Typy krajobrazu kulturowego Polski

Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu. 2008, t. XX. 109-115.
Typy krajobrazu kulturowego Polski
ypes of cultural landscape of Poland
Jerzy Solon
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polskie kadeii Nauk
warda 51/55, 00-818 Warszawa, e-ail: .solon@twarda.pan.pl
________________________________________________________________________________
Abstract. he ai of this paper is to present a new typology of cultural landscape of Poland. he cultural landscape is
understood here as a landscape odified by an, and an-ade changes are taken into account during the elaborating
the typology (in opposite to “natural landscapes” when only natural features are distinguished). he typology is based on
the following assuptions: (a) spatial differentiation of potential natural vegetation is taken as a surrogate (proxy) indicator
of natural environental conditions; (b) spatial differentiation of land cover is taken as a surrogate (proxy) indicator of
huan influence on the environent (fig. 1); (c) landscape osaic of patches is a visible representation of natural and
anthropogenic processes in the past and at present; (d) counes (NUS 5) are basic spatial units for typology. s the
ain input data taken were: a digital version of the survey ap of potential natural vegetation of Poland (1:300000), and
the generally known Corine Land Cover 2000 atabase. ll basic spatial units were characterized by several landscape
etrics. For patches hoogenous fro the point of view of potential vegetation and land cover the following indices were
calculated: ean patch size (PS), edian of patch size (EPS), patch size coefficient of variance (PSCOV), ean patch
edge (PE), area weighted ean shape index (WSI), area weighted ean patch fractal diension (WPF), spatial
diversity according to Shannon forula H=-pilog2pi ,where pi eans the spatial share of i-category (PO-CLC). dditionally
the following indices were also calculated: spatial diversity of potential vegetation (G-PO), spatial diversity of land cover
(G-CLC), land cover fragentation index, showing the ean nuber of habitat types on which located is one continuous
patch of land cover (FRG-CLC), habitat fragentation index, showing the ean nuber of different patches of land cover
located on the one continuous habitat patch (FRG-SIĘ), ean synanthropization index (SYNNR), and ean fertility
index (YN-CIRC). Counes were clustered by Ward’s ethod based on Euclidean distances (fig. 2). istinguished types
are characterized in able 1 and their spatial distribution is presented on figure 4.
he types of counes distinguished thanks to the procedure applied, are at the sae oent the types of cultural
landscape. he ain feature differentiating basic units into two broad types is the ean patch size PS (fig. 3). On lower
levels distinguished types are separated according to values of other indices, ainly ean patch edge (PE) and land cover
spatial diversity (G-CLC).
When analyzing the spatial distribution of counes representing different types of cultural landscape, we ay state that
the whole Poland is divided into distinct regions. he ost visible division is between NW part on the one hand and central
and SE part on the other. he landscape types prevailing in the SE part are characterized by generally the stronger positive
relationship between the fragentation of land cover and the fragentation of the potential vegetation.
słowa kluczowe: typologia kraobrazu, kraobraz kulturowy, iary kraobrazowe
key words: landscape typology, cultural landscape, landscape etrics
Wprowadzenie
zisieszy kraobraz est efekte wielowiekowego rozwou. Jego obecny charakter zaley od zrónicowania
warunków przyrodniczych terenu oraz od dwóch grup czynników, których rola zieniały się w czasie, a
109

Solon J.
ianowicie: (a) od poziou sił wytwórczych, (b) od uwarunkowań kulturowych (w szczególności uwarunkowań
prawnych, społecznych, własnościowych, wierzeń i zwyczaów). Identyfikaca poszczególnych indywidualnych
kraobrazów rzeczywistych oraz kryteria typologiczne (klasyfikacyne) takich kraobrazów powinny w
aksyalny stopniu uwzględniać obie grupy czynników warunkuących, t. zarówno przyrodnicze ak i
kulturowo-ekonoiczne. akie podeście est ednak oliwe edynie przy prowadzeniu bardzo szczegółowych
badań terenowych, podczas których ona uwzględnić rónice w obiektach fizycznych oraz zinwentaryzować
rzeczywiste odienności kulturowe. Natoiast podczas badań w skalach przeglądowych edyny dostępny
obiekte analizy est struktura przestrzenna kraobrazu i tylko ona oe posłuyć do – choćby przyblionego
– przedstawienia zrónicowania rzeczywistych współczesnych kraobrazów kulturowych.
