Systemy zieleni miejskiej w Polsce - Polska Asocjacja Ekologii ...
Systemy zieleni miejskiej w Polsce - Polska Asocjacja Ekologii ...
Systemy zieleni miejskiej w Polsce - Polska Asocjacja Ekologii ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Bo¿êtka B., 2008. <strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w <strong>Polsce</strong> – ewolucja i problemy kszta³towania.<br />
Problemy <strong>Ekologii</strong> Krajobrazu, T. XXII. 49–63.<br />
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w <strong>Polsce</strong><br />
– ewolucja i problemy kszta³towania<br />
Urban green areas systems in Poland<br />
– evolution and problems of management<br />
Barbara Bo¿êtka<br />
Uniwersytet Gdañski, Katedra Geografii Fizycznej i Kszta³towania Œrodowiska, ul. R. Dmowskiego 16a,<br />
80-264 Gdañsk, e-mail: geobb@univ.gda.pl<br />
Abstract: Natural values of urban greenery are profound, especially when their role in constituting the basis of an<br />
ecological system is considered. Contemporary urban ecological systems tend to link green areas established a long<br />
time ago (mainly parks and gardens) with new elements of different origins: green corridors and structures located in<br />
urban fringes, both exceeding the city boundaries.<br />
Presented work focuses on two main issues: evolution and management of urban green areas in Poland. Firstly, an<br />
analysis of the changes of urban green systems in Poland with relation to ecological functions and similarities to<br />
universal tendencies is conducted. Secondly, some fundamental concerns of greenery management are revealed.<br />
Then, the present state of trees, their resources and relevant changes in several Polish cities (Bydgoszcz, Katowice,<br />
Kielce, Kraków, £ódŸ, Poznañ, Wroc³aw) are examined. In consequence, the paper underlines the concern of<br />
environmental deterioration. The degradation of green areas, which is often advanced, results mainly from a chaotic<br />
urban development and weaknesses of landscape architecture characteristic of the Post-War period. Nowadays<br />
forming new structures, skilful gardening and integration of green systems into regional ecological networks become<br />
highly-needed activities leading to improvement in towns’ greenery.<br />
Key words: urban green areas, values, changes, degradation<br />
S³owa kluczowe: zieleñ miejska, wartoœci, zmiany, degradacja<br />
Wstêp<br />
Jedn¹ z najistotniejszych ról w kszta³towaniu przestrzeni przyrodniczej miast spe³niaj¹ tereny <strong>zieleni</strong>.<br />
Problematyka znaczenia tych terenów, ich pielêgnacji, planowania i ochrony zosta³a doœæ szeroko<br />
opisana w literaturze krajowej (por. np. Czarnecki 1961, Zielonko 1967, Zielonko, Siewniak 1973,<br />
Hejmanowski 1989, £ukasiewicz 1989). Niezaprzeczalne s¹ wartoœci obszarów <strong>zieleni</strong> oraz potrzeba<br />
wzmocnienia ich jakoœci. W tym artykule powy¿sze kwestie zostan¹ ujête w sposób ogólny. Opracowanie<br />
koncentruje siê raczej na zagadnieniu przemian g³ównych sk³adowych systemu <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w ujêciu<br />
49
Bo¿êtka B.<br />
historycznym, a tak¿e na wspó³czesnych problemach zwi¹zanych z kszta³towaniem <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong><br />
w <strong>Polsce</strong>.<br />
Szczególn¹ cech¹ wspó³czesnych systemów przyrodniczych miast jest po³¹czenie obiektów<br />
kszta³tuj¹cych zieleñ miejsk¹, od dawna wpisanych w strukturê miasta (przede wszystkim parków<br />
i ogrodów), z elementami, które w³¹czono do uk³adu relatywnie niedawno, takimi jak strefa brze¿na miasta<br />
i siêgaj¹ce daleko poza oœrodek miejski ci¹gi ekologiczne. Interesuj¹ce wobec powy¿szego jest, jak<br />
procesy te przebiegaj¹ w <strong>Polsce</strong>, w jaki sposób zmieniaj¹ siê systemy <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> i, co bardzo wa¿ne<br />
ze wzglêdu na zagro¿enia œrodowiska przyrodniczego, jak du¿y jest udzia³ nowych za³o¿eñ <strong>zieleni</strong>.<br />
Przedstawiany artyku³ czêœciowo odnosi siê do analizy wymienionych procesów.<br />
Rozpoznanie zagadnienia poprzedzone zosta³o studiami literatury przedmiotu, obserwacjami nad<br />
funkcjonowaniem terenów <strong>zieleni</strong> i zarz¹dzaniem nimi oraz badaniami poœwiêconymi zmianom<br />
zachodz¹cym w zasobach <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w <strong>Polsce</strong> w ostatnim dwudziestoleciu. Dotychczasowe<br />
rezultaty podjêtych prac pozwalaj¹ wskazaæ g³ówne problemy zwi¹zane z degradacj¹ systemów <strong>zieleni</strong><br />
<strong>miejskiej</strong> i koniecznoœci¹ poprawy stanu <strong>zieleni</strong>. Uprawniaj¹ ponadto do sugestii o tendencjach zmian<br />
obejmuj¹cych funkcjê i strukturê systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>. Rozwa¿ania teoretyczne, w których wa¿ne<br />
miejsce zajmuje w¹tek ewolucji systemów <strong>zieleni</strong>, rozszerzone zosta³y o wyniki badañ szczegó³owych.<br />
System <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> – definicja i idea<br />
Miasto jest specyficznym geosystemem. Zasadnicz¹ cechê tego otwartego systemu stanowi, jak<br />
podkreœla Bartkowski (1981, 1986), bardzo silna zale¿noœæ funkcjonowania od wp³ywu cz³owieka.<br />
Oddzia³ywania antropogeniczne najwyraŸniej zwi¹zane s¹ z technosfer¹, ale zaawansowanej modyfikacji<br />
ulegaj¹ te¿ pozosta³e sk³adowe systemu. Dotyczy to równie¿ elementów, które pos³uguj¹c siê kategori¹<br />
genetyczn¹, zakwalifikowaæ nale¿y do biosfery. Sk³adowe biotyczne obok hydrologicznych decyduj¹<br />
bowiem o potencjale ekologicznym jednostek miejskich.<br />
Pytanie: „Czy miasto jest systemem ekologicznym czy te¿ kompleksem systemów ekologicznych?”<br />
(zadaje je m.in. Szponar 2003: 236) ma bardzo istotne znaczenie w kontekœcie rozpatrywania struktury<br />
przyrodniczej. W zale¿noœci od skali analizy, charakteru danego geosystemu miejskiego, sposobu<br />
integracji poszczególnych uk³adów ekologicznych miasto traktuje siê jako jeden system ekologiczny lub<br />
uk³ad systemów ekologicznych. Obszary wchodz¹ce w sk³ad tzw. systemu przyrodniczego miasta nie<br />
zawsze tworz¹ jedn¹ spójn¹ ca³oœæ. Znacznym utrudnieniem dla badacza jest koniecznoœæ zmierzenia siê<br />
z rozbie¿noœci¹ polegaj¹c¹ na tym, ¿e z jednej strony geosystem miasta cechuje siê otwartoœci¹, z drugiej<br />
natomiast nie mo¿e sprostaæ wymogowi naœladowania zasiêgu struktur naturalnych przez zasiêg<br />
jednostki administracyjnej. Dodaæ nale¿y, ¿e ujmuj¹c miasto w kategoriach systemowych, sk³adowe<br />
przyrodnicze trzeba nazwaæ podsystemem przyrodniczym, funkcjonuj¹cym równolegle z podsystemem<br />
spo³eczno-ekonomicznym czy technicznym. Jednak¿e w nomenklaturze specjalistycznej najczêœciej<br />
operuje siê pojêciem systemu, nie podsystemu („system przyrodniczy”, „system ekologiczny”).<br />
System <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> stanowi umown¹ jednostkê konceptualn¹ obejmuj¹c¹ tereny <strong>zieleni</strong> w mieœcie,<br />
uporz¹dkowane w pewien uk³ad organizacyjny, zazwyczaj nawi¹zuj¹cy do kompozycji urbanistycznej.<br />
Umown¹ miêdzy innymi dlatego, ¿e cechuje siê (i powinien siê cechowaæ) nawi¹zaniem do struktur<br />
