Katarzyna Zalasińska - Gandalf

Muzea
publiczne
Studium
administracyjnoprawne
Katarzyna Zalasińska
Wydanie 1
Warszawa 2013

Redaktor prowadzący: Joanna Tchorek
Opracowanie redakcyjne: Anna Dudzik
Redakcja techniczna: Małgorzata Duda
Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski
Publikacja była przedmiotem recenzji prof. dr hab. Wojciecha
Kowalskiego, Uniwersytet Śląski
© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana
ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy.
ISBN 978-83-7806-873-0
LexisNexis Polska Sp. z o.o.
Ochota Offi ce Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa
tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68
Infolinia: 22 572 99 99
Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92
www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl
Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
ROZDZIAŁ I. Ewolucja statusu prawnego muzeów publicznych
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1. Sytuacja prawna i działalność muzeów w Polsce do 1945 r. . . . . . . . . 23
2. Sytuacja prawna i działalność muzeów w Polsce w latach
1945–1996 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3. Sytuacja prawna i działalność muzeów w Polsce po 1996 r. . . . . . . . . 56
ROZDZIAŁ II. Uwarunkowania realizacji misji muzealnej
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
1. Uwarunkowania prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
1.1. Uwarunkowania konstytucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
1.2. Uwarunkowania prawnomiędzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
1.3. Uwarunkowania ustawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
2. Uwarunkowania pozaprawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
2.1. Przebieg procesu legislacyjnego ustawy o muzeach . . . . . . . . . . . 82
2.2. Utworzenie muzeów samorządowych w wyniku reformy
administracyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2.3. Realizacja misji muzealnej w świetle wyników kontroli
Najwyższej Izby Kontroli w latach 2006–2008 . . . . . . . . . . . . . . . 89
2.4. Polityka administracyjna w zakresie muzealnictwa . . . . . . . . . . 92
ROZDZIAŁ III. Zadania publiczne w obszarze muzealnictwa . . . . . 98
1. Interes publiczny a realizacja misji muzealnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
1.1. Cele działalności muzeów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
1.2. Zadania muzeów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2. Misja muzealna jako zadanie publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
2.1. Muzeum jako strażnik dziedzictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5

Spis treści
2.2. Muzeum jako twórca dziedzictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2.3. Muzeum jako instytucja naukowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
3. Muzeum a działalność kulturalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
ROZDZIAŁ IV. Rodzaje muzeów i ich organizacja . . . . . . . . . . . . . . . . 135
1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
2. Muzea publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
2.1. Muzea państwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
2.2. Muzea samorządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
3. Muzea prywatne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
4. Muzea współorganizowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
5. Muzea rejestrowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
ROZDZIAŁ V. Czynniki determinujące konstrukcję prawną
muzeów publicznych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
1. Muzea publiczne jako forma decentralizacji administracji
publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
1.1. Samodzielność muzeów publicznych względem organizatora . . 187
1.2. Samodzielność organizacyjna muzeów publicznych . . . . . . . . . . 190
1.3. Nadzór fachowy ministra właściwego do spraw kultury
i ochrony dziedzictwa narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
2. Uspołecznienie realizacji misji muzealnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
2.1. Zasada pomocniczości jako sfera delimitacji realizacji misji
muzealnej przez muzea publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
2.2. Prywatyzacja wykonywania zadań publicznych w zakresie
muzealnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
ROZDZIAŁ VI. Muzeum publiczne jako zakład administracyjny . . . 215
1. Muzeum publiczne jako forma organizacyjna realizacji
administracji świadczącej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
2. Administracyjnoprawna ochrona zbiorów muzealnych . . . . . . . . . . . 223