Cele ninieszego artykułu est wyrónienie podstawowych typów kraobrazu kulturowego Polski oraz analiza
rozieszczenia w przestrzeni tych typów. Naley przy ty podkreślić, e przy przeprowadzonych analizach
nie został wzięty pod uwagę stopień przekształcenia kraobrazu naturalnego oraz ego przyczyny i przebieg.
Jedyny kryteriu wyróniania ednostek est specyfika struktury przestrzenne, którą ona ednocześnie
traktować ako pośredni wyznacznik obszarów podlegaących taki say (lub bardzo zbliony) wpływo
antropogeniczny, bez głębszego wnikania w ich charakter i uwarunkowania historyczne.
Założenia teoretyczne i metodyczne
Istniee wiele sposobów rozuienia terinu „kraobraz kulturowy”. obry przegląd rónych podeść i definici
podae yga-Piątek (2005). utorka ta podkreśla ednocześnie, e poprawne rozuienie i uywanie tego terinu
wyaga wglądu w probleatykę nauk społecznych, gdy kultura est ta podstawowy kryteriu badawczy.
Zwraca równie uwagę na rolę badań nad odkrywanie oddziaływań kreuących kraobraz: sił przyrodniczych,
technicznych, koniunkturalnych, politycznych, finansowych i innych, których łączne traktowanie i analiza w
czasie dae dopiero kopleksowe uęcie kraobrazu kulturowego opisanego w kategoriach orfodynaiki.
Podkreślić ednak naley znaczne trudności praktyczne i etodyczne wynikaące z konsekwentnego stosowania
powyszego podeścia, szczególnie w przypadku obęcia badaniai bardzo duych obszarów.
latego te na potrzeby ninieszego opracowania przyęto znacznie bardzie uproszczone uęcie zagadnienia,
bazuące na dorobku ekologii kraobrazu, gdzie edny z podstawowych probleów badawczych est ocena
układów ekologicznych róne rangi oraz określenie związków iędzy kraobrazai naturalnyi i kulturowyi.
raobrazy naturalne (i subnaturalne) charakteryzuą się występowanie roślinności rzeczywiste identyczne
lub bardzo zblione do roślinności potencalne. raobrazy seinaturalne, rolnicze i zurbanizowane tworzą
raze grupę kraobrazów kulturowych, zwanych równie kraobrazai antropogenicznyi. Są one uytkowane
i ukształtowane przez człowieka, a ich równowaga wewnętrzna est podtrzyywana przez celowe zabiegi i stałą
antropogeniczną subwencę energetyczną (Richling, Solon 2002).
Naley ednocześnie przyponieć, e obecnie ugruntowało się rozuienie kraobrazu ako całości przestrzennoczasowe,
obeuące róne układy hierarchiczne wzaenie ze sobą powiązane. Naczęście wyrónia się trzy
takie układy: (a) antropogeniczny – obeuący eleenty kraobrazu wyróniane, grupowane i analizowane
ako obiekty aące znaczenie dla ycia ludzkiego; (b) abiotyczny – dotyczący obiektów i relaci przestrzennych
oraz funkconowania eleentów i koponentów wyrónionych na podstawie ich charakterystyki abiotyczne;
(c) biologiczny – w który punkte centralny są określone grupy organizów (populace, gatunki, biocenozy)
oraz całe ekosystey (Farina 2000; Solon 2002). Rozwinięcie i sprecyzowanie takiego podeścia est
powszechnie dziś uznawana koncepca wieloaspektowości kraobrazu. Zgodnie z ta koncepcą kraobraz naley
traktować ednocześnie ako:
- zestaw obiektów fizycznych, ich agregaci, konfiguraci i podsysteów (abiotycznych, biotycznych,
antropogenicznych);
- syste powiązanych ze sobą procesów (ekologicznych, geoorfologicznych, biogeocheicznych,
ekonoicznych, społecznych i innych) integruących róne obiekty fizyczne;
- zbiór rzeczywistych i potencalnych usług dla rónych grup uytkowników;
- zbiór powiązanych przestrzennie obiektów o określone fizonoii, aących swoe wartości estetyczne,
oddziaływuących na zysły uytkownika i podlegaących ocenianiu;
110

Typy krajobrazu ...