przyrodniczych s¹siedztwa – ma zwykle przed³u¿enie na terenach otwartych strefy pod<strong>miejskiej</strong><br />
i nastêpnie wchodzi w sk³ad sieci powi¹zañ ekologicznych w skali ponadlokalnej. Granice administracyjne<br />
miasta natomiast w sposób nienaturalny ograniczaj¹ obszar systemu. Jednostki <strong>zieleni</strong> ³¹czone s¹<br />
w systemy m.in. w celu zwiêkszenia ich efektywnoœci, odpornoœci na zagro¿enia oraz ze wzglêdów<br />
organizacyjnych (Siewniak, Mitkowska 1998).<br />
50
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>...<br />
Tereny <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> s¹ niejednoznacznie definiowane i identyfikowane. Odmiennoœci¹ cechuj¹ siê<br />
tak¿e ich klasyfikacje. Czarnecki (1961) wydzieli³ 5 kategorii terenów <strong>zieleni</strong>: zieleñ dostêpn¹,<br />
o specjalnym przeznaczeniu, towarzysz¹c¹ oraz tereny gospodarki rolnej i leœnej – podzia³ ten w³¹cza<br />
wiêc do systemu obszary produkcji rolnej, ogrodniczej i leœnej. Giedych (2003) podaje przyk³ady<br />
klasyfikacji terenów <strong>zieleni</strong> w oparciu o kryteria funkcji, po³o¿enia, dostêpnoœci, rangi, poziomu obs³ugi<br />
mieszkañców i kategorii przestrzeni wypoczynkowej; szczegó³ow¹ klasyfikacjê, uwzglêdniaj¹c¹<br />
nadrzêdnoœæ kryterium funkcji u¿ytkowej proponuj¹ Szumañski i Niemirski (2005), wyró¿niaj¹c blisko 80<br />
podrodzajów terenów <strong>zieleni</strong>.<br />
Warto zwróciæ uwagê na niejednoznacznoœæ terminu „tereny <strong>zieleni</strong>”. Giedych (2005), opieraj¹c siê na<br />
analizie literatury krajowej, podkreœla, ¿e s¹ one najczêœciej rozumiane jako ogó³ terenów<br />
niezabudowanych (co zbli¿a je do pojêcia terenów otwartych) lub jako tereny pokryte roœlinnoœci¹<br />
o dominuj¹cej funkcji wypoczynkowej. Swego rodzaju próbê po³¹czenia obu aspektów zawiera ustawa<br />
o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. W myœl jej zapisu (art. 5) tereny <strong>zieleni</strong> okreœlane s¹ jako tereny wraz<br />
z infrastruktur¹ techniczn¹ i budynkami funkcjonalnie z nimi zwi¹zanymi, które pokryte s¹ roœlinnoœci¹,<br />
znajduj¹ siê w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pe³ni¹ funkcje estetyczne, rekreacyjne,<br />
zdrowotne lub os³onowe, a w szczególnoœci: parki, zieleñce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne,<br />
zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a tak¿e zieleñ towarzysz¹ca ulicom, placom,<br />
zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, sk³adowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym<br />
i przemys³owym. Poza obiektami wymienianymi tutaj przez ustawê do terenów <strong>zieleni</strong> bywaj¹ w³¹czane<br />
obszary ³¹k, pastwisk, lasów, a nawet pól uprawnych – w³aœnie te elementy stanowi¹ zazwyczaj<br />
najwiêksz¹ powierzchniowo grupê obiektów.<br />
System <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> mo¿e zostaæ uznany za sk³adow¹ szerszego uk³adu, który skupia nie tylko<br />
wewnêtrzne obiekty wyznaczaj¹ce strukturê przyrodnicz¹ miasta i relacje miêdzy nimi, ale tak¿e obszary<br />
<strong>zieleni</strong> otoczenia i zarazem adekwatne powi¹zania z otoczeniem. Wraz z zazêbiaj¹cymi siê systemami:<br />
terenów otwartych, rekreacyjnych, chronionych tworzy system, który stanowi wy¿sz¹ hierarchicznie<br />
jednostkê. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e uk³ady ekologiczne miast s¹ analizowane w wielu ujêciach, istniej¹ ró¿ne<br />
koncepcje ich identyfikacji i delimitacji. Bardzo du¿¹ popularnoœæ zdoby³a idea systemu przyrodniczego<br />
miasta. Jej analizê przedstawiaj¹ Szulczewska i Kaliszuk (2005), okreœlaj¹c terminem idei systemu<br />
przyrodniczego miasta zbiór koncepcji planistycznych, ³¹czonych przez wspólny cel – wyodrêbnienie<br />
w strukturze miasta obszarów powi¹zanych przestrzennie, których g³ówn¹ rol¹ jest funkcja<br />
œrodowiskotwórcza (s. 8). W takim ujêciu do koncepcji systemu przyrodniczego miasta (rozwijanej m.in.<br />
przez Stalê 1986) odnosz¹ siê inne modele teoretyczne, w tym osnowy ekologicznej PrzewoŸniaka (2002,<br />
2004) czy trzonu przyrodniczego miasta (Biernacki 1990). Idea ta, mog¹ca pe³niæ rolê pewnego narzêdzia<br />
operacyjnego w zarz¹dzaniu obszarami przyrodniczymi miast, musi przejawiaæ siê ogromn¹<br />
ró¿norodnoœci¹ form przestrzennych. Dzia³ania zwi¹zane z jej realizacj¹ zosta³y podjête równie¿<br />
w <strong>Polsce</strong>, np. w Warszawie, Gdañsku (Mieszkowska 2005), Szczecinie (charakterystyka przyk³adów<br />
znajduje siê we wzmiankowanej pracy Szulczewskiej i Kaliszuk 2005).<br />
Podkreœlmy, ¿e koncepcja systemu przyrodniczego miasta zosta³a ukszta³towana na prze³omie lat 70.<br />
i 80. XX w., natomiast obszary <strong>zieleni</strong> organizowa³y przestrzeñ miast ju¿ tysi¹ce lat temu.<br />
Historyczne przekszta³cenia <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong><br />
Historia przemian <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> jest bardzo szerokim zagadnieniem. Przedstawiany artyku³<br />
koncentruje siê na charakterystycznych etapach zmian i punktach zwrotnych rozwoju zarówno struktury,<br />
jak i funkcji uk³adów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>.<br />
51
Bo¿êtka B.<br />
Zieleñ zawsze wspó³tworzy ramy kompozycyjne miasta, lecz w pewnych sytuacjach rola obszarów<br />
<strong>zieleni</strong> jest na tyle istotna, ¿e wyznacza kierunki organizacyjne miastu. Przyk³ady takie znane s¹ ju¿ ze<br />
staro¿ytnoœci. Jednym z zadañ ogrodów cesarskich nad Tybrem w Rzymie by³a modyfikacja kszta³tu<br />
miasta (za: Siewniak, Mitkowska 1998). Szczególnym przypadkiem akcentuj¹cym nadrzêdn¹ rolê<br />
terenów <strong>zieleni</strong> w strukturze jednostek miejskich by³y za³o¿enia urbanistyczno-ogrodowe. Pocz¹wszy od<br />
wieku XVII, powstawa³y tzw. urbanistyczne uk³ady sprzê¿one, zdominowane przez rezydencjê<br />
pa³acowo-ogrodow¹ (tam¿e). Zaliczyæ do nich nale¿y kompleks Wersalu, ale równie¿ przyk³ady polskie,<br />
np. £añcut, Rydzynê, Kozienice.<br />
Opisuj¹c problem rozwoju <strong>zieleni</strong>, trzeba wzi¹æ pod uwagê przemiany historyczne zachodz¹ce w sztuce<br />
kszta³towania ogrodów i w przypisywanych im funkcjach, parki i ogrody stanowi¹ bowiem podstawowe<br />
obiekty wchodz¹ce w sk³ad <strong>zieleni</strong> obszarów zurbanizowanych. Ogrody zwi¹zane z obiektami<br />
rezydencjonalnymi (np. ogrody klasztorne, pa³acowe, willowe) powszechnie i w³aœciwie<br />
bezkonkurencyjnie stosowane by³y a¿ do wieku XIX. Wiek ten sta³ siê okresem wielkiej popularnoœci<br />
ogrodów publicznych, organizacji <strong>zieleni</strong> towarzysz¹cej ci¹gom komunikacyjnym, rozpowszechniania siê<br />
tendencji zak³adania ma³ych obiektów przydomowych. Tendencje te zosta³y utrzymane i zintensyfikowane<br />
w wieku XX, kiedy szeroko stosowan¹ praktyk¹ sta³o siê zak³adanie parków i ogrodów publicznych,<br />
a dotychczasowe obiekty prywatne bardzo czêsto by³y udostêpniane szerszej publicznoœci. W miarê<br />
up³ywu czasu wzrasta³a rozmaitoœæ form obszarów <strong>zieleni</strong>, obejmuj¹c równie¿ lasy czy tereny otwarte.<br />
Dodajmy, ¿e koniecznoœæ przeciwdzia³ania degradacji œrodowiska przyrodniczego silnie wp³ynê³a na<br />