3. Pracownicy muzeum publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
4. Prawo zakładowe w muzeum publicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
4.1. Statuty muzeów publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
4.2. Regulaminy muzeów publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
5. Prawa i obowiązki użytkowników muzeum publicznego . . . . . . . . . . 250
6. Finansowanie działalności muzeów publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Wykaz aktów prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
6 www.lexisnexis.pl

Wykaz skrótów
Publikatory
Dz.Pr. KP – Dziennik Praw Królestwa Polskiego
Dz.Pr. PP – Dziennik Praw Państwa Polskiego
Dz.U. – Dziennik Ustaw
Dz.U. UE – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
Dz.Urz. – Dziennik Urzędowy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Lex – system informacji prawnej Wolters Kluwer Polska
LexPolonica – Serwis Prawniczy LexisNexis Polska
M.P. – Monitor Polski
ONSAiWSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich
Sądów Administracyjnych
OSA – Orzecznictwo Sądów Administracyjnych
OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich
OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Czasopisma
AUW – „Acta Universitatis Wratislaviensis”
GSP PO – „Gdańskie Studia Prawnicze. Przegląd Orzecznictwa”
IJCP – „International Journal of Cultural Property”
KP – „Kontrola Państwowa”
NZS – „Nowe Zeszyty Samorządowe”
OZ – „Ochrona Zabytków”
PiP – „Państwo i Prawo”
ST – „Samorząd Terytorialny”
St. Iur. – „Studia Iuridica”
St. Pr. – „Studia Prawnicze”
ZNSA – „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego”
Akty prawne
k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16,
poz. 93 ze zm.)
k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553
ze zm.)
7

Wykaz skrótów
k.p. – ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U.
z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)
k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.
Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.)
p.p.s.a. – ustawa z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270
ze zm.)
ustawa o muzeach – ustawa z 21 listopada 1996 r. o muzeach (tekst jedn. Dz.U.
z 2012 r., poz. 987 ze zm.)
ustawa o ochronie – ustawa z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (tekst jedn.
dóbr kultury Dz.U. z 1999 r. Nr 98, poz. 1150 ze zm.) – nie obowiązuje
ustawa o ochronie – ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zazabytków
i opiece bytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 ze zm.)
nad zabytkami
Pozostałe skróty
AAN – Archiwum Akt Nowych
EFTA – Europejskie Porozumienie o Wolnym Handlu
GUS – Główny Urząd Statystyczny
ICOM – Międzynarodowa Rada Muzeów
KOBiDZ – Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
NID – Narodowy Instytut Dziedzictwa
NIK – Najwyższa Izba Kontroli
NIMOZ – Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów
PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
PTTK – Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
TK – Trybunał Konstytucyjny
UNESCO – United Nations Educational, Scientifi c and Cultural Organization
8 www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie
Pojęcie muzeum wywodzi się od greckiego mouseion, oznaczającego świątynię
muz, greckich bóstw opiekujących się poszczególnymi gałęziami
sztuki 1 . S.B. Linde pisał, że muzeum jest „miejscem schadzki w celu bawienia
się wzajemnego kunsztami i naukami” 2 . Geneza muzealnictwa
wiąże się nierozerwalnie z dziejami kolekcjonerstwa, które rozwija się od
najdawniejszych czasów 3 . Pierwsze kolekcje powstawały już za czasów
Aleksandra Wielkiego, choć koncepcja tworzenia muzeów publicznych
pojawiła się dopiero w dobie oświecenia. Ruch kolekcjonerski rozwijał się
głównie we Włoszech, skąd oddziaływał na Francję, Niemcy i inne kraje
Europy. Jego rozkwit przypada na drugą połowę XVI w., gdy „w wyniku
trwającego »dyskursu o ciekawości« władców, poetów, pisarzy, uczonych,
księży, urzędników, kupców i papieży ogarnia moda na kolekcjonerstwo lub
wręcz szaleństwo kolekcjonowania” 4 . Tworzone w tym okresie tzw. gabinety
sztuki i osobliwości w XVIII w. przekształcone zostały z kolekcji dostępnych
nielicznym i wybranym gościom w kolekcje publiczne. „Gabinety
osobliwości nie były muzeami, gdyż nie miały dwóch konstytutywnych dla
tych instytucji cech: były tworzone bez żadnego planu i nie były przezna-
1 Zob. M. Kurzątkowski, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989, s. 45–46.
2 S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. III, Lwów 1857, s. 186.
3 Wedle niektórych autorów pierwszym kolekcjonerem był Noe (zob. J. Elsner, R. Cardinal,
Introduction, w: The Culture of Colecting, Londyn 1994, s. 2).
