/ fejk - nihia'. bkbh B/ fejk- tktb dh EK gfjbk ;apd<br />

ez;'B?IN j't/ sK tZX gqGkt;akbh j[zdk j?, sz{ @nihia'# dh EK @w/o/ nihia'#, eo bJhI.<br />

BkNe g{oh soK cbkg j' frnk. ;a' s' pkd T[j nkfJnk, ykw';ah Bkb<br />

;[fozdo d/ w'Y/ s/ jZE oZfynk, jzM{ fBeb nkJ/ sK c?ia d/ f;ano Bkb s;Zbh<br />

fdsh.<br />

fJe tko ;[fozdo s/ bkbh B/ fe;/ ;oekoh ;z;Ek tZb'I nk:'is BkNe d/yD<br />

dk c?;bk ehsk. jkb ni/ ykbh ;h go T[j ;G s'I fgS/ p?m frnk. ;[fozdo nr/<br />

fbikD bJh pfiad ;h, T[j w[;eokfJnk, fejk - fJj ;oekoh cze;aB j?. ;oeko<br />

e'Jh th j't/ ;'uD ;wMD tkb/ pzd/ Bz{ ekp{ eoB d/ T[; e'b d' sohe/ j[zd/ jB,<br />

fJe fJBkw dk d{ik ;BwkB dk. fJBkw tkbk sK y?o nkgK e'Jh ezw ehsk BjhI<br />

go fJBQK dk eh Go';k ed'I fe;/ d/ rb @u jko gk d/D. X"Dk e/tb sbtkoK Bkb<br />

BjhI, wkVh Bhs tkb/ pzfdnK jZE'I gkJ/ c[ZbK d/ jkoK Bkb th tZYhnK iKdhnK jB.<br />

w?vw bkbh B/ pkfpnK jZE M'bk cVk e/ ;piah wzvh r'Gh yohdD G/i/. fJe<br />

eko o;s/ ftu T[; bkr/ nke/ o[eh, gfjbK sk e'Jh nzdo'I p[bkT[Idk fojk, fco<br />

dotkiak y'bQ e/ pkjo nkfJnk sK gsk bZrk ozuB j?. g[okDk fwZso, j[D f;awb/<br />

:{Bhtof;Nh ftu gVQkT[Idk ;h, rb/ fwb/, ;[y d[y ehsk s/ B/Vbh ukj dh d[ekB s/<br />

ukj dk nkovo fdsk. rZbK eofdnK d' xzN/ phs rJ/ sK ozuB B/ fejk - bkbh<br />

BKj Bk eohI. s/o/ Bkb rZbK eofdnK jkbh fdb oZik BjhI, uZb f;awb/ uZbhJ/,


153<br />

nzro/iah dhnK BthnK d[obG feskpK nkJhnK jB, fJe g/IfNzr n?riahfp;aB bZrh j?.<br />

w?I nzro/iah ftu fJe Bktb fbfyn?, w/ok ih eod? T[;dk yoVk sz{, e/tb sz{ ;[D/.<br />

wB g;hi frnk, eko ftu p?m e/ f;awb/ ub/ rJ/. w?vw ;Zs fdB T[vhed/ oj/.<br />

p/;aZe x[wZeV dot/;h sphns dk gsk ;h go J/B/ fdB bkgsk < n?;H n?;H ghH Bz{<br />

c'B ehsk, @@;piah b?D G/i/ ;B, jcsk j' frnk nkJ/ jh BjhI.## n?;H n?;H ghH B/<br />

fejk - w?vw ;piah j'o fe;/ s'I wzrtk bt' c/o.##<br />

;fszdo f;zx B{o B/ dZf;nk - p/fceoh dk nkbw ;h. eZbQ Bz{ gfjbk g/go<br />

j? ;kbkBk fJwfsjkB dk, ;op;zwsh Bkb ;akwh c?;bk j' frnk, bkbh d/ gfNnkb/<br />

tkb/ pkr ftZu ik e/ nzp u{g/ ikD. s[o gJ/, po;ks F[o{ j' rJh, eu/ okjK s/<br />

fsbed/ fvrd/ Yfjzd/ pkr ftu g[Zi rJ/. nzp sK u{g/ go okshI ofjD bJh T[E/<br />

e'Jh pzd'p;s BjhI ;h. nXh oks fGid/ fGiKd/ tkg; g[Zi/, nrbh ;t/o g/go ftu<br />

ik p?m/. fJe fdB gsk bZrk fe nzpkb/ ;Zfsnkihs o/n dh fcbw bZrh j?, fJe<br />

fdB bJh. nrb/ fdB g/go ;h. sK eh j'fJnk, g/go j[zdk oj/rk. ;kJhebK s/<br />

;tko j' e/ fcbw d/yD rJ/ nZXh oks tkg; gos/.<br />

;kb 2008, nzro/iah ftGkr ftu nfXnkgeK tk;s/ foco?;ao e'o; uZb fojk<br />

;h. w?Bz{ ypo fwbh fe d' b?euo gq'c?;o ;'wgkb ozuB dJ/rk. b?euo s'I gfjbK<br />

r?;N jkT{; ftu T[; Bz{ ik fwfbnk s/ 1968 dhnK g[okDhnK rZbK :kd eotkJhnK,<br />

dZf;nk, d' S'eo/ s[jkvh fydws bJh nZr/ fgS/ BjhI fcod/ ofjzd/ ;B id'I s[;hI<br />

fbNo/oh ;NZvhia w?riahB eZfYnk ;h < fJ; d/ fszB fJF{ fBeb/, fco pzd j' frnk.<br />

;G :kd nk frnk. w?Bz{ T[; B/ nkgDh feskp g?;/i N{ gzikp fdsh s/ nB/e<br />

g[okDhnK rZbK ;[DkJhnK.<br />

c[bpqkJhN gq'c?;o, gkb sko, nkgDh nkofN;N phth foB sko Bkb nwohek<br />

s'I gzikph :{Bhtof;Nh d/ nzro/iah ftGkr ftu nwoheD ;kfjs gVQkT[D tk;s/<br />

nkfJnk. :{Bhtof;Nh B/ T[; Bz{ fBek fijk cb?N nko-NkJhg fdsk fijVk T[;Bz{<br />

g;zd BK nkfJnk. tkJh;-uK;bo dh MkV Mzp eoB fgS'I ;afjo ftu tZvk ;[jDk<br />

xo feokJ/ s/ b? fbnk fi;d/ ;kjwD/ pkoKdoh pkr ;h s/ B/V/ wkb o'v. pkiako<br />

B/V/ ;h. T[j gzikp d/yD nkfJnk ;h s/ gzikp okjhI Gkos. fJe fdB ozuB Bz{<br />

fejk - ;afjo w?I d/y fbn?. n;hI gzikp dk e'Jh fgzv d/yDk j?. fizB/ fdB woiah<br />

T[E/ ojhJ/. fi; Bkb i' woiah rZb eohJ/. nkg; ftu ftuko tNKdo/ T[gozs<br />

c?;bk j'fJnk fe bkbh d/ fgzv cfsjrVQ uZbhJ/. okiadK, bkbh s/ ozuB fJ;<br />

nwoheD i'V/ Bz{ b?e/ jkew dh N?e;h okjhI fgzv tb s[o gJ/.<br />

EK EK o[e e/ gkb sko c'N'nK fyudk, -fJe bZs s/ prb/ tKr yb'sk<br />

j'fJnk gF{ ukodk tkrh, gzSh wZM d/ ezB Bz{ uzpfVnk j'fJnk, prbk wZM T[go M{N/<br />

b?Idk j'fJnkHHH. nZi s'I uko djke/ gfjbK dk gzikp e?wo/ ftu pzd j' fojk ;h.<br />

T[;Bz{ dZf;nk frnk ;h fe gzikp iKrbh b'eK dk fJbkek j?, wko XkV, y{B dk<br />

pdbk y{B HHH pu puk e/ uZbDk j?. ;[Bkw sZe ;G mhe fojk, nr/ eZuk o;sk<br />

;h, N?e;h fc;b ojh ;h go vqkfJto T[;skdh Bkb ;co s?n eodk frnk.<br />

cfsjrVQ d/ B/V/ fBeh fijh Bdh tKr gkDh trdk ik fojk ;h fi; ftu dh eko


154<br />

BjhI bzx ;edh. Bro tk;hnK ;w/s bkbh d/ gkgk B/ eko nkT[Idh s/ o[eh d/yh.<br />

thj gZuh iD/ gikw/, ukdo/ T[u/ u[e e/ gkDh ftu'I bzx e/ wfjwkBK sZe g[Zi/. r'o/<br />

r'oh B/ ;odko Bkb jZE fwbkfJnk. bkbh j'ohI g/Iv{nK d/ tkeK dk soiwk eod/<br />

oj/. ;odko B/ ;kfonK Bz{ p?mD dk fJ;akok ehsk. fit/I ;e{bh pZu/ wk;No dk<br />

j[ew wzBd/ jB, ;ko/ iD/ g?oK Gko p?m rJ/. fJe B/ fejk - nj[ nk foj? ;kvk<br />

ijki. fJj ijkia Bk yokp j't/, Bk fJjdk n?e;hv?IN ja't/. gkb B/ d/fynk, seV/<br />

pbd rZvk fyZuh nk oj/ ;B, gkDh ftu dh bzx e/ rZvk wfjwkBk e'b g[Zfink,<br />

tkg;h tZb w'fVnk, wfjwkBk Bz{ rZv/ ftu uVQB tk;s/ fejk. ;ko/ iD/ rZv/ s/ ;tko<br />

j'J/ s/ Gt-;kro gko eoe/ fgzv dh i{j ftu tV/. g/Iv{nK Bz{ ;{j fwb rJh ;h fe<br />

ftd/;ah wfjwkB nk oj/ jB, wfjwkBK Bz{ d/yD tk;s/ fgzv fJE/ nk frnk. BiaoK<br />

J/BhnK T[sktbhnK fit/I nZyK EkDh gh ikD. jB/ok g;oB bZrk. B"eo bkbN?D cVh<br />

jt/bh d/ dotkia/ ftu yb'sk ;h. wfjwkBk dk T[skok T[go u[pkfonK ftu ;h.<br />

;odko nzro/iah ftZu rZbK eo fojk ;h go edh edh T[;Bz{ r'oh dk tke ;wM<br />

Bk g?Idk. p/;ae uhcia ekbi ftu gfVQnk ;h go fgzv'I pkjo BjhI fBebdk ;h.<br />

nekdfwe ndko/ d{o ofj rJ/ ;B. d' pzd{eXkoh pkvh rkov gfjo/ s/ yb's/ ;B.<br />

jt/bh d/ uko/ e'fBnK s/ uko T[u/ Nkto ;B, rkodK bJh g[iah;aBk b?D dh ftt;Ek<br />

;h. wfjwkB fJ; ojZ;wJh EK Bz{ T[s;e[sk Bkb d/y oj/ ;B fit/I e'Jh n;uoi<br />

;[cBk j't/. ;akBdko tZv/ ewo/ ftu T[skok j'fJnk, ;'c/, e[o;hnK fJjfsnks Bkb<br />

oZyhnK j'JhnK, uko uko e[o;hnK ftueko w/ia, eYkJh ehs/ j'J/ w/iag';a, nkokw<br />

e[o;hnK, e[o;hnK T[Zgo rZdhnK. jt/bh ftu e[Zb gzdoK B"eo ;B, d' eksb th<br />

;B, i/bQ u'I g?o'b s/ fojk j'e/ nkJ/ ;B. f;aezith d/ iZr, tZv/ tZv/ rbk;.<br />

wfjwkB fgnk;/ ;B, ;co ftu'I nkJ/ ;B, ;[nkd Bkb ghsh. fgzv fpibh BjhI nkJh<br />

;h. b?Ig fNe/ gJ/ ;B, bkbN?Dk fJXo T[Xo x[zw ojhnK ;B. jB/o/ ftu'I pkjo<br />

skeh okjhI d/fynk. eko dhnK bkJhNK e'mh tZb Bz{ nk ojhnK ;B, gsk BjhI<br />

vqkfJto jkew feXo'I dh b? nkfJnk. rZv/ d/ bkr/ eko gkoe eo fdsh. fyVeh<br />

ftu'I dh gkb B/ vqokfJto Bz{ @fjZg fjZg j[Zoo/# fejk s/ fejk fe phno eZY fbnk.<br />

;odko B/ fejk - fJE/ T[go ;kok pzd'p;s ehsk j'fJnk j?. ft;eh dh p'sb w/ia<br />

s/ nk rJh. g?r tosD/ F[o{ j'J/.<br />

jkew e[M jNe/ go/ p?mk ;h, r'o/ B/ fejk - nk jkew, sz{ nkgDk g?r nkg<br />

pDk. jkew nZXk rbk; Go e/ b? frnk. ghD fgnkD d/ d"o pknd ykDk nk<br />

frnk HHH ;akBdko HHH tzB ;[tzB, ;{g, ;piahnK, fueB, nkuko, yho. j/mK ftjV/ ftu<br />

fgzv d/ d' iD/ nk p?m/, fJe d/ jZE ftu fJeskok, d{ik xVk b? e/ nkfJnk ;h.<br />

NZg/, d{jo/ noEK tkb/ NZg/. wfjwkBK Bz{ jo/e NZg/ dk noE dZf;nk iKdk, sK<br />

nrbk F[o{ j[zdk, p[fBnkdh wB[Zyh fo;as/, g/Iv{ b'VK, ;kdrh, ;kok e[M wfjwkBk tk;s/<br />

fdbe;a . rkfJe nrbk NZgk S/VB jh bZrk ;h fe bkbh dk uu/ok Gok nkfJnk,<br />

;odko d/ ezB ftu e[M fejk. fgzv d/ ;G pzd/ ;odko Bz{ pkg{ iha efj e/<br />

p[bkT[Id/ go id'I ;odko ra?o jkiao j[zdk, r'ok T[; pko/ rZbK eofdnK Ubvw?B<br />

;apd tosdk. fe;/ dk pbd fpwko j?, fe;/ dk w[zvk fpwko j?, fe;/ d/ rZv/ dk


155<br />

gjhnk N[ZN frnk j?HHH fes/ bVkJh j' rJh. ;ko/ nkgDhnK nkgDhnK w[;aebK<br />

;odko Bz{ d;d/. fJj fgzv dh d/;h eufjoh ;h, jo/e dh cfonkd ;[Dh iKdh,<br />

fJbki ehsk iKdk, Xotk; fwbdk, wB[yh ;KM dhnK i[VhnK j'JhnK szdK.<br />

jkew finkdk gh frnk. T[;Bz{ B"eo ;jkok d/ e/ ;"D tk;s/ fbikD bZr/,<br />

T[BQK Bkb bV fgnk. T[uh T[uh p'bD bZrk. T[;dh fJj jkbs d/ye/ gkb ;aofwzdk<br />

j' frnk, ;odko s'I wkch wzrD bZrk.;odko jZ; e/ p'fbnk - wkch fe; rZb dh<<br />

fJe nZX pzd/ Bz{ th i/ Bk uVQh c/o wfjcb dk ;[nkd eh < ozr bk fdsk s[jkv/<br />

vokfJto B/. ;t/o/ ;akpk;a fdnKrk T[jBz{.<br />

;odko B/ g[ZfSnk - s[jkvk e'Jh pzdk ;aokph j' ikt/ sK s[;hI eh efonk<br />

eod/ j' < gkb B/ fejk - nZtb sK fiankdk ghId/ Jh BhI. w/o/ B"eoK ukeoK Bz{ w?I<br />

nkg g?r fdzdk jK, fiankdk BjhI gkT[Idk. i/ e'Jh nkg/ gh g{ e/ ;aokph j' ikt/, c/o<br />

w?I T[jBz{ o'Nh BjhI fdzdk, ewo/ ftu pzd eoe/ pkjo'I izdok wko fdzdk jK. ;t/o/<br />

izdok y'bQd/ jK sK pzd/ Bz{ neb nkJh j[zdh j?. ;odko B/ fejk - w?I fe;/ Bz{<br />

izdok Bh wkodk, fe;/ dk ykDk pzd BhI eodk sK th ;t/o t/b/ nebtzd j'J/<br />

fcod/ B/.<br />

uko pzd/, d' T[jh fijV/ eksb ;B, d' rzBw?B, jkew Bz{ j/mK fbikD bZr/<br />

sK T[j djkfVnk, rkbK d/D bZrk, bbekok wko e/ fejk - w?I th iZN nK, eZbk<br />

eZbk nkU w/o/ ;kjwD/, c/o d/yK s[;hI eh U. d/y bz{rk w?I s[jkBz{. r'ok r'oh g;hB'<br />

g;hBk j'Jh ikD, ;odko ns/ T[;d/ pzd/ jZ;h ikD, jkew Bz{ j/mK fbik e/ wzih s/<br />

fbNk fdsk, p; T[E/ Jh ;"I frnk.<br />

jkew d/ j/mK ikD fgS'I gzikp dh fjz;k pko/ rZbpks F[o{ j' rJh. gkb B/<br />

fejk - w?Bz{ dZyDh Gkos d/ fJe pzd/ B/ dZf;nk fe gzikph yz{yko jB. ;odko B/<br />

fejk - gzikp dk jo/e tk;h nkgD/ nkg Bz{ iZN ;wMdk j?, :'Xk ;wMdk j?, T[;<br />

d/ fdb ftu nDy Bkw dh uhia j?, i/ T[j S/V fdT[ c/o T[j r[Z;/ ftZu nk<br />

ikJ/rk. T[;Bz{ g[b; iK c"i dh B"eoh uzrh brdh j? feT[Ife jfEnko ubkT[D dk<br />

F[ehB j?. gzikp w[rbK fto[ZX bfVnk, fco nzro/iaK fto[ZX bfVnk, d' ;z;ko izrK<br />

ftu nzro/iaK tb'I bfVnkHHH T[;d/ ;[GkT[ ftu :[ZX bVBk w"i{d j? go fJ;/ ;[Gkn<br />

eoe/ T[;Bz{ fjz;e efjDk rbs j?. gzikp B/ ftdtkB fds/, ceho fds/, Xow rqzE<br />

fds/, ebkeko s/ rkfJe fds/. gzikph Bz{ id'I r[;k uVQ/ sK T[j fgZm fgS/ tko BjhI<br />

eodk, ;kjwD/ bbeko e/ d[;awD dh Sksh ftu r'bh dkr e/, o[e e/ d/ydk j? fe<br />

ezw swkw j' frnk fe ni/ j'o b'V j?. go T[;Bz{ Bokia ehsk Jh feT[I ikt/, id'I<br />

T[;Bz{ r[Z;k ufVQnk, gsk eoBk ukjhdk ;h ekoB eh ;h.<br />

gkb ns/ T[;dh gsBh B/ gzikph fbpk; gfjfBnk j'fJnk ;h s/ gkb gzikph<br />

d/ e[M bcia f;Zy frnk ;h, b'e rhsK dk, o;wK ohsK dk nBzd b? fojk ;h. gkb<br />

Bz{ ;[oZfynk dh b'V ;h, T[j frD fwE e/ jo c?;bk b?Idk. fJj' coe ;h. gzikph<br />

;[oZfyns j?, T[j frDshnK BjhI eodk. gzikp d/ e[M n;{b jB fiBQk T[s/ ;ysh<br />

Bkb gfjok fdsk iKdk j?, ihtB dk nfijk nB[;ak;B d[BhnK ftu ;akfJd jh j't/<br />

fes/.