stan i rozwój <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w³aœnie w wieku XX. Od terenów <strong>zieleni</strong> oczekiwano poprawy warunków<br />
œrodowiskowych miasta. Funkcje nak³adane wówczas na systemy <strong>zieleni</strong> mo¿na kojarzyæ z tzw. nowymi<br />
zadaniami ogrodów (termin wg Siewniak, Mitkowskiej 1998). Zadania te coraz silniej akcentuj¹ role<br />
ekologiczne i wartoœci przyrodnicze za³o¿eñ <strong>zieleni</strong>. Funkcje œrodowiskotwórcze, fitomelioracyjne,<br />
ochronne staj¹ siê równie wa¿ne, jak dekoracyjne i rekreacyjne. Aby sprostaæ wymogom wynikaj¹cym<br />
z pe³nienia roli ekologicznej, konieczne sta³y siê nowatorskie rozwi¹zania kompozycyjne, takie jak np. park<br />
naturalny. U pod³o¿a jego koncepcji le¿¹ preferencje wobec materia³u rodzimego, naœladowanie<br />
zbiorowisk naturalnych i zapewnienie miejsca trwa³ego przebywania faunie. Jedn¹ z odmian parku<br />
naturalnego stanowi heem park, wywodz¹cy siê z Holandii i charakteryzuj¹cy siê ekstensywnoœci¹<br />
u¿ytkowania oraz doborem roœlin zgodnie z lokalnymi warunkami siedliskowymi.<br />
Aby scharakteryzowaæ pe³ny ci¹g przekszta³ceñ funkcjonalnych <strong>zieleni</strong>, nale¿y powróciæ do wieku XIX.<br />
Potrzeba dysponowania przez miasto obszarami o du¿ych walorach przyrodniczych znana by³a ju¿ od<br />
dawna, jednak rola zdrowotna tych obszarów zosta³a powszechnie dostrze¿ona w wieku XIX.<br />
W podniesieniu znaczenia roli sanitarnej oraz w kontynuacji zadañ estetycznych upatrywaæ mo¿na Ÿróde³<br />
powstania zorganizowanych systemów <strong>zieleni</strong>. <strong>Systemy</strong> te zarysowane zosta³y w odmiennych uk³adach<br />
kompozycyjnych, do podstawowych wzorów nale¿¹: pierœcieniowy, promienisty, kombinowany<br />
(pierœcieniowo-promienisty), plamowy oraz pasmowy (por. Czarnecki 1961: 9–16). Jednoczeœnie<br />
zwróæmy uwagê, ¿e od XIX w. za³o¿enia <strong>zieleni</strong> nara¿one s¹ na skutek rozwoju przemys³u na bardzo silne<br />
zagro¿enia. W póŸniejszym czasie obszary aktywne biologicznie zyska³y tak wielkie znaczenie, ¿e<br />
powsta³y koncepcje urbanistyczne i projekty miast uznaj¹ce wysok¹ pozycjê funkcji ekologicznej i d¹¿¹ce<br />
do maksymalizacji powierzchni przyrodniczej oraz zwiêkszenia jej jakoœci.<br />
Do podstawowych koncepcji nale¿y idea miasta-ogrodu rozwiniêta przez E. Howarda, zak³adaj¹ca<br />
organizacjê miast w postaci zwartych krêgów, najczêœciej zwi¹zanych z jedn¹ funkcj¹. Miasta-ogrody<br />
posiadaj¹ kolisty park po³o¿ony w rejonie centralnym, aleje poœród zabudowy mieszkaniowej oraz uprawy<br />
rolne na zewn¹trz. Poszczególne jednostki sieci osadniczej przedzielone s¹ obszarami otwartymi (por.<br />
Domañski 2002). Koniecznoœæ istnienia rozleg³ych terenów <strong>zieleni</strong> przedstawia³ w swoich projektach m.in.<br />
Le Corbusier. W latach 30. XX w. narodzi³a siê koncepcja zielonych pierœcieni wokó³ miast, która obecnie<br />
jest wdra¿ana w wielu miastach Europy, np. w Londynie czy Berlinie (por. Drapella-Hermansdorfer 2005).<br />
52
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>...<br />
Po II wojnie œwiatowej powsta³y liczne pomys³owe rozwi¹zania tzw. miast przysz³oœci, w których<br />
znaczenie sfery przyrodniczej akcentowano w ró¿ny sposób. W latach 60. na przyk³ad prowadzono studia<br />
nad linearnym systemem ci¹g³ym; zak³adano, ¿e utworz¹ go 3 pasma funkcjonalne spiête komunikacj¹<br />
poprzeczn¹: mieszkaniowo-us³ugowe z nieuci¹¿liwym przemys³em, upraw rolnych i lasów oraz trzecie –<br />
z przemys³em uci¹¿liwym (Wis³ocka 1971, Chmielewski et al. 2004).<br />
Ze szczególn¹ sytuacj¹ spotykamy siê w czasach nam wspó³czesnych, kiedy po deklaracji zawartej<br />
w Nowej Karcie Ateñskiej (1998 r.) opracowania planistyczne musz¹ uwzglêdniaæ zasady<br />
zrównowa¿onego rozwoju. Powsta³o nawet okreœlenie: „miasta ery zrównowa¿onego rozwoju”; ich<br />
konstytucyjn¹ zasad¹ jest szanowanie wymogów œrodowiska przyrodniczego. Realizacja tej zasady mo¿e<br />
wprowadzaæ ró¿norodne warianty. Generalnie uk³ad przyrodniczy miasta jest integrowany z sieci¹<br />
powi¹zañ regionalnych, podejmuje siê dzia³ania zmierzaj¹ce do ochrony elementów o wysokich walorach<br />
przyrodniczych, zwiêksza siê powierzchniê biologicznie czynn¹, d¹¿y siê ponadto do renaturalizacji<br />
przynajmniej wybranych elementów struktury przyrodniczej. Dzia³ania te ³¹czone zostaj¹ nie tylko<br />
w programach ochrony krajobrazu, ale równie¿ w programach rewitalizacji przyrodniczej.<br />
Daleko id¹c¹ koncepcjê, czy te¿ zbiór idei urbanistycznych i œrodowiskowych, przedstawia „ekomiasto”,<br />
w którym podkreœla siê bardzo du¿¹ rolê czynnika ekologicznego w kszta³towaniu miasta i wprowadza<br />
kategoryczne zadania, m.in. w zakresie organizacji transportu (powinien byæ w jak najwiêkszym stopniu<br />
niezmotoryzowany b¹dŸ publiczny), recyklingu odpadów (drobiazgowy) czy ogólnego u¿ytkowania<br />
przestrzeni (optymalne s¹ miasta niewielkie, jak najbardziej „za<strong>zieleni</strong>one”). Specyficzny dla „miast<br />
zrównowa¿onych”, a zw³aszcza dla „ekomiasta” wymóg zwartoœci zabudowy i oszczêdnoœci przestrzeni<br />
mo¿e jednak stanowiæ barierê dla rozwoju systemów <strong>zieleni</strong>. Z tego powodu koncepcja miasta-ogrodu,<br />
zak³adaj¹ca wprowadzenie rozleg³ych, ekstensywnie u¿ytkowanych przestrzeni zielonych, jest,<br />
paradoksalnie, trudna do przyjêcia w nowych rozwi¹zaniach urbanistycznych (por. Breheny 2002).<br />
Analiza faz ewolucyjnych systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> pozwala stwierdziæ, ¿e uk³ady te w toku swojego<br />
rozwoju ulega³y zasadniczym, ale jednoczeœnie stopniowym przemianom. Zmieni³y siê funkcje<br />
dominuj¹ce – od d³ugotrwa³ego prymatu funkcji estetycznych po stale rosn¹c¹ rolê funkcji ekologicznych.<br />
Zmieni³ siê tak¿e zakres u¿ytecznoœci, wiek XIX zaakcentowa³ atrybut publicznej dostêpnoœci obiektów<br />
i znaczenie przestrzeni wypoczynkowej miast w silniejszy ni¿ dot¹d sposób – zak³adanie miejskich<br />
ogrodów ca³kowicie dostêpnych publicznie sta³o siê powszechne.<br />
Wraz z rozwojem samych jednostek miejskich komplikuje siê ich struktura przyrodnicza. Wspó³czesne<br />
systemy <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> staj¹ siê bardzo z³o¿one, roœnie liczba form i typów obiektów <strong>zieleni</strong>, coraz<br />
wiêksz¹ rolê zyskuje otoczenie zewnêtrzne. Ponadto system <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> zaczyna pe³niæ funkcjê<br />
g³ównego czynnika tworz¹cego wy¿szy uk³ad, który nazwaæ mo¿na, wzorem polskiego piœmiennictwa,<br />
systemem przyrodniczym miasta (ryc. 1). Co wa¿ne, do systemu przyrodniczego miasta w³¹czane s¹<br />
obszary podmiejskie (znajduj¹ce siê w wielofunkcyjnej „strefie brze¿nej miasta”), pobliskie tereny<br />
o du¿ych walorach przyrodniczych s¹ obci¹¿ane s³u¿ebn¹ funkcj¹ wobec oœrodka miejskiego i traktowane<br />
jako przyrodnicza, zdrowotna i rekreacyjna otulina miast. Syndromem obecnych czasów jest zmiana<br />
pozycji samego miasta w regionalnym uk³adzie powi¹zañ ekologicznych. Badania ekologii miast wskaza³y<br />
nie tylko na problemy zwi¹zane z zaburzeniem uk³adów ekologicznych, ale równie¿ na fakt, ¿e obszary<br />