4 H. Schreiber, Koncepcja „sztuki prymitywnej”, Warszawa 2012, s. 101. W szczególności
„wśród bogatych patrycjuszy rozpowszechnił się zwyczaj gromadzenia i wystawiania
antycznych marmurów, eksponowanych w reprezentacyjnych wnętrzach pałacowych,
w ogrodach i na dziedzińcach. Kolekcje te nie były otwarte dla publiczności,
jakkolwiek były one odwiedzane przez artystów podejmujących studia nad spuścizną
antyczną” (I. Kozina, Dialog tradycji i awangardy: ontogeneza współczesnego muzeum,
w: Muzeum sztuki. Antologia, red. M. Popczyk, Kraków 2005, s. 633).
9

Wprowadzenie
czone dla szerszej widowni […]. Gabinety osobliwości były ośrodkami pracy
naukowej, motorem rozwoju wiedzy, podstawą kolekcji sztuki w znaczeniu
jak najbardziej współczesnym. Były również inspiracją dla artystów” 5 .
Przyjmuje się, że pierwsze muzeum publiczne zostało założone w 1679 r.
przez Eliasza Ashmole’a w Oksfordzie. Do najstarszych muzeów w nowoczesnym
tego słowa znaczeniu należy ponadto British Museum, utworzone
aktem parlamentu w 1753 r., a otwarte w 1759 r. w Montague House po
przejęciu przez państwo w darowiźnie prywatnych zbiorów sir Hansa Sloane’a.
Choć, jak pisał T. Dobrowolski, „dopiero rewolucja francuska wytworzyła
świadomość, że dzieła sztuki i wyniki nauki są wspólnym dobrem
ludzkości, czemu dał wyraz dekret Zgromadzenia Narodowego w roku
1791, głoszący, że zbiory publiczne »mają stać otworem dla całej ludzkości,
dla całego świata«. Na tej podstawie utworzono Muzeum Luwru po upaństwowieniu
dawnych zbiorów królewskich i włączeniu do nich skonfi skowanych
zbiorów prywatnych” 6 .
Powstanie pierwszych muzeów w Europie środkowej przypada na koniec
XVIII w. W 1796 r. utworzono w Pradze Privat-Gesellschaft Patriotischer
Kunstfreunde, a w 1802 r. Ferenc Szehenyi ofi arował narodowi węgierskiemu
Bibliotheca Hungarica Familiae Comitum Szechenyi Patriae Sacrata 7 .
W tym też okresie powstają pierwsze polskie muzea, utworzone przez Izabelę
z Flemmingów Czartoryską oraz Stanisława Kostkę Potockiego. Jak przyjmuje
K. Pomian, nie były to muzea w ścisłym tego słowa znaczeniu. „Były
to zbiory prywatne udostępniane wprawdzie publiczności, ale pozostające
nadal własnością swych twórców. Za muzea bowiem można uznać dowolny
zbiór przedmiotów wtedy dopiero, gdy zapewnione są warunki, które czynią
możliwym trwanie tego zbioru jako regularnie otwartego dla publiczności po
śmierci założyciela, w nieograniczonym z założenia przedziale czasowym.
Gdy, innymi słowy, jego właścicielem zostaje osoba prawna: stowarzyszenie,
korporacja, rada powiernicza, instytucja publiczna, gmina czy państwo” 8 .
5 M. Krawczyk, Osobliwe gabinety epoki ciekawości, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny”
2012, nr 1, s. 23.
6 Zob. T. Dobrowolski, w: Muzealnictwo, red. S. Komornicki, T. Dobrowolski, Kraków
1947, s. 19.