156<br />

gkb Bz{ jkew c/o :kd nk frnk, fejk - w?Bz{ brk ;h j[D y{B yokpk<br />

j'fJrk e'JhHHH d/y' sK ;jh, jkew fiBQK Bz{ rkbK d/ fojk ;h T[j ;B e"D !<br />

;odko B/ fejk - fJE/ fJT[I esb BjhI j[zdk. esb iawhB d/ MrV/ ekoB j[zdk j?<br />

iK fcao j' u[e/ esb dk pdbk b?D tk;s/. gkb B/ g[ZfSnk - s[;hI pdbk b?D d/<br />

jZe ftu j' < ;odko B/ fejk - jK fpbe[b. w?Bz{ e'Jh esb eo dJ/ sK bkbh<br />

T[;dk pdbk feT[I Bk bt/ <<br />

@@feT[I < ekBz{B Bkw dh e'Jh uhia BhI j[zdh


157<br />

eo p?mk. ukjhdk ;h w?I ;odko Bz{ dZ; fdzdk r'o/ fJ; soQK BjhI ;"Id/ j[zd/, T[BQK<br />

d'tK tk;s/ u[pko/ nzdo ;"D dk fJzsiakw eoBk ukjhdk ;h. e'Jh rZb BhI, ;t/o/<br />

fywK wzr btKrk s/ eZbQ Bz{ fJzsiakw do[;s j' ikt/rk.<br />

;t/o j'Jh, ozuB T[fmnk sK d/fynk gkb ys fbyD ftu o[fMnk j'fJnk ;h.<br />

gkb B/ fejk - ozuB sz{ uko ;kb nwohek ftu gVQ e/ nkfJnk j?I, pkehnK Bz{ Bk<br />

;jh, s?Bz{ sK gsk j? fe nwoheDK Bz{ gqkJht/;h g;zd j?. t?;/ w?Bz{ j[D fJ; wkj"b<br />

dh nkds g?Idh ik ojh j?. ;t/o/ ;t/o/ e'Jh mkj mkj b'j/ dk dotkiak yVekT[Idk<br />

j?. B"eo fJe d{i/ Bkb fJT[I rZbK eo oj/ jB fit/I e'Jh MrVk j' frnk j't/,<br />

gsk brd? fe rZb pZdbtkJh pko/ j' ojh j?. d/o oks ;"D sZe fJj' ;a'o, jo<br />

gb, jo tes. fijVk id'I woiah wzdo dk NZb yVek d/t/, fijVk woiah nzdo<br />

bzx nkJ/, fpB ;Zfdnk, fpB p[bkfJnk, wzrsk s/ wfjwkB fJe ;wkB. w?Bz{ sK<br />

brd? fJ;/ ;a'o s'I puD bJh Gkosh izrbK ftu d"V iKd/ ;B iK gjkVhI uVQ iKd/<br />

;B. fiBQK Bz{ s[;hI ;fBnk;h efjzd/ j', s[;hI T[BQK Bz{ J/Bk sgk fdsk fe d[yh j'e/<br />

;dk bJh GZi rJ/. s[jkv/ xo ;aKsh j't/ c/o e"D ;fBnk;h pD/. w?I p[MD bZr<br />

fgnk jK p[MkosK s[jkvhnK.<br />

;odko fe;/ uzr/ rtZJhJ/ dh sbk;a eoB bZrk. dZf;nk fe eZbQ Bz{ jowB<br />

fgnko/ rkT[D BZuD tkb/ pkp/ nkT[<strong>Dr</strong>/.<br />

gkb nwohek tZb yas fbyh ik fojk j?, @@nihp' rohp gzikp ! y[;ah j't/ sK<br />

th, d[y j't/ sK th, fpB p[bkfJnK fgzv T[E/ ubk iKdk j?. e'Jh gqkJht/;h BjhI.<br />

w"s fe;/ d/ xo, ;kok fgzv T[E/ nk p?md?, ;kohnK n"osK o'Jh iKdhnK jB, t?D<br />

gkT[IdhnK jB. fi; xo w"s j'Jh i/ T[; xo dh iBkBh BjhI o'Idh, BjhI fgZNdh sK<br />

pkjo'I nkJhnK iaBkBhnK ftu'I e'Jh T[; dh Sksh nkg fgZND br iKdh j?, fgN<br />

gNZT{nk ns/ o'D X'D ;[oskb ftu j[zdk j?. fJ; wifb; ftu S'Nh T[wo dhnK<br />

e[VhnK tZvhnK s'I o'D dk sohek f;Zy ojhnK jB. wk; wk; Bz{ e[ZNh iKdk j?, edh<br />

SkshnK s/ d[jZEV, edh gZNK s/, edh wz{j s/. nkgDk wk; nkg/ Bhbk eo b?IdhnK<br />

jB. eh ;fGnsk j'Jh, fJj fejk ;fGnkuko j? < ftnesh GhV ftu r[zw j?, fJE/<br />

e'Jh fJeZbk j? Jh Bh, fJeZbk ofj Jh BhI ;edk. fJ; gZy'I w?I ;wMdk jK fJE/ e'Jh<br />

pzdk nkiakd Bh, fJBQK Bz{ nkiakdh dk Bk gsk j? Bk T[; pko/ ikDB dh fJZSk,<br />

;kfonK B/ fJe d{i/ Bkb nkgD/ nkgBz{ p[D oZfynk j?.<br />

@@;ko/ p/god, y[ZbQhnK SZsK, ftjfVnK ftu fJeZm/ ;[Zs/ gJ/ jB. Bkb jh gF{,<br />

e[Zs/, fpZb/, w[orhnK, pZseK, ep{so, ;G fJeZm/. ;odko nkgD/ B"eoK Bz{ j'o ;odkoK<br />

dhnK rZbK ;[DkT[Idk j?, T[j T[uh T[uh j;d/ jB, w?Bz{ brd? w?I ;"I frnK, BjhI w?I<br />

;[sk BjhI ni/, d/o se ;[sBhId/ ftu fpskT[Idk jK.##<br />

fJe ;t/o ozuB B/ d/fynk, r'ok r'oh sK pD ;zto u[Ze/ jB, SZs T[go<br />

yb's/ tZy tZy e'Dk s'I fgzv dhnK c'N'nK fyZu oj/ jB. ;odko dh jt/bh pj[s<br />

T[uh j?, ;kok fgzv fJ; s'I BhtK j?. fgzv ftu j'o fe;/ d/ u[pkok BjhI, xo eZu/<br />

jB, jo/e xo dh SZs Bkb d/ xo Bkb i[Vh j'JhHHH ewkb n? HHH pzdk ukj/ sK<br />

;kok fgzv SZsK T[go th x[zw ;ed?. fJe' wzi/ s/ d' iaBkBhnK ;[ZshnK gJhnK jB,


158<br />

fe;/ j'o gk;/ fJe' wzi/ s/ d' w[zv/ ;[s/ gJ/ jB. r'ok r'oh ;aowk oj/ jB, c'N'nK<br />

fyZu oj/ jB. fgT[ g[Zs fJe wzi/ s/.<br />

fJT[I brd? fit/I iawhB T[go cfsjrVQ u"eVh wkoh p?mk j't/. fJe n"os<br />

fgZsb d/ rbk;K ftu d' pzfdnK bJh ukj pDk e/ fbnkJh j?, fJe xo tkbk<br />

j't/rk d{ik fdT[o. jK :ehBB fdT[o, feT[Ife i/m j[zdk sK iBkBh x[zv eZY e/<br />

nkT[Idh. r'oh j;dh j?HHH T[jh b'e-rhsK ftubk fdT[oHHH gkbHHH NZfgnK tkbkHHH fyZu<br />

c'N'. nj[ d/y, w[ork w[orh fgS/ d"fVnk fcodk j?, fyu c'N', pko pko pKrK d/Jh<br />

iKd?. gob/ xo ftu p[ZYh T[uh T[uh p[ZY/ Bz{ rkbK eZY ojh j?, p[ZYk bVB dh EK<br />

f;o y[oeh iKdk j?HHH c'N'. gzikp nwohek ik fojk j?.<br />

r'oh f;roN ghIdh eJh tko NkfJbN ftu r/Vk wko nkJh j?. f;roN<br />

ghD pr?o T[;dk g/N ;kca BjhI j[zdk. fizB/ r/V/ nZi T[j NkfJbN d/ bk u[eh j?,<br />

T[;s'I tXhe TZ[so ;odko B/ gkb d/ ;tkbK d/ fdZs/ jB. fgzv ed'I tZf;nk, nkpkdh<br />

fezBh, xo fezB/, e[b oepk, e[Zb gF{, ekoykB/ nkfde nkfde. ;odko d/ itkpK s'I<br />

brdk ;h fgzv nksw fBoGo j?, eDe, uktb, wZeh, ;oQ'I, rzBk, ;pihnK, dkbK ;G<br />

nkg g?dk eodk j?. eZs/ ;{s d/ egV/, ezpb th ;{s d/, pZeo/, w[or/, ;{o, ;G e[M<br />

fgzv'I fwb iKdk j?. ;afjo ftu b'e T[d'I iKd/ jB id'I yk; rfjDk yohdDk j't/,<br />

fe;/ tZyo/ fviakJhB dk, fijVk fgzv d/ ;[fBnko s'I Bk fwb/.<br />

;odko d;dk j? - s[;hI ;fjoh U Bk, fJ; eoe/ s[jkBz{ fJspko BjhI fe<br />

fgzv'I ;G e[M fwb iKdk j?. d/y' s[;hI ekoB cb/e;, po?Zv, ftNkfwB r'bhnK,<br />

nkfJoB e?g;{b, epia tk;s/, d;sK tk;s/ dtkJhnK, phno ;G ngD/ Bkb u[eh<br />

fcod/ j' cfsjrVQ sZe. nwohek cfsjrVQ g[Zi/rk sK ghD ykD dhnK t;sK Bkb<br />

fbnkJ/rk, feT[Ife cfsjrVQ ftu ;ckJh BjhI, ikjb cfsjrVQ d/ xoK dhnK SZsK<br />

fJe;ko BjhI, rbhnK BkbhnK dk e'Jh ;N?Ivov BjhI, xo f;ZXhnK eskoK ftu BjhI.<br />

eZu/ xo d/ ftjV/ ftu'I fJ; fgzv dh iaBkBh T[Zgo d/ydh j?, r'ok r'oh T[;<br />

dhnK c'N'nK fyu oj/ jB sK jZ; g?Idh j?, c'N' d/ g'ia tk;s/ BjhI jZ;h, fdb'I j;dh<br />

j?, fco ;aow nk rJh j?, d/y' s/iah Bkb nzdo ubh rJh.<br />

r'o/ B/ fejk - w?I fgzv dh p[Dsh d/yDh j?. ;odko B/ B"eoK Bz{ fejk -<br />

dohnK, c[bekohnK fbnkT[. tZy tZy ozrK fviakJhBK dhnK. c'N'nK fyZuhnK,<br />

fiT{w?Nohebh goc?eN fviakJhBia. gkb B/ g[ZfSnk - w?I fJ; ekohro dh c'N' fyuDh<br />

j?, feE/ ofjzd? < ;odko jZ; fgnk - jo/e xo dh jo/e e[Vh fJj ezw ikDdh<br />

n?. fJj uhiaK e'Jh m/e/ s/ BjhI pDtkJhnK iKdhnK, fJj' ekoB j? fe t/uhnK BjhI<br />

iKdhnK, ;[rksK tk;s/ jB. i/ s[;hI fe;/ iaBkBh dh pDkJh gZyh, eZYh uz[Bh iK<br />

c[bekoh yohdDk ukj' sK w[cs d/<strong>Dr</strong>/, g?;/ jofria BjhI b?<strong>Dr</strong>/.<br />

r[;bykB/ ftu'I fBeb e/ foB ;odko e'b nkJh - tkj fezB/ riap d/ ;[jD/<br />

g?NoB gkb ! nkgK yohdKr/. ;odko B/ fejk - gkb Bz{ dZ; fojk ;K fe fteoh<br />

bJh BjhI jB, w[cas fdnKr/. B"eo fJe g?eN b?e/ jkiao j'fJnk. y'jfbnk, ;Zs<br />

c[ZN bzwk uko c[ZN u"Vk d[gZNk, BkGh, bkb, ghb/, jo/ o/;aw Bkb eYkJh ehsh j'Jh.<br />

@@ih ;{p/dko jiakok f;zx dh ;odkoBh B/ w/w ;kfjp tk;s/ G/fin?.##


159<br />

@@E?Ie:{, E?Ie:{HHH ;/ wkJh E?Ie; N{ ;odkoBh ;kfjpk.<br />

j?okB j'e/ foB B/ ;odko Bz{ g[ZfSnk - b? btK < dZ;Dk fe w[cs' w[csh<br />

b?Dk mhe th oj/rk < ;odko B/ fejk - BkN n?N nkb cko ;/b. N/e fd; n?ia<br />

J/ frcN.<br />

@@gZeh rZb


160<br />

w/iapkB nkgD/ wfjwkB bJh, T[; dhnK fJZSktK dh g{osh bJh ;zihdk ;h. fJ;<br />

;[fjodsk pdb/ d/D bJh foB e'b ;apd ;B - no;HHH f;ZaNHHH vkfJ;?INoh. F[eokB/<br />

ti'I w'VthnK ;[rksK.<br />

gkb B/ fejk - BjhI BjhI HHH ykbh sths.<br />

foB fco uheh - gkb HHH gkb HHH vkfJ;?INoh w[odkpkd !<br />

;ko/ ;'uD bZr gJ/ HHH sths E'Ek j't/ sK th sths j?, fJ; Bkb gsk<br />

brdk ofjzd? pzdk w'Nk j' foj? fe gsbk, f;js fB:fws oZyh ik ;edh j?. i/<br />

uzr/ ;[fBnko s'I nkovo d/e/ pDtkJhJ/, ;[jDk th brdk j?. fe;/ Bz{ gsk BjhI bZr<br />

fojk sths dk vkfJ;?INoh Bkb eh snZbe.<br />

gkb B/ fejk - w/o/ bJh uKdh dk sths mhe j?. Gkos dk B?;aBb pov<br />

ghekZe fJE/ fgzv ftu d/fynk j?. sths T[go w'o pD ;e/rk <<br />

- feT[I BjhI < ;odko B/ fejk, pD/rk. s/ ;kJhia <<br />

gkb B/ fejk - fJe fJzu pkJh nZXk fJzu. pj[s ;'jDk. pj[s ;'jDk bcaia<br />

gkb B/ gzikph ftu ej/. fJj d' bcaia ;[De/ ;ko/ iD/ y[;a j'J/. gzikph p'bh ikDB<br />

pr?o gkb gzikp Bz{ fet/I ikD ;e/rk < go uko wjhfBnK bJh nkfJnk j?, uko<br />

wjhfBnK ftu p'bh f;yh jh BjhI ik ;edh. b'eK d/ ;fGnkuko dh ikB p'bh j[zdh<br />

j?. gkb nwohek Bz{ p/ikB gzikp fdykJ/rk.<br />

;odko B/ fejk - ;kjp' Bk;ask eo', uZbhJ/, b/N j' oj/ jK. fgzv dk d"ok<br />

eoKr/. y/s, ;e{b, r[od[nkok fdykT{Irk. fJe epZvh w?u dk pzd'p;s j' frn?,<br />

gzikp dh g[oksB y/v. bzu s'I gfjbK tkg; gosKr/ feT[Ife ;akw Bz{ nykVk bZr/rk.<br />

