kodeks cywilny - Gandalf

Kodeks 

cywilny 

Komentarz 

Jerzy Ciszewski • Kamil Jędrej 

Grzegorz Karaszewski • Jakub Knabe 

Piotr Nazaruk • Beata Ruszkiewicz 

Grzegorz Sikorski • Anna Stępień-Sporek 

pod redakcją 

Jerzego Ciszewskiego 

Wydanie 1 

Stan prawny na 31 października 2012 roku 

Warszawa 2013

Poszczególne części komentarza opracowali: 

Jerzy Ciszewski – art. 126–243, art. 922–1088 

Kamil Jędrej – art. 535–646, art. 774–804, art. 835–859 9 

Grzegorz Karaszewski – art. 353–449 11 , art. 888–902 2 

Jakub Knabe – art. 922–1088 

Piotr Nazaruk – art. 1–125, art. 659–773, art. 860–875, art. 921 1 –921 16 

Beata Ruszkiewicz – art. 450–486, art. 647–658 

Grzegorz Sikorski – art. 244–352, art. 498–526, art. 805–834, art. 876–887, art. 903–921 

Anna Stępień-Sporek – art. 487–497, art. 527–534 

Opracowanie redakcyjne: Zespół 

Opracowanie techniczne: Małgorzata Duda 

Projekt okładki i stron tytułowych: Anna Gogolewska 

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2012 

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana 

ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, 

kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. 

ISBN 978-83-7806-744-3 

LexisNexis Polska Sp. z o.o. 

Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa 

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 

Infolinia: 22 572 99 99 

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 

www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl 

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

Spis treści 

Wykaz skrótów . ....................................................... 9 

Przedmowa ........................................................... 17 

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – KODEKS CYWILNY (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) 19 

KSIĘGA PIERWSZA. CZĘŚĆ OGÓLNA ...................................... 19 

Tytuł I. Przepisy wstępne (art. 1–7) . ........................................ 19 

Tytuł II. Osoby (art. 8–43 10 ) . .............................................. 37 

Dział I. Osoby fizyczne (art. 8–32) ........................................ 38 

Rozdział I. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych (art. 8–24) ....... 38 

Rozdział II. Miejsce zamieszkania (art. 25–28) ............................. 64 

Rozdział III. Uznanie za zmarłego (art. 29–32) . ............................ 65 

Dział II. Osoby prawne (art. 33–43) ....................................... 73 

Dział III. Przedsiębiorcy i ich oznaczenia (art. 43 1 –43 10 ) ....................... 90 

Tytuł III. Mienie (art. 44–55 4 ) ............................................. 106 

Tytuł IV. Czynności prawne (art. 56–109 9 ) ................................... 134 

Dział I. Przepisy ogólne (art. 56–65) ...................................... 134 

Dział II. Zawarcie umowy (art. 66–72 1 ) .................................... 155 

Dział III. Forma czynności prawnych (art. 73–81) ............................ 180 

Dział IV. Wady oświadczenia woli (art. 82–88) .............................. 193 

Dział V. Warunek (art. 89–94) ........................................... 206 

Dział VI. Przedstawicielstwo (art. 95–109 9 ) ................................. 212 

Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 95–97) .................................. 213 

Rozdział II. Pełnomocnictwo (art. 98–109) ................................ 218 

Rozdział III. Prokura (art. 109 1 –109 9 ) .................................... 234 

Tytuł V. Termin (art. 110–116) ............................................ 248 

Tytuł VI. Przedawnienie roszczeń (art. 117–125) .............................. 254 

KSIĘGA DRUGA. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE . ..................... 271 

Tytuł I. Własność (art. 126–231) ........................................... 271 

Dział I. Przepisy ogólne (art. 126–139) .................................... 271 

Dział II. Treść i wykonywanie własności (art. 140–154) ....................... 271 

Dział III. Nabycie i utrata własności (art. 155–194) . .......................... 297 

Rozdział I. Przeniesienie własności (art. 155–171) .......................... 298 

Rozdział II. Zasiedzenie (art. 172–178) .................................. 315 

Rozdział III. Inne wypadki nabycia i utraty własności (art. 179–194) ........... 324 

Dział IV. Współwłasność (art. 195–221) . ................................... 337 

Dział V. Ochrona własności (art. 222–231) ................................. 372 

Tytuł II. Użytkowanie wieczyste (art. 232–243) ............................... 389 

Tytuł III. Prawa rzeczowe ograniczone (art. 244–335) .......................... 414 

Dział I. Przepisy ogólne (art. 244–251) .................................... 414 

5

Spis treści 

Dział II. Użytkowanie (art. 252–284) ..................................... 440 

Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 252–265) ............................... 441 

Rozdział II. Użytkowanie przez osoby fizyczne (art. 266–270 1 ) ............... 460 

Rozdział III. Użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne (art. 271–282) . . 465 

Rozdział IV. Inne wypadki użytkowania (art. 283–284) ..................... 475 

Dział III. Służebności (art. 285–305 4 ) ..................................... 476 

Rozdział I. Służebności gruntowe (art. 285–295) .......................... 477 

Rozdział II. Służebności osobiste (art. 296–305) . .......................... 497 

Rozdział III. Służebność przesyłu (art. 305 1 –305 4 ) ......................... 507 

Dział IV. Zastaw (art. 306–335) ......................................... 513 

Rozdział I. Zastaw na rzeczach ruchomych (art. 306–326) . .................. 514 

Rozdział II. Zastaw na prawach (art. 327–335) ........................... 549 

Tytuł IV. Posiadanie (art. 336–352) . ....................................... 554 

KSIĘGA TRZECIA. ZOBOWIĄZANIA ...................................... 577 

Tytuł I. Przepisy ogólne (art. 353–365 1 ) .................................... 577 

Tytuł II. Wielość dłużników albo wierzycieli (art. 366–383) ..................... 613 

Dział I. Zobowiązania solidarne (art. 366–378) ............................. 613 

Dział II. Zobowiązania podzielne i niepodzielne (art. 379–383) ................ 631 

Tytuł III. Ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych (art. 384–396) ............ 636 

Tytuł IV. Obowiązek zawierania umów między jednostkami gospodarki uspołecznionej 

(art. 397–404) ........................................................ 673 

Tytuł V. Bezpodstawne wzbogacenie (art. 405–414) ........................... 673 

Tytuł VI. Czyny niedozwolone (art. 415–449) ................................ 693 

Tytuł VI 1 . Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny 

(art. 449 1 –449 11 ) ...................................................... 769 

Tytuł VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania (art. 450–497) ........ 784 

Dział I. Wykonanie zobowiązań (art. 450–470) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 784 

Dział II. Skutki niewykonania zobowiązań (art. 471–486) ..................... 821 

Dział III. Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych 

(art. 487–497) ...................................................... 863 

Tytuł VIII. Potrącenie, odnowienie, zwolnienie z długu (art. 498–508) . ............ 885 

Tytuł IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika (art. 509–526) ...................... 910 

Dział I. Zmiana wierzyciela (art. 509–518) ................................ 910 

Dział II. Zmiana dłużnika (art. 519–526) .................................. 932 

Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527–534) ..... 946 

Tytuł XI. Sprzedaż (art. 535–602) ......................................... 961 

Dział I. Przepisy ogólne (art. 535–555 1 ) ................................... 961 

Dział II. Rękojmia za wady (art. 556–576) . ................................ 979 

Dział III. Gwarancja jakości (art. 577–582) ................................ 996 

Dział IV. Szczególne rodzaje sprzedaży (art. 583–602) ....................... 1001 

Rozdział I. Sprzedaż na raty (art. 583–588) .............................. 1001 

Rozdział II. Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej. Sprzedaż na próbę 

(art. 589–592) . .................................................... 1004 

Rozdział III. Prawo odkupu (art. 593–595) . .............................. 1007 

Rozdział IV. Prawo pierwokupu (art. 596–602) ........................... 1010 

Tytuł XII. Zamiana (art. 603–604) ........................................ 1016 

Tytuł XIII. Dostawa (art. 605–612) ........................................ 1018 

Tytuł XIV. Kontraktacja (art. 613–626) ..................................... 1023 

Tytuł XV. Umowa o dzieło (art. 627–646) ................................... 1032 

Tytuł XVI. Umowa o roboty budowlane (art. 647–658) . ........................ 1057 

Tytuł XVII. Najem i dzierżawa (art. 659–709) ................................ 1100 

Dział I. Najem (art. 659–692) .......................................... 1100 

6

Spis treści 


Rozdział II. Najem lokalu (art. 680–692) ................................ 1131 

Dział II. Dzierżawa (art. 693–709) ....................................... 1147 

Tytuł XVII 1 . Umowa leasingu (art. 709 1 –709 18 ) ............................... 1161 

Tytuł XVIII. Użyczenie (art. 710–719) ...................................... 1193 

Tytuł XIX. Pożyczka (art. 720–724) ........................................ 1201 

Tytuł XX. Umowa rachunku bankowego (art. 725–733) ........................ 1206 

Tytuł XXI. Zlecenie (art. 734–751) ........................................ 1221 

Tytuł XXII. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 752–757) .............. 1241 

Tytuł XXIII. Umowa agencyjna (art. 758–764 9 ) ............................... 1247 

Tytuł XXIV. Umowa komisu (art. 765–773) . ................................. 1276 

Tytuł XXV. Umowa przewozu (art. 774–793) ................................ 1284 

Dział I. Przepisy ogólne (art. 774–775) ................................... 1284 

Dział II. Przewóz osób (art. 776–778) .................................... 1286 

Dział III. Przewóz rzeczy (art. 779–793) .................................. 1288 

Tytuł XXVI. Umowa spedycji (art. 794–804) ................................. 1298 

Tytuł XXVII. Umowa ubezpieczenia (art. 805–834) ............................ 1306 

Dział I. Przepisy ogólne (art. 805–820) ................................... 1306 

Dział II. Ubezpieczenia majątkowe (art. 821–828) ........................... 1339 

Dział III. Ubezpieczenia osobowe (art. 829–834) ............................ 1358 

Tytuł XXVIII. Przechowanie (art. 835–845) .................................. 1365 

Tytuł XXIX. Odpowiedzialność, prawo zastawu i przedawnienie roszczeń 

utrzymujących hotele i podobne zakłady (art. 846–852) ........................ 1374 

Tytuł XXX. Umowa składu (art. 853–859 9 ) .................................. 1381 

Tytuł XXXI. Spółka (art. 860–875) . ........................................ 1389 

Tytuł XXXII. Poręczenie (art. 876–887) ..................................... 1420 

Tytuł XXXIII. Darowizna (art. 888–902) .................................... 1443 

Tytuł XXXIII 1 . Przekazanie nieruchomości (art. 902 1 –902 2 ) ...................... 1466 

Tytuł XXXIV. Renta i dożywocie (art. 903–916) .............................. 1469 

Dział I. Renta (art. 903–907) ........................................... 1469 

Dział II. Dożywocie (art. 908–916) ...................................... 1479 

Tytuł XXXV. Ugoda (art. 917–918) ........................................ 1496 

Tytuł XXXVI. Przyrzeczenie publiczne (art. 919–921) .......................... 1502 

Tytuł XXXVII. Przekaz i papiery wartościowe (art. 921 1 –921 16 ) . .................. 1507 

Dział I. Przekaz (art. 921 1 –921 5 ) ........................................ 1507 

Dział II. Papiery wartościowe (art. 921 6 –921 16 ) ............................. 1513 

KSIĘGA CZWARTA. SPADKI . ............................................ 1539 

Tytuł I. Przepisy ogólne (art. 922–930) ..................................... 1540 

Tytuł II. Dziedziczenie ustawowe (art. 931–940) . ............................. 1572 

Tytuł III. Rozrządzenia na wypadek śmierci (art. 941–990 1 ) ..................... 1594 

Dział I. Testament (art. 941–958) ....................................... 1594 


Rozdział II. Forma testamentu (art. 949–958) ............................ 1614 

Oddział 1. Testamenty zwykłe (art. 949–951) . .......................... 1615 

Oddział 2. Testamenty szczególne (art. 952–955) ........................ 1631 

Oddział 3. Przepisy wspólne dla testamentów zwykłych i szczególnych 

(art. 956–958) ................................................... 1646 

Dział II. Powołanie spadkobiercy (art. 959–967) ............................ 1653 

Dział III. Zapis i polecenie (art. 968–985) ................................. 1668 

Rozdział I. Zapis zwykły (art. 968–981) ................................. 1668 

Rozdział II. Zapis windykacyjny (art. 981 1 –981 6 ) .......................... 1683 

Rozdział III. Polecenie (art. 982–985) . .................................. 1694 

7

Spis treści 

Dział IV. Wykonawca testamentu (art. 986–990 1 ) ........................... 1699 

Tytuł IV. Zachowek (art. 991–1011) ....................................... 1706 

Tytuł V. Przyjęcie i odrzucenie spadku (art. 1012–1024) ....................... 1737 

Tytuł VI. Stwierdzenie nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego, 

poświadczenie dziedziczenia i ochrona spadkobiercy (art. 1025–1029 1 ) ............ 1754 

Tytuł VII. Odpowiedzialność za długi spadkowe (art. 1030–1034 3 ) . ............... 1775 

Tytuł VIII. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku (art. 1035–1046) ........ 1789 

Tytuł IX. Umowy dotyczące spadku (art. 1047–1057) .......................... 1821 

Tytuł X. Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art. 1058–1088) .. 1835 

Skorowidz przedmiotowy .............................................. 1863

I. AKTY PRAWNE 

Wykaz skrótów 

k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 

ze zm.) 

k.h. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. – Kodeks 

handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) – nieobowiązujące 

k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) 

k.k.s. – ustawa z 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. 

z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.) 

k.k.w. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, 

poz. 557 ze zm.) 

k.m. – ustawa z 18 września 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. 

Nr 217, poz. 1689 ze zm.) 

k.p. – ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. 

Nr 21, poz. 94 ze zm.) 

k.p.a. – ustawa z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego 

(tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) 

k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 

Nr 43, poz. 296 ze zm.) 

k.p.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, 


k.p.n. – dekret z 18 lipca 1945 r. – Kodeks postępowania niespornego (Dz.U. Nr 27, 

poz. 169 ze zm.) – uchylony 

k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r., 

poz. 788) 

k.s.h. – ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, 

poz. 1037 ze zm.) 

k.z. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. – 

Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) – uchylony 

Konstytucja RP – ustawa z 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 

Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) 

ord. pod. – ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. 

z 2012 r., poz. 749) 

p.a.s.c. – ustawa z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. 

Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) 

p.o.p.c. – ustawa z 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. Nr 34, 


p.p.m. – ustawa z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, 

poz. 432) 

p.p.m. z 1965 r. – ustawa z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. 

Nr 46, poz. 290 ze zm.) – nieobowiązująca 

9


p.p.s.a. – ustawa z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi 

(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.) 

p.u.n. – ustawa z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. 

Dz.U. z 2012 r., poz. 1112) 

pr.bank. – ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. 

Nr 72, poz. 665 ze zm.) 

pr.bud. – ustawa z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. 

Nr 243, poz. 1623 ze zm.) 

pr.czek. – ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.) 

pr.geod.i kart. – ustawa z 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jedn. 

Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287 ze zm.) 

pr.geol. i górn. – ustawa z 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 163, 

poz. 981) 

pr.łow. – ustawa z 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz.U. 

z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 ze zm.) 

pr.not. – ustawa z 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. 

Nr 189, poz. 1158 ze zm.) 

pr.przew. – ustawa z 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. 

z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm.) 

pr.rzecz. – dekret z 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 

ze zm.) – uchylony 

pr.spad. – dekret z 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 

ze zm.) – uchylony 

pr.spółdz. – ustawa z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. 

z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) 

pr.weksl. – ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 

ze zm.) 

pr.wł.przem. – ustawa z 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. 


przep.wprow.k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny 

(Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) 

p.z.p. – ustawa z 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. 

Dz.U. 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.) 

TWE – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz.Urz. UE 2006 C 321E/37) 

u.g.n. – ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. 


u.k.s.c. – ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych 


u.k.u.r. – ustawa z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn. 

Dz.U. z 2012 r., poz. 803 ze zm.) 

u.k.w.h. – ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. 


u.KRej.S – ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. 


u.n.n.c. – ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców 


u.o.d.s. – ustawa z 16 listopada 2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu 

cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw (Dz.U. 

Nr 114, poz. 1191 ze zm.) – uchylona 

u.o.d.u. – ustawa z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. 


u.o.k.k. – ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. 

Nr 50, poz. 331 ze zm.) 

10


u.o.u.o. – ustawa z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym 

Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych 

(Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) 

u.ochr.lok. – ustawa z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym 

zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. 

Nr 31, poz. 266 ze zm.) 

u.p.e. – ustawa z 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, 

poz. 1450 ze zm.) 

u.p.o.l. – ustawa z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (tekst jedn. 


u.p.p. – ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst 

jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.) 

u.s.d.g. – ustawa z 22 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst 


u.s.m. – ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. 


u.s.p. – ustawa z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 

Nr 98, poz. 1070 ze zm.) 

u.u.s.r. – ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst 


u.w.l. – ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. 

Nr 80, poz. 903 ze zm.) 

u.z.n.k. – ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst 


u.z.w.u.SP – ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących 

Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.) 

u.zab.fin. – ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych 

(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 942) 

u.zast.rej. – ustawa z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów 


ustawa o SKOK – ustawa z 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych 

(Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.) 

II. CZASOPISMA I PUBLIKATORY 

Apel. W-wa – „Apelacja. Sąd Apelacyjny w Warszawie” 

AUW – „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 

Biul. SN – Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego (od 1988 r. – Biuletyn Sądu 

Najwyższego) 

Gd.St.Praw. – „Gdańskie Studia Prawnicze” 

Gd.St.Praw.-Prz.Orz. – „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 

KPP – „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 

KZS – „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 

Legalis – system informacji prawnej wydawnictwa C.H. Beck 

Lex – system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer 

LexPolonica – Serwis Prawniczy LexisNexis Polska sp. z o.o. 

MoP – „Monitor Prawniczy” 

NKPK – „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 

NP – „Nowe Prawo” 

NPN – „Nowy Przegląd Notarialny” 

ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego 

OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych 

11


OSAB – Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej 

OSAiSN – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego 

OSAK – Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Katowicach i Sądów Okręgowych 

OSAŁ – Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Łodzi 

OSN – Orzecznictwo Sądu Najwyższego (do 1962 r.) 

OSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń 

Społecznych (od 1995 r.) 

OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.) 

OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, 

Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) 

OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wykroczeń 

OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych 

i Spraw Publicznych (od 2003 r.) 

OSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Prokuratury Generalnej 

OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich 

OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych 

OSwSG – Orzecznictwo Sądów w Sprawach Gospodarczych 

OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego 

OwSS – Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych 

PES – „Problemy Egzekucji Sądowej” 

PiP – „Państwo i Prawo” 

PiZS – „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 

PN – „Przegląd Notarialny” 

POP – „Przegląd Orzecznictwa Podatkowego” 

POSAG – „Przegląd Orzecznictwa Apelacyjnego w Gdańsku” 

PP – „Problemy Praworządności” 

PPC – „Polski Proces Cywilny” 

PPE – „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 

PPH – „Przegląd Prawa Handlowego” 

PPiA – „Przegląd Prawa i Administracji” 

PPP – „Przegląd Prawa Publicznego” 

PPW – „Prawo Papierów Wartościowych” 

Pr. NTech. – „Prawo Nowych Technologii” 

Pr.Bank. – „Prawo Bankowe” 

Pr.Gosp. – „Prawo Gospodarcze” 

Pr.Sp. – „Prawo Spółek” 

Prok. i Pr. – „Prokuratura i Prawo” 

Prz.Sejm. – „Przegląd Sejmowy” 

PS – „Przegląd Sądowy” 

PUG – „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 

RPE – „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny” 

RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 

SC – „Studia Cywilistyczne” 

Sł.Prac. – „Służba Pracownicza” 

ST – „Samorząd Terytorialny” 

St.Prawn. – „Studia Prawnicze” 

TPP – „Transformacje Prawa Prywatnego” 

Zam.Pub.Dor. – „Zamówienia Publiczne Doradca” 

ZNSA – „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego” 

ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 

ZNUŁ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 

ZNUMK – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika” 

ZNUŚ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego” 

12

III. LITERATURA 


1. Komentarze 

G. Bieniek i in., Komentarz... Zobowiązania, t. 1, 2006 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, 

K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu 

cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2006 




G. Bieniek i in., Komentarz… Zobowiązania, t. 2, 2007 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, 

J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu 



J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Kodeksu 











S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2009 – S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu 

cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009 

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011 – S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu 

cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2011 

E. Gniewek (red.), Kodeks…, t. 2, 2004 – B. Burian, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, 

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Tom II. 

Komentarz do artykułów 535–1088, red. E. Gniewek, Warszawa 2004 

E. Gniewek (red.), Kodeks…, 2006 – B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, 

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebińczyk, K. Zagrobelny, Kodeks 

cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006 

E. Gniewek (red.), Kodeks..., 2008 – B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, 

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebinczyk, K. Zagrobelny, Kodeks 


E. Gniewek (red.), Kodeks…, 2011 – B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, 

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebinczyk, K. Zagrobelny, Kodeks 


A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 4, 2008 – E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. t. IV. 

Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2008 

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009 – Z. Gawlik, A. Janiak, A. Jedliński, A. Kidyba, 

K. Kopaczyńska-Pieczniak, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Część 

ogólna, t. I, red. A. Kidyba, Warszawa 2009 

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2009 – K. Dadańska, T. Filipiak, Kodeks cywilny. Komentarz. 

t. II. Własność i inne prawa rzeczowe, red. A. Kidyba, Warszawa 2009 

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 3, cz. ogólna, 2010 – Z. Gawlik, A. Janiak, G. Kozieł, A. Olejniczak, 

A. Pyrzyńska, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz. t. III. Zobowiązania. Część 

ogólna, red A. Kidyba, Warszawa 2010 

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 3, cz. szczególna, 2010 – Z. Gawlik, A. Janiak, A. Kidyba, 

K. Kopaczyńska-Pieczniak, G. Kozieł, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz. 

t. III. Zobowiązania. Część szczególna, red A. Kidyba, Warszawa 2010 

13


A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 4, 2012 – E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. t. IV. 

Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2012 

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 1999 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, 

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, 

J. Szachułowicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 

1999 

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2000 – Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. K. Pietrzykowski, 

Warszawa 2000 



J. Szachułowicz, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, red. K. Pietrzykowski, 

Warszawa 2002 



J. Szachułowicz, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450– 

1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005 



K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. I. Komentarz do art.1–449 11 , red. K. Pietrzykowski, 

Warszawa 2008 



J. Szachułowicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450–1088, red. K. Pietrzykowski, 

Warszawa 2009 



K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. I. Komentarz do art. 1–449 10 , red. K. Pietrzykowski, 

Warszawa 2011 



K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450–1088, red. K. Pietrzykowski, 

Warszawa 2011 

M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny… – B. Giesen, W.J. Katner, P. Księżak, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, 

R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promińska, M. Pyziak- 

-Szafnicka, W. Robaczyński, M. Serwach, Z. Świderski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Część 

ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2009 

S. Rudnicki, Komentarz…, 2006 – S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga. 

Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2006 

S. Rudnicki, Komentarz…, 2008 – S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga. 

Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2008 

S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz… – S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. 

Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2009 

Kodeks spółek…, t. 1, 2006 – S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek 

handlowych. t. I. Komentarz do art. 1–150, Warszawa 2006 

Kodeks spółek…, t. 5, 2008 – S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, W. Giezek, 

K. Oplustil, M. Tarska, A. Helin, P. Kardas, I.B. Mika, A. Rachwał, M. Spyra, Kodeks spółek 

handlowych. Komentarz. t. V. Pozakodeksowe prawo handlowe, Warszawa 2008 

2. Systemy Prawa Cywilnego 

System P.C., t. 3, cz. 2, 1976 – System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. III, cz. II, 

Prawo zobowiązań – część szczegółowa, red. tomu S. Grzybowski, Ossolineum 1976 

System P.C. t. 2, 1977 – S. Wójcik, J. Wasilkowski, J.S. Piątowski, M. Madey, M. Gersdorf, 

J. Ignatowicz, Z.K. Nowakowski, J. Winiarz, A. Wąsiewicz, A. Kunicki, System prawa cy- 

14


wilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. tomu 

J. Ignatowicz, Ossolineum 1977 

System P.C., t. 3, 1981 – S. Grzybowski, T. Dybowski, E. Łętowska, Z. Radwański, A. Ohanowicz, 

W. Czachórski, J. Dąbrowa, K. Gandor, System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, 

t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. tomu Z. Radwański, Ossolineum 1981 

System P.C., t. 1, 1985 – B. Gawlik, S. Grzybowski, J. Ignatowicz, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, 

Z. Radwański, System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. I, Część ogólna, red. 

tomu S. Grzybowski, Ossolineum 1985 

System P.C., t. 4, 1986 – J.S. Piątowski, S. Wójcik, J. Kosik, E. Drozd, System prawa cywilnego, 

red. nacz. W. Czachórski, t. IV, Prawo spadkowe, red. tomu J.S. Piątowski, Ossolineum 1986 

3. Systemy Prawa Prywatnego 

System P.P., t. 2, 2002 – E. Drozd, B. Kordasiewicz, M. Pazdan, Z. Radwański, A. Zieliński, System 

Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2002 

System P.P., t. 7, 2004 – A. Brzozowski, J. Frąckowiak, W.J. Katner, M. Korzycka-Iwanow, 

J. Napierała, M. Nesterowicz, A. Olejniczak, J. Pisuliński, E. Rott-Pietrzyk, M. Stec, L. Stecki, 

A. Stelmachowski, J.A. Strzępka, L. Ogiegło, System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań 

– część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2004 

System P.P., t. 4, 2005 – A. Cisek, E. Gniewek, J. Gołaczyński, R. Mikosz, K. Pietrzykowski, J. Pisuliński, 

K. Zaradkiewicz, System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek, 

Warszawa 2005 

System P.P., t. 8, 2004 – R. Budzinowski, A. Janiak, A. Koch, A. Lichorowicz, M. Olechowski, 

M. Orlicki, J. Panowicz-Lipska, J. Poczobut, M. Pyziak-Szafnicka, W. Pyzioł, Z. Radwański, 

K. Zawada, J. Pisuliński, A. Suchoń, System Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań – część 

szczegółowa, red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2004 

System P.P., t. 5, 2006 – M. Bednarek, A. Brzozowski, P. Drapała, T. Dybowski, M. Krajewski, 

E. Łętowska, P. Machnikowski, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, M. Pyziak-Szafnicka, System 

Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2006 

System P.P., t. 1, 2007 – Z. Banaszczyk, J. Frąckowiak, L. Górnicki, W.J. Katner, E. Łętowska, 

T. Pajor, M. Pazdan, T. Pietrzykowski, M. Pyziak-Szafnicka, Z. Radwański, W. Rozwadowski, 

M. Safjan, M. Zieliński, System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red. 

M. Safjan, Warszawa 2007 

System P.P., t. 3, 2007 – E. Gniewek, P. Machnikowski, A. Stelmachowski, R. Mikosz, T. Dybowski, 

System Prawa Prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, red. T. Dybowski, Warszawa 2007 

System P.P., t. 4, 2007 – E. Gniewek, A. Cisek, K. Pietrzykowski, K. Zaradkiewicz, R. Mikosz, 

J. Gołaczyński, J. Pisuliński, System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek, 

Warszawa 2007 

System P.P, t. 2, 2008 – M. Pazdan, E. Drozd, A. Zieliński, B. Kordasiewicz, Z. Radwański, System 

Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008 

System P.P, t. 16, 2008 – M. Asłanowicz, A. Herbet, M. Litwińska-Werner, J.P. Naworski, W. Popiołek, 

M. Romanowski, T. Siemiątkowski, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, 

System Prawa Prywatnego, t. 16, Prawo spółek osobowych, red. A. Szajkowski, Warszawa 2008 

System P.P., t. 6, 2009 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, M. Jagielska, M. Kaliński, P. Machnikowski, 

P. Mostowik, M. Pyziak-Szafnicka, A. Śmieja, K. Zawada, F. Zoll, System Prawa Prywatnego, 

t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009 

System P.P., t. 10, 2009 – A. Doliwa, A. Kawałko, B. Kordasiewicz, J. Kremis, H. Witczak, F. Zoll, 

M. Kłos, J. Wierciński, J.S. Piątowski, E. Skowrońska-Bocian, S. Wójcik, System Prawa Prywatnego, 

t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009 

System P.P., t. 6, suplement, 2010 – P. Drapała, F. Zoll, System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo 

zobowiązań – część ogólna. Suplement, red. A. Olejniczak, Warszawa 2010 

System P.P., t. 18, 2010 – M.H. Koziński, J. Łopuski, M. Orlicki, M. Romanowski, W. Pyzioł, 

System Prawa Prywatnego, t.18, Prawo papierów wartościowych, red. A. Szumański, Warszawa 

2010 

15


System P.P., t. 7, 2011 – A. Brzozowski, J. Frąckowiak, W.J. Katner, M. Korzycka-Iwanow, 

J. Napierała, M. Nesterowicz, A. Olejniczak, J. Pisuliński, E. Rott-Pietrzyk, M. Stec, L. Stecki, 

A. Stelmachowski, J.A. Strzępka, L. Ogiegło, System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań 

– część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2011 

System P.P., t. 8, 2011 – R. Budzinowski, A. Janiak, A. Koch, A. Lichorowicz, M. Olechowski, 

M. Orlicki, J. Panowicz-Lipska, J. Poczobut, M. Pyziak-Szafnicka, W. Pyzioł, Z. Radwański, 

K. Zawada, J. Pisuliński, A. Suchoń, System Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań – część 

szczegółowa, red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2011 

System P.P., t. 1, 2012 – W. Rozwadowski, M. Safjan, L. Górnicki, T. Pajor, Z. Radwański, 

M. Zieliński, M. Pyziak-Szafnicka, E. Łętowska, T. Pietrzykowski, Z. Banaszczyk, M. Pazdan, 

J. Frąckowak, W.J. Katner, K. Osajda, P. Machnikowski, System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo 

cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012 

System P.P., t. 12, 2012 – M. Andrzejewski, E. Holewińska-Łapińska, T. Smyczyński, W. Stojanowska, 

J. Strzebinczyk, System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. 

T. Smyczyński, Warszawa 2012 

System P.P., t. 5, 2012 – M. Bednarek, A. Brzozowski, P. Drapała, T. Dybowski, M. Krajewski, E. Łętowska, 

P. Machnikowski, A. Olejniczak, K. Osajda, A. Pyrzyńska, M. Pyziak-Szafnicka, System 

Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2012 

IV. INNE 

Dz.U. – Dziennik Ustaw 

ETS – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej 

M.P. – Monitor Polski 

NSA – Naczelny Sąd Administracyjny 

SA – Sąd Apelacyjny 

SN – Sąd Najwyższy 

SOKiK – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów 

SW – Sąd Wojewódzki 

TK – Trybunał Konstytucyjny 

UOKiK – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów 

WSA – wojewódzki sąd administracyjny 

Zb.Orz. – Zbiór Orzeczeń 

Uwaga: Artykuły bez bliższego oznaczenia są artykułami Kodeksu cywilnego.

Przedmowa 

Kodeks cywilny jest jednym z głównych aktów prawnych w polskim systemie prawa. W niniejszej 

publikacji przedstawiono najważniejsze osiągnięcia badawcze doktryny prawa cywilnego, 

koncentrując się przede wszystkim na problemach praktyki prawniczej. 

Komentarz obejmuje objaśnienia do przepisów księgi pierwszej (część ogólna), księgi drugiej 

(własność i inne prawa rzeczowe), księgi trzeciej (zobowiązania) oraz księgi czwartej (spadki) 

Kodeksu cywilnego. Wszystkie uwagi do artykułów zostały opracowane w sposób niezwykle 

przejrzysty i syntetyczny. Podział komentarzy do poszczególnych artykułów na: „Zagadnienia 

ogólne”, „Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne” oraz „Wybrane tezy z orzecznictwa” 

i „Poglądy doktryny”, pozwoli Czytelnikowi szybko odnaleźć informacje, których poszukuje. 

W opracowaniu przedstawiono komentarz autorski do omawianych przepisów, wykorzystując 

jednocześnie najnowszy dorobek doktryny i judykatury. 

Założeniem Autorów było opracowanie komentarza na najwyższym poziomie merytorycznym, 

który jednocześnie będzie miał walor praktyczny. Chodziło również o zapewnienie Czytelnikowi 

szybkiego dostępu do obecnie obowiązujących przepisów, orzecznictwa i poglądów doktryny, 

w szczególności w sytuacjach, gdy ograniczony jest dostęp do opracowań systemowych i publikacji 

elektronicznych. 

Niniejsza publikacja jest dziełem zbiorowym. W jej opracowaniu wzięli udział pracownicy 

naukowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego oraz prawnicy praktycy 

specjalizujący się w prawie cywilnym. 

Autorzy oraz Wydawnictwo mają nadzieję, że Kodeks cywilny. Komentarz będzie stanowił 

cenne źródło wiedzy nie tylko dla osób, które w swojej działalności zawodowej zajmują się 

stosowaniem i wykładnią przepisów prawa cywilnego, lecz także dla aplikantów i studentów 

prawa oraz wszystkich zainteresowanych szeroko pojętym prawem cywilnym. 

Pierwsze wydanie komentarza uwzględnia stan prawny na 31 października 2012 r. 

Gdańsk, październik 2012 r. 

dr hab. Jerzy Ciszewski, prof. UG

USTAWA 

z dnia 23 kwietnia 1964 r. 

KODEKS CYWILNY 

(Dz.U. Nr 16, poz. 93; zm.: Dz.U. z 1971 r. Nr 27, poz. 252; z 1976 r. Nr 19, poz. 122; z 1982 r. Nr 11, poz. 81, 

Nr 19, poz. 147, Nr 30, poz. 210; z 1984 r. Nr 45, poz. 242; z 1985 r. Nr 22, poz. 99; z 1989 r. Nr 3, poz. 11, 

Nr 33, poz. 175; z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321, Nr 79, poz. 464; z 1991 r. Nr 107, poz. 464, Nr 115, 

poz. 496; z 1993 r. Nr 17, poz. 78; z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 105, poz. 509, Nr 84, poz. 386, Nr 85, poz. 388; 

z 1995 r. Nr 83, poz. 417, Nr 141, poz. 692; z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646, Nr 149, poz. 703; 

z 1997 r. Nr 43, poz. 272, Nr 68, poz. 439, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751, Nr 157, poz. 1040; z 1998 r. 

Nr 117, poz. 758, Nr 106, poz. 668; z 1999 r. Nr 52, poz. 532; z 2000 r. Nr 22, poz. 271, Nr 74, poz. 855 i 857, 

Nr 88, poz. 983, Nr 114, poz. 1191; z 2001 r. Nr 11, poz. 91, Nr 71, poz. 733, Nr 130, poz. 1450, Nr 145, 

poz. 1638; z 2002 r. Nr 113, poz. 984, Nr 141, poz. 1176; z 2003 r. Nr 49, poz. 408, Nr 60, poz. 535, Nr 64, 

poz. 592, Nr 124, poz. 1151; z 2004 r. Nr 91, poz. 870, Nr 96, poz. 959, Nr 162, poz. 1692, Nr 172, poz. 1804, 

Nr 281, poz. 2783; z 2005 r. Nr 48, poz. 462, Nr 157, poz. 1316, Nr 172, poz. 1438; z 2006 r. Nr 133, poz. 935, 

Nr 164, poz. 1166; z 2007 r. Nr 80, poz. 538, Nr 81, poz. 554, Nr 82, poz. 557, Nr 181, poz. 1287; z 2008 r. 

Nr 116, poz. 731, Nr 163, poz. 1012, Nr 220, poz. 1425 i 1431, Nr 228, poz. 1506; z 2009 r. Nr 42, poz. 341, 

Nr 79, poz. 662, Nr 131, poz. 1075; z 2010 r. Nr 40, poz. 222, Nr 155, poz. 1037; z 2011 r. Nr 80, poz. 432, 

Nr 85, poz. 458, Nr 230, poz. 1370). 

KSIĘGA PIERWSZA 

CZĘŚĆ OGÓLNA 

Tytuł I 

PRZEPISY WSTĘPNE 

Literatura: M. Bąba, Swoistość odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. PiP 2009, nr 9; W. Borysiak, Zastrzeżenie kary 

umownej a kompensacja niemajątkowych uszczerbków wierzyciela, „Palestra” 2007, nr 5–6; K. Czerwińska-Koral, Pozwy 

osadzonych o zapłatę odszkodowań i zadośćuczynień – przyczyny i skutki, PPP 2008, nr 11; W. Dajczak, Zasady współżycia 

społecznego czy dobra wiara?, „Rejent” 2001, nr 1; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011; J. Gajda, Pojęcie 

dobrej wiary w przepisach kodeksu cywilnego, SP 1997, nr 2; E. Gniewek (red.), Kodeks…, 2011, uwagi do art. 1–7; 

S. Grzybowski, w: System P.C., t. 1, 1985; A. Harla, Ciężar dowodu a podstawy rewizyjne w postępowaniu cywilnym, 

PiP 1990, nr 8; J. Jacyszyn, Zadatek wzmacnia umowę, „Rzeczpospolita” 1996, nr 2, H. Jakimko, W. Jakimko, 

Rozkład ciężaru dowodowego i jego konsekwencje w polskim procesie cywilnym, Acta Universitatis Wratislaviensis, PPiA 

2001, nr 46; B. Janiszewska, O potrzebie zmiany klauzuli zasad współżycia społecznego (głos w dyskusji), PUG 2003, 

nr 4; B. Janiszewska, Pojęcie dobrej wiary w rozumieniu obiektywnym a zasady współżycia społecznego, PUG 2003, 

nr 9; T. Justyński, Nadużycie prawa, Kraków 2000; A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009, uwagi do art. 1–7; 

A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 2005; L. Leszczyński, Dobre obyczaje zamiast 

zasad współżycia społecznego, „Rzeczpospolita” 1998, nr 25; J. Lipski, O zasadzie niedziałania prawa wstecz w prawie 

polskim, „Biuletyn Ekspertyzy i Opinie Prawne Kancelarii Sejmu” 2002, nr 2; W. Łączkowski, Zasada lex retro non 

agit jako problem konstytucyjny w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Studia i Materiały Trybunału Konstytucyjnego” 

1996, t. 2; E. Łętowska, O potrzebie zmiany poglądów na znaczenie art. 3 k.c., w: Studia z prawa gospodarczego 

i handlowego, Kraków 1996; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1999; E. Łętowska, Prawo cywilne 

a prawo administracyjne, w: Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kraków 1994, E. Morawska, 

Ciężar dowodu – niektóre problemy dowodowe, SC 1982; E. Morawska, Zasada lex retro non agit w orzecznictwie Trybunału 

Konstytucyjnego, PS 2002, nr 4; M. Pazdan, Dobra lub zła wiara osoby prawnej, w: Studia z prawa prywatnego. 

Piotr Nazaruk 

19

Art. 1 

Księga I. Część ogólna 

Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Birucie Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, red. W. Katner, T. Pajor, U. Promińska, 

M. Pyziak-Szafnicka, A. Szpunar, E. Wojnicka, Łódź 1997; M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, 

PiP 2001, nr 2; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2011, uwagi do art. 1–7; T. Pietrzykowski, Zasada 

nieretroakcji w kodeksie cywilnym (art. 3 k.c.), SP 1999, nr 3; M. Pyziak-Szafnicka, Kodeks cywilny. Część ogólna. 

Komentarz, Warszawa 2009, uwagi do art. 1–7; M. Pyziak-Szafnicka, System P.P., t. 1, 2007; Z. Radwański, Pojęcie 

prawa cywilnego w świetle kodeksu cywilnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda), w: Polskie prawo prywatne w dobie 

przemian, Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Młynarczykowi, Gdańsk 2005; Z. Radwański, Prawo 

cywilne – część ogólna, Warszawa 2011; Z. Radwański (red.), System P.P., t. 2, 2008; Z. Radwański, Uwagi de lege 

ferenda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, „Przegląd Legislacyjny” 2001; Z. Radwański, Założenia dalszych 

prac kodyfikacyjnych na obszarze prawa cywilnego, PiP 2004, nr 3; Z. Radwański (red.), Zielona księga. Optymalna 

wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006; M. Safjan, Klauzule generalne w prawie 

cywilnym (przyczynek do dyskusji), PiP 1990, nr 11; M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2012; M. Sawczuk (red.), 

Czterdzieści Lat Kodeksu Cywilnego. Materiały z Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów w Rzeszowie (8–10.10.2004 r.), 

Kraków–Warszawa 2006; W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 1977; A. Sikorska, Ciężar 

dowodu w przypadku odstąpienia od umowy sprzedaży przez kupującego z powodu wad rzeczy lub niezgodności towaru 

z umową, „Radca Prawny” 2005, nr 1; S. Sołtysiński, Kodeks spółek…, t. 1, 2006; A. Stelmachowski, Wstęp do teorii 

prawa cywilnego, Warszawa 1984; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; B. Swaczyna, 

Prawne konsekwencje wielopodmiotowości stron umowy sprzedaży. Zagadnienia wybrane, TPP 2001, nr 2; A. Szpunar, 

Dobra wiara jako przesłanka nabycia własności nieruchomości od nieuprawnionego, PiP 1997, nr 7; A. Szpunar, Uwagi 

o nadużyciu prawa podmiotowego, II Kongres Notariuszy Rzeczpospolitej Polskiej, red. R. Sztyk, Kluczbork 1999; 

Uwagi o nadużyciu prawa podmiotowego, wyd. II, Kongres Notariuszy RP – teksty i opracowania, Warszawa 1999; 

M. Tyrakowska, Podmiotowość cywilnoprawna osób ustawowych na przykładzie spółki jawnej, teza nr 1, PPH 2010, 

nr 5; T. Zieliński (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2001; A. Wolter, I. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo 

cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2003; Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, nr 11; Z. Ziembiński, O metodzie 

analizowania „stosunku prawnego”, PiP 1967, nr 2. 

ZAKRES REGULACJI 

Art. 1. Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi 

i osobami prawnymi. 

Zagadnienia ogólne 

1. Ustawa – Kodeks cywilny z 1964 r. jest formą kodyfikacji, tak jak inne polskie regulacje 

tego typu (np. Kodeks karny, Kodeks pracy), jest aktem prawnym o charakterze „ustawy 

organicznej”. W Kodeksie tym nie jest jednak i nie może być zrealizowana zasada zupełności, 

według której powinien on obejmować wszystkie przepisy z zakresu prawa cywilnego, jako 

odrębnej gałęzi prawa. Kodeks nie jest aktem wyższego rzędu w stosunku do innych ustaw. 

Jest on traktowany na równi z innymi ustawami i nie jest aktem normatywnym hierarchicznie 

nadrzędnym w stosunku do innych ustaw regulujących stosunki cywilnoprawne. Jest natomiast 

aktem o najszerszym zakresie regulacji, obejmującym podstawowe instytucje prawa cywilnego, 

opartym na jednolitych założeniach ogólnych. 

2. Na pojęcie prawa cywilnego, którego podstawową regulacją prawną jest Kodeks cywilny, 

składają się trzy elementy, a mianowicie: 1) podmioty działające w ramach prawa, 

2) przedmiot regulacji i 3) metoda regulacji stosunków prawnych. Cechą szczególną tego Kodeksu 

jest to, że obejmuje on podstawowe przepisy regulujące stosunki cywilnoprawne, czyli 

stosunki zaliczane – zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze – do spraw cywilnych. Kryteria 

rozgraniczenia między stosunkiem cywilnoprawnym i innymi stosunkami prawnymi nie są 

określone w art. 1, a w konsekwencji – między prawem cywilnym a innymi gałęziami prawa. 

W doktrynie wskazuje się przede wszystkim na dwa takie kryteria: metody oraz przedmiotu 

regulacji stosunków społecznych. 