miejskie mog¹ cechowaæ siê du¿¹ ró¿norodnoœci¹ biologiczn¹ i znacznymi walorami przyrodniczymi.<br />
Tereny zurbanizowane o bogatej strukturze przyrodniczej mog¹ pe³niæ rolê wêz³ów ekologicznych lub<br />
skupiaæ korytarze ekologiczne (zdaniem Chmielewskiego (2005) stopieñ wysycenia systemu<br />
przyrodniczego miasta przez struktury o charakterze wêz³ów lub korytarzy ekologicznych stanowi<br />
podstawowy czynnik wp³ywaj¹cy na potencja³ ekologiczny miasta). Jednoczeœnie kompozycja obiektów<br />
<strong>zieleni</strong> zostaje podporz¹dkowana wymaganiom systemu, nadrzêdnoœci funkcji przyrodniczych. Forma<br />
ulega uproszczeniu i tendencjom do naturalizacji. Za³o¿enia nowoczesnej sztuki projektowania<br />
podkreœlaj¹cej wymagania sfery ekologicznej i rozwoju zrównowa¿onego w du¿ym stopniu znajduj¹ tak¿e<br />
53
Bo¿êtka B.<br />
odzwierciedlenie w sztuce komponowania przestrzeni zielonych. Preferowane s¹ formy, materia³<br />
i technologie rodzime, wykazuje siê staranie o oszczêdnoœæ materia³u i energii, wyklucza siê u¿ycie<br />
substancji szkodliwych dla œrodowiska (Fuad-Luke 2004).<br />
Wspó³czesnym przeobra¿eniom systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> towarzyszy ³agodzenie presji industrialnej,<br />
charakterystycznej dla ustêpuj¹cej epoki rozwoju cywilizacyjnego.<br />
Ryc. 1. System <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> – ewolucja uk³adu i ewolucja koncepcji<br />
I. Rozproszone tereny <strong>zieleni</strong>. II. Tereny <strong>zieleni</strong> ³¹czone w system; system <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> wchodzi w sk³ad systemu przyrodniczego<br />
miasta. III. System <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> rozszerza siê o obiekty strefy brze¿nej miasta, przekracza granice miasta. IV. System <strong>zieleni</strong><br />
<strong>miejskiej</strong> ³¹czy siê z terenami <strong>zieleni</strong> dalszego s¹siedztwa, miasto jako wêze³ ekologiczny<br />
Fig. 1. Urban green areas system – evolution of the conception and evolution of the pattern<br />
I. Dispersed green areas. II. Green areas linked to perform a system; the system is integrated into ‘the urban natural system’. III. The<br />
urban green system widened with objects of an urban fringe. IV. The urban green system linked with green areas located in the<br />
further distance; the city as an ecological junction<br />
54
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>...<br />
Przemiany systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w <strong>Polsce</strong><br />
G³ówne fazy rozwoju nakreœlone w poprzednim rozdziale odnosz¹ siê równie¿ do terytorium Polski,<br />
jednak¿e w oczywistym zakresie czasowym – dolny pu³ap ogranicza póŸne œredniowiecze. Co istotne, na<br />
terytorium naszego kraju powstawa³y nie tylko obiekty czerpi¹ce ze wzorów upowszechniaj¹cych siê<br />
w Europie, ale wypracowano równie¿ w³asne odmiany stylistyczne ogrodów (por. Bogdanowski 2000). Dla<br />
analizy wspó³czesnego stanu zasobów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> zasadnicze znaczenie ma okres nastêpuj¹cy po<br />
1945 r.<br />
Lata powojenne, zwi¹zane ze zmian¹ ustroju i granic pañstwa, przynios³y olbrzymie zmiany tak¿e<br />
w zakresie kszta³towania polityki planistycznej, zarz¹dzania miastami i musia³y wywrzeæ silny wp³yw na<br />
kszta³towanie sfery przyrodniczej. Generalnie zaznaczy³ siê wówczas brak kontynuacji osi¹gniêæ sztuki<br />
ogrodowej, chaotyczne „za<strong>zieleni</strong>anie miast” i bezkrytyczne traktowanie parametrów iloœciowych<br />
opisuj¹cych zieleñ jako nadrzêrne w stosunku do jej jakoœci. W tle tych procesów obecne by³y<br />
dramatyczne problemy ekologiczne, jak stwierdza Kassenberg (1986) w skali kraju osi¹gniêta zosta³a<br />
ekologiczna bariera odpornoœci œrodowiska. Degradacji œrodowiska przyrodniczego towarzyszy³<br />
ca³oœciowy kryzys przestrzeni, w tym przestrzeni publicznej. Jednoczeœnie, co mo¿e stanowiæ paradoks<br />
w kontekœcie specyfiki planowania przestrzennego, istniej¹cego braku zrozumienia dla problemów<br />
ekologicznych, a tak¿e historii sztuki ogrodowej, w okresie powojennym wyraŸnie przedk³adano „wartoœci<br />
przyrodnicze” (jakkolwiek nazywane) nad estetycznymi.<br />
W okresie po 1989 r. – w czasie transformacji polityczno-gospodarczej kraju – wzglêdy ekologiczne<br />
zaczê³y odgrywaæ coraz wiêksz¹ rolê, a koncepcja rozwoju zrównowa¿onego wymusi³a troskê o sferê<br />
przyrodnicz¹. Ponadto w ostatnich latach wiele samorz¹dów lokalnych dostrzeg³o w <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> atut<br />
podnosz¹cy atrakcyjnoœæ miasta i wa¿¹cy na sk³onnoœciach inwestycyjnych zainteresowanych<br />
podmiotów. Obie przes³anki rozszerzone o wzrost znaczenia terenów wypoczynkowych<br />
i zapotrzebowania na nie zdecydowa³y o podniesieniu rangi <strong>zieleni</strong> do podstawowych zasobów<br />
materialnych miasta. Dorobek tego okresu nie mo¿e byæ jednak oceniony jednoznacznie, a jego ocena<br />
w du¿ej mierze nale¿y do przysz³oœci; do negatywnych przejawów gospodarowania obszarami <strong>zieleni</strong><br />
nale¿¹ nowe formy degradacji (przedstawione w nastêpnych rozdzia³ach).<br />
Pytania: jak wielkie s¹ zasoby <strong>zieleni</strong>, czym siê charakteryzuj¹, jak siê rozwijaj¹, stanowi¹ t³o prac<br />
badawczych podejmowanych m.in. przez geografów, planistów, architektów. Wspomnijmy jedynie, ¿e<br />
studium nad terenami <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> Poznania przedstawi³a Mierzejewska (2001), zmianami obiektów<br />
historycznych Lublina zajê³a siê Przesmycka (2005), rewitalizacj¹ przyrodnicz¹ £odzi – Ratajczyk<br />
i Drzazga (2005).<br />
Bior¹c pod uwagê opracowania Czarneckiego (1961) Siewniak i Mitkowskiej (1998), Bogdanowskiego<br />
(2000) oraz ustalenia w³asne, w sekwencji przemian systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w <strong>Polsce</strong> w znacznym<br />
uproszczeniu wyró¿niæ mo¿na nastêpuj¹ce etapy, którym z kolei przyporz¹dkowaæ mo¿na pewne cechy<br />
charakterystyczne:<br />
I. Okres do koñca XVIII w.<br />
– przewaga <strong>zieleni</strong> komponowanej w formie parków i ogrodów o ograniczonej dostêpnoœci, zazwyczaj<br />
istniej¹cych niezale¿nie od siebie,<br />
– pojawienie siê rozleg³ych za³o¿eñ urbanistyczno-ogrodowych (g³. wiek XVIII).<br />
II. Okres od XIX w.<br />
– popularyzacja parków i ogrodów dostêpnych publicznie,<br />
– coraz wiêksza ró¿norodnoœæ form <strong>zieleni</strong>,<br />
– wzrost znaczenia terenów podmiejskich (znaczny wp³yw ruchu turystycznego),<br />
– ³¹czenie terenów <strong>zieleni</strong> w zorganizowane systemy, np. pierœcieniowo-promienisty Poznania.<br />
55
Bo¿êtka B.<br />
III. XX w.<br />
– organizacja uk³adów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>,<br />
– wzrastaj¹ce znaczenie funkcji ekologicznych, fitosanitarnych, nowe zadania ogrodów,<br />
– silna degradacja terenów <strong>zieleni</strong>,<br />
– uk³ady <strong>zieleni</strong> wykraczaj¹ poza granice miast,<br />
– odmiennoœæ tendencji w 2 okresach:<br />
a. lata 1945–1989<br />
– bezplanowe, masowe „za<strong>zieleni</strong>anie miast”,<br />
– ma³e znaczenie czynnika ekologicznego w rozwoju jednostek miejskich,<br />