7 K. Pomian, Winckelmann Polski, w: 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy.
Materiały sesji naukowej, red. A. Rottermund, A. Sołtan, M. Wrede, Warszawa
2006, s. 16–17.
8 Tamże, s. 17.
10 www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie
Z tych względów współcześnie dominuje defi nicja muzeum w ujęciu instytucjonalnym,
co tym samym tworzy interesujące pole badawcze do prowadzenia
studiów administracyjnoprawnych 9 .
Motywacją do podjęcia badań nad statusem prawnym muzeów publicznych
była potrzeba odpowiedzi na pytanie, czy obecna regulacja prawna
odpowiada wyzwaniom stojącym przed tymi instytucjami 20 lat po transformacji
ustrojowej. Stało się to szczególnie aktualne wobec współczesnych
problemów polskich muzeów publicznych. Piszący o zmieniających
się uwarunkowaniach realizacji misji muzealnej A. Rottermund wskazuje:
„Dzisiaj po dwudziestu latach niepodległości obserwujemy, jak na naszych
oczach zmienia się model instytucji muzealnej, zmierzając nieubłaganie
w kierunku »miękkiej« komercjalizacji. […] Ten nowy model muzeum
okreś lany jest coraz częściej jako post-muzeum. Działa przeważnie na zasadach
przedsiębiorstwa usługowego” 10 . Nierzadko komercjalizacja muzeów
sprawia, że „coraz częściej łamie się tradycją uświęcone zasady działania
okreś lone w kodeksach zachowań, a dyrektorzy wielkich muzeów światowych
coraz rzadziej stają na czele organizacji zawodowych w rodzaju
ICOM-u, by nie być posądzeni o hipokryzję” 11 . Proces ten nie jest przy
tym domeną wyłącznie polskich muzeów, np. „na obszarze niemieckiego
kręgu kulturowego dokonuje się powolny proces odrywania muzeów i galerii
spod bezpośredniej gestii państwa. Prywatyzacja instytucji kultury
nie przebiega tu w tak bezpośredni sposób, jak w świecie anglosaskim, ale
jest faktem. Przyjmuje ona kształt autonomizacji, w ramach której »państwowe«
muzea i galerie uzyskały znaczącą samodzielność – instytucjo-
9 Zob. np. D.A. Allan, Rola muzeów, w: Organizacja muzeów. Rady praktyczne, „Biblioteka
Muzealnictwa i Ochrony Zabytków”, seria B, t. XVII, Warszawa 1967, s. 11. Autor
wskazuje, że „muzeum […] grupuje pod jednym dachem, dla wygody, przedmioty
pierwotnie rozproszone w czasie i przestrzeni. Z drugiej strony muzeum identyfi kuje
przedmioty i dołącza do nich objaśnienia, co stanowi pierwszy krok do ich zrozumienia;
kieruje myśl zwiedzającego daleko od przedmiotów, które są mu bliskie i od
bezpośredniego środowiska. Po trzecie – muzeum wystawia swoje zbiory w ten sposób,
by zwiedzający odczuwał przyjemność przy studiowaniu ich, by był szczęśliwy, że tam
chodzi, że może oglądać z bliska eksponowane przedmioty; by odczuwał pragnienie
bliższego ich poznania i powrotu do muzeum”.
10 A. Rottermund, O roli muzeów polskich w kształtowaniu świadomości narodowej i politycznej
Polaków, w: Muzea regionalne. Jaka przyszłość?, red. K. Łukawski, Pułtusk
2010, s. 30.
11 A. Rottermund, Muzeum w procesie przemian, „Spotkania z Zabytkami” 2010,
nr 11–12, s. 18.
11

Wprowadzenie
nalną, budżetową i merytoryczną” 12 . Niskie nakłady na kulturę sprawiają,
że polskim muzeom coraz trudniej sprostać rosnącym oczekiwaniom społecznym.