;iak :kcsk pzdk whs, ;odko dk w[yfsnko, Bkb Bkb uZb fojk ;h. fJZNK<br />

d/ tZv/ dotkia/ j/mK dh fgzv'I pkjo fBeb/ fiE/ y{j T[s/ n"osK eZgV/ X' ojhnK ;B,<br />

pZu/ Bjk oj/ ;B, yo{d eo oj/ ;B. gF{ y/b ftu'I gkDh gh oj/ ;B, ykbh xV/<br />

Go/ ik oj/ ;B. ;e{b nk frnk. d' ewo/, ewfonK nr/ toKvk. ;kjwD/ rokT{Iv,<br />

fiE/ epZvh w?u j'Dk ;h. tZv/ S'N/ pzd/ fJBQK d/ fgS/ fgS/ s[o/ nk oj/ ;B, eJhnK<br />

B/ nZi y/s dk ezw SZv fdsk ;h. epZvh d/yD tk;s/ BjhI, r'oh d/yD tk;s/.<br />

epZvh dhnK NhwK ni/ g[ZihnK BjhI ;B. ;[B/jk g[Zi frnk fe nk oj/ B/.<br />

;odko B/ ;e{b wk;No Bz{ fejk - fJBQK Bz{ fpmk e/ ekjBz{ oZyD?. S'N/ pZfunK dk<br />

w?u fyvkT[, wfjwkB Bw{Bk sK d/yD. gqkfJwoh ;e{b ftu d; pkoK ;kb s'I tvh<br />

T[wo dk e'Jh pZuk BjhI ;h. ;kok ;e{b pkjo nk frnk. wk;No ih B/ fejk -<br />

ub' pJh fi;dk epZvh y/vD Bz{ fdb eod? nk ikT[. cNkcN pZfunK B/ e[Vs/ gikw/<br />

T[sko fds/. j/m'I ozr pozr/ xo ;hs/ eZS/ fBeb nkJ/. fe;/ B/ e'Jh vkfJo?e;aB<br />

BjhI fdZsh. nkg/ S/ iD/ fJe gk;/ j' rJ/, S/ d{i/ gk;/. eDe tzB/, G{o/ fi;w X[Zg<br />

ftu fb;ae/. wfjwkBk tk;s/ wk;NoK dhnK e[o;hnK fNe rJhnK. bkbh B/ wfjwkBk<br />

Bz{ r/w d/ fB:w dZ; fdZs/.<br />

wk;No B/ ;hNh tikJh. fJe w[zvk ftuekobh beho T[go frnk, M[e e/ d't/I<br />

jZEK dhnK T[IrbK fwZNh Bkb S[jkJhnK, fco wZE/ Bkb, fco nZyK Bkb, fco ezBk<br />

Bkb. fco T[;B/ bzwk ;kj nzdo fyfunk s/ epZvh epZvh eodk fto'Xh Nhw tZb


161<br />

d"fVnk. nrfbnK B/ T[;Bz{ cVB tk;s/ fozr pDk fbnk. fiT[I jh fJe wz[v/ Bz{ S{j<br />

e/ tkg; d"VB bZrk, S[j/ rj/ w[zv/ B/ bZsK dh e?Iuh wkoh. e?Iuh wkoB tkb/ B/<br />

nN?eo Bz{ cVB tk;s/ jZE jZE nZr/ ehs/ sK epZvh epZvh eod/ w[zv/ B/ T[;dh Sksh<br />

s/ ipod;s nfijk d[jZEVk wkfonk fe e?Iuh y[bQ rJh. g{ok j[Bo, g{oh skes<br />

fdyke/, ftiJh j'e/ wkD Bkb ngD/ gk;/ gofsnk. do;aeK dh frDsh ekcah j' rJh<br />

;h, skVhnK Bkb Gog{o ;akpk;a fwbh. d"V GZi, iZc/, e?Iuh, fi;w dk fi;w Bkb<br />

Nkeok, j[Bo, u[;sh, skes fJe' tes, ;kj BjhI N[ZNDk ukjhdk.<br />

j[D d{i/ gkf;UI jwbkto fJXo nkfJnk. epZvh eZpvh eodk c[osh Bkb fit/I<br />

iwhB s/ p?m jh frnk, ;gfozr tKr p[Ve e/ fJe dk g?o S[j e/ n"j frnk n"j<br />

frnk. ;kfonK B/ fco ia'odko skVhnK wkohnK, r'o/ r'oh B/ th. j[D T[jBk Bz{ y/v<br />

dh ;wM nkJh. jwbk s/ jwb/ s'I pukT[, jwb/ s'I pukT[ eo' s/ jwbkto Bz{ cV'.<br />

eJhnK ftu pj[s skes ;h, i'o ekoB pkiah fiZs iKd/, e[M ewia'o ;B, T[j c[osh<br />

Bkb, j[Bo Bkb pkiah fiZsd/. d[;awD Bz{ cVB bJh fozr szr eoh iKd/ go id'I<br />

jwbk j' frnk fco eZb/ dh fe;ws eZb/ Bkb. fJj eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ;h.<br />

;akfJd fJj y/v e[;ash fizBh jh g[okDh j't/. gsk brk j? fe e[;ash :{BkB<br />

ftu'I nkJh ;h, go epZvh fBo'b gzikp dh y/v j?, gzikp Bz{ d/ye/ j'o b'e th y/vD<br />

bZr/. fJ; tk;s/ fe;/ pkjob/ ;wkB dh b'V BjhI. g?o Bkb beho fyu' s/ y/v<br />

F[o{. fJ; torh y/v j'o e'Jh BjhI fi; ftu skes, c[osh, fdwkr, ;kj, nktkia,<br />

;ko/ ;akwb j'D. fe;/ e'u fe;/ ;N/vhnw dh b'V BjhI. pZu/ sK frDshnK fwDshnK<br />

ftu th BjhI g?Id/. wzB bT[ gkbh y/sK tZb ik foj?, e'Jh ;e{b d/ o;s/ s/ j?,<br />

d/fynk okj ftu w?u j' foj?, d/yD bJh fdb eodk j? o[e ikT[. fdb eod? sK<br />

ewhi T[sko' s/ Nhw ftu ;akwb j' ikT[. fJ; y/v ftu Bk ekw dh T[sgsh dk<br />

fdq;a, Bk i'rhnK dk i'r, S[j' s/ d"V ikT[.<br />

gkb T[s/is j' frnk- riap dh y/v j? fJj.g{ok ;t?wkB, g{ok ib"n, fJeZbk<br />

fJeZb/ Bkb bV/rk, j? Bk ;akB < ;kvhnK gZSwh y/vK fJ; dk eh w[ekpbk<br />

eoBrhnK < bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk - j[D ;oeko d/ y/v ftGkr B/ eZb/ Bz{ eZb/<br />

dh epZvh pzd eoe/, ;ko/ fJeZb/ Bz{, dh epZvh pDk fdsh j?. ozuB B/ fejk - gkb,<br />

;oekoh epZvh ftu ;akB, T[s;akj j? Jh Bh, jwbkto gkb/ d/ B/V/ yb'sk epZvh<br />

epZvh eoh iKd?. eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ftu seVk jwbkto fto'Xh Nhw d/ T[go<br />

dh r/Vk eZY nkfJnk eodk ;h, fe;/ dk cVB dk j"I;bk BjhI ;h g?Idk. fJj<br />

j'fJnk BK o'wK;. ;oekoh epZvh p/ikB j?. fJj ;afjoh epZvh fgzv T[go m';h<br />

rJh j?, ;afjo dk fgzv T[go fjz;e jwbk j?. fgzv B/ fJ; ;oekoh epZvh Bz{ gqtkB<br />

BjhI ehsk. fe;/ B/ th gqtkB BjhI ehsk.<br />

bT[ ih S'fNnK dk w?u ysw j'fJnk jh ;h fe tZv/ nk rJ/. nkgD/ y/sK<br />

ftu'I ezw eod/ eod/ fJXo nk rJ/. g;hB/ ns/ fwZNh Bkb fbpV/ fBZe/ fyvkohnK B/<br />

Bk g;hBk gz{fMnk, Bk fwNh T[skoh, fJt/I jh T[go e[Vs/ gikw/ gk bJ/. y/v w?dkB<br />

ftu ;G s'I nr/ j'e/ p?m/. d/yD bJh T[s;[e, fe fiE/ n;hI SZvh, T[E'I y/v nr/<br />

s[o/rh fe fgS/ ikJ/rh


162<br />

;ko/ i[nkB, rm/ fi;wK d/, iKxhJ/ gfjB/ j'J/, fb;aed/ fi;w, Eoed/ v"b/,<br />

;[jD/ Be;a, sKp/ ozr/ fi;w. fJe i[nkB G{o/ x[zrokb/a tkbK atkbk ;h, r'ok ;[jDk,<br />

fJj ;odko d/ gfotko ftu'I ;h, fJ; dk Bkw G{oh ;h. fJe w[zv/ dk ozr ekbk<br />

;h, T[; dk Bkw th ekbk. fgzv d/ b'e T[j Bkw G[bk d/Id/ jB i' wkfgnK B/<br />

oZfynk, fgzv ngDh woiah dk Bkw oZydk j?, fJ; Bkw dk e'Jh noE T[; w[zv/ dh<br />

;ay;ahns Bkb i[fVnk j'fJnk j?.<br />

G{oh B/ y/v F[o{ ehsh. T[jh gftZso o;w. nykV/ dh fwZNh HHH wZEk. epZvh<br />

epZvh eodk fMiedk fMiedk G{oh nr/ tfXnkHHH fJe w[zv/ B/ T[uh d/Dh fejk -<br />

B/V/ nk G{oh B/V/, :ko n;hI yk sK Bh uZb/ s?Bz{. do;ae jZ; gJ/. gkb s/ foB th<br />

jZ;/. G{oh T[s/is BK j'fJnk, jko fis pr?o gos frnk. fco ekbk, G{oh tkb/<br />

gk;/ o/v wkoB frnk. iapod;s r[zfdnk fi;w, u"Vh Sksh, skesto gZN, afujok<br />

;aKs. fJT[I brdk ;h, fit/I efj fdsk sK nk frnk, y/v ftu o[uh BjhI. fJe i'rh<br />

tKr fto'Xh fXo T[go dh r/Vk eZY frnk, jo/e ukj[zdk ;h cV bJ/, fe;/ dh<br />

fjzws Bk gJh. do;aeK ftu p/nzs T[s/iBk, o/vo ;aKs. gkb B/ fejk - T[j j[D<br />

cV b?<strong>Dr</strong>/, dw th N[ZND tkbk j?. T[j d't/I pkjtK c?bkJh pkia brdk ;h. fJe<br />

w[zv/ Bz{ r[Z;k uVQ frnk, ekb/ s'I bzpk ;h T[j, MgN wko e/ cVBk ukfjnk. ;aKs<br />

ekb/ B/ T[j XZek wkfonk fe cVB tkbk bVyVkfJnk, fvr fgnk. d"V e/ BjhI,<br />

epZvh epZvh eodk nksw ft;atk;h ekbk s[o e/ gkb/ sZe nZgfVnk. d/o se<br />

skVhnK dh r[ziko g?Idh ojh, ;e{b dh fpbfvzr ftu'I skVhnK dhnK rz{iK tkg;<br />

nkJhnK ;[DhnK.<br />

foB p'bh - ;akBdko w[zvk. :ehB BjhI ;h pu e/ nkJ/rk.<br />

gkb B/ fejk - fJj j? n;b fyvkoh.<br />

fco fJe f;Zy i[nkB o/v bJh fBefbnk, nrfbnK ftu'I f;Zy B/ e?Iuh wkoh<br />

s/ ;[ZN fbnk. d'tK d/ i{fVnK T[go o[wkbK. bZsK Bkb bZsK B{V bJhnK, pkjK Bkb<br />

pkjK. fit/I d' e"po/ nkg; ftu T[bM rJ/ j'D. gsk BjhI brdk ;h bZsK fejV/<br />

dhnK jB pkjtK fejV/ dhnK. cfVnk frnk o/vo j";bk jkoB tkbk BjhI ;h, X{j<br />

X{j fJzu fJzu gkb/ tZb fyuh iKdk ;h, nZyK ftu g;hBk fvr fojk ;h s/ fi;w<br />

g;hB/ ns/ bj{ Bkb so j' oj/ ;B. fwNh dh orV Bkb uwVh fSbh rJh. fit/I<br />

nkfd-ekbh :'X/ bV gJ/ j'D. ;gkoNB ;hB.<br />

nukBe epZvh epZvh dh nktkia pzd j' rJh, fti/sk dh T[Irb gkb/ Bz{ S[j<br />

rJh, ikch B/ iZck SZfvnk Jh Bk. ewia'o fij/ ;oho tkbk o?coh wk;No nkfJnk<br />

s/ iZc S[vkfJnk. o/vo efj fojk ;h w?I i/s{ jK - bkJhB S[j e/ ;kj fbnk. ikch<br />

efj fojk ;h BjhIHHHH, w?I i/s{ jK gfjbK fJ;dk ;kj N[ZNk fco fJ; B/ gkb/ s/ jZE<br />

wkfonk. epZvh dh nktkia gkb/ s/ jZE wkoB fgS'I BjhI, gfjb'I nkJh ;h. do;ae th<br />

d' fjZf;nK ftu tzv/ rJ/. nZX/ fJe d/ jZe ftu nZX/ d{i/ d/. nkyo o?coh Bz{<br />

c?;bk ;[DkT[D bJh fejk frnk. wk;No B/ fejk - d't/I fti/sk jB, d'tK Bz{ fJe<br />

fJe Bzpo. ipod;s skVhnK. d'tK gkf;nK dh fJZias poeoko.


163<br />

nrbk fyvkoh bzwk, gsbk ;h, s[oB s'I gfjbK fto'XhnK Bz{ T[uh nktkia ftu<br />

fejk - GkJhU w?I pkb-pZu/dko nkdwh jK, w/o/ Bkb n?; soQK Bk efoT[ fit/I j[D/<br />

d/y e/ jN/ j'. i/ s[jkv/ ftu'I e'Jh w/o/ B/V/ bZrk, w?I GZi naktKrk. ;ko/ jZ; gJ/.<br />

T[s/iBk Gog{o fJj i[nkB d"fVnk s/iah Bkb fJe Bz{ S[fjnk s/ eEB nB[;ko fiZs<br />

e/ cNkcN tkg; GZi nkfJnk. jkoB tkbh Nhw ftu'I fJe B/ fejk - nrbh tko<br />

d/yKr/ Bzpo b? e/ fet/I Gidk j?I. j[D nkJhI. i/s{ B/ fejk - S[j e/ sK d/yhIHHHH Eqh<br />

BN Eqh dh r'bh jK, pzdk c[zv e/ nj[ frnk nj[ frnk.<br />

bzu dk ;wK j' frnk. w?u ni/ ikoh ;h. ;odko wfjwkBk Bz{ b?e/ jt/bh<br />

tZb s[o fgnk. bkbh B/a wfjwkBk Bz{ dZf;nk - n;bh w?u j[D ;kvh r?ao jkiaoh<br />

ftu j't/rk. gkb B/ g[ZfSnk - T[j fet/I < T[; ftu eh coe j't/rk < bkbh B/<br />

dZf;nk - j[D sZe fJj fJe fe;w dk wfjwkBk bJh wB'oziB w?u ;h. j[D T[j<br />

fis jko dk c?;bk eoB bJh y/v<strong>Dr</strong>/. gkb B/ g[ZfSnk - BthI N?eBhe j'J/rh <<br />

bkbh B/ fejk - N?eBhe BthI BjhI. do;aeK d/ iwxN/ ftu tXhnk fyvkoh nk p?m/<br />

jB. d't/I Nhwk nkg' nkgD/ ewia'o fyvkoh pkjo eoe/ do;aeK ftu'I Bt/I w?Ipo<br />

b?<strong>Dr</strong>/. fco j'J/rk ;ys :[ZX. fJe fXo jko/rh fJe fis/rh. fco nrbk w?u<br />

j't/rk. fco nrbk. r'oh B/ g[ZfSnk- fJT[I ed sZe j[zdk oj/rk < bkbh B/ fejk -<br />

nzs sZe, id'I sZe pqfjwzv j? T[d'I sZe gzikp y/v/rk. fJj y/v ysw BjhI j't/rh<br />

gkb, gzikp yasw BjhI j't/rk. fiZs/rk s/ y/v/rk. fis/rk, jko/rk, y/v y/vDh BjhI<br />