– s³aby rozwój sztuki ogrodowej, liczne b³êdy w zakresie architektury krajobrazu,<br />
b. lata 1989–2008<br />
– wzrost znaczenia funkcji ekologicznej i ochrony œrodowiska w rozwoju kraju,<br />
– pojawienie siê koncepcji zrównowa¿onego rozwoju miast, wzrost znaczenia <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>,<br />
– nowe formy degradacji o du¿ej skali: nieprawid³owe zabiegi pielêgnacyjne, usuwanie drzew<br />
i krzewów zwi¹zanych z modernizacj¹ dróg, zmiany funkcji terenów <strong>zieleni</strong>,<br />
– wypracowanie koncepcji wy¿szych hierarchicznie jednostek przestrzennych i w³¹czanie systemów<br />
<strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> do systemów przyrodniczych miast,<br />
– adaptacja rozwi¹zañ u¿ytkowych z krajów Europy Zachodniej.<br />
W porównaniu do faz przekszta³ceñ <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> na œwiecie zauwa¿alne jest pewne przesuniêcie<br />
czasowe – kolejne okresy rozpoczynaj¹ siê u nas póŸniej, w szczególnym stopniu dotyczy to okresu<br />
ostatniego (III a), który nast¹pi³ w <strong>Polsce</strong> wiele lat póŸniej ani¿eli w Europie Zachodniej. Historia przemian<br />
jest w <strong>Polsce</strong> znacznie bardziej skomplikowana m.in. ze wzglêdu na charakter okresu wojennego<br />
i powojennego.<br />
Liczne b³êdy w sztuce kszta³towania przestrzeni przyrodniczej miast oraz d³ugoletnia negacja<br />
znaczenia i wymogów œrodowiska przyrodniczego nastêpuj¹ce w latach po II wojnie œwiatowej<br />
doprowadzi³y do znacznych zmian w zakresie funkcjonowania terenów <strong>zieleni</strong>, przyczyni³y siê tak¿e do<br />
nasilenia degradacji <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>.<br />
Degradacja terenów <strong>zieleni</strong><br />
Obiekty formuj¹ce systemy <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>, podobnie jak i same systemy, podlegaj¹ oddzia³ywaniu<br />
wielu czynników, które mog¹ doprowadziæ do ich degradacji. Przede wszystkim negatywne zmiany<br />
towarzysz¹ up³ywowi czasu, z tego powodu na dewastacjê, czêsto o charakterze nieodwracalnym, silnie<br />
nara¿one s¹ obiekty historyczne.<br />
Zagro¿enia dla terenów <strong>zieleni</strong> wynikaj¹ zarówno z oddzia³ywania czynników naturalnych, jak<br />
i antropogenicznych. Czynniki naturalne wi¹¿¹ siê przede wszystkim z: 1. pogorszeniem a) w³aœciwoœci<br />
pod³o¿a, b) warunków klimatycznych, w tym z wystêpowaniem zjawisk o charakterze katastrofalnym –<br />
bardzo silnych wiatrów, nag³ego nadmiaru wilgoci oraz 2. gradacj¹ niebezpiecznych owadów lub<br />
organizmów chorobotwórczych. Czynniki antropogeniczne, stanowi¹ce bardzo z³o¿on¹ grupê form,<br />
przybieraj¹ charakter oddzia³ywañ bezpoœrednich i poœrednich.<br />
Oddzia³ywania bezpoœrednie polegaj¹ na niszczeniu poszczególnych sk³adników <strong>zieleni</strong> poprzez<br />
czynnoœci osób u¿ytkuj¹cych, takie jak wycinanie, wyrywanie roœlin, obrywanie ga³êzi, zbyt intensywne<br />
wykorzystywanie rekreacyjne. Do tej grupy nale¿y zaliczyæ jednak tak¿e dzia³ania o charakterze<br />
skoordynowanym i przeprowadzane zgodnie z ustaleniami przepisów prawnych. Przeznaczanie terenów<br />
56
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>...<br />
<strong>zieleni</strong> pod inne funkcje planistyczne, np. pod zabudowê mieszkaniow¹ lub pod obszary komunikacyjne,<br />
nale¿y obecnie w <strong>Polsce</strong> do najwa¿niejszych zagro¿eñ dla systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>.<br />
Oddzia³ywania poœrednie tworz¹ silnie rozbudowan¹ sieæ zale¿noœci. Po pierwsze, wynikaj¹<br />
z degradacji œrodowiska naturalnego i jego poszczególnych sfer, której efektem jest m.in. zmiana<br />
stosunków siedliskowych. Po drugie, odnosz¹ siê do sfery spo³eczno-kulturowej, poniewa¿ s¹<br />
konsekwencj¹ braku fachowej opieki nad <strong>zieleni</strong>¹, ignorancji wobec wartoœci <strong>zieleni</strong> i ogrodów; warto<br />
zauwa¿yæ, ¿e przyczynê tej kategorii negatywnych procesów stanowi¹ nie tylko niedostatki finansowe, ale<br />
równie¿ panuj¹ca w drugiej po³owie XX w. ideologia w zakresie dba³oœci o niektóre obiekty dziedzictwa<br />
kultury.<br />
Problem negatywnych zjawisk zachodz¹cych podczas formowania <strong>zieleni</strong> w okresie powojennym<br />
opisuje Bogdanowski (2000). Wskazuje na ujemne strony „utylitaryzmu” uwzglêdniaj¹cego przede<br />
wszystkim techniczno-normatywny stosunek do kszta³towania <strong>zieleni</strong>. Wady te polegaj¹ na pominiêciu<br />
walorów kompozycyjnych, a skupieniu siê na przydatnoœci u¿ytkowej obszarów <strong>zieleni</strong>. W efekcie bardzo<br />
czêsto zaburzeniu ulega³y walory estetyczne krajobrazu. B³êdy dotycz¹ m.in. monotonnych nasadzeñ<br />
wzd³u¿ dróg, bezplanowego zadrzewiania nieu¿ytków i niepoprawnego uzupe³niania ju¿ istniej¹cych<br />
obszarów komponowanej <strong>zieleni</strong> (tam¿e).<br />
O degradacji systemu <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w kraju mówi¹ równie¿ zaniedbania w zakresie wprowadzania<br />
nowych za³o¿eñ komponowanych – parków i ogrodów dostêpnych publicznie. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e<br />
rzadko zak³adane s¹ nowe parki lub ogrody, zazwyczaj trzon struktury <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> stanowi¹ nadal<br />
uk³ady historyczne lub lasy znajduj¹ce siê w strefie ochronnej miasta b¹dŸ zak³adów przemys³owych.<br />
Problem negatywnych przekszta³ceñ dotyczy oczywiœcie tak¿e elementów starszych. Za³o¿enia<br />
historyczne wymagaj¹ najczêœciej znacznie lepszej ani¿eli dotychczas pielêgnacji. Obiekty mniejsze, tj.<br />
zieleñce, skwery, jak równie¿ niektóre ci¹gi uliczne s¹ zazwyczaj objête wiêkszymi nak³adami pracy<br />
i œrodków, aczkolwiek nara¿one s¹ równoczeœnie na niew³aœciwie przeprowadzane zabiegi pielêgnacyjne<br />
i szkody zwi¹zane z utrzymaniem dróg (problem ubytku drzew i krzewów dotyczy najczêœciej pasm wzd³u¿<br />
linii transportowych). Co wiêcej, powa¿nej przebudowy wymaga dawna zieleñ osiedlowa, natomiast nowe<br />
tereny mieszkaniowe bardzo rzadko maj¹ wiêksze obszary <strong>zieleni</strong> ujête chocia¿by w niewyraŸn¹ ramê<br />
kompozycyjn¹. Mo¿na sugerowaæ, ¿e problemy dotycz¹ce stanu <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> s¹ jeszcze jednym<br />
przejawem chaosu gospodarki przestrzennej w <strong>Polsce</strong>. Nadziejê budzi fakt, ¿e dzia³ania na rzecz poprawy<br />
jakoœci <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w ostatnich kilku latach sta³y siê bardziej intensywne, a niektóre miasta, jak np.<br />
Bydgoszcz, maj¹ d³ugookresowe strategie rozwoju <strong>zieleni</strong>, obejmuj¹ce projekty rewitalizacji dawnych<br />
i wprowadzania nowych za³o¿eñ <strong>zieleni</strong> (Strategia rozwoju 2007).<br />
Zmiany zasobów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w wybranych miastach Polski od roku 1990<br />
Jednym z wa¿nych przejawów degradacji <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> jest dramatyczny ubytek roœlinnoœci<br />
drzewiastej i krzewiastej wchodz¹cej w sk³ad dawnych za³o¿eñ <strong>zieleni</strong>. Jak podkreœlono w podrozdziale<br />
poprzednim, jest to najczêœciej skutek prowadzenia nie zawsze uzasadnionych dzia³añ w zakresie<br />