3. Zakres zastosowania Kodeksu cywilnego wymaga wskazania dwóch kryteriów: 1) przedmiotowego, 

czyli majątkowego lub osobistego charakteru stosunku prawnego i 2) charakterystycznej, 

równorzędnej dla stron tego stosunku metody jego regulacji (tak E. Łętowska, Podstawy 

prawa…, s. 23). Oba kryteria są ze sobą ściśle funkcjonalnie i logicznie związane w ten sposób, 

20 Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne 

Art. 1 

że wskazana cywilnoprawna metoda regulacji może zaistnieć tylko w przestrzeni wyznaczonej 

występowaniem stosunków prawa prywatnego. Z uwagi na tę niesamodzielność metody regulacji 

nie do końca przekonujące są próby eksponowania jej, jako jedynego kryterium wyodrębnienia 

prawa cywilnego (tak A. Stelmachowski, Wstęp do teorii…, s. 14 i n.). 

4. Stosunek cywilnoprawny uregulowany w art. 1 to taki złożony stosunek prawny, 

w którym podmioty zachowują autonomiczną względem siebie pozycję; nie występuje zatem 

w tym układzie uprawnień i obowiązków zjawisko władczego określania przez jedną ze stron 

sytuacji prawnej drugiej strony (A. Stelmachowski, Zarys teorii…, s. 35 i n.). Jest to jedynie 

zasada, od której występują wyjątki – sytuacje, gdy jedna ze stron stosunku cywilnoprawnego 

ma kompetencję do samodzielnego zaktualizowania, zniesienia czy określenia treści uprawnień 

lub obowiązków drugiej strony (tzw. uprawnienie kształtujące). Element ten jednak ma 

zawsze w stosunku cywilnoprawnym znaczenie drugorzędne względem podstawowego układu 

uprawnień i obowiązków, zbudowanego na zasadzie autonomiczności. 

5. Treść stosunku cywilnoprawnego określa wzajemne zachowania jego stron, przez wskazanie 

praw i obowiązków majątkowych oraz niekiedy praw i obowiązków niemajątkowych, 

odnoszących się do dóbr osobistych. Stosunki cywilnoprawne mogą mieć zatem charakter 

stosunków prawnych majątkowych lub niemajątkowych. Prawa i obowiązki stron oraz powstanie, 

zmiana i ustanie stosunku cywilnoprawnego zależą od charakteru zdarzeń prawnych, 

a w szczególności od treści czynności prawnych oraz czynności faktycznych stron. 

6. Podmiotami prawa cywilnego są wskazane w treści norm cywilnoprawnych oraz wymienione 

w sformułowaniach norm prawnych osoby, na których rzecz ma być podjęte nakazane 

adresatowi zachowanie czy też czynności, których obowiązek prawny adresata jest uzależniony 

od określonego działania lub zachowania. Występują oni zatem jako strony stosunków prawnych. 

Wbrew sformułowaniu art. 1 prawo cywilne zna nie dwa, lecz trzy rodzaje podmiotów. 

Największe znaczenie mają niewątpliwie wymienione w komentowanym przepisie osoby fizyczne 

(zob. uwagi do art. 8 i n.) oraz osoby prawne (zob. uwagi do art. 33 i n.). Oprócz nich 

jednak normy prawa cywilnego nakładają obowiązki i przyznają uprawnienia ściśle określonym 

jednostkom organizacyjnym nieuznanym przez przepisy za osoby prawne. Jednostki te można 

uznać za trzecią kategorię podmiotów prawa cywilnego, choć art. 33 1 odsyła w tym przypadku 

do przepisów o osobach prawnych (zob. uwagi do art. 33 1 ). Chodzi tu głównie o osobowe 

spółki handlowe. 

7. Obecnie Kodeks cywilny traktuje na równi osoby fizyczne i osoby prawne. Nie zawsze 

tak było. Do 1 października 1990 r., to jest do dnia wejścia w życie ustawy z 28 lipca 1990 r. 

o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), art. 1 przewidywał odrębne 

regulacje stosunków cywilnoprawnych między jednostkami gospodarki uspołecznionej, między 

osobami fizycznymi oraz między jednostkami gospodarki uspołecznionej a osobami fizycznymi 

(§ 1). Zmiana art. 1 – dokonana ustawą z 28 lipca 1990 r. – polegająca na nadaniu mu nowego 

brzmienia, połączona ze zmianą wielu innych przepisów tego Kodeksu, miała na celu zniesienie 

dotychczasowego nierównego traktowania podmiotów stosunków cywilnoprawnych, w zależności 

od reprezentowanego przez nie typu własności (państwowej, społecznej, indywidualnej, 

osobistej), które dotychczas podlegały zróżnicowanej ochronie. Cel ten został w zasadzie zrealizowany, 

i to zarówno w stosunkach prawnorzeczowych, jak i zobowiązaniowych. 

8. Kodeks cywilny nie jest jedynym źródłem prawa cywilnego i nie normuje całości 

stosunków cywilnoprawnych. Poza Kodeksem istnieją liczne akty normatywne wyrażające 

normy prawa cywilnego. Te pozakodeksowe źródła prawa cywilnego można podzielić na dwie 

grupy: 1) akty normatywne wyrażające wyłącznie lub przynajmniej głównie normy prawa 

cywilnego (np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks wykroczeń, Kodeks spółek handlowych, 

ustawa z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, 

ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe, ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności 

lokali, ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, ustawa z 6 grudnia 

1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów), 2) tzw. akty normatywne kompleksowe 

Piotr Nazaruk 

21

Art. 1 


– regulujące we względnie całościowy sposób poszczególne dziedziny stosunków społecznych 

i wyrażające zarówno normy prawa cywilnego, jak i prawa administracyjnego, a często także 

karnego (np. ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, ustawa z 21 czerwca 

2001 r. o ochronie praw lokatorów, ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, ustawa 

z 16 listopada 2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Kodeksu 

postępowania cywilnego i innych ustaw). 

9. Stosowanie Kodeksu cywilnego do stosunków cywilnoprawnych normowanych 

aktami pozakodeksowymi przedstawia się różnie w odniesieniu do poszczególnych aktów 

pozakodeksowych. Część z nich zawiera przepisy przesądzające o konieczności uzupełniającego 

stosowania do regulowanej danym aktem materii przepisów Kodeksu cywilnego (np. art. 1 

ust. 2 u.w.l.), inne takiego odesłania nie zawierają, a o sposobie i zakresie stosowania przepisów 

Kodeksu cywilnego rozstrzyga przedmiot regulacji danej ustawy szczególnej. Zasadą jest stosowanie 

wprost (nie odpowiednio) na całym obszarze prawa cywilnego przepisów księgi I (części 

ogólnej) Kodeksu cywilnego. Ponadto, do uregulowanych poza Kodeksem stosunków prawnych 

o charakterze zobowiązaniowym mają zastosowanie wprost przepisy tzw. części ogólnej prawa 

zobowiązań, normujące zagadnienia wspólne dla wszystkich stosunków prawnych tego rodzaju 

(art. 353–534 k.c.), a do uregulowanych poza Kodeksem praw rzeczowych ograniczonych mają 

zastosowanie wprost kodeksowe przepisy ogólne o tych prawach (art. 244–251 k.c.). 

10. Postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego zostało 

uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego. Pojęcie spraw cywilnych w rozumieniu art. 1 

k.p.c. obejmuje ponadto sprawy ze stosunków z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, 

prawa pracy, prawa ubezpieczeń społecznych oraz inne sprawy, do których przepisy Kodeksu 

postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych. 

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne 

11. Przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się w sprawie cywilnej w każdym wypadku, gdy 

przepisy szczególne, regulujące stosunki cywilnoprawne, nie normują jakiegoś zagadnienia 

(np. zdolności do czynności prawnych, terminów, przedawnienia). Część ogólna Kodeksu cywilnego 

ma w tym wypadku szczególne znaczenie; jej przepisy łączą niejako w jedną całość 

normy cywilnoprawne zawarte różnych aktach normatywnych. Umożliwia to stosowanie tych 

przepisów według jednolitych zasad. 

12. Od 1 maja 2004 r. częścią polskiego prawa, w tym prawa cywilnego, stało się prawo europejskie 

(wcześniej prawo Wspólnot Europejskich oraz – od wejścia w życie 1 listopada 1993 r. 

Traktatu z Maastricht – prawo Unii Europejskiej). Prawo europejskie bezpośrednio obowiązuje 

w państwach członkowskich, a więc obecnie również w Polsce, i jest bezpośrednio skuteczne. 

13. Zgodnie z koncepcją jedności prawa prywatnego Kodeks spółek handlowych stanowi lex 

specialis względem Kodeksu cywilnego, którego przepisy są stosowane odpowiednio. Zasadnicze 

znaczenie ma tu art. 2 k.s.h., który wyklucza automatyczne stosowanie wprost przepisów 

Kodeksu cywilnego do każdej kwestii nieuregulowanej w Kodeksie spółek handlowych. Przede 

wszystkim ustalenie istnienia „sprawy nieuregulowanej” wymaga przeprowadzenia dość złożonej 

sekwencji rozumowań. W razie stwierdzenia braku unormowania danego zagadnienia we właś- 

ciwej grupie przepisów Kodeksu spółek handlowych należy bowiem rozważyć, czy nie zachodzi 

przypadek regulacji negatywnej (zamierzonego pominięcia określonej kwestii w przepisach) 

oraz czy nie można zastosować przez analogię innego przepisu Kodeksu spółek handlowych. 

Dopiero w razie uzyskania przeczącej odpowiedzi na te pytania możliwe jest zastosowanie 

przepisu Kodeksu cywilnego. Stosowanie tego przepisu należy jednak poprzedzić oceną, czy 

właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej pozwala na stosowanie przepisów 

Kodeksu cywilnego wprost, czy też wymaga stosowania odpowiedniego (czyli dopuszczającego 

modyfikację treści normy wyinterpretowanej z przepisów Kodeksu cywilnego w celu dostoso- 

22 Piotr Nazaruk


wania jej do specyfiki stosunków regulowanych przez Kodeks spółek handlowych). Zob. szerzej 

w tej kwestii M. Pazdan, Kodeks spółek…; S. Sołtysiński, w: Kodeks spółek..., t. 1. 

14. Stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego wymaga ustalenia, że dana sprawa bądź w ogóle 

nie jest uregulowana przepisami prawa pracy (rozumianymi zgodnie z art. 9 k.p.), bądź jest 

uregulowana w sposób niewyczerpujący. Następnie należy ustalić, czy norma wyinterpretowana 

z przepisów Kodeksu cywilnego nie jest sprzeczna z zasadami prawa pracy, co jest o tyle trudne, 

że pojęcie zasad prawa jest jednym z bardziej niejasnych pojęć języka prawnego i prawniczego. 

Dopiero w razie stwierdzenia braku sprzeczności można stosować przepisy Kodeksu cywilnego, 

przy czym ma to być stosowanie odpowiednie. W tej kwestii zob. zwłaszcza A. Kijowski, 

w: Zieliński (red.), Kodeks pracy…, s. 1247 i n. 

Wybrane tezy z orzecznictwa 

15. 1. Strona, która zarzuca sądowi uwzględnienie roszczenia nieudowodnionego, powinna 

podnieść zarzut naruszenia określonego przepisu prawa materialnego albo wskazać na konkretne 

uchybienie w postępowaniu dowodowym mające wpływ na wynik procesu. Ograniczenie 

zarzutu do naruszenia art. 232 zd. 1 k.p.c. nie może zatem prowadzić do podważenia zaskarżonego 

orzeczenia. 

2. Ocena obowiązków stron stosunku cywilnoprawnego nie może być pochodną oceny zobowiązań 

podatkowych, ich wykonania lub niewykonania, ani też skutków przewidzianych 

przez prawo podatkowe. Sąd powszechny, rozpoznający spór toczący się na tle umowy prawa 

cywilnego, ma obowiązek stosować przepisy tej właśnie gałęzi prawa oraz obowiązujące 

w nim definicje legalne, za punkt wyjścia przyjmując uzgodnienia stron (art. 353 1 k.c.). Ocena 

podatkowych skutków czynności cywilnoprawnej należy wyłącznie do organów podatkowych, 

a w dalszej kolejności do sądu administracyjnego, rozpoznającego skargę na decyzję ustalającą 

lub określającą wysokość zobowiązania podatkowego. Podstawy dochodzonego w postępowaniu 

cywilnym roszczenia należy poszukiwać w przepisach prawa cywilnego oraz umowie stron 

i jedynie w oparciu o powyższe dokonywać oceny zasadności żądania zgłoszonego w pozwie 

(wyrok SA we Wrocławiu z 17 lutego 2012 r., I ACa 46/12, Lex nr 1129360). 

16. Postępowania związanego z wydaniem wytyku nie można potraktować jako sprawy cywilnej 

w rozumieniu art. 1 k.c. oraz art. 1 i 2 k.p.c. W postępowaniu związanym z wydaniem 

wytyku w trybie art. 40 § 1 u.s.p. nie mają ponadto zastosowania przepisy Kodeksu postępowania 

cywilnego (post. SN z 21 lipca 2011 r., V CZ 35/11, Lex nr 898280). 

17. „Spór dotyczący rozliczeń między związkiem gmin utworzonym na podstawie art. 64 

ust. 1 ustawy z dnia 8 czerwca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. 

Nr 13, poz. 74 ze zm.) a uczestniczącą w nim gminą z tytułu ponoszenia kosztów działalności 

związku jest sprawą cywilną, podlegającą rozpoznaniu przez sąd powszechny” (wyrok SN 

z 2 kwietnia 2003 r., I CK 265/20, OSNC 2004, nr 6, poz. 99). 

18. „Stosunek prawny między kasą chorych a świadczeniodawcą, którym z reguły jest zakład 

opieki zdrowotnej, ma charakter umownego zobowiązania, którego powstanie i wykonanie 

podlega ocenie z punktu widzenia prawa cywilnego” (wyrok SN z 7 sierpnia 2003 r., IV CKN 

393/01, Biul. SN 2004, nr 1, s. 11). 

Poglądy doktryny 

Art. 1 

19. Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny regulowany przez normę prawną i usankcjonowany 

przez państwo (zob. Z. Ziembiński, O metodzie analizowania…, s. 195 i n.). W nowszej 

doktrynie oraz w orzecznictwie przeważa pogląd, zgodnie z którym podstawowe znaczenie 

w rozważanym zakresie ma kryterium metody regulacji stosunków społecznych. Pozwala ono 

na wyodrębnienie w systemie prawa trzech jego podstawowych gałęzi: prawa cywilnego zali- 

Piotr Nazaruk 

23

Art. 2–3 


czanego do sfery prawa prywatnego oraz prawa administracyjnego i karnego zaliczanych do 

sfery prawa publicznego (zob. szerzej M. Safjan, w: System P.P., t. 1, 2012, s. 30 i n.). 

20. Zasadnicze znaczenie praktyczne ma odróżnianie stosunków cywilnoprawnych od stosunków 

prawa publicznego, w tym przede wszystkim szeroko rozumianego prawa administracyjnego. 

To ostatnie cechuje występowanie po jednej ze stron stosunku prawnego organu państwa 

lub samorządu terytorialnego (bądź innego podmiotu wykonującego funkcje administracyjne) 

i przysługująca temu organowi kompetencja do władczego rozstrzygania o uprawnieniach 

i obowiązkach drugiej strony. Należy podkreślić, że to właśnie cechy konstrukcyjne stosunku 

prawnego (autonomiczność podmiotów lub podporządkowanie), a nie rodzaj regulowanych 

zjawisk społecznych decydują o charakterze stosunku prawnego (zob. E. Łętowska, Prawo 

cywilne…). 

21. Nie należą do sfery prawa cywilnego (czy też szerzej: prawa prywatnego) normy z zakresu 

postępowania cywilnego. Z natury rzeczy pozostają one w ścisłym związku z prawem cywilnym 

(prawem prywatnym), wręcz je „obsługują” (zob. W. Siedlecki, Postępowanie cywilne..., s. 21). 

22. Niewłaściwe jest kryterium wyróżniania stosunku cywilnoprawnego, takie jak majątkowy 

charakter uprawnień stron czy ekwiwalentność świadczeń, gdyż prawo cywilne normuje stosunki 

zarówno o charakterze niemajątkowym, jak i stosunki majątkowe, które są wyznaczane przez 

normy bezspornie należące do innych gałęzi prawa (zwłaszcza prawa finansowego). Także ekwiwalentność 

świadczeń nie może stanowić kryterium wyróżniania stosunków cywilnoprawnych, 

gdyż wiele z nich nie ma tej cechy, a podobne relacje można dostrzegać m.in. w stosunkach 

prawa administracyjnego (w postaci np. opłat za wydanie zezwoleń czy korzystanie z nich). 

Zob. szerzej M. Safjan, w: System P.P., t. 1, 2012, s. 34 i n. 

23. Dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu oraz spełnienia postulatu jednoznaczności i pewności 

kwalifikacyjnej należałoby w przepisach prawa przedmiotowego, tj. w art. 8 k.s.h., 

posłużyć się jednoznacznym stwierdzeniem: „spółka osobowa ma zdolność prawną, zdolność 

do czynności prawnych, zdolność sądową i procesową”. Takie wyraźne sformułowanie treści 

wspomnianego przepisu przyczyniłoby się do zwiększenia pewności obrotu gospodarczego 

i usunęłoby pojawiające się na tle obecnego sformułowania wątpliwości. Wzmocnieniem koncepcji 

o istnieniu trzeciej kategorii osób prawa cywilnego byłoby także dokonanie stosownej 

zmiany przepisu art. 1 k.c., który wskazywałby wyraźnie, że Kodeks cywilny reguluje stosunki 

cywilnoprawne między osobami fizycznymi, prawnymi i ustawowymi (M. Tyrakowska, Podmiotowość 

cywilnoprawna…, s. 32). 

Art. 2 (uchylony). 

LEX RETRO NON AGIT 

Art. 3. Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. 


1. Zasada nieretroakcji, wyrażająca łacińską paremię: lex retro non agit, odnosi się bezpośrednio 

jedynie do stosunków cywilnoprawnych. Zasada lex retro non agit nie została wypowiedziana 

w żadnej normie konstytucyjnej, jest ona wszakże konsekwencją obowiązywania 

zasad demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Zasada ta nie ma charakteru 

bezwzględnie obowiązującego. Odstępstwo od niej może jednak mieć miejsce tylko wyjątkowo 

i to z bardzo ważnych powodów oraz zawsze powinno wynikać z samej treści ustawy (orzeczenia 

TK: z 28 maja 1986 r., U 1/86, OTK 1986, poz. 2, s. 47; z 8 listopada 1989 r., K 7/89, 

OTK 1989, poz. 8, s. 120). 

24 Piotr Nazaruk


Art. 3 

2. Prawo międzyczasowe to system norm określających stosunek nowego prawa do 

zastanych sytuacji prawnych, ukształtowanych przed jego wejściem w życie w czasie obowiązywania 

tylko dawnego, a obecnie uchylonego prawa. Normy te mają charakter kolizyjny, 

ponieważ rozstrzygają właściwość prawa nowego albo prawa dawnego dla dokonania kwalifikacji 

treści lub skutków określonych sytuacji prawnych. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny, 

takie normy rozgraniczają „czasowy zakres stosowania kolejno obowiązujących przepisów przez 

wskazanie, który z nich należy stosować w danej sytuacji” (wyrok TK z 31 stycznia 2001 r., 

P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5). Podstawowe normy prawa międzyczasowego wyrażone zostały 

w art. XXVI–LXIV ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny 

(Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.). Przepisy intertemporalne zawarte są także w innych aktach 

prawnych, jako przepisy przechodnie (przejściowe i dostosowujące). 

3. Zasada nieretroakcji odnosi się do aktów normatywnych rangi ustawowej. Przepis 

ten nie ma zastosowania do umów, w tym do umów z udziałem konsumentów, i to niezależnie 

od nazw, jakie one przybierają (wzorce umowne, ogólne warunki, regulaminy). 

4. Zasada nieretroakcji określa zasięg czasowy przepisów prawnych, a więc zagadnienie, 

kiedy ustawa wchodzi w życie i kiedy przestaje obowiązywać. Ustalenie daty początkowej, 

od której określona ustawa wchodzi w życie, nie jest skomplikowane. Jak stanowi art. 88 

Konstytucji RP, dla wejścia w życie nowego prawa konieczne jest jego ogłoszenie (lex non 

obligat nisi promulgata – prawo nie nabiera mocy bez jego ogłoszenia). Zgodnie z ogólnymi 

zasadami polskiego systemu prawnego akty prawodawcze wchodzą w zasadzie w życie po 

upływie 14 dni od ich ogłoszenia, chyba że sam akt określa termin dłuższy (zagadnienie to 

reguluje art. 4 ustawy z 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych 

innych aktów prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 197, poz. 1172). Praktyka parlamentarna 

ostatnich lat wskazuje, iż ustawodawca określa w uchwalonym akcie datę jego wejścia 

w życie, czyli tzw. vacatio legis. 

5. Utrata mocy obowiązywania normy prawnej traci moc w szczególności w razie jej 

uchylenia wyraźnego (przez tzw. klauzulę derogacyjną) lub dorozumianego (lex posterior 

derogat legi priori) albo upływ czasu, na który norma została ustanowiona. Dyskusyjna jest 

natomiast utrata mocy obowiązującej przez normę prawną wskutek desuetudo, tzn. jej niestosowania. 

Kwestia, kiedy ustawa przestaje obowiązywać, jest złożona. W szczególności 

przepis prawny przestaje obowiązywać: 1) na skutek uchylenia go przez inny, późniejszy, 

nazywany derogacyjnym (przepisy takie, nazywane klauzulami derogacyjnymi, zamieszczane 

są – w większych aktach ustawodawczych z zakresu prawa cywilnego – w przepisach 

wprowadzających); 2) na skutek upływu terminu, przez jaki miał z woli ustawodawcy obowiązywać 

i 3) na skutek odmiennego unormowania określonego stosunku społecznego (stosunku 

cywilnoprawnego) późniejszym aktem prawnym; wówczas występuje tzw. pośrednie 

uchylenie przepisu. 

6. Zasada pośredniego uchylenia przepisu prawnego została wyrażona rzymską paremią: 

lex posterior derogat legi priori. Ustalenie, czy w konkretnym wypadku doszło do takiego pośredniego 

uchylenia przepisu dotychczas obowiązującego, nie zawsze jest proste. Trzeba bowiem 

mieć na względzie inną rzymską paremię: lex posterior generalis non derogat legi priori speciali. 

W języku polskim wyraża ją art. VIII § 1 pkt 2 przep.wprow.k.c., według którego „pozostają 

w mocy przepisy dotyczące przedmiotów unormowanych w kodeksie cywilnym, o ile przepisy 

te mają charakter przepisów szczególnych”. 

7. Zasada dalszego działania dawnej ustawy została wypowiedziana w art. XXVI 

przep.wprow.k.c., zgodnie z którym „do stosunków prawnych powstałych przed wejściem 

w życie kodeksu cywilnego stosuje się prawo dotychczasowe, chyba że przepisy poniższe stanowią 

inaczej”. Zasadę tę wyrażają też w szczególności normy art. XXVII § 2, art. XXXIII 

§ 2, art. XXXV i XXXVI (wyjątki), XXXVII (co do zasady), XL, XLI § 2 (wyjątek), art. XLV § 2 

(wyjątek), art. XLVII, LI (co do zasady), LII, LIII (wyjątek) oraz art. LV § 2 przep.wprow.k.c. 

Piotr Nazaruk 

25

Art. 3 



8. Sądy, w razie podniesienia zarzutu sprzeczności konkretnego przepisu z wyrażoną 

w art. 3 zasadą nieretroakcji (a także rozważając to zagadnienie z urzędu), ograniczają 

swoje badanie do ustalenia, czy brzmienie konkretnego przepisu uzasadnia wniosek, że ma 

on działanie wsteczne, lub czy cel, jakiemu służy uregulowanie zawarte w określonej normie 

prawnej, uzasadnia przyjęcie jej mocy wstecznej. Przyjmując lub nie przyjmując wstecznego 

działania konkretnej ustawy, sądy zajmowały się rozważaniem dyspozycji konkretnego jej 

przepisu na tle ustalonego stanu faktycznego. Niejednokrotnie w rozważaniach brały pod 

uwagę i powoływały obie wskazane przesłanki (brzmienie ustawy i cel unormowania), mimo 

że już z samego brzmienia wynikała wyraźnie wsteczność działania i zbędne było rozważanie, 

czy cel przepisu uzasadnia ten wniosek. Sądy przyjmowały przy tym, co nie było kwestionowane 

w doktrynie, iż art. 3, jako przepis wyjątkowy, wymaga wykładni restryktywnej, 

a w związku z tym przepis stosowany przez sąd, regulujący konkretne zagadnienie, nie 

podlega wykładni rozszerzającej. 

9. Odpowiedzi na pytanie, które z tych dwóch rozwiązań należy zastosować w konkretnej 

sytuacji faktycznej i prawnej, trzeba poszukiwać przede wszystkim w przepisach przejściowych 

do konkretnych ustaw oraz w przepisach wprowadzających Kodeks cywilny, mając oczywiście 

na względzie zasadę ogólną wyrażoną w art. 3. Ten sposób podejścia do zagadnienia można 

zaobserwować w orzecznictwie sądowym, w tym w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. 

uchwała składu 7 sędziów SN z 26 maja 1988 r., III CZP 87/87, OSNCP 1989, nr 2, poz. 19). 


10. Ustanowione w art. 3 k.c. wyjątki, mogące uzasadniać odstępstwo od zasady nieretroakcji, 

powinny wynikać zawsze z brzmienia lub celu. Stosowanie retroaktywne prawa nie może 

być bowiem wyprowadzone w drodze interpretacji, a musi być jasno wypowiedziane w samej 

ustawie (wyrok SN z 17 listopada 2011 r., IV CSK 70/11, Lex nr 1111007). 

11. „U podstaw ochrony praw nabytych leży przede wszystkim pewność i stabilność prawa. 

Doceniając w pełni te wartości, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego, nie można jednak nie 

liczyć się w określonych wypadkach z koniecznością dostosowywania pewnych rozwiązań 

prawnych do zmieniających się stosunków społecznych i ekonomicznych, w szczególności gdy 

zmiany istniejącego stanu prawnego zmierzają do rozwiązań trafniejszych z punktu widzenia 

założeń Konstytucji od rozwiązań dotychczasowych” (orzeczenie TK z 29 stycznia 1992 r., 

K 15/91, OTK 1992, nr 1, poz. 8). 

12. Ciężar wykazania w procesie, iż naruszenie zasady lex retro non agit nie wywoła kolizji 

z innymi wartościami konstytucyjnymi, obciąża stronę wywodzącą z tego faktu skutki prawne 

– art. 6 k.c. (wyrok SN z 15 maja 2000 r., II CKN 293/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 209). 

13. „Odstępstwo od wyrażonej w art. 3 k.c. zasady lex retro non agit musi wynikać z wyraźnego 

brzmienia ustawy, a nie z jej celu. Trzeba przyjąć, że art. 3 k.c. w zakresie, w jakim 

odwołuje się do celu ustawy, utracił moc obowiązującą ze względu na desuetudo” (wyrok SN 

z 26 stycznia 2006 r., II CK 374/05, Biul. SN 2006, poz. 5). 

Poglady doktryny 

14. Wskazany w art. 3 k.c. element celu, jako przesłanka dopuszczalności retroakcji, jest 

przedmiotem toczącej się w doktrynie i judykaturze dyskusji, w której wskazuje się na potrzebę 

ograniczenia, a nawet wyeliminowania kryterium celu nowej ustawy, jako wystarczającego 

uzasadnienia jej mocy wstecznej z uwagi na jego sprzeczność z wymaganiami państwa prawa 

(por. E. Łętowska, O potrzebie zmiany…, s. 292). 

26 Piotr Nazaruk


15. W zakresie, w jakim dany konflikt intertemporalny jest rozstrzygany przez art. 3 k.c., nie 

istnieje „luka w prawie”, którą można wypełnić w drodze analogii. Prowadzi to do wniosku, że 

nie jest dopuszczalne stosowanie w drodze analogii przepisów wprowadzających podstawowe 

akty prawne prawa cywilnego, jeżeli stoją one na gruncie zasady działania wstecz ustawy nowej. 

Aby można przyjąć, że ustawa nowa działa wstecz, konieczny jest wyraźny przepis prawa, 

zazwyczaj ujęty w samej ustawie nowej (M. Kłoda, Glosa do uchwały SN z 11 lutego 2005 r., 

III CZP 79/04, PS 2007, nr 3, s. 165). 

16. W doktrynie wysunięto postulat de lege ferenda, aby w art. 3 k.c. dopuszczalna była retroakacja 

wyłącznie na podstawie wyraźnych postanowień ustawy, wskazując na brak uzasadnienia 

dla istnienia w tym względzie ogólnego przepisu (T. Pietrzykowski, Zasada nieretroakcji…, s. 35). 


NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO 

Art. 5. Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno- 

-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie 

działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie 

korzysta z ochrony. 


Art. 4–5 

1. Teoria nadużycia prawa podmiotowego została sformułowana w art. 5 k.c. Odpowiada 

ona tzw. wewnętrznej teorii nadużycia prawa podmiotowego, zgodnie z którą czynienie ze 

swego prawa użytku sprzecznego ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub 

z zasadami współżycia społecznego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta 

z ochrony. W myśl art. 5 zd. 2 k.c. działanie lub zaniechanie uprawnionego, sprzeczne z zasadami 

ujętymi w zdaniu 1, „nie jest uważane za wykonywanie prawa”. 

2. Geneza regulacji art. 5 ma rodowód komunistyczny, ale istotne wydaje się to, aby, 

analizując ustawowe kryteria nadużycia prawa podmiotowego, odrzucić emocje związane z ideologią, 

która towarzyszyła ich wprowadzaniu. Mimo zmian ustrojowych i prawnych kolejne 

nowelizacje Kodeksu cywilnego nie przyniosły decyzji ustawodawcy o zastąpieniu kryteriów 

nadużycia prawa podmiotowego. W tej sytuacji znacznie ważniejsze od formułowania wniosków 

de lege ferenda i obligowania ustawodawcy do przywrócenia w art. 5 k.c. dobrej wiary 

oraz skreślenia kryterium społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa wydaje się racjonalne, 

zgodne z europejską i polską tradycją prawniczą, ustalenie treści mierników zawartych w tym 

przepisie (M. Pyziak-Szafnicka, System P.P., t. 1, 2007, s. 792 i n.). 

3. Przez klauzulę generalną nadużycia prawa podmiotowego rozumie się przepisy prawne, 

w których nie są dokładnie sprecyzowane wszystkie elementy składające się na hipotezę 

czy dyspozycję normy prawnej, a ocena konkretnego stanu faktycznego pozostaje w dyspozycji 

organu stosującego prawo. Istotą i funkcją klauzul generalnych w prawie cywilnym jest 

możliwość uwzględnienia w ocenie różnego rodzaju okoliczności faktycznych, które nie mogą 

być – w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego – według jakiegoś schematu mającego 

walor bezwzględny oceniane raz na zawsze i w sposób jednakowy (por. post. SN z 29 marca 

1979 r., III CRN 59/79, LexPolonica nr 309152). 

4. Klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa ujęta w art. 5 jest ogólną 

normą społeczną, odnoszącą się do wszystkich możliwych przypadków, gdy powoływanie 

się na prawo podmiotowe nie stanowi jego wykonywania, lecz jego nadużywanie, które nie 

jest społecznie aprobowane i w związku z tym nie korzysta z ochrony. Zasady te zastąpiły 

Piotr Nazaruk 

27

Art. 5 


w Kodeksie cywilnym, a także w innych ustawach regulujących stosunki cywilnoprawne, takie 

dawne zasady, jak zasada porządku publicznego, uczciwego obrotu czy też dobrych obyczajów. 

5. Klauzula dobrych obyczajów występuje m.in. w art. 72 § 2, art. 385 1 § 1, art. 385 2 , 

art. 705 § 1 k.c., art. 249 § 1, art. 304 § 4 i art. 422 § 1 k.s.h., art. 17 u.s.d.g., art. 3 ust. 1, 

art. 16 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 u.z.n.k., art. 200 i 210 pr.up.n. 

6. Klauzula zasad współżycia społecznego zastąpiła w Kodeksie cywilnym i w innych 

ustawach z zakresu prawa cywilnego dawne klauzule słuszności, dobrej wiary w znaczeniu 

obiektywnym. Klauzula słuszności występuje także w innych regulacjach ustawowych, np. 

w art. 417 2 , art. 761 2 , art. 764 3 § 1 i art. 764 4 pkt 2 k.c., art. 61 4 k.r.o. oraz art. 556 § 1 pkt 2, 

art. 624 § 1 i art. 633 k.p.k. 

7. Odesłania do zasad współżycia społecznego – poza art. 5 k.c. – występują w wielu 

przepisach Kodeksu cywilnego, a także w przepisach innych ustaw. Z punktu widzenia funkcji 

spełnianej przez te przepisy można wyróżnić następujące ich grupy: 1) przepisy wiążące ujemne 

skutki z zachowaniem się naruszającym zasady współżycia społecznego (art. 5, a także art. 58 

§ 2, art. 93 § 1 i 2, art. 94, art. 353 1 , art. 754 i art. 1008 pkt 1 k.c.); 2) przepisy uzależniające 

powstanie, zmianę albo ustanie praw lub obowiązków od oceny stosunku prawnego dokonanej 

z punktu widzenia zasad współżycia społecznego (art. 357 1 § 1, art. 358 1 § 3, art. 411 pkt 2, 

art. 428, art. 431 § 2, art. 440, art. 446 § 2, art. 826 § 2, art. 827 i art. 902 k.c.); 3) przepisy 

posługujące się zasadami współżycia społecznego jako kryterium służącym do określenia treści 

stosunku prawnego (art. 56, art. 65 § 1, art. 140, art. 233, art. 287, art. 298 i art. 354 k.c.). 

8. Korzystanie z prawa podmiotowego polega na możności: 

1) podejmowania przez uprawnionego wszelkich działań dopuszczalnych w świetle obowiązujących 

klauzul generalnych w odniesieniu do oznaczonego dobra, 

2) żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowania się, 

3) jednostronnego kształtowania określonych stosunków prawnych. Uwzględniając podane 

sposoby korzystania z praw podmiotowych, wyróżnia się: 

a) prawa podmiotowe bezpośrednie, 

b) roszczenia, 

c) prawa kształtujące. 

W odniesieniu do wszystkich tych praw, zwłaszcza gdy dotyczą stosunków majątkowych, 

może wchodzić w grę ich nadużycie, a w związku z tym i stosowanie – wyrażonych w art. 5 

– zasad społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa oraz zasad współżycia społecznego. 

9. Reguły stosowania art. 5 przez osoby stosujące prawo nakazują zachowanie szczególnej 

ostrożności. Organ (sąd), uznając sprzeczność żądania osoby powołującej się na prawo podmiotowe 

z zasadami współżycia społecznego czy też społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, 

powinien w każdym wypadku ustalić, która konkretnie zasada została naruszona i dlaczego. 

Przez odwoływanie się do klauzul generalnych przewidzianych w art. 5 nie można podważać 

pośrednio mocy obowiązującej przepisów prawa. Taka praktyka mogłaby prowadzić do naruszenia 

zasady praworządności w demokratycznym państwie prawnym, a w życiu gospodarczym 

do podważenia pewności obrotu, która w gospodarce rynkowej ma szczególne znaczenie. 


10. Wykluczona jest możliwość zmniejszenia kary umownej w drodze podniesienia zarzutu 

nadużycia prawa (art. 5). Miarkowanie kary umownej wyklucza zastosowanie konstrukcji 

nadużycia prawa tym bardziej, że nadużycie prawa nie może prowadzić do zmniejszenia (lub 

zniweczenia) przysługującego komuś prawa. Posłużenie się tego typu zarzutem nie powoduje 

zmniejszenia kary umownej ani wygaśnięcia roszczenia powoda o jej zapłatę. Zazwyczaj jednak 

z powodu braku zmiany okoliczności tkwiących u podstaw podniesionego zarzutu roszczenie 

28 Piotr Nazaruk


powoda nie będzie mogło być w przyszłości skutecznie dochodzone. Nic nie stoi jednak na 

przeszkodzie, aby dłużnik posłużył się zarzutem nadużycia prawa w wypadku, gdy np. wierzyciel 

nie poniósł szkody majątkowej (lub była ona obiektywnie nieznaczna), a przy tym uszczerbki 

w jego dobrach niemajątkowych („obiektywnie godnym ochrony interesie”, który zostaje naruszony 

w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania) wydają się nie 

zasługiwać na kompensację (W. Borysiak, Zastrzeżenie kary…, s. 17). 

11. Zasada, zgodnie z którą bank nie może przeciwstawić beneficjentowi akredytywy zarzutów 

ze stosunku pokrycia i stosunku waluty, nie wyłącza podniesienia przez bank wobec 

beneficjenta zarzutu nadużycia prawa, opartego na naruszeniu przez beneficjenta stosunku 

waluty (wyrok SN z 22 kwietnia 1999 r., II CKN 204/98, OSNC 2000, nr 1, poz. 4, z glosą 

krytyczną W. Popiołka, OSP 2000, nr 3, poz. 43). 

12. Zarzut nadużycia prawa nie może być skutecznie podnoszony, gdy przepis prawa rozstrzyga 

w sposób jednoznaczny określoną sytuację, nie pozostawiając sędziemu marginesu cennego, 

nawet jeżeli można było uznać, że dochodzi do pokrzywdzenia jednej ze stron. Art. 5 k.c. nie 

może stanowić podstawy do zaniechania lub ograniczenia (nabycia lub utraty) istniejących 

praw podmiotowych. Ponadto art. 5 k.c. nie może być podstawą odmowy stwierdzenia nabycia 

własności przez zasiedzenie, ponieważ nabycie to następuje ex lege (K. Czerwińska-Koral, Glosa 

do uchwały SN z 26 października 2007 r., III CZP 30/07, PPP 2008, nr 4, s. 95). 

13. Stosowanie art. 5 jest możliwe, gdy przepis szczególny, odwołujący się do zasad współżycia 

społecznego bądź też społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, będzie określał 

również skutki tego naruszenia. Dla przykładu, jeżeli art. 58 § 2 k.c. stanowi, że nieważna jest 

czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, to sąd, stwierdzając nieważność 

czynności – po ustaleniu okoliczności faktycznych uzasadniających taki wniosek – nie będzie 

powoływał się na art. 5. W takim wypadku trudno byłoby mówić o korzystaniu z prawa przez 

osobę powołującą się na nieważną czynność prawną w sposób sprzeczny z normami społecznymi 

i o nadużywaniu prawa podmiotowego. 

14. W przypadku rozstrzygania sporu powstałego na tle wykonania umowy sąd będzie mógł 

(a właściwie będzie zobowiązany w razie podniesienia odpowiedniego zarzutu) rozstrzygnąć 

nie tylko o tym, czy cel i treść umowy nie sprzeciwiają się zasadom współżycia społecznego, 

ale w razie zajęcia negatywnego stanowiska w tej kwestii także o tym, czy powód – domagając 

się wykonania umowy – nie nadużywa prawa podmiotowego, a więc czy nie korzysta z niego 

w sposób sprzeczny z art. 5. 

15. Wykładnia art. 5 pozwala w szczególności odróżnić okoliczność przysługiwania prawa 

lub jego nabycia (w znaczeniu statycznym) od wykonywania prawa (znaczenie dynamiczne). 

Nie można zatem stosować art. 5 w odniesieniu do samego nabycia prawa, w tym nabycia ex 

lege (np. w wyniku spadkobrania nie można uniemożliwić nabycia prawa do spadku, powołując 

okoliczność sprzecznego z zasadami współżycia społecznego postępowania spadkobiercy względem 

spadkodawcy – poza ściśle uregulowaną instytucją niegodności dziedziczenia – art. 928) 

oraz wydziedziczenia art. 1008 k.c. (por. wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, PiP 

2005, nr 6, s. 111, z glosą aprobującą T. Justyńskiego). 


Art. 5 

16. Art. 5 jest najważniejszym z przepisów zawierających klauzule generalne. Stanowi on, że 

treść (granice) wszystkich uprawnień materialnego prawa cywilnego określają nie tylko normy 

prawne tworzące poszczególne uprawnienia, ale także zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze 

przeznaczenie prawa. Taki jest sens zawartego w przepisie sformułowania, 

iż działanie lub zaniechanie formalnie zgodne z treścią prawa podmiotowego, lecz sprzeczne 

z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa, nie 

jest uważane za wykonywanie prawa i nie podlega ochronie. 

Piotr Nazaruk 

29

Art. 5 


Ujęte w art. 5 klauzule – społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa i zasad współżycia 

społecznego – należy traktować jako normy społeczne ogólne, odnoszące się do wszystkich 

możliwych przypadków, gdy powoływanie się na prawo podmiotowe nie stanowi jego wykonywania, 

lecz jego nadużywanie, które nie jest społecznie aprobowane i w związku z tym nie 

korzysta z ochrony prawnej. Z istnienia domniemania, że korzystający z prawa podmiotowego 

postępuje zgodnie z zasadami współżycia społecznego, wynika, iż ciężar dowodu istnienia 

okoliczności faktycznych uzasadniający ten zarzut spoczywa na tym, kto ten zarzut podnosi 

(wyrok SA we Wrocławiu z 14 lutego 2012 r., I ACa 19/12, Lex nr 1125305). 

17. Trudno przyjąć, że wierzyciel, który przekazuje sprawę do egzekucji, narusza zasady 

współżycia społecznego z tego powodu, że kieruje egzekucję do jedynego wartościowego składnika 

majątkowego (wyrok SA we Wrocławiu z 7 lutego 2012 r., I ACa 1419/11, Lex nr 1125304). 

18. „Powołując się na zasady współżycia społecznego, nie można podważać ani modyfikować 

wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych, które, jak art. 58 § 1 k.c., ze względu na bezpieczeństwo 

obrotu przewidują sankcję bezwzględnej nieważności dla czynności prawnych sprzecznych 

z prawem, nie przewidują od tego żadnych wyjątków, a więc samodzielnie, w sposób 

jednoznaczny i wyczerpujący przesądzają o prawach stron” (wyrok SN z 22 września 1987 r., 

III CRN 265/87, OSNCP 1989, nr 5, poz. 80). 

19. „Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, w szczególności zaś z zasadą zapewnienia 

obywatelowi ochrony prawnej, z której może on rzeczywiście skorzystać, byłoby dopuszczenie 

sytuacji, w której nie może się on ubiegać naprawienia bardzo poważnej i pociągającej za 

sobą liczne konsekwencje szkody na osobie dlatego, że o poniesionym uszczerbku na zdrowiu, 

z przyczyn, za które nie ponosi żadnej odpowiedzialności, dowiedział się zbyt późno. Dla oceny, 

czy zarzut przedawnienia stanowi nadużycie prawa, rozstrzygające znaczenie mają okoliczności 

konkretnego wypadku, zachodzące po stronie dłużnika i wierzyciela, nie zawsze jednak muszą 

wiązać się z negatywną oceną zachowania dłużnika, przejawiającego się w utrudnianiu wcześniejszego 

dochodzenia roszczenia (wyrok SN z 13 marca 2009 r., II CSK 533/08, LexPolonica 

nr 2073250). 

20. „Trudna sytuacja finansowa Państwa nie może usprawiedliwiać odmowy wypłaty odsetek 

od kwoty zadośćuczynienia zasądzonego od Skarbu Państwa” (orzeczenie SN z 15 marca 

1995 r., III CRN 11/95, niepubl.). 

21. „Żądanie uiszczenia opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste, należnej za okres po przekształceniu 

prawa użytkowania wieczystego w prawo własności, może być w okolicznościach 

konkretnej sprawy uznane za nadużycie prawa (art. 5 k.c.)” (wyrok SN z 15 lutego 2002 r., 

V CA 2/02, OSP 2003, nr 6, poz. 77, z glosą T. Justyńskiego). 

22. Właściciel działki nadużywa prawa, gdy żąda usunięcia z niej urządzeń przesyłowych, 

jeśli są niezbędne dla odbiorców, a całe przedsięwzięcie wiązałoby się z ogromnymi kosztami 

(wyrok SN z 9 lipca 2008 r., V CSK 52/08, LexPolonica nr 1926222). 