Muzea mają już nie tylko zapewniać możliwość obcowania ze
sztuką, lecz także pomagać w zrozumieniu świata i odnalezieniu własnej
tożsamości zmieniającego się w dobie globalizacji społeczeństwa. Przy tak
szybkich i daleko idących przemianach w życiu społecznym muzea mają
jednak problem z odnalezieniem własnej tożsamości 13 . Uwarunkowania te
sprawiają, że zasadne było zbadanie, jaki wpływ na status prawny muzeów
publicznych ma ich usytuowanie w strukturze administracji świadczącej,
w szczególności wobec poważnego kryzysu tej sfery administracji.
Zasadność podjęcia niniejszego tematu, ale również sformułowania wielu
wniosków de lege ferenda, potwierdzają również alarmujące wyniki kontroli
Najwyżej Izby Kontroli z 2009 r. w przedmiocie ochrony i udostępniania
zbiorów muzealnych w Polsce 14 . Wykazały one liczne nieprawidłowości
w działalności muzeów publicznych, które w wielu wypadkach
miały charakter rażący. To rodzi pytanie o skuteczność nadzoru w obszarze
muzealnictwa. Osobną kwestią jest model fi nansowania działalności muzeów
publicznych, który budzi współcześnie wiele wątpliwości. Wykazane
przez NIK niedofi nansowanie zmusza je do poszukiwania nowych źródeł
dochodów, a w konsekwencji – dostosowania działalności muzeum do warunków
gospodarki rynkowej.
Przyjęty temat opracowania, Muzea publiczne. Studium administracyjnoprawne,
sprawia, że prowadzone rozważania zostały ograniczone do muzeów
publicznych, do których zalicza się muzea państwowe i samorządowe.
W pracy jedynie zasygnalizowano kwestie związane ze statusem prawnym
muzeów prywatnych, w tym tych, których organizatorami są kościoły
i związki wyznaniowe 15 . Włączenie muzeów kościelnych do głównego
12 H. Wróblewska, Projekt muzeum – tradycja, napięcie, przyszłość, w: Muzeum jako
przedsiębiorstwo. Łatwo i przystępnie o zarządzaniu instytucją kultury, red. G. Matt,
Warszawa 2006, s. 8.
13 W. Kowalczyk, Celebrować, zabawiać czy edukować? Po co społeczeństwu są dziś publiczne
muzea?, „Muzealnictwo” 2010, nr 51, s. 58.
14 Zob. Informacja o wynikach kontroli ochrony i udostępniania zasobów muzealnych
w Polsce, Warszawa 2009. Kontrola NIK przeprowadzona od 30 kwietnia do 13 października
2008 r. została podjęta z inicjatywy własnej NIK.
15 Na temat muzealnictwa kościelnego zob. np. B. Skrzydlewska, Muzeum diecezjalne
w Płocku na tle dziejów muzealnictwa kościelnego, „Muzealnictwo” 2008, nr 49, s. 89–92.
12 www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie
nurtu działalności polskich muzeów było priorytetem działania nieżyjącego
już Andrzeja Tomaszewskiego jako prezesa PKN ICOM 16 . Odniesienie się
do statusu prawnego muzeów prywatnych stało się niezbędne ze względu
na potrzebę zasygnalizowania procesów, jakie zachodzą w sferze administracji
świadczącej, polegających na upublicznianiu zakładów prywatnych
oraz prywatyzowaniu zakładów administracyjnych. Nadal istnieje więc potrzeba
zbadania i okreś lenia statusu prawnego muzeów prywatnych.