modernizacji dróg i porz¹dkowania terenu, a tak¿e podejmowania nieprawid³owych czynnoœci<br />
pielêgnacyjnych. Zakres strat jest niemo¿liwy do precyzyjnego okreœlenia. Pomoc¹ s³u¿¹ dane opisuj¹ce<br />
iloœæ wydanych decyzji zezwalaj¹cych na usuniêcie drzew i krzewów, nale¿y jednak przypuszczaæ, ¿e<br />
roœliny, które wyciêto czy zniszczono w inny sposób, bez pozwolenia i bez rejestracji, stanowi¹ bardzo<br />
du¿¹ liczbê.<br />
Warto zatrzymaæ siê w tym miejscu nad problematyk¹ kompensacji przyrodniczej. Ubytki powinny byæ<br />
kompensowane nasadzeniami, a niektóre drzewa i krzewy przeznaczone do usuniêcia mog¹ zostaæ<br />
57
Bo¿êtka B.<br />
obwarowane nakazem przesadzenia w bardziej odpowiednie miejsce. Zgodnie z wymogami<br />
ekologicznymi i u¿ytkowymi, nowe nasadzenia powinny preferowaæ gatunki rodzime, dostosowane do<br />
warunków lokalnych. Jak dowodzi praktyka oraz publikacje specjalistyczne i popularne, zasady te nie<br />
najczêœciej s¹ przestrzegane.<br />
Interesuj¹c¹ kwestiê badawcz¹ stanowi pytanie o charakter zmian w obrêbie <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w <strong>Polsce</strong>.<br />
Zagadnieniu temu by³y poœwiêcone m.in. badania autorki dotycz¹ce przemian zachodz¹cych<br />
w systemach <strong>zieleni</strong> du¿ych miast Polski (powy¿ej 200 000 mieszkañców) po roku 1990. Analiza<br />
zamieszczona w tej czêœci artyku³u, obejmuj¹ca m.in. wa¿n¹ kwestiê wspó³czesnych ubytków i nasadzeñ<br />
drzew i krzewów, mo¿e s³u¿yæ dalszemu rozpoznaniu problemu degradacji oraz zmian systemów <strong>zieleni</strong>.<br />
Dane na temat zmian w strukturze przestrzennej terenów <strong>zieleni</strong> oraz bilansu <strong>zieleni</strong> uzyskano od<br />
odpowiednich s³u¿b samorz¹du miejscowego, najczêœciej by³y to wydzia³y ochrony œrodowiska b¹dŸ<br />
zarz¹dy <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>. Otrzymane dane nie s¹ jednorodne i ca³kowicie porównywalne, co wynika m.in.<br />
ze sposobu rejestracji i przyjêtej w danym mieœcie polityki kszta³towania terenów <strong>zieleni</strong>. Rezultaty<br />
zawarte w tej pracy obejmuj¹ jedynie wybrane miasta, dla których w ci¹gu ostatnich miesiêcy uda³o siê<br />
zebraæ ca³oœæ potrzebnych informacji, a mianowicie: Bydgoszcz, £ódŸ, Katowice, Kielce, Kraków, Poznañ<br />
i Wroc³aw.<br />
Iloœci wydanych decyzji administracyjnych zezwalaj¹cych na usuniêcie drzew umo¿liwiaj¹ okreœlenie<br />
liczby ubytków. Liczby te wskazuj¹ na bardzo du¿¹ iloœæ drzew przeznaczonych do usuniêcia (tab. 1).<br />
Najwiêksze ubytki roœlinnoœci drzewiastej notowa³ Kraków, gdzie w okresie od 2001 do 2007 r. zezwolono<br />
na usuniêcie ponad 67 000 drzew, w Katowicach wartoœæ ta osi¹gnê³a 56 000. Na mniejsze iloœci<br />
zezwolono w £odzi (ponad 39 000) i Wroc³awiu (ok. 36 700 drzew). Wed³ug posiadanych informacji,<br />
najmniej egzemplarzy uby³o w Kielcach (nieca³e 16 000).<br />
Informacje mówi¹ tak¿e o iloœci nowych nasadzeñ (tab. 2), przedstawione dane liczbowe wskazuj¹ na<br />
bardzo du¿e przybytki w zakresie roœlinnoœci drzewiastej. Najwiêcej drzew posadzono w Kielcach – ponad<br />
149 000 (lata 2001–2007), Wydzia³ Kszta³towania Œrodowiska Urzêdu Miasta Katowice szacuje liczbê<br />
nasadzeñ na oko³o 15 000 rocznie, czyli oko³o 120 000 w ci¹gu 8 lat. W latach 2004–2007 Kraków<br />
wzbogaci³ siê o ponad 25 000 drzew, w Bydgoszczy od 2003 r. posadzono oko³o 2000 drzew.<br />
Zestawienie iloœci usuniêtych egzemplarzy z iloœci¹ nowych nasadzeñ mo¿e staæ siê pomocne<br />
w okreœleniu stopnia kompensacji. Oczywiœcie naprawa negatywnych skutków powinna wi¹zaæ siê nie<br />
tylko z realizacj¹ odpowiedniej iloœci nasadzeñ, ale i z jak najlepszym wskazaniem nowego miejsca oraz<br />
Tabela 1. Liczba wyciêtych drzew w badanych miastach w latach 2000–2007 (wg wydanych decyzji; b.d.: brak danych)<br />
Table 1. The amount of removed trees in examined towns in the period of 2000–2007 (according to administrative<br />
permits; b.d.: no data)<br />
Miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007<br />
Bydgoszcz b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.<br />
Katowice<br />
7000 7000 7000 7000 7000 7000 7000 7000<br />
(wartoœæ przybli¿ona)<br />
Kielce 1809 1791 1920 1556 1265 1982 2728 2827<br />
Kraków b.d. 6784 8489 10123 8661 7983 11564 13455<br />
£ódŸ 176 1895 234 226 8001 13915 436 14147<br />
Poznañ 887 1020 937 641 1103 1610 2232 2715<br />
Wroc³aw b.d 2239 4652 4094 5286 5121 6019 9291<br />
58
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>...<br />
Tabela 2. Liczba nowych nasadzeñ drzew w badanych miastach w latach 2000–2007 (wg wydanych decyzji; b.d.: brak<br />
danych)<br />
Table 2. The amount of planted trees in examined towns in the period of 2000–2007 (according to administrative<br />
permits; b.d.: no data)<br />
Miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007<br />
Bydgoszcz<br />
b.d. b.d. b.d. 400 400 400 400 400<br />
(wartoœæ przybli¿ona)<br />
Katowice<br />
15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000<br />
(wartoœæ przybli¿ona)<br />
Kielce b.d. 39319 23810 31763 10551 17296 7990 18533<br />
Kraków b.d. b.d. b.d. b.d. 3210 5591 7265 9619<br />
£ódŸ 503 206 182 340 415 160 427 246<br />
Poznañ 1415 480 792 599 573 5608 787 544<br />
Wroc³aw 4500 1100 1228 1152 1513 1350 2614 2910<br />
charakterem nasadzeñ. St¹d te¿ dokonana analiza nie mo¿e w pe³ni zobrazowaæ problemu, mo¿e jednak<br />
przybli¿yæ skalê zjawiska.<br />
Porównuj¹c iloœci okreœlaj¹ce ubytki z iloœci¹ nowych nasadzeñ, zauwa¿a siê istotne ró¿nice (tab. 3).<br />
W niektórych miastach wystêpuje znaczna przewaga nasadzeñ, np. w Katowicach posadzono blisko<br />
dwukrotnie wiêcej drzew ani¿eli zezwolono usun¹æ. Jeszcze bardziej pozytywnie sytuacja przedstawia siê<br />
w Kielcach, gdzie zezwolono na wyciêcie oko³o 16 000 drzew, natomiast w ci¹gu 7 lat wprowadzono<br />
prawie 150 000 nowych roœlin.<br />
Odmienny proces obserwowany jest w £odzi i Krakowie. W obu oœrodkach liczba ubytków znacznie<br />
przewy¿sza nasadzenia. W latach 2004–2007 w Krakowie wydano decyzje, które nakazywa³y posadzenie<br />
ponad 25 000 drzew, podczas gdy w analogicznym czasie zezwolono na wyciêcie 41 663 egzemplarzy.<br />
Ró¿nice tego rodzaju jeszcze silniej zaznaczaj¹ siê w £odzi, w której w ca³ym badanym okresie<br />
(2000–2007) notuje siê stratê rzêdu 36 500 drzew.<br />
Tabela 3. Liczba drzew przeznaczonych do usuniêcia oraz nasadzeñ w wybranych miastach od r. 2000 do 2007(b.d.:<br />
brak danych)<br />
Table 3. The amount of trees removed and planted in examined towns in the years of 2000–2007 (b.d.: no data)<br />
Drzewa usuniête<br />
Nasadzenia drzew<br />
miasto iloϾ (sztuki) lata miasto iloϾ (sztuki) lata<br />
Bydgoszcz b.d. 2000–2007 Bydgoszcz 2000 2003–2007<br />
Katowice 56000 2000–2007 Katowice 120000 2000–2007<br />
Kielce 15878 2000–2007 Kielce 149262 2001–2007<br />
Kraków 67059 2001–2007 Kraków 25684 2004–2007<br />
£ódŸ 39030 2000–2007 £ódŸ 2479 2000–2007<br />
Poznañ 11145 2000–2007 Poznañ 10798 2000–2007<br />
Wroc³aw 36702 2001–2007 Wroc³aw 16367 2000–2007<br />
59
Bo¿êtka B.<br />
Próbuj¹c przyjrzeæ siê ³¹cznemu bilansowi zadrzewiania, zauwa¿a siê przewagê nasadzeñ (310 570<br />