23. W sytuacji, w której rzecz została sprzedana z wadami i część ceny nie została zapłacona 

w terminie ze względu na długotrwały proces sądowy w związku z obniżeniem ceny, 

żądanie przez sprzedawcę wadliwej rzeczy odsetek na podstawie art. 481 mogło być uznane 

za nadużycie prawa i Sąd władny był odmówić wierzycielowi odmowy udzielenia ochrony 

prawnej jego roszczeniu na podstawie art. 5 (wyrok SN z 20 czerwca 2008 r., IV CNP 12/2008, 

LexPolonica nr 2038537). 

24. „Nadużycie prawa jest instytucją prawa materialnego, a nie procesowego, i nie można 

go stosować w szczególności do określonych w przepisach procesowych terminów dokonywania 

czynności procesowych i skutków niedochowania tych terminów, podnosząc, że zastosowanie 

art. 5 k.c. nie obejmuje instytucji prekluzji zarzutów i dowodów, przewidzianej w postępowaniu 

gospodarczym, m.in. w art. 479 12 § 1 i art. 479 14 § 2 k.p.c.” (wyrok SA w Katowicach z 26 maja 

2006 r., I ACa 2191/05, MoP 2007, nr 24, s. 1374). 

30 Piotr Nazaruk


25. Klauzula z art. 5 nie znajduje zastosowania w odniesieniu do prawa publicznego, np. 

w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych w odniesieniu do czynności organu rentowego, 

który wydając decyzję, realizuje ustawowe kompetencje organu władzy publicznej (wyrok SN 

z 23 października 2006 r., I UK 128/06, OSNP 2007, nr 23–24, poz. 359). 

26. „Sąd wyjątkowo może nie uwzględnić zarzutu upływu terminu przedawnienia roszczenia 

– także wynikającego ze stosunku między przedsiębiorcami – jeżeli jego podniesienie przez 

pozwanego jest nadużyciem prawa” (wyrok SN z 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/00, OSNC 

2002, nr 3, poz. 32). 


27. W doktrynie przedmiotem ożywionego sporu, toczącego się na kilku niezmiernie obszernych 

płaszczyznach, jest to, czy zachowanie sprzeczne z czynnikami wskazanymi w art. 5 k.c. 

stanowi wykonywanie prawa podmiotowego, czy w istocie nim już nie jest (por. T. Justyński, 

Nadużycie prawa, s. 43–45 i 53–59). Najogólniej rzecz ujmując, w myśl starszej „teorii zewnętrznej”, 

zasady współżycia i przeznaczenie prawa stanowią „zewnętrzne” kryterium, które 

umniejsza w sposób następczy i niejako spoza pierwotnego zakresu prawa podmiotowego jego 

ostateczny zasięg (por. art. 135 k.z., odwołujący się do dobrej wiary i celu prawa). Teoria ta 

stwarza jednak wiele trudności, a zwłaszcza problem w odniesieniu do elementu bezprawności 

w przypadku, gdy takim postępowaniem zostanie wyrządzona szkoda. Natomiast w myśl 

dominującej obecnie w doktrynie „teorii wewnętrznej” (S. Grzybowski, System P.C., t. I, 1985, 

s. 264 i n.; Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 106; T. Justyński, Nadużycie..., s. 54) klauzula ta 

traktowana jest jako „wewnętrzne” kryterium, określające już uprzednio, pierwotnie zakres 

prawa podmiotowego. Druga teoria rozwiązuje w szczególności paradoks odszkodowawczych 

skutków nadużycia prawa, wskazując na pierwotną bezprawność sprawcy ewentualnej szkody. 

28. Normy moralne pozostają w zasadniczym związku z zasadami współżycia społecznego, ale 

charakter tej relacji jest kontrowersyjny. Zdaniem jednych badaczy zasady współżycia stanowią 

w istocie pewien podzakres norm moralnych (tak A. Szpunar, Uwagi o nadużyciu…, s. 340). 

ONUS PROBANDI 

Art. 6. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi 

skutki prawne. 


Art. 6 

1. Problematyka ciężaru dowodu (onus probandi) polega na ustaleniu, na kim – w razie 

istnienia sporu między stronami stosunku cywilnoprawnego – spoczywa obowiązek udowodnienia 

faktów mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Pojęcie ciężaru dowodu jest 

zaliczane tradycyjnie do problematyki prawa materialnego. Dlatego też przepis podstawowy 

w tym przedmiocie, określający samą zasadę rozkładu ciężaru dowodu, zamieszczony został 

w Kodeksie cywilnym, czyli w ustawie normującej zagadnienia materialnoprawne. 

2. Art. 6 reguluje podstawowe reguły dowodowe, tj. pierwszą – generalnie wymagającą 

udowodnienia powołanego przez stronę faktu, powodującego powstanie określonych skutków 

prawnych, oraz drugą regułę, która sytuuje ciężar dowodu danego faktu po stronie osoby, która 

z tego faktu wywodzi skutki prawne. Pierwsza „zasada obowiązku udowodnienia powoływanego 

faktu” jest w istocie nieunikniona ze względów racjonalnych, ponieważ odmienna regulacja 

powodowałaby powstanie niedopuszczalnej łatwości wywodzenia skutków prawnych z prostego 

powołania się na fakt bez potrzeby jego udowodnienia. Natomiast druga stanowi „ogólną zasadę 

rozkładu ciężaru dowodu”, od której wyjątki mogą wskazywać niektóre przepisy szczególne. 

Piotr Nazaruk 

31

Art. 6 


3. Wyjątki od reguł z art. 6 dotyczą m.in. następujących faktów lub praw, dotyczących: 

dobrej lub złej wiary (art. 7), urodzenia się żywego dziecka (art. 9), bezprawności (art. 24 

§ 1), chwili śmierci osoby zaginionej (art. 31 § 1 i art. 32), korzystania do wspólnego użytku 

sąsiadów z urządzeń znajdujących się na granicy sąsiadujących gruntów (art. 154 § 1), równości 

udziałów współwłaścicieli (art. 197), winy (art. 224 § 2, art. 427, 429, 431 i art. 471), normalnego 

związku przyczynowego (art. 427, 433, 434, 435, 436 § 1 i art. 846 § 1), posiadania 

samoistnego, ciągłości posiadania i zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 339–341), 

zapłaty wynikającej z pokwitowania (art. 466), działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia 

wierzycieli (art. 527 § 3 i art. 529), należytego stanu przesyłki (art. 781 § 2), jednakowej 

wartości wkładów wspólników w spółce cywilnej (art. 861 § 2), przymiotu spadkobiercy 

u osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku (art. 1025 § 2). 

4. Fakty powszechnie znane (społeczne, polityczne, historyczne, ekonomiczne, naukowe), 

co do których, w myśl art. 228 § 1 k.p.c., także nie jest wymagane prowadzenie postępowania 

dowodowego, mają taki właśnie charakter z uwagi na dodatkowy fakt obiektywnej, powszechnej 

ich znajomości. Fakty znane sądowi urzędowo, czyli fakty znane przynajmniej jednemu 

z sędziów orzekających w związku z jego działalnością urzędową, wywołują w myśl art. 228 

§ 2 k.p.c. skutki prawne, ale sąd powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron, umożliwiając 

im zajęcie w tej mierze stanowiska. 

5. Instytucje domniemań faktycznych i prawnych są ściśle powiązane z problematyką 

ciężaru dowodu. Instytucja domniemań faktycznych traktowana jest dość powszechnie jako 

procesowa metoda dowodzenia, jako swoisty środek dowodowy mający na celu ułatwienie 

udowodnienia określonych faktów. Domniemanie prawne – stosownie do art. 234 k.p.c. – jest 

dla sądu wiążące. Sąd nie może ani go pominąć, ani też wyciągnąć z udowodnionej podstawy 

faktycznej innego wniosku od przyjętego w ustawie. Domniemania prawne, wbrew używanej 

nazwie, nie odnoszą się wyłącznie do domniemań prawa (np. prawa własności, przymiotu 

spadkobiercy itp.), lecz również, a w praktyce przede wszystkim, do faktów (np. dobrej lub 

złej wiary – art. 7 k.c., urodzenia się dziecka żywego – art. 9 k.c., chwili śmierci osoby zaginionej 

– art. 31 § 2 k.c.). 

6. Klasyfikacja domniemań prawnych wskazuje na możliwość ich podziału na domniemania 

faktu i prawa. Domniemanie faktu łączy się z hipotezą normy prawnej, domniemanie prawa 

zaś z jej dyspozycją, o tyle nieomal powszechnie uznaje się podział domniemań prawnych na 

usuwalne czy też wzruszalne (praesumptiones iuris tantum) i nieusuwalne czy też niewzruszalne 

(praesumptiones iuris ac de iure). Dla praktyki obydwa wymienione podziały nie mają istotnego 

znaczenia. Z treści wielu przepisów prawa cywilnego, przewidujących domniemania prawne, nie 

można wyprowadzić niebudzącego wątpliwości wniosku, że ustawodawca ustanowił w jakimś 

przepisie domniemanie nieusuwalne. Przykładowo art. 5 u.k.w.h., regulujący rękojmię wiary 

publicznej ksiąg wieczystych, nie jest sprzeczny z ogólną zasadą, iż obalenie domniemania 

prawnego jest w każdym wypadku dopuszczalne. 


7. Chociaż art. 6 został zamieszczony, jako norma materialnoprawna, w prawie materialnym, 

to w praktyce jest on stosowany, a w związku z tym i tłumaczony (wykładany) 

w postępowaniu sądowym. Wyjaśnienia do tego przepisu, a więc wyjaśnienia reguł obowiązujących 

przy jego stosowaniu nie mogą być w tej sytuacji dokonywane bez nawiązywania 

do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Stosowanie art. 6 wchodzi praktycznie w grę 

tylko w postępowaniu sądowym. Jeżeli strony stosunku cywilnoprawnego wyjaśniają sobie 

poza sądem występujące między nimi rozbieżności co do określonego stanu faktycznego (fakty), 

przepisy o rozkładzie ciężaru dowodu, mimo przypisywania im charakteru bezwzględnie 

obowiązujących (iuris cogentis), nie są stosowane. Nikt się nie powołuje na nie i nikt się do 

nich nie odwołuje. 

32 Piotr Nazaruk


8. Milczenie lub brak wypowiedzi strony przeciwnej wobec twierdzeń strony powołującej 

tylko dany fakt może być przez sąd uznane za pośrednie przyznanie faktu, ale także tylko wtedy, 

gdy przeprowadzone w toku postępowania dowody uzasadniają wysnucie wniosku, że strona 

przeciwna istotnie nie miała zamiaru zaprzeczyć danej okoliczności faktycznej (art. 230 k.p.c.). 

9. O tym, co która ze stron stosunku cywilnoprawnego ma udowodnić w sporze toczącym 

się przed sądem, decydują przede wszystkim: przedmiot sporu, prawo materialne regulujące 

określone stosunki prawne oraz prawo procesowe normujące zasady postępowania dowodowego, 

w tym znaczenie domniemań faktycznych i prawnych. Dla przykładu, w sprawie o odszkodowanie 

(wynagrodzenie szkody) ciężar dowodu i rozkład tego ciężaru będą zależały od 

tego, co było przyczyną powstania szkody, a w związku z tym, jaka wchodzi w grę podstawa 

materialnoprawna odpowiedzialności pozwanego. 

10. Niezależnie od przyczyny powstania szkody, poszkodowany – występujący w procesie 

sądowym w charakterze powoda – aby uzyskać odszkodowanie, musi wykazać, że szkodę wyrządził 

mu pozwany oraz wskazać wysokość tej szkody. Natomiast od podstawy odpowiedzialności 

pozwanego będzie zależało, która ze stron ma wykazać winę sprawcy szkody, stanowiącą 

w konkretnym wypadku podstawę odpowiedzialności. Jeżeli szkoda powstała poza stosunkiem 

zobowiązaniowym łączącym strony, pozwany ponosi odpowiedzialność na podstawie przepisów 

Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych, a konkretnie na podstawie art. 415. W takim 

wypadku na powodzie spoczywa ciężar wykazania pozwanemu jego winy. W sytuacji natomiast, 

gdy szkoda wynika z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, powód nie 

musi wykazywać pozwanemu jego winy, a jedynie fakt wyrządzenia przez niego szkody i jej 

wysokość. W tym wypadku odpowiedzialność sprawcy szkody reguluje art. 471, przewidujący 

domniemanie winy pozwanego. 

11. Co do zasady, na tym spoczywa ciężar dowodu, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza. 

Ciężar dowodu co do okoliczności wyjątkowych obciąża tego, kto z wyjątku tego wyprowadza 

dla siebie korzyści. Pozwany, który podnosi zarzuty, staje się powodem; w zakresie zarzutów 

podnoszonych przez pozwanego zajmuje on rolę powoda i na nim spoczywa ciężar dowodu. 

Każde twierdzenie strony (powoda i pozwanego) powinno być poparte dowodami (K. Czerwińska-Koral, 

Pozwy osadzonych…, s. 59). 


Art. 6 

12. Ogólna zasada rozkładu ciężaru dowodu jest regułą w znaczeniu materialnym, wskazującą, 

kto poniesie skutki nieudowodnienia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, natomiast 

przepis art. 232 k.p.c. wskazuje, kto ponosi ciężar dowodu w znaczeniu formalnym „kto 

powinien przedstawiać dowody” (wyrok SN z 17 lutego 2006 r., V CSK 129/05, LexPolonica 

nr 2059692). 

13. Jeżeli materiał dowodowy zgromadzony w sprawie nie daje podstawy do dokonania 

odpowiednich ustaleń faktycznych w myśl twierdzeń jednej ze stron, sąd musi wyciągnąć 

ujemne konsekwencje z braku udowodnienia faktów przytoczonych na uzasadnienie żądań lub 

zarzutów. Należy to rozumieć w ten sposób, że strona, która nie przytoczyła wystarczających 

dowodów na poparcie swych twierdzeń, ponosi ryzyko niekorzystnego dla siebie rozstrzygnięcia, 

o ile ciężar dowodu co do tych okoliczności na niej spoczywał (wyrok SA we Wrocławiu 

z 18 stycznia 2012 r., I ACa 1320/11, Lex nr 1108777). 

14. W sytuacji mobbingu ciężar jego udowodnienia zarówno w aspekcie formalnym, jak 

i materialnym spoczywa na pracowniku (wyrok SN z 6 grudnia 2005 r., III PK 94/05, PiZS 

2006, nr 7, s. 35). 

15. Przepis art. 6 k.c. wskazuje tylko podmiot zobowiązany do udowodnienia faktu, natomiast 

ocena, czy wywiązał się on w istocie z tego obowiązku, „nie należy już do materii objętej 

Piotr Nazaruk 

33

Art. 7 


dyspozycją art. 6 k.c., a stanowi aspekt mieszczący się już w domenie przepisów procesowych” 

(wyrok SN z 8 listopada 2005 r., I CK 178/05, LexPolonica nr 1539023). 

16. W sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym ciężar dowodu obciąża 

z reguły tego uczestnika, który z określonego faktu wywodzi skutki prawne. Tak więc np. ciężar 

dowodu wykazania określonych w art. 43 § 2 k.r.o. przesłanek ustalenia nierównych udziałów 

w majątku wspólnym małżonków spoczywa na uczestniku postępowania, który zgłosił wniosek 

o takie ustalenie (orzeczenie SN z 2 października 1997 r., II CKN 348/97, niepubl.). 

17. „W razie nienależytego wykonania umowy ciężar dowodu braku okoliczności zwalniających 

od odpowiedzialności ciąży na dłużniku” (wyrok SN z 5 grudnia 2008 r., III CSK 211/08, 


18. Nie można mylić ról procesowych pozwanego i powoda. To powód, który dochodzi zapłaty 

za towar, musi wykazać, jaki towar dostarczył i za jaki nie otrzymał zapłaty w terminie 

(wyrok SN z 7 listopada 2007 r., II CSK 341/07, LexPolonica nr 1685609). 


19. Ciężar dowodu wskazany w art. 6 k.c. dotyczy także wykazania związków występujących 

pomiędzy faktami, a w szczególności związku przyczynowo-skutkowego, czyli że jeden fakt 

stanowi skutek drugiego faktu. W szczególności dotyczy to wykazania, że pomiędzy konkretną 

szkodą a jej przyczyną zaistniał związek przyczynowy, a sformułowanie „normalne następstwo” 

nie oznacza „następstwa koniecznego” (tak H. Ciepła, J. Skibińska-Adamowicz, Status 

prawny…, s. 5). 

20. Swoistość odpowiedzialności członków zarządu wynikająca z art. 299 k.s.h. wyraża się 

więc w odmiennym od typowego (art. 6 k.c.) rozkładzie ciężaru dowodzenia i określeniu reguł 

dowodzenia. Wierzyciel musi w gruncie rzeczy udowodnić tylko jedną przesłankę: bezskuteczność 

egzekucji prowadzonej przez niego przeciwko spółce. Wyczerpuje to pod względem 

dowodowym zaistnienie szkody, a także jej postać i wysokość (M. Bąba, Swoistość odpowiedzialności…, 

s. 61). 

21. Wierzyciel żądający sumy dwukrotnie wyższej od wartości zadatku ponosi ciężar dowodu, 

że spełnił świadczenie z tytułu zadatku oraz że dłużnik nie wykonał umowy, a dłużnik musi 

udowodnić wystąpienie okoliczności zwalniających go od odpowiedzialności z tytułu zadatku 

(J. Jacyszyn, Zadatek wzmacnia…, s. 9). 

DOMNIEMANIE DOBREJ WIARY 

Art. 7. Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa 

się istnienie dobrej wiary. 


1. Konstrukcja art. 7 to normatywna zasada ochrony dobrej wiary, wynikającej z założenia, 

że w praktyce społecznej fakt dobrej wiary stanowi sytuację typową, a wypadki jej braku 

należą do wyjątków. Art. 7 wprowadza domniemanie dobrej wiary. Jest to tzw. domniemanie 

prawne. Odmienna konstrukcja, zakładająca potrzebę przeprowadzenia pozytywnego dowodu 

dobrej wiary, stawiałaby jej podmiot w szczególnie trudnej sytuacji, ponieważ udowodnienie 

faktu niewiedzy jest niezwykle trudne i nawet bardzo starannie zgromadzone dowody, przedstawione 

w toku rzetelnie i wnikliwie przeprowadzonego postępowania dowodowego nierzadko 

pozostawiają jednak wątpliwości co do faktu dobrej wiary. Dobra wiara w tym znaczeniu 

jest klauzulą generalną, alternatywną w stosunku do zasad współżycia społecznego. Jest ona 

34 Piotr Nazaruk


niewątpliwie pojęciem ocennym, dzięki któremu sędzia uzyskuje pewien margines swobody 

w aksjologicznej weryfikacji zachowania podmiotu. 

2. Stan dobrej wiary nie jest zawarty w obowiązujących przepisach prawa. Przyjmuje się 

powszechnie, że w dobrej wierze jest ten, kto, powołując się na określone prawo lub stosunek 

cywilnoprawny, jest przekonany o przysługiwaniu mu tego prawa lub istnieniu określonego 

stosunku prawnego, gdy w rzeczywistości jest on w błędzie co do istotnego stanu rzeczy. 

Aby przyjąć dobrą wiarę, błędne przekonanie o istnieniu prawa lub stosunku prawnego musi 

być w konkretnych okolicznościach usprawiedliwione. Dobra wiara jest faktem o charakterze 

stanu mentalnego, intelektualnym, polegającym na usprawiedliwionej niewiedzy określonego 

podmiotu o istnieniu określonych stanów prawnych. 

3. Stan złej wiary stanowi sytuację przeciwną, w której występuje wiedza podmiotu albo 

nieusprawiedliwiona niewiedza dotycząca wskazanych stanów prawnych. Tu dana osoba wie 

o okolicznościach decydujących o zastosowaniu normy prawnej uzależniającej istnienie skutku 

prawnego od dobrej lub złej wiary lub mogła się ona o tym dowiedzieć przy zachowaniu 

należytej staranności. 

4. Interpretacja dobrej wiary, jako tzw. klauzuli generalnej, podlegała ewolucji, zarówno 

w znaczeniu obiektywnym, jak i subiektywnym. Pod rządem obowiązującego do końca 1964 r. 

Kodeksu zobowiązań odwoływano się do klauzuli dobrej wiary w znaczeniu obiektywnym, 

podobnie jak do klauzul moralności, słuszności, dobrych obyczajów. Obecnie klauzule dobrej 

i złej wiary zamieszczone w art. 7 odnoszą się do tych pojęć w ich znaczeniu subiektywnym. 

Przyjmuje się powszechnie, że dobra wiara w znaczeniu obiektywnym straciła rację bytu, gdyż 

zastąpiły ją zasady współżycia społecznego uregulowane w art. 5. Dobra wiara jest obecnie jednym 

z elementów składających się na ogólne określenie klauzuli zasad współżycia społecznego. 

5. Zakresy dobrej i złej wiary stanowią zbiory w pełni rozłączne, a zatem ustalenie dobrej 

wiary przesądza, że nie występuje zła wiara, a stwierdzenie tej ostatniej wyklucza z kolei 

dobrą wiarę. Ma to podstawowe znaczenie ze względu na zróżnicowaną regulację określenia 

lub przesłanek dobrej albo złej wiary. Ustalenie występowania lub braku okoliczności usprawiedliwiających 

niewiedzę podmiotu zależy od rodzaju sytuacji, których dotyczy dobra albo zła 

wiara i zróżnicowanej regulacji ich kryteriów zawartej w przepisach szczególnych, do których 

zaliczyć można m.in.: art. 83 § 2, art. 169, 170, 172, 176, 192, 224–228, 231, 310, 342, 344, 

464, 885, 886, 1028 k.c.; art. 20 § 2 k.r.o.; art. 6 u.k.s.h.; art. 10 i 16 ustawy z 28 kwietnia 

1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.); art. 13 i 21 ustawy z 28 kwietnia 

1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.); art. 255 i art. 545 § 4 k.p.c.; 

art. 14 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. 

Nr 168, poz. 1186 ze zm.). 


Art. 7 

6. Pojęcie dobrej wiary w praktyce może być różnie rozumiane na tle poszczególnych przepisów. 

W szczególności np. w orzecznictwie i w doktrynie przeważa rygorystyczne rozumienie 

dobrej wiary jako okoliczności warunkującej nabycie własności nieruchomości przez zasiedzenie 

w krótszym terminie niż 20 lat (art. 172) oraz bardziej elastyczne jej rozumienie jako przesłanki 

dochodzenia roszczenia o przeniesienie własności gruntu zajętego pod budowę (art. 231); zob. 

uwagi do tych artykułów, a także do innych przepisów odsyłających do pojęcia dobrej wiary. 

7. Nabycie od nieuprawnionego następuje wtedy, gdy osoba dała wiarę domniemaniom kreowanym 

przez ustawodawcę, związanym z posiadaniem rzeczy ruchomej (art. 339 i 341 k.c.), 

z wpisem do księgi wieczystej (art. 3 u.k.w.h.), ze stwierdzeniem nabycia spadku (art. 1025 

§ 2 k.c.). Ochrona dobrej wiary nabywców jest więc logiczną konsekwencją przyjęcia przez 

ustawodawcę pewnych założeń ogólnych, służących bezpieczeństwu obrotu prawnego (por. na 

temat teorii legitymacji M. Pyziak-Szafnicka, System P.P., t. 1, 2007). 

Piotr Nazaruk 

35

Art. 7 


8. W świetle art. 7 k.c. dopiero jednoznaczne udowodnienie złej wiary podważa (obala) 

wniosek domniemania o działaniu w dobrej wierze. Natomiast nie powodują takiego skutku 

sytuacje podania w wątpliwość dobrej wiary czy stworzenia stanu niepewności co do tego, 

w jakiej rzeczywistej wierze działał podmiot powołujący się na domniemanie (B. Janiszewska, 

Glosa do postanowienia SN z 18 listopada 2004 r., I CK 230/04, „Rejent” 2006, nr 12, s. 121). 


9. Domniemanie dobrej wiary wyrażone w art. 7 ma charakter domniemania prawnego, 

wzruszalnego, opartego na przesłance uzależnienia skutków prawnych od występowania dobrej 

lub złej wiary i płynącym z tej przesłanki wniosku o występowaniu dobrej albo złej wiary 

(wyrok SN z 24 maja 2005 r., V CK 48/05, MoP 2005, nr 12, s. 571). 

10. „Sąd nie musi kierować się domniemaniem przewidzianym w art. 7 k.c., jeśli uznaje jego 

obalenie w wyniku toczącego się postępowania dowodowego” (postanowienie SN z 13 października 

2005 r., IV CK 165/05, LexPolonica nr 1632088). 

11. „Konstrukcja art. 7 k.c. opiera się na domniemaniu dopuszczającym przeciwdowód oraz 

że domniemanie to może być obalone za pomocą wszelkich środków dowodowych. Ocena, 

czy domniemanie dobrej wiary zostało w konkretnym wypadku obalone dowodami złej wiary, 

zależy od wyników postępowania dowodowego” (wyrok SN z 19 czerwca 1997 r., III CKN 

114/97, LexPolonica nr 1935510). 

12. Domniemanie istnienia dobrej wiary wywołujące określone skutki w zakresie roszczeń 

właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy (art. 224 § 1, 

art. 228) odnosi się zarówno do posiadacza samoistnego, jak i zależnego (art. 230). Domniemanie 

to jest wzruszalne, ale ciężar jego obalenia spoczywa na dochodzącym roszczenia, który 

z przypisania złej wiary pozwanej wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne (wyrok SN 

z 5 listopada 2010 r., I CSK 3/10, Lex nr 786547). 

13. Przepis art. 7 k.c. stanowi wyjątek – lex specialis – względem art. 6, ponieważ w odniesieniu 

do faktu dobrej wiary zdejmuje ciężar związanego z nią dowodu z podmiotu, który 

korzysta z jej skutków prawnych. W myśl art. 6 podmiot ten zmuszony byłby prowadzić trudny 

dowód na istnienie swojej dobrej wiary, lecz dzięki domniemaniu z art. 7 jest z tego zwolniony, 

a ewentualny dowód przeciwny obciąża drugą stronę (postanowienie SN z 6 lutego 1998 r., 

I CKN 484/97, LexPolonica nr 1546765). 


14. Dobra albo zła wiara osób fizycznych stanowiących organy osoby prawnej skutkuje 

przypisaniem osobie prawnej tego stanu. Dla przyjęcia dobrej wiary osoby prawnej działającej 

poprzez organ kolegialny konieczna jest dobra wiara wszystkich jego członków dokonujących 

czynności, a nawet nieuczestniczącego w jej dokonaniu, jeżeli wiedział o czynności i mógł poinformować 

pozostałych o istniejącym stanie rzeczy (M. Pazdan, Dobra lub zła wiara…, s. 190 i n.). 

15. Nie istnieje definicja ustawowa dobrej wiary. Nie ma też pełnej zgodności co do tego, czy 

pojęcie to należy rozumieć tak samo na gruncie całego prawa cywilnego, a nawet czy w prawie 

rzeczowym chodzi zawsze o tę samą dobrą wiarę. A. Szpunar wyrażał przekonanie, że kryteria 

oceny są płynne, a tezy o jednolitości pojęcia dobrej wiary w polskim prawie rzeczowym nie 

da się utrzymać (A. Szpunar, Dobra wiara…, s. 4). 

16. Więzi pomiędzy członkami wieloosobowego organu osoby prawnej są znacznie silniejsze 

niż między osobami występującymi po tej samej stronie stosunku prawnego. Skłania to do 

daleko posuniętej ostrożności w przenoszeniu rozstrzygnięć sformułowanych na tle problematyki 

kolegialnych organów osoby prawnej na grunt zagadnień wyłaniających się w związku 

36 Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby 

z wielością podmiotów po stronie czynności prawnej. W rezultacie – analogicznie do sytuacji 

jak przy wadach oświadczeń woli – należałoby dążyć do niezależnego rozpatrywania następstw 

złej wiary występującej jedynie u niektórych osób uczestniczących w czynności po tej samej 

stronie (B. Swaczyna, Prawne konsekwencje…, s. 59). 

Tytuł II 

OSOBY 

Art. 7 

Literatura: M. Bednarek, Wzorce umów, w: System P.P., t. 5, 2006; T. Białek, K. Zajączkowska-Weremczuk, 

Ochrona danych osobowych przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, PUG 2007, nr 3; M. Bielecki, Kurator w spółce 

kapitałowej, Pr.Sp. 2007, nr 10; P. Bielski, Prowadzenie przedsiębiorstwa jako cecha konstrukcyjna spółki jawnej 

w prawie polskim, Pr.Sp. 2009, nr 2; G. Bieniek, H. Pietrzykowski, Reprezentacje Skarbu Państwa i jednostek samorządu 

terytorialnego, Warszawa 2006; W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, NP 1965, nr 5; 

P. Bodył-Szymala, Małoletni posiadaczem rachunku bankowego, cz. I, Pr.Bank. 2004, nr 12; M. Borkowski, Konsekwencje 

prawne działania „fałszywego” piastuna organu osoby prawnej, PPH 2008, nr 7; A. Cisek, Dobra osobiste i ich 

niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; K.A. Dadańska, Działanie osoby prawnej, Warszawa 

2006; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 8–32 k.c.; P. Drapała, Umowa o zwolnienie 

dłużnika przez osobę trzecią z obowiązku świadczenia (art. 392 k.c.), PS 2003, nr 2; E. Drozd, Uzyskanie pełnoletności 

przez zawarcie małżeństwa, NP 1969, nr 7–8; M. Dziurda, Reprezentacja Skarbu Państwa w procesie cywilnym, Kraków 

2005; J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym; „Rejent” 2003, nr 6; N. Gail, Skarb Państwa, 

Warszawa 1996; P. Granecki, Dobra osobiste w prawie polskim – zagadnienia dóbr osobistych osób prawnych, PS 2002, 

nr 5; T. Gizbert-Studnicki, Znaczenie terminu „domniemanie prawne” w języku prawnym i prawniczym, RPEiS 1974, 

nr 1; B. Gliniecki, Funkcje firmy przedsiębiorcy, PPH 2008, nr 4; E. Gniewek (red.), Kodeks..., 2011, uwagi do art. 

8–43 10 k.c.; K. Gondorek, A. Ustowska, Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem, Warszawa 1991; J. Grykiel, 

Pojęcie działalności gospodarczej i zawodowej w rozumieniu art. 43(1) k.c., SP 2005, nr 4; S. Grzybowski, System 

P.C., t. 1, 1985; M. Gutowski, Nieważność czynności prawnych, Warszawa 2006; J. Haberko, Umowa sprzedaży 

konsumenckiej zawarta poza lokalem przedsiębiorstwa, PS 2007, nr 3; J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, 

Warszawa 2006; U. Jackowiak (red.), Kodeks pracy z komentarzem, Gdynia 2004; T. Justyński, Poczęcie i urodzenie 

się dziecka jako źródło odpowiedzialności cywilnej, Kraków 2003; S. Kalus, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, 

Katowice 1989; K. Kańska, Pojęcie konsumenta w kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich, KPP 

2004, nr 1; W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia prawne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH 

2004, nr 12; W.J. Katner, Podwójna czy potrójna podmiotowość w prawie cywilnym, w: Księga Pamiątkowa Prof. 

M. Pazdana, Kraków 2005; A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t.1, 2009, uwagi do art. 8–32 k.c.; A. Kidyba, Prawo 

handlowe, Warszawa 2007; M. Klapczyńska, Firma i jej ochrona, Warszawa 2004; A. Klein, Zdolność prawna, zdolność 

do czynności prawnych i inne zdolności a klasyfikacja zdarzeń prawnych, SC 1969, t. XIII–XIV; W. Klyta, Siedziba 

osoby prawnej, KPP 2001, nr 3; A. Kołodziej, Licencja firmy. O naturze prawa do firmy po nowelizacji Kodeksu 

cywilnego, KPP 2004, nr 1; A. Kopff, Ochrona sfery życia prywatnego jednostki w świetle doktryny i orzecznictwa, ZNUJ 

1982, nr 100; B. Kordasiewicz, Jednostka wobec środków masowego przekazu, Wrocław 1991; B. Kordasiewicz, 

W sprawie obiektywnych i subiektywnych kryteriów oceny naruszenia dóbr osobistych, w: Prace z prawa cywilnego. 

Wydane dla uczczenia pracy naukowej Profesora Józefa Stanisława Piątowskiego, red. B. Kordasiewicz, E. Łętowska, 

Ossolineum 1985; S. Koroluk, Nowa definicja konsumenta w k.c., „Radca Prawny” 2003, nr 3; S. Koroluk, Zmiana 

definicji konsumenta w Kodeksie cywilnym – Propozycja interpretacji, MoP 2003, nr 10; C. Kosikowski, Pojęcie przedsiębiorcy 

w prawie polskim, PiP 2001, nr 4; K. Kruszewska-Sobczyk, M. Sobczyk, Niedozwolone klauzule w umowach 

zawieranych przez konsumenta, „Radca Prawny” 2004, nr 4; K. Lubiński, Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa 

1979; E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004; J. Marciniak, Treść i sprawowanie 

opieki nad małoletnim, Warszawa 1975; E. Marszałkowska-Krześ, Wpisy w rejestrze przedsiębiorców dotyczące 

spółek handlowych, Warszawa 2004; J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona, MoP 2006, 

nr 10; L. Morawski, Domniemania a dowody prawnicze, Toruń 1981; J.P. Naworski, Wpis do rejestru sądowego jako 

przesłanka nabycia osobowości prawnej, „Glosa” 2000, nr 5; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2005; M. Nesterowicz, 

Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w „procesach lekarskich”, PiP 2005, nr 3; M. Nogaj, Problemy 

związane ze statusem rezydenta i nierezydenta w świetle przepisów prawa dewizowego, ze szczególnym uwzględnieniem 

obowiązków banków upoważnionych, „Radca Prawny” 2000, nr 3; J. Nowacki, Domniemania prawne, Katowice 

1976; A. Oleszko, Strony czynności notarialnych jako „konsumenci”, „Rejent” 2006, nr 6; L.K. Paprzycki, 

Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty postępowania cywilnego w przedmiocie ubezwłasnowolnienia – zagadnienia 

prawne, „Palestra” 2009, nr 1–2; M. Pazdan, Cudzoziemiec klientem polskiego notariusza, „Rejent” 2001, nr 7–8; 

M. Pazdan, Domniemania dotyczące kommorientów w prawie cywilnym, w: Rozważania o państwie i prawie, Katowice 

1993; M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, PiP 2001, nr 2; M. Pazdan, Niektóre konsekwencje teorii 

organów, ZNUŚ 1969, t. I; M. Pazdan, w: System P.P., t. I, Warszawa 2007; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, 

t. 1,2008, uwagi do art. 8–32 k.c.; M. Piotrowska, Notariusz – nietypowy przedsiębiorca?, „Rejent” 2007, nr 7–8; 

M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2009; W. Pyzioł, Umowa 

Piotr Nazaruk 

37

Art. 8 


rachunku bankowego a zasada swobody kontraktowania (zagadnienia wybrane, cz. II), Pr. Bank. 1996, nr 1; G. Radecki, 

Organy osób prawnych kościoła katolickiego w Polsce, „Rejent” 2003, nr 7–8; Z. Radwański, Koncepcja praw 

podmiotowych osobistych, RPEiS 1988, nr 2; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywilnego 

przeprowadzonych ustawą z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, nr 7–8; Z. Radwański (red.), Zielona księga. Optymalna 

wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006; M. Rejdak, Definicja konsumenta w rozumieniu 

kodeksu cywilnego (art. 22 1 k.c.), „Rejent” 2006, nr 1; S. Rudnicki, Ochrona dóbr osobistych na podstawie 

art. 23 i 24 k.c. w orzecznictwie Sądu najwyższego w latach 1985–1991, PS 1992, nr 1; S. Rudnicki, Wybrane problemy 

z zakresu ochrony dóbr osobistych na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, w: Księga pamiątkowa dedykowana prof. 

Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; M. Safjan, Prawo wobec ingerencji w naturę ludzkiej prokreacji, Warszawa 

1994; M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2007; J. Sitko, Firma w świetle przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, 

nr 5, s. 25; E. Skowrońska-Bocian, Sytuacja jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, PUG 2007, 

nr 6; R. Skubisz, Prawo do firmy i jego ochrona, PiP 1993, nr 1; T. Sokołowski, Władza rodzicielska nad dorastającym 

dzieckiem, Poznań 1987; J. Szwaja, w: Komentarz KSH, t. V – uwagi do art. 43 1–10 ; T. Smyczyński, Nasciturus 

jako dobro prawne, w: Problemy kodyfikacji prawa cywilnego, Poznań 1990, s. 67–75; T. Smyczyński, Pojęcie i status 

prawny dziecka poczętego, SP 1989, nr 4; J. Strzebińczyk, System P.P., t. 12, 2012; A. Sylwestrzak, Obowiązki 

dziecka wobec rodziców, RPEiS 2001, nr 3; A. Szpunar, Domniemanie równoczesnej śmierci kilku osób uznanych za 

zmarłe, w razie wątpliwości, która z nich zmarła wcześniej – Glosa do orzeczenia SN z 25 listopada 1949 r., C 1500/49, 

PiP 1950, nr 4; A. Szpunar, Kilka uwag o ochronie praw osobistych, PS 2003, nr 1; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 

Warszawa 1979; J. Szwaja, O przyszłym uregulowaniu firmy, PiP 1994, nr 12, s. 40 i n.; J. Szwaja, Zasada 

wyłączności firmy, Pr.Sp. 2004, nr 5; M. Szydło, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim, PS 2002, nr 7–8; T. Targosz, 

Nadużycie osobowości prawnej, Kraków 2004; A. Taudul, Rezydencja podatkowa – praktyczne aspekty, PP 2006, nr 8; 

M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność do czynności prawnych, KPP 2003, nr 3; M.F. Wejman, Wzorce umów na stronach 

www i w poczcie elektronicznej, TPP 2000, nr 4; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys 

części ogólnej, Warszawa 2003; J. Wróblewski, Teorie osób prawnych – zarys podejścia semiotycznego, w: Studia 

z prawa cywilnego, Warszawa-Łódź 1983; P. Zaporowski, Czy przedsiębiorcą może być osoba fizyczna niemająca 

pełnej zdolności do czynności prawnych? „Palestra” 2006, nr 7–8; P. Zaporowski, Prowadzenie nabytego przedsiębiorstwa 

pod dotychczasową nazwą, PS 2005, nr 5; P. Zaporowski, Spory wokół nowego prawa firmowego, „Rejent” 2004, nr 5; 

P. Zaporowski, Zalety i wady unormowania skracania firm w art. 43 5 § 4 k.c., KPP 2006, nr 4; A. Żygadło, Ochrona 

tajemnicy bankowej jako dobra osobistego, PiP 2009, nr 5; T. Żyznowski, Firma w Kodeksie cywilnym, PS 2003, nr 9. 

Dział I 

OSOBY FIZYCZNE 

Rozdział I 

ZDOLNOŚĆ PRAWNA I ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH 

ZDOLNOŚĆ PRAWNA 

Art. 8. § 1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną. 

§ 2 (uchylony). 


1. Podmiotowość prawna to konstrukcja, na którą składają się dwa pojęcia, a mianowicie: 

zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych. Kodeks cywilny przyznaje każdemu 

człowiekowi i każdej osobie prawnej zdolność prawną. Zdolność prawna przysługuje każdemu 

człowiekowi zasadniczo w takim samym zakresie. Każda osoba fizyczna może więc stać 

się podmiotem praw i obowiązków dostępnych dla osób fizycznych. Kodeks cywilny reguluje 

stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Osoby te są więc 

podmiotami prawa występującymi w stosunkach społecznych i gospodarczych. W prawie polskim 

występują w zasadzie tylko te dwa rodzaje podmiotów prawa: osoby fizyczne, czyli jednostki 

ludzkie, i osoby prawne, czyli twory społeczne, którym prawo przyznaje podmiotowość prawną. 

W teorii, a także w praktyce, zwłaszcza gospodarczej, dopuszcza się możliwość samodzielnego 

działania jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, nazywanych niekiedy 

ułomnymi lub niepełnymi osobami prawnymi. 

38 Piotr Nazaruk


Art. 8 

2. Pojęcie zdolności prawnej nie zostało zdefiniowane w art. 8, gdyż ustawodawca uznał 

rozumienie tego pojęcia za utrwalone i niebudzące wątpliwości. Zdolność prawna w rozumieniu 

art. 8 jest kategorią ściśle normatywną. Na pewno nie jest to pojęcie potoczne. W języku 

codziennym bowiem nie ma ono żadnego znaczenia. Brak ustawowej definicji nie przekreśla 

normatywnego charakteru tego pojęcia. Zostało ono zatem użyte przez ustawodawcę w przepisie, 

którego treścią jest nadanie określonej kategorii osób zdolności prawnej. Zagadnienie 

zdolności prawnej jako koniecznego atrybutu każdej osoby (fizycznej, prawnej), warunkującego 

możliwość prawnie doniosłej obecności w obrocie, wiąże się z problematyką podmiotowości 

prawnej. Precyzyjne rozróżnienie tych pojęć nie jest możliwe. 

3. Powstanie zdolności prawnej osoby fizycznej, jako istoty ludzkiej, powstaje z chwilą 

jej urodzenia. Po urodzeniu osoba fizyczna nabywa atrybut zdolności prawnej, czyli zdolności 

do bycia podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych. Zdolność prawna jest atrybutem 

przysługującym każdemu człowiekowi. Nie można się jej zrzec ani też jej ograniczyć lub przenieść 

na inną osobę w drodze czynności prawnej. Zdolność prawna powstaje i wygasa z mocy 

samego prawa z chwilą powstania warunków przewidzianych w art. 8. 

4. Urodzenie człowieka to wydobycie się noworodka z ustroju matki. Urodzenie może być 

żywe albo martwe, a w tym ostatnim wypadku noworodek nie uzyskuje zdolności prawnej, 

ale jego ciało ma szczególny status zwłok ludzkich. Uzyskanie zdolności prawnej nie zależy 

od stanu zdrowia fizycznego lub umysłowego i w związku z tym zdolność prawna przysługuje 

także żywym noworodkom dotkniętym dysfunkcją somatyczną lub psychiczną. Niezdolność 

do dalszego życia i następująca już po żywym urodzeniu śmierć dziecka nie wpływa na uzyskanie 

przez nie zdolności prawnej. Zdolność taką ma także każde z tzw. bliźniąt syjamskich, 

mających wspólną część ciała. Ciało ludzkie jest substratem osoby fizycznej. O istnieniu osoby 

fizycznej można mówić wtedy, gdy spełnione są łącznie dwie przesłanki: istnieje ciało ludzkie 

oraz mamy do czynienia z życiem ludzkim. 

5. Konstrukcja prawna osoby fizycznej wynika w istotnej mierze z potrzeb życia społecznego 

i obrotu prawnego, dlatego fakt urodzenia się dziecka i jego fizyczne oddzielenie się od 

organizmu matki należy najpierw rozpatrywać w wymiarze praktycznym. Osobą fizyczną jest 

zatem człowiek od chwili urodzenia, natomiast przedtem określany jest mianem nienarodzonego 

dziecka, czyli nasciturusa. 

6. Status prawny nasciturusa w polskim prawie został pierwotnie uregulowany art. 6 

ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności 

przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.), który dodał § 2 do art. 8 k.c. 

o następującym brzmieniu: „Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa 

i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe”. Przepis ten został 

uchylony przez ustawę z 30 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie 

płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych 

innych ustaw (Dz.U. Nr 139, poz. 646 ze zm.). W okresie jego obowiązywania zdolność prawną 

miało także dziecko poczęte (nasciturus), z tym że zdolność ta była bezwarunkowa w sferze praw 

niemajątkowych, miała zaś charakter warunkowy w zakresie praw i zobowiązań majątkowych. 

Nasciturus jest człowiekiem i podlega takiej samej ochronie, jak każdy inny człowiek, ale początku 

zdolności prawnej nie można utożsamiać z normatywnym początkiem życia ludzkiego. 

Te dwie kategorie nie spotykają się bowiem na jednej płaszczyźnie znaczeniowej. 