SZv/rk.<br />

foB B/ fejk - w?Bz{ fJBQK d/ iKxhJ/ ;[jD/ bZr/. nwoheD fyvkoh th iKxhJ/<br />

gfjBd/ jB go T[j ;[jD/ BjhI. gzikphnK dk iKxhnk sK fJT[ brk fit/I fJBQK dk<br />

jh wk; j?, fi;w s'I ty BjhI.<br />

bkbh B/ NZgk ;[DkfJnk fi;dk noE j? - s/oh uwVh ;[jDh j? e[VhJ/. ih<br />

eod? fJ;dk iKxhnk pDk btK. gkb jZf;nk - tkj, w/ok th j[D sK iKxhnk<br />

gkT[D Bz{ ih eo nkfJnk. bkbh, fijV/ NZg/ nkgK fJeZm/ ehs/ jB - eh fJj j?<br />

T[BQK ftu < bkbh B/ fejk - BjhIHHH fJj sK j[D/ :kd nkfJn?. @@pJh G[bhI Bk HHH<br />

fJjh sK n;b uhia j?. fby dJhI.##<br />

ozuB B/ fejk - gzikph dk iKxhnk fJ; eoe/ ;akBdko j? feT[Ife fJj T[BQK<br />

dh wodkBrh dk fuzBQ j?, wodkBrh fdykT[Idk th j?, S[gkT[Idk th j?. fBZeoK eh<br />

w[ekpbk eoBrhnK iKxhJ/ dk < pzrkbhnK nk;kwhnK dh ;{ywsk, wdok;hnK dh<br />

pohephBh BjhI j? gzikph ftu sK eh< T[; e'b skes j?, skes, fi; ;dek c;bK<br />

bfjokJhnK, tgko y[;ajkb j'fJnk, fJ;/ skes Bkb sK :[ZX bV/ s/ fJ;ae ehsk.<br />

gzikp dh n"os seVh j?, xo ftu, y/s ftu ezw eodh j?, fJ;ae eodh j?, jho,<br />

;'jDh, ;kfjpK tKr fJ;ae tk;s/ w"s ep{b j?, :[ZX bVd/ wod i/ fdb Ykj p?mD,<br />

xo gos nkT[D sK T[jBk Bz{ cVe/ d[pkok :[ZX d/ w?dkB ftu b? iKdh j? fiE/<br />

;ko/ wo iKd/ jB. i' ezw BjhI eo ;edh T[j fJj fe xz[ro{ gfjB e/ whoKpkJh<br />

tKr fe;/ p[Zs nZr/ BZu BjhI ;edh. gsBh j'e/, e;s{opk tKr gsh dh wK dk o'b


164<br />

BjhI eo/rh. fjzd[;skB id'I ;jh noEK ftu ;?e[bo j't/rk sd T[j p[ZsK, ;ZgK,<br />

rktK Bz{ g{iD dh EK gzikpD dh fe;/ fB;akBh dh g{ik eo/rk.<br />

bzu s'I gfjbK phno dh fJe fJe p'sb ghsh, bzu d/ pkd fJe fJe j'o.<br />

;odko BjhI ghIdk. ykD/ ftu fueB ;{g, fueB, wNB, uktb, o'Nh. nzfvnK dh<br />

G[oih th. fco fwmk jbtk. gsh gsBh B/ jkiawk mhe oZyD bJh r'bhnK ykXhnK.<br />

nkg' nkgD/ ewfonK ftu nkokw eoB ub/ rJ/.<br />

d[agfjo/ nkokw eoe/ fdB Yb/ ;ko/ iD/ c/o ;odko d/ nkb/ d[nkb/ fJeZm/<br />

j' rJ/. uKdh d/ sths b? e/ ;[fBnko nk frnk. fsZy/ Be;a, r'ok ozr, ;c?d<br />

dkjVh, g{oB ;fji ftu, fit/I ;gkJhB'iak j't/. Xkr/ d/ ekb/ r'b chfsnK ftu<br />

bNed/ sths, fJe fJe eoe/ fdykT[Idk frnk, sths d/ y[ZbQ/ gk;/ tZb T[Irb eoe/<br />

;[fBnko B/ g[ZfSnk - fJ; @u wzso gkT[Dk j? e'Jh < gkb B/ fejk - BjhI. fco<br />

g[ZfSnk - pzd eo fdnK < ;odko B/ fejk - jK. fBehnK fBehnK m'eoK Bkb<br />

T[;B/ sths dk wz{j pzd eo fdsk. sths s/ Xkr/ fJT[I cV/ j'J/ ;B fit/I pj[s<br />

ehwsh uhiaK j'D. gkb B/ eJh c'N'nK fyZuhnK. gkb, ozuB s/ bkbh fszBk d/ rbK<br />

ftu sths gfjBk e/ ;[fBnko ubk frnk. foB B/ fejk - ;[jD/ brd/ B/.<br />

gkb B/a fejk - bkbh, b'e rhsK ftu w[zdoh, b'ND, wSbh, b"Ir fezB/ ;ko/<br />

rfjfDnK d/ Bkw nkJ/ B/. fJj rfjD/ fdyk e/ fbnk. fJBQK dhnK c'N'nK NZfgnK<br />

Bkb Sg<strong>Dr</strong>hnK sK Jh gkmeK Bz{ rZb gsk bZr/rh. bkbh rkT[D bZrk - eZuh N[ZN<br />

rJh fiBQK dh :koh, gZsDk s/ o'D yVQhnK. foB jZ;h - fJj NZgk Bh nwoheD<br />

e[VhnK w[zfvnK B/ ;wMDk, feT[I o'Dk< :koh j'o EK bk bT[. o'D dk eh wsbp <<br />

s/oh w/oh fJe fizdVh, ;[DfdnK foZB B/ fejk - Bk Bk, nwoheD e[Vh ej/rh w/oh<br />

nkgDh nZv nkiakd j'Id j?, tZy yksk, pokpo jZe, T[jBz{ fJe fizdVh efj fdT[ sK<br />

w[eZdwk eo dJ/rh.<br />

bkbh B/ fejk - go NZg/ dk nB[tkd j' BjhI ;edk. NZgk fe;/ ;ZfGnkuko<br />

dk B[wkfJzdk j?, b'e rhs j?. jkfJe{ dk nB[tkd j' ;edk j? feT[Ife fJj fJe<br />

pzd/ dh ouBk j?. nj[ d/y gkb, frZX/ tkb/ pkfpnK dh N'bh nk ojh j?. ;ko/ SZs<br />

s'I dh T[Xo d/yD bZr/, s[oe/ BjhI, BZud/ nk oj/ ;B. i/ s[od/ j'J/ fgzv ftu<br />

dkyb j[zd/, g/Iv{nK B/ p[ok wBkT[Dk ;h.<br />

gkDh bkr/ nk e/ o[e rJ/. foB B/ g[ZfSnk - j[D rZvk G/i'r/ < ;odko B/<br />

fejk - BjhI, nkg/ gkDh ftu'I dh bzx e/ nk ik<strong>Dr</strong>/. foB B/ g[fSnk - go T[BQK d/<br />

ukdo/ yokp j' ik<strong>Dr</strong>/. bkbh B/ fejk - BjhI fJj ukdfonK dhnK ezBhnK cVe/<br />

T[go tZb d{jok eo b?<strong>Dr</strong>/. ukdok pV/ ezw dh uhia j?, gfjB bT[, ftSk e/ ;"I<br />

ikU iK nkgD/ T[go skD bT[. ;ko/ ezw eoh iKdk j?. ;odko B/ fejk - rohp<br />

bJh yZcD th j?.<br />

nkgD/ nkgD/ ukdo/ ;zGkb e/ ;ko/ gkDh ftu'I bzxD bZr/. nrb/ gk;/ fgzv<br />

dk fJeZm T[BQK d/ ;tkrs tk;s/ yb'sk ;h. pZfunK s'I b? e/ p[fYnK sZe. eBQ/V/<br />

uVQ/ j'J/ pZu/, e[Zp/ j'J/ p[ZY/, ;G. n"osK wod ;ko/. foB B/ fejk - gkb, e?wok,<br />

;B?g. j[D se gkb jiako s'I tZX c'N'nK fyu u[ek ;h. pB/fonK s/ p?mhnK


165<br />

iBkBhnK fJBQK B/ gfjbh tko d/yhnK. d/y foB, x[zv eZY e/ frZXk Nhw Bz{ d/y<br />

ojhnK jB. fJj N'bh jt/bh d/ tv/ dotki/ okjhI nzdo bzx nkJh. ozr pozr/<br />

ukdo/, bzw/ ;c?d ewhia, eZYhnK B'edko i[ZshnK, ozr pozrhnK gZrK T[go ;awb/.<br />

rbK ftu sths, jZEK ftu eV/ s/ r'fvnK Bkb x[zrokbK. GhV T[BQK Bkb nzdo<br />

bzx nkJh. ftjV/ ns/ toKfvnK ftu uko ;" d/ eohp pzd/ yV/Q ;B. bT[, frDsh<br />

j'o tXh sK g"VhnK uVQB bZr gJ/.<br />

foB B/ g[ZfSnk - g{ok fgzv nzdo feT[I < ;odko B/ fejk - fJj fgzv j?.<br />

fgzv ftu ;ko/ nkT[<strong>Dr</strong>/, jo/e dk ;[nkrs j'J/rk. w?Bz{ gsk ;h nkT[<strong>Dr</strong>/ nj[ d/y'<br />

ukj dhnK d/rK. fco ;odko B/ whs Bz{ T[uh d/Dh tki wkoe/ fejk - whs, pr?o<br />

ukj ghs/ e'Jh Bk ikJ/. whs B/ fejk - mhe n? pkg{ ih. ;ko/ fgZsb d/ rbk;K<br />

ftu ukj gh oj/ ;B, rZbK eo oj/ ;B, ntkiK dk ;w[zdo.<br />

gkb B/ fejk - eh ewkb dk fdq;a j?. fJ; soQK d/ fJeZm nkw j[zd/ ofjzd/<br />

B/ < ;odko B/ fejk - j[D xZN. bkbh gfNnkb/ ofjzd?. w?I ofjzdk sK fgzv ftu<br />

nK go j[D fgzv d/ ezwK ekiK ftu tXhe dyb BjhI fdzdk. fe;/ ;w/I ;ko/ fgzv dh<br />

iwhB w/oh ;h, j[D xZN ofj rJh j?. id'I w?I ;odko ;K T[d'I nfij/ fJeZm nkw<br />

;B.<br />

- T[j fdB :kd nkT[Id/ jB <<br />

- BjhI, e'Jh coe BjhI.<br />

- coe feT[I BjhI, J/Bh ikfJdkd y[Z; rJh <<br />

- j[D th pE/oh puh j'Jh j?, g[;asK se BjhI w[ZeDh. d/y' iwhB xNh,<br />

w/ohnK b'VK th xN rJhnK, fizw/tkohnK th xN rJhnK.<br />

- go s[jkvk ezw j? eh < y/s ftu sK B"eo ezw eod/ jB.<br />

- ezw feT[I BjhI < w?I fJjBk d/ ezw dh tzv eodk jK, fJBQK d/ MrV/<br />

fBp/Vdk jK, fJjBk d/ pZfunK dhnK ;akdhnK, tZfvnK d/ ;z;eko eodk jK. gokDh<br />

cV e/ pbd jZeD s'I fJbktk th ezw j[zd/ jB.<br />

- pj[sh iwhB t/b/ s/ j[D d/ gqpzX ftu e'Jh coe fgnk <<br />

- jK. gfjbK ;" pzd/ ezw eod/ ;B. ;" bJh fszB vzr o'Nh pDdh ;h. j[D<br />

gzdoK ofj rJ/ jB, edh d; ofj iKd/ jB.<br />

- g/Iv{nK Bkb ;pzXK ftu e'Jh coe nkfJnk <<br />

- s[;hI nZyhI d/y oj/ j', coe nkfJnk j[zdk ;kok fgzv w/oh jt/bh ftu p?m<br />

e/ ukj ghIdk < w?Bz{ fgnko eod/ B/, nkyk BhI w'Vd/.<br />

- s[jkv/ tor/ j'o th ;odko B/ nkb/ d[nkb/ fgzvK ftu <<br />

- j[zd/ ;B. ub/ rJ/.<br />

- feE/ rJ/ <<br />

- ;afjoK ftu. fgzvK B/ eJhnK Bz{ nZr bke/ ;kfVnk.<br />

- feT[I < gkb B/ g[ZfSnk.<br />

- ;aokph epkph ;B, n"ospkia ;B, b'eK Bz{ p[o/ bZr/, wko fdZs/.<br />

- s[;hI uzr/ ;odko j'


166<br />

- w?Bz{ eh gsk. b'eK Bz{ g[ZS'.<br />

- Nq?eNo feT[I BhI b?Id/ <<br />

- Nq?eNo b? fbnk fJj b'e feE/ ik<strong>Dr</strong>/< p/iawhB/ jB.<br />

- s[;hI ;afjo feT[I Bh rJ/ <<br />

- ;afjo w/ok fdb BjhI brdk. ed/ r/Vk wko nkT[Bk, fco fJZE/ w[V<br />

nkT[Bk. fJE/ ofjDk j?. bkbh ;afjoh j' frn?. w/o/ pkd fJj Nq?eNo yohd e/<br />

wkvb y/sh eo/rk fe iawhB t/u e/ e'Jh j'o eko'pko, fJjdh woiah. fizBk fuo w?I<br />

jK, w/o/ Bkb'I fgzv BjhI ftSV/rk. fgzv w/ok gfotko j?.<br />

whs B/ g[fSnk - pkg{ ih ukj fgnk fdsh, nrbk j[ew <<br />

- ;ogzu d/ xo ikj. ike/ g[ZS fe fgzv tb'I gq'rokw eotkT[Dk j? fe w?I<br />

jt/bh ftu eotktK. fJj tv/ ebkeko B/, fJBQK s/ gfjbk jZe fgzv dk j?. i/<br />

pzd'p;s BjhI j' ;edk c/o fJZE/ w/o/ xo nkJ/, fgzv fJE/ nk ikt/.<br />

gkb B/ g[ZfSnk - go j[D/ sK s[;hI fejk ;h fgzv s[jkvk nkyk wzBdk j?.<br />

e'Jh d;dk ;h s[jkvk tke fgzv tk;s/ ekBz{B j?. c/o ;ogzu Bz{ feT[I g[Sd/ j' <<br />

;odko B/ fejk - w?I fJBQK dk nkyk wzBdk jK, fJBQK Bz{ g[ZS e/ ezw eodk<br />

jK sK jh w/oh rZb wzB<strong>Dr</strong>/. sK jh w/ok tke ekBz{B pD/rk. eZbQ Bz{ s[;hI nky<br />

fdT[ fe n;hI ikDk j?, w?I ejKrk, BjhI, fgzv T[dk; j't/rk, ni/ w?I j'o rZbK<br />

eoBhnK B/, ni/ d' fdB j'o BjhI ikDk, s[;hI nkyk Bk wzB'r/ < fgnko Bkb p'b/<br />

fwZm/ tke s'I tZvk ekBz{B w?Bz{ sK fdf;nk Bh e'Jh.<br />

fJzB/ Bz{ whs nk frnk - pkg{ ih ;ogzu B/ fejk - gfjbk jZe ;odko dk<br />

j? feT[Ife ;odko d/ ;Zd/ T[go nkJ/ jB, fco th w/oh p/Bsh j? fe ;e{b d/<br />

rokT{Iv ftu mhe oj/rk, T[E/ GhV BjhI j't/rh. w?I gqpzX eoB bZr frnk jK.<br />

;odko B/ fejk - mhe j?, fgzv Bz{ dZ; fdT[ fe nykVk ;e{b ftu bZr/rk.<br />

fgzv Bz{ T[E/ dk ;Zdk j? ;odko tb'I.<br />

whs jt/bh d/ whBko T[go uVQ frnk, jZEK dk fprb pDk e/ T[uh nktkia<br />

ftu gfjbK ;Zi/, fco yZp/, fco ;kjwD/ fszB tko ;Zd/ dh g[eko fdZsh. T[;dh<br />

nktkia ftu roi ;h, skes ;h. @@GkJhU! ;e{b rokT[Iv ftu gj[zu'. T[E/ nykVk<br />

bZr/rk. ysw j'D fgS'I ebkeko jt/bh nkT[<strong>Dr</strong>/, T[BQK Bkb s[;hI th jt/bh g[ZiDk.<br />

;[D' GkJhU, ;odko dk ;Zdk ;[D'.##<br />

nktkia ;[DfdnK gfjbK jt/bh d/ pkjo yb's/ b'e nkg' nkgD/ xoK Bz{ s[o/,<br />

fco ftjV/ ftu p?m/ fBeb/, fco toKfvnK ftub/ s/ nyho ftu SZsK s'I j/mK T[so/.<br />

fwzNK ftu ;G ub/ rJ/. fJe th BjhI fojk.<br />

gkb B/ e?wok, N/g foekovo b? fbnk. ;ko/ iD/ ;e{b tZb s[o gJ/. b'e<br />

gfjbK jh nkJ/ p?m/ ;B. pj[s/ p?m/ ;B, E'V/ fgZS/ eskoK ftu yb's/ ;B. d' Y'bh<br />

Y'b tik oj/ ;B. Y'b dh nktkia th ;Zdk-gZso j?, fi;B/ whs dh nktkia BjhI<br />

;[Dh, Y'b dk vZrk ;[D e/ nk ikJ/. Y'bhnK B/ fJ; eoe/ th Y'b tikDk ;h<br />

feT[Ife ebkeko fsnko j' oj/ ;B, feT[Ife rb fgnk j'fJnk j? fJ; eoe/ tikDk<br />

Jh tikDk j?.