Wytyczone w pracy pole badawcze objęło ponadto jedynie aspekty administracyjnoprawne
działalności muzeów. W związku z tym pominięte zostały
więc kwestie dotyczące struktury własnościowej zbiorów. Problemy związane
z badaniem ich proweniencji są m.in. wynikiem działania dekretu
PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej 17 . Jego celem
było wprawdzie „upełnorolnienie gospodarstw mało- i średniorolnych oraz
tworzenie nowych gospodarstw i ośrodków kultury rolnej”, jednak na podstawie
reformy przejmowano nieruchomości zabytkowe (w tym liczne pałace
i zamki, które stały się później siedzibą nowo powstających muzeów),
a także ich wyposażenie, obejmujące dzieła sztuki (przede wszystkim malarstwo)
i rzemiosło artystyczne, księgozbiory, archiwalia oraz pamiątki historyczne
18 . Wiele z tych obiektów, bezprawnie odebranych właścicielom,
nadal spoczywa w magazynach muzealnych. Problemy jednak z badaniem
proweniencji zbiorów, właściwą inwentaryzacją oraz długimi procesami
sądowymi uniemożliwiają zwrócenie ich właścicielom. W sposób szczególny
problem własnościowy zbiorów dotyka Muzeum Narodowego w Warszawie
19 . W pewnym stopniu na status własnościowy wpływ miały rów-
16 E. Święcka, Andrzej Tomaszewski – historyk, architekt i fi lozof, „Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opuscula Musealia”, Kraków 2011, nr 19, s. 127.
17 Tekst jedn. Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.
18 Zob. J. Pruszyński, Prawa własności do mienia skonfi skowanego w trybie dekretu
z 6 września 1944 r. o reformie rolnej, „Przegląd Sądowy” 2002, nr 10, s. 100.
19 Jego wieloletni dyrektor, Stanisław Lorentz, pisał o sytuacji Muzeum Narodowego
w Warszawie w okresie powojennym następująco: „Z ocalałych zbiorów przedwojennych
nie można było oczywiście stworzyć stołecznego Muzeum Narodowego. Nastąpić
to mogło tylko przez komasację w Muzeum Narodowym innych przedwojennych
zbiorów warszawskich: z Zamku Królewskiego, Łazienek, Towarzystwa Zachęty Sztuk
Pięknych, Państwowych Zbiorów Sztuki, Mennicy Państwowej i drobniejszych kolekcji.
Ich uzupełnieniem stały się niektóre zbiory podworskie, zbiory bezpańskie i zbiory zabezpieczone
w terenie. Niezwykle cenne eksponaty pozyskano z wojennych składnic
niemieckich na terenie Śląska i Pomorza […]. W 1946 r. władze sądowe przekazały
Muzeum Narodowemu bezcenne zbiory Potockich pochodzące z Pałacu Pod Baranami
13

Wprowadzenie
nież: ustawa z 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych 20 ,
a następnie dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich
21 . Zabytki nieruchome i dzieła sztuki znajdujące się na Ziemiach
Odzyskanych (Śląsk, Pomorze Zachodnie, Warmia i Mazury) przeszły na
własność Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego. Nabyły
one prawo własności pod tytułem pierwotnym, tj. wolnym od obciążeń
i bezpośrednich zobowiązań odszkodowawczych 22 . Praca nie obejmuje więc
rozważań w zakresie restytucji zbiorów muzealnych, zarówno utraconych
w czasie II wojny światowej, jak i w wyniku innych zdarzeń 23 .
Poza zakresem opracowania znalazły się również aspekty prawne związane
z rozwojem nowych technologii i wkraczania muzeów w przestrzeń wirtualną
czy też przestrzeni wirtualnej do muzeów 24 . Zaznaczyć jednak wypada,
że polskie środowisko muzealników podchodzi do tych zagadnień bardzo
ostrożnie. „Fascynacja cyfrowymi zapisami nie może być działaniem pierwszorzędnym
w stosunku do zabytkowych obiektów ani tym bardziej zastępować
metodycznych działań konserwatorskich. Dokumentacja cyfrowa powinna
być formą towarzyszącą opisom i fotografi om wykonanym w sposób
tradycyjny” 25 . Natomiast muzeum wirtualne nie magazynuje rzeczywistych
przedmiotów, a więc nie ma trwałych i jedynych w swoim rodzaju właści-
w Krakowie i Krzeszowic” (S. Lorentz, Odbudowa muzealnictwa warszawskiego w latach
1945–1949, w: Przeszłość przyszłości… Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława
Lorentza w setną rocznicę urodzin, red. A. Rottermund, D. Folga-Januszewska, E. Micke-Broniarek,
Warszawa 1999, s. 64).