nowych drzew) nad ubytkami (239 669, wy³¹czaj¹c Bydgoszcz). Jednak¿e iloœci ubytków s¹ bardzo du¿e,<br />
ponadto proces kszta³towania <strong>zieleni</strong> przebiega niejednakowo w badanych jednostkach. Dodaæ nale¿y, ¿e<br />
stosownie do posiadanych informacji, w piêciu miastach spoœród tu prezentowanych urz¹dzono po 1990 r.<br />
nowe parki: w Kielcach, £odzi, Bydgoszczy, Poznaniu i Wroc³awiu (Materia³y o stanie <strong>zieleni</strong>… 2008).<br />
Najwiêksz¹ iloœci¹ nowych parków dysponuje Poznañ (kilkanaœcie), wiêkszoœæ z nich stanowi¹ parki<br />
osiedlowe.<br />
Zauwa¿alny wzrost iloœci drzew niekoniecznie przek³ada siê na wartoœæ za³o¿eñ <strong>zieleni</strong>, a tym bardziej<br />
na jakoœæ i sprawne funkcjonowanie systemu przyrodniczego wybranej jednostki. Niemniej mo¿na przyj¹æ<br />
go pozytywnie. Na sta³e zwiêkszanie siê powierzchni biologicznie czynnych w polskich miastach wskazuj¹<br />
równie¿ dane zamieszczone w roczniku statystycznym ochrony œrodowiska (Ochrona Œrodowiska 2004).<br />
W roku 2003 posiadaliœmy 1629 parków spacerowo-wypoczynkowych, w porównaniu do 1995 r., w którym<br />
zarejestrowano 1496 parków, nast¹pi³ wiêc wzrost o 133 obiekty. Liczba zieleñców miejskich zwiêkszy³a<br />
siê o ponad 1400 obiektów (r. 1995: 9315, r. 2003: 10 743), wzrost powierzchniowy i iloœciowy cechuje<br />
ponadto zieleñ uliczn¹ (z 7262 ha do 10 090,80 ha) oraz tereny <strong>zieleni</strong> osiedlowej (z 20 627 ha do<br />
23 260,30 ha).<br />
Prezentowane dane umo¿liwiaj¹ wysuniêcie wniosku o relatywnym przyroœcie zasobów <strong>zieleni</strong><br />
<strong>miejskiej</strong> w analizowanych miastach, ale jednoczeœnie o ma³ym udziale nowych za³o¿eñ ogrodowych.<br />
Oficjalne informacje powinny byæ jednak przyjmowane z zastrze¿eniem, s¹ o wiele bardziej wiarygodne<br />
odnoœnie do nasadzeñ ani¿eli ubytków roœlinnoœci. Warto zaznaczyæ, ¿e dane liczbowe nie mog¹ w pe³ni<br />
ukazaæ stanu <strong>zieleni</strong>, a tym bardziej jej wartoœci, jednak¿e podkreœlaj¹, ¿e du¿e miasta Polski cechuje<br />
znaczne zró¿nicowanie w zakresie dzia³añ zwi¹zanych z kszta³towaniem zasobów przyrodniczych.<br />
Uwagi koñcowe<br />
Kszta³towanie <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> zyska³o w czasach nam wspó³czesnych rangê bardzo wa¿nego dzia³ania<br />
w dziedzinie gospodarowania przestrzeni¹ i krajobrazem miasta. Du¿e znaczenie tych dzia³añ wynika<br />
z trzech œciœle ze sob¹ splecionych czynników: koniecznoœci poprawy stanu œrodowiska naturalnego,<br />
nacisku spo³ecznego na wysok¹ jakoœæ przestrzeni zamieszkania i wypoczynku oraz wskazañ koncepcji<br />
rozwoju zrównowa¿onego, która kszta³tuje politykê rozwoju wielu pañstw, w tym Polski.<br />
Wzrastaj¹ce oczekiwania wobec stanu szeroko pojêtego œrodowiska ¿ycia cz³owieka nie s¹ ³atwe<br />
w realizacji. Sytuacja jest tym bardziej trudna w przypadku krajów takich, jak <strong>Polska</strong>, które w okresie<br />
powojennym funkcjonowa³y w warunkach ustroju niesprzyjaj¹cego wypracowaniu w³aœciwych postaw<br />
wobec przestrzeni publicznej. Okres ten zawa¿y³ na obecnym stanie <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> i chocia¿ pod<br />
wieloma wzglêdami wzbudza to negatywn¹ ocenê, w³aœnie wtedy systemy <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> otrzyma³y<br />
doœæ trwa³¹ formê. Forma ta zawiera w wielu przypadkach znacznie zniekszta³con¹ i nara¿on¹ na liczne<br />
zagro¿enia, ale jednoczeœnie obejmuj¹c¹ znaczne powierzchnie substancjê przyrodnicz¹ (co ukazuje<br />
du¿¹ skalê dzia³añ planistycznych w zakresie terenów <strong>zieleni</strong>). W po³¹czeniu z negatywnymi zjawiskami<br />
towarzysz¹cymi zagospodarowaniu przestrzeni zachodz¹cymi po 1989 r. wyra¿aj¹cymi siê dalszym<br />
chaosem przestrzennym i nadrzêdnoœci¹ celów inwestycji gospodarczych nad wymogami ekologicznymi,<br />
problem degradacji, a nawet destrukcji osnowy przyrodniczej wielu miast jest bardzo aktualny.<br />
Przeciwwagi wobec procesów degradacji nale¿y szukaæ przede wszystkim w atrakcyjnoœci <strong>zieleni</strong> dla<br />
mieszkañców oraz w ustabilizowanej równie¿ w wymiarze formalno-prawnym wysokiej pozycji sk³adników<br />
przyrodniczych œrodowiska.<br />
60
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>...<br />
Zmiennoœæ systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> ma charakter ewolucyjny, nowe koncepcje naukowe<br />
i artystyczne nak³adaj¹ siê na ju¿ istniej¹ce w pewnym kszta³cie struktury przyrodnicze. Gwa³towne<br />
reorganizacje ca³ych systemów <strong>zieleni</strong> nale¿¹ do rzadkoœci, znacznie czêœciej przeprowadza siê<br />
gruntowne zmiany struktury i funkcji pewnych fragmentów systemu. Warto podkreœliæ, ¿e kierunek<br />
zachodz¹cych zmian nawet niewielkich fragmentów mo¿e staæ siê wi¹¿¹cy dla ca³oœci uk³adu<br />
przyrodniczego miast i obszarów przyleg³ych. W systemie tak silnie kontrolowanym przez cz³owieka nie<br />
powinien byæ niewiadomy. Wzmocnienie funkcji przyrodniczych w du¿ym stopniu zale¿ne jest od<br />
przyjêtych koncepcji w planowaniu przestrzennym zarówno na poziomie lokalnego modelu rozwoju, jak<br />
i idei ogólnej. Odpowiedniego przyk³adu dostarcza system planowania przestrzennego Holandii – zasada<br />
„red pays for green” [czerwone (w sensie planistycznym – obszary zabudowane) p³aci za zielone (obszary<br />
<strong>zieleni</strong>)] ukazuje zasadnoϾ dopuszczania funkcji mieszkaniowej w celu wzmocnienia systemu<br />
ekologicznego w specyficznym, zurbanizowanym krajobrazie Niderlandów.<br />
Mo¿na przypuszczaæ, ¿e rola powi¹zañ ekologicznych zostanie silniej podkreœlona w polskim systemie<br />
planowania przestrzennego i nastêpnie uwzglêdniona w konkretnych dzia³aniach. Charakterystycznymi<br />
cechami obecnej fazy przekszta³ceñ systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> sta³y siê koniecznoœæ zapobiegania jego<br />
dalszej degradacji oraz adaptacja rozwi¹zañ architektonicznych istniej¹cych w innych krajach<br />
europejskich. Obu tendencjom towarzyszy d¹¿enie do integracji systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w wy¿sze<br />
organizacyjnie uk³ady – tzw. uk³ady systemów przyrodniczych miast. Po³o¿enie w centrum zainteresowañ<br />
funkcji ekologicznej powoduje, ¿e konieczne staje siê wzmocnienie roli ekologicznej istniej¹cych struktur.<br />
Mo¿na to osi¹gn¹æ poprzez poprawienie struktury wewnêtrznej oraz odpowiednie wpisanie uk³adu<br />
przyrodniczego miasta w ogóln¹ sieæ powi¹zañ ekologicznych. Podkreœlmy, ¿e odpowiednie powi¹zanie<br />
systemu przyrodniczego miasta z dalszym i bli¿szym otoczeniem stanowi jeden z warunków stabilnoœci<br />
systemu. Rozszerzenie systemu <strong>zieleni</strong> miasta o tereny podmiejskie rodzi natomiast liczne problemy<br />
zwi¹zane z zapewnieniem w³aœciwego funkcjonowania „otoczki miasta”. Strefa brze¿na miasta, zwana<br />
„ostatni¹ granic¹ planowania” (Gallent et al. 2004), która stanowi obszar zetkniêcia siê hermetycznego<br />
uk³adu miejskiego z otoczeniem, obszar transformacji i silnej aktywizacji gospodarczej, jest jednoczeœnie<br />
silnie konfliktogenna.<br />
Kszta³towanie systemów <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> w <strong>Polsce</strong> w czasach nam wspó³czesnych wi¹¿e siê<br />