167<br />

b'e Xosh s/ p?m/, wfjwkB e[o;hnK s/. ;odko tk;s/ wzih fbnk fdsh, wzih<br />

s/ p?m frnk.<br />

- fejVhnK p'bhnK ;[DBhnK B/ gkb < bkbh B/ g[ZfSnk.<br />

- i' b'e ;[DBhnK ukj[D. gkb B/ fejk.<br />

- go fJj s[jkv/ tk;s/ B/, ;' s[jkvk nkyk wzBkr/.<br />

- mhe j? fco. fJ;ae dhnK p'bhnK s'I F[o{ eo d/D.<br />

s[ob/ tkbk bzwk i[nkB f;Zy BjhI ;h, go frZXk ns/ GzrVk gZrK s'I fpBk<br />

BjhI j[zdk, T[j Nhw bhvo ;h. T[;B/ pKj T[go T[mkJh, T[Irb b'eK tZb ehsh.<br />

uko pzdK tkbh p'bh gkJh s/ nyhob/ pzd tes ;ko/ fJeZm/ BZuD s/ rkT[D bZr/.<br />

jZEK ftu bZeV dhnK BkrDhnK Y'b d/ vZr/ Bkb skb fwbkT[D bZrhnK. d/o sZe<br />

ewkbK eod/ oj/. fco ;o'fsnK ftu'I fJe T[fmnk, nkgDh EK s/ jh yb' e/ p'bh<br />

gkT[D bZrk, p'bh dh nkyoh ;so ;N/i T[gobh Nhw B/ u[Ze bJh, gfjbK Bkb'I<br />

tXhe i';a Bkb rkJh. Y'bh fgS/ tZb J/Bk M[fenk fe e?Im/ dh v'oh iawhB S[j<br />

rJh.<br />

foB B/ g[ZfSnk - fJBQK B/ Nhw w?Ipo ;o'fsnK ftu fpmk oZy/ B/ <<br />

- BjhI, bkbh B/ dZf;nk, fijVk woiah p'bh gkJ/, ;[nkrs j?. fit/I epZvh<br />

ftu fijVk woiah ob ikJ/. fco p'bhnK dk ft;ak pdb e/ f;nk;h ftnzrK s/ j'<br />

frnk. fco fJe bzwh p'bh c?;aB/pb n"osK T[Zgo ftnzr dh ;h, ;ko/ ;o's/ jZ;h<br />

ikD s/ d[jokT[D dh wzr eoB. gkb B/ fejk - bkbh uZbhJ/. bkbh B/ fejk<br />

feT[I< gkb B/ fejk b'e p'bhnK xZN ;[D oj/ jB s/ w/w tb tXhe d/y oj/ B/,<br />

yk; eoe/ fJj fijVh c?;aB/pb n"os pko/ ;h fJE/ sK f;o/ bZr rJh rZb. bkbh<br />

B/ fejk - s[;hI ozuB Bkb ub', w?I feT[Ife w/ipkB jK, ni/ o[edk jK. T[j jt/bh<br />

nk rJ/.<br />

gkb B/ dZf;nk- ozuB w?I Bktb fby fojk jK. T[; dk fJe nfXnkfJ<br />

cfsjrVQ fgzv j't/rk.<br />

- eh Ehw j't/rk <<br />

- Ehw fJj fe d' ;dhnK fJzrb?Iv dk oki fojk, j[D :{Bhtof;Nh gZXo sZe<br />

ftfdnk j' rJh j? go Gkos B/ gZSw dk G'ok n;o BjhI ep{fbnk. bkbh B/<br />

;koso, ekw{, nwoheB, :'oghnB fuzseK Bz{ gfVQnk j?. gZSwh ftdtkB tKr tXhnk<br />

ftnkfynk eo b?Idk j?, gZSw tor/ bZSD T[;dh ;ay;hns ftu gfNnkb/ fd;d/ ;B.<br />

fJE/ fgzv ftu nke/ T[j g/Iv{ j' frn?. f;nk;h esb tkip jB, fJ; soQK dhnK<br />

p'bhnK ;[D fojk j?, c?;aB d/ fybkca, n"os d/ fybkc, ;[D fojk j?, nkgD/ fgsk<br />

tKr fcT{vb bkov j' frn?. ;r'I T[; s'I tXhe. id'I fJ; e'b fgsk s'I pkd fJj<br />

iawhB nk rJh, bkbh T[; Bkb'I r[;?b fvT{e j'J/rk. d/y ozuB, eksb fJE/ y/sK<br />

ftu ezw eo oj/ jB. ;odko B/ g?;/ d/ i'o Bkb tvk tehb eoe/ T[wo e?d dh<br />

EK ;iak gzi ;kb dh eotk bJh. fojkn j[zdk jh fJE/ nk frnk. j'o th eJh jB<br />

fJE/. gfNnkb/ w/ok rtKYh tehb ngD/ fgzv d/ pzd/ dk esb dk w[eZdwk w[cs<br />

bV fojk j?, s/ fgzv ftu tehb d; ;kb gfjbK frnk ;h.


168<br />

- go fJ; ftu p[ok eh j? gkb <<br />

- p[ok < fJjh sK fcT{vfbiaw j?, fJj w/ok N'bk j?, fJj T[;dk, fJe wkbe<br />

j?, d{i/ T[;d/ r[bkw jB. fdZbh s'I b?e/ cfsjrVQ sZe feXo/ b'eszso BjhI,<br />

irhodkoh j?. nykV/ ftu w?I d/fynk ;odko nkgD/ tZy tZy pzfdnK dhnK N'bhnK Bz{<br />

ty ty e'fBnK ftu g[iah;aBk b?D tk;s/ jdkfJsK d/ fojk ;h, fJBQK fJeZmK ftu<br />

fes/ th ed/ th rzvk;hnK yVe ;edhnK jB. w?Bz{ wkj"b ngokXh bZfrnk, fJ;/<br />

eoe/ nk frnk.<br />

xzN/ pkd bkbh nkgD/ gkgk Bkb nk frnk. phno F[o{ j' rJh. bkbh Bz{<br />

g[fSnk - e'Jh yk; p'bh < bkbh B/ fejk - ;kohnK Jh yk;. w?I fby fbnkfJnK,<br />

r[r/ gho dhnK, r'oy BkE dhnK. fJe pKM n"os r'oy BkE e'b n"bkd tk;s/<br />

iKdh j?. r'oy BkE pkio/ d/ d' dkD/ fdzdk j?. n"os d/ i"V/ pZu/ g?dk j[zd/ jB.<br />

r'oy dh i? j?. foB B/ ;[De/ fejk - fiE/ ikT[, pKMgD dk d[y, fJzBh nkpkdh j?,<br />

c/o th e'Jh n"os pKM BjhI ofjDk ukj[zdh, s"pk. n;hI e[oe;a/so rJ/, T[E/ dk<br />

;[jDk wzdo fJe oki/ B/ pDtkfJnk. ngDh okDh ;D/ nke/ wZEk N/fenk, fejk, i/<br />

;zskB j' ikt/ sK c/o nktKrk, wzdo pDtk e/ iktKrk. n"bkd j'Jh, wzdo<br />

pDtkfJnk. w?Bz{ brdk j? fJE/ n"osK pKM BjhI, nkdwh Bkwod jB.<br />

;odko B/ fejk - ftnkj dk wsbp j'o eh j? < b[Zug[Dk < fJj sK ftnkj<br />

s'I fpBk tXhnk jz[d?. ftnkj dk noE ;zskB T[sgsh tk;s/ Xow dh ;jz[ ykDk j?.<br />

fco ftnkfjnk i'Vk ;zskB tk;s/ gqkoEBk feT[I Bk eo/ <<br />

gkb B/ fejk - d/y' jo/e pzdk n"bkd BjhI ukj[zdk. foB pKM BjhI, w?I seVk<br />

wod jK. n;hI c?;bk eo fbn? e"D pfunK dh f;ododh w[Zb bt/ < w/ok ezw<br />

fbyDk j?, foB dk g/IfNzr eoBk. ;kBz{ j'o ek;/ dh b'V Bh.<br />

whs nk frnk - pkg{ ih, frZXk Nhw nk ojh j?, fgS/ fgS/ fgzv.<br />

- mhe j?. ykD ghD dk ;jh fJzsiakw j? <<br />

- jK pkg{ ih. pZeo/ MNek e/ whN dhnK d/rK fsnko eo bJhnK jB.<br />

dkb, ;pih, jiakoK o'NhnK fsnko jB. i[nkB w[zv/ toskD bJh p?m/ jB.<br />

- d/y, fJe rZb dk fynkb oj/. w/o/ pzfdnK B/ ykDk fsnko ehsk j?,<br />

toskT[<strong>Dr</strong>/ fgzv d/ w[zv/. ;wfMnk< ykjwykj p[V p[V, ;odko d/ pzd/ yk rJ/ tZX,<br />

d{finK Bz{ fwfbnk xZN. d/yd/ ofjU, xZN Bk oj/ e'Jh uhia.<br />

- pkg{ ih n;hI sK ykDk pDtkfJnk th fgzv d/ pzfdnK s'I j?. i/ e'Jh efj<br />

d/t/ ;[nkd BhI ;h, ;kvk sK woB j' ikt/ fco.<br />

- ;akpk;a whs. ;akpk;a. ykDk yk e/ b'e jt/bhU pkjo nk rJ/. gkb B/<br />

j'o foekofvzr eoBh ;h. frXk gkoNh SZs T[go nk rJh. Y'b tZfink, p'bh<br />

gkJh. gkb B/ o[eD dk fJ;akok ehsk. N?;N eoBk ;h fe foekofvzr mhe j'Jh <<br />

N?;N c/b. foekofvzr BjhI j'Jh. ;akfJd Y'bK dk vZrk fiankdk T[uh fgZu dk j?.<br />

Y'b pzd. p'bh gkJh. foekofvzr dk N?;N fco c/b. fJj bZeV dhnK BkrDhnK<br />

p/eko B/. fJBQK dh th fgZu T[uh j?. fJj th pzd. fJe pzdk p'bh gkJ/HHH, fpBk<br />

fe;/ ;kia d/. p'bh sK gkJh HHH go fJj eh p'bh j'Jh < Y'b s/ BkrDh s'I fpBk


169<br />

HHH BZuD s'I fpBk. gkb fyM frnkHHH ub' pkeh eZbQ d/yKr/. ;odko B/ frZXk gkoNh<br />

Bz{ j/mK ik e/ ;"I ikD bJh fejk. T[j j/mK T[so rJ/.<br />

whs fco T[go nkfJnk, ;odko Bz{ fejk - ih fgzv pkjo ezXK Bkb yb'sk<br />

j?. fJSk j? fJBQK Bz{ j'o ;[D bJhJ/. ;odko B/ fejk - ;[D bT[. go pj[sh d/o<br />

Bh. whs B/ fejk - pj[sh d/o ekjBz{ ih. d' xzN/. p; d' xzfNnK s'I tZX Bh.<br />

;odko B/ fejk- mhe. d' xzN/ p;. ezXK Bkb bZrk pkjo yb'sk fgzv nzdo bzx<br />

nkfJnk, ftjV/ ftu. j[D sK jZd j' rJh. frZXk gkoNh sK p; ;kE fBGk ojh<br />

;h. p'bhnK fgzv B/ gkJhnK. fJe s'I pkd d{ik, d{i/ s'I pkd shik HHH edh e'Jh<br />

pZuk HHHH fco p[ZYk HHH fco i[nkB HHHH gkrbkBk BkuHHH gkrb eo d/D tkbk i';a.<br />

d/ts/ Xosh T[go T[so nkJ/ HHH frXk gkoNh sK do;ae j' rJh HHH ;N/i fgzv B/<br />

;zGkb bJh HHHH iZN d/ fybkc p'bh HHH pkjwDh d/ fybkc p'bh HHH jo/e iks dk<br />

wiake T[vkT[D tkbh p'bh HHH n"os dh ;[zdosk HHH xz[vHHH godkHHH w";w HHH vkek HHH<br />

:[ZX HHH nwB HHH jo/e p'bh. ihik ;kbh, fdT[o Gkph, Bz{j ;Z;, BDd GoikJh, r[o{<br />

BkBe, r[o{ r'fpzd f;zx HHH afgnkoHHHH BcosHHH r[Z;k HHH ekwHHH d[y HHH gSsktk HHH<br />

jo/e gZy s/ p'bh. J/BhnK p'bhnK fe jo/e nZr/ nk fojk ;h go tkoh BjhI ;h<br />

fwbdh. pj[s/ ;aokph ;B, fe;/ B/ r[;skyh BjhI ehsh. fJj j? gzikp, T[j gzikp<br />

fijVk rb'p Bz{ T[Irb s/ oZy e/ nzr{m/ Bkb m'bk wkoB s'I gfjbK oZp Bz{ g[ZS/ -<br />

dZ; g[Zm fe f;ZX, fejVk gk;k b?D?, fco m'bk wko dJ/. oZp BjhI, gzikp, ;z;ko dk<br />

o?coh j?, oZp fJ; tk;s/ y/vdk j?.<br />

gkb p/u?B ;h. SZs s/ p?fmnK foB Bz{ fejk - fJj GhV ysoBke j?. d/y<br />

nkg; ftu T[bMD br/ jB. ;aos bk bT[ jo/e B/ ;aokp gh oZyh j?. ozuB B/<br />

fejk - jK gh oZyh j?, seohpB jo/e B/. w?I j/mK r/Vk bkT[D frnk. whs w/o/<br />

e'b nkfJnk, fejk - d/y' ih s[;hI ;kjp pjkdo j'. w/o/ e'b s[jkv/ tk;s/ wfjzrh<br />

ft;eh j[zdh, io{o fgbkT[Idk. vZp ftu'I o{Vh wkoek nXhnk eZY e/ fejk - iiwkB<br />

dk dkB ep{b eo' g[o'js. w?I fJe seVk g?rZ wko nkfJnK. X[VXVh sK nkJh, go<br />

mhe j?, i' j? ;' j?. id'I w?I whs tZb'I fdsh dko{ gh frnk, T[;dh y[;ah dk e'Jh<br />

nzs BjhI ;h. fco dZ;D bZr fgnk fe ;odko Bz{ n?thI pkg{ ih BjhI efjzdk. T[j<br />

id'I j? Jh pkg{ ;kvk. wjkoki dh ;j[z w?I T[; pzd/ Bz{ esb BhI eoBk ;h. T[j<br />

gkfe;skB' nkfJnk oc{ih ;h. fpBk rZb s'I d' fszB tko T[; B/ pkg{ ih dh<br />

p/fJish eo fdsh. fJe fdB w/o/ ;kjwD/ pkg{ ih Bz{ g[Zmh rb ejh. w?Bz{ rZ[;k nk<br />

frnk. w?I T[; dh g[Vg[Vh ftu x;[zB iV fdsk. p; w/ok J/Bk e[ ezw eoB dk<br />

fJokdk ;h. j'fJnk fJj fe w[Zek yke/ T[;B/ feogkB eZY bJh. fJjd/ s'I gfjbK<br />

fe T[j w/o/ s/ jZbk p'bdk, w?I fotkbto eZfYnk s/ r'bh iV fdsh. T[j EkJ/I Y/oh<br />

j' frnk. w?Bz{ e'Jh gSsktk BjhI. w/o/ fgzv, w/o/ ;odko dh e'Jh p/fJish eoe/<br />

fdykt/. w?I fco fJjh ezw eoz{rk. id'I oc{ih fJE/ nk e/ t;/, n;hI T[BQK dh nkpkdh<br />

ftu rJ/ HHH fe;/ uhi dh b'V j't/ jkio nKHHH s[jkvk fJE/ nkT[Dk ;kv/ XzB Gkr,<br />

;kvk wZEk s[jkvk, ;kvk fdb s[jkvk, p; ;kvhnK XhnK G?Dk dh bki oZyDh, ;kv/


170<br />

tv/fonK Bz{ wzdk Bk p'bDk. ;kv/ e[M fotki jB, uzr/ bZrD fe wkV/, T[BQK dk<br />

nkdo eoBk. T[; pzd/ Bz{ rZb ;wM BK nkJh.<br />

whs B/ p'bh S/Vh. r'o/ B/ T[; tb T[Irb eofdnK fejk - fJj nkdwh ;G<br />

s'I tX ysoBke n?. whs dh p'bh d/ noE ;B - r'o/ dh Bhs wkVh j?. fJ; e'b<br />

g?;k j? fi; eoe/ fJ; dk fynkb j? fJj i' ukj/ yohd ;edk j?. T[;d/ fdB<br />

E'jV/ jB. fJ; p'bh dk nB[tkd gkb Bz{ BjhI ;[DkfJnk frnk.<br />

foB p'bh - fJj GhV w?Bz{ fJ; eoe/ tXhe ysoBke brdh j? feT[Ife fJ;<br />

ftu fJe th iBkBh BjhI. n"osK wodK s'I d{o ofjzdhnK jB. SZsK T[go p?m e/<br />

swk;ak d/ydhnK jB. bkbh B/ dZf;nk, fgzv dhnK iBkBhnK eZbQ Bz{ nkT[<strong>Dr</strong>hnK.<br />

f;oca s[jkv/ tk;s/. p'bhnK gkT[<strong>Dr</strong>hnK, frZX/ ftu BZu<strong>Dr</strong>hnK. gkb B/ fejk -<br />

d/yKr/. nZi iKrbh yo{dh pzd/ d/y', fJj' fij/ ysoBke pzd/ w?II fes/ BjhI d/y/.<br />

d' xzN/ phs rJ/. ;odko B/ fejk - j[D pZ;. o[e rJ/. fgzv nkg' nkgD/<br />

xohI ubk frnk. frZXk ebkeko toKv/ ftu ;"I rJ/ fiE/ eDe dhnK p'ohnK gJhnK<br />

;B, ;kjwD/ gF{, w[orhnK dk y[Zvk. gF{, w[orhnK, ebkeko ;G ;"I rJ/. bkbN?Dk<br />

p[Mk e/ fgzv ;"I frnk. eh gsk ;[cBk b?Idk j't/ nfijh oks c/o d/yKr/. fJj<br />

g[okDk xo j? Bk. g[okDk xo, Ubvw?B, p[ZYk e[Zsk, p[ZY/ gjkV, p[ZYk gzikp d/;,<br />

p[ZYk Gkos, ;G ;[cB/ b?Id/ jB. fJBQK dk pVk g[okDk fJfsjk; j?. y'ih ni/<br />

feBkfonK s/ x[zw oj/ jB. g[okDhnK mheohnK, jZvhnK, f;Ze/, X[Bk, rhs bZG bZG e/<br />