7. Warunkowa zdolność prawna nasciturusa to koncepcja, która przyjmuje, że ma on 

ogólną zdolność prawną, lecz pod warunkiem rozwiązującym, a nie zawieszającym. W myśl 

tej teorii nasciturusowi przysługują prawa podmiotowe, które gasną, jeżeli nie urodzi się on 

żywy. Prawo podmiotowe nasciturusa istnieje już przed jego narodzeniem, a po urodzeniu się 

dziecka to prawo podmiotowe warunkowe przekształca się w bezwzględne prawo podmiotowe 

przysługujące urodzonemu już dziecku i stanowi nadal to samo prawo podmiotowe (np. nasciturus 

warunkowo dziedziczy, a od urodzenia nadal dziedziczy spadek, ale już bezwarunkowo). 

Piotr Nazaruk 

39

Art. 8 



8. Ograniczenie zdolności prawnej to pojęcie doktrynalne (por. A. Wolter, J. Ignatowicz, 

K. Stefaniuk, Prawo cywilne..., s. 152), w ramach którego sformułowano dość dyskusyjny katalog 

takich ograniczeń, m.in.: zdolność do czynności prawnych, wiek osoby fizycznej, płeć, 

ubezwłasnowolnienie, stan psychiczny, obywatelstwo, skazujący wyrok karny. Zdolność do 

czynności prawnych nie oznacza tu, że bycie podmiotem tych praw jest uwarunkowane posiadaniem 

określonego stopnia zdolności czynnej. Ponieważ jednak do tego, aby dane prawo 

zaistniało w sytuacji prawnej danej osoby, konieczne jest wyrażenie przez nią w sposób prawnie 

doniosły woli, ustawodawca ogranicza taką możliwość przez wymagania dotyczące zdolności do 

czynności prawnych (np. praw małżeńskich). Także stan psychiczny i fizyczny osoby fizycznej 

nie wpływa na możność bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. 

Odgrywa natomiast istotną rolę w odniesieniu do zdolności do czynności prawych. 

9. Problem istnienia i treści stosunku prawnego związanego z prenatalnym leczeniem nasciturusa 

można rozwiązać w drodze analogiae iuris, biorąc pod uwagę system wartości ustawodawcy. 

Można więc przyjąć, że poszukiwane normy regulowałyby pozytywnie ochronę i proces 

podejmowania decyzji odnoszących się do zdrowia nasciturusa. W odniesieniu do dziecka 

pochodzącego od rodziców tworzących rodzinę decydowanie o terapii prenatalnej powinno 

dokonywać się w sposób zbliżony do tego, jaki wynika z władzy rodzicielskiej. O sprawach 

nasciturusa decydowaliby wspólnie jego rodzice, ponieważ zarówno matka, jak i ojciec nienarodzonego 

dziecka są zwykle zainteresowani jego przyszłym stanem zdrowia. W konsekwencji 

mogliby oni zawierać z lekarzem umowę o leczenie nasciturusa, którego należałoby traktować 

jak pacjenta i prowadzić dla niego osobną kartotekę, ponieważ wspólna kartoteka z matką 

grozi dokonaniem pomyłki terapeutycznej. 


10. Zdolność prawna – to kategoria prawa materialnego odpowiadająca, ogólnie rzecz ujmując, 

zdolności sądowej w postępowaniu cywilnym. Nie są to wprawdzie pojęcia tożsame, 

niemniej jednak zachodzi między nimi ścisła współzależność (uchwała SN z 14 grudnia 1990 r., 

III CZP 62/90, OSNCP 1991, nr 4, poz. 36). 

11. „Dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone w chwili śmierci swojego ojca spowodowanej 

wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, jeżeli urodzi się żywe, nabywa prawo do 

jednorazowego odszkodowania na podstawie art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy z 12 czerwca 1975 r. 

o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. 

Nr 30, poz. 144)” (uchwała SN z 30 listopada 1987 r., III PZP 36/87, OSNCP 1988, nr 2–3, 

poz. 23). 

12. Zdolność prawna osoby fizycznej ustaje w chwili jej śmierci, do tego czasu trwają i podlegają 

ochronie wszystkie osobiste prawa jednostki, a przede wszystkim jej naturalne prawo do 

życia (wyrok SN z 17 lipca 1997 r., III CKN 149/97, OSP 2000, nr 4, s. 63). 


13. Zdolność sądowa, podobnie jak zdolność prawna, nie podlega żadnym ograniczeniom. 

Jest to więc kategoria jednolita, a prawu nie są znane stopnie zdolności sądowej. Żadna z norm 

postępowania cywilnego nie daje podstaw do uznania, że w pewnych sytuacjach określonym 

osobom nie przysługuje zdolność sądowa. Zdolności tej nie można także pozbawić w orzeczeniu 

sądu. W szczególności nie powstają wątpliwości dotyczące wpływu takich kategorii, jak: 

zdolność do czynności prawnych, wiek, obywatelstwo, na zdolność sądową osoby fizycznej 

(W. Broniewicz, Zdolność sądowa…, s. 577). 

40 Piotr Nazaruk


14. Tocząca się do 1993 r. dyskusja doktrynalna doprowadziła do pewnego zbliżenia dawniej 

bardziej odległych stanowisk i powszechnie uznano, że sytuacja nasciturusa podlega, co do 

zasady, prawnej ochronie, a zarazem nie ma on pełnej zdolności prawnej. Sporne jednak było 

to, czy nie ma on jakiejkolwiek zdolności prawnej, czy też można mu przypisać jakąś „swoistą” 

zdolność prawną. Doniosłą próbą kompromisowej definicji nasciturusa było określenie, iż „nasciturus 

jest postacią życia ludzkiego” (T. Smyczyński, Pojęcie i status…, s. 25). 

DOMNIEMANIE URODZENIA DZIECKA ŻYWEGO 

Art. 9. W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. 


1. Domniemanie z art. 9 jest wzruszalne, jego obalenie jest, zgodnie z art. 234 k.p.c., 

dopuszczalne. Domniemanie to może być obalone w każdym postępowaniu, w którym zagadnienie, 

czy dziecko urodziło się rzeczywiście żywe, ma znaczenie dla rozstrzygnięcia istoty 

sprawy w innej sprawie sądowej lub też administracyjnej (np. może to nastąpić w postępowaniu 

sądowym w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku) czy też tylko w trybie szczególnym, 

a mianowicie w postępowaniu o unieważnienie lub sprostowanie aktu stanu cywilnego. 

2. Jedynie urodzenie dziecka żywego jest istotne dla ustalenia zdolności prawnej człowieka. 

Urodzenie martwe (zgon) nie powoduje skutku w postaci przyznania zdolności prawnej. 

Dziecko, które przychodzi na świat martwe, nie uzyskuje statusu osoby fizycznej, a więc nie 

może być podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. Nie może ono uzyskać 

praw, które powstały wskutek zdarzeń, jakie wystąpiły przed urodzeniem się dziecka. 


3. Fakt urodzenia dziecka nie zależy już od czasu trwania ciąży lub osiągnięcia określonej 

minimalnej wagi (dawniej było to 500 g). Obecnie wystarczy, że noworodek wykazuje jakiekolwiek 

oznaki życia. Szczegółowe ustalenia dotyczące porodu dziecka uregulowano w rozporządzeniu 

Ministra Zdrowia z 21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji 

medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz.U. Nr 252, poz. 1697 ze zm.). 

4. Obalenie domniemania urodzenia żywego nie skutkuje nieważnością aktu urodzenia, gdyż 

w razie martwego urodzenia sporządza się akt urodzenia ze wzmianką w rubryce „Uwagi”, że 

dziecko urodziło się martwe (art. 38 ust. 2 p.a.s.c.). Akt niezawierający takiej wzmianki nie 

jest więc nieważny. Unieważnienie zaś aktu dokonuje się wtedy, gdy dwa akty stanu cywilnego 

stwierdzają to samo zdarzenie (art. 29 p.a.s.c.). 

PEŁNOLETNOŚĆ 

Art. 10. § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. 

§ 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie 

unieważnienia małżeństwa. 


Art. 9–10 

1. Osoba fizyczna uzyskuje pełnoletniość z mocy prawa w 18 roku życia. Dojrzałość 

biologiczną oraz umysłową każdy człowiek nabywa formalnie w tym oznaczonym momencie. 

Osoba fizyczna staje się zdolna do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej, uzy- 

Piotr Nazaruk 

41

Art. 10 


skuje możliwość rozumienia zarówno znaczenia podejmowanych czynności, jak i oświadczeń 

woli składanych przez inne podmioty. Przesłanka wieku jako przesłanka uzyskania pełnoletności 

jest obiektywna, chociaż nie ma charakteru bezwzględnego. 

2. Uzyskanie pełnoletniości na skutek zawarcia związku małżeńskiego, w przeciwieństwie 

do przesłanki wieku, która świadczy o uzyskaniu pełnej dojrzałości psychofizycznej, 

wprowadzono w celu zrównania sytuacji prawnej obojga nupturientów. Zawarcie małżeństwa 

przez osobę małoletnią wymaga zezwolenia sądu (art. 10 k.r.o.). 

Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód nie powoduje utraty zdolności do czynności prawnych 

osoby, która zawarła małżeństwo przed uzyskaniem pełnoletności. Skutki orzeczenia rozwodu 

nie mogą być w żadnym wypadku dalej idące niż skutki unieważnienia małżeństwa. 


3. Zgodnie z art. 10 k.r.o. mężczyzna może zawrzeć małżeństwo dopiero po ukończeniu 

lat osiemnastu, czyli po uzyskaniu pełnoletności. Nie jest to jednak oczywiste. Może się bowiem 

zdarzyć, że małżeństwo zawrze mężczyzna niemający ukończonych 18 lat (z reguły bez 

zezwolenia sądu, gdyż sąd takiego zezwolenia – w świetle art. 10 k.r.o. – wydać nie może). 

Ponieważ i takiego małżeństwa (podobnie jak małżeństwa zawartego przez kobietę w wieku 

poniżej 16 lat) nie można uznać za nieistniejące ani też za nieważne z mocy prawa, a jego 

wzruszenie może nastąpić jedynie w trybie przewidzianym w art. 10 k.r.o., czyli w drodze 

unieważnienia, trzeba przyjąć, że również osoby, które zawrą małżeństwo mimo niemożności 

uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego, uzyskują pełnoletność z dniem zawarcia małżeństwa 

(S. Dmowski, w: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 10). 

4. Pojęcie „młodociany” występuje natomiast w prawie pracy. Zgodnie z art. 190 § 1 k.p. 

młodocianym jest osoba, która ukończyła lat 15, a nie przekroczyła lat 18. Zdaniem M. Piankowskiego 

różnica wieku w prawie cywilnym i w prawie pracy jest zamierzona. Ustawodawca, 

biorąc pod uwagę potrzebę szczególnej ochrony praw i interesów osób, które nie ukończyły 

16. roku życia, podniósł górną granicę wieku dla dopuszczalności nawiązywania stosunku 

pracy, wykluczając w ten sposób ich zarobkowe zatrudnianie (M. Piankowski, w: Kodeks 

pracy…, s. 190). 


5. „Pojęcie «dorosły» w rozumieniu art. 43 k.p.a. jest tożsame z pojęciem «pełnoletni» użytym 

w art. 10 § 1 k.c.” (postanowienie NSA z 3 grudnia 1993 r., SA/Po 1931/93, ONSA 1995, 

nr 2, poz. 53). 


6. Zezwolenie kobiecie, która ukończyła lat 16, na wstąpienie w związek małżeński, jest 

wydawane przez sąd, jeżeli z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne 

z dobrem założonej rodziny. Jako ważny powód podaje się najczęściej urodzenie dziecka, fakt 

zajścia nupturientki w ciążę, a nawet trwające dłuższy czas pożycie osób, które pragną wstąpić 

w związek małżeński (J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, s. 101). 

7. Konsekwencją odrzucenia koncepcji naturalnej zdolności do czynności prawnych jest 

przyznanie zdolności do czynności prawnej (w pełni lub jako ograniczonej) osobie, która na 

przykład ukończyła określoną liczbę lat i nie została ubezwłasnowolniona, nawet jeżeli osoba 

ta nie jest sprawna umysłowo (M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność…, s. 497). 

42 Piotr Nazaruk


PEŁNA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH 

Art. 11. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. 


1. Zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i obowiązków z zakresu 

prawa cywilnego własnym działaniem oraz we własnym imieniu. Osoba mająca zdolność do 

czynności prawnych może swym własnym działaniem nabywać i tracić prawa oraz zaciągać 

zobowiązania – wywoływać skutki prawne w drodze czynności prawnych. Zdolność do czynności 

prawnych jest przymiotem zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych. W tym ostatnim 

przypadku każda osoba prawna uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolność do 

czynności prawnych jest przymiotem zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych. W tym 

ostatnim przypadku każda osoba prawna uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych. 

2. Atrybut pełnej zdolności do czynności prawnych polega na dokonywaniu wszelkich 

czynności o charakterze cywilnoprawnym w granicach przysługującej jej zdolności prawnej 

zarówno we własnym imieniu, jak i na rzecz innej osoby (jako pełnomocnik lub przedstawiciel 

ustawowy). W Kodeksie cywilnym dodatkowo kilka postanowień dotyczących oświadczenia 

woli może składać jedynie osoba o pełnej zdolności do czynności prawnych osobiście, tj. z wykluczeniem 

pełnomocnika, m.in. sporządzenie lub odwołanie testamentu (art. 944 § 1 k.c.), 

sprawowanie władzy rodzicielskiej, przysposobienie dziecka (art. 114 1 § 1 k.r.o.), a także 

pełnienie funkcji opiekuna (art. 148 k.r.o.) lub kuratora (art. 178 § 2 w zw. z art. 148 k.r.o.). 

3. Utrata pełnej zdolności do czynności prawnych może nastąpić tylko w wyniku ubezwłasnowolnienia 

całkowitego. Dopóki nie dojdzie do ubezwłasnowolnienia, osoba ta ma pełną 

zdolność, chociażby była psychicznie chora (uchwała SN z 12 grudnia 1960 r., I CO 25/60, 

OSNCP 1961, nr 2, poz. 32). Oświadczenie woli złożone przez taką osobę (psychicznie chorą, 

lecz nieubezwłasnowolnioną) może być uznane za nieważne, ale nie z braku pełnej zdolności 

do czynności prawnych, lecz z powodu wady oświadczenia woli (art. 82). 


4. Choroba i leczenie w poradni zdrowia psychicznego nie uzasadniają przyjęcia braku 

zdolności strony do czynności procesowych (art. 65 § 1 k.p.c.). Zły stan zdrowia nie unicestwia 

też zdolności do czynności prawnych, zgodnie z art. 201 § 1 pkt 4 ord.pod. Organ podatkowy 

zawiesza postępowanie w razie utraty przez stronę zdolności do czynności prawnych. Sam fakt 

zaistnienia stanu braku zdolności rozumienia oraz potwierdzonych zaświadczeniami lekarskimi 

i kartą leczenia szpitalnego zaburzeń psychicznych nie upoważnia do zawieszenia postępowania 

podatkowego, skoro podmiot postępowania nie został ubezwłasnowolniony ani nawet nie toczy 

się postępowanie w sprawie jego ubezwłasnowolnienia (wyrok NSA w Gdańsku z 13 lipca 

2001 r., I SA/Gd 980/00, Lex nr 53892). 


Art. 11 

5. „Osiągnięcie pełnoletności przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych (potencjalnego 

mocodawcę) nie pozbawia ustanowionego (wyznaczonego) adwokata uprawnienia do dalszej 

obrony już pełnoletniej strony” (wyrok SN z 15 lipca 1974 r., I CR 366/74, OSPiKA 1976, 

nr 10, poz. 178). 

6. „Pełnomocnictwo procesowe udzielone w imieniu małoletniego dziecka przez jego przedstawiciela 

ustawowego nie wygasa z chwilą uzyskania przez to dziecko pełnoletniości” (uchwała 

SN z 11 października 1995 r., III CZP 139/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 17). 

Piotr Nazaruk 

43

Art. 12 


7. Od zdolności do czynności prawnych należy odróżnić tzw. zdolność deliktową (art. 425 

i 426 k.c.) oraz zdolność wekslową (w sferze stosunków wekslowych). Zdolność do czynności 

prawnych stanowi podstawę pochodnej od niej zdolności procesowej (postanowienie SN 

z 13 października 1982 r., III CRN 129/82, LexPolonica nr 321246). 


8. Przedsiębiorcą może być tylko osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych 

w rozumieniu art. 11 k.c. (osoba pełnoletnia). Osoba pełnoletnia częściowo ubezwłasnowolniona 

korzysta z kurateli i bez zgody jej przedstawiciela ustawowego nie może podejmować 

ważnych czynności prawnych polegających na zaciąganiu zobowiązania lub rozporządzaniu 

swoim prawem (art. 17 k.c.). Nie może zatem podejmować i wykonywać działalności gospodarczej. 

To samo dotyczy osoby niepełnoletniej (C. Kosikowski, Pojęcie przedsiębiorcy…, s. 15). 

9. Zdolność do czynności prawnych, podobnie jak zdolność prawna, kwalifikowana jest 

ponadto do kategorii tzw. zdolności czynnych, polega bowiem na aktywnym działaniu określonego 

podmiotu. Zdaniem niektórych autorów do zdolności czynnej zaliczana jest również 

zdolność do działań prawnych oraz zdolność do zajęcia prawnie relewantnej postawy. Takie 

stanowisko wyraził przede wszystkim M. Pazdan, w: M. Safjan (red.), System, t. I, 2007, s. 992. 

BRAK ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH 

Art. 12. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 

trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. 


1. Zakres braku zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej wynika z młodego 

wieku albo z okoliczności całkowitego ubezwłasnowolnienia. Art. 12 określa, jakim osobom 

fizycznym, mającym od chwili urodzenia zdolność prawną (art. 8), nie przysługuje w ogóle 

zdolność do czynności prawnych. Brak zdolności do czynności prawnych wynika z młodego 

wieku albo z okoliczności całkowitego ubezwłasnowolnienia. Zgodnie z art. 14 § 1 czynności 

dokonane przez osobę niemającą zdolności do czynności prawnych (czyli przez osobę niemającą 

ukończonych 13 lat lub całkowicie ubezwłasnowolnioną) są w zasadzie nieważne (na temat 

wyjątków od tej zasady – patrz uwagi do art. 14 § 2). 

2. O ile istota regulacji art. 11 określa chwilę uzyskania pełnej zdolności do czynności 

prawnych, o tyle kolejny przepis (art. 12) wskazuje, kiedy podmiot, który ma zdolność prawną 

w pełnym zakresie, nie może już samodzielnie występować w obrocie cywilnoprawnym. Kryteria, 

które decydują o odpowiedniej kwalifikacji prawnej, to wiek oraz ubezwłasnowolnienie 

całkowite. W ocenie ustawodawcy osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zostaje pozbawiona 

zdolności do czynności prawnych w tych samych granicach co małoletni, który nie ukończył 

13. roku życia. 

3. Brak zdolności procesowej występuje u ubezwłasnowolnionego całkowicie. Utrata zdolności 

do czynności prawnych, spowodowana całkowitym ubezwłasnowolnieniem, trwa pomimo 

odzyskania sprawności umysłowej, aż do czasu uchylenia przez sąd tego ubezwłasnowolnienia. 


4. Brak zdolności procesowej występuje u ubezwłasnowolnionego całkowicie, nie może on 

więc wystąpić skutecznie do sądu z wnioskiem o uchylenie postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. 

Nie może też wnieść skargi o wznowienie postępowania w takiej sprawie. Skuteczność 

44 Piotr Nazaruk


wniosku lub skargi w tej kwestii zależy od jej uzupełnienia przez przedstawiciela ustawowego 

(uchwała składu 7 sędziów SN z 10 listopada 1969 r., III CZP 56/69, OSNCP 1970, nr 7–8, 

poz. 118). Ubezwłasnowolniony natomiast może – zgodnie z art. 560 k.p.c. – zaskarżać postanowienia 

w postępowaniu dotyczącym jego ubezwłasnowolnienia, może również udzielić 

w tym zakresie pełnomocnictwa (postanowienie SN z 24 stycznia 1968 r., I CR 631/67, OSNCP 

1968, nr 8–9, poz. 153). 


5. „Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona może czynności procesowe podejmować wyłącznie 

przez ustanowionego opiekuna. Dotyczy to wszystkich czynności procesowych, a więc nie tylko 

wytoczenia powództwa, ale także wszelkich innych czynności w toku postępowania sądowego” 

(postanowienie SN z 3 kwietnia 1981 r., IV CZ 38/81, OSPiKA 1982, nr 5–6, poz. 66). 

6. Wniosek (o odszkodowanie i zadośćuczynienie za oczywiście niesłuszne zatrzymanie) 

pochodzący od osoby ubezwłasnowolnionej osobiście nie może być rozpoznawany, ponieważ 

ubezwłasnowolniony nie ma zdolności do czynności prawnych, a więc czynności prawne dokonane 

przez taką osobę są nieważne (art. 12 i 14 k.c.). Jest to sytuacja odpowiadająca brakowi 

skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 11 pkt 4 k.p.k.), przeto nie nadaje się do konwalidacji. 

Stwierdzenie owej możliwości uzasadnia uchylenie sprawy do ponownego rozpoznania w I instancji, 

gdy podejrzenie owego ubezwłasnowolnienia nie jest należycie wykazane, a wynika 

tylko z nieuwierzytelnionej kserokopii wadliwie sporządzonego tekstu orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu” 

(postanowienie SA z 28 sierpnia 1997 r., II AKz 145/97, KZS 1997, nr 8, poz. 42). 


7. W prawie polskim choroba psychiczna nie wpływa wprost na zdolność do czynności 

prawnych (wpływ taki wywiera dopiero ubezwłasnowolnienie), a może stanowić jedynie wadę 

oświadczenia woli z art. 82 k.c. (M. Pazdan, Cudzoziemiec klientem…, s. 172). 

8. Kompetencje opiekuna jako przedstawiciela ustawowego podopiecznego są zbieżne 

z uprawnieniami przysługującymi rodzicom sprawującym władzę rodzicielską. Według art. 156 

k.r.o. opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych 

sprawach, które dotyczą majątku lub osoby podopiecznego. Do spraw tych zaliczane są zazwyczaj 

sprawy mające decydujące znaczenie dla prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego 

takiej osoby, przygotowania jej do należytego funkcjonowania w życiu społecznym przy wykorzystaniu 

uzdolnień i indywidualnych możliwości (J. Marciniak, Treść i sprawowanie…, s. 65). 

UBEZWŁASNOWOLNIONY CAŁKOWICIE 

Art. 13. § 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona 

całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego 

rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest 

w stanie kierować swym postępowaniem. 

§ 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on 

jeszcze pod władzą rodzicielską. 


Art. 13 

1. Treść regulacji art. 13 normuje jedynie ubezwłasnowolnienie całkowite, tylko takie 

bowiem może być orzeczone zarówno w stosunku do osoby pełnoletniej, jak i niemającej 

ukończonych lat osiemnastu, ale mającej ukończonych lat trzynaście. Jest rzeczą oczywistą, że 

Piotr Nazaruk 

45

Art. 13 


orzeczenie ubezwłasnowolnienia, zarówno całkowitego, jak i częściowego, nie wchodzi w grę 

w stosunku do osoby, która nie ukończyła lat trzynastu, gdyż taka osoba – zgodnie z art. 12 

– nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego 

natomiast może nastąpić tylko względem osoby pełnoletniej. Niemożność orzeczenia 

ubezwłasnowolnienia częściowego wobec osoby w wieku między trzynastym a osiemnastym 

rokiem życia jest oczywista. Osoba w tym wieku ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych 

z mocy samego prawa. 

2. Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego określono w art. 13 § 1, z którego wynika 

jednoznacznie, że do ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby w wieku powyżej lat trzynastu 

(warunek osiągnięcia tego wieku jest pierwszą i podstawową przesłanką, od której uzależniona 

jest możliwość ubezwłasnowolnienia) może dojść tylko wtedy, gdy są spełnione w chwili orzekania 

o ubezwłasnowolnieniu dwie dalsze (poza wiekiem) przesłanki, a mianowicie: 1) osoba, 

której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jest chora psychicznie, niedorozwinięta 

umysłowo lub też dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem 

lub narkomanią, i 2) wskutek tej choroby „nie jest w stanie kierować swym postępowaniem”. 

3. Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego można podzielić na dwie kategorie: skutki 

ogóle oraz skutki szczególne odnoszące się do konkretnych dziedzin życia. Ogólnym skutkiem 

ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zmiana dotychczasowego statusu prawnego samego 

ubezwłasnowolnionego. Do skutków szczególnych można zaliczyć m.in.: zakaz zawierania 

związku małżeńskiego (art. 11 § 1 k.r.o.) albo zakaz bycia prokurentem (art. 109 1 § 2 

§ 1 k.c.). 

Skutek przewidziany w art. 13 § 2 k.c. dotyczy już skutków następczych związanych z utratą 

zdolności do czynności prawnych. 

4. Ustanowienie opieki dla ubezwłasnowolnionego całkowicie wynika z tego, iż nie 

może on samodzielnie występować w obrocie cywilnoprawnym. Zgodnie z odesłaniem zawartym 

w art. 175 k.r.o. do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio 

przepisy o opiece nad małoletnim. W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby niepełnoletniej 

– w wieku powyżej lat trzynastu – to w wypadku, gdy pozostawała ona pod władzą 

rodzicielską, od uprawomocnienia się postanowienia sądu o ubezwłasnowolnieniu całkowitym 

rodzice nadal sprawują tę władzę. Opiekę dla takiej osoby ustanawia się tylko wówczas, gdy 

nie pozostaje już ona (niezależnie od przyczyn) pod władzą rodzicielską. 


5. Z art. 13 i 16 wynika wyraźnie, że zarówno ubezwłasnowolnienie całkowite, jak i częściowe 

może nastąpić tylko z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego 

rodzaju zaburzeń psychicznych. Inna ułomność osoby, niezależnie od tego, co jest jej przyczyną, 

nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia. Przesłankę ułomności uzasadniającej nawet potrzebę 

ustanowienia – na podstawie art. 183 k.r.o. – kuratora dla osoby niepełnosprawnej (curator 

debilis) należy ujmować liberalnie. W przypadku ogólnego niedołęstwa wywołanego starością 

należy zastanawiać się raczej nad potrzebą ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej 

niż nad potrzebą ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego. Oczywiście przy tzw. 

starczym zespole psychoorganicznym zajęcie właściwego stanowiska może nasuwać istotne 

trudności. Sąd, rozważając, czy należy orzec ubezwłasnowolnienie, czy też ustanowić kuratora 

dla osoby ułomnej, powinien kierować się tym, jakie rozstrzygnięcie będzie korzystniejsze dla 

danej osoby i w konkretnych okolicznościach faktycznych. 

6. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite regulują przepisy art. 544–560 1 k.p.c. 

Ustawą z 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych 

innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 831) w istotny sposób znowelizowano powołane unormowania 

46 Piotr Nazaruk


Kodeksu postępowania cywilnego. W uzasadnieniu nowelizacji podkreślono też podstawowe 

cele wprowadzanych zmian. Po pierwsze, sam wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz toczące się 

na jego podstawie postępowanie sądowe nie przesądza jeszcze o ubezwłasnowolnieniu osoby 

w nim wskazanej. Dlatego konieczne jest dokonanie zmiany dotychczasowej terminologii. 

Pojęcie „osoba, która ma być ubezwłasnowolniona” powinno być zastąpione bardziej prawidłowym 

określeniem „osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie”. Konsekwencją 

tego założenia jest także rozszerzenie obowiązków sądu wobec osoby, której dotyczy wniosek, 

oraz przeprowadzenie postępowania dowodowego na wielu płaszczyznach z udziałem samego 

zainteresowanego, biegłych lekarzy: psychiatry, neurologa czy psychologa oraz innych uczestników 

postępowania. 

7. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie należy do właściwości sądów okręgowych, orzekających 

w składzie 3 sędziów zawodowych (art. 544 k.p.c.). W sprawach tych właściwy jest sąd 

miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek, a w braku miejsca zamieszkania – sąd 

miejsca jej pobytu. Na tak określoną właściwość sądu nie ma wpływu czasowy pobyt w miejscowości 

położonej na obszarze właściwości innego sądu (postanowienie SA w Warszawie 

z 6 listopada 2001 r., I ACa 309/01, OSA 2003, nr 1, s. 2). 

8. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie może być wszczęte tylko na wniosek. Krąg osób 

uprawnionych do złożenia wniosku został określony w art. 545 § 1 k.p.c., tj.: małżonek osoby, 

wobec której będzie toczyć się postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej, 

rodzeństwo oraz przedstawiciel ustawowy. Krewni nie mogą jednak zgłaszać odpowiedniego 

wniosku, jeżeli dany podmiot ma przedstawiciela ustawowego. 


9. „Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która 

z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem 

albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia 

codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie 

i rodziny tegoż wnoszącego” (postanowienie SN z 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83, 


10. „W świetle przepisów art. 13 § 1 i 16 § 1 k.c. podstawą ubezwłasnowolnienia nie może 

być – sam przez się – zarzut marnotrawstwa, o ile nie łączy się on z chorobą psychiczną, niedorozwojem 

umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi” (postanowienie SN 

z 14 marca 1977 r., II CR 58/78, LexPolonica nr 318364). 

11. „Ubezwłasnowolnienie leży w interesie osoby ubezwłasnowolnionej także wtedy, gdy 

w jego wyniku stworzone zostaną korzystniejsze warunki do uporządkowania stosunków majątkowych 

tej osoby. Prawa majątkowe osoby ubezwłasnowolnionej mogą być z korzyścią dla 

niej reprezentowane przez opiekuna prawnego (art. 13 § 2 k.c.), który we wszystkich ważniejszych 

sprawach dotyczących osoby i majątku podopiecznego musi uzyskiwać zgodę sądu 

opiekuńczego (art. 156 w zw. z art. 175 k.r.o.)” (postanowienie SN z 17 lutego 1981 r., II CR 



Art. 13 

12. O ustaleniu występowania medycznych przesłanek ubezwłasnowolnienia musi decydować 

nie tylko psychiatra lub neurolog, ale przede wszystkim, czy też ostatecznie, psycholog, który, 

oceniając sprawność intelektualną takiej osoby, może ustalić jej zdolność do samodzielnego 

uczestniczenia w toczącym się w jej sprawie postępowaniu, a także zdolność do kierowania 

swym postępowaniem według art. 13 § 1 k.c. albo prowadzenia jej spraw wg art. 16 § 1 k.c. 

(L.K. Paprzycki, Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty…, s. 9). 

Piotr Nazaruk 

47

Art. 14 


13. Może się okazać, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona – pomimo tego faktu – ma 

świadomość, że jej działania naruszają określone obowiązki małżeńskie wynikające z ustawy 

czy zasad współżycia społecznego. Możliwe jest również zaistnienie i takiej sytuacji, w której 

osoba całkowicie ubezwłasnowolniona będzie w pełni poczytalna, ale ubezwłasnowolnienie to 

nie zostało względem niej uchylone (J. Gajda, Glosa do wyroku SN z 5 stycznia 2001 r., V CKN 

915/00, OSP 2001, nr 6, s. 92). 

ZDOLNOŚĆ DO DZIAŁAŃ PRAWNYCH 

Art. 14. § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności 

prawnych, jest nieważna. 

§ 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do 

umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, 

umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące 

pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. 


1. Brak zdolności do czynności prawnych dotyczy dzieci w wieku poniżej 13 lat (zarówno 

zwyczajnie rozwijających się, jak i wykazujących dysfunkcje mentalne) oraz osób całkowicie 

ubezwłasnowolnionych. W myśl art. 14 § 1 czynność prawna dokonana przez osobę niemającą 

zdolności do czynności prawych jest nieważna, i jest to nieważność bezwzględna. Zakresem 

art. 14 objęte są czynności prawne jednostronne i dwustronne, rozporządzające i zobowiązujące. 

Są one bezwzględnie nieważne, ponieważ nie podlegają w żadnych okolicznościach 

konwalidacji. Nieważność czynności prawnej nie pozbawia pewnej doniosłości oświadczenia 

woli osoby niemającej zdolności do czynności prawnych, w tym względzie, że to oświadczenie 

stanowi miarodajny przejaw dążeń tej osoby, co powinno być wzięte pod uwagę przy ocenie 

sytuacji takiej osoby, dokonywanej przez jej przedstawiciela ustawowego albo strony umowy 

wskazanej w art. 14 § 2. 

2. Osoba niemająca zdolności do czynności prawnych nie może samodzielnie występować 

w obrocie cywilnoprawnym, czyli nie może własnym działaniem nabywać praw 

oraz zaciągać zobowiązań. Zakaz osobistego dokonywania czynności prawnych odnosi się do 

wszystkich czynności, zarówno jednostronnych, jak i dwustronnych, rozporządzających oraz 

zobowiązujących, odpłatnych lub pod tytułem darmym. Uzasadnieniem takiego rozwiązania jest 

potencjalny brak pełnego rozeznania podmiotu niemającego zdolności do czynności prawnych, 

a przede wszystkim założenie, że w wielu przypadkach nie zdaje on sobie sprawy z konsekwencji 

składanych oświadczeń woli oraz zachowania innych uczestników. 

3. Odstępstwa od zasady bezwzględnej nieważności z art. 14 § 2 dotyczą sytuacji, gdy 

umowa zawarta przez niezdolnego do czynności prawnych staje się ważna, jeżeli spełnione 

są następujące przesłanki: 1) umowa należy do umów powszechnie zawieranych w drobnych 

bieżących sprawach życia codziennego, 2) nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby 

niezdolnej, 3) została wykonana. Przy spełnieniu wszystkich wymienionych przesłanek konwalidacja 

umowy następuje z chwilą jej wykonania. 

4. Pojęcie umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia 

codziennego należy odnieść do wieku i sytuacji życiowej dziecka lub osoby ubezwłasnowolnionej. 

Dziecko może zarówno nabywać różne przedmioty do zaspokojenia swoich potrzeb 

konsumpcyjnych, jak i sprzedawać swoje przedmioty, w tym także zebrane przez siebie owoce 

lub wytworzone przez siebie drobne towary. Istotne znaczenie mają tutaj takie okoliczności 

jak charakter środowiska społecznego czy sytuacja materialna rodziców dziecka znana jego 

48 Piotr Nazaruk


kontrahentowi (np. dwunastoletnie dziecko mające bardzo zamożnych rodziców może kupić 

luksusowe zabawki). 

5. Konwersja z art. 521 § 2 następuje jedynie w przypadku, gdy przyczyną bezwzględnej 

nieważności umowy zwalniającego przejęcia długu jest brak zgody wierzyciela (art. 63). 

Jeśli nieważność tej umowy wynika z braku zdolności do czynności prawnych jednej ze stron 

(art. 14 § 1), z wadliwości złożonego oświadczenia woli (art. 82 i 83) albo z niedochowania 

formy wynikającej z art. 522, ustawowa konwersja zostaje wyłączona (P. Drapała, Umowa 

o zwolnienie…, s. 16). 


6. Pojęcie „drobne, bieżące sprawy życia codziennego”, o którym mowa w art. 14 § 2 k.c., 

należy interpretować, dążąc do jego obiektywizowania. O charakterze takich spraw decyduje wartość 

przedmiotu umowy, jej typowość w stosunkach społecznych charakterystycznych dla grupy, 

do której przynależy osoba niezdolna do czynności prawnych (małoletni), nieskomplikowanie 

procedury zawierania umowy. Wszystko to pozwala przyjąć, że małoletni niemający zdolności 

do czynności prawnych nie będzie mógł samodzielnie zawrzeć umowy rachunku bankowego, 

gdyż nie jest to zdarzenie prawne, które można racjonalnie kwalifikować do kategorii „drobnych, 

bieżących spraw życia codziennego” (P. Bodył-Szymala, Małoletni posiadaczem…, s. 76). 


7. „Wniosek (o odszkodowanie i zadośćuczynienie za oczywiście niesłuszne zatrzymanie) 

pochodzący od osoby ubezwłasnowolnionej osobiście nie może być rozpoznawany, bowiem 

ubezwłasnowolniony nie ma zdolności do czynności prawnych, a więc czynności prawne 

dokonane przez taką osobę są nieważne (art. 12 i 14 k.c.). Jest to sytuacja odpowiadająca 

brakowi skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 11 pkt 4 k.p.k.), przeto nie nadaje się do konwalidacji. 

Stwierdzenie owej możliwości uzasadnia uchylenie sprawy do ponownego rozpoznania 

w I instancji, gdy podejrzenie owego ubezwłasnowolnienia nie jest należycie wykazane, 

a wynika tylko z nieuwierzytelnionej kserokopii wadliwie sporządzonego tekstu orzeczenia 

o ubezwłasnowolnieniu” (postanowienie SA w Krakowie z 28 sierpnia 1997 r., II AKz 145/97, 

KZS 1997, nr 8, poz. 42). 


Art. 14 

8. Na mocy szczególnego przepisu art. 14 § 2 k.c. wskazane w nim umowy – pomimo że 

nieważne ab initio – stają się ważne z chwilą ich wykonania (czyli zwykle z chwilą przeniesienia 

posiadania rzeczy, stanowiącego realny komponent tej konsensualnej czynności). Umowy te 

są zatem nieważne, ale z uwagi na możliwość ich konwalidacji nie jest to definitywna, bezwzględna 

nieważność. Istota sytuacji związanej z problemem konwalidacji takich czynności 

jest przedmiotem ożywionej polemiki w doktrynie (por. M. Gutowski, Nieważność czynności…, 

s. 410–429 oraz podana tam literatura). 

9. W przypadku osoby niemającej zdolności do czynności prawnych zawarta przez nią umowa 

staje się ważna z chwilą jej wykonania. Bezsporne jest, że chwila zawarcia umowy oraz 

jej wykonania mogą być rozbieżne w czasie, przy czym ten drugi moment może mieć miejsce 

w terminie późniejszym. Wykonanie umowy będzie, co do zasady, tożsame ze spełnieniem 

świadczenia przez obie strony, nie tylko przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności 

prawnych, ale też przez jej kontrahenta. Wymóg wykonania umowy sprzedaży obejmuje zarówno 

skutki zobowiązujące, jak i rozporządzające. W razie rozbicia skutków prawnych do 

konwalidacji umowy przenoszącej własność sprzedanej rzeczy wystarczy wydanie tej rzeczy 

nabywcy [M. Pazdan, w: M. Safjan (red.), System P.P., t. I, 2007, s. 983]. 

Piotr Nazaruk 

49

Art. 15–16 

OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH 


Art. 15. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli 

lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. 


1. Ograniczona zdolność do czynności prawnych dotyczy trzech kategorii osób fizycznych: 

1) osób, które ukończyły 13 lat, a nie osiągnęły jeszcze pełnoletności, 2) osób ubezwłasnowolnionych 

częściowo, 3) osób, co do których ustanowiono doradcę tymczasowego w postępowaniu 

o ich ubezwłasnowolnienie – art. 549 § 1 k.p.c. (postanowienie SN z 21 czerwca 1968 r., 

I CZ 77/68, OSNCP 1969, nr 3, poz. 56). Sytuacja osoby o ograniczonej zdolności do czynności 

prawnych uregulowana jest w art. 17–22 k.c.: art. 17 dotyczy czynności zobowiązujących lub 

rozporządzających, art. 18 reguluje problematykę potwierdzenia umowy, art. 19 dotyczy czynności 

jednostronnych, art. 20 odnosi się do drobnych umów, art. 21 pozwala na rozporządzanie 

zarobkiem, a art. 22 dotyczy przedmiotów swobodnego użytku. 

2. Szczególne regulacje dotyczące osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych 

zawarto w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym; w art. 10 § 1 i art. 11 § 1 (w odniesieniu 

do możliwości zawarcia małżeństwa), w art. 74 i 77 § 2 (w odniesieniu do uznania dziecka – 

por. uwagi 3 i 4 do art. 19), w art. 94 § 1 (w odniesieniu do pieczy nad własnym dzieckiem), 

w art. 119 i 119 1 § 2 (w odniesieniu do zgody na adopcję). Ponadto Kodeks pracy w art. 22 

§ 3 i 190, 191, 304 5 reguluje możliwość zawarcia umowy o pracę przez taką osobę (por. uwagi 

8–11 do art. 21), a art. 59 pr.bank. pozwala na dysponowanie środkami zgromadzonymi na 

rachunku tej osoby. 


3. Poza osobami wskazanymi w art. 15 ograniczoną zdolność do czynności prawnych (na 

równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo) ma osoba, dla której ustanowiono doradcę 

tymczasowego w postępowaniu o jej ubezwłasnowolnienie (postanowienie SN z 21 czerwca 

1968 r., I CZ 77/687, OSNCP 1969, nr 3, poz. 56). 

4. „Przepisy Kodeksu pracy stanowią lex specialis w stosunku do art. 15 k.c., głoszącego, iż 

ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat 13” (uchwała 

składu 7 sędziów SN z 26 stycznia 1982 r., V PZP 8/81, OSNCP 1982, nr 7, poz. 94). 

UBEZWŁASNOWOLNIONY CZĘŚCIOWO 

Art. 16. § 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu 

choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, 

w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia 

ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. 

§ 2. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. 


1. Ubezwłasnowolnienie częściowe ma charakter fakultatywny, a sąd, uwzględniając 

całokształt sytuacji życiowej i rodzinnej osoby mającej ograniczoną zdolność do prowadzenia 

swoich zwykłych spraw, ocenia, czy ubezwłasnowolnienie częściowe jest celowe. Ubezwłasnowolnienie 

częściowe stanowi poważną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, jego 

50 Piotr Nazaruk


orzeczenie musi stanowić najlepsze, optymalne ukształtowanie sytuacji życiowej osoby fizycznej. 

Instytucja ta na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz 

interesu jej otoczenia (postanowienie SN z 15 maja 1969 r., I CR 132/68, z glosą S. Wójcika, 

NP 1970, nr 1, s. 114). 

2. Przyczyny ubezwłasnowolnienia częściowego są podobne do całkowitego, jednakże 

orzekanie ubezwłasnowolnienia całkowitego ma miejsce wówczas, gdy stan choroby psychicznej 

jest głęboki. Tylko w takim wypadku bowiem można mówić o stanie uniemożliwiającym kierowanie 

przez chorego „swym postępowaniem”. Lepszy stan zdrowa uzasadnia jedynie orzeczenie 

ubezwłasnowolnienia częściowego. Przepis art. 16 § 1 k.c. wskazuje enumeratywnie trzy grupy 

przyczyn dysfunkcji mentalnej uzasadniającej potrzebę pomocy danej osobie w prowadzeniu 

jej spraw: 1) chorobę psychiczną, 2) niedorozwój umysłowy, 3) zaburzenia psychiczne, takie 

jak pijaństwo lub narkomania. Oczywiście zarówno stan uniemożliwiający kierowanie swym 

postępowaniem, jak i stan wskazujący na potrzebę udzielenia pomocy w prowadzeniu spraw 

to kwestie ustalane indywidualne. 

3. Ustanowienie kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo oparte jest na instytucji 

kurateli przewidzianej w art. 16 § 2. Ma ona na celu przede wszystkim ochronę praw osoby 

mającej – na skutek ubezwłasnowolnienia częściowego – ograniczoną zdolność do czynności 

prawnych, zobowiązujących i rozporządzających, i to zarówno przy czynnościach jednostronnych, 

jak i przy umowach. Kurator ma kompetencję do reprezentowania tej osoby oraz do 

zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy postanowi tak sąd opiekuńczy. 


4. Krąg osób legitymowanych do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie wskazuje art. 545 

k.p.c., są to: małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz przedstawiciel ustawowy. Ponadto 

osoba fizyczna może sama zgłosić wniosek o ubezwłasnowolnienie swojej osoby (postanowienie 

SN z 20 października 1965 r., II CR 273/65, OSNCP 1966, nr 7–8, poz. 124, z glosą 

T. Rowińskiego, PiP 1968, nr 2, s. 326). 


Art. 16 

5. „Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która 

z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem 

albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia 

codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie 

i rodziny tegoż wnoszącego” (postanowienie SN z 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83, 


6. „Przepis art. 16 § 1 k.c. należy rozumieć w ten sposób, że osoba dotknięta zaburzeniami 

psychicznymi, co do której brak podstaw do całkowitego ubezwłasnowolnienia, może być 

ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli układ jej stosunków prawnych jest tego rodzaju, że 

zachodzi potrzeba zawierania przez nią czynności prawnych rozporządzających lub zobowiązujących 

wymienionych w art. 17 k.c. a nie objętych przepisem art. 20 k.c.” (postanowienie 

SN z 9 października 1974 r., I CR 500/74, Biul. SN 1974, nr 12, poz. 230). 