- zbiór wartości przyrodniczych, społecznych, ekonoicznych, aterialnych, duchowych, historycznych i
innych, które naczęście aą znaczenie względne, gdy ona e określić edynie przy porównaniu z innyi
obiektai.
Wszystkie te aspekty są ze sobą silnie sprzęone, a odyfikaca kadego z nich wpływa (w sposób bezpośredni
lub pośredni) na wszystkie pozostałe (Solon 2007).
nalizy tak rozuianego kraobrazu (w ty take kraobrazu kulturowego) ogą iść dwutorowo. Pierwszy
kierunek koncentrue się na szczegółowy rozpatrzeniu wszystkich wyienionych wye cech i procesów
(badania nad kryptosystee - Gonzalez Bernaldez 1981), przy drugi podeściu traktue się kraobraz ako
fenosyste, charakteryzuący się łatwo obserwowalnyi i ierzalnyi strukturai (Gonzalez Bernaldez 1981).
Za takie struktury, będące widzialnyi przeawai (indykatorai) złoonych procesów i zaleności, ona
przyąć roślinność potencalną (ako syntetyczny obraz warunków abiotycznych i potencału biotycznego terenu)
oraz pokrycie terenu (w uproszczonych kategoriach Corine Land Cover) ako obraz działalności ludzkie (ryc. 1)
(por. Solon 2006). Zgodnie z powszechnie przyowaną konwencą terinologiczną (por. Roo-Zielińska, Solon,
egórski, w druku) ierzalne relace iędzy roślinnością potencalną i uytkowanie ziei naley uznać za
tzw. wskaźniki przyblione i zastępcze (proxy and surrogate indicators) znacznie bardzie skoplikowanych
powiązań iędzy człowiekie i środowiskie, których efekte est powstawanie odiennych kraobrazów
kulturowych.
Przy przyęciu powyszych załoeń, granice iędzy kraobrazai kulturowyi o odienny charakterze ona
wyróniać na podstawie odienności wskaźników kopozyci i konfiguraci kraobrazu, posługuąc się przy ty
rónyi algorytai (por. Solon 2006).
Ryc. 1. Roślinność potencalna i pokrycie terenu ako wskaźniki zrónicowania warunków abiotycznych i aktywności
ekonoiczne społeczeństwa
Fig.1. Potential natural vegetation and land cover as proxy indicators of abiotic conditions and econoic activity of the
society
Wykorzystane materiały i procedra postępowania
nalizy struktury przestrzenne kraobrazu przeprowadzono na podstawie dwóch zestawów danych:
(a) apy przeglądowe potencalne roślinności naturalne Polski (atuszkiewicz i in. 1995), wykonane w
wersi papierowe w skali 1: 300 000, a następnie zdigitalizowane i poprawione przez J.. atuszkiewicza.
Wektorowa wersa cyfrowa apy znadue się w Zakładzie Geoekologii i liatologii IGiPZ PN.
(b) Wektorowe wersi powszechnie dostępne apy pokrycia terenu Corine Land Cover 2000 atabase,
obrazuące uproszczone kategorie uytkowania ziei w roku 2000.
Jakość kartograficzna (w ty: rozdzielczość i poprawność geoetryczna) oraz szczegółowość erytoryczna
wykorzystanych ateriałów zdeterinowały konieczność przyęcie określonych załoeń, skalę szczegółowości
opracowania i procedury postępowania. Jako ednostkę odniesienia, dla które określano zrónicowanie
kraobrazu, przyęto poszczególne giny, zakładaąc, e w przyszłości oliwe będzie wzbogacenie
charakterystyki ednostek podstawowych o inne dodatkowe dane (w ty statystyczne, historyczne itp.).
Strukturę przestrzenną zrónicowania siedliskowego i pokrycia terenu analizowano w kategoriach kraobrazowych,
111

Solon J.
wykorzystuąc przy ty tzw. etryki kraobrazowe obrazuące konfiguracę i kopozycę kraobrazu (cGarigal,
arks 1995). Wskaźniki (etryki) konfiguraci kraobrazu, odzwierciedlaą fizyczne rozieszczenie płatów w
przestrzeni. Część z iar konfiguraci dotyczy relaci z innyi typai płatów (np. stopień izolaci, kontrastowość,
etc.), inne związane są z charakterystykai konkretnych płatów (np. kształt). Natoiast wskaźniki kopozyci
kraobrazu, dotyczą zrónicowania i obfitości występowania poszczególnych typów płatów, bez uwzględniania
ich szczegółowe lokalizaci przestrzenne. iernikai kopozyci ogą być np.: udział powierzchniowy typów,
liczba typów, rónorodność typologiczna, wskaźnik równoierności (cGarigal, arks 1995).