i'VB/ g?<strong>Dr</strong>/. ni/ fJj ezw pekfJnk j?.<br />

fgzv ;"I frnk go ;odko ns/ T[;d/ wfjwkB BjhI ;[Zs/. fdB ftu tkgohnK<br />

xNBktK T[go sp;ok j'D bZrk. gkb B/ fejk - fgzv fjz;e j?. n"os ns/ wod<br />

ty ty jB, ;wfbzresk j?. c}{b d/ fotki jB. ;odko d/ ;kjwD/ T[;B/ fejk -<br />

bkbh w?I nfij/ fgzv ftu ofjD dk fynkb se BjhI eo ;edk. sz{ fJE/ Bk t;<br />

ikJhI fes/. w?I s?Bz{ e?bhc'oBhnK ftu c?b'f;ag b? fdnKrk. sz{ gzikph b'eXkok dk<br />

nzro/iah ftu nB[tkd eohI. ;odko B/ fejk - fJjdh i' woiah j? ;' eo/. fgzv<br />

ftu oj/, ;afjo ftu t;/, nwohek ikJ,/ i' fJjdh fJSk j? eo/. ukj/ e[S th Bk<br />

eo/. feskpK gVQh ikJ/, ntkokrodh eo/, ekbihJ/N S'efonK Bkb rZbK wkoh ikJ/.<br />

fJj nkikd j?. w/oh nT[X phs rJh. fij' fijh phsh, w?I T[;s'I ;zs[;aN jK. w?Bz{<br />

fe;/ rZb dk gSsktk BjhI.<br />

r'ok jZf;nk - U ;odko, ;fBnk; dh fsnkoh j? <<br />

foB B/ g[ZfSnk - fJ; ;apd dk eh wsbp <<br />

gkb B/ dZf;nk - GkoshnK B/ ihtB d/ uko gVkT[ fwE/ jB. gfjbk j? -<br />

pqjwuoi, ftfdnk jk;b eo', ekw s'I d{o oj'. d{ik gVkT[ j? ftnkj eo', ;zskB<br />

T[sgsh, XB ewkT[. w"i eo'. shik gVkT[ j? w'j wwsk s'I jN', xo ftu oj' go<br />

dyb Bk fdT[. nkyo u"E/ gVkT[ ftu ;G SZv'. oZp dh sbk;a eo'. ;" ;kb d/<br />

uko fjf;nK Bz{ gZuh gZuh ftZu tzfvnk j?.<br />

foB B/ fejk - go gkb GkoshnK dh n";s T[wo ukbh ;kb j?. c/o fJj<br />

ckow{bk fe; ezw


171<br />

gkb B/ fejk - fJE/ rohph j?, fpwkoh j?, fJbki BjhI j?. fd;dk BjhI,<br />

fp;aB 32 ;kb dk j? go brd? 50 ;kb dk. okiadK ns/ w?I jwT[wo jK, 40 ;kb,<br />

go okiadK gzikj dk brdk j?.<br />

ozuB p'fbnk - fJe rZb fJj th j? Bk fe Gkosh nkgDh T[wo S[gkT[Id/<br />

BjhI. okiadK T[s/ fJe tko u/ue dk jwbk j'fJnk d{ih tko sgfde dk. d' tko<br />

w"s d/ dotki/ s'I tkg; gofsnk. T[; dh Sksh ftu fJe c/cVk j? s/ Sksh dhnK<br />

e[M jZvhnK y[o rJhnK jB. fJ;/ eoe/ N/Yk p?mdk j?, N/Yk yb'Idk j?. foB ukbh<br />

;kb dh j?, ;[oyh gkT[vo okjhI d[bjB tKr ;idh j?, ukj[zdh j? shj ;kb dh<br />

bZrK go gzikj ;kb dh brdh j?. b[eD whNh dh fJj y/v ubdh BjhI. fJj<br />

okiadK s'I tZvh brdh j?. w?I pZsh ;kb dk jK. brdk j? ukbhnK dk j'tK. w?Bz{<br />

itkBh dh ukjs BjhI. w?I S/sh 50 ;kbK dk j'e/ pkDgq;s nk;aow ikDk b'udk jK,<br />

fizaw/tkohnK s'I w[es.<br />

gkb jZ; fgnk - s/ok nkyoh tke s/ok BjhI, fe;/ pqkjwD dk j?.<br />

ozuB B/ fejk - w?I jK Jh id'I pqkjwD. fBT{ :koe ofjzdk jK, ft;eKf;B<br />

gVQdk jK, e?bhc'oBhnK ftu gVQkT[Idk jK, sK th pqkjwD dk pqkjwD jK.<br />

foB fyM e/ p'bh - nZi w?I nZe rJh. jo EK nkdwh, nkdwh, nkdwhnK dh<br />

GhV. n"os fes/ BjhI. fes/ n"osK jB, sK f;oca n"osK. fJBQK Bz{ ed'I gsk bZr/rk<br />

fgnko eh j[zd? <<br />

ozuB B/ fejk - fgnko, :kBh fe ekw tk;Bk, fJ; s'I tXhnk j'o th bcia<br />

jB fve;aBoh ftu.<br />

foB - fgnko s'I tXhnk e'Jh bcia nZi sZe BjhI pfDnK. w?I fJ; bcia s/<br />

wo ikBh nK. fcbw ftubh ewf;B BkfJek dk tke ;[DkfJnk - U fgnko, s?Bz{<br />

neb th nkJ/rh edh fe BjhI < fco g[ZfSnk - ozuB s?Bz{ fve;aBoh ftu'I fejVk<br />

bcia uzrk brd? <<br />

ozuB - eJh bcia ;[jD/ B/, nkiakdh, tckdkoh, B/eh, d';sh, ;fs, fJj ;ko/<br />

T[B/ Jh gftZso B/ fizBk fgnko. fJBQK bciaK pr?ao fgnko dk y[d dk e'Jh wkfJBk<br />

BjhI.<br />

foB - nZSk fJj dZ; ozuB fJBQK ;ko/ bciaK ftu s?Bz{ ;G s'I tZX fejVk<br />

uzrk brd? <<br />

- ;fs, w?I pqkjwD jK foB.<br />

- s/ok fejVk bcia j? bkbh <<br />

- d';sh.<br />

- s/ ;odko dk <<br />

- B/eh. ;odko B/ fejk - B/eh s/ tckdkoh.<br />

ozuB B/ g[ZfSnk - s[jkv/ bJh fgnko bcaia ;op'sw j?, go fejVk fgnko <<br />

e[Zs/ Bkb fe oZp Bkb < gsh Bkb fe nk;ae Bkb < coh bt fe ;b/t bt <<br />

foB B/ fejk - oZp Bz{ SZv e/ pkeh ;G Bkb. pkeh ;ko/ fgnko wB}{o.<br />

;odko B/ fejk - uzrk, ubdK. ;'JhJ/ j[D.


172<br />

ikD fgS'I gkb B/ fejk - fJj ;odko mhe n?. fJj Bk j't/ sK brksko<br />

r'bhpkoh j't/. ysoBke b'e fJ; nr/ Bht/I, B/e j' iKd/ B/. iKrbhnK ftu fvT{e<br />

jh ukjhd?. fJjdk j[ew ubd?. ub/rk. fgzv ;wM frn? HHH fJj fgzv dk oytkbk<br />

j?. fgzv dk eko'pko d/ts/ ns/ oZp s'I fpBk uZb ;ed?, ;odko s'I fpBk BjhI<br />

ubdk.<br />

r'o/ B/ bkbh Bz{ g[ZfSnk - whs B/ ngD/ Gshi/ d/ EZgV feT[I wkfonk.<br />

bkbh B/ fejk - T[j efjzdk ;h w?I nkgD/ d';sK d/ xo ;'tKrk.<br />

whs B/ fejk - fJZE/ w/o/ ewo/ ftu ;"I. j[D Bh ikDk fes/.<br />

gkb - fJj jwfp;soh, jwfiD;h dk w;bk j? bkbh. p[oh rZb j?.<br />

ozuB - fJe d; pkoK ;kb dh nwoheD e[Vh fJE/ ;kv/ e'b e[M jcs/ ojh<br />

;h gzikp ftu. T[j efjzdh ;h - w?Bz{ fJE/ d/ b'e uzr/ bZr/. fgT[ g[Zs, Gok, d';s<br />

fJe d{i/ Bz{ iZch gk e/ fwbd/ B/. wK, Xh, G?Dk, ;j/bhnK, jZE ftu jZE, pKj ftu<br />

pKj gke/ ubdhnK B/, tv/oh T[wo d/ pzd/ S'fNnK Bz{ fje Bkb bk b?Id/ B/. w?Bz{<br />

uzr/ br/. ;kv/ d/; ftu fJT[I Bh j[zdk. s[jkvh Biao ftu B[e; j? gkb. fi;B/<br />

e[Zsk gkb oZfyn?, s[;hI ej'r/ fJj th jwfiD;h dk ftrfVnk o{g j?. w?I nwohek<br />

frnk sK fJe ;';ab toeo w?vw ;kBz{ s"o sohe/ f;ykD nkJh. T[u/ bzw/ eZd dh,<br />

pzdk fijk brdh ;h. efjD bZrh - gpfbe ftu w[zvk w[zv/ dk jZE, e[Vh e[Vh dk<br />

jZE cVe/ BjhI s[o/rh. fJeZb/ fJeZb/ b[e S[g e/ i' woih y/j yKd/ fco' go<br />

gpfbe ftu GZd/ fdq;a BjhI ukjhd/. w/ok fynkb n? fJj n?bkB eo d/Dk ukjhd?<br />

fe fijVk gzikph, nwohek ftu ikt/ nkgD/ jZE g?IN dhnK i/pK ftu'I pkjo Bk eZY/<br />

BjhI sk g[b; cV bJ/rh.<br />

nrbh ;t/o wfjwkBk B/ Bk;ask eo fbnk sK fgzv dhnK e[VhnK p[VQhnK fJe<br />

fJe d' d' eoe/ nkT[D bZr gJhnK. E'VQh d/o ftu ftjVk Go frnk. e[nkohnK,<br />

;Zi ftnkjhnK, p[YhnK ;G. gkb B/ fejk - go Y'b sK j? BjhI. bkbh B/ fejk -<br />

fJBQK Bz{ Y'b dh b'V BjhI. fJjBk dk ;kia fJBQK d/ jZE jB. p'bhnK gkT[<strong>Dr</strong>hnK<br />

frZXk gJ/rk. bkbh B/ foB Bz{ j/mK T[BQK e'b g[ZiD bJh fejk. ozuB B/ jZ; e/<br />

fejk - wodK ftu s/ok eh ezw foB < s/oh EK j/mK j?. foB B/ g[ZfSnk - w/oh<br />

rZb sK ;wM<strong>Dr</strong>hnK BjhI, c/o w?I j/mK ik e/ eh eoBk < bkbh B/ fejk - p; fJe<br />

tko T[BQK ftueko ik yb' . pkeh ezw T[j nkg/ eoBrhnK.<br />

foB j/mK T[BQK ftu ik yb'sh. e[VhnK B/V/ nk rJhnK. ewhia<br />

;btko gfjBh r'oh T[BQK ftueko yb'sh ;h, e[VhnK T[jBz{ S[j e/ jZ; ojhnK ;B,<br />

;kohnK, pj[s T[uh T[uh, fpBk fe;/ ekoB d/, p; ukn ftu. T[go p?m/ pzd/ T[BQK<br />

Bz{ J/Bk j;dhnK d/y e/ jZ;D bZr/. e[VhnK B/ T[go wodK Bz{ j;fdnK d/fynk sK<br />

jZ;D' sK BK jNhnK p; u[BhnK Bkb wz{j Ye bJ/. nZyK ftu'I gkDh trD bZrk,<br />

jk;/ d/ SDekN/ NktoK d/ T[go dh bzx rJ/. bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk - w[Zds s'I<br />

fJj xo n"os dh sbk;a ftu j?. pugB ftu wK dh w"s j' rJh ;h, T[d'I s'I ;z[B<br />

g;oh j'Jh j?. ;odko Bz{ e'Jh ftnkj eokT[D dh ;bkj fdzdk sK nkydk - fe;<br />

tk;s/ < g[Zso gqkgsh tk;s/ ftnkj j'fJnk eod?, cb fwb frnk, j'o eh


173<br />

frZXk F[o{ j'fJnk. p'bh gkJh. p'bh d/ nyhob/ pzd Bkb frZXk, d' e[VhnK<br />

ftueko nke/ pKj ftu pKj gke/ uZeo ftu BZuD bZrhnK. fco feZebhnK dh<br />

w[dok ftu BZuhnK. gkb B/ fejk - y{p . wodK Bkb'I tXhnK Bku. fco gkb B/<br />

g[ZfSnk - pkg{ feE/ j? < bkbh B/ fejk - rtKY fgzv rJ/ jB. - e'Jh yk; ezw g?<br />

frnk < BjhI, bkbh B/ fejk- e'Jh ezw BjhI ;h. fco feT[I ub/ rJ/ < - feT[Ife<br />

pkg{ B/ BZudhnK Bz{, p'bhnK gkT[IdhnK XhnK Bz{ BjhI d/yDk j[zdk. - U, :{ whB<br />

pDtk;, s/ jZ; fgnk. e[VhnK foB Bz{ fyu e/ ftueko b? nkJhnK s/ BZuD bJh<br />

efjD bZrhnK. foB B/ fejk - nrbh tko. nrbh tko nkJh sK BZuKrh. go<br />

e[VhnK feE/ SZvD tkbhnK ;B. BZuD bk bJh. p/;ae fJBQK e[VhnK tKr BjhI, sK<br />

th ekcah BZuh, wZE/ s/ g;hBk nk frnk sK o[e rJh. e[VhnK u[zBhnK dhnK<br />

feBkohnK Bkb T[; dk wZEk gz{MD bZrhnK. fJe e[Vh B/ p'bh gkJh L<br />

e[M b[N fbnk w?Bz{ ;kXK ;zsK<br />

e[M b[N fbnk ;oekoK.<br />

rfjD/ rZN/ ;j[fonK y'j bJ/<br />

o{g b[ZN fbnk :koK. Bh w?I b[ZNh rJh, b[ZN bJh iaodkoK, Bh w?I b[ZNh<br />

rJh.<br />

fszB xzN/ frZXk g?Idk fojk, f;yao d[gfjok j' frnk. ;kohnK B/ ;aops d/<br />

rbk; ghs/ s/ ubhnK rJhnK.<br />

wfjwkBk B/ tkg;h dhnK fsnkohnK nkozGhnK. ;kwkB eko ftu oZfynk ikD<br />

bZrk. jZE ftu Xkr/ dk fJe rb'Nk b? e/ whs nkfJnk s/ gkb Bz{ d/ fdsk. -<br />

fJj fe; tk;s/ < gkb B/ g[ZfSnk. fJj T[; ;{s ftu'I j? fijVk w?I i/bQ ftu<br />

eZfsnk. gkb B/ fejk - fJj w?I oZyKrk. fJj ;G s'I gftZso s[jck j?. w/o/ bJh<br />

ehwsh. ;odko B/ fJe pj[s ;[jDh fBZeh fijh S[oh fijVh ;[jD/ e/; ftu ;h,<br />

gkb Bz{ fdsh. gkb B/ S[oh dh B'e foB dh Sksh ftueko oZy e/ fejk - j[D w?I<br />

;odko jK. j[D s?Bz{ f;ZXh eoKrk.<br />

foB B/ fejk - F[eokBk ckdo. s[;hI fezBhnK ;[rksK fdZshnK, E?Ie;. s[;hI<br />

;kvh fezBh fJZias s/ ykso ehsh. id'I gfNnkb/ nkT[ sK ;kv/ e'b nkT[Dk. bkbh<br />

sK ;kv/ xo dk Jh w[zvk j? j[D. NqK;b/;aB ftu wdd eodk j?.<br />

;odko B/ foB d/ jZEK ftu fJe ;akb oZy fdsk. Bhb/, jo/, G{o/ o/;aw Bkb<br />

w'oyzG dhnK nZyK, feBkoh iaoh Bkb eZYh j'Jh. uko wjhB/ br/ ;B fJ; dh<br />

eYkJh eofdnK. foB B/ fejk - e?bhc'oBhnK, b?r[Bk fjZbia s/ ;kvk xo j?, edh<br />

nkT[Dk.<br />

- bkbh nkJ/rk, w?I sK j[D p[ZYk j' frnk jK, ;odko B/ fejk.<br />

gkb B/ fejk - jK bkbh nkJ/rk e?bchc'oBhnK. bkbh gzikp j?, gzikp dk<br />

;tkrs j't/rk. e?bhc'oBhnK :{Bhtof;Nh Bz{ bkbh dh iao{os j?, T[; Bz{ gzikp d/<br />

c'e dk g{ok gsk j?.