7. „W świetle przepisów art. 13 § 1 i 16 § 1 k.c. podstawą ubezwłasnowolnienia nie może 

być – sam przez się – zarzut marnotrawstwa, o ile nie łączy się on z chorobą psychiczną, niedorozwojem 

umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi” (postanowienie SN 

z 14 marca 1977 r., II CR 58/78, LexPolonica nr 318364). 

8. Marnotrawstwo (hulaszczy tryb życia i trwonienie majątku) nie stanowi obecnie oddzielnej 

podstawy ubezwłasnowolnienia częściowego, może być jednak symptomem zaburzeń psychicz- 

Piotr Nazaruk 

51

Art. 17 


nych osoby, które mogą stanowić taką podstawę (postanowienie SN z 5 lutego 1965 r., I CR 

399/64, OSNCP 1966, nr 1, poz. 5). 


9. O ustaleniu występowania medycznych przesłanek ubezwłasnowolnienia musi decydować 

nie tylko psychiatra lub neurolog, ale przede wszystkim, czy też ostatecznie, psycholog, który, 

oceniając sprawność intelektualną takiej osoby, może ustalić jej zdolność do samodzielnego 

uczestniczenia w toczącym się w jej sprawie postępowaniu, a także zdolność do kierowania 

swym postępowaniem – art. 13 § 1 k.c., albo prowadzenia jej spraw – art. 16 § 1 k.c. (L.K. Paprzycki, 

Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty…, s. 9). 

ZGODA PRZEDSTAWICIELA USTAWOWEGO 

Art. 17. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, 

przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie 

lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. 


1. Zgoda przedstawiciela ustawowego osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych 

stanowi podstawowy element systemu kontroli czynności osoby podlegającej pieczy tego 

przedstawiciela, który musi w kompleksowy sposób pogodzić elementy interesu osobistego 

i majątkowego tej osoby. Przedstawicielem ustawowym osoby małoletniej są rodzice albo opiekun, 

a kurator w odniesieniu do osoby częściowo ubezwłasnowolnionej. Zgoda przedstawiciela 

ustawowego musi być wyrażona w formie wskazanej w art. 63. 

2. Zakres czynności prawnych zawartych w art. 17 obejmuje zarówno czynności prawne 

jednostronne, jak i umowy, byleby były to czynności zobowiązujące lub rozporządzające. Na 

dokonanie takich czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego, chyba że przepis 

stanowi inaczej (np. art. 20–22). Czynności prawne niebędące czynnościami zobowiązującymi 

ani rozporządzającymi (np. umowa darowizny nieobciążona poleceniem w charakterze 

obdarowanego) co do zasady mogą być dokonywane przez osobę ograniczoną w zdolności 

do czynności prawnych bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Istnieją jednak w tej grupie 

czynności prawne, które z mocy wyraźnego przepisu wymagają zgody przedstawiciela 

ustawowego (np. uznanie dziecka; por. art. 74 k.r.o.). Istnieją też czynności prawne, których 

ograniczony w zdolności do czynności prawnych w ogóle nie może dokonywać (np. z mocy 

art. 944 § 1 pozbawiony jest zdolności testowania). 

3. Skutki braku zgody przedstawiciela ustawowego zależą od rodzaju czynności. W myśl 

art. 18 umowa zawarta bez jego zgody dotknięta jest sankcją bezskuteczności zawieszonej, 

i jako czynność niezupełna (negotium claudicans) wymaga dla swej ważności potwierdzenia 

(następczej zgody) przedstawiciela ustawowego tej osoby (por. uwagi do art. 18). Natomiast 

czynności jednostronne są nieważne ab initio (por. uwagi do art. 19). 


4. W myśl art. 58 pr.bank. małoletni posiadacz rachunku bankowego po ukończeniu 13 lat 

może swobodnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na swoim rachunku, chyba 

że sprzeciwi się temu jego przedstawiciel ustawowy. Zgoda taka nie będzie wymagana, gdy 

nie zachodzi żadna z okoliczności decydujących o zobowiązującym po stronie małoletniego 

charakterze umowy (W. Pyzioł, Umowa rachunku…, s. 91). 

52 Piotr Nazaruk



5. „Okoliczność, że matka dziecka jest ograniczona w zdolności do czynności prawnych, nie 

ma wpływu na skuteczność prawną jej oświadczenia do wyrażenia zgody na przysposobienie 

dziecka” (uchwała SN z 13 grudnia 1994 r., III CZP 159/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 53). 

6. „Rodzice mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego przewidzianego w art. 101 § 3 k.r.o. 

nabywać dla małoletniego dziecka nieruchomości na podstawie umowy darowizny w stanie 

wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich” (uchwała SN z 30 kwietnia 1977 r., 



7. Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może przyjąć darowiznę nieobciążoną 

żadnym zobowiązaniem. Nasuwają się jednak tutaj wątpliwości, czy dorastające dziecko 

może samodzielnie zadecydować o przyjęciu w ten sposób własności nieruchomości, co może 

spowodować istotną zmianę jego sytuacji życiowej i wychowawczej (por. T. Sokołowski, Władza 

rodzicielska…, s. 59 i n.). 

8. Dopuszczalne jest przyznanie osobie o ograniczonej zdolności do czynności prawnych 

statusu przedsiębiorcy oraz możliwości prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej 

(por. P. Zaporowski, Czy przedsiębiorcą…, s. 37). 

BRAK ZGODY PRZEDSTAWICIELA USTAWOWEGO 

Art. 18. § 1. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności 

do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od 

potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. 

§ 2. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić 

umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych. 

§ 3. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, 

nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może 

jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; 

staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu. 


Art. 18 

1. Funkcje regulacji zawartej w art. 18 mają na celu – po pierwsze – zapewnienie skutecznej 

kontroli zawierania umów przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych 

i ochronę jej interesu majątkowego. Po drugie, pozwalają tej osobie na zawarcie umowy 

i związanie kontrahenta w korzystnej dla siebie sytuacji, np. takiej, w której porozumienie się 

z przedstawicielem zabrałoby tak wiele czasu, że minęłaby okazja do zawarcia takiej korzystnej 

umowy. Potwierdzenia oświadczenia woli złożonego w umowie przez osobę mającą ograniczoną 

zdolność do czynności prawnych może dokonać jej przedstawiciel ustawowy, czyli jedno 

z rodziców lub oboje, opiekun lub też kurator lub sama osoba ograniczona w zdolności do 

czynności prawnych – po uzyskaniu pełnej zdolności do tych czynności. Jeżeli umowę zawarła 

osoba niepełnoletnia, może ją potwierdzić po uzyskaniu pełnoletności. 

2. Potwierdzenie czynności przewidziane w art. 18 § 1 może być wyrażone uprzednio 

przed zawarciem umowy, w chwili dokonania tej czynności prawnej albo następczo po jej 

zawarciu. Forma wyrażenia zgody musi czynić zadość wymaganiom wskazanym w art. 63. Potwierdzenie 

nie ma zastosowania w sytuacji, gdy na dokonanie czynności prawnej przez osobę 

Piotr Nazaruk 

53

Art. 19 


mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego. 

Gdyby więc małoletni, mający ponad trzynaście lat, zawarł umowę mającą na celu sprzedaż 

odziedziczonej nieruchomości, nawet za zgodą rodziców, ale bez zgody sądu, to takiej umowy 

rodzice nie mogliby już potwierdzić. 

3. Ważność umowy zawartej przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych 

zależy od wyrażenia zgody przez jej przedstawiciela. Umowa zawarta przez osobę o ograniczonej 

zdolności do czynności prawnych bez zgody jej przedstawiciela ustawowego dotknięta jest 

sankcją bezskuteczności zawieszonej i jako czynność niezupełna (negotium claudicans) wymaga 

dla swej ważności zgody przedstawiciela tej osoby – art. 18 § 1. Wyrażenie zgody sprawia, 

że umowa staje się ważna od chwili jej zawarcia. Jeżeli jednak dana czynność zawarta przez 

osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych jest bezwzględnie nieważna według 

art. 58, to w takim przypadku wyrażenie ewentualnej zgody przez przedstawiciela ustawowego 

nie ma żadnego wpływu na nieważność umowy. 


4. „Umowa dzierżawy zawarta bez zgody sądu opiekuńczego przez osobę ograniczoną w zdolności 

do czynności prawnych jest nieważna jako przekraczająca zakres zwykłego zarządu i nie 

podlega konwalidacji na podstawie art. 18 k.c.” (wyrok SN z 3 kwietnia 2007 r., II UK 178/06, 

OSNP 2008, nr 9–10, poz. 141). 

5. W stosunku do rodziców sprawujących władzę rodzicielską miernikiem czynności przekraczających 

zwykły zarząd majątkiem dziecka jest – zdaniem Sądu Najwyższego – „ciężar 

gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutków w sferze majątku małoletniego, wartości przedmiotu 

danej czynności oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów” (wyrok SN 

z 16 listopada 1982 r., I CR 234/82, LexPolonica nr 318371). 

JEDNOSTRONNA CZYNNOŚĆ PRAWNA BEZ WYMAGANEJ ZGODY 

Art. 19. Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama 

jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, 

czynność jest nieważna. 


1. Zakres przedmiotowy regulacji art. 19, podobnie jak art. 18, dotyczy czynności prawnej, 

przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie 

lub rozporządza swoim prawem, z tą różnicą, że chodzi tu o czynność prawną jednostronną. 

Jednostronna czynność prawna dochodzi do skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej 

strony (np. przyrzeczenie publiczne, przekaz), co nakazuje przyjęcie szerszego zakresu ochrony 

osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych. 

2. Zgoda na dokonanie czynności jednostronnej musi być uprzednia lub wyrażona najpóźniej 

w chwili dokonywania czynności. W braku tej zgody czynność jest ab initio bezwzględnie 

nieważna i nie może być już potwierdzona, ponieważ potwierdzenie nie wywoła już żadnych 

skutków prawnych [M. Pazdan, w: M. Safjan (red.), System P.P., t. I, 2007, s. 987]. 


3. Mężczyzna o ograniczonej zdolności do czynności prawnej może uznać dziecko, jednak 

wymaga to zgody jego przedstawiciela ustawowego (art. 74 k.r.o.). W braku takiej zgody taka 

54 Piotr Nazaruk


jednostronna czynność prawna jest nieważna (wyrok SN z 9 stycznia 1973 r., II CR 628/72, 

OSNCP 1973, nr 12, poz. 213). 

4. Oświadczenie o odrzuceniu spadku przez osobę niemającą pełnej zdolności do czynności 

prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego jest nieważne i nie może powodować wyłączenia 

tej osoby od dziedziczenia (orzeczenie SN z 13 listopada 1998 r., II CKU 64/98, niepubl.). 

UMOWY W DROBNYCH BIEŻĄCYCH SPRAWACH 

Art. 20. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela 

ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych 

w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. 


1. Zakres przedmiotowy regulacji w art. 20 jest taki sam jak w art. 14 § 2. W obu wypadkach 

chodzi o zawieranie umów w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, z tym 

zastrzeżeniem, że w art. 14 – przez osoby niemające w ogóle zdolności do czynności prawnych. 

Sytuacja prawna powstająca w wyniku zawarcia umowy wskazanej w art. 20 jest jednak z kilku 

względów odmienna. Umowy takie są ważne i skuteczne i wiążą obie strony ab initio, a zakres 

świadczeń zastrzeganych w tych umowach jest z zasady istotnie szerszy. Osoba ograniczona 

w zdolności do czynności prawnych uzyskuje pełną zdolność w zakresie zawierania drobnych 

umów, wskazanych w art. 20, czyli jest traktowana tak, jak gdyby miała pełną samodzielność 

do dokonywania czynności prawnych (M. Pazdan, Glosa do postanowienia SN z 15 grudnia 

1999 r., I CKN 299/98, OSP 2000, nr 12, poz. 186). 

2. Interpretacja umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach 

życia codziennego zależy od okoliczności, takich jak charakter środowiska społecznego oraz 

sytuacja materialna rodziny. Inna jest skala drobnych spraw dziecka zamożnych rodziców żyjących 

w wielkim mieście. W takich umowach nie ma znaczenia to, czy umowa jest krzywdząca 

dla takiej osoby, chyba że zachodziłyby przesłanki przewidziane w art. 388 § 1 do przyjęcia 

wyzysku. Za szerszą interpretacją zakresu takich umów opowiedział się także F. Wejman, 

wskazując, że takie szerokie ujęcie chroni osoby, o których mowa w art. 14 i 20, przed istotną 

dolegliwością wynikającą z nieważności umowy (F. Wejman, Wzorce umów…, s. 41). 

ROZPORZĄDZANIE ZAROBKIEM 

Art. 21. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela 

ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych 

powodów inaczej postanowi. 


Art. 20–21 

1. Zakres regulacji art. 21 odnosi się formalnie do wszystkich osób mających ograniczoną 

zdolność do czynności prawnych, a więc zarówno do osób w wieku powyżej 13 lat, jak i do osób 

pełnoletnich częściowo ubezwłasnowolnionych. Celem omawianego przepisu jest poszerzenie 

autonomii osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, której przepisy szczególne 

przyznają kompetencję do samodzielnego zawarcia umowy o pracę. Zgodnie z art. 22 § 3 k.p. 

osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego 

nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego 

stosunku. Z kolei w odniesieniu do osób małoletnich chodzi także o ich przygotowanie do 

przyszłej, pełnej samodzielności, po uzyskaniu przez nie pełnoletności. 

Piotr Nazaruk 

55

Art. 22 


2. Zarobek w rozumieniu art. 21 obejmuje każdą korzyść majątkową uzyskaną przez ograniczonego 

w zdolności do czynności prawnych w wyniku jego aktywności życiowej. Głównie 

chodzi o wynagrodzenia uzyskane z tytułu umowy o pracę lub umów o świadczenie usług, 

honoraria otrzymane za działalność twórczą, artystyczną lub sportową, korzyści odniesione ze 

zbierania runa leśnego itp. Obojętna jest postać zarobku. Nie ma więc znaczenia to, czy stanowią 

go pieniądze, czy też świadczenie w naturze. Nie można utożsamiać tego z wynagrodzeniem 

za pracę w rozumieniu Kodeksu pracy, gdzie pracownikiem może być osoba, która ukończyła 

18 lat (art. 22 § 2 k.p.), a praca osób w wieku poniżej 16 lat jest w zasadzie w ogóle zabroniona 

(art. 190 § 2 k.p.). 

3. Rozporządzenie zarobkiem przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności 

prawnych nie podlega kontroli jej przedstawiciela ustawowego. W stosunku do rodziców, 

jako przedstawicieli ustawowych, zasadę tę wyraża art. 101 § 2 k.r.o., stanowiąc, że zarząd 

sprawowany przez rodziców nie obejmuje zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do 

swobodnego użytku. Rozporządzanie zarobkiem przez osobę mającą ograniczoną zdolność do 

czynności prawnych nie wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, ale powinien on interesować 

się sposobem, w jaki osoba ta rozporządza swoim zarobkiem. Gdyby okazało się, że 

wykorzystuje ona go niewłaściwie (np. przeznacza na alkohol czy też narkotyki) można zwrócić 

się do sądu opiekuńczego o wydanie postanowienia określającego sposób dysponowania osiąganymi 

środkami. Podstawę do wydania takiego postanowienia będzie stanowił art. 21 in fine. 

Orzeczenie takie może polegać na upoważnieniu przedstawiciela do pobierania wynagrodzenia 

przypadającego danej osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych i wydawania 

jej tylko części tego wynagrodzenia do swobodnego użytku. 


4. Przepisy Kodeksu pracy stanowią lex specialis w stosunku do art. 15 k.c., będąc źródłem 

kompetencji dziecka do zawarcia umowy o pracę (uchwała składu 7 sędziów SN z 26 stycznia 

1982 r., V PZP 8/81, OSNCP 1982, nr 7, poz. 94). 

5. Umowa o pracę zawarta z dzieckiem młodszym niż 16-letnie, wbrew wskazanym przepisom 

prawa pracy powinna być, w myśl art. 58 § 1 k.c., ex lege nieważna. Jednak z uwagi na 

ujemne w istocie dla dziecka następstwa takiej koncepcji należy opowiedzieć się za poglądem 

Sądu Najwyższego, że umowa taka wywołuje skutki prawne (postanowienie SN z 22 listopada 

1979 r., III PZ 7/79, OSNCP 1980, nr 4, poz. 83). 

PRZEDMIOTY ODDANE DO SWOBODNEGO UŻYTKU 

Art. 22. Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności 

prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta 

uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. 

Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według 

ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego. 


1. Regulacja art. 22 k.c. przyznaje pełną zdolność do czynności prawnych tylko w zakresie 

przedmiotów oddanych osobie mającej ograniczoną zdolność prawną do swobodnego użytku. 

Osoba ta, aby rozporządzić skutecznie jakimś przedmiotem, musi wiedzieć, a przynajmniej być 

przekonana, że otrzymała go do swobodnego użytku, a więc nie do wykorzystania tylko przez 

siebie. Stosując art. 22, trzeba mieć na względzie, że określenie „swobodny użytek” ogranicza 

zakres możliwości rozporządzania. Czynność oddania „przedmiotów majątkowych do swobod- 

56 Piotr Nazaruk


nego użytku” jest czynnością upoważniającą w określonych granicach do rozporządzenia tym 

prawem, ale tylko w granicach zwykłego zarządu (art. 22 zd. 2). 

2. Przekazanie rzeczy do swobodnego użytku osobie mającej ograniczoną zdolność do 

czynności prawnych: 1) pozwala tej osobie na swobodne korzystanie z tych przedmiotów, 

2) potwierdza, że przedmioty te stanowią własność tej osoby, 3) przekazuje jej kompetencję 

do samodzielnego zawierania względem tych przedmiotów czynności zobowiązujących lub 

rozporządzających bez zgody przedstawiciela ustawowego (z wyjątkiem wskazanym w art. 22 

zd. 2). Art. 22 dotyczy wyłącznie przedmiotów oddanych osobie mającej ograniczoną zdolność 

do czynności prawnych przez jej przedstawiciela ustawowego. Nie dotyczy on natomiast 

przedmiotów oddanych przez inne osoby. 

3. Przedmioty oddane do swobodnego użytku zgodnie z art. 22 to przedmioty drobne, 

a więc niewielkie kwoty pieniężne, zabawki, książki czy też owoce. Przepis nie dotyczy 

rzeczy przedstawiających większą wartość, czyli przedmiotów, na których zbycie nawet 

przedstawiciel ustawowy musiałby mieć zgodę sądu opiekuńczego, stosownie do art. 101 

§ 3 czy też art. 156 k.r.o. Są to więc niezbyt cenne przedmioty oraz pieniądze na drobne 

wydatki, tzw. kieszonkowe. Rzeczami drobnymi nie są w tym przypadku, np. ubrania, 

rower czy komputer. 


4. „Odzież, którą przedstawiciele ustawowi dają do użytku osobom o ograniczonej zdolności 

do czynności prawnych – w braku odmiennego zastrzeżenia stanowi własność osób podopiecznych. 

Strata lub uszkodzenie takiej odzieży w związku ze śmiertelnym wypadkiem osoby bezpośrednio 

poszkodowanej upoważnia tylko spadkobierców tej osoby do żądania naprawienia 

takiej szkody, nie uprawnia natomiast najbliższych członków rodziny do dochodzenia takiego 

roszczenia na podstawie art. 446 k.c.” (wyrok SN z 30 kwietnia 1973 r., II CR 146/73, Biul. SN 

1973, nr 10, poz. 195). 

KONSUMENT 

Art. 22 1 . Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej 

bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. 


Art. 22 1 

1. Geneza regulacji konsumenta nie ogranicza się do art. 22 1 , w którym wprowadzono 

ustawową definicję pojęcia „konsument”. Pierwszym przepisem, jaki został wprowadzony do 

polskiego systemu prawnego w tym zakresie, jest art. 76 Konstytucji RP, stanowiący, że: „Władze 

publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi 

ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. 

Zakres tej ochrony określa ustawa”. Ustawowe pojęcie konsumenta zostało wprowadzone do 

Kodeksu cywilnego już ustawą z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów 

oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, 

poz. 271 ze zm.), zmieniającą Kodeks cywilny, a konkretnie nadającą nowe brzmienie art. 384. 

Obecnie ogólną ochronę konsumenta zawiera także art. 385 § 2 (wykładnia umowy na korzyść 

konsumenta), art. 385 1 (obowiązek indywidualnego uzgodnienia klauzul umowy), art. 385 3 (katalog 

niedozwolonych klauzul umownych). Szczególne przepisy chroniące konsumenta zawarte 

są w innych aktach prawnych. O przedsiębiorcach jako partnerach konsumenta wspominają też 

dalsze przepisy, a wśród nich np. art. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych 

(tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.). 

Piotr Nazaruk 

57

Art. 22 1 


2. Definicja konsumenta zawarta w art. 22 1 łączy kryterium podmiotowe i przedmiotowe, 

wskazując, że za konsumenta może być uważna tylko osoba fizyczna znajdująca się w sytuacji 

prawnej, polegającej na dokonywaniu czynności cywilnoprawnej, mającej wywołać skutek 

prawny w jej relacji z przedsiębiorcą, a ta czynność nie może być bezpośrednio związana z prowadzoną 

działalnością gospodarczą lub zawodową. Wspomniany przepis nie określa wzorca 

cech osobowych konsumenta, takich jak: wymagany zakres wiedzy i doświadczenia w obrocie, 

stopień rozsądku i krytycyzmu wobec otrzymywanych informacji handlowych. 

3. Brak bezpośredniego związku czynności prawnych konsumenta z działalnością gospodarczą 

lub zawodową jest najistotniejszym i najbardziej charakterystycznym elementem 

pojęcia konsumenta. To negatywne sformułowanie można oczywiście uzupełnić, wskazując 

w sposób pozytywny, z jaką sferą działań ludzkich ma się wiązać czynność prawna o charakterze 

konsumenckim. Z reguły ma ona zmierzać do zaspokajania potrzeb własnych, osobistych 

podmiotu, jego rodziny, domowników, także przyjaciół lub znajomych (prezenty), ma zapewniać 

funkcjonowanie gospodarstwa domowego. Jednakże formuła negatywna o braku związku 

z działalnością gospodarczą lub zawodową zachowuje swą wartość, ponieważ jest odpowiednio 

ogólna, a co ważniejsze – nadaje pojęciu konsumenta cechę funkcjonalnej przeciwstawności 

wobec pojęcia przedsiębiorcy. W ustawie wyrażono w ten sposób myśl, że nie może być uważany 

za konsumenta ktoś, kto w określonej sytuacji spełnia w istocie rolę przedsiębiorcy. 

4. Prawo Unii Europejskiej o ochronie konsumenta zostało w przeważającej części 

ukształtowane na podstawie dyrektyw i innych aktów prawa wspólnotowego, które pośrednio 

dotyczą także art. 22 1 . Wśród dyrektyw konsumenckich można wskazać m.in.: dyrektywę Rady 

z 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych 

poza lokalem przedsiębiorstwa 85/577/EWG (Dz.Urz. WE 1985 L 372/31), dyrektywę Rady 

93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich 

(Dz.Urz. WE 1993 L 95/29) i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady 

z 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość 

(Dz.Urz. UE 1997 L 144/19 ze zm.). Dyrektywy mają charakter minimalny, to znaczy określają 

tylko dolny próg ochrony, którą prawa wewnętrzne państw członkowskich Unii Europejskiej 

powinny zapewnić, i pozwalają na pozostawianie lub wprowadzanie, również w drodze wykładni 

prawa krajowego, rozwiązań rozszerzających lub intensyfikujących ochronę. Trzeba podkreślić, 

że odnosi się to także do rozszerzania kręgu podmiotów chronionych. Nie ma bowiem powodu, 

aby wspomniane pozwolenie ograniczać jedynie do aspektów przedmiotowych lub instrumentalnych 

ochrony (por. E. Łętowska, Europejskie prawo…, s. 55–57). 


5. Tylko pośredni związek pomiędzy czynnością prawną a działalnością gospodarczą osoby 

fizycznej nie pozbawia jej przymiotu konsumenta. W szczególności taka osoba może nabyć od 

profesjonalisty rzecz ruchomą w celu tylko pośrednio związanym z jej działalnością gospodarczą 

lub zawodową, pozostając konsumentem w rozumieniu art. 22 1 (J. Haberko, Umowa 

sprzedaży…, s. 98). 

6. Podobnie zawodowy charakter działalności obejmuje także aktywność profesjonalną, 

podejmowaną incydentalnie lub nawet jednorazowo (np. porada prawna udzielona przez emerytowanego 

radcę prawnego powoduje, że czynności dokonywane przez niego w zakresie tej 

aktywności wyłączają jego występowanie na tym polu w roli konsumenta). 


7. „Jeżeli pozwany (poręczyciel wekslowy) nie ma statusu konsumenta w rozumieniu art. 22 1 

k.c., to przy interpretacji postanowień ogólnych warunków umów leasingu (wzorca umownego 

58 Piotr Nazaruk


stosowanego przez powoda) nie ma podstaw do przyjęcia wykładni tego wzorca na korzyść 

konsumenta (art. 385 § 2 k.c.)” (wyrok SN z 19 stycznia 2006 r., IV CK 372/05, LexPolonica 

nr 1826349). 

8. Osoba korzystająca z usług portalu tematycznego skierowanego do osób o wykształceniu 

prawniczym będzie klasyfikowana jako konsument (bądź nie), nie przez pryzmat usług, jakich 

poszukuje, ale przez pryzmat przedmiotu czynności prawnej, którą zawiera. Czynność ta musiałaby 

się bezpośrednio wiązać z jej działalnością gospodarczą lub zawodową, aby stwierdzić, że 

taki korzystający nie jest konsumentem (wyrok SA w Warszawie z 23 sierpnia 2011 r., VI ACa 

262/11, „Gazeta Prawna” 2011, nr 192, s. 8). 

9. Niedopuszczalna jest rozszerzająca wykładnia pojęcia konsumenta w dyrektywie o nieuczciwych 

klauzulach umownych, która określa go jako osobę fizyczną. Rozszerzanie ochrony 

konsumenckiej w prawach krajowych pozostaje więc nadal dozwolone, także w jej zakresie 

podmiotowym, pod takim tylko warunkiem, że daje się pogodzić z zasadami ustanowionymi 

w traktatach wspólnotowych (orzeczenie ETS z 22 listopada 2001 r. w połączonych sprawach 

Cape Snc przeciwko Idealservice Srl i Idealservice MN RE Sas v. OMAI Srl, C-541/99, Zb.Orz. 

2001, nr 11B, s. I-9049). 


10. Istnienie bezpośredniego związku między czynnością prawną a działalnością gospodarczą 

lub zawodową podmiotu dokonującego czynności oznacza, że podmiot ten występuje w istocie 

w roli przedsiębiorcy, a zatem nie może być jednocześnie uważany za konsumenta. Trzeba 

zatem założyć, że obie te role są niepołączalne, a ich określenia pozostają ze sobą w stosunku 

funkcjonalnej korelacji (por. Z. Radwański (red.), Zielona księga..., s. 39). 

11. W przypadku definicji zawartej w art. 22 1 wykładnia językowa zawodzi. Posługując się 

wykładnią systemową i celowościową, należy więc przepis ten rozumieć jako ograniczający pojęcie 

konsumenta tylko do stosunków osoby fizycznej z przedsiębiorcą. Bez takiego zastrzeżenia 

definicja z art. 22 1 jest zdecydowanie za szeroka i prowadzi do objęcia terminem „konsument” 

osób fizycznych, których nie powinno się tak traktować, gdyż sprzeciwia się temu charakter 

regulacji dotyczących konsumentów (J. Frąckowiak, Instytucje prawa…, s. 15). 

12. Z uwagi na nową definicję konsumenta wprowadzoną przez art. 22 1 , która nie wymaga, 

aby drugą stroną umowy zawieranej przez konsumenta był przedsiębiorca, wydaje się, że 

art. 385 § 2 będzie miał zastosowanie również do umów zawieranych między konsumentami, 

jeśli jeden z nich posłuży się wzorcem umowy (K. Kruszewska-Sobczyk, M. Sobczyk, Niedozwolone 

klauzule…, s. 109). 

13. Z uwagi na gospodarczy cel czynności konsumentem nie jest więc osoba zawierająca nawet 

tylko jednorazowo umowę zastrzegającą dla niej osiągnięcie celu gospodarczego. W świetle 

obecnie funkcjonującej definicji działalności gospodarczej nie ma działalności gospodarczej tam, 

gdzie nie występuje motyw zysku (por. S. Koroluk, Nowa definicja…, s. 26). 

14. Notariusz zawierający umowę na podstawie art. 5 pr.not. nie występuje jako profesjonalista 

w ramach obrotu konsumenckiego, ponieważ wykonuje funkcje publiczne (A. Oleszko, 

Strony czynności…, s. 9). 

DOBRA OSOBISTE CZŁOWIEKA 

Art. 23 

Art. 23. Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda 

sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność 

mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają 

pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. 

Piotr Nazaruk 

59

Art. 23 



1. Regulacja art. 23 nie jest klauzulą generalną, aczkolwiek zawiera deklarację i częściowe 

unormowanie ochrony dóbr osobistych człowieka przez prawo cywilne oraz wyjaśnia, że ochrona 

ta nie wyłącza ochrony przewidzianej w innych gałęziach prawa. Zawiera również przykładowe 

wyliczenie dóbr osobistych, tj. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, 

tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, 

wynalazcza i racjonalizatorska. Z istoty zmienności katalogu dóbr osobistych wynika, że wraz 

ze zmianami stosunków społecznych mogą pojawiać się i znikać pewne dobra osobiste podlegające 

ochronie prawnej. W trakcie zmian stosunków społecznych doktryna i orzecznictwo 

uznały za podlegające ochronie dobra osobiste (niewymienione w art. 23) m.in. takie jak: prawo 

najbliższej rodziny do pochowania osoby zmarłej oraz do pamięci o niej, prawo do spokojnego 

korzystania z mieszkania, intymności i prywatności życia, płci człowieka. 

2. Definicja dóbr osobistych nie została zawarta w Kodeksie cywilnym. Za zdecydowanie 

przeważającą w doktrynie i jednolicie przyjętą w orzecznictwie należy uznać koncepcję obiektywną, 

według której dobra osobiste są „wartościami o charakterze niemajątkowym, wiążącymi 

się z osobowością człowieka, uznanymi powszechnie w społeczeństwie” (tak m.in. S. Rudnicki, 

Ochrona dóbr osobistych…, s. 34). Dla istnienia dobra osobistego i uznania, że doszło do jego 

naruszenia, znaczenie mają oceny społeczne, analiza z punktu widzenia rozsądnego człowieka; 

nie ma tu znaczenia subiektywne przekonanie zainteresowanego. 

3. Prawa podmiotowe służące do ochrony dóbr osobistych to prawa niemajątkowe (jeżeli 

nawet ich naruszenie pociąga za sobą również skutki majątkowe) są tak ściśle związane 

z podmiotem podlegającym ochronie (w świetle art. 23 z osobą fizyczną), że razem z nim 

powstają i wygasają oraz nie mogą przechodzić na inne podmioty zarówno w drodze czynności 

prawnych, jak i w drodze dziedziczenia. Przyjmowana powszechnie, jako dobro osobiste, 

ochrona czci osoby zmarłej nie polega na przejściu prawa do czci przysługującego zmarłemu, 

lecz jest własnym prawem najbliższych członków rodziny zmarłego. Inną istotną cechą dóbr 

osobistych jest to, że prawa z nich wynikające (prawa osobiste) są prawami bezwzględnymi, 

skutecznymi w stosunku do wszystkich osób fizycznych i prawnych. Kodeks cywilny nie zawiera 

też przepisu wyjaśniającego, czy ma na względzie ogół dóbr osobistych jako pewien 

zbiór, któremu odpowiada ogólne prawo osobiste podmiotowe. Z brzmienia art. 23 należy 

wyciągnąć wniosek, że prawu polskiemu nie jest znane jedno ogólne dobro osobiste i jedno 

odpowiadające mu prawo osobiste. 

4. Naruszenie dobra osobistego nie występuje wtedy, gdy wyrządzona drugiemu przykrość 

jest – wedle przeciętnych ocen przyjmowanych w społeczeństwie – przykrością (dolegliwością) 

małej wagi, nie przekracza więc progu, od którego liczyć się już będzie naruszenie dobra 

osobistego. Stopień przeżywanej przykrości przez dotkniętego naruszeniem może mieć znaczenie 

dopiero wtedy, gdy próg ten został przekroczony; może on być uwzględniony przez sąd 

w ostatecznym rozstrzygnięciu sprawy, na przykład przy określaniu sposobu usunięcia skutków 

naruszenia dobra osobistego. 

5. Dobra osobiste uregulowane w Konstytucji RP uregulowano w art. 5, który wymienia 

wolności i prawa człowieka i obywatela, oraz art. 30 wskazującym na fundamentalne znaczenie 

przyrodzonej, niezbywalnej i nienaruszalnej godności człowieka, która stanowi źródło tych 

wolności i praw człowieka i obywatela. Natomiast w art. 38 wskazano, że każdy człowiek ma 

zapewnioną ochronę życia. 

W dalszych przepisach Konstytucji RP (art. 41, 47–53) wskazano kolejne dobra osobiste, 

a mianowicie: w art. 41 – nietykalność osobistą i wolność osobistą; w art. 47 – ochronę życia 

prywatnego, życia rodzinnego, czci, dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym; 

w art. 49 – wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się; w art. 50 – nienaruszalność 

mieszkania (pomieszczenia lub pojazdu); w art. 52 – wolność poruszania się. Przepis art. 53 

60 Piotr Nazaruk


Konstytucji RP wyraża wolność sumienia i religii, a art. 54 – wolność myśli, która polega na 

wolności wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Dobra 

te wykraczają znacznie poza zakres prawa cywilnego, co bez wątpienia wzmacnia ich ochronę, 

pozwalając zainteresowanemu na wybór najskuteczniejszego środka. 


6. Przyjęcie obiektywnej koncepcji ma szczególne znaczenie w zakresie ochrony takich 

dóbr jak cześć, prawo do prywatności czy swoboda sumienia, gdzie tylko obiektywna ocena 

pozwoli oddalić powództwa pieniaczy, ludzi nadwrażliwych i przeczulonych na swoim punkcie, 

którzy najbanalniejszą przykrość czy niedogodność gotowi są odczuwać jako największą 

udrękę. Ocena, czy nastąpiło naruszenie dobra osobistego, nie może być dokonana według 

indywidualnej wrażliwości zainteresowanego, lecz obiektywnej reakcji społecznej (wyrok SN 

z 16 stycznia 1976 r., II CR 692/75, OSNCP 1976, nr 11, poz. 251, z glosą J.St. Piątowskiego, 

NP 1977, nr 7–8, s. 1144). 

7. „Prawo do niezakłóconego korzystania z energii elektrycznej nie jest dobrem osobistym” 

(wyrok SN z 7 grudnia 2011 r., II CSK 160/11, Biul. SN 2012, nr 2, poz.11). 

8. Pojęcie dóbr osobistych należy odnosić do określonego poziomu rozwoju technologicznego 

i cywilizacyjnego, przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego 

rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych, nawet politycznych (uchwała składu 7 sędziów 

SN z 16 lipca 1993 r., I PZP 28/93, OSNCP 1994, nr 1, poz. 2). 

9. „Życie intymne każdej osoby podlega zawsze pełnej ochronie prawnej. Nie obala zatem 

domniemania bezprawności działania wykazanie przez dziennikarza, że okoliczności z cudzego 

życia intymnego, ujawnione przez niego w reportażu prasowym, były obiektywnie prawdziwe 

(art. 24 § 1 k.c.)” (wyrok SN z 11 marca 1986 r., I CR 4/86, OSPiKA 1987, nr 4, poz. 86). 


10. W dziedzinie ochrony dóbr osobistych ustawodawca pozostawił sędziemu olbrzymi margines 

swobody zarówno przy wyznaczaniu samego zakresu chronionego dobra, jak i w odniesieniu 

do kwestii bezprawności (B. Kordasiewicz, Jednostka wobec…, s. 160 i n.). 

11. W obrębie prawa do prywatności można wyróżnić różne sfery, w których zakres ochrony 

jest różny. W zasadzie żadna okoliczność nie usprawiedliwia ujawniania faktów z życia intymnego 

jednostki (A. Kopff, Ochrona sfery…, s. 35). 

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH 

Art. 24 

Art. 24. § 1. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać 

zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego 

naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła 

czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła 

oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych 

w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej 

sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. 

§ 2. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, 

poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. 

§ 3. Przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, 

w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym. 

Piotr Nazaruk 

61

Art. 24 



1. Przesłanki ochrony dóbr osobistych i środki ich sądowej ochrony uregulowano 

w art. 24. Przesłankami ochrony dóbr osobistych, które muszą być spełnione łącznie, są: 1) istnienie 

dobra osobistego, 2) zagrożenie lub naruszenie tego dobra, 3) bezprawność zagrożenia 

lub naruszenia. Pierwsze dwie przesłanki musi udowodnić powód dochodzący ochrony; pozwany 

może bronić się, wykazując, że nie działał bezprawnie. Jest to bardzo korzystne dla powoda 

rozłożenie ciężaru dowodu, gdyż na pozwanym spoczywać będzie natomiast ciężar udowodnienia, 

że naruszenie nie było bezprawne. 

Powód musi wykazać, iż doszło do zagrożenia lub naruszenia istniejącego dobra osobistego. 

Dobra osobiste wymienia przykładowo art. 23. Nie wystarcza tu powołanie się na naruszenie 

„dóbr osobistych”, rozumiane jako jakaś krzywda, dyskomfort, ujemne przeżycie psychiczne. 

Trudności wiążą się z precyzyjnym określeniem kryteriów, według których należy oceniać, czy 

doszło do naruszenia dóbr osobistych. 

2. Normy art. 23 i 24 pozostają ze sobą funkcjonalnym związku. Przedmiotem dociekań 

doktryny jest definicja dóbr osobistych, która wskazywałaby kryterium oceny ich naruszenia 

przez określenie ich istotnych cech, a przede wszystkim wyjaśniając problem obiektywnego 

lub subiektywnego charakteru dóbr osobistych. Zasadniczą trudność w ścisłym określeniu dóbr 

osobistych stanowi wskazanie istoty chronionego dobra. Już z art. 23 wynika jednoznacznie, 

że ochrona dóbr osobistych jest wszechstronna. Może ona być realizowana w różny sposób i za 

pomocą różnych środków, mieć zarówno charakter niemajątkowy, jak i majątkowy. 

3. Bezprawność działania polega na naruszeniu dóbr osobistych w kategoriach zobiektywizowanych, 

ponieważ polega ono na naruszeniu obiektywnych, chronionych prawem stanów 

rzeczy oraz na samym przekroczeniu zakreślonej w art. 24 § 1 granicy zagrożenia dobra osobistego, 

ale dla powstania roszczenia uprawnionego konieczna jest wskazana bezprawność. 

Przesłanka bezprawności działania jest przesłanką konieczną do udzielenia ochrony o charakterze 

niemajątkowym, przewidzianej w komentowanym przepisie. W sprawie o naruszenie dóbr 

osobistych bezprawność wypowiedzi naruszających dobre imię powoda nie zostaje uchylona 

przez powołanie się pozwanego na hipotezy naukowe i działanie w zamiarze ochrony interesu 

publicznego, lecz jedynie przez dowód, że głoszone przez niego twierdzenia są prawdziwe i nie 

naruszają dobrego imienia powoda. 

4. Brak bezprawności może wynikać przede wszystkim ze zgody podmiotu prawa, z działania 

w ramach porządku prawnego, ze szczególnych przepisów prawnych, z wykonywania 

prawa podmiotowego, z konieczności ochrony innego wyżej postawionego dobra oraz z ogólnej 

klauzuli zasad współżycia społecznego (wyrok SN z 19 października 1989 r., II CR 419/89, 

OSP 1990, nr 11–12, poz. 377). 

5. Żądanie zaniechania działania nakazuje art. 24 § 1 zd. 1, według którego ten, czyje 

dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, 

chyba że nie jest ono bezprawne. Przepis ten dotyczy nie czynów (działań) już dokonanych, 

lecz przypadków, gdy występuje zagrożenie działania naruszającego dobro osobiste. Chodzi 

o zagrożenie działania bezprawnego. Bezprawność zatem musi występować w każdym wypadku 

i chociaż ustawodawca wprowadził domniemanie bezprawności działania, to osoba zamierzająca 

wystąpić z powództwem o zakaz naruszenia jej zagrożonego dobra osobistego powinna 

rozważyć, czy element bezprawności może wchodzić w grę. 

6. Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny. Nastawienie do zadośćuczynienia 

pieniężnego będzie stanowić przedmiot szerszych analiz w opracowaniach prawa 

zobowiązań. W tym miejscu można więc ograniczyć się do skrótowego przedstawienia obecnego 

stanu prawnego oraz odesłania do bogatego piśmiennictwa na ten temat. W myśl art. 24 § 1 

zd. 3, ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może żądać – na zasadach przewidzianych 

62 Piotr Nazaruk


w Kodeksie cywilnym – zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty sumy pieniężnej na wskazany 

cel społeczny. Przepis ten odsyła do art. 445 i 448. Przewidują one możliwość zasądzenia zadośćuczynienia 

pieniężnego za doznaną krzywdę, natomiast art. 448 dopuszcza alternatywnie 

(jest to – mimo użycia słowa „lub” – alternatywa rozłączna) zasądzenie odpowiedniej sumy 

pieniężnej na wskazany przez powoda cel społeczny. Dolegliwości (cierpień fizycznych lub psychicznych) 

będących następstwem naruszenia dóbr osobistych nie można mierzyć jednostkami 

pieniężnymi i wyrównywać w sposób przyjęty dla szkód majątkowych. Mimo to przyjmuje 

się pogląd o kompensacyjnym charakterze zadośćuczynienia pieniężnego (M. Nesterowicz, 

Zadośćuczynienie pieniężne…, s. 8). 


7. W wyroku z 19 lipca 1978 r., I CR 254/78 (OSNCP 1979, nr 6, poz. 121), w którym 

wyrażono pogląd, że uczestnik postępowania (sądowego) nie może powoływać się w sprawie 

cywilnej na dane z innej sprawy charakteryzujące niekorzystnie przeciwnika, jeżeli nieprawdziwość 

danych jest mu znana; może natomiast powoływać się na niesprawdzone dane potrzebne 

mu do obrony, obowiązany jest jednak do oględnego formułowania swych twierdzeń; podanie 

danych w formie drastycznej może być uznane za działanie bezprawne, uzasadniające odpowiedzialność 

przewidzianą w art. 24 § 1. 

8. Spośród pięciu roszczeń służących ochronie dóbr osobistych: o ustalenie, o zaniechanie 

naruszeń, o usunięcie skutków naruszenia, o zadośćuczynienie i o zapłatę sumy na cel społeczny, 

dla dochodzenia dwóch ostatnich wymagana jest dodatkowo przesłanka winy podmiotu 

dokonującego naruszenia. Dopuszczalność powództwa o ustalenie naruszenia dobra osobistego 

na podstawie art. 189 k.p.c. nie budzi kontrowersji w doktrynie i nowszej judykaturze. 

Ustalenie to może iść w trzech kierunkach, dotycząc stwierdzenia przysługiwania określonego 

dobra osobistego, ustalenia faktu jego zagrożenia lub dokonanego już naruszenia (uchwała SN 

z 22 września 1995 r., III CZP 118/95, OSP 1996, nr 4, poz. 78). 

9. „Pobranie wycinka skóry dla celów badania histopatologicznego dopuszczalne jest tylko 

za zgodą pacjenta, dochodzi do naruszenia nietykalności cielesnej i zdrowia w takim wypadku 

nawet mimo pozytywnego rezultatu zabiegu” (M. Nesterowicz, Prawo medyczne…, s. 95). 