W pierwszy etapie pracy dokonano nałoenia na siebie obu ap podstawowych. W ten sposób kady
wyróniony poligon iał ednocześnie charakterystykę dotyczącą pokrycia terenu oraz roślinności potencalne.
W koleny etapie dla kade z gin obliczono ponad 40 wskaźników struktury. W następny kroku dokonano
analizy powiązań iędzy wartościai wskaźników. Posłuono się przy ty iernikie korelaci Pearsona.
Następnie dokonano redukci cech wybieraąc edynie 13 wskaźników nasłabie ze sobą skorelowanych oraz
naistotnieszych z punktu widzenia celu analizy. Były to przede wszystki klasyczne etryki kraobrazowe:
PS – średnia wielkość płatu ednorodnego pokrycia terenu na ednorodny siedlisku;
EPS – ediana wielkości płatu ednorodnego pokrycia terenu na ednorodny siedlisku;
PSCOV – współczynnik zienności powierzchni płatu ednorodnego pokrycia terenu na ednorodny
siedlisku;
- PE – średni obwód płatu ednorodnego pokrycia terenu na ednorodny siedlisku;
- WSI – waony przez powierzchnię średni wskaźnik kształtu płatu ednorodnego pokrycia terenu na
ednorodny siedlisku;
- WPF – waony przez powierzchnię średni wyiar fraktalny płatu ednorodnego pokrycia terenu na
ednorodny siedlisku;
- G-CLC - rónorodność powierzchniowa pokrycia terenu, ierzona wskaźnikie rónorodności Shannona
a postać:
H = − ∑ pi
log2
pi
(1)
gdzie: pi to udział powierzchniowy kategorii i;
- G-PO - rónorodność powierzchniowa roślinności potencalne – ierzona ak wye;
- PO-CLC – łączna rónorodność powierzchniowa pokrycia terenu i roślinności potencalne – ierzona ak
wye.
Ponadto wykorzystano dodatkowe wskaźniki:
- FRG-CLC – fragentaca pokrycia terenu (wskaźnik określaący na ilu typach siedliska występue średnio
eden ednorodny płat pokrycia terenu);
- FRG-SIE – fragentaca siedlisk (wskaźnik określaący ile typów pokrycia terenu występue średnio w
obrębie ednego ednorodnego płatu siedliska);
- SYNNR – średni wskaźnik synantropizaci szaty roślinne (obliczony na podstawie zrónicowania pokrycia
terenu);
- YN-CIRC – uowny wskaźnik yzności i elastyczności siedlisk (obliczony na podstawie zrónicowania
roślinności potencalne).
Giny scharakteryzowane za poocą zestawu wskaźników poddano procedurze klasyfikacyne. Zastosowano
przy ty klasyfikacę statystyczną, czyli wielostopniowy podział logiczny bazuący - w przeciwieństwie do
klasyczne klasyfikaci taksonoiczne wykorzystuące podziały logiczne zbioru wg kryteriu obecności lub
natęenia kolenych cech – na ogólny podobieństwie wybranych cech obiektów (Ostaszewska 2002). Jako
iarę podobieństwa przyęto odległość Euklidesa, natoiast do grupowania wykorzystano algoryt Warda.
Wyrónione grupy scharakteryzowano za poocą średnich wartości zastosowanych wskaźników. Przyęto
ednocześnie, e reprezentuą one podstawowe typy struktury przestrzenne kraobrazu kulturowego gin.
112

Typy krajobrazu ...