20 Dz.U. Nr 17, poz. 97 ze zm.
21 Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.
22 Zob. W. Kowalski, Tytuł prawny Polski do zabytków wywiezionych z Wrocławia pod
koniec i po zakończeniu II wojny światowej, w: „Przegląd Prawa i Administracji”, t. 88,
Wrocław 2012, s. 57–80.
23 O restytucji dóbr kultury zob. np. W. Kowalski, Restytucja dzieł sztuki w prawie międzynarodowym,
Katowice 1989; W. Kowalski, Problematyka prawna restytucji utraconego
dziedzictwa kulturowego Polski, w: Prawna ochrona zabytków, red. T. Gardocka,
J. Sobczak, Toruń 2010, s. 68–95; W. Kowalski, Rodzaje roszczeń o odzyskanie utraconych
dóbr kultury, w: Przemieszczone dobra kultury. Przypadek Europy Zachodniej i proble my
państwa Europy Środkowej i Wschodniej w XX wieku, red. G. Czubek, P. Kosiewski, Warszawa
2004, s. 25 i n.; o współczesnych modelach restytucyjnych: K. Zeidler, Restytucja
dóbr kultury ze stanowiska fi lozofi i prawa, Warszawa 2011, s. 229–304.
24 Zob. np. R. Golat, Prawne aspekty digitalizacji zbiorów muzeów, „Muzealnictwo”
2011, nr 52, s. 19–23.
25 E. Święcka, Czy zostaną tylko dokumentacje…?, w: System ochrony zabytków w Polsce
– analiza, diagnoza, propozycje, red. B. Szmygin, Lublin–Warszawa 2011, s. 108.
14 www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie
wości muzeum w tradycyjnym znaczeniu tego słowa 26 . Przy czym „jeśli
oczywiste wydaje się, iż podstawową różnicę pomiędzy realnymi i wirtualnymi
muzeami wyznaczają zgromadzone w nich »przedmioty«, ściślej rzecz
ujmując: ich ontologiczny status (immaterialne obiekty versus materialne
artefakty), to sprawa nieco się komplikuje, kiedy stawiana jest kwestia doświadczeń
percepcyjnych odwiedzających – bądź to fi zyczna przestrzeń
realnego muzeum, bądź usadowionego przed indywidualnym terminalem
użytkownika sieci zanurzonego w cyberprzestrzeni” 27 . W związku z tym
przyjmuje się, że w przypadku muzeów wirtualnych dominują funkcje zdecydowanie
odmienne niż w przypadku muzeów tradycyjnych.
Celem opracowania jest wskazanie odpowiedzi na pytanie o obecny status
prawny muzeów publicznych. W szczególności wymaga to ustalenia,
w jakim stopniu zmiany zachodzące w metodach administrowania 28 dotykają
obszaru muzealnictwa. Potrzeba szybkiego dostosowania się do
nowych warunków oraz nowych społecznych wymagań, również w odniesieniu
do muzeów, powodują w konsekwencji konieczność poszukiwania
nowych, bardziej akceptowanych społecznie form działania 29 . W szczególności
zauważalny jest coraz szerszy udział podmiotów prywatnych w procesie
administrowania 30 , jak i wkraczanie form organizacyjnych, metod
i instytucji o charakterze prywatnym w sferę prawa administracyjnego 31 ,
w tym wzrost znaczenia form konsensualnych w działaniu administracji 32 ,
26 G. Lewis za: P. Zawojski, Wirtualna sztuka, wirtualne muzea, w: Muzeum sztuki.
Od Luwru do Bilbao, red. M. Popczyk, Katowice 2006, s. 70.
27 Tamże.
28 Zob. np. T. Rabska, Pytania o stan współczesnej administracji, w: Kierunki rozwoju
prawa administracyjnego. Podstawowe zagadnienia prawa budowlanego i planowania
przestrzennego, red. H. Bauer, R. Hendler, P.M. Huber i in., Poznań 1999, s. 161 i n.;
W. Chróścielewski, Imperium a gestia w działaniach administracji publicznej (w świetle
doktryny i zmian ustawodawczych lat 90-tych), PiP 1995, nr 6, s. 49–59.