Art. 24 

10. Powszechnie krytykowana uchwała Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów z 18 lutego 

2005 r., III CZP 53/04 (OSNC 2005, nr 7–8, poz. 114), stanowi, że: „Wykazanie przez 

dziennikarza, że przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych działał w obronie społecznie 

uzasadnionego interesu oraz wypełnił obowiązek zachowania szczególnej staranności 

i rzetelności, uchyla bezprawność działania dziennikarza. Jeżeli zarzut okaże się nieprawdziwy, 

dziennikarz zobowiązany jest do jego odwołania”. 

11. Na temat bezprawności działania Sąd Najwyższy wypowiedział się w sposób bardziej 

ogólny w wyroku z 19 października 1989 r., II CR 419/89 (OSP 1990, nr 11–12, poz. 377), 

wyjaśniając, że za bezprawne uważa się każde działanie naruszające dobro osobiste, jeżeli nie 

zachodzi żadna ze szczególnych okoliczności usprawiedliwiających je, oraz że „do okoliczności 

wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych na ogół zalicza się: 1) działanie w ramach 

porządku prawnego, tj. działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy prawa, 2) wykonywanie 

prawa podmiotowego, 3) zgodę pokrzywdzonego (ale z zastrzeżeniem uchylenia jej 

skuteczności w niektórych przypadkach) oraz 4) działanie w ochronie uzasadnionego interesu”. 

12. Naruszenie przez dziennikarza obowiązku ochrony dóbr osobistych upoważnia osobę 

pokrzywdzoną do skutecznego poszukiwania ochrony tych dóbr na drodze sądowej, nawet 

wówczas, gdy autor publikacji zachował staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzysty- 

Piotr Nazaruk 

63

Art. 25 


waniu materiałów prasowych (wyrok SN z 7 listopada 2002 r., II CKN 1293/00, OSNC 2004, 

nr 2, poz. 27). 

13. „Symbol osoby prawnej jest nośnikiem jej tożsamości w zewnętrznym odbiorze i podobnie 

jak nazwa czy firma stanowi dobro osobiste, które podlega ochronie na podstawie art. 24 

w zw. z art. 43 k.c.” (wyrok SN z 7 marca 2003 r., I CKN 100/01, LexPolonica nr 375443). 

14. Na gruncie art. 24 § 1, jak i przepisu art. 417 § 1, podstawową przesłanką warunkującą 

odpowiedzialność stanowi bezprawność takiego działania lub zaniechania (wyrok SA we Wrocławiu 

z 14 marca 2012 r., I ACa 140/12, Lex nr 1130915). 

15. „Zgodnie z art. 24 § 2 k.c. poszkodowany wskutek naruszenia dobra osobistego może 

żądać odszkodowania tylko w przypadku wyrządzenia mu w następstwie takiego naruszenia 

szkody” (wyrok SN z 19 kwietnia 1977 r., I PR 22/77, LexPolonica nr 318034). 


16. Istnieje konieczność budowania indywidualnych kryteriów oceny według miary, zwyczajów 

środowiska, o ile do analizowanego zachowania doszło w kręgu tego środowiska, a strony 

sporu (poszkodowany i sprawca) akceptowali jego zwyczaje. Niekiedy reguły środowiskowe 

mogą stać w jaskrawej sprzeczności z zasadami przyjętymi w społeczeństwie (kodeks recydywistów). 

Jeśli zasady te są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, nie jest 

możliwe ocenianie wedle nich, czy doszło do naruszenia dóbr osobistych (szerzej na ten temat 

B. Kordasiewicz, W sprawie obiektywnych…, s. 17 i n.). 

17. Tajemnicy bankowej nie można odmówić cech dóbr osobistych, a w przypadku wątpliwości 

powinno się sięgnąć do korzeni instytucji tajemnicy bankowej, czyli zagadnienia prywatności. 

Ochrona prywatności, w tym sfery dotyczącej sytuacji majątkowej jednostki, powinna uwzględniać 

możliwość obrony. Prawo bankowe w art. 105 ust. 5 przewiduje jedynie odpowiedzialność 

banku za szkody wynikające z ujawnienia tajemnicy bankowej i wykorzystania jej niezgodnie 

z przeznaczeniem. Z tego też względu istotna jest ochrona, którą dają przepisy dotyczące dóbr 

osobistych. Warto podkreślić, że roszczenia z Kodeksu cywilnego i Prawa bankowego, na podstawie 

art. 24 § 3 k.c., nie wykluczają się (A. Żygadło, Ochrona tajemnicy…, s. 60). 

DOMICILIUM 

Rozdział II 

MIEJSCE ZAMIESZKANIA 

Art. 25. Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta 

przebywa z zamiarem stałego pobytu. 


1. Miejsce zamieszkania stanowi, oprócz imienia i nazwiska oraz wieku, element indywidualizujący 

osobę fizyczną, wskazując jej związek z określoną miejscowością. Pobyt stały (zwykły) 

polega na faktycznym przebywaniu, zamieszkiwaniu w danej miejscowości. Zamieszkanie połączone 

jest zwykle z określonym tytułem prawnym do lokalu i posiadaniem w nim przedmiotów 

niezbędnych do materialnej egzystencji. Składnikiem pobytu stałego jest realizowanie w danej 

miejscowości obiektywnie sprawdzalnej aktywności życiowej (rodzinnej, zawodowej, społecznej). 

2. Definicja prawna miejsca zamieszkania. Jest to pojęcie prawne z zakresu prawa cywilnego; 

używając go, dokonuje się m.in. indywidualizacji określonej osoby fizycznej. Nie jest ono 

64 Piotr Nazaruk


jednak – o czym należy pamiętać – pojęciem jednoznacznym. Używa się go zarówno – jak ma to 

miejsce w art. 25 – na określenie miejscowości, jak i w znaczeniu ściślejszym, tj. na oznaczenie 

konkretnego lokalu mieszkalnego, z określeniem nie tylko miejscowości, ale również nazwy 

ulicy (jeżeli w miejscowości są ulice), numeru domu i mieszkania. Przy określaniu miejsca zamieszkania, 

w ścisłym znaczeniu tego pojęcia, wskazuje się często także nazwę województwa, 

w którym miejscowość jest położona. 

3. Składniki miejsca zamieszkania mają charakter obiektywny, czyli pobyt stały w danej 

miejscowości (corpus) oraz subiektywny w postaci uzewnętrznionego zamiaru, woli tego pobytu 

(animus). Łączne występowanie tych składników pozwala wskazać daną miejscowość jako centrum 

życiowej aktywności osoby, w którym koncentrują się jej interesy osobiste i majątkowe. 

4. Zamiar stałego pobytu to dokonany przez osobę fizyczną wybór miejsca przebywania 

na stałe. Powzięcie i wyrażenie takiego zamiaru nie jest czynnością prawną, choć zawiera elementy 

woli. Analizy składników zamieszkania należy dokonywać łącznie, ponieważ składnik 

mentalny animus manifestuje się w szczególności w postaci konkretnych, obiektywnie sprawdzalnych 

zachowań składających się na corpus, a zatem ich rozdzielenie służy tylko potrzebom 

teoretycznego opisu. 

5. W praktyce stosowania prawa, w tym w praktyce sądowej, spotykamy się częściej z pojęciem 

„zamieszkanie” w potocznym znaczeniu niż w znaczeniu przewidzianym w art. 25. 

Stosowanie tego przepisu wchodzi w grę najczęściej w sprawach, w których występuje tzw. 

element zagraniczny (np. stosuje się przepisy Prawa prywatnego międzynarodowego), nie ma 

on natomiast zastosowania w takich sprawach, jak: wstąpienie w stosunek najmu (ustawa 

z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie 

Kodeksu cywilnego – tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), przyjęcie do spółdzielni 

mieszkaniowej i przydział lokalu mieszkalnego po byłym członku (ustawa z 15 grudnia 

2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych – tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze 

zm.), czy też w sprawach z zakresu spełnienia świadczeń wynikających z umów cywilnoprawnych 

(art. 454 § 1 k.c.). 


6. Kryterium miejsca zamieszkania znajduje zastosowanie w szczególności: dla określenia 

miejsca zawarcia umowy w drodze przyjęcia oferty w sytuacji opisanej w art. 70 § 2 (miejsce 

zamieszkania oferenta); w art. 454 § 1 dla określenia miejsca spełnienia świadczenia; w art. 467 

pkt 1 jako przesłanka uzasadniająca złożenie świadczenia do depozytu sądowego (gdy dłużnikowi 

nie jest znane miejsce zamieszkania wierzyciela); dla określenia właściwości miejscowej 

sądu w sprawach cywilnych (art. 27, 32, 39, 41, 42, 447, 461 § 2, art. 508, 526 § 1, art. 544 

§ 2, art. 567 1 , 569, 589 § 1, art. 599, 602, 628, 692, 694 2 , 1151 1 k.p.c.). 


Art. 25 

7. „Przesłanka «stałego mieszkania z najemcą» zawierała wymóg, aby osoba wymieniona 

w art. 8 ust. 1 ustawy z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, 

nie miała innego mieszkania, a lokal zajmowany przez tę osobę z najemcą stanowił centrum jej 

spraw życiowych” (wyrok SN z 12 września 2001 r., V CKN 1827/00, LexPolonica nr 379774). 

8. Bez znaczenia jest rzeczywiste miejsce zamieszkania osoby pozostającej pod opieką, o którym 

mowa w art. 25, gdyż decydujący jest stan prawny, a nie faktyczny dotyczący osoby 

pozostającej pod opieką (postanowienie NSA z 24 marca 2011 r., I OW 187/10, LexPolonica 

nr 2597336). 

9. „Skoro miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa 

z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.), a sądem miejscowo właściwym jest sąd miejsca 

Piotr Nazaruk 

65

Art. 26 


zamieszkania pozwanego, to dla kwestii właściwości miejscowej sądu nie ma żadnego znaczenia 

okoliczność niewymeldowania pozwanego z danego miasta, jeżeli faktycznie przebywa 

on, pracuje i mieszka w innym mieście” (postanowienie SN z 26 marca 1973 r., I CZ 38/73, 


10. „Jeżeli właściciel lokalu odmawia osobie ubiegającej się o zameldowanie potwierdzenia 

uprawnienia do przebywania w tym lokalu, osoba ta może domagać się ustalenia istnienia takiego 

uprawnienia na podstawie art. 189 k.p.c., przed wszczęciem postępowania administracyjnego 

o zameldowanie” (wyrok SN z 5 września 2001 r., I CKN 416/00, MoP 2002, nr 1, s. 30–31). 


11. O miejscu zamieszkania rozstrzyga całokształt okoliczności, a mianowicie „zejście się stanu 

faktycznego przebywania z zamiarem takiego przebywania” (W. Popiołek, Glosa do uchwały 

SN z 24 czerwca 1993 r., III CZP 76/93, PS 1995, nr 3, s. 83). 

12. Zameldowanie jest aktem administracyjnym, który potwierdza okoliczność stałego zamieszkania 

w danej miejscowości i ułatwia ustalenie, ale nie przesądza o miejscu zamieszkania 

(A. Taudul, Rezydencja podatkowa…, s. 5). 

13. „Zgodnie z art. 25 k.c. «miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której 

osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu». Istotne jest, że zgodnie z art. 28 k.c. można 

mieć tylko jedno miejsce zamieszkania […] dla ustalenia statusu dewizowego takiej osoby, 

poza okazaniem dowodu osobistego, należałoby również zażądać sporządzenia odpowiedniego 

oświadczenia, w którym ta osoba w sposób jednoznaczny oświadczyłaby, że nie przebywa 

z zamiarem stałego pobytu w Polsce” (M. Nogaj, Problemy związane…, s. 47). 

DOMICILIUM DZIECKA 

Art. 26. § 1. Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską 

jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje 

władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy 

rodzicielskiej. 

§ 2. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne 

miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego 

dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego 

miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy. 


1. Regulacja art. 26 § 1 k.c. dotyczy miejsca zamieszkania osoby fizycznej mającej ograniczoną 

zdolność do czynności prawnych oraz niemającej takiej zdolności w ogóle, będącej 

dzieckiem pozostającym pod władzą rodzicielską. Gdy dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską 

obojga rodziców zamieszkujących w tej samej miejscowości, to miejscem zamieszkania wszystkich 

tych osób jest ta sama miejscowość. Jeżeli nawet rodzice zamieszkują w innych lokalach, 

nie ma problemu z miejscem zamieszkiwania dziecka. Gdy władza rodzicielska przysługuje 

wyłącznie jednemu z rodziców, miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania tego 

z rodziców, któremu władza rodzicielska przysługuje. Podobnie w sytuacji gdy tylko jednemu 

z rodziców zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej w wyroku rozwodowym 

(art. 58 § 1 k.r.o.) lub w postępowaniu przed sądem opiekuńczym (art. 107 k.r.o.). 

2. Decydowanie rodziców o miejscu zamieszkania dziecka jest jednym z najważniejszych 

atrybutów władzy rodzicielskiej. Rodzice wspólnie rozstrzygają te zagadnienia na podstawie 

66 Piotr Nazaruk


art. 93 § 1 k.r.o., jednak w razie sporów stosuje się art. 97 § 2 k.r.o., ponieważ jest to sprawa 

istotna. Rodzic wykonujący jednoosobowo władzę rodzicielską decyduje sam o miejscu pobytu 

dziecka, dlatego oddalenie wniosku takiego rodzica o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej 

musi być połączone z jednoczesnym ograniczeniem „władzy rodzicielskiej przez pozostawienie 

dziecka u osoby, u której ono się znajduje”. 

3. Małżonkowie mogą mieć miejsce zamieszkania w różnych miejscowościach. Mają natomiast 

jednakowe miejsce zamieszkania, jeśli nawet mieszkają oddzielnie. np. w różnych mieszkaniach, 

ale ich mieszkania znajdują się w tej samej miejscowości. Jak wyjaśnił bowiem Sąd Najwyższy 

w uzasadnieniu uchwały z 24 września 1980 r., III CZP 31/80 (OSNCP 1981, nr 5, poz. 71), 

przez miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 26, podobnie jak w rozumieniu art. 25, należy 

rozumieć miejscowość, a nie konkretne mieszkanie. 


4. Jeżeli sąd ma rozpoznać wniosek o zmianę dotychczasowego miejsca pobytu dziecka, 

zwłaszcza zawartego w wyroku orzekającym rozwód, to doręcza odpis wniosku prokuratorowi 

i zawiadamia go o terminach rozprawy; w takiej sprawie dziecko jest uczestnikiem postępowania, 

a reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (uchwała SN z 12 maja 

1969 r., III CZP 24/69, OSNCP 1969, nr 12, poz. 213). 


5. „Nie ma przeszkód prawnych, by dziecko pozostające pod władzą rodzicielską przebywało 

na stałe u innej osoby (np. u dziadków) i u tej osoby miało miejsce pobytu stałego w rozumieniu 

art. 6 ust. 1 ustawy z 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych” (wyrok 

NSA z 27 września 1990 r., III SA 688/90, ONSA 1990, nr 2–3, poz. 55). 

6. W odniesieniu do dziecka jest to jednak w istocie pewna konstrukcja idealna i dziecko – na 

mocy decyzji rodziców – może faktycznie mieć miejsce pobytu w innym miejscu, na przykład 

u swoich dziadków, albo studiować za granicą (wyrok NSA Ośrodek Zamiejscowy w Krakowie 

z 7 stycznia 1998 r., I SA/Kr 420/97, LexPolonica nr 339819). 


7. Małoletnie dzieci najemcy (czy właściciela domu) nie są współposiadaczami mieszkania. 

Nie są one nawet dzierżycielami (art. 338 k.c.). Nie wykonują bowiem żadnego władztwa nad 

rzeczą, choćby w cudzym imieniu. Istnieje tu stosunek zależności, skoro dziecko pozostaje 

aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską (art. 93, 95 § 2 k.r.o.). W szczególności wola 

dziecka nie rozstrzyga o jego miejscu zamieszkania, także w sensie prawnym (art. 26 k.c.) 

(zob. A. Szpunar, Glosa do uchwały SN z 16 września 1993 r., III CZP 125/93, PiP 1994, nr 9, 

s. 107). 

DOMICILIUM OSOBY POZOSTAJĄCEJ POD OPIEKĄ 

Art. 27. Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania 

opiekuna. 


Art. 27 

1. Regulacja art. 27 dotyczy zarówno dziecka, dla którego ustanowiono opiekę z powodu 

tego, że rodzice nie żyją, są pozbawieni władzy rodzicielskiej lub nie są znani (oczywiście 

Piotr Nazaruk 

67

Art. 28 


oboje – art. 145 k.r.o.), jak i całkowicie ubezwłasnowolnionej osoby dorosłej (art. 13 § 2 

k.c.). Nie ma on natomiast zastosowania do ubezwłasnowolnionej całkowicie osoby małoletniej 

podlegającej władzy rodzicielskiej (art. 108 k.r.o.). Omawiany przepis konstytuuje pochodne 

miejsce zamieszkania dziecka pozostającego pod opieką. Jest to podobne rozwiązanie, jakie 

w związku z władzą rodzicielską wyrażone jest w konstrukcji domicilium necessarium. Przepis 

ten nie obejmuje osób ubezwłasnowolnionych częściowo, osoby te korzystają więc z domicilium 

voluntarium (por. art. 26 k.c.). 

2. Opieka jako instytucja prawna uregulowana w art. 145–177 k.r.o.; nie dotyczy natomiast 

pieczy sprawowanej jedynie faktycznie ani też żadnego z przypadków kurateli, nawet 

kurateli dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Opiekę ustanawia się dla osoby małoletniej 

(art. 145 k.r.o.) w sytuacji, gdy oboje rodzice dziecka zmarli, władza rodzicielska została im 

zawieszona (art. 110 k.r.o.), zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej (art. 111 k.r.o.) lub nie 

są znani, oraz dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie (art. 13 § 2). Jeżeli opiekę sprawuje 

osoba fizyczna (art. 146 k.r.o.), jej zamieszkanie jest prawnym miejscem zamieszkania osoby 

pozostającej pod opieką. 

Wybrane tezy z piśmiennictwa 

3. Związek występujący pomiędzy opiekunem a osobą pozostającą pod opieką, w zakresie 

związanym z zamieszkiwaniem dziecka, może mieć tylko prawny, a nie faktyczny charakter 

i nie musi przejawiać się rzeczywistym wspólnym zamieszkiwaniem. W szczególności opiekunem 

dziecka przebywającego faktycznie w placówce opiekuńczej może być wychowawca z tej 

placówki, ale dziecko nie mieszka razem z nim i jego rodziną (por. J. Strzebińczyk, w: System 

P.P., t. 12, 2012, s. 783 i n.). 

ZASADA JEDNEGO MIEJSCA ZAMIESZKANIA 

Art. 28. Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. 


1. Miejsce zamieszkania w znaczeniu pojęcia prawnego (domicyl) dotyczy zarówno 

zamieszkania osób dorosłych, podlegających władzy rodzicielskiej, jak i podlegających opiece. 

Jeżeli jakaś osoba przebywa w kilku miejscowościach, jej miejscem zamieszkania w rozumieniu 

art. 25, 26 i 27 będzie miejscowość, w której ma zamiar stale przebywać, a więc z reguły tam, 

gdzie ogniskuje się jej życie. Wyłączone jest w sensie prawnym jednoczesne zamieszkiwanie 

w kilku miejscowościach i okresowe (sezonowe) zamieszkiwanie w różnych miejscowościach. 

W świetle art. 25 nie można wykluczyć, że w praktyce osoba fizyczna będzie mieć kilka miejsc 

przebywania z zamiarem stałego pobytu. Komentowany przepis nie ma nic wspólnego z prawem 

do posiadania więcej niż jednego mieszkalnia. 

2. Możliwość wystąpienia zjawiska drugiego miejsca pobytu stałego niepołączonego jednak 

z elementem subiektywnym (animus), a zatem związanie danej osoby z jedną miejscowością 

będzie wynikać z istnienia miejsca zamieszkania w jednej miejscowości, natomiast w drugiej 

osoba ta będzie miała drugie miejsce pobytu. W szczególności dotyczy to sytuacji związanych 

z wyjazdem za granicę, kiedy przebywająca tam przez wiele lat osoba nie uzewnętrznia „ostatecznego” 

zamiaru przeniesienia swojej aktywności życiowej do nowej miejscowości, jednak 

związanie tej osoby z nowym miejscem właśnie w postaci pobytu stałego uzasadnia powstanie 

określonych skutków prawnych związanych z faktem stałego pobytu. Kryterium pobytu stałego 

odgrywa coraz większą rolę w obrocie międzynarodowym, ponieważ stałe, aczkolwiek nie 

ostateczne związanie z daną miejscowością stanowi zasadne kryterium wskazujące na związek 

z systemem prawnym miejsca położenia miejscowości. 

68 Piotr Nazaruk


UZNANIE ZA ZMARŁEGO 

Rozdział III 

UZNANIE ZA ZMARŁEGO 

Art. 29. § 1. Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od 

końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; 

jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, 

wystarcza upływ lat pięciu. 

§ 2. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym 

zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy. 


1. Śmierć człowieka wywołuje istotne skutki cywilnoprawne. Pomijając utratę zdolności 

prawnej i zdolności do czynności prawnych, śmierć wywołuje np. bezpośrednie skutki w zakresie 

dziedziczenia, w szerokim znaczeniu tego pojęcia, a także w zakresie możliwości zawarcia 

przez pozostałego przy życiu małżonka nowego małżeństwa. 

Administracyjna rejestracja zgonów osób fizycznych dokonywana w trybie Prawa o aktach 

stanu cywilnego stanowi zasadę. 

2. Stwierdzenie śmierci człowieka stwierdza lekarz, który po zbadaniu ciała wystawia 

kartę zgonu, stanowiącą z kolei podstawę do sporządzenia aktu zgonu i wpisania tej okoliczności 

do księgi stanu cywilnego (art. 64 i n. ustawy z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach 

stanu cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm.). Regulacja spraw związanych 

z rejestracją zgonów nie jest mimo to powierzona sądom powszechnym, lecz należy 

– co wynika jednoznacznie z przepisów Prawa o aktach stanu cywilnego – do urzędów stanu 

cywilnego. Urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu na podstawie karty zgonu wystawionej 

przez lekarza. Nie jest przy tym pozbawiony możliwości przeprowadzenia postępowania 

dowodowego. Przesłanki stwierdzenia zgonu nie są zawarte w przepisach Kodeksu cywilnego, 

który nie reguluje instytucji stwierdzenia zgonu, lecz jedynie uznanie za zmarłego, a zatem ze 

względu na podobieństwo skutków obu tych orzeczeń celowe jest zamieszczenie kilku uwag 

odnoszących się do stwierdzenia zgonu. 

3. Uznanie za zmarłego uregulowane jest przez prawo materialne (art. 29–32 k.c.) i procesowe 

(art. 526–534 k.p.c.), natomiast stwierdzenie zgonu – wyłącznie przez prawo procesowe 

(art. 535–538 k.p.c.). Postanowienie wydane na podstawie art. 29 albo 30 k.c. ma charakter 

konstytutywny ze skutkiem wstecznym (ex tunc) i stwarza ono w zasadzie takie skutki prawne 

jak śmierć człowieka. Ponieważ jednak z istoty tej instytucji nie można nigdy wykluczyć, że 

osoba zaginiona jednak żyje, przepisy szczególne regulują problematykę uchylenia postanowienia 

o uznaniu za zmarłego (art. 539 k.p.c.) oraz skutków prawnych takiego uchylenia. 


Art. 29 

4. Praktyce obrotu prawnego znane są przypadki odnalezienia się po wielu latach osób uważanych 

za zaginione, także już po uznaniu ich za zmarłe (czego wyrazem jest treść art. 1029 

§ 3 k.c., art. 55 § 2 k.r.o., art. 678 k.p.c.). Dlatego należy opowiedzieć się za fakultatywnym 

charakterem uznania za zmarłego na podstawie art. 29 k.c. i ścisłą językową interpretacją słowa 

„może”. Sąd nie musi zatem uznać osoby zaginionej za zmarłego, pomimo upływu okresu 

wskazanego w art. 29 k.c., w szczególności jeżeli uzna, iż pomimo braku wiadomości o zaginionym 

inne okoliczności przemawiają przeciwko przyjęciu wystarczająco wysokiego stopnia 

prawdopodobieństwa jego śmierci. 

Piotr Nazaruk 

69

Art. 30 



5. „Zaginięcie człowieka po jego porwaniu dla okupu nie wyklucza uznania porwania za zdarzenie 

powodujące bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia (art. 30 § 3 k.c.), jeżeli pomiędzy 

porwaniem a zaginięciem brak jest innego zdarzenia, z którym można by wiązać zaginięcie” 

(postanowienie SN z 26 lipca 2006 r., IV CSK 67/06, Biul. SN 2006, nr 11). 

6. Od uznania za zmarłego należy odróżnić stwierdzenie zgonu. Uregulowane jest ono w przepisach 

Kodeksu postępowania cywilnego (art. 535–538). Może do niego dojść, gdy akt zgonu nie 

został sporządzony, a śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 k.p.c.). Niewątpliwość śmierci 

nie musi być potwierdzona zeznaniami naocznych świadków, wystarczy, że – z uwzględnieniem 

reguł doświadczenia życiowego – wynika ona z ogółu okoliczności konkretnego przypadku 

(postanowienie SN z 30 listopada 1973 r., III CRN 277/73, OSNCP 1974, nr 10, poz. 173). 

UZNANIE ZA ZMARŁEGO W ZWIĄZKU Z KATASTROFĄ 

Art. 30. § 1. Kto zaginął w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą 

statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, ten może być 

uznany za zmarłego po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa 

albo inne szczególne zdarzenie. 

§ 2. Jeżeli nie można stwierdzić katastrofy statku lub okrętu, bieg terminu sześciomiesięcznego 

rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym statek lub okręt miał 

przybyć do portu przeznaczenia, a jeżeli nie miał portu przeznaczenia – z upływem lat 

dwóch od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość. 

§ 3. Kto zaginął w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia nie przewidzianym 

w paragrafach poprzedzających, ten może być uznany za zmarłego po upływie 

roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno 

było ustać. 


1. Uznanie za zmarłego w związku z katastrofą z art. 30 dotyczy wypadków określanych 

często jako kwalifikowane, gdzie zaginięcie nastąpiło w okolicznościach uzasadniających wyższy 

niż normalny stopień prawdopodobieństwa śmierci zaginionego. Podobnie jak przy zwykłym 

uznaniu z art. 29 fakt śmierci nie jest niewątpliwy, jednak poza upływem terminu zaginięcia 

występuje dodatkowa okoliczność uzasadniająca z najwyższym prawdopodobieństwem, że 

śmierć nastąpiła właśnie w wyniku tej okoliczności. Tym powiększonym stopniem prawdopodobieństwa 

śmierci należy tłumaczyć skrócenie terminów, po upływie których może nastąpić 

uznanie za zmarłego. 

2. Zaginięcie w związku z katastrofą powietrzną lub morską statku lub okrętu, którym 

podróżował zaginiony, reguluje art. 30 § 1. Fakt katastrofy musi być pewny, w szczególności 

potwierdzony przez świadków, wiarygodne nagranie dźwięku lub obrazu, a także znalezione 

i zidentyfikowane szczątki statku. Pewny musi być także fakt podróży tym statkiem w chwili 

katastrofy (dowodem jest zwłaszcza lista odprawionych i przyjętych na pokład pasażerów). 

Art. 30 § 1 i 2 pozwala na skrócenie 10-letniego terminu, po upływie którego zaginiony może 

być uznany za zmarłego przy spełnieniu następujących przesłanek: 1) zaginięcie nastąpiło 

w czasie podróży powietrznej lub morskiej, 2) w związku z katastrofą statku lub okrętu albo 

innym szczególnym zdarzeniem mającym miejsce w czasie takiej podróży. 

3. Zaginięcie razem ze statkiem lub okrętem, zgodnie z art. 30 § 2, dotyczy nierzadkiego 

w ostatnich latach zaginięcia jednostek morskich i powietrznych i jest to związane z wielkim 

70 Piotr Nazaruk


wzrostem liczby morskich i powietrznych jednostek turystycznych w połączeniu z ogólnym 

wzrostem zjawiska piractwa morskiego w biednych krajach Trzeciego Świata czy terroryzmu 

w krajach wysoko cywilizowanych. 

4. Pojęcie bezpośredniego niebezpieczeństwa z art. 30 § 3 występuje wtedy, gdy zginięcie 

nastąpiło w związku z takim niebezpieczeństwem dla życia, które w sposób przekraczający 

zwykłe warunki powiększa prawdopodobieństwo śmierci. Rozmiar tych zdarzeń musi być 

taki, że mogą one spowodować realne zagrożenie dla życia, zagrożony zaś musi zostać objęty 

bezpośrednim oddziaływaniem niebezpieczeństwa. Jako przykład można wskazać np. powódź, 

trzęsienie ziemi lub pożar lasu. 


5. „Zaginięcie człowieka po jego porwaniu dla okupu nie wyklucza uznania porwania za zdarzenie 

powodujące bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia (art. 30 § 3 k.c.), jeżeli pomiędzy 

porwaniem a zaginięciem brak jest innego zdarzenia, z którym można by wiązać zaginięcie” 

(postanowienie SN z 26 lipca 2006 r., IV CSK 67/06, OSNC 2007, nr 4, poz. 62). 

6. Zgodnie z art. 539 k.p.c. dowód, że osoba uznana za zmarłą albo której zgon został stwierdzony, 

pozostaje przy życiu lub że jej śmierć nastąpiła w innej chwili niż chwila oznaczona 

w orzeczeniu, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu unormowanym w art. 539–543 

k.p.c. (postanowienie SN z 25 listopada 2004 r., III CK 611/03, OSNC 2005, nr 11, poz. 197). 

DOMNIEMANIE CHWILI ŚMIERCI 

Art. 31. § 1. Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu 

o uznaniu za zmarłego. 

§ 2. Jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego oznacza się chwilę, która według 

okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych – pierwszy 

dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe. 

§ 3. Jeżeli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci został oznaczony tylko datą 

dnia, za chwilę domniemanej śmierci zaginionego uważa się koniec tego dnia. 


Art. 31 

1. Podstawa domniemania z art. 31 § 1 jest oparta na orzeczeniu sądowym, bez którego 

nie można powołać się na domniemanie śmierci zaginionego. Jest ono domniemaniem prawnym 

wynikającym z konkretnego stanu faktycznego, z mocy przepisu ustawowego. Domniemanie to 

wykazuje podobieństwo do domniemania z art. 1025 § 2; według tego przepisu domniemywa 

się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, jest spadkobiercą. Domniemanie 

wynikające z postanowienia o uznaniu za zmarłego ma swoisty, nietypowy charakter, ponieważ 

u jego podstaw leży orzeczenie sądowe, a obalenie tego domniemania wymaga wzruszenia 

orzeczenia sądu (S. Grzybowski, System P.C., t. 1, 1985, s. 319). 

2. Domniemanie z art. 31 § 2 jest jednak domniemaniem co do stanu faktycznego, a zatem 

ma nieco inny charakter od domniemania z art. 1025 § 2, będącego domniemaniem co do 

stanu prawnego, ponieważ wskazuje, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, 

jest spadkobiercą. Ponadto to ostatnie domniemanie ma charakter pochodny względem pierwszego, 

gdyż wniosek domniemania co do śmierci osoby uznanej za zmarłego stanowi właśnie 

podstawę do wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Określenia chwili śmierci 

dokonuje się w drodze oceny zebranego materiału dowodowego, wskazując chwilę najbardziej 

prawdopodobną, zwłaszcza z uwagi na czas i charakter zdarzenia związanego z zaginięciem. 

Piotr Nazaruk 

71

Art. 32 


Stanowi to wyraz dążenia do ustalenia prawdy obiektywnej. Wystarczającą przesłanką będzie 

tu słabo zbadana okoliczność, ponieważ jakiekolwiek, nawet najsłabsze przesłanki są przeciwieństwem 

braku wszelkich danych. 

3. Oznaczenie chwili śmierci zgodnie z regułą art. 31 § 3 polega na ustaleniu chwili 

domniemanej śmierci zaginionego na koniec dnia. Art. 31 § 3 dotyczy sytuacji wyjątkowej, gdy 

sąd – mimo ciążącego na nim obowiązku – nie określi w postanowieniu o uznaniu za zmarłego 

godziny domniemanej śmierci. W takim wypadku nie musi wchodzić w grę uzupełnienie 

orzeczenia, a za chwilę śmierci uważa się koniec dnia. Urząd stanu cywilnego może w takim 

wypadku wpisać w rubryce „godzina śmierci” – godzinę 24:00 określonego przez sąd roku, 

miesiąca i dnia. 


4. Uchylenie postanowienia o uznaniu za zmarłego jest jednak możliwe tylko wtedy, kiedy 

materiał dowodowy niezbicie wskazuje jednocześnie dwa związane ze sobą fakty: pewną 

śmierć osoby uważanej przedtem za zaginioną oraz chwilę tej śmierci. Zgodnie z art. 542 k.p.c. 

należy wówczas uchylić postanowienie o uznaniu za zmarłego i równocześnie stwierdzić zgon 

(uchwała SN z 22 października 1968 r., III CZP 78/68, OSNCP 1969, nr 6, poz. 105). 

DOMNIEMANIE ŚMIERCI JEDNOCZESNEJ 

Art. 32. Jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, 

domniemywa się, że zmarły jednocześnie. 


1. Regulacja art. 32 wyraża konstrukcję domniemania jednoczesnej śmierci kilku osób 

(kommorientów), które zginęły podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa (katastrofa, 

klęska żywiołowa itp.). W konsekwencji obowiązek przeprowadzenia dowodu przeciwnego 

obciąża osoby zainteresowane w ustaleniu innej chwili śmierci kommorientów. Domniemanie 

to jest domniemaniem nieusuwalnym – praesumptio iuris ac de iure. Niewykluczona jest 

zatem możliwość obalenia go zgodnie z art. 234 k.p.c.; może to np. nastąpić w postępowaniu 

o stwierdzenie nabycia spadku, gdy kwestia chwili śmierci spadkodawcy może rzutować na 

uprawnienia poszczególnych osób do spadku. 

2. Skutki jednoczesnej śmierci kommorientów w prawie spadkowym polegają na tym, 

że spokrewnieni nie dziedziczą po sobie nawzajem i do dziedziczenia z ustawy dochodzą po 

każdym z nich inne grupy spadkobierców. Jeżeli np. zginie w wypadku drogowym bezdzietne 

małżeństwo, to po żonie dziedziczą jej krewni, a po mężu członkowie jego rodziny. Wykazanie 

późniejszej śmierci żony spowoduje jednak, że przeżyje ona nieznacznie męża i odziedziczy 

(na chwilę) jego spadek, a następnie sama zginie. W konsekwencji jej krewni odziedziczą jej 

majątek spadkowy, w którym znajdować się już będzie majątek jej zmarłego chwilę wcześniej 

męża. Krewni męża w tej sytuacji nie odziedziczą po nim niczego. 


3. Jeżeli czas śmierci został ustalony datą dnia, wówczas koniec tego dnia uważa się za 

chwilę śmierci. Jeśli sąd oznaczył jedynie datę, a nie ustalił godziny domniemanej śmierci 

dwóch osób, które zaginęły podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemanie 

z art. 32 przemawia za śmiercią tych osób o tej samej godzinie i wyłącza możliwość wzajemnego 

dziedziczenia tych osób po sobie. Ustawodawca wprowadził tu fikcję wyłączającą całkowicie 

72 Piotr Nazaruk


prowadzenie dowodu przeciwnego poza postępowaniem unormowanym w art. 539 i n. k.p.c. 

Niedopuszczalne jest zatem prowadzenie w innym postępowaniu dowodu, że zaginiony zmarł 

wprawdzie w dniu oznaczonym w orzeczeniu sądowym, ale nie o godzinie 24.00 (A. Szpunar, 

Domniemanie równoczesnej śmierci…, s. 174). 

4. Kommorienci zaginieni w związku z katastrofą zostają, co do zasady, uznani za zmarłych 

z tą samą chwilą. Ustalenie, że zmarli oni niejednocześnie, wymaga wskazania przesłanek takiego 

wniosku (por. M. Pazdan, Domniemania dotyczące kommorientów…, s. 173). 

Dział II 

OSOBY PRAWNE 

Literatura: M. Augustyniak, Status prawny jednostki pomocniczej gminy w sferze prawa prywatnego, Warszawa 2008, 

nr 3; G. Bieniek, H. Pietrzykowski, Reprezentacje Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego, Warszawa 

2006; M. Bielecki, Kurator w spółce kapitałowej, Pr.Sp. 2007, nr 10; S.M. Borkowski, Konsekwencje prawne działania 

„fałszywego” piastuna organu osoby prawnej, PPH 2008, nr 7; K.A. Dadańska, Działanie osoby prawnej, Warszawa 2006; 

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 33–43 k.c.; M. Dziurda, Reprezentacja Skarbu Państwa 

w procesie cywilnym, Kraków 2005; J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, „Rejent” 2003, 

nr 6; J. Frąckowiak, System P.P., t. 1, 2007; N. Gajl, Skarb Państwa, Warszawa 1996; O. von Gierke, Privatsrecht, t. I, 

§ 58–78, Leipzig 1895, Das deutsche Genossenschaftsrecht, t. III, Berlin 1891; P. Granecki, Dobra osobiste w prawie 

polskim – zagadnienie dóbr osobistych osób prawnych, PS 2002; K. Grzybczyk, Naruszenie dobra osobistego w reklamie, 

„Rejent” 1999, nr 9; S. Grzybowski, System P.C., t. 1, 1985; W.J. Katner, Podwójna czy potrójna podmiotowość 

w prawie cywilnym, w: Księga Pamiątkowa Prof. M. Pazdana, Kraków 2005; A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. I, 

2009, uwagi do art. 33–43 k.c.; A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2007; W. Klyta, Siedziba osoby prawnej, 

KPP 2001, nr 3; B. Krupa, Osoby uprawnione do składania oświadczeń woli w imieniu Skarbu Państwa, na przykładzie 

ministra Skarbu Państwa, „Radca Prawny” 2002, nr 6; E. Marszałkowska-Krześ, Wpisy w rejestrze przedsiębiorców 

dotyczące spółek handlowych, Warszawa 2004; J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona, 

MoP 2006, nr 10; J.P. Naworski, Wpis do rejestru sądowego jako przesłanka nabycia osobowości prawnej, „Glosa” 

2000, nr 5; S. Pawłowski, Europejski Bank Centralny – wybrane zagadnienia, Gd.St.Praw. 2007, nr 16; M. Pazdan, 

Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, PiP 2001, nr 2; M. Pazdan, System P.P., t. 2, 2008; K. Pietrzykowski 

(red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2008, uwagi do art. 33–43 k.c.; M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny..., uwagi do 

art. 33–43 k.c.; G. Radecki, Organy osób prawnych kościoła katolickiego w Polsce, „Rejent” 2003, nr 7–8; M. Safjan 

(red.), System P.P., t. 1, 2009, uwagi do art. 33–43 k.c.; E. Skowrońska-Bocian, Sytuacja jednostek organizacyjnych 

niebędących osobami prawnymi, PUG 2007, nr 6; S. Sołtysiński, Kodeks spółek…, t. 1, 2006; A. Szpunar, Ochrona 

dóbr osobistych, Warszawa 1979; T. Targosz, Nadużycie osobowości prawnej, Kraków 2004; J. Wróblewski, Teorie 

osób prawnych – zarys podejścia semiotycznego, w: Studia z prawa cywilnego, Warszawa-Łódź 1983; F. Zoll, Prawo 

cywilne w zarysie, t. I, Część ogólna, Kraków 1948. 

OSOBY PRAWNE 

Art. 33. Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy 

szczególne przyznają osobowość prawną. 


Art. 33 

1. Normatywna metoda regulacji osób prawnych została wyrażona w art. 33. Osobowość 

prawną mają więc – poza Skarbem Państwa – tylko takie jednostki organizacyjne, którym osobowość 

tę przyznają szczególne przepisy. Osoby prawne są określonymi jednostkami organizacyjnymi, 

które zostają dzięki atrybutowi osobowości prawnej wyposażone w zdolność prawną 

i zdolność do czynności prawnych (por. J. Frąckowiak, System P.P., t. 1, s. 1017). 

2. Kodeks cywilny dzieli podmioty na osoby fizyczne i osoby prawne, tworząc w ten 

sposób generalnie podział dychotomiczny podmiotów cywilnoprawnych, ale reguluje też stosunki 

między tymi osobami a podmiotami, o których mowa w art. 33 1 . Dlatego działały od 

dawna i działają nadal jednostki organizacyjne, które dokonują określonych czynności prawnych 

w związku z prowadzoną działalnością – gospodarczą i zawodową, w tym zaciągają 

Piotr Nazaruk 

73

Art. 33 


zobowiązania i nabywają prawa, nie mając osobowości prawnej przyznanej w drodze ustawy. 

Brak regulacji prawnych dotyczących takich jednostek organizacyjnych, nazywanych często 

„ułomnymi osobami prawnymi” lub ostatnio „niepełnymi osobami prawnymi”, powodował wiele 

kontrowersji występujących zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie sądowym. W związku 

z tym ustawodawca, dokonując kolejnej nowelizacji Kodeksu cywilnego ustawą z 14 lutego 

2003 r., dodał art. 33 1 regulujący status tych organizacji. 

3. Atrybuty osoby prawnej koncentrują się na posiadaniu osobowości prawnej, co oznacza, 

że posiadająca ją jednostka organizacyjna ma przede wszystkim zdolność prawną, działa 

poprzez organy (zob. art. 38), a osoby, które ją tworzą, nie ponoszą odpowiedzialności za 

zobowiązania zaciągnięte przez te jednostki (zob. uwagi do art. 40). Ponadto jednostki te są 

indywidualizowane za pomocą nazwy (zob. uwaga 5 do art. 43) i siedziby (zob. art. 41). Ujęcie 

to podkreśla techniczno-prawny charakter wyodrębnienia osób prawnych i odróżnienia ich od 

jakichkolwiek innych jednostek organizacyjnych (zob. też wyliczenie typowych atrybutów przez 

S. Sołtysińskiego, Kodeks spółek…, t. 1, 2006, s. 109). 

4. Kryteria podziału osób prawnych są różnorodne; można dokonać tu podziałów – stosując 

odmienne kryteria – na różne grupy: 1) osoby prawne państwowe, komunalne, prywatne, 

2) przedsiębiorcy będący przedsiębiorstwami państwowymi lub spółkami kapitałowymi, 3) osoby 

not for profit (których cel nie został określony jako gospodarczy, ale które mogą prowadzić 

działalność gospodarczą, np. fundacje), 4) osoby non profit (których celem nie może być prowadzenie 

działalności gospodarczej, np. partie polityczne); 5) osoby prawne korporacyjne 

(np. stowarzyszenia), zakładowe (np. fundacje), mieszane (np. spółka z o.o.), 6) tworzone 

w następstwie wpisu do właściwego rejestru oraz tworzone przez przepisy szczególne, 7) Skarb 

Państwa jako osoba funkcjonująca w stosunkach cywilnoprawnych [por. szerzej. J. Frąckowiak, 

w: M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2009, s. 1056 i n.]. 

5. Skarb Państwa jako osoba prawna nie wymaga szczegółowych uregulowań, które miałyby 

decydować o przyznaniu tej osobowości. Podstawę prawną istnienia i działania Skarbu 

Państwa, jako osoby prawnej, stanowia przede wszystkim art. 33 i 34, zawierające pewnego 

rodzaju definicję Skarbu Państwa. Gdy chodzi natomiast o określone prawa i obowiązki Skarbu 

Państwa jako odrębnej osoby prawnej od innych państwowych osób prawnych, to regulują je 

inne przepisy Kodeksu, jak np. art. 40 regulujący zakres odpowiedzialności, art. 44 1 regulujący 

uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa, w tym art. 44 1 § 2 uprawnienia względem innych 

państwowych osób prawnych, art. 599 i 600 regulujące uprawnienia z tytułu prawa pierwokupu, 

oraz inne ustawy szczególne, np. ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania 

uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.). 

6. Samorządowe osoby prawne to: gmina, powiat i województwo. Każdej z nich przyznano 

osobowość prawną. Wynika to z postanowień art. 165 ust. 1 Konstytucji RP oraz odpowiednio 

art. 2 ust. 2 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. 