z koniecznoœci¹ podjêcia wielu wyzwañ. Do najwa¿niejszych nale¿¹: dba³oœæ o prawid³owy sposób<br />
przeprowadzania zabiegów pielêgnacyjnych, równowa¿enie ubytków nasadzeniami, a tak¿e zak³adanie<br />
nowych obiektów <strong>zieleni</strong> i nadawanie im wysokiej wartoœci estetycznej przy jednoczesnym podejmowaniu<br />
dzia³añ maj¹cych na celu restauracjê obiektów historycznych. Znacz¹cymi osi¹gniêciami w tej dziedzinie<br />
stan¹ siê wypracowanie ogólnej idei kszta³towania <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>, rozwój systemów lokalnych, które<br />
uwzglêdnia³yby element regionalizmu i specyfikê miejsca, a tak¿e umiejêtne po³¹czenie wartoœci<br />
estetycznych z ekologicznymi. Warunkiem w³aœciwego kszta³towania <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> jest spojrzenie na<br />
zieleñ z punktu widzenia ca³oœci systemu przyrodniczego miasta oraz szerszego, ponadlokalnego uk³adu<br />
powi¹zañ ekologicznych, perspektywa ta odnosi siê do poziomu krajobrazu.<br />
Literatura<br />
Bartkowski T. 1981. Transurbacje miast Wielkopolski i niektóre zagadnienia przestrzenno-planistyczne<br />
ich rozwoju oraz zastosowanie do nich niektórych metod fizjografii urbanistycznej. Geografia 22.<br />
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A Mickiewicza, Poznañ.<br />
Bartkowski T. 1986. Zarys geografii fizycznej. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.<br />
61
Bo¿êtka B.<br />
Biernacki Z. 1990. Koncepcja kszta³towania trzonu przyrodniczego oraz os³ony ekologicznej miasta<br />
w modyfikowanych planach zagospodarowania przestrzennego. W: Problemy ochrony i<br />
kszta³towania œrodowiska przyrodniczego na obszarach zurbanizowanych. Cz. II. Wydawnictwo<br />
SGGW-AR, Warszawa, s. 192–201.<br />
Bogdanowski J. 2000. Polskie ogrody ozdobne. Wydawnictwo Arkady, Warszawa.<br />
Breheny M. 2002. Centrists, Decentrists and Compromisers: Views on the Future of Urban Forms. W: M.<br />
Jenks, E. Burton, K. Williams (red.), The Compact City – A Sustainable Urban Form? SPON Press,<br />
s. 13–35.<br />
Chmielewski T.J. 2005. Zasady planowania przyrodniczej rewitalizacji miast i zarz¹dzania jej realizacj¹.<br />
Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 60–67.<br />
Chmielewski T.J., Brankiewicz I., Granatowska A., Kranz A., Szczypior K. 2004. Ewolucja koncepcji<br />
miasta przyjaznego cz³owiekowi i przyrodzie, Zeszyty Naukowe Komitetu „Cz³owiek i Œrodowisko”<br />
PAN, 36, s. 71–90.<br />
Czarnecki W. 1961. Planowanie miast i osiedli. T. III: Tereny zielone. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe,<br />
Warszawa–Poznañ.<br />
Domañski R. 2002. Gospodarka przestrzenna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.<br />
Drapella-Hermansdorfer A. 2005. Zielone osie i zielone pierœcienie Berlina. Teka Komisji Architektury,<br />
Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 76–82.<br />
Fuad-Luke A. 2004. The eco-design handbook. Thames & Hudson, London.<br />
Gallent N., Shoard M., Anderson J., Oades R., Tudor C. 2004. England’s urban fringes: multifunctionality<br />
and planning. Local Environment 9, 3 (June), s. 217–233.<br />
Giedych R. 2003. Problemy z identyfikacj¹ systemu terenów rekreacyjnych miast na przyk³adzie terenów<br />
<strong>zieleni</strong> Warszawy. Problemy <strong>Ekologii</strong> Krajobrazu XI, s. 277–283.<br />
Giedych R. 2005. Zarys prawnych przemian konkretyzacji pojêcia „tereny <strong>zieleni</strong>” w II po³owie XX wieku w<br />
<strong>Polsce</strong>. W: R. Giedych, M. Szumañski (red.), Tereny <strong>zieleni</strong> jako przedmiot planowania<br />
miejscowego (wybór tekstów). Wyd. SGGW, Warszawa, s. 64–72.<br />
Hejmanowski S. 1989. Zieleñ a ochrona œrodowiska cz³owieka. Ludowa Spó³dzielnia Wydawnicza,<br />
Warszawa.<br />
Kassenberg A. 1986. Problematyka przyrodnicza w planowaniu przestrzennym. Tezy metodologiczne,<br />
Studia KPZK PAN XCI, s. 75–91.<br />
£ukasiewicz A. 1989. Drzewa w œrodowisku miejsko-przemys³owym. W: ¯ycie drzew w œrodowisku<br />
ska¿onym. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Poznañ.<br />
Materia³y o stanie <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong> dla miast: Krakowa, Poznania, £odzi, Wroc³awia, Kielc, Bydgoszczy,<br />
Katowic. 2008. Urzêdy Miast, zbiory Katedry Geografii Fizycznej i Kszta³towania Œrodowiska<br />
Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk.<br />
Mierzejewska L. 2001. Tereny zielone w strukturze przestrzennej Poznania. Prace Komisji<br />
Geograficzno-Geologicznej PTPN 29, Poznañ.<br />
Mieszkowska K. 2005. Ogólnomiejski System Terenów Aktywnych Biologicznie (OSTAB) w Gdañsku jako<br />
jeden ze sposobów rewitalizacji przyrodniczej miasta. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i<br />
Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 111–118.<br />
Ochrona Œrodowiska – rocznik statystyczny. 2004. GUS, Warszawa.<br />
Przesmycka N. 2005. Przeobra¿enia historycznych terenów zielonych Lublina do 1939 roku. Teka Komisji<br />
Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 157–168.<br />
PrzewoŸniak M. 2002. Kszta³towanie œrodowiska przyrodniczego miast, przyk³ady z regionu gdañskiego.<br />
Wydawnictwo Politechniki Gdañskiej, Wydzia³ Architektury, Gdañsk.<br />
PrzewoŸniak M. 2004. P³aty i korytarze ekologiczne w strukturze miasta – teoria i praktyka. Problemy<br />
<strong>Ekologii</strong> Krajobrazu XIV, s. 52–53.<br />
62
<strong>Systemy</strong> <strong>zieleni</strong> <strong>miejskiej</strong>...<br />
Ratajczyk N., Drzazga D. 2005. Rewitalizacja przyrodnicza a procesy zarz¹dzania rozwojem miasta na<br />
przyk³adzie £odzi. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I,<br />
s. 135–148.<br />
Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2007. GUS, Warszawa.<br />
Siewniak M., Mitkowska A. 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.<br />
Stala Z. 1986. Przyrodniczy model struktury przestrzennej miasta. Cz³owiek i Œrodowisko 10, 4.<br />
Strategia rozwoju terenów <strong>zieleni</strong> Bydgoszczy. 2007. Urz¹d Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz.<br />
Szponar A. 2003. Fizjografia urbanistyczna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.<br />
Szulczewska B., Kaliszuk E. 2005. Koncepcja systemu przyrodniczego miasta: geneza, ewolucja<br />
i znaczenie praktyczne. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN<br />
Lublin, I, s. 7–24.<br />
Szumañski M., Niemirski A. 2005. Projekt klasyfikacji obiektów terenów <strong>zieleni</strong>. W: R. Giedych, M.<br />
Szumañski (red.), Tereny <strong>zieleni</strong> jako przedmiot planowania miejscowego (wybór tekstów). Wyd.<br />
SGGW, Warszawa.<br />
Ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. (Dz.U z 2004 r. nr 92, poz. 880 z póŸn. zmianami).<br />
Wis³ocka I. 1971. Dom i miasto jutra. Wydawnictwo Arkady, Warszawa.<br />
Zielonko A. 1967. Zagadnienia terenów <strong>zieleni</strong> w krajobrazie zurbanizowanym. Ogrodnictwo 10,<br />
s. 309–312, 11, s. 344–348.<br />
Zielonko A., Siewniak M. 1973. Rola <strong>zieleni</strong> w oczyszczaniu powietrza w miastach. Ogrodnictwo 1, s. 22–24.<br />
63