Wyniki
Wynikie algorytu grupuącego giny według podobieństwa wybranych cech struktury przestrzenne est
dendrogra. Jego podział na pozioie średniego podobieństwa wewnątrzgrupowego równego 0.3 uoliwia
wyrónienie dwóch duych grup gin ( i B). alszy podział dendrograu wskazue, e na pozioie
podobieństwa ok. 0.9 ona wyrónić 12 grup (ryc. 2). Szczegółową charakterystykę wyrónionych grup
(traktowanych ednocześnie ako kategorie kraobrazów kulturowych) przedstawiono w tabeli 1. Z analizy tabeli i
danych szczegółowych wynika, e nawanieszą cechą rónicuącą główne kategorie kraobrazów kulturowych
est średnia wielkość płatu ednorodnego pokrycia terenu na ednorodny siedlisku (PS). raobrazy gin
naleących do kategorii charakteryzuą się znacznie wyszą wartością tego wskaźnika w porównaniu do
kategorii B (ryc 3). Na kolenych pozioach podziału waną rolę rónicuącą na podgrupy odgrywa średni
obwód płatu ednorodnego pokrycia terenu na ednorodny siedlisku (PE) oraz rónorodność powierzchniowa
pokrycia terenu (G-CLC).
Ryc. 2. endrogra podobieństwa grup gin
Fig. 2. he dendrogra of siilarity of groups of counes
Wyrónione typy kraobrazów nie są równoiernie rozieszczone na obszarze Polski, lecz tworzą wyraźne
skupienia w poszczególnych regionach. Wyątkowo wyraźny est podział Polski na dwie due części
(ryc. 4). W części północno-zachodnie (głównie w woewództwach kuawsko-poorski, wielkopolski,
zachodniopoorski) wyraźnie doinuą kraobrazy typu 2 i 3. Jednocześnie w tych woewództwach (oraz
ponadto w warińsko-azurski, podlaski, poorski, lubuski i dodatkowo w opolski) kraobrazy typu
B2 są znacznie liczniesze i zauą większą powierzchnię w porównaniu z kraobrazai typu B1.
Odienny charakter a część centralna i południowo-wschodnia krau. raobrazy typu 2 i 3 są znacznie
nie liczne, ponadto w wo. ałopolski, azowiecki, śląski i świętokrzyski wyraźnie doinuą kraobrazy
typu B1 w stosunku do B2. W pozostałych woewództwach proporce iędzy tyi kategoriai są zblione.
Interesuące est, e – przynanie w części – wyrónione kategorie kraobrazu kulturowego powiązane są z
duyi ednostkai fizycznogeograficznyi. I tak nawyraźniesza doinaca typu nad type B występue w
części północne Poezierza Południowobałtyckiego (314). Podobny charakter a Wyyna Lubelsko-Lwowska
(343) i Wyyna Wołyńsko-Podolska (851). Bardzo silna przewaga typu B2 nad type B1 występue w cały
pasie północny, obeuący Pobrzee Południowobałtyckie (313), Pobrzee Wschodniobałtyckie (841),
Poezierze Wschodniobałtyckie (842), w nieszy stopniu Poezierze Południowobałtyckie (314 i 315) oraz
Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843), czyli obszary, których rzeźba i pozostałe warunki fizycznogeograficzne
kształtowały się w przewaaące ierze pod wpływe ostatniego zlodowacenia.
Nawysza doinaca (pod względe liczby i zaęte powierzchni) gin reprezentuących typ B1 w stosunku
do gin reprezentuących typ B2 występue na Nizinach Środkowopolskich (318), za wyątkie Niziny
Południowowielkopolskie (318.1) i Niziny Śląskie (318.5) oraz na Polesiu (845). W pozostałych akroregionach
równie typ B1 przewaa nad B2, ale rónice są znacznie niesze.
Naley tu podkreślić, e poszczególne wyrónione powye kategorie struktury przestrzenne kraobrazu
obeuą giny o bardzo róne strukturze uytkowania ziei. Jedyna zauwaalna tendenca to większy
113

Solon J.
Ryc. 3. Zrónicowanie średnie wielkości płatu ednorodnego pokrycia terenu na ednorodny siedlisku (PS) w
poszczególnych typach kraobrazu kulturowego
Fig. 3. he differentiation of the ean patch size (PS index) of patches hoogenous fro the point of view of potential
vegetation and land cover in different types of cultural landscape
Ryc. 4. Rozieszczenie gin reprezentuących róne typy kraobrazu kulturowego.
Fig. 4. Spatial distribution of counes representing different landscape types.
114

Typy krajobrazu ...
udział powierzchni leśne w typie 3, choć nie est to regułą, gdy cechą charakterystyczną tego typu est
stosunkowo niska rónorodność uytkowania ziei i ednostki te ogą obeować take bardzo rozległe
obszary ednorodnego uytkowania rolniczego.