Nr 142, poz. 1591 ze zm.), art. 2 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym 

(tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.) i art. 6 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 

1989 r. o samorządzie województwa (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm.). Ich 

substratem osobowym jest terytorialna wspólnota mieszkańców (art. 16 ust. 1 Konstytucji RP). 

W świetle ustawy o samorządzie gminnym system zarządzania mieniem gminy jest podobny do 

systemu właściwego dla zarządzania mieniem państwowym. Gmina zarządza mieniem komunalnym, 

czyli mieniem gminy, bądź za pomocą gminnych osób prawnych, bądź też swoich jednostek 

organizacyjnych niemających osobowości prawnej, będących swoistymi stationes communes. 

7. Inne osoby prawne w obrocie cywilnoprawnym to przede wszystkim spółdzielnie, 

spółki handlowe czy osoby prawne wyznaniowe. Organizacje te mają osobowość prawną na 

podstawie konkretnych ustaw, które powołują, czy też przyznają osobowość prawną konkretnym 

podmiotom (np. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny) lub ustaw regulujących w sposób 

ogólny zasady tworzenia i działania danych osób prawnych (m.in. Kodeks spółek handlowych 

74 Piotr Nazaruk


czy Prawo spółdzielcze). Dla ustalenia, czy określony podmiot ma osobowość prawną oraz za 

pośrednictwem jakich organów działa w stosunkach cywilnoprawnych, konieczne jest w każdym 

wypadku zapoznanie się nie tylko z ustawą ustrojową, ale również ze statutem lub umową 

powołującą osobę prawną. 

8. Jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej występują w praktyce obrotu 

cywilnoprawnego – mimo dychotomicznego podziału w Kodeksie cywilnym na osoby 

fizyczne i osoby prawne. Uczestniczenie niektórych z nich znajdowało i znajduje podstawę 

w obowiązujących przepisach. Tak jest w przypadku wspólnot mieszkaniowych tworzonych na 

podstawie ustawy z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, 

poz. 903 ze zm.). 


9. W obrębie państwowych osób prawnych należy przede wszystkim odróżnić Skarb Państwa 

od pozostałych państwowych osób prawnych. Zgodnie z postanowieniem art. 1a ustawy 

z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa 

(Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.) są nimi jednostki organizacyjne mające dwie cechy: 1) osobowość 

prawną i 2) mienie państwowe.. Tworzenie, ustrój i ustanie państwowych osób prawnych 

regulują odrębne ustawy. Dotyczą one indywidualnie oznaczonej osoby prawnej albo pewnego 

typu osób prawnych. Do pierwszej grupy należy np. ustawa z 23 października 1987 r. o przedsiębiorstwie 

państwowym „Porty Lotnicze” (Dz.U. Nr 33, poz. 185 ze zm.); ustawa z 14 grudnia 

1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711 

ze zm.), a także wiele ustaw tworzących państwowe agencje, którym powierzono również 

zarządzanie mieniem Skarbu Państwa (zob. np. art. 5 ust. 1 i art. 6 ustawy z 30 maja 1996 r. 

o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Wojskowego, 

tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 163, poz. 1711 ze zm.; bliżej zob. uwagę 1 i n. do 

art. 44). Do drugiej grupy należy np. ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych 

(tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.); ustawa z 29 sierpnia 1997 r. 

– Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm., art. 14 i n. dotyczący 

banków państwowych). 

10. Ustawodawca nie wyposażył jednostki pomocniczej gminy w osobowość prawną. Nie 

przyznał jej również zdolności prawnej. Przy braku przymiotu osobowości prawnej jednostka 

pomocnicza gminy nie może zawrzeć z gminą umowy najmu lokalu czy użyczenia, należałoby 

bowiem zakwalifikować te czynności jako czynności dokonywane z samym sobą (M. Augustyniak, 

Status prawny…, s. 72). 


Art. 33 

11. Szczególny charakter podmiotowy Skarbu Państwa polega na tym, że – nie mając „organów” 

w rozumieniu cywilistycznym, określonym w art. 38, siedziby, a w szczególności ustawy 

ustrojowej – musi działać przez swoje jednostki organizacyjne. Są one pozbawione osobowości 

prawnej, a ich właściwość i zakres działania w imieniu Skarbu Państwa są niejednokrotnie 

trudne do jednoznacznego określenia (wyrok SN z 4 sierpnia 2006 r., III CSK 138/05, OSNC 

2007, nr 4, poz. 63). 

12. „Przepis art. 33 k.c. nie reguluje ani zasad funkcjonowania osób prawnych, ani trybu 

składania przez nie oświadczeń, gdyż materia ta jest przedmiotem regulacji tzw. ustaw ustrojowych 

dotyczących poszczególnych kategorii osób prawnych” (wyrok SN z 24 kwietnia 2003 r., 

I CKN 317/01, LexPolonica nr 375456). 

13. „Jeżeli w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji Skarb Państwa reprezentowany 

był tylko przez część jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się dochodzone 

Piotr Nazaruk 

75

Art. 33 1 


roszczenie, to pominięcie pozostałych jednostek nie może być podstawą do uznania nieważności 

postępowania z przyczyn wymienionych w art. 2 i 5 k.p.c.” (wyrok SN z 14 kwietnia 1999 r., 

III CKN 1239/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 191). 

14. Skarb Państwa jest osobą prawną niemającą organów w rozumieniu art. 38 ani też 

siedziby w rozumieniu art. 41. Natomiast organy takie mają agencje i przedsiębiorstwa państwowe, 

jako odrębne osoby prawne (uchwała składu 7 sędziów SN z 22 kwietnia 1994 r., 



15. Ustalenie, że osoba prawna ponosi odpowiedzialność za swoje zobowiązania, nie budzi 

wątpliwości. W pełni bowiem koresponduje z regułą, że dłużnik za własne zobowiązania odpowiada 

własnym, a nie cudzym majątkiem. Istnienie tej odpowiedzialności jest wręcz przyjmowane 

jako wyraz jednej z zasadniczych cech osobowości prawnej (zob. np. S. Grzybowski, 

System P.C., t. 1, 1985, s. 371). 

16. W Polsce Europejski Bank Centralny (EBC) uzyskał zgodnie z polskim prawem osobowość 

prawną na podstawie art. 33 k.c. w zw. z art. 107 ust. 2 TWE. Nadanie osobowości prawnej 

w prawie krajowym umożliwia EBC dokonywanie operacji pieniężnych, jak np. operacji otwartego 

rynku. EBC nie może być również kwalifikowany jako zagraniczna osoba prawna, co tym 

samym uwalnia go od wszelkich administracyjnych obowiązków i konieczności uzyskiwania 

zezwoleń z tym związanych (S. Pawłowski, Europejski Bank…, s. 695). 

JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIEBĘDĄCE OSOBAMI PRAWNYMI 

Art. 33 1 . § 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym 

ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. 

§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której 

mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność 

ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna. 


1. Ratio legis art. 33 1 to zamiar rozwiązania wieloletniego sporu co do zakresu podmiotowego 

uczestników stosunków cywilnoprawnych. Komentowana regulacja wyraźnie wprowadza 

do Kodeksu cywilnego trzeci rodzaj podmiotów, które – w związku z wyraźnym brzmieniem 

przepisu – należy traktować jako odmienną kategorię normatywną. Dychotomiczny podział 

podmiotów na osoby fizyczne i prawne od samego początku nie odpowiadał realiom obrotu 

gospodarczego, gdyż istnienie tzw. trzeciej kategorii podmiotowej było oczywiste. Komentowany 

przepis – dodany przez ustawę z 14 lutego 2003 r. – nie wprowadził żadnych zmian w zakresie 

sytuacji osób prawnych. Odnosi się on wyłącznie do jednostek organizacyjnych niebędących 

osobami prawnymi, którym ustawy szczególne przyznają zdolność prawną. Jednostki organizacyjne, 

którym przepisy przyznają zdolność prawną, w istocie nie są bezpośrednio przedmiotem 

regulacji Kodeksu cywilnego, a jedynie konstrukcją prawną, do której stosuje się odpowiednio 

przepisy o osobach prawnych. 

2. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, lecz mające zdolność prawną, 

to przede wszystkim spółki handlowe osobowe wymienione w art. 4 k.s.h., czyli spółki jawne, 

partnerskie, komandytowe i kamandytowo-akcyjne. Chociaż nie są one osobami prawnymi, to 

z mocy art. 8 k.s.h. we własnym imieniu mogą nabywać prawa, w tym własność nieruchomo- 

76 Piotr Nazaruk


ści i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane. Spółki handlowe 

kapitałowe w organizacji, a więc z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjne, także mają taki 

status, ale z chwilą rejestracji stają się już osobami prawnymi. Ponadto takimi jednostkami 

organizacyjnymi są wspólnoty mieszkaniowe właścicieli wyodrębnionych lokali tworzone na 

podstawie art. 6 u.w.l. Przepis ten, stanowiący podstawę tworzenia wspólnot mieszkaniowych, 

zawiera wyraźne postanowienie, że wspólnota mieszkaniowa może nabywać prawa i zaciągać 

zobowiązania, pozywać i być pozywana. 

3. Pojęcie niewypłacalności, o którym mowa w art. 33 1 § 2, uregulowano także w Kodeksie 

cywilnym m.in. w art. 458, 527 § 2, art. 916 § 1 i art. 1024 § 1. Dla przyjęcia istnienia tej 

przesłanki wystarczy wskazać, że majątek jednostki organizacyjnej, o której mowa w art. 33 1 , 

nie wystarczy na wykonanie zobowiązania. Stan taki nie musi być przy tym stwierdzony orzeczeniem 

sądu, a już tym bardziej protokołem organu egzekucyjnego, stwierdzającym bezskuteczność 

egzekucji, co jest wymagane w innych przypadkach odpowiedzialności subsydiarnej. 

Przykładowo, art. 299 § 1 k.s.h., przewidując odpowiedzialność subsydiarną członków zarządu 

spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, zawiera wyraźne postanowienie, że członkowie ci 

odpowiadają, gdy „egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna” i że ich odpowiedzialność 

jest solidarna. Ogólnie rzecz ujmując, pojęcie „niewypłacalność” jest pojęciem szerszym 

od pojęcia „bezskuteczność egzekucji”. 


4. Spółka cywilna jest skodyfikowaną umową, stosunkiem zobowiązaniowym uregulowanym 

w przepisach art. 860 i n. k.c., która nie ma podmiotowości prawnej. Nie może być więc zaliczona 

do jednostek organizacyjnych, którym przepisy ustaw przyznają zdolność prawną. Na 

gruncie prawa prywatnego nie spółka cywilna, lecz wspólnicy takiej spółki (osoby fizyczne) 

mogą uzyskać status przedsiębiorców. Przedmiotowa kwestia przedstawia się analogicznie na 

gruncie art. 4 ust. 2 u.s.d.g. Należy jednak pamiętać, że przepisy prawa podatkowego przyznają 

spółkom cywilnym podmiotowość podatkową w zakresie podatku od towarów i usług 

oraz podatku akcyzowego, natomiast regulacje dotyczące identyfikacji podatników i płatników 

pozwalają na „nadanie spółce cywilnej” numeru identyfikacji podatkowej (NIP). Podobnie 

wygląda kwestia w zakresie wpisu spółek cywilnych do rejestru REGON. 

5. Niewypłacalność uregulowana w art. 33 1 § 2 k.c. nie stanowi przesłanki subsydiarnej odpowiedzialności 

wspólnika żadnej spośród znanych polskiemu systemowi prawa spółek osobowych. 

W odniesieniu do spółki jawnej regulacja zawarta w art. 22 § 2 oraz art. 31 k.s.h. stanowi 

o osobistej, nieograniczonej, solidarnej ze spółką i wspólnikami odpowiedzialności wspólnika 

za zobowiązania spółki. Odpowiedzialność ta jest subsydiarna w tym sensie, że wierzyciel 

spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika, gdy egzekucja z majątku spółki okaże 

się bezskuteczna. Takie zasady odpowiedzialności dotyczą wspólników spółek jawnych oraz 

komplementariuszy spółek komandytowych i komandytowo-akcyjnych, a także – częściowo – 

partnerów spółek partnerskich. 


Art. 33 1 

6. „Wspólnota mieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może 

nabywać prawa i obowiązki do własnego majątku” (uchwała składu 7 sędziów SN z 21 grudnia 

2007 r., III CZP 65/07, OSNC 2008, nr 7–8, poz. 68). 

7. „Z przepisu art. 8 § 1 k.s.h., w powiązaniu z art. 33 1 § 1 k.c., wynika wyraźnie, że spółka 

jawna jest odrębnym od wspólników podmiotem procesowym, wobec czego proces spółki jawnej 

nie jest równocześnie procesem jej wspólników” (postanowienie SN z 10 listopada 2005 r., 

II CK 320/05, LexPolonica nr 1303301). 

Piotr Nazaruk 

77

Art. 34 



8. Przepis art. 33 1 odnosi się nie tylko do osobowych spółek handlowych oraz spółek kapitałowych 

w organizacji, lecz również do innych jednostek organizacyjnych niemających 

osobowości prawnej, którym przepis szczególny przyznaje zdolność prawną (por. M. Pazdan, 

Kodeks spółek…, s. 35). 

PODMIOTOWOŚĆ SKARBU PAŃSTWA 

Art. 34. Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, 

które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych 

osób prawnych. 


1. Pojęcie Skarbu Państwa jest związane z pojęciem państwa jako formy organizacji 

społeczeństwa, które realizuje wolę większości członków poprzez organy władzy. W powszechnym 

rozumieniu Skarb Państwa odnosi się do określenia prywatnoprawnej osobowości 

państwa związanej z realizacją jego zadań w obszarze stosunków cywilnoprawnych. Skarb 

Państwa jest zatem synonimem państwa, o ile występuje ono w obrocie cywilnoprawnym, 

będąc właścicielem, wierzycielem, dłużnikiem [J. Frąckowiak, w: M. Safjan (red.) System P.P., 

t. 1, 2009, s. 1059 i n.]. Skarb Państwa (fiscus) jest swoistą osobą prawną, która uzyskała 

osobowość prawną z mocy Kodeksu cywilnego. Istnieje tylko jeden Skarb Państwa i sam 

odpowiada za swoje zobowiązania, nie ponosząc odpowiedzialności za zobowiązania innych 

państwowych osób prawnych. 

2. Regulacja art. 34 zawiera ogólną definicję Skarbu Państwa, jako dysponenta mienia 

w stosunkach cywilnoprawnych. Stanowiąc, że Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych 

podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego 

do innych państwowych osób prawnych, Minister Skarbu Państwa zajmuje szczególną pozycję 

w zakresie reprezentacji Skarbu Państwa, co reguluje ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach 

wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.). 

3. Reprezentacja Skarbu Państwa nie jest realizowana przez szczególne instytucje zarządzające, 

lecz właściwe państwowe jednostki organizacyjne (stationes fisci). Jednostki te, w odróżnieniu 

od Skarbu Państwa, nie mają osobowości prawnej. Skarb Państwa reprezentowany 

jest głównie przez organy administracji publicznej, które wykonują swoje władztwo w ramach 

kompetencji im ustawowo przyznanych. Wykonywanie praw i obowiązków cywilnoprawnych 

służy realizacji zadań publicznych, dla których organ władzy publicznej został powołany. Skarb 

Państwa może być również w sferze materialnoprawnej reprezentowany przez organy jednostek 

samorządu terytorialnego, np. starostę w odniesieniu do określonych ustawowo nieruchomości 

(art. 11 ust. 1 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn. Dz.U. 

z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.) czy urzędy skarbowe w odniesieniu do zobowiązań podatkowych 

(art. 13 § 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, tekst jedn. Dz.U. 

z 2012 r., poz. 749). Uprawnienie ich nie sięga jednak znacznie dalej niż wynika to wprost 

z przepisu upoważniającego do określonej reprezentacji. 


4. Przy stosowaniu art. 34 i 44 1 k.c. należy mieć na względzie art. 3 ust. 2 u.z.w.u.SP, 

stanowiący, że „jeżeli z odrębnych przepisów nie wynika, jakiej państwowej osobie prawnej 

przysługują prawa majątkowe do składnika mienia państwowego, prawa te przysługują Skarbowi 

Państwa reprezentowanemu przez ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa”. 

78 Piotr Nazaruk


5. W odniesieniu do reprezentacji procesowej art. 67 § 2 k.p.c. wiąże tę zdolność Skarbu 

Państwa z działalnością jednostki organizacyjnej, której dotyczy określone roszczenie. Czynności 

procesowe w takim wypadku podejmuje organ tej jednostki lub organ nadrzędny nad tą 

jednostką. Przed Sądem Najwyższym wyłączne zastępstwo procesowe wykonuje Prokuratoria 

Generalna Skarbu Państwa. Podobna zasada reprezentacji obowiązuje w postępowaniu przed 

sądami powszechnymi, wojskowymi, administracyjnymi i polubownymi w sytuacji, gdy wartość 

przedmiotu sporu przewyższa 1 000 000 zł (art. 8 ust. 1 ustawy z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii 

Generalnej Skarbu Państwa, Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.). 


6. „Jednostka organizacyjna Skarbu Państwa ma jedynie tzw. zdolność cząstkową i jej funkcją 

jest reprezentowanie interesów Skarbu Państwa oraz podejmowanie za niego właściwych 

czynności” (uchwała składu 7 sędziów SN z 14 października 1994 r., III CZP 16/94, OSNC 

1995, nr 3, poz. 40). 

7. „Z mocy przepisu szczególnego, jakim jest art. 4 pkt 9 ustawy o gospodarce nieruchomościami, 

starosta powiatu uzyskał status statio fisci Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości 

do gospodarowania tymi nieruchomościami, a więc podejmowania działań także w sferze cywilnoprawnej” 

(postanowienie SN z 9 sierpnia 2000 r., I CKN 843/00, LexPolonica nr 380637). 

8. Trybunał Arbitrażowy, wydając wyrok wstępny w postępowaniu wszczętym przez Eureko 

B.V., w Brukseli, na podstawie umowy pomiędzy Królestwem Niderlandów i Rzeczpospolitą 

Polską o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji z 7 września 1992 r., uznał, że bez względu 

na wątpliwości wobec statusu Skarbu Państwa w świetle prawa polskiego odpowiedzialność za 

działania Ministra Skarbu Państwa wobec Eureko trzeba w świetle prawa międzynarodowego 

przypisać państwu polskiemu (wyrok ETS z 19 sierpnia 2005 r. w sprawie Eureko B.V. przeciwko 

Rzeczypospolitej Polskiej, wyrok częściowy, www.msp.gov.pl). 


9. Funkcjonuje on nie w sferze władztwa publicznego (imperium), mogąc nakazać lub zakazać 

rozmaitym osobom, pod groźbą sankcji, takich lub innych zachowań, lecz w sferze władztwa 

majątkowego (dominium), gdzie występuje w relacjach ze swoimi partnerami jako podmiot 

równorzędny. Dostrzec jednak trzeba pewne trudności w pełnym oddzieleniu sfery imperium 

od sfery dominium (M. Dziurda, Reprezentacja Skarbu…, s. 32 i n.). 

10. Skarb Państwa jest nierozerwalnie związany z mieniem państwowym. Konstrukcja prawna 

Skarbu Państwa powstała w ślad za własnością publiczną (szerzej N. Gail, Skarb Państwa, s. 9 i n.). 

11. Bezpośrednim źródłem kompetencji ministrów w stosunku do poszczególnych składników 

majątku państwa oraz źródłem umocowania do zaciągania zobowiązań w imieniu państwa 

w danego typu sprawach są: 1) nominacja Prezydenta RP na podstawie art. 161 Konstytucji RP, 

2) szczegółowy zakres działania ministra ustalony przez Prezesa Rady Ministrów oraz 3) przepisy 

ustaw szczególnych wyposażające dany podmiot w konkretne uprawnienia. Badając zakres 

umocowania wiceministrów (do zaciągania zobowiązań w imieniu państwa), należy odwołać 

się do przepisu art. 37 ust. 1 i 2 ustawy o organizacji i trybie prac Rady Ministrów (B. Krupa, 

Osoby uprawnione…, s. 15). 

PRZEPISY USTROJOWE 

Art. 35 

Art. 35. Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach 

i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania 

osoby prawnej reguluje także jej statut. 

Piotr Nazaruk 

79

Art. 35 



1. Ustawy ustrojowe dla osób prawnych dotyczą określonej kategorii osób prawnych 

albo indywidualnie oznaczonej osoby prawnej. Zgodnie z art. 35 tylko właściwe przepisy 

mogą regulować powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych. W związku z tym nie można 

traktować regulacji statutowych jako „właściwy przepis”. Statut został wyraźnie wyłączony 

i jego znaczenie zostało określone w art. 35 in fine oraz w art. 38. Wydaje się, że wskazana 

„organizacja i sposób działania osoby prawnej”, które mogą być uregulowane w statucie, ale 

tylko w przypadkach i zakresie przewidzianych w przepisach w istocie rzeczy odnosi się do 

zagadnień ustrojowych. 

2. Akty prawne powstałe na podstawie art. 35 k.c. dotyczą bądź poszczególnych osób 

prawnych (np. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, tekst jedn. Dz.U. 

z 2005 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.; ustawa z 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji 

i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe”, Dz.U. Nr 84, 

poz. 948 ze zm.; ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 642 

– art. 16 ust. 2 co do Biblioteki Narodowej; ustawa z 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie, 

tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 ze zm. – art. 33 ust. 2 co do Polskiego Związku 

Łowieckiego; ustawa z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi 

Skarbu Państwa, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 231, poz. 1700 ze zm.), bądź określonych kategorii 

osób prawnych (np. Kodeks spółek handlowych, Prawo spółdzielcze, ustawa z 6 kwietnia 

1984 r. o fundacjach, tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.; ustawa z 27 czerwca 

1997 r. o partiach politycznych, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924). Większość tych 

ustaw ma charakter przepisów kompleksowych. Regulują one wszystkie zagadnienia wiążące się 

z powstawaniem i działalnością osób prawnych, a więc nie tylko z zakresu prawa cywilnego, 

ale również z zakresu prawa administracyjnego i prawa karnego. 

3. Statut osoby prawnej powinien regulować przede wszystkim organizację tej struktury, 

w szczególności tworzenie zakładów i innych jednostek organizacyjnych, system kontroli, stosunki 

między jednostkami organizacyjnymi wchodzącymi w skład osoby prawnej, powoływanie 

organów doradczych i opiniotwórczych. Pojęcie statutu użyte w art. 35, jak również art. 38 

należy także odnosić do innych aktów regulujących organizację i sposób działania, jakimi są 

umowy. Dotyczy to w szczególności umowy spółki z o.o., ale również umów spółek osobowych, 

gdyż do podmiotów ustawowych stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. 

W związku z tym organizacja i sposób działania handlowych spółek osobowych mogą być 

uregulowane również w umowie spółki, z tym że przypadki i zakres takiej regulacji powinny 

wynikać z właściwych przepisów, w tym przypadku Kodeksu spółek handlowych. Statuty 

i umowy pełnią podwójną rolę. Z jednej strony kreują osobę prawną, a z drugiej określają 

organizację i sposób działania osoby prawnej. 


4. Kasa chorych jest osobą prawną typu korporacyjnego. Świadczą o tym takie cechy, jak: 

instytucja członkostwa, realizacja celów członków, utrzymywanie się z ich składek. Korporacje 

są zbiorowością osób fizycznych związanych z osobą prawną przez członkostwo i realizują 

wspólny im cel. Natomiast zakłady zaspokajają potrzeby osób fizycznych, które nie są członkami 

tzw. destynatariuszy, np. pacjentów korzystających ze szpitali (P. Dzienis, Glosa do uchwały SN 

z 27 kwietnia 2001 r., III CZP 12/01, PS 2002, nr 6, s. 142). 


5. „Zgodnie z art. 35 i art. 38 k.c. osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany 

w ustawie i opartym na niej statucie, a zatem sposób reprezentacji strony powodowej, 

80 Piotr Nazaruk


składania oświadczeń woli oraz udzielania pełnomocnictw materialnoprawnych i procesowych 

określają postanowienia jej statutu, a nie regulaminu” (wyrok SN z 5 czerwca 2009 r., I CSK 



6. Należy liczyć się również z tym, że powstanie określonej osoby prawnej może być bliżej 

określone w przepisach pozaustawowych, np. w prawie Kościoła Rzymskokatolickiego. Kościół 

ten tworzy kościelne osoby prawne według norm kanonicznych. Natomiast nabycie przez 

nie osobowości według prawa polskiego jest odrębnym zagadnieniem, o którym wspomniano 

w uwagach do art. 33 (zob. R. Sobański, Osoba prawna..., s. 1365). 

7. Uczynienie zadość wymaganiom zawartym w odpowiednich unormowaniach prowadzi 

przede wszystkim do utworzenia jednostki organizacyjnej, której przepisy szczególne przyznają 

osobowość prawną. Jest to wynikiem na ogół wielu zdarzeń prawnych, wywoływanych przez 

założycieli osoby prawnej. Na podstawie typologii tych zdarzeń wyodrębniono trzy zasadnicze 

systemy powstawania osób prawnych (zob. np. S. Grzybowski, w: System P.C., t. 1, 1985, s. 288). 


Art. 36 uchylono z dniem 1 października 1990 r. przez art. 1 pkt 5 ustawy z 28 lipca 1990 r. 

o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321). 

CHWILA UZYSKANIA OSOBOWOŚCI PRAWNEJ 

Art. 37. § 1. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu 

do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. 

§ 2. Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne 

przepisy. 


Art. 36–37 

1. Regulacja art. 37 dotyczy zagadnień związanych bezpośrednio z tworzeniem jednostek 

organizacyjnych, ale jedynie w zakresie związanym z uzyskaniem osobowości prawnej, a tym 

samym z uzyskaniem zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. 

Jeżeli obowiązek wpisu do rejestru stanowi warunek uzyskania osobowości prawnej, to wpis 

ma charakter konstytutywny, tzn. że o osobie prawnej można mówić dopiero po rejestracji. 

2. Rejestr osób prawnych pozwala organowi rejestrującemu na dokonywanie kontroli, 

czy dana osoba prawna powstała zgodnie z obowiązującymi przepisami. Przyczynia się też 

do zwiększenia bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego, skoro stwarza osobom trzecim – zamierzającym 

wstąpić w stosunki cywilnoprawne z zarejestrowaną osobą prawną – możliwość 

zapoznania z ich aktami. 

Ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. 

Nr 168, poz. 1186 ze zm.) wprowadziła trzy rejestry: 1) rejestr przedsiębiorców, 2) rejestr stowarzyszeń, 

innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów 

opieki zdrowotnej i 3) rejestr dłużników niewypłacalnych. Dwa pierwsze rejestry spełniają rolę, 

o której stanowi omawiany przepis. 

3. Modyfikacje zasad uzyskania osobowości prawnej mogą polegać na: 1) konieczności 

uzyskania zezwolenia na utworzenie osoby prawnej, np. zgoda Komisji Nadzoru Finansowego 

Piotr Nazaruk 

81

Art. 38 


na utworzenie banku; 2) utworzeniu podmiotu na mocy przepisów ustaw, np. uczelnie państwowe 

czy rozporządzenia Rady Ministrów, np. banki państwowe czy państwowe uczelnie 

zawodowe; 3) braku wymogu wpisu osoby prawnej do rejestru, np. gminy będące jednostkami 

organizacyjnymi samorządu terytorialnego i większość kościelnych (wyznaniowych) jednostek 

organizacyjnych. 


4. Postępowanie o wpis w Krajowym Rejestrze Sądowym regulują art. 694 1 i n. k.p.c. Przepisy 

te znajdą zastosowanie do innych postępowań rejestrowych niż o wpis do Krajowego Rejestru 

Sądowego, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej (art. 694 1 § 2 k.p.c.). Wpis następuje 

na podstawie postanowienia sądu rejestrowego (art. 694 5 § 1 k.p.c.). Wpisy do Krajowego 

Rejestru Sądowego są na ogół ogłaszane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 13 ust. 1 

u.KRej.S). Wpisy o powstaniu i ustaniu osoby prawnej mają charakter konstytutywny. Inne 

wpisy mają na ogół znaczenie tylko deklaratywne. 


5. Roli sądu nie należy sprowadzać jedynie do przenoszenia do rejestru dokumentów przedstawianych 

przez wnioskodawcę. Badanie zgodności z prawem oznacza także kontrolę merytoryczną 

(uchwała składu 7 sędziów SN z 12 grudnia 1983 r., III PZP 40/83, OSNCP 1984, 

nr 5, poz. 64). 


6. Jeżeli powstanie jednostki organizacyjnej związane jest z wpisem do odpowiedniego rejestru, 

początek jej podmiotowości należy łączyć z chwilą dokonania takiego wpisu. W przypadku 

jednostek organizacyjnych, które powstają niezależnie od takiego wpisu lub przed jego dokonaniem, 

jednostka organizacyjna staje się osobą w rozumieniu art. 33 1 w momencie ukończenia 

czynności przewidzianych przez ustawę, z którymi łączy ona jej powstanie (J. Frąckowiak, 

Instytucje prawa…, s. 15). 

7. Zawarta w art. 37 § 1 i w wielu przepisach szczególnych formuła mówiąca o uzyskaniu 

przez jednostkę organizacyjną osobowości z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru określa 

konieczny składnik złożonej czynności prawnej, który wieńczy proces powstawania osoby 

prawnej. Nabycie przymiotu osoby prawnej następuje na podstawie postanowienia sądu rejestrowego 

zarządzającego wpisanie jednostki do rejestru, lecz znaczenie prawotwórcze ma dopiero 

czynność wykonawcza polegająca na dokonaniu wpisu do księgi rejestrowej (J.P. Naworski, 

Wpis do rejestru…, s. 8). 

REPREZENTACJA 

Art. 38. Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie 

i w opartym na niej statucie. 


1. Organ osoby prawnej jest integralnym składnikiem osobowości osoby prawnej. Stanowi 

o istocie tej osoby. W oparciu o organy budowana jest struktura organizacyjna osoby prawnej, 

jej władza, a przede wszystkim prowadzona przez nią działalność. Kodeks cywilny stoi 

na stanowisku tzw. teorii organów osoby prawnej. Organ składa się z osób fizycznych, które 

reprezentują osobę prawną w stosunkach zewnętrznych. Organ inaczej niż przedstawiciel nie 

82 Piotr Nazaruk


jest podmiotem stosunków prawnych, a podmiotem tym jest sama osoba prawna. Działanie 

organu traktuje się jako działanie osoby prawnej, pod warunkiem że osoby fizyczne występują 

w konkretnej sprawie, w sposób wyraźny lub chociażby domniemany, jako organ, i działają 

w granicach kompetencji danego organu, wynikającej z przepisów o ustroju konkretnej osoby 

prawnej oraz jej statutu. 

2. Doktrynalna geneza teorii organów sięga jednak tzw. teorii organicznej O. von Gierkego 

(O. von Gierke, Privatsrecht…), którego zdaniem osoba prawna jest równie realna jak osoba 

fizyczna. Pojęcie organu w tym ujęciu jest równoznaczne z pojęciem narzędzia, na podobieństwo 

np. organów ruchu, mowy u człowieka. 

3. Teoria organu osoby prawnej powstała w opozycji do teorii przedstawicielstwa, która 

przyrównuje organ do przedstawiciela ustawowego osoby fizycznej niemającej zdolności do 

czynności prawnych. Przy pomocy takich organów osoba prawna mogła wyrażać swą własną 

wolę. Do słusznych elementów teorii Gierkego należy przede wszystkim uznanie realnego istnienia 

osoby prawnej. Jednakże z całej teorii organicznej w późniejszych badaniach pozostawiono 

jej „owoc” w postaci teorii organów (A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 116). Zgodnie 

z teorii organiczną Otto Gierkego: „jak bowiem człowiek posiada organa, w których rodzą się 

postanowienia (mózg, serce), z których pomocą te postanowienia objawiają się (usta, ręce itd.), 

tak i osoba prawna ma swoje organa (zarząd, przełożeni, wydziały, walne zebrania itp.), które 

tworzą wolę osoby prawnej, objawiają ją i wykonywują” (F. Zoll, Prawo cywilne…, s. 117). 

4. Działanie osoby prawnej jest realizowane zawsze przez jej organy. Osoba prawna ma 

zawsze pełną zdolność do czynności prawnych. Dobra czy też zła wiara organu jest dobrą bądź 

złą wiarą samej osoby prawnej. Sytuacja jest niewątpliwie prosta w przypadku działania tylko 

jednego organu, i to jednoosobowego. Trudności natomiast mogą pojawiać się w sytuacji, gdy 

osoba prawna ma kilka organów, w tym kolektywnych (np. w przypadku spółdzielni – walne 

zgromadzenie, rada i zarząd). 

5. Kryteria stosowania teorii organów w polskim prawie cywilnym to: 1) powzięcie 

i objawienie przez organ woli osoby prawnej; 2) udział osób fizycznych w działalności organu; 

3) uznanie organu za konieczny składnik osoby prawnej; 4) negacja podmiotowości prawnej 

organu; 5) zdolność do czynności prawnych osoby prawnej; 6) zakres kompetencji organów 

osoby prawnej (tak A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 115). 


Art. 38 

6. Dyrektor oddziału banku, księgowa czy naczelnik wydziału kredytów to funkcje sprawowane 

wewnątrz struktury organizacyjnej banku i pozostające bez jakiegokolwiek znaczenia dla 

zasad reprezentacji banku. Jeżeli osoby wymienione zostały upoważnione do zawierania umów 

w imieniu banku, to występują wtedy jako jego pełnomocnicy lub prokurenci, w żadnym zaś 

razie nie jako dyrektor oddziału, księgowa czy naczelnik wydziału kredytów (P. Bielski, Glosa 

do wyroku SN z 14 maja 2002 r., V CKN 1667/00, „Rejent” 2004, nr 5, s. 131). 

7. Skarb Państwa jest jedyną osobą prawną niemającą organów (podobnie siedziby). Ma 

on jedynie swoją strukturę organizacyjną, która w obrocie cywilnoprawnym, a także przy 

czynnościach procesowych występuje pod postacią tzw. stationes fisci (tak SN w uzasadnieniu 

postanowienia z 28 marca 1995 r., I CRN 24/95, OSNC 1995, nr 7–8, poz. 117). 

8. Posiadanie przez osobę prawną pełnej zdolności do czynności prawnych nie oznacza, 

że może być ona podmiotem wszystkich stosunków cywilnoprawnych, nie wyłączając nawet 

stosunków rodzinnych. Ograniczenia pełnej zdolności do czynności prawnych zawarte są wielu 

regulacjach ustawowych. Osoba prawna zgodnie z Kodeksem cywilnym nie może np. sporządzić 

testamentu, zbyć prawa własności nieruchomości na podstawie umowy dożywocia lub 

być prokurentem. 

Piotr Nazaruk 

83

Art. 39 



9. „Czynność prawna dokonana przez osoby fizyczne wchodzące w skład organu osoby prawnej, 

ale z przekroczeniem jego kompetencji nie może wywołać skutku dla tej osoby (prawnej) 

i jako sprzeczna z art. 38 k.c. jest nieważna” (tak SN w wyroku z 15 marca 2002 r., II CKN 


10. „Z przyjętej w polskim prawie teorii organów (art. 38 k.c.) wynika jedynie to, że dla 

uznania działań osoby fizycznej, pełniącej funkcję organu, za działania samej osoby prawnej 

konieczne jest występowanie tej osoby fizycznej w konkretnej sprawie w charakterze organu 

oraz działanie w granicach kompetencji wynikających z przepisów regulujących ustrój osoby 

prawnej. Oznacza to, że wiedza osoby fizycznej pełniącej funkcję organu spółki o jakimś fakcie 

nie ma dla tej spółki żadnego znaczenia, gdy wiedzę tę uzyskała jako osoba prywatna” (wyrok 

SN z 22 listopada 2006 r., V CSK 301/06, LexPolonica nr 2059648). 

11. „Działanie osób fizycznych wchodzących w skład organów osoby prawnej uważa się za 

działanie tej osoby prawnej (art. 38 k.c.). Cywilnoprawne skutki naruszenia cudzego dobra 

osobistego przez osoby występujące w charakterze organu osoby prawnej, obciążają przeto – nie 

te osoby, lecz – reprezentowaną przez nie osobę prawną (art. 24 § 1, art. 448 k.c.)” (wyrok SN 

z 6 grudnia 1984 r., II CR 442/84, LexPolonica nr 318259). 


12. Działanie osób prawnych należy utożsamiać z działaniem jako typem zdarzeń prawnych, 

dlatego na działanie składać się będą zarówno czynności prawne, jak i inne czyny. Kategoria 

ta nie obejmuje czynności sprzecznych z prawem, lecz tylko te, które mają charakter działań 

dozwolonych (por. szeroko K.A. Dadańska, Działanie osoby…, s. 133 i n.). 

13. W sferze odpowiedzialności odszkodowawczej zarówno deliktowej, jak i kontraktowej 

powstanie odpowiedzialności w wyniku działania (zaniechania) członków organów (działających 

w tym charakterze) powinno być traktowane jako czyn własny osoby prawnej, a nie czyn 

cudzy reprezentanta osoby prawnej – powyższe wynika z treści art. 471 w zw. z art. 474 zd. 2 

i art. 415 w zw. z art. 416 k.c. (M. Pazdan, Niektóre konsekwencje…, t. I, s. 216). 

14. Regulacja art. 38 k.c. jest następstwem przyjęcia przez polskiego ustawodawcę tzw. teorii 

organów. Doktryna prawa cywilnego na przestrzeni lat wykształciła wiele teorii odnoszących się 

do bytu osób prawnych. Powszechnie rozróżnia się teorie negujące realne istnienie osób prawnych 

i teorie uznające realny byt osoby prawnej (A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 117 i n.). 

BRAK UMOCOWANIA 

Art. 39. § 1. Kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem 

albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu 

tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, 

którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania. 

§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy umowa została zawarta 

w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje. 


1. Ratio legis art. 39 § 1 to przede wszystkim zapewnienie ochrony interesów osób trzecich 

zawierających umowy z osobą występującą jako organ osoby prawnej, w sytuacji gdy osoba 

ta: 1) nie jest w rzeczywistości organem lub 2) przekracza zakres określonego organu. Celem 

84 Piotr Nazaruk


tej regulacji jest również ochrona interesów osoby prawnej. Par. 2 odnoszący się do umów zawartych 

w imieniu osoby prawnej nieistniejącej ma na względzie tylko ochronę osoby trzeciej. 

2. Działania rzekomego organu osoby prawnej (falsus organ) wykazują daleko idące 

podobieństwo z uregulowaniem zawartym w art. 103, chroniącym osobę trzecią, i reprezentowanego 

w razie działania tzw. rzekomego pełnomocnika (falsus procurator), ale instytucje 

te nie są tożsame. Poza rzekomym organem norma art. 39 § 1 obejmuje również działania 

prawdziwego organu, ale w sytuacji gdy przekroczył on zakres swojego umocowania. Skutki 

działań w obu przypadkach są analogiczne, tak więc w zakresie przekroczenia granic umocowania 

organu czynność prawna jest nieważna. 

3. Roszczenia osób, które zawarły umowę z rzekomym organem, mogą dotyczyć dochodzenia: 

1) zwrotu tego, co świadczyła dla wykonania umowy, oraz 2) naprawienia szkody, 

którą poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania. Pierwsze z nich 

jest w istocie swej roszczeniem o zwrot nienależnego świadczenia i obejmuje wszystko to, co 

rzekomy organ otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, a więc z zastosowaniem 

przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Słusznie jednak M. Pazdan ocenia na tle art. 103, 

że roszczenie to nie zależy od tego, czy druga strona wiedziała o braku umocowania lub przekroczeniu 

jego zakresu (M. Pazdan, w: System P.P., t. 2, 2008, s. 486). 


4. Art. 14 u.KRej.S przewiduje, że podmiot zobowiązany do złożenia wniosku o wpis do 

rejestru nie może powołać się wobec osób trzecich działających w dobrej wierze na dane, które 

nie zostały wpisane do rejestru lub uległy wykreśleniu z rejestru. Podmiot, który zaniedbał 

obowiązku zgłoszenia wpisu do rejestru albo wskutek niedołączenia niezbędnych dokumentów 

spowodował wykreślenie wpisu, nie może powoływać się na dane, które nie są wpisane do 

rejestru (E. Marszałkowska-Krześ, Wpisy w rejestrze…, s. 38–39). 


Art. 39 

5. Zgodnie z art. 39 § 1, kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu, nie 

będąc jej organem albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do 

zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody, 

którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania. 

Umowa zawarta przez osobę, która działając jako organ osoby prawnej, przekroczyła zakres 

umocowania, jest niewątpliwie umową nieważną (wyrok SA w Warszawie z 8 maja 2003 r., 

I ACa 1874/01, OSA 2004, nr 9, poz. 26, s. 37). 

6. „Ani art. 38 k.c., ani art. 39 § 1 k.c. nie przewidują wprost sankcji nieważności w przypadku 

dokonania czynności w imieniu osoby prawnej przez osobę, o której mowa w drugiej 

z tych norm. Sankcję taką wyprowadzano w drodze analogii do regulującego podobną sytuację 

art. 103 k.c. i przez uznanie, że czynność prawna dokonana w warunkach określonych w art. 39 

k.c. jest sprzeczna z prawem w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. Taki pogląd co do zasady zasługuje 

na pełną akceptację, nie można jednak tracić z pola widzenia norm szczególnych, które sankcję 

taką mogą wykluczyć. […] Obalenie płynącego z art. 7 k.c. domniemania może nastąpić 

w sposób różnoraki: nie tylko przez udowodnienie faktów dobrą wiarę wykluczających, ale 

także w oparciu o fakty notoryjne lub o twierdzenia strony, którym druga strona nie zaprzeczyła” 

(wyrok SA w Katowicach z 9 marca 2011 r., I ACa 33/11, LexPolonica nr 2622698). 

7. „Kompetencje organów osób prawnych kościołów i związków wyznaniowych określają ich 

statuty (prawo wewnętrzne). Skutki naruszenia tych kompetencji przez osoby działające jako 

organ przy czynnościach cywilnoprawnych podlegają ocenie na podstawie art. 39 w związku 

z art. 38 i 35 k.c.” (wyrok SN z 12 marca 1997 r., II CKN 24/97, LexPolonica nr 390720). 

Piotr Nazaruk 

85

Art. 40 



8. Dokonanie przez piastuna organu osoby prawnej czynności „z samym sobą” również stanowi 

przekroczenie zakresu umocowania, łączy się jednak z innymi skutkami prawnymi, niż 

te dotyczące pełnomocnika. Skutki przekroczenia zakresu umocowania przez piastuna organu 

osoby prawnej zostały jednak określone w art. 39 § 1. Norma ta nie dopuszcza potwierdzenia 

wadliwej czynności, w związku z czym czynność taka traktowana jest ab initio jako bezwzględnie 

nieważna. Należy więc uznać, że czynność prawna między osobą prawną i członkiem jej 

organu dokonana z naruszeniem przepisu art. 108, stosowanego przez analogię, stanowi negotium 

nullum. Pogląd ten będzie aktualny jedynie w przypadku, gdy istnieje rzeczywista luka 

w prawie, uzasadniająca zastosowanie art. 108 na zasadzie analogia legis (P. Drapała, Glosa do 

wyroku SN z 23 marca 1999 r., II CKN 24/98, PS 2000, nr 7–8, s. 168). 

9. Roszczenie odszkodowawcze przysługuje drugiej stronie tylko wtedy, gdy zawarła umowę, 

nie wiedząc, że działał rzekomy organ. Odpowiedzialność osoby, która wystąpiła jako rzekomy 

organ, jest niezależna od jej winy (zob. M. Pazdan, w: System P.P., t. 2, 2008, s. 486). 

10. Sytuacja prawna, która powstaje w przypadku działania fałszywego piastuna organu osoby 

prawnej w rozumieniu art. 39, tj. osoby, która zawiera umowę w imieniu osoby prawnej, mimo 

że nie jest jej organem lub przekracza zakres umocowania takiego organu, jest więc odmienna 

od sytuacji, gdy działa rzekomy pełnomocnik (M. Borkowski, Konsekwencje prawne…, s. 52). 

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA 

Art. 40. § 1. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych 

osób prawnych, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. Państwowe osoby prawne 

nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa. 