29 M. Ofi arska, Formy publicznoprawne współdziałania jednostek samorządu terytorialnego,
Warszawa 2008, s. 61.
30 Zob. np. S. Biernat, Prywatyzacja zadań publicznych. Problematyka prawna, Warszawa–Kraków
1994, s. 103–104.
31 M. Ofi arska, Umowa jako forma działania administracji w wybranych systemach
prawa, w: Nauka administracji wobec wyzwań współczesnego państwa, red. J. Łukasiewicz,
Rzeszów 2002, s. 409 i n.
32 Zob. np. A. Kubiak-Kozłowska, Formy konsensualne w postępowaniu administracyjnym,
w: Koncepcja systemu prawa administracyjnego, red. J. Zimmermann, Warszawa
2007, s. 441.
15

Wprowadzenie
w szczególności umów wywodzących się z prawa cywilnego 33 . Rodzi to
pytanie o to, w jakim zakresie proces ten ma znaczenie dla sposobu realizowania
zadań publicznych w obszarze muzealnictwa. Nie bez znaczenia
jest w tym kontekście zarówno okreś lenie miejsca muzeów publicznych
w strukturze administracji publicznej, jak i wskazanie współczesnej treści
zadań publicznych związanych z realizacją misji muzealnej. Określenia
wymaga tym samym związek, jaki zachodzi między formami a metodami
działania muzeów publicznych, a także związek między formą działania
a ustrojem okreś lonego pionu organów administracji 34 .
Wybór pola badawczego oznacza, że wprawdzie dominującą jest metoda
formalno-dogmatyczna, pozostająca w językowo-logicznym kierunku
badań nad prawem, to jednak w pracy uwzględniona została również
płaszczyzna aksjologiczna. Trzeba mieć jednak na względzie to, że „prawo
jest zjawiskiem kulturowym, ponieważ budowane jest na gruncie pewnych
wartości w celu ich realizacji i ochrony” 35 . Myśl ta wyznacza podstawową
funkcję prawa, jaką jest ochrona różnego rodzaju dóbr. Przyjętym
w pracy kryterium oceny regulacji prawnej są więc także reguły prawnonaturalne
36 . Z tego też względu rozważania dotyczące prawnych podstaw
działalności muzeów publicznych, oprócz warstwy normatywnej, zostały
również odniesione do sfery chronionych wartości. W książce nie wykorzystano
metody prawnoporównawczej. Zarówno rozwój polskiego muzealnictwa,
jak i specyfi ka zbiorów muzealnych sprawiają, że przyjęty status
prawny muzeów publicznych nie może być porównywany z rozwiązaniami
przyjętymi w innych państwach. W pracy prowadzone są natomiast rozważania
dotyczące uwarunkowań historycznych obowiązującej regulacji,
a także uwarunkowań prawnomiędzynarodowych, kształtujących treść
misji muzealnej. Pojawienie się wątków historycznych oraz wątków wychodzących
poza krajowy porządek prawny wiąże się z potrzebą wskazania
uwarunkowań działania muzeów publicznych.
33 Szerzej o problemach umów w administracji publicznej: K. Kiczka, Umowy w administracji
publicznej jako instrumenty realizacji zasady ogólnej prawa publicznego,
w: Umowy w administracji, red. J. Boć, L. Dziewięcka-Bokun, Wrocław 2008, s. 67–76.
Zob. też Z. Kmieciak, Skuteczność regulacji administracyjnoprawnej, Łódź 1994, s. 56.
34 Zob. J. Starościak, Prawne formy działania administracji, Warszawa 1957, s. 11.
35 T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003, s. 25.
36 J. Wróblewski, K. Opałek, Aksjologia – dylemat pomiędzy pozytywizmem prawniczym
a doktryną prawa natury, PiP 1966, nr 9, s. 254.
16 www.lexisnexis.pl