Uwagi końcowe
Przedstawione w artykule zrónicowanie kraobrazu kulturowego Polski, zobrazowane na podstawie analizy
wartości wybranych etryk kraobrazowych, nie uwzględnia w sposób bezpośredni, fory pokrycia terenu
doinuące w konkretne ginie, lecz tylko to, w aki stopniu kształt i wielkość płatów pokrycia terenu są
zgodne z kształte i wielkością wydzieleń siedliskowych.
aka analiza uoliwia w sposób szybki, lecz dokładny, odrónienie obszarów, na których zrónicowanie
siedliskowe est czynnikie wpływaący w sposób decyduący na układ przestrzenny ozaiki uytkowania ziei
od terenów, na których stopień rozdrobnienia pokrycia terenu nie odpowiada uwarunkowanio siedliskowy.
Z przeprowadzone analizy wynika, e w Polsce ona wyrónić kilka typów ozaiki przestrzenne w kraobrazie,
przy czy typy te nie są rozieszczone równoiernie, lecz koncentruą się w poszczególnych regionach.
Szczególnie wyraźnie pod ty względe rysue się podział krau na dwie części (centralną i południowowschodnią
z edne strony oraz północno-zachodnią z drugie). Ponadto okazue się, e w południowe części
krau (w porównaniu do części północne) stopień fragentaci (rozdrobnienia) typów uytkowania ziei est
znacznie silnie związany ze stopnie fragentaci siedlisk. Rysue się take wpływ czynników historycznych
na charakter ozaiki kraobrazowe. Wpływ ten est nasilnieszy na obszarze byłego zaboru pruskiego i
austriackiego, przy czy wartości etryk kraobrazowych na obu obszarach są krańcowo odienne.
Podeście zaprezentowane w artykule – choć oczywiście nie wyczerpue całego bogactwa zagadnień związanych
z wyrónianie i charakteryzowanie kraobrazów kulturowych - stanowi dobry punkt wyścia dla opracowania
ogólnopolskie klasyfikaci kraobrazu kulturowego. Wyaga ednak doprecyzowania etodycznego: dalsze
prace powinny koncentrować się na ocenie czułości i znaczenia poszczególnych wskaźników. Nienie ednak
u w obecne postaci prezentowane podeście oe znaleźć wiele zastosowań, w ty .in. przy wyrónianiu
tzw. kraobrazów wzorcowych, niezbędnych dla zrealizowania zaleceń Europeskie onwenci raobrazowe.
Literatura
Farina ., 2000. Landscape Ecology. luwer cadeic Publishers. ordrecht. 332.
Gonzalez Bernaldez F., 1981. Ecologia y Paisae. H. Blue Ediciones. adrid.
atuszkiewicz W., Faliński J.B., ostrowicki .S., atuszkiewicz J.., Olaczek R., Woterski ., 1995.
Potencalna roślinność naturalna Polski. apa przeglądowa 1:300 000. IGiPZ PN Warszawa.
cGarigal ., arks B.,, 1995. FRGSS: spatial pattern analysis progra for quantifying landscape
structure. General echnical Report PNW-GR-351, US Forest Service, Pacific Northwest Research
Station, Portland, OR.
yga-Piątek U., 2005. raobraz kulturowy w badaniach geograficznych. Prace oisi raobrazu ulturowego
PG nr 4, Sosnowiec. 40-53.
Ostaszewska ., 2002. Geografia kraobrazu. Wybrane zagadnienia etodologiczne. Wyd. Naukowe PWN.
Warszawa.
Richling ., Solon J., 2002. Ekologia kraobrazu. Wyd. IV. PWN. Warszawa.
Roo-Zielińska E., Solon J., egórski ., w druku. Ocena stanu i przekształceń środowiska przyrodniczego
na podstawie wskaźników geobotanicznych, kraobrazowych i glebowych (podstawy teoretyczne i
przykłady zastosowań). onografie Geograficzne IGiPZ PN.
Solon J., 2002. Ocena rónorodności kraobrazu na podstawie analizy struktury przestrzenne roślinności.
Prace Geograficzne 185, 232.
Solon J., 2006. Granice ozaiki kraobrazowe a granica kulturowa. [w:] Plit J. (red.). Granice w kraobrazach
kulturowych. Prace oisi raobrazu ulturowego PG nr 5, Sosnowiec. 64-71.
115