§ 2. W razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw, określonego 

składnika mienia od państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni 

odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik 

stanowił własność danej osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika ustalonej 

według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty. 

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do odpowiedzialności jednostek samorządu 

terytorialnego i samorządowych osób prawnych. 


1. Wyłączenie odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania przedsiębiorstw 

państwowych i innych państwowych osób prawnych oraz odpowiedzialności przedsiębiorstw 

państwowych i innych państwowych osób prawnych za zobowiązania Skarbu Państwa 

stanowi naturalną konsekwencję pozycji prawnej zajmowanej przez przedsiębiorstwa 

państwowe i inne państwowe osoby prawne w stosunkach cywilnoprawnych, w szczególności 

zaś ich prawnej samodzielności. Dodany (przez ustawę z 28 lipca 1990 r.) § 2 art. 40 dotyczy 

wyłącznie przypadków nieodpłatnego przejęcia przez Skarb Państwa określonego składnika 

majątkowego państwowej osoby prawnej, nie odnosi się natomiast do przejęcia całego majątku 

takiej osoby wiążącego się z jej likwidacją. 

2. Zasada samodzielności państwowych osób prawnych została wyrażona w § 1 komentowanego 

przepisu, a wyjątki mogą wynikać jedynie z przepisów szczególnych. Należy podkreślić, 

że zasada ta obowiązywała również przed nowelizacją art. 40 (dokonaną ustawą z 28 lipca 

1990 r.), a więc w czasie obowiązywania art. 128, statuującego zasadę jednolitego funduszu 

własności państwowej. Wówczas zasady nieodpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania 

86 Piotr Nazaruk


przedsiębiorstw państwowych jednak nie uzasadniano odrębnością przedsiębiorstw, lecz tym, 

że przedsiębiorstwa państwowe działały na zasadach tzw. rozrachunku gospodarczego i mogły 

rozporządzać mieniem państwowym oddanym im w zarząd. 

3. Samorządowe osoby prawne działają zgodnie z tymi samymi regułami co państwowe osoby 

prawne. Na podstawie art. 40 § 3 (dodanego w 2003 r.) należy je odpowiednio stosować do 

odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego i innych samorządowych osób prawnych. 

Gmina, powiat i województwo nie odpowiadają za zobowiązania innych samorządowych osób 

prawnych, a te ostatnie nie odpowiadają za zobowiązania jednostek samorządu terytorialnego. 


4. Od zasady braku odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania przedsiębiorstw 

państwowych i innych państwowych osób prawnych występują wyjątki. Przewidują je przepisy 

szczególne; por. m.in ustawę z 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Państwa 

ubezpieczeniach eksportowych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 59, poz. 609 ze zm.) i ustawę 

z 8 maja 1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre 

osoby prawne (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 657). 


5. „Samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, powstały z przekształcenia publicznego 

zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w formie jednostki budżetowej, nie jest obowiązany 

do naprawienia szkody wyrządzonej przed dokonaniem przekształcenia przez funkcjonariusza 

państwowego będącego pracownikiem przekształconego zakładu” (uchwała SN z 9 czerwca 

1999 r., III CZP 11/99, OSNC 2000, nr 1, poz. 2). 

6. „W sytuacji, gdy korzystającym z rozwiązania stworzonego m.in. przez powoda, było 

przedsiębiorstwo państwowe, które zostało wykreślone z rejestru na skutek zakończenia postępowania 

upadłościowego, w myśl art. 40 k.c. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności 

za zobowiązania państwowych osób prawnych, w tym przedsiębiorstw państwowych, chyba że 

przepis odrębny stanowi inaczej” (wyrok SA w Warszawie z 7 września 2005 r., I ACa 120/05, 



7. Skoro zobowiązanie wynikające z umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym 

nie jest zobowiązaniem samego przedsiębiorstwa, albowiem jego istotę oddaje norma art. 45a 

ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych oraz art. 391 k.c., to zastosowanie art. 40 

k.c. prowadzi do wniosku, że przedsiębiorstwo państwowe nie ponosi odpowiedzialności za 

zobowiązanie zaciągnięte przez Skarb Państwa (P. Granecki, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego 

z 17 marca 2004 r., I ACa 1249/03, „Palestra” 2006, nr 7–8, s. 324). 

SIEDZIBA 

Art. 41. Jeżeli ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby 

prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający. 


Art. 41 

1. Określeniem siedziby osoby prawnej, podobnie do miejsca zamieszkania osoby fizycznej 

(art. 25), jest skonkretyzowana miejscowość. W tym wypadku chodzi o miejscowość, a nie 

Piotr Nazaruk 

87

Art. 42 


o dokładny adres, chyba że obowiązek taki wynika z przepisu szczególnego, np. zgodnie art. 34 

u.KRej.S wpis w rejestrze powinien obejmować nie tylko wskazanie siedziby, ale również adresu. 

Siedzibę spółki należy odróżnić od adresu spółki, który powinien być jej konkretyzacją, 

poprzez podanie ulicy, numeru budynku, ewentualnie lokalu. Należy pamiętać, że siedziba osoby 

prawnej zarejestrowanej w Polsce powinna być usytuowana na terytorium Rzeczypospolitej 

Polskiej. Określenie „siedziba organu zarządzającego” nie jest zbyt precyzyjne w odniesieniu do 

siedziby osoby prawnej, ponieważ w kontekście art. 38 k.c. trudno mówić o siedzibie organu, 

gdyż nie ma on ani podmiotowości, ani osobowości prawnej. 

2. Znaczenie siedziby osoby prawnej w jej działalności. Określenie siedziby jest konieczne 

przede wszystkim w dokonywaniu czynności prawnych takich, jak: wykonywanie zobowiązań, 

ustalenie właściwości miejscowej sądu w postępowaniu procesowym (art. 29 i 30 k.p.c.), a także 

sądu powołanego do ustanowienia kuratora (art. 42 k.c. i art. 603 k.p.c.). Ponadto na podstawie 

siedziby osoby prawnej ustalana jest właściwość miejscowa organu administracji publicznej 

(art. 21 § 1 pkt 3 k.p.a.), właściwość miejscowa organów podatkowych (art. 17 § 1 ord.pod.), 

a także miejsce zawarcia umowy (art. 70 § 2 k.c.) czy też miejsca spełnienia świadczenia 

(art. 454 § 1 k.c.), w zasadzie takie samo jak miejsce zamieszkania osoby fizycznej. 

KURATOR OSOBY PRAWNEJ 

Art. 42. § 1. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych 

do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora. 

§ 2. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, 

a w razie potrzeby o jej likwidację. 


1. Cel regulacji art. 42 § 1 k.c. ma na względzie przede wszystkim interesy wierzycieli 

osób prawnych, które nie prowadzą już aktywnej działalności gospodarczej, mają natomiast 

jeszcze majątek i mogą odpowiadać za swoje zobowiązania. Kurator powinien być ustanowiony 

jedynie w sytuacjach pilnych, co wynika z art. 42 § 2: „postarać się niezwłocznie o powołanie 

organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację”. Według art. 69 k.p.c. sąd na 

wniosek strony przeciwnej ustanowi kuratora, jeżeli strona ta podejmuje przeciwko drugiej 

stronie czynność prawną niecierpiącą zwłoki. 

2. Przesłanka ustanowienia kuratora osoby prawnej wynikająca z art. 42 § 1 – tj. niemożność 

prowadzenia swoich spraw – jest dosyć nieprecyzyjna. Działanie osoby prawnej wiąże 

się z prowadzeniem jej spraw i reprezentacją. Wyeksponowanie w art. 42 tylko prowadzenia 

spraw nie może prowadzić do wniosku, że jeżeli osoba prawna może prowadzić swoje sprawy, 

a nie może jej reprezentować, to ustanowienie kuratora jest niemożliwe. Taka niemożność działania 

może wystąpić również wówczas, gdy brak jest innych organów (np. rady nadzorczej), 

od których decyzji będzie zależeć działanie osoby prawnej. 

3. Ustanowienie kuratora jest dokonywane przez sąd opiekuńczy, w którego okręgu osoba 

prawna ma lub miała ostatnio swoją siedzibę (art. 603 k.p.c.). Sąd określa zakres uprawnień 

kuratora w wydanym mu zaświadczeniu (art. 604 k.p.c.). Kurator ustanowiony w trybie art. 42 

k.c. nie jest jedynym możliwym przedstawicielem osoby prawnej. Poza nim może wystąpić 

kurator dla uchylenia lub stwierdzenia nieważności uchwały wspólników lub walnego zgromadzenia 

(art. 253 i 426 k.s.h.), kurator dla strony niemającej organu powołanego do jej 

reprezentowania (art. 69 k.p.c.), kurator powołany przez sąd rejestrowy (art. 24 u.KRej.S). Do 

innych poza kuratorem przedstawicieli ustawowych możemy zaliczyć likwidatorów, zarządców, 

zarządców komisarycznych, tymczasowego kierownika, reprezentanta upadłego (por. szerzej 

A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 125–126). 

88 Piotr Nazaruk



4. Kurator osoby prawnej ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 może reprezentować tę 

osobę w postępowaniu o jej rozwiązanie (bez potrzeby ustanowienia oddzielnego kuratora 

procesowego), jeżeli został on w postanowieniu o powołaniu do tego umocowany (por. dotyczący 

kuratora spółki wyrok SA w Warszawie z 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1462/99, OSA 

2001, nr 3, poz. 16). 

5. „Sprawa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez 

wpisanie prawa własności na rzecz upadłego, mająca za podstawę zarzut nieważności umowy 

sprzedaży nieruchomości przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości, jest sprawą dotyczącą 

mienia masy upadłości. Jest to spór o przynależność mienia do masy upadłości, a jego wynik 

decyduje o wejściu lub nie nieruchomości do majątku masy. W takim sporze sądowym reprezentantem 

upadłego jest, stosownie do omówionych wyżej przepisów, syndyk masy upadłości 

i nie ma zastosowania art. 42 k.c., bowiem nie zachodzi niemożność działania upadłego banku 

z braku uprawnionych organów, a zatem nie ma podstaw do ustanowienia kuratora” (wyrok SN 

z 15 lutego 2002 r., III CKN 494/99, LexPolonica nr 1628567). 


6. Nie sposób uzasadnić tezy o odpowiedzialności kuratora na wzór odpowiedzialności likwidatora, 

gdyż kurator nie dysponuje kompetencjami „likwidacyjnymi”. Podstawą odpowiedzialności 

cywilnej kuratora wobec spółki będą zatem ogólne przepisy Kodeksu cywilnego 

(np. art. 415 k.c.). Z art. 28 u.KRej.S wynika, że rolą kuratora powołanego na podstawie 

art. 26 ust. 1 w zw. z art. 24 ust. 1 u.KRej.S jest przeprowadzenie czynności wymaganych do 

wyboru lub powołania władz osoby prawnej. A zatem, podobnie jak w przypadku kuratora 

ustanawianego na mocy art. 42 § 1 k.c., hipoteza art. 24 ust. 1 w zw. z art. 26 ust. 1 u.KRej.S 

i w zw. z art. 28 u.KRej.S dotyczy sytuacji, w której w danej spółce nie działają jej obligatoryjne 

organy (władze). Niewątpliwie podmiotem odpowiedzialnym za sporządzanie dokumentów 

i zgłaszanie wniosków, o których mowa w art. 24 ust. 1 u.KRej.S, jest zarząd spółki kapitałowej 

(M. Bielecki, Kurator w spółce…, s. 10). 

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH OSÓB PRAWNYCH 

Art. 43. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio 

do osób prawnych. 


Art. 43 

1. Odpowiednie stosowanie regulacji o ochronie dóbr osobistych osób prawnych do 

przepisów o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych sankcjonuje art. 43. Oczywiście oznacza 

to zarówno modyfikację katalogu dóbr osobistych fizycznych, jak i środków służących ich 

ochronie. Sięganie do art. 23 i 24, przy rozważaniu kwestii związanych z naruszaniem i ochroną 

dóbr osobistych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, 

o których mowa w art. 33 1 , po wejściu w życie ustawy z 14 lutego 2003 r. nowelizującej Kodeks 

cywilny zostało znacznie ograniczone przez wprowadzenie instytucji firmy. Przedsiębiorcy 

będący osobami prawnymi oraz jednostkami, do których będą miały odpowiednie zastosowanie 

przepisy dotyczące osób prawnych, domagając się ochrony firmy, z reguły będą powoływać 

się na art. 43 10 , a nie na art. 24. 

2. Katalog dóbr osobistych osób prawnych i podmiotów, o których mowa w art. 33 k.c., 

jest otwarty i opiera się częściowo na art. 23. W związku z tym należy przyjąć, że niewątpliwie 

takimi dobrami będą w szczególności: dobre imię, nazwa, firma, tajemnica korespondencji, 

Piotr Nazaruk 

89

Art. 43 


nietykalność pomieszczeń i tajemnicy przedsiębiorstwa (art. 55 1 pkt 8) osoby prawnej. Ponadto 

niewątpliwie ochronie prawnej podlega: 1) tajemnica przedsiębiorstwa, jako nieujawnione do 

wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, handlowe, organizacyjne przedsiębiorcy, 

co do których podjął on niezbędne działania w celu zachowania poufności; 2) prawo 

do klienteli, rozumiane jako prawo do normalnych relacji z grupą podmiotów, która w wyniku 

działań osoby prawnej stała się punktem odniesienia w stosunku do jej aktywności, 3) prawo 

do niezakłóconego czerpania zysku z prowadzonej działalności gospodarczej, 


3. „Dobra osobiste osób prawnych – to wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna 

może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działań (art. 43 w zw. z art. 23 k.c.). Szkoła 

wyższa może należycie wypełniać powierzone jej zadania dydaktyczno-wychowawcze, polegające 

na kształceniu i wychowywaniu młodzieży tylko wówczas, gdy dysponuje odpowiednio 

wysokim autorytetem wychowawczym i moralnym” (wyrok SN z 14 listopada 1986 r., II CR 

295/86, OSNCP 1988, nr 2–3, poz. 40). 

4. „Katalog dóbr osobistych osób prawnych należy, przez odpowiednie zastosowanie 

art. 23 k.c. zgodnie z art. 43 k.c. uznać za otwarty, niewątpliwie zaś podlegającym ochronie 

dobrem osobistym zarówno osoby fizycznej, jak i osoby prawnej jest jej dobra sława. Naruszenie 

dobrej sławy osoby prawnej może nastąpić przede wszystkim przez zarzucenie tej osobie, 

a w szczególności jej organom, niewłaściwego postępowania mogącego ją narazić na utratę 

zaufania potrzebnego do wykonywania działalności” (wyrok SA w Warszawie z 23 maja 2006 r., 

VI ACa 1221/05, LexPolonica nr 418139). 


5. Dyskusyjne jest zaliczenie do dóbr osobistych wizerunku i czci osoby prawnej. Wydaje 

się, że jeżeli wizerunek będzie traktowany tak jak to jest interpretowane w stosunku do osób 

fizycznych, to nie będzie można się odnieść w kontekście ochrony do osób prawnych. Jednakże 

dobre imię, renoma, dobra sława podlegają ochronie, z tym jednak, że bardziej jest to związane 

z „czcią” osoby fizycznej (tak K. Grzybczyk, Naruszenie dobra…, s. 119). 

6. Nie budzi wątpliwości niemajątkowy charakter dóbr osobistych osób prawnych. Są one 

niezbywalne i nie podlegają egzekucji. Dobra niematerialne o charakterze majątkowym lub 

o charakterze mieszanym, w którym element majątkowy można uznać za dominujący, nie 

stanowią dóbr osobistych. Dlatego takich dóbr jak: znaki towarowe, nazwy regionalne, know- 

-how, projekty wynalazcze i zdobnicze nie można zaliczyć do dóbr osobistych (tak A. Szpunar, 

Ochrona dóbr osobistych..., s. 39). 

7. Kategoria dóbr osobistych jest, co prawda, kategorią modyfikowaną przez specyfikę osób 

prawnych i osób fizycznych, ale ich wspólną cechą jest niemajątkowy, osobisty charakter podlegający 

szczególnej ochronie (P. Granecki, Dobra osobiste…, s. 3). 

Dział III 

PRZEDSIĘBIORCY I ICH OZNACZENIA 

Literatura: T. Białek, K. Zajączkowska-Weremczuk, Ochrona danych osobowych przedsiębiorcy będącego osobą 

fizyczną, PUG 2007, nr 3; P. Bielski, Prowadzenie przedsiębiorstwa jako cecha konstrukcyjna spółki jawnej w prawie 

polskim, Pr.Sp. 2009, nr 2; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 43 1 k.c.; B. Gliniecki, 

Funkcje firmy przedsiębiorcy, PPH 2008, nr 4; B. Gliniecki, Zasada ograniczonej swobody wyboru firmy, Pr.Sp. 

2009, nr 5; J. Grykiel, Pojęcie działalności gospodarczej i zawodowej w rozumieniu art. 43(1) k.c., SP 2005, nr 4; 

M. Jasiakiewicz, Zdolność likwidacyjna nazwy przedsiębiorstwa w postępowaniu upadłościowym, PPH 2004, nr 3; 

90 Piotr Nazaruk


W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia prawne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH 2004, nr 12; 

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009, uwagi do art. 43 1 k.c.; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 

2008, uwagi do art. 43 1 –43 10 k.c.; M. Klapczyńska, Firma i jej ochrona, Warszawa 2004; A. Kołodziej, Licencja 

firmy. O naturze prawa do firmy po nowelizacji Kodeksu cywilnego, KPP 2004, nr 1; J. Kuciński, Z. Trzciński, 

Nowa regulacja ustawowa działalności gospodarczej w Polsce, RPEiS 2000, nr 3; M. Modrzejewska, Użycie nazwiska 

osoby fizycznej w firmie przedsiębiorcy posiadającego osobowość prawną, PPH 2008, nr 5; M. Piotrowska, Notariusz 

– nietypowy przedsiębiorca?, „Rejent” 2007, nr 7–8; M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny..., uwagi do 

art. 43 1 –43 10 k.c.; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywilnego przeprowadzonych 

ustawą z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, nr 7–8; M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2009, uwagi do art. 43 1 –43 10 

k.c.; J. Sitko, Dualizm oznaczeń przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa – obrzeża prawa własności przemysłowej, PPH 2008, 

nr 4; J. Sitko, Firma w świetle przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, nr 5, s. 25; R. Skubisz, Prawo do firmy 

i jego ochrona, PiP 1993, nr 1; S. Sołtysiński i in., Kodeks spółek handlowych..., 2008, uwagi do art. 43 2 ; M. Szydło, 

Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim, PS 2002, nr 7–8; J. Szwaja, Kodeks spółek…, t. 5, 2008, uwagi do 

art. 43 2 ; J. Szwaja, O przyszłym uregulowaniu firmy, PiP 1994, nr 12, s. 40 i n.; J. Szwaja, Zasada wyłączności firmy, 

Pr.Sp. 2004, nr 5; M. Załucki, Upoważnienie do korzystania z firmy de lege lata i de lege ferenda, PUG 2005, nr 6; 

Ł. Zamojski, Firma w postępowaniu rejestrowym, cz. I, Pr.Sp. 2006, nr 1; P. Zaporowski, Prowadzenie nabytego 

przedsiębiorstwa pod dotychczasową nazwą, PS 2005, nr 5; P. Zaporowski, Spory wokół nowego prawa firmowego, 

„Rejent” 2004, nr 5; P. Zaporowski, Zalety i wady unormowania skracania firm w art. 43 5 § 4 k.c., KPP 2006, nr 4; 

T. Żyznowski, Firma w Kodeksie cywilnym, PS 2003, nr 9. 

PRZEDSIĘBIORCA 

Art. 43 1 . Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, 

o której mowa w art. 33 1 § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą 

lub zawodową. 


Art. 43 1 

1. Geneza pojęcia przedsiębiorcy w prawie polskim jest bardzo długa, a po raz pierwszy 

pojęcie przedsiębiorcy pojawiło się w ustawie z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej 

konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.). W obecnie obowiązującej 

ustawie z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. 

Nr 220, poz. 1447 ze zm.) art. 4 stanowi: „1. Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, 

osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa 

przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. 2. Za 

przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez 

nich działalności gospodarczej”. Do chwili uchwalenia przez Sejm ustawy z 14 lutego 2003 r., 

która dodała art. 43 1 k.c., Kodeks cywilny nie zawierał określenia (definicji) „przedsiębiorca”. 

2. Pojęcie przedsiębiorcy w Kodeksie cywilnym zawiera ogólną definicję przedsiębiorcy, 

występującą w wielu przepisach tego Kodeksu i innych aktach prawa cywilnego. Rangę tej 

definicji, doniosłej dla całego prawa prywatnego, podkreśla zamieszczenie jej w osobnym dziale 

III tytułu II księgi III: „Przedsiębiorcy i ich oznaczenia”. Definicja ta ma walor uniwersalny 

i odnosi się do wszelkich stosunków cywilnoprawnych. W obszarze prawa prywatnego pojawiają 

się jednak także definicje szczególne, mające znaczenie w określonym zakresie, zob. np. 

art. 3 ust. 1 pkt 3 ustawy z 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. 

Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.), art. 2 u.z.n.k. (por. np. Z. Radwański, Podmioty 

prawa cywilnego…, s. 15). 

3. Elementy definicji przedsiębiorcy wyznaczają dwa kryteria: podmiotowe i funkcjonalne. 

Kryterium podmiotowe sprowadza się do stwierdzenia, że przymiot przedsiębiorcy może 

przysługiwać każdemu podmiotowi stosunków cywilnoprawnych, tj. osobie fizycznej, osobie 

prawnej oraz jednostce organizacyjnej, niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje 

zdolność prawną, czyli jednostce, o której mowa w art. 43 1 k.c. Przedsiębiorcą może być osoba 

fizyczna niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych. Bezsprzecznie przedsiębiorcami 

są także spółki kapitałowe w organizacji. Pojęcie przedsiębiorcy nie obejmuje jednak, wbrew 

Piotr Nazaruk 

91

Art. 43 1 


definicji art. 4 u.s.d.g., jednostek organizacyjnych niemających podmiotowości prawnej, niezależnie 

od tego, czy i w jakim stopniu są one wyodrębnione pod względem organizacyjnym, 

majątkowym (np. spółki cywilne). 

4. Definicje przedsiębiorcy zawarte w ustawach szczegółowych mają różny stopień 

tożsamości z regulacją zawartą w Kodeksie cywilnym. Są one zbieżne, podobne lub różniące 

się od definicji przyjętej w art. 43 1 k.c.; art. 5 ust. 2 ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo 

upadłościowe i naprawcze, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.; art. 4 pkt 1 

ustawy z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze 

zm.; art. 2 pkt 1 ustawy z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, 

Dz.U. Nr 171, poz. 1206. Z kolei na gruncie ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym 

Rejestrze Sądowym status przedsiębiorców przyznano podmiotom podlegającym wpisowi do 

rejestru przedsiębiorców, enumeratywnie wyliczonym w art. 36 tej ustawy. 

5. Wykładnia systemowa i celowościowa art. 43 1 prowadzi do wniosku, że działalność 

przedsiębiorcy powinna mieć charakter zarobkowy, mimo że nie jest wskazana wprost w przepisie, 

stanowi istotne kryterium statusu przedsiębiorcy. Oznacza to, że przedsiębiorca traktuje 

wykonywaną odpłatnie działalność gospodarczą, co do zasady, jako zasadnicze źródło swojego 

utrzymania (por. J. Kuciński, Z. Trzciński, Nowa regulacja…). Działalność jest wtedy zarobkowa, 

gdy jest zdolna do potencjalnego generowania zysku. 

Działalność przedsiębiorcy powinna być prowadzona w sposób zorganizowany. Nie ma zatem 

charakteru przypadkowego, a sposobowi wykonywania działalności wytwórczej, usługowej 

czy innej, prowadzący ją podmiot nadał ramy organizacyjne, chociażby najprostsze. Działalność 

gospodarcza prowadzona jest w sposób zawodowy (profesjonalny), na własny rachunek 

przedsiębiorcy i w jego własnym imieniu, a także na jego ryzyko. W związku z tym bezsporne 

jest to, iż działalność zawodowa jest rodzajem działalności gospodarczej (tak m.in. J. Grykiel, 

Pojęcie działalności…, s. 31). 


6. Prowadzenie działalności gospodarczej musi się odbywać w imieniu własnym. Realnie nie 

spełnia tego kryterium osoba wykonująca tzw. samozatrudnienie, które jako działanie fikcyjne jest 

faktycznie pracą najemną. Prowadzenie działania we własnym imieniu musi oznaczać, że podmiot 

sam organizuje swoją działalność, dokonuje w swoim imieniu czynności prawnych wiążących się 

z nią, jako uczestnik obrotu gospodarczego w szerokim znaczeniu tego pojęcia, zawiera wszelkie 

umowy i ponosi odpowiedzialność za zaciągnięte zobowiązania oraz popełnione czyny. 

7. Osoba, która prowadziła działalność gospodarczą, posiadająca „przedsiębiorstwo w znaczeniu 

przedmiotowym” i wydzierżawia je, względnie ustanawia na nim prawo użytkowania, 

przestaje być przedsiębiorcą. Ten przymiot uzyskuje dzierżawca (użytkownik) i stan ten będzie 

trwał aż do chwili ustania stosunku dzierżawy względnie użytkowania (por. M. Szydło, 

Pojęcie…, s. 5 i n.). 

8. Dla posiadania statusu przedsiębiorcy nie jest także konieczne prowadzenie przedsiębiorstwa 

w znaczeniu przedmiotowym. Posiadanie „przedsiębiorstwa” (w znaczeniu art. 55 1 ) nie 

jest warunkiem koniecznym do prowadzenia działalności zawodowej. Działalność ta bowiem 

nie wymaga zorganizowania przedsiębiorstwa w sensie materialnym (M. Bednarek, System 

P.P., t. 5, 2006, s. 577). 


9. „Analiza przepisów art. 2, 3 i 4 ust. 1 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności 

gospodarczej […], art. 43 1 k.c. oraz art. 2 ust. 2 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym 

od osób fizycznych […] pozwala przyjąć, że ustawodawca nie uznaje za przedsiębiorców 

92 Piotr Nazaruk


osób prowadzących wyłącznie działalność wytwórczą w rolnictwie w postaci upraw rolnych oraz 

chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, 

a także agroturystyki. Tak więc działalność polegająca na przetwórstwie warzyw i owoców 

jest działalnością gospodarczą wykonywaną przez przedsiębiorcę” (wyrok WSA w Warszawie 

z 25 maja 2006 r., VI SA/Wa 255/06, LexPolonica nr 1083964). 

10. Statusu przedsiębiorcy nie mają wspólnoty mieszkaniowe. Wprawdzie są to jednostki 

organizacyjne wyposażone w zdolność prawną, ale nie sposób przyjąć, że do ich zadań należy 

prowadzenie we własnym imieniu działalności gospodarczej. „Wspólnota mieszkaniowa może 

nabywać prawa majątkowe tylko do majątku wspólnego właścicieli lokali” (uchwała SN z 24 listopada 

2006 r., III CZP 97/06, MoP 2007, nr 1, s. 3). 


11. Przeciwstawianie sobie działalności zawodowej i działalności gospodarczej na gruncie 

prawa cywilnego nie ma uzasadnienia. W doktrynie słusznie podniesiono, że przedsiębiorca, 

jako podmiot wykonujący działalność gospodarczą, musi być profesjonalistą, czyli musi mieć 

odpowiednie kwalifikacje zależne od przedmiotu tej działalności (W.J. Katner, Podstawowe 

zagadnienia…, s. 6 i n.). 

12. W obecnym stanie prawnym za przedsiębiorcę uznaje się prowadzącego działalność 

gospodarczą w każdej postaci (art. 43 1 k.c.), nie zaś (tylko) prowadzącego przedsiębiorstwo. 

Oznacza to, że znaczna część regulacji dawnego prawa handlowego ma być stosowana w równej 

mierze do wykonujących zatrudnienie zarobkowe, wolny zawód, samodzielnie wykonujących 

rzemiosło, prowadzących gospodarstwo rolne, jak i prowadzących przedsiębiorstwo. Rozwiązanie 

takie stanowi niewątpliwie nadmierną i niczym nieuzasadnioną uciążliwość dla prowadzących 

działalność gospodarczą w postaci innej, niż prowadzenie przedsiębiorstwa, a zatem należy je 

uznać za sprzeczne z wynikającym z konstytucyjnie gwarantowanej zasady wolności działalności 

gospodarczej postulatem sprzyjania rozwojowi przedsiębiorczości (P. Bielski, Prowadzenie 

przedsiębiorstwa…, s. 2). 

13. Specyficznymi przedsiębiorcami są osoby wykonujące tzw. zawody zaufania publicznego, 

np. notariusze, którzy prowadzą działalność na własny rachunek i we własnym imieniu, ale 

działają też w interesie publicznym, uczestnicząc w obrocie gospodarczym i będąc jednocześnie 

gwarantem bezpieczeństwa tego obrotu. Ponadto przy wykonywaniu swoich obowiązków zawodowych 

korzystają z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym (M. Piotrowska, 

Notariusz – nietypowy…, s. 145 i n.). 

FIRMA 

Art. 43 2 . § 1. Przedsiębiorca działa pod firmą. 

§ 2. Firmę ujawnia się we właściwym rejestrze, chyba że przepisy odrębne stanowią 

inaczej. 


Art. 43 2 

1. Treść regulacji 43 2 § 1 ustanawia zasadę, że każdy przedsiębiorca – niezależnie od jego 

formy prawnej – działa pod firmą. Treść przepisu wskazuje wyraźnie na zakres podmiotowy 

prawa do firmy. Wyznacza go status przedsiębiorcy. Odmiennie od regulacji Kodeksu handlowego 

z 1934 r. obecnie pod firmą działa nie tylko spółka handlowa. Prawo i obowiązek używania 

firmy ma każdy przedsiębiorca, a zatem każdy podmiot prawa cywilnego, który prowadzi we 

własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Oznacza to, że każdy podmiot mający 

Piotr Nazaruk 

93

Art. 43 2 


status przedsiębiorcy, bez względu na formę organizacyjnoprawną i typ reprezentowanej własności, 

jest poddany przepisom Kodeksu cywilnego o tworzeniu, używaniu i dysponowaniu firmą. 

2. Geneza pojęcia firmy pochodzi od łacińskiego słowa firmare, tj. stwierdzać, umacniać. 

W średniowieczu znana była czynność firmatio, polegająca na potwierdzeniu (umocnieniu) 

dokumentu własnym podpisem lub dotknięciem ręki. Do 2003 r. instytucja firmy była uregulowana 

w Kodeksie handlowym z 1934 r., który w art. 26 § 1 stanowił, że: „Firma jest nazwą, 

pod którą kupiec rejestrowy prowadzi przedsiębiorstwo”. Koncepcja przeniesienia przepisów 

o firmie do Kodeksu cywilnego została zrealizowana w noweli z 14 lutego 2003 r. (Dz.U. 

Nr 49, poz. 408), która uzupełniła Kodeks cywilny o nowy dział pt. „Przedsiębiorcy i ich 

oznaczenia”. Obecnie na źródła tzw. prawa firmowego składają się przepisy art. 43 2 –43 10 k.c. 

i regulacje szczegółowe zawarte w przepisach pozakodeksowych, w szczególności: 1) art. 8 

§ 2, art. 11 § 3, art. 21, 24, 74 § 4, art. 90, 104, 127, 160, 206, 274 § 2, art. 305, 374, 461 

§ 2, art. 554, 595 k.s.h.; 2) art. 27 ust. 2 pkt 1, art. 29 ust. 3 pkt 1, art. 30 ust. 1 pkt 1 u.s.d.g. 

oraz 3) art. 34–35 i 38 u.KRej.S. 

3. Funkcje firmy polegają przede wszystkim na indywidualizacji przedsiębiorcy jako podmiotu 

praw i obowiązków, dlatego pełni ona dla przedsiębiorcy rolę podobną do tej, jaką 

dla człowieka pełni jego nazwisko. Funkcja indywidualizująca (identyfikacyjna, odróżniająca) 

przedsiębiorcę jest funkcją prawną firmy. Oprócz tego firma może pełnić także inne funkcje, 

w szczególności: informacyjną, reklamową, budowania wizerunku przedsiębiorcy. Prowadzący 

działalność gospodarczą zabiegają o dobre postrzeganie ich firmy na rynku. Dążą również do 

utrwalenia w świadomości klientów i szerokiego kręgu odbiorców informacji o firmie, a przez 

to również o swoim przedsiębiorstwie, jego charakterze i przedmiocie działalności. Wyłączność 

używania firmy ma dla przedsiębiorcy duże znaczenie m.in. ze względów konkurencyjnych. 

Wskazuje się również na istotną rolę firmy w sferze ochrony konsumentów. Firma z jednej strony 

symbolizuje reputację (image, goodwill) przedsiębiorcy, z drugiej zaś jest źródłem informacji 

użytecznych dla konsumenta (J. Szwaja, Kodeks spółek…, t. 5, 2008, s. 38 i n.). 

4. Podstawowe zasady tzw. prawa firmowego to m.in. zasady: 1) prawdziwości, 2) jedności, 

3) ciągłości (kontynuacji), 4) jawności oraz 5) wyłączności firmy. Zasada prawdziwości firmy 

oznacza jej zgodność z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym. Zasada jedności firmy sprowadza 

się do zakazu posługiwania się przez przedsiębiorcę więcej niż jedną firmą. Zasada 

ciągłości pozwala na zachowanie, pod pewnymi warunkami, dotychczasowej firmy, mimo zmiany 

niektórych okoliczności faktycznych lub prawnych (zob. np. art. 43 7 i 43 8 ). 

5. Obowiązek ujawnienia firmy we właściwym rejestrze nakłada na przedsiębiorcę art. 43 2 

§ 2. W ten sposób urzeczywistniana jest zasada jawności (notyfikacji) firmy. Firmę przedsiębiorcy 

będącego osobą fizyczną rejestruje się w ewidencji działalności gospodarczej prowadzonej 

przez gminę właściwą dla miejsca zamieszkania takiej osoby. Ewidencja jest jawna i każdy ma 

prawo dostępu do danych w niej zawartych oraz do przeglądania akt ewidencyjnych przedsiębiorcy 

wpisanego do ewidencji. Firmy przedsiębiorców podlegających obowiązkowi wpisu do 

rejestru przedsiębiorców prowadzonego przez Krajowy Rejestr Sądowy podlegają ujawnieniu 

w tym rejestrze. Zgodnie z art. 36 u.KRej.S dotyczy m.in. to w szczególności: spółek prawa 

handlowego, spółdzielni, spółdzielni europejskich, przedsiębiorstw państwowych, przedsiębiorców 

określonych w przepisach o zasadach prowadzenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 

działalności gospodarczej przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (tzw. przedsiębiorstw zagranicznych), 

towarzystw. Wpis do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego 

polega na ujawnieniu danych zawartych w postanowieniu sądu rejestrowego. Wpis taki podlega 

ponadto ogłoszeniu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, chyba że ustawa stanowi inaczej. 

Rejestr sądowy jest jawny i każdy ma prawo dostępu do danych w nim zawartych. Każdy ma 

także prawo otrzymać, również drogą elektroniczną za pośrednictwem Centralnej Informacji 

Krajowego Rejestru Sądowego, która prowadzi zbiór informacji rejestru i elektroniczny katalog 

dokumentów spółek, poświadczone odpisy, wyciągi, zaświadczenia i informacje z rejestru (zob. 

art. 4, 8, 13 i 20 u.KRej.S). Podmiot podlegający obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców 

94 Piotr Nazaruk


nie może powoływać się wobec osób trzecich działających w dobrej wierze na dane, które nie 

zostały wpisane do rejestru lub zostały z niego wykreślone. Przed dokonaniem wpisu sąd bada, 

czy wskazane we wniosku dane dotyczące firmy przedsiębiorcy są prawdziwe (art. 23 w zw. 

z art. 35 pkt 2 u.KRej.S), a w razie stwierdzenia opieszałości przedsiębiorcy w dopełnieniu obowiązku 

ujawnienia firmy w rejestrze może zastosować wobec niego grzywnę (art. 24 u.KRej.S). 


6. W świetle art. 43 2 firmę ujawnia się we właściwym rejestrze, chyba że odrębne przepisy 

stanowią inaczej. Przykładem odrębnych przepisów zwalniających pewną grupę przedsiębiorców 

z obowiązku ujawnienia firmy we właściwym rejestrze są – jak się wydaje – przepisy Kodeksu 

spółek handlowych o spółkach kapitałowych w organizacji, które pozwalają takim spółkom 

na podejmowanie działalności gospodarczej, a zarazem nie stwarzają możliwości dokonania 

wpisu takich przedsiębiorców do żadnego z rejestrów (zgodnie z art. 11 § 3 k.s.h. firma spółki 

kapitałowej w organizacji powinna zawierać dodatkowe oznaczenie „w organizacji”). 

7. Firma bywa zaliczana do tzw. nazw handlowych, które na mocy art. 8 Konwencji paryskiej 

o ochronie własności przemysłowej (Dz.U. z 1975 r. Nr 9, poz. 51) podlegają ochronie, zwłaszcza 

przed czynami nieuczciwej konkurencji. Firma nie stanowi wystarczającej podstawy dla realizacji 

ochrony nazwy handlowej przedsiębiorcy, gdyż nie określa warunków tej ochrony, nie wskazuje 

też, jakie roszczenia przysługują w razie naruszenia prawa do nazwy. Decydują o tym przepisy 

prawa wewnętrznego (wyrok NSA z 28 lutego 2002 r., II SA 2914/01, MoP 2002, nr 7, s. 291). 


8. Zasadniczą funkcją firmy jest indywidualizacja przedsiębiorcy jako podmiotu praw i obowiązków. 

W tym zakresie pełni ona dla przedsiębiorcy rolę podobną do tej, jaką dla człowieka 

pełni jego nazwisko (por. wyrok SA w Poznaniu z 22 października 1991 r., I ACr 400/90, 

„Wokanda” 1992, nr 1, s. 27). 

9. W postępowaniu rejestrowym sąd rozpoznaje wnioski w kolejności ich wpływu. Datą 

wpisu do rejestru jest data wydania postanowienia sądu w przedmiocie wpisu. Sam wpis ma 

charakter czynności faktycznej (uchwała składu 7 sędziów SN z 15 marca 1991 r., III CZP 

13/91, OSNCP 1991, nr 7, poz. 77). 


Art. 43 2 

10. Mając na względzie potrzebę (klasyfikowania niektórych dóbr jako osobistych) oraz 

kształt nowego prawa do firmy jako przejawu szczególnej regulacji prawa przedsiębiorców, 

proponuję zakwalifikować firmę jako dobro osobiste przedsiębiorcy chronione prawem podmiotowym 

bezwzględnym i charakteryzujące się zliberalizowanymi ustawowo ograniczeniami 

co do zawierania umów dotyczących tego prawa. Pewne dobra ze względu na szczególną więź 

z podmiotem uprawnionym zasługują wciąż na szczególną instytucjonalną ochronę (A. Kołodziej, 

Licencja firmy…, s. 51). 

11. Zgodnie z art. 43 1 w zw. z art. 43 2 k.c. przedsiębiorca będący osobą fizyczną działa pod 

firmą. Według przepisu art. 43 4 k.c. firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko. Możliwe 

jest włączenie do firmy pseudonimu lub określeń wskazujących na przedmiot działalności 

przedsiębiorcy, miejsce jej prowadzenia oraz innych określeń dowolnie obranych. Powyższe 

oznacza, że z mocy prawa firma, pod którą działa osoba fizyczna, musi zawierać jej imię 

i nazwisko, a dane w postaci imienia i nazwiska mogą w pewnych sytuacjach stanowić stricte 

dane osobowe w rozumieniu ustawy o ochronie danych osobowych, gdy samo imię i nazwisko 

wystarczy do zidentyfikowania osoby fizycznej (T. Białek, K. Zajączkowska-Weremczuk, 

Ochrona danych…, s. 20). 

Piotr Nazaruk 

95

Art. 43 3 


12. Swoboda przedsiębiorcy w indywidualnym ukształtowaniu swojej firmy pod względem 

graficznym doznaje pewnych ograniczeń, których źródłem są przepisy wykonawcze do ustawy 

o Krajowym Rejestrze Sądowym. Określają one szczegółowo postępowanie rejestrowe oraz 

obligatoryjne formularze wniosków o wpis, które narzucają w tym względzie zuniformizowane 

liternictwo (J. Szwaja, Kodeks spółek…, t. 5, 2008, s. 52 i n.). 

CZYTELNOŚĆ FIRMY 

Art. 43 3 . § 1. Firma przedsiębiorcy powinna się odróżniać dostatecznie od firm innych 

przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku. 

§ 2. Firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, 

przedmiotu działalności przedsiębiorcy, miejsca działalności, źródeł zaopatrzenia. 


1. Regulacja zasad wyłączności i prawdziwości firmy została uregulowana w art. 43 3 . 

Niniejsze zasady zmierzają przede wszystkim do ochrony szeroko rozumianego interesu publicznego 

i do zapewnienia bezpieczeństwa obrotu. Zasada prawdziwości firmy oznacza zgodność 

z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym. Z zasady tej wynika, po pierwsze, że 

firma powinna umożliwiać – bez żadnych wątpliwości – identyfikację przedsiębiorcy (zasada 

jasności, jednoznaczności firmy). Musi zatem odpowiednio dla tego celu odróżniać się od firm 

innych przedsiębiorców (art. 43 3 § 1). W ten sposób realizowana jest także zasada wyłączności 

firmy. Po drugie zaś, firma nie może wprowadzać w błąd (art. 43 3 § 2). Dalsze uregulowania 

zawierają art. 43 5 , 43 8 i 43 9 . 

2. Firma musi odróżniać się dostatecznie od firm innych przedsiębiorców, a ocena 

w tym zakresie powinna być dokonywana nie tylko z punktu widzenia innych przedsiębiorców, 

ale także z punktu widzenia kontrahentów przedsiębiorcy i konsumentów. Przy ocenie, 

czy porównywane firmy dostatecznie różnią się od siebie, należy brać pod uwagę pełne ich 

brzmienie. W praktyce przyjmuje się, że firma dostatecznie różni się od innych, gdy różnica 

między nimi jest łatwo zauważalna dla przeciętnego odbiorcy bez potrzeby przeprowadzania 

dokładnych porównań. W świetle komentowanego przepisu należy tego dokonywać w odniesieniu 

do wszystkich przedsiębiorców działających na tym samym rynku, a nie tylko w odniesieniu 

do przedsiębiorców zarejestrowanych w tej samej miejscowości, ale na terenie całego kraju. 

3. Firma nie może wprowadzać w błąd co do przedmiotu działalności przedsiębiorstwa. 

Często wskazywanym przykładem firmy wprowadzającej w błąd co do przedmiotu działalności 

jest np. zamieszczanie w firmie przedsiębiorcy świadczącego usługi medyczne słowa „klinika”, 

choć rzeczywiście świadczone usługi sprowadzają się do zwykłej diagnostyki lub pomocy ambulatoryjnej. 

Podobnie rzecz się przedstawia w wypadku zamieszczenia słowa „bank” w firmie 

przedsiębiorcy, który nie świadczy, bo nie może zgodnie z prawem bankowym świadczyć usług 

bankowych. Mylące jest zamieszczenie w firmie określenia „hurtownia” dla działalności polegającej 

na sprzedaży detalicznej. Brzmienie firmy nie może wprowadzać w błąd nie tylko co 

do rodzaju działalności, ale także co do jej rozmiaru i innych cech charakterystycznych, np. 

„międzynarodowa spółka”, jeśli wspólnikami są tylko Polacy. 


4. „Zbieżność dźwiękowa nazwy firmy »Interagra« i »Interabra« może powodować u konsumentów 

pomyłki co do tego, z którą firmą wchodzą w stosunki handlowe, zwłaszcza gdy 

poza zbieżnością brzmienia nazwy występuje poważna zbieżność graficzna znaków” (wyrok SA 

w Łodzi z 14 marca 1991 r., I ACr 23/91, OSP 1991, nr 11–12, poz. 281). 

96 Piotr Nazaruk

kodeks cywilny - Gandalf

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?