174<br />

g"VhnK T[so e/ j/mK nkJ/. eko bkr/ ;?IeV/ pzd/ ftdkfJrh d/D tk;s/ yb's/<br />

;B. jZE fjbk e/ ftdk ehs/. g[oksB tZv/ dotki/ Bz{ fgS/ SZv e/ eko jEkJh d/<br />

dotki/ ftu'I pkjo fBeb rJh.<br />

foB B/ fejk - bkbh, fJE/ wod n"osK ty tZy ofjzd/ jB, ;kv/ tKr BjhI.<br />

fJ; d{oh ekoB NZfgnK ns/ p'bhnK ftu ftS'V/ dhnK d[ydkJh MbeK jB. ;[jDh<br />

ns/ seVh Biaw tk;s/ fti'r dh iao{os j?.<br />

ypo fwbh fe gkfe;skB B/ jwbk eo fdsk j?. gkb tkg;h dhnK<br />

fsnkohnK eoB bZrk j'fJnk ;h. bkbh B/ g[ZfSnk - nukBe tkg;h feT[< gkb B/<br />

fejk - izr bZr rJh n?. d{sxo s'I ;[B/jk nkfJnk j? tkg; ikT[. ozuB B/ fejk<br />

- w?I uko ;kb nwohek ftu fojK, izrK bZrhnK d/yhnK, s[jkBz{ eh ysok j? < gkb<br />

u[g fojk. fco fejk - BjhI HHH s[jkvh rZb j'o j?. w?Bz{ sK ikDk gJ/rk. Bkb/<br />

d{sxo dk j[ew w'fVnk BjhI ik ;edk. ub/ rJ/. :[ZX ysw j' frnk sK c/o<br />

tkg; nkJ/. bkbh dh fsZeVh fwbD nkJh. gkb Bz{, w/w Bz{ iZchnK gk gk fwb/.<br />

ozuB B/ fejk - iZch ftu ;wfbzrh fd;h < y{p jZ;/.<br />

gkb B/ dZf;nk - jcas/ pkd :{H ghH iktKr/. T[E/ e[M :{Bhtof;NhnK ftu<br />

b?euo jB. eZbQ ;akw Bz{ gkoNh j?. jkew B/ g[ZfSnk - ekjdh gkoNh < d'<br />

nes{po, iBw fdB j? gkb dk. jkew B/ fejk - tkj, bkb pjkdo ;ak;soh s/<br />

wjkswK rKXh dk th fJjh iBw fdB. tXkJh . g{oh ;akB Bkb ;akw Bz{ iBw fdB<br />

wBkfJnk. bkbh, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{ ;kfiazfdnK ;w/s b? nkfJnk. tfusq thDk<br />

F[o{ j'Jh. spbuh raiap dk ;h. E'VQh d/o pkd fJT[I bZfrnk fit/I ipod;s<br />

w[ekpbk j' fojk j't/. ezto pj[s ;ko/ ;[o S/Vdk, T[xV d[xV/, thDk tkdB o[e<br />

iKdk HHH spbk-tkde g{oh T[;skdh Bkb T[BQK ;[oK Bz{ spb/ s/ d[jokT[Idk, fJe tko<br />

th rbsh BjhI. gkb jZ; fgnk HHH ;zrhs ftu th epZvh. gzikp dk Bkw epZvh th<br />

mhe j?.<br />

nrb/ fdB jkew dh EK okiadK s/ ozuB Bz{ b?D rJh eko dk vokfJto<br />

;kX{ ;h. ;kX{ Bz{ jkew pko/ g[ZfSnk. T[; B/ fejk, gsk BjhI - N?e;h ;N?Iv d/<br />

wkbe B/ w?Bz{ j[ew ehsk w?I nk frnk. ;akfJd T[j fgzv frnk j't/. gkb Bz{ g[ZfSnk<br />

- T[;B/ fejk, gsk BjhI. N?e;hnK tkb/ B/ T[[j j'o feXo/ G/i fdsk j'D?.<br />

go ;kjp ;kjp efjzfdnK T[jdk sK wz{j ;[edk ;h. Gkte j' ikfJnk eodk<br />

;h. e'Jh rbsh j' rJh < eh gsk.<br />

;akwh ;koh N'bh p?mh rZbK eo ojh ;h. ;kX{ B/ ft;eh eZYh, eko ftu'I ykD<br />

dk ;kwkB eZfYnk. fJe tZvk b'EVk G[zB/ j'J/ ;{o dk ;h, d{ik phc dk. phno<br />

gfjbK jh pE/oh gJh ;h. phc dk N[eVk eZNe/ c'oe Bkb T[go u[fenk s/ ftnzr<br />

Bkb fejk - e[M yk<strong>Dr</strong>/, e[M BjhI yk<strong>Dr</strong>/. ngD/ bJh N[eVk eNdh foB efjD<br />

bZrh - GkoshnK Bz{ ed'I gsk bZr/rk fJj ;[nkd uhiaK B/ < s[;hI b'e soh s'I fpBk<br />

e[M pDkT[Dk BjhI ikDd/. gkb B/ fejk - sz{ ;wMdh BjhI foB, fJBQK dk nkgDk Jh<br />

;NkJhb j? HHH fJzvhnB t/n nkc e[Zfezr, fJzvhnB t/n nkca JhfNzr, fJzvhnB t/n<br />

nkca tkfezr, f;zfrzr, vKf;zr HHH fJzvhnB t/n nkc w/fezr bt. n;hI s[jkv/ e'b


175<br />

;kY/ fszB wjhB/ fpskJ/, s[jkBz{ gsk BjhI ;kvk th e'Jh Yzr sohek j?, T[; ftu<br />

s[jkvh e'Jh fdbu;gh BjhI. ngD/ nkg ftu J/B/ S[g/ j'J/ fe j'o feXo/ d/yd/ jh<br />

BjhI. w?I jkew Bz{ jNk fdZsk, w/oh woiah, ;ko/ fJ; rZb'I nzdo'I nzdoh Bkokia fe w?I<br />

feT[I jNkfJn?. s[jkBz{ fJ; Bkb eh < w?Bz{ BjhI ifunk w?I jNk fdsk. w?I fe;/ Bkb<br />

nkgDhnK GktBktK feT[I i'VK < s[jkvk tosktk Gkte j?, fJj' fcT[vfbiaw j?. w?I<br />

N?e;h ;N?Iv tkb/ Bz{ BtK vokfJto G/iD bJh fejk, T[j ;kX{ Bz{ b? nkfJnk, efjD<br />

bZrk - fJjdh s/ w/oh ezX ;KMh j?. fJe' gfotko ;wM'. J/Bk gkrbgD < fJj eh<br />

e[nkbhfce/;aB j'Jh <<br />

- fBok gkrbgD, foB B/ jK ftu jK fwbkJh.<br />

okiadK B/ fejk - i/ T[jB/ efj fdsk fe ;kvk gfotko fJe' ;wM', fJ; ftu<br />

rbs eh efj fdsk <<br />

gkb B/ fejk - J/; soQK sK ;kok ijkB Jh fJe gfotko j'fJnk. y/s Bkb<br />

y/s brdk j?, ;ojZd Bkb ;ojZd brdh j?. n;hI fp;aB e[Ze Bz{ fejk fe jcas/<br />

bJh fpjko iktKr/, fJj fojkV eoh iKd? w?Bz{ th b? e/ ikT[ HHH s[jkv/ fpBk w/ok<br />

fdb Bh bZrDk. j? Bk ewb . fJj petk;h iiapks ;kBz{ g;zd BjhI jB. s[jkBz{<br />

;wM feT[I BjhI nkT[Idh<<br />

j'o e'Jh rZb fijVh s[jkBz{ uzrh BjhI bZrh < okiadK B/ g[ZfSnk.<br />

- fjz;k. fjzd[;skB fjz;e j?. s[;hI th fszB/. gkb djkfVnk.<br />

- j'o e[ZM < okiadk B/ g[ZfSnk.<br />

e[ZM d/o gkb u[g fojk. fJj fszB/ T[m/, pkjo nkT[D bJh uZb gJ/.<br />

- iKd/ feT[I j' < ni/ sK w?I rZb F[o{ ehsh j?. nkU p?m'.<br />

o[e/ BjhI. nkg' nkgD/ fNekfDnK s/ g[Zi e/ ;"I rJ/. gkb B/ eJh tko ;[B/j/<br />

G/i/, eko G/ih, w[Ve/ e'Jh gkb e'b BjhI frnk. fi; ;akw gkb dh tkg; otkBrh<br />

;h, pj[s ;ko/ tkec ftdk eoB nkJ/. fJj fsZeVh BjhI nkJh. ftdkfJrh tes<br />

;ko/ j?okB ;B, fsZeVh fJE/ feT[I BjhI < eJhnK B/ gkb Bz{ g[ZfSnk, foB Bz{ g[fSnk,<br />

d't/I ykw';a. fJzv' nw?oheB d';sh fJ; soQK N[ZNDh sK BjhI ukjhdh ;h.<br />

ozuB B/ jT[ek b?e/ fejk - T[j :kd nkT[Id/ ofjzd/ jB. bkbh d/ fgzv<br />

dhnK :kdK, frZX/, Bku, bzwhnK ;?oK, ftuko tNKdo/, ;G e[M ;kca fdZ; fojk j?.<br />

T[BQK Bz{ ;kv/ ftu e'Jh y{ph BjhI fdZ;h ns/ nwoheDk ftu e'Jh B[e; BjhI<br />

fdf;nk. eh ;kBz{ th :kd eod/ j'<strong>Dr</strong>/ T[j edh < ;akfJd jK, ;akfJd BK. pzd/ B/<br />

nkyo HHH :kdK fgZSk SZfvnk sK eodhnK BjhI. go pJh T[j nw?oheB jB,<br />

iiafpnK s'I w[esHHH BjhI BjhI, iiafpnK Bz{ Bcoas eoB tkb/. n;hI fJ; rZb'I ;zs[;aN<br />

jK fe n;hI T[BQK Bz{ fgnko fdsk, ;kE fdsk, ikDekoh fdsh s/ fco oZd ehsk.<br />

foi?e;aB n?p;'fbT{N BjhI j[zdh. n;hI T[;/ Bz{ fsnkrd/ jK, fijBz{ fgnko ehsk. i?aB<br />

(Zen) nfXnkge nkfynk eod/ ;B - ;Zu BjhI fdf;nk sK fceo feT[I< fdZ; ikt/rk<br />

GftZy ftu. fJ; iBw ftu Bk ;jh nrb/ ftu. T[whd BjhI SZvDh.


176<br />

wjkokik dbhg f;zx ns/ e'fjB{o jho/ dhnK rZbK d"okB eJh tko w?I f;Zy<br />

o'Id/ d/y/ jB. fiZvh e[ w/oh j?;hns j?, w?I nkgDh okiXkBh cfsjrVQ s/ T[;d/ wfjb<br />

T[iVd/ d/y/.<br />

gfNnkb/ tkbk ro/tkb ykBdkB e'Jh xZN yZphykB BjhI ;h. T[Xo ;odko B/<br />

th Bz{j Bz{ fJe feZb' ;'Bk gkfJnk ;h. e'Jh rZb ;h fi; eoe/ ;odko ;zs[;aN BjhI<br />

;h. wZs ;wMDk e'Jh b?D d/D dh ejkDh j't/. fgT[ g[Zs dh cehoh jh sK fJj<br />

b/y fbyD tk;s/ wip{o eodh ojh. go T[j y[;a BjhI ;h. w/oh wkwh B/ w?Bz{<br />

nkgD/ e'b fpmk e/ pj[s Xhwh nktkia ftu dZf;nk - ftnkj fgSI' e[M fdB sK<br />

bkbh nkgDh tj[Nh Bkb xz[wdk x[wkT[Idk fojk. c/o cfsjrVQ fgzv ub/ rJ/. ;koh<br />

jt/bh y[;a. w[Zds pkd fJe n"os dk edw nzdo frnk HHH wkbeD dk edw. fJe<br />

fdB ;odko B/ bkbh Bz{ fJe gk;/ fbik e/ j"bh d/D/ fejk - ;afjo ns/ fgzv dk<br />

coe sK ikDd/ U bkbh. s/oh tj[Nh jt/bh dh SZs s/ yb' e/ e/; tkj ojh ;h.<br />

nzdo vq?f;zr N/pb gJ/ jB. fgzv d/ b'e fJ; soQK dh rZb g;zd BjhI eod/.<br />

bkbh B/ tj[Nh e'b fJj ;bkj g[uk fdsh. tj[Nh Bkokia j'e/ gfNnkb/ nk rJh.<br />

e/; eNk e/ p"pv j' rJh. efj fdsk, w[Ve/ fgzv BjhI iKdh. d'js/, w/ok wB T[;<br />

fdB dk T[dk; j? fi; fdB dh w?I fJj ypo ;[Dh. tv/ ykBdkBk dhnK Bz{jK XhnK<br />

pj[s tv/ fdbK, tZvhnK BiaoK tkbhnK j'fJnk eodhnK jB. uzr/ ;arB BjhI fJj.<br />

fJ; jt/bh Bz{ Biao bZr rJh j?. fi; dh rZb fJbkek wzBdk j?, Bz{j Bz{ ;G s'I<br />

gfjbK wzBDh ukjhdh ;h. ukjhdk sK fJj ;h, fi; ;fBnk;h B/ T[wo Go pDtk;<br />

eZfNnk, Bz{j fgzv ftu ofjzdh. fJE/ fejVk e'Jh ;Z; BDd ;h skjB/ fwjD/ d/D<br />

tkbh < cfsjrVQ T[dk; j'fJnk.<br />

- n"os pr?o xo thokB j?. n"os e'b xo dhnK ukphnK jB, nzB d/<br />

r[dkw dhnK, nbwkohnK, NozeK dhnK. ;t/o/ X{g, ;akwh dhtk pkbDk T[; dk ezw<br />

j?. oZp dk Bkw b?e/ o;'Jh ftu nZr pkbdh j?. pkeh gfotko T[;dk wfjwkB j?<br />

s/ n"os w/iapkB. T[j fsT[jkoK dhnK soheK :kd oZydh j?, tosK d/ fdBK dk gsk<br />

j?, wodK Bz{ :kd eokT[Idh j? fe tv/fonK Bz{ :kd eoBk j?, T[; ftu ;{ywsk j?.<br />

wodK Bz{ y/sK, ezwK s'I fJbktk j'o e[M BjhI gsk. fi; xo ftu n"os BjhI T[;<br />

d/ dotki/ nZr/ sK wzrsk th BjhI o[edk.<br />

;wK fGnkBe j?, gfVQnk ;h, ;[fDnK ;h, J/Bk y"caBke w?I gfjbh tko d/fynk.<br />

N?r'o B/ fbfynk - wkoE{b B/ xkj dh gZsh Bz{ fgnko dh g/;ae;a ehsh. gZsh<br />

B/ BKj ftu f;o fjbkfJnk s/ d"V rJh. wko{Eb bZy ;kb s'I fti'r dh nZr ftu<br />

pb fojk j?.<br />

fijV/ :ko p/bh bkbh Bz{ p/nzs tZvk ;kfjs gkoy{ nkyd/, w?I ;tkb eodk -<br />

e[ZM fbfynk j? sK fdykT[. TZ[so fwbdk - ;[eoks B/ fJe bkJhB Bjh fbyh, fco<br />

;[eoks, ;[eoks BjhI < w?I d{ik ;tkb eodk - fJe i[nkB fi; dk Bkw gb?N' ;h,<br />

ngD/ w[o;ad d/ p'bK ;dek nfijk ftzfBQnk frnk fe T[; okjhI ;[eoks gqrN j'<br />

frnk. s[jkBz{ w?I gb?N' ;wMdk jK, s[jkv/ okjhI bkbh feT[I gqrN BjhI j'fJnk


177<br />

w/oh phth fJj b/y fby/ ikD d/ fybkca j?. T[;dk nkyDk j?- jko/ j'J/ pzd/<br />

dh ejkDh S/VB dk eh wsbp < fJ; ftu'I fe;/ Bz{ eh fwb/rk < w?I nkydk jK<br />

fti/sk dh ejkDh sK ;ko/ fbyD Bz{ fsnko B/, w?I jko/ j'J/ BkfJe dh ejkDh<br />

fbyKrk. fybkc fJ; eoe/ th j? T[j fe ozr wzu T[go w/ok o'b wkVk j?.<br />

gfjo/dko dk o'b w?Bz{ ;theko BjhI ;h eoBk ukjhdk.w?I eh eodk < i/ pzdk<br />

;{soXko j[zdk, w?I nkg/ itkp d/ fdzdk. fJ; vokw/ dk ;{soXko oZp j?. T[;Bz{ e"D<br />

BKj eo/rk < edh edh wkVk o'b, uzrh n?efNzr ekoB uzrk bZrD bZr iKdk j?.<br />

i' fiazw/tkoh fwbh, fBGkJh.<br />

nihs dk ftnkj w/o/ s'I fszB ;kb gfjbK j' frnk ;h. ;odko poks ftu<br />

b"Ir'tkb nkfJnk ;h fiE/ poks Y[Zeh. w?I nkgD/ ftnkj dh sohe gZeh j'D fgS'I<br />

nihs Bz{ g[fSnk - ;odko Bz{ nkg ekov d/D frnk ;h fe fe;/ Bz{ G/fink ;h <<br />

nihs B/ fejk - ekjBz{, w?I sK ekov SgtkJ/ jh BjhI. jZE Bkb fbye/ fumh vke<br />

ftu gk fdsh ;h. w?I th ekov BjhI SgtkJ/ ;B, fumh gk fdsh. T[; xo pko/<br />

dZf;nk ;h fiE/ poks ikDh ;h, wkB;k.<br />

;odko BjhI nkfJnk. gsk bZrk fe gfNnkb/ nkfJnk j'fJnk j?, nkgDh phth<br />

;w/s w?I pj/Vk o'v ubk frnk. uoBh jZE bkJ/, n;h;K fwfbnK, ;arB fwfbnk,<br />

mzYk sZsk ykD ghD Bz{ fwfbnk. w?I g[ZfSnk - fuZmh BjhI fwbh w/oh < fejk - fwb<br />

rJh ;h. fco g[ZfSnk - nkJ/ feT[I Bh < nihs dh poks uVQ/ ;h, w?Bz{ brdk ;h<br />

nkT[Ir/. efjD bZrk - nihs s/o/ Bkb'I f;nkDk j?. fuZmh ftu T[; B/ fbfynk ;h<br />

fe nskbK s'I b"Ir'tkb poks ikJ/rh, fJe rZvh cfsjrVQ ftu'I dh s[jkBz{ fpmk e/<br />

b? nkJ/rh. ;t/o/ d; ti/ fsnko ofjU. sz{ ;[Bkw ftu'I dh bzxDk ;h Bk wkB;k<br />

tk;s/ < fby fdzdk fJe rZvh cfsjrVQ ftu dh ikJ/rh. w?I nk iKdk. s?Bz{ s/ phpk<br />

Bz{ gsk Bh j'Dk, phpk dk gkgk ufjb ;odko w/ok d';s n?. T[j w/o/ Bkb'I tZvk j?<br />

o[sp/ ftu. w?I fJe fgzv dk wkbe, T[j S/ fgzvK dk wkbe. fgzv d/ b'eK B/ ufjb<br />

;odko e'b rZb ehsh fe nkgD/ fgzv bkfrT[I o/b rZvh bzxdh j?, o[edh BjhI.<br />

;kBz{ wkB;k ikDk g?Id?. ;odko B/ fejk - o[etk fdzB/ nK. o/b wfjew/ Bkb rZb<br />

ehsh, wfjew/ B/ fejk- d; J/eV iwhB d/ fdT[ w[cs, ;N/;aB pDk fdzB/ nK.<br />

;odko B/ iwhB d/ fdsh. id'I gfjbh tko Bfozdog[o/ ;N/;aB s/ rZvh o[eh, i;aBk<br />

tkb/ fJeZm ftu w?I th ;K. phpk ih s/o/ gkgk, ft;eh pVh ghId/. nchw th Se<br />

b?Id/. d' fszB g?r bke/ fco x'Vh s/ y/sK tZb r/Vk bkT[Dk. ;kb 1962 ftu uhB<br />

dh bkw bZrh. fi; gk;/ jB/o/ ftu ;odko B/ x'Vh Bz{ nZvh bk fdsh, T[; gk;/<br />

ykJhnK g[ZNhnK j'JhnK ;B HHH ;kfJoB ;[DB ;ko ykJhnK ftu ik b[e'. ;odko Bz{<br />

gsk BjhI ;h. x'Vh ykJh ftu fvr gJh, bZsK N[ZN rJhnK, wo rJh. ukjb<br />

;odko J/Bk T[dk; j'fJnk fe ;dk bJh ft;eh, nchw SZv fdsh. i/ BjhI, sK edh<br />

BjhI.<br />

eZbQ f;XkoE fwb frnk, fusoeko. bkbh Bz{ 25 ;kb s'I ikDdk j?. w?I<br />

dZf;nk - bkbh pko/ fbyD dk :sB eo fojk jK, e[ZM fdykJh BjhI fdzdk. jZ;<br />

fgnk, fejk - bkbh G{s j?. ;kca fd;dk G{s. fJe j'o G{s j't/ sK bkbh Bz{ p[ZM/.


178<br />

w?I fejk- d{ik G{s bkbh Bz{ p[ZM bJ/rk go nkgK Bz{ d{i/ B/ th rZb BjhI ;wMkDh.<br />

nkgD/ ;kjwD/ fJe dh EK d' G{s j'<strong>Dr</strong>/, nkgDh w[;aeb d[ZrDh j' ikt/rh.<br />

f;XkoE B/ fejk - T[j ;ze/sK, fwZEK s/ o{geK Bkb rZb cVB dk :sB<br />

eodk. T[jd/ jZE, pkjK, nZyK, p'bK Bkb'I tXhe rZbK eodhnK. fJe fdB iKfdnK<br />

iKfdnK o[e/ - ;Ve d/ ftueko E'Vk e[ xkj T[frnk d/fynk. yb' rJ/, xkj Bz{<br />

fejk - T[J/ s?Bz{ Bk rK ykJ/rh Bk wZM, Bk G/v d/ ezw nkJ/Irk Bk pZeoh d/. feT[I<br />

T[r nkfJn?I fJE/ < gjhnK j/m e[ub/ ikD bJh < fco p?m rJ/, ;kBz{ fejk - d/y',<br />

T[go ikD tk;s/ fizBh e[ fJ; ftu skes ;h bk fdsh, id'I EZe frnk, f;o M[ek<br />

fdZsk. nkj d/y', M[fenk f;o d/y'.<br />

Bkd gqrk; d/ i[nkB bkbh B{z fwbD rJ/. T[wo tXhe j'D eoe/ finkdk<br />

rZbK Bk eo ;e/. T[m/. T[BQK dhnK d;skoK gb';fdnK gb';fdnK fejk- d;sko<br />

pr?o pzdk bkj'o Bjh_ ik ;edk.<br />

u[ge/ fij/, fJj' fijh rZb bkbh jh eo ;edk j?. bkj"o gzikp dh d;sko<br />

j?. gzikp id'_ gzikp B{z fwbD s'_ ;zrDk SZv/rk T[dh_ wko{Eb ftu r[w;a[dk g[B{z bZG<br />

ikJ/rk.<br />

gfNnkb/ iK cfsjrV, nZi bkbh e'b e[M Bjh_. id'_ ;G e[M ;h, T[d'_<br />

ikfJdkd ekoB wkD Bjh_ ehsk, j[D Bjh_ j? sK e'Jh rZb Bjh_. ykbh n;wkB ekbh<br />

xNk B/ x/o fbnk, d/o sZe SkJh ojh, pko;K j'JhnK, e[VhnK shnK ftZu BZuhnK,<br />

rhs rkJ/. fco n;wkB ;kc j' frnk. shnK, rhs, e[VhnK, xNk Bkb nb'g j'<br />

rJhnK, bkbh do;ae fojk. fi; tork j'o e'Jh Bjh_, nfijk dq;aNk. fo;ahnK B/<br />

t/d wzso fby/ Bjh_, d/y/ ;B, fJ; eoe/ fijVk pzdk fo;ahnK B{z b/ye nkydk j?,<br />

T[;B{z nBgVQ ;wfMnk iKdk j?. fo;ah wzso-dq;aNk ;B.<br />

w?vw fNtkDk B/ dZf;nk- id'_ ;odko B/ bkbh dh wK ftnkj e/ fbnKdh, ;Z;<br />

B{z gsk bZrk fe f;o Bjh_ r[zfdnk j'fJnk, ;Zrh c[Zb Bjh_ gfjB/. fejk- gfjbK f;o<br />

r[zd', fco oE ftu'_ T[sko e/ gkDh tkoKrh. oE ftu f;o r[zfdnk frnk sK ;Z;<br />

dotki/ s/ nkJh. pVh ;ys ;h T[j.<br />

w?_ ngDh phth Bkb rZb ehsh, T[;B/ fejk- fJj ;Zu Bjh_. ;kv/ ykBdkBk<br />

ftu B{zj Xh B{z p[{j/ s/ ybQkoh oZyD dk fotki Bjh_. gfjo brd? f;o r[zdD B[z{,<br />

gs? ? BkJh, BkfJDk, pkjwD, pkjwDhnK ekjd/ bJh j[zd/ B/ ? fe;/ o;w ftu<br />

e[skjh_ Bk j' ikt/, fJj ;ko/ ;bkjeko pk-w[bkjiak j'f;anko ofjzd/ ;B. y[Zb/Q e/;<br />

pd;arBh dh fB;akBh j[zd/ B/. w?vw fNtkDk B{z rbs ;{uBk fwbh j?. ;kB{z T[BQK dk<br />

gsk j? fiBQk B/ fJj' fijhnK rZbK xVhnK.<br />

bkbh dh gq/oBk sfjs gkso ns/ nfws'i B/ ;g/Bh ;akfJo b'oek dk BkNe<br />

nZr d/ ebho/ gzikph ftu nB[tkd eoe/ Bhbw wkB f;zx d/ fBod/;aB j/m id'_<br />

gzikp :{Bhtof;Nh uzvhrV ftu y/fvnk sK do;ae dzr ofj rJ/ ;B.<br />

nZyh fvZmk ;zs ioB?b f;zx feskp fbyD tkbk dbpho f;zx nkgq/;aB<br />

pb{;Nko pkd ;szpo 1984 ftu r[ofdnkb pb d/ xo, C-13 , :{Bhtof;Nh e?_g;<br />

ftu nzvo-rqkT[_v ofj fojk ;h.pb B/ bkbh BP{z xo ;Zd fbnk. e/jo f;zx s/


179<br />

pbeko f;zx g[Zi rJ/. f;Zy, ;dw/ ftu'A bzx oj/ ;B.wkj"b T[dk; ;h. bkbh B/<br />

fejk- nekb sys dh s[ozs T[;koh Bjh_ j'Dh ukjhdh. fJe fJZN jo o'ia bZrDh<br />

ukjhdh n?, f;oca fJe fJZN o'ia. fco T[;B/ nkiaakdh, pjkdoh, o[dB, NZeo dhnK<br />

rZbK ;[DkfdnK ;g?fB;a ;kfjs d/ w'Yh ;otKshi d/ vkB eftri'N s'_ b?e/ j[D sZe<br />

d/ ;kfjs dh ;?o eokJh. :{BkBh Bktbeko fuzse fBe;' eiKsi?fe; dh nwo ouBk<br />

cohvw n?_v v?ZE dh eEk S/V bJh. :{BkB d/ Bkb brd/ Nkg{ eohN ftu ;EkBe<br />

fJ;kJh, s[oeK Bkb Neok oj/ jB. wkJheb ns/ gk;ak Uvh;h ohftfIiafNv ftu :'X/<br />

jB. fJ; feskp ftubh nkiakdh dh rkEk ;[DkT[_fdnK bkbh B/ nkdwh dh ;akB dk<br />

T[j wkofwe toDB ehsk fe uko xzN/ j'o e'Jh Bk p'fbnk. j[D dbpho 85 ;kb<br />

dk j' frn?. T[; B{z T[; fdB dk bkbh ni/ G[Zfbnk Bjh_. c'B s/ g[ZS b?_d?- fet/<br />

n? pb s[jkvk bkbh j[D? ihtB ftu fJe tko T[;B{z fwfbnK, T[; dk fujok,<br />

nzdkf}-afpnK ;skJh ;kb s'_ w/ohnK nZyK nZr/ ;iht fco fojk j?_, T[; dhnK ntk}K<br />

dh X[B ;[DkJh d/D', jZEK dh w[dok fdykJh d/D' nZi/ jNh Bjh_.<br />

jo ;t/o T[;B{z fJe ;o'sk ukjhdk ;h. wZe/ T[go ijkdhnK dk jwbk,<br />

e;awho dk jiaospb ;zeN, fw;o ftu w[;fbw pqdoj[Zv dh uVQs, ;qh bzek ftu<br />

fbN/ dh wknoe/ pkiah. p/nzs f;zx dh jZfsnk iK fe;/ B'pb fJBkwdko dk j[Bo<br />

fJe' fijh o'wKfus ;a?bh ftu toDB eodk. oftzdo oth ns/ pbtzs wkrN tor/<br />

T[;d/ fto'Xh f;o fBtk e/ ;[DB bZr iKd/. rb'p T[; tk;s/ pj[s S'Nh r/_d j?,<br />

e[M j'o tZvh j'Dh ukjhdh ;h.<br />

gzikph b'e-t/d dk fizBk bkbh Bz{ gsk j? nZi j'o fe;/ Bz{ BjhI gsk. fJ;<br />

eoe/ b'et/d d/ tke okjhI rZb w[ekT[Idk jK, -i/ t; eoB dk wzso Bk nkT[Idk<br />

j't/ sK f;tk Bk irkT[.<br />

ekcek B/ fbfynk - bZy ;kb gfjbK wo w[eh fe;/ :kd ftu i/ ikB g?<br />

ikt/, fco Bk T[j ;'fJrh Bk ;"D dJ/rh. bkbh ns/ ekcaek fiT[I gJhnK :kdK d/<br />

Bkw jB.<br />

ozuB, gkso ns/ ;[fozdo ;aowk fJ; fbys ftu nk T[so/, w?I T[BQK dk<br />

F[eor[iako jK.pb B/ e?Nkfb;N dk o'b fBGkfJnk. w/oh e?fw;Noh dh feskp dk<br />

fJe nfXnkfJ e?Nkfb;N ;h. e?Nkfb;N dh n?eNht/;aB n?Boih fezBh e[ j? s/ T[j<br />

feZv/ tZv/ ezw eotk b?Idk j?, n;hI ckow{fbnK Bkb jZb eo b?Id/ ;K. bkbh dk<br />

;tkb jZb Bk j'fJnk.<br />

bkbh T[go fbyDk F[o{ ehsk ;h. gkgk tXhe jkiao j?. go bkbh r?o<br />

jkiao BjhI. T[;dh jkiaoh ns/ r?ao jkiaoh dk gsk BjhI brdk. gzikph :{Bhtof;Nh<br />

ftu jkiao j[zdk j'fJnk T[j ;koh T[wo r?o jkiao fojk. e?fw;Noh B/ n?p;?IN<br />

n?bhw?IN dh rZb dZ;h. eJh tko e'Jh n?bhw?IN fe;/ ezgkT{Iv ftu ;akwb j' iKdk j?,<br />

fco ubk ikdk j?. j[D ;kv/ ;kjwD/ d' ezgkT{Ivia gJ/ jB. fJe ftu n?bhw?IN edh<br />

BjhI nkfJnk. d{i/ ftu nkfJnk s/ ubk frnk. j[D d'tK ftu fJj n?bhw?IN r?o<br />

jkiao j?, fJ; bJh pokpo j'D/ ukjhd/ jB, go fJj d't/I tZy tZy jB. n?bhw?IN


180<br />

r?o jkiao j' frnk, go jkiaoh bZrh dZ; ojh j? fe nkfJnk ;h. nkgD/ nkT[D<br />

ns/ ikD dh fB;akBh SZv e/ ezgkT{Iv B[z{ gqGkfts eo frnk j?.<br />

gkmeK B/ r'oeh ofus Nkb;NkfJ dk ;apd fuZso gfVQnk j?. fJBQK d'jK dk<br />

nkg;h ;zpzX ;kfjs s'I fJbktk th ;h. fMVeK yk b?Idk, sK eh, c/o nk iKdk.<br />

Nkb;NkfJ fBe/ w'N/ ezw nkydk, y[;ah Bkb eodk.;kfjs wBch j?, w/ok ns/<br />

;odko dk T[jh fo;ask ;h fijVk r'oeh ns/ Nkb;NkfJ dk. fJe coe th j?.<br />

Nkb;NkfJ ftub/ n?p, ;odko ftu BjhI jB.<br />

w/o/ nzro/iah d/ nfXnkge gq'c?;o Bfozdo ekbhnk ;B. d' fdB dh S[Nh pkd<br />

ebk; tZb nk oj/ ;B sK w?I ;fs ;qh nekb p[bkJh. T[od{ d/ ;akfJo ;B, ebk;<br />

s'I pkjo T[od{ ftu rZb eod/. w?I fejk - ;o, e'Jh e'Jh Nhuo j[zdk j? nfijk,<br />

fijVk, i/ Bk nkt/ sK ftfdnkoEh T[dk; j[zd/ jB. T[so fdsk - e'Jh e'Jh skfbp/<br />

fJbkw Gh n?;k j'sk j?, Nhuo gfjb/ Biao d"Vksk j? fJXo T[Xo, T[;ek wBg;zd<br />

skfbp/ fJbw r?o jkiao j?, t'j Gh T[dk; j'sk j?. y{p jZ;/.<br />

;{uBk<br />

;{uBk<br />

;kfjs ns/ fJfsjk; d/ ftfdnkoEhnK tk;s/ fJ; vokw/ ftub/ gksoK d/ BK,<br />

EK s/ xNBktK ;ZuhnK jB. w?I Xow dk ftfdnkoEh jK. w/o/ tk;s/ ;G e[M ebfgs<br />

j?, fwfEnk, wkfJnk. wzu s/ e/Idoh o'b fvT{e dk j?. pkeh d/ gkso, nzro/iah<br />

;kfjs d/ F[ehB, g{op d/ pZu/ jB. e[M gkso f;ZX/ jB e[M n?p;ov. g{op B/<br />

gZSw Bkb ;ztkd oukfJnk. w/oh ndkekoh s' e'Jh ;zs[;aN j? fe BjhI, e"D ikD/.<br />

fe;/ B/ skVhnK BjhI wkohnK. u[gukg fpBk fJe d{i/ Bkb rZb ehs/, BhthInK gk e/<br />

epo;skB ftu'I do;ae nkg' nkgD/ xoK Bz{ ub/ rJ/. w?I epo T[go dhtk pkb<br />

fdsk. eh gsk e;hd/, eZtkbhnK rkT[D tk;s/ eZtkb nk ikD. T[; pko/ fJ; soK<br />

dh w/oh fJj fbys gfjbh j't/ ;akfJd, j/ ;Zu/ gks;akj, nkyoh fpbe[b Bk j't/.<br />

ekcek d/ gkgk B/ fejk ;h - mhe j?, nZr ftu'I dh fBeb e/ ;'Bk F[ZX j' iKdk j?<br />

go nkdwh nZr ftu'I fBeb e/ y{Bh ikBto j' iKdk j?.<br />

w?I s/o/ Bkb ;fjws BjhI fgsk. s/ok tke gZSw tk;s/ mhe j?. w?I g{oph jK.<br />

nZr ftu'I fBeb e/ g{oph pzdk ;kX j' iKdk j?, yok ;'Bk. fit/I fvT{